PODSTAWY EKONOMII

NEOKLASYCZNEJ
dr Aleksander Ostapiuk
aleksander.ostapiuk@ue.wroc.pl
 Podstawy ekonomii neoklasycznej
1. Racjonalność - człowiek jest racjonalny
a) Racjonalność instrumentalna – ekonomia nie wyznacza celów, ale zajmuje się wyznaczeniem środków,
by dane cele osiągnąć (rozum jest niewolnikiem uczuć) – optymalizacja. ludzie sami optymalizują,
wybierają swoje cele
b) Koszty alternatywne - wybieranie pomiędzy ograniczonymi celami (ograniczenia budżetowe, czasowe)
c) Teoria ujawnionych preferencji – ludzie wybierają co dla nich najlepsze
d) Autonomiczność preferencji – ludzie mają określone preferencje (brak wpływu społeczeństwa)

2. Etyka - ekonomia się nią nie zajmuje

a) Amoralność ekonomii – ekonomia nie ocenia ludzkich wyborów (czy dobre czy złe)
b) Konsekwencjonalizm – wpływ utylitaryzmu na ekonomię (liczą się ludzkie wybory; nie liczą się
motywacje wyborów, ani deklaracje)
c) Maksymalizacja użyteczności - w samej teorii nie oznacza to jednak, że ludzie są tylko egoistyczni

3. Metodologia
a) Ekonomia wolna od wartościowania - ekonomia to pozytywna (obiektywna) nauka, nie zajmuje się
wartościami (ekonomia jak fizyka)
b) Skupienie się na predykcji (przewidywanie) - celem nie jest wyjaśnianie, czy opisywanie rzeczywistości
c) Formalizm ekonomii – dedukcja, korzystanie z modeli matematycznych, założeń ceteris paribus;
założeń aksjomatycznych
d) Indywidualizm metodologiczny– analiza z perspektywy jednostek
 Rewolucja subiektywno-marginalistyczna
■ Rewolucja subiektywno-marginalistyczna (lata 70 XIX wieku, twórcy: Jevons, Menger,
Walras) - wartość zależy od subiektywnej opinii, cenę warunkuje podaż i popyt. Nie
istnieje obiektywna wartość (piłkarz, obraz kosztują tyle ile ktoś za nie zapłaci) jak u
Marksa i Smitha, gdzie wartość obiektywna związana z pracą, którą trzeba włożyć w
wytworzenie produktu (krzesło tworzy 5 osob, w 5h; stół - 5 osob, 10h, wiec stół jest
wartościowy bardziej)
 Utylitaryzm (Bentham 1748-1832)
■Termin utylitaryzm pochodzi z łac. utilitas co znaczy korzyść, pożytek, użyteczny. Pogląd etyczny, który w
maksymalizowaniu użyteczności widzi główną zasadę postępowania człowieka. Pogląd związany z myśleniem
konsekwencjonalistycznym oznaczającym ocenę danego zachowania pod względem efektów. Nie interesuje nas
istota danego zachowania, czy jego wartość sama w sobie, ale konsekwencje jakie wywołuje
■Utylitaryzm bazuje na założeniu, że ludzie lubią przyjemność a nie lubią bólu (powszechna cecha psychologiczna).
Bentham: „natura poddała rodzaj ludzki rządom dwu zwierzchnich władców: przykrości i przyjemności. Im tylko dane jest
wskazywać, cośmy powinni czynić, oraz stanowić o tym, co będziemy czynili”;
celem życia jest maksymalizowanie użyteczności – zawsze dążymy do maksymalizacji przyjemności/minimalizacja
bólu (nawet poświęcając życie korzystamy z kalkulacji utylitarystycznej)
–Szczęście - obiektywna miara użyteczności, bo każdy chce być szczęśliwy. Jasna metoda - wyliczamy korzyści i
koszty i rozstrzygamy problemy moralne (wybieramy to co daje więcej użyteczności). Wspólna miara – przy
pomocy użyteczności wszystko można porównać. Naukowa miara - empirycznie można wyliczyć użyteczność,
np. pójście do kina 10utyli, awans w pracy 50utyli, śmierć naszego psa -100utyli (różne cechy przyjemności,
np. długość czy intensywność). Wszystko kalkulujemy nawet wartość życia ludzkiego
–Brak rozróżnienia pomiędzy wyższymi czy niższymi przyjemnościami - czytanie Sheakspira nie lepsze od
czytania Pięćdziesięciu twarzy Greya (liczy się tylko ile użyteczności). Nie oceniamy gustów
–Summaryzm (liczymy użyteczność wszystkich) - jak najwięcej dobra dla jak największej ilości ludzi. Nie liczy
się nasza egoistyczna sytuacja (użyteczność), ale całego społeczeństwa (5 żyć ważniejsze niż jedno - jak ja
będę otyłym mężczyzna, to ja powinnam się poświecić, bo 5 osób jest ważniejsze. )
Utylitaryzm w ekonomii:
Skupienie na jednostce, a nie na wszystkich. Użyteczność kardynalna - da się wyliczyć użyteczność z konsumpcji
danego dobra i porównać użyteczność pomiędzy ludźmi (7utyli ja z napicia się wody, ktoś inny 6 utyli)
 Utylitaryzm (Bentham 1748-1832)
■ Wpływ utylitaryzmu na ekonomię (ludzie maksymalizują użyteczność)
• Podstawowym celem działalności konsumenta jest maksymalne zaspokojenie potrzeb
• Miarą stopnia zaspokojenia potrzeb jest użyteczność dóbr i usług, czyli subiektywna przyjemność wynikająca z ich
konsumowania
• Użyteczność jest sumą zadowolenia (satysfakcji) jaką czerpie indywidualny konsument z konsumowania lub
posiadania danego dobra (użyteczność z kolacji, obejrzenia filmu, wczasów itp.)

Założenia:
1. Marginalna stopa użyteczności (użyteczność krańcowa) - Paradoks woda diament – diament dużo więcej kosztuje
niż woda mimo, że woda dużo ważniejsza dla ludzi. W teorii użyteczności krańcowej nie interesuje nas jak bardzo
wartościowym jest diament czy woda ogólnie, ale ile jest warta konsumpcja kolejnego pojedynczego diamentu i wody.
Diament jest więcej wart niż woda, bo wody bardzo dużo a diamentów nie (popyt-podaż ustala cenę)

2. Prawo malejącej użyteczności krańcowej – wraz z korzystaniem z danego dobra spada użyteczność z jego
konsumpcji (1 gałka lodów super, 7 gałka lodów już nie. 1l wody na pustyni da bardzo dużo użyteczności, ale jak
mamy dostęp do wody to setny litr wody prawie nic nie warty – podlewanie kwiatków)

■ Skupienie się na subiektywnej użyteczności\metodologiczny indywidualizm (konsument w centrum)

Dylemat wagonika
 ‚Dylemat wagonika’ - różnica między podejściem
deontologicznym a konsekwencjonalistycznym (utylitaryzm)
• konsekwancjonalizm - 5 żyć ludzkich zawsze lepsze niż 1
• deontologiczne - no zależy czy pan zbysiu to miły sąsiad…..
 Założenia ekonomii neoklasycznej
Najważniejsze założenia eseju Robbinsa „An Essay on the Nature and Significance of Economic Science” (1932):
1. Przedmiotem ekonomii jest napięcie pomiędzy rzadkością a potrzebami (problem środki/cele - ludzie
wyznaczają cele i próbują efektywnie do nich dojść)
Ekonomia jest nauką, która bada zachowania człowieka jako związku miedzy celami i ograniczonymi środkami
mogącymi mieć alternatywne zastosowania (Robbins 1932)
Koszty alternatywne (koszt utraconych możliwości) - zawsze wybieramy, bo czas jest ograniczony
(przyjście na zajęcia, to nieoglądanie serialu, czy spotkanie ze znajomymi itd; pójście na bezpłatne
studia dzienne oznacza brak możliwości pracy na pełen etat)
Ludzie tworzą ranking preferencji, ponieważ istnieją ograniczenia budżetowe i czasowe. Nie możemy
mieć wszystkiego - szeregujemy dobra i usługi pod względem użyteczności, które nam przyniosą
(wycieczka do Tajlandii>wycieczka do Grecji> wycieczka do Częstochowy)
2. Ekonomia jest oparta na aksjomatach (abstrakcjach), które pochodzą z doświadczenia i które
prowadzą do twierdzeń na temat rzeczywistości (dlatego „naukowa” natura przedmiotu)
Teoria preferencji ujawnionych

3. Ekonomia nie jest skupiona na celach, ale na środkach potrzebnych do osiągnięcia tych celów.
Dlatego jest wolna od wartościowania
 Ekonomiści odrzucają etykę i wartości. Logiczny pozytywizm
■ Logiczny pozytywizm. Physics envy. Klasyfikacja zdań:
Syntetyczne - zdania empirycznie weryfikowalne, np. rysy najwyższy szczyt w Polsce. Można sprawdzić czy
prawdziwe czy fałszywe (potrafimy mierzyć wysokość i możemy zmierzyć wszystkie góry w Polsce)
Analityczne - tautologie, zdania prawdziwe/fałszywe na podstawie zasad logiki. Celem tautologii nie jest
wyrażanie opinii na temat rzeczywistości, ale pokazanie logicznej struktury świata, np. wszyscy kawalerowi to
nieżonaci mężczyźni. Zadania analityczne to podstawa matematyki (np. suma kątów w trójkącie równa się 180
stopni, 1+1=2)
Nonsens - wszystkie etyczne, metafizyczne i estetyczne sądy. Nienaukowe bo nie da się ich zweryfikować, nie
można nawet ocenić, że są fałszywe. Etyka jest bezsensowna, bo stwierdzenie „zabijanie jest złe” nie jest
zdaniem syntetycznym ani analitycznym

W ekonomii wcześniej istniał podział na normatywne i pozytywne ujęcia (J. N. Keynes* ojciec) :
a) Pozytywna ekonomia (fakty - co jest, np. bezrobocie w Polsce 2018 wynosiło 5,8% a inflacja 1,6%)
b) Normatywna ekonomia (bada normy i zasady - co powinno być, sądy wartościujące, np. bezrobocie w Polsce
jest za duże)

Do 1920 relacja etyka-ekonomia hierarchiczna. Etyka była ważna, ale ekonomiści się nią nie zajmowali
(specjalizacja)
• Robbins i odejście od etyki - nie da się dyskutować na temat etyki (wpływ logicznego pozytywizmu). Ekonomia
neoklasyczna - wolna od wartości:
Ekonomia zajmuje się możliwymi do sprawdzenia faktami a etyka – aktami wartościowania i zobowiązaniami.
Logiczna przepaść dzieli uogólnienia z zakresu badań pozytywnych i z zakresu badan normatywnych (Robbins)
 Zwrot Pareto. Beef ekonomii z psychologą
■Na początku XX wieku odejście ekonomistów od użyteczności kardynalnej (liczenie użyteczności) i
hedonistycznych podstaw ekonomii (myślenie o tym co daje ludziom szczęście)
■Ekonomia neoklasyczna wykorzystuje ujęcie ordynalne - nie wyliczamy użyteczności, brak porównywania
interpersonalnego. Tylko szeregowanie i porównywanie pomiędzy opcjami poszczególnej osoby
(preferujemy jabłko nad banana). Ujęcie kardynalne traktowane jako normatywne (nienaukowe) przez
ekonomię neoklasyczną – Robbins nie lubi użyteczności. (jebac użyteczność. szeregujemy i porównujemy
jedynie wyboru konkretnej osoby. np. w sklepie wybrałam banany, wiec wole banany od jabłek - odejście od utyli)
■Robbins uważał, że dzięki doświadczeniu, które jest obserwowalne ordynalne podejście posiada solidną
bazę naukową w przeciwieństwie do kardynalnego podejścia
Głównym postulatem teorii wartości jest fakt, że jednostki są w stanie uporządkować preferencje w kolejności i w
rzeczywistości to robią… Nie potrzebujemy kontrolnych eksperymentów by ustalić ich zasadność: jest tak wiele rzeczy
w naszym codziennym doświadczeniu, że wystarczy stwierdzić, że są one uznane za coś oczywistego (Robbins 1932)
Konkluzja:
■Szczęście i przyjemność to subiektywne pojęcia i ekonomia nie powinna tracić czasu na dyskusję o nich
(nie można dyskutować o subiektywnych rzeczach, bo nie można wejść komuś do łba)
 Teoria preferencji ujawnionych. Paul Samuelson
• Nie możemy zaobserwować ludzkich preferencji (wejść w głowy ludzi, by zobaczyć czego pragną).
Możemy tylko obserwować ludzkie wybory i na tym założeniu Samuelson zbudował swoją teorię.
Ujawnione preferencje (jeżeli wybiorę opcję x zamiast opcji y, wtedy opcja x ujawnia się jako opcja
bardziej preferowana niż opcja y)

• Słaby aksjomat preferencji ujawnionych (WARP weak axiom of revealed preference) - jeżeli x jest jawnie
preferowany w stosunku do y, to wtedy y nie może być jawnie preferowanym w stosunku do x (jeżeli
preferuję jabłko nad banana to nie mogę preferować banana nad jabłko). Jeżeli wybory zaspokajają
wymagania spójności, to wtedy możemy zbudować pełne, przechodnie i ciągłe preferencje ujawnione

• Racjonalność w rozumieniu instrumentalnym – spełnianie technicznych założeń WARP. Ekonomiści

zainteresowani rezultatami a nie przyczynami zachowań. Ekonomia neoklasyczna a priori zakłada, że
ludzie są racjonalni i maksymalizują użyteczność (nie najwyższe dobro jak u Benthama, ale preferencje
tożsame z wyborem – ludzie zawsze maksymalizują użyteczność, tzn. wybierają dla siebie najlepszą
opcję)
o u Benthama - można obiektywnie wyliczyć
o neoklasycznie - każdy wybór maksymalizuje użyteczność.

• Wybór „odkrywa” preferencje. Aksjomatyczny system, w którym są techniczne założenia racjonalności.

Doprowadza to do pewności siebie ekonomistów i wiary w bycie obiektywną nauką 💗
 Matematyzacja ekonomii
■Ekonomiści chcą być twardą nauką (zazdrość fizyki) - poszukują praw, np. prawo popytu i podaży (wzrost ceny
masła powoduje spadek popytu na masło - ceteris parbius). Prawa w ekonomii jak prawa naturalne –
uniwersalne, niezależne od historii i obiektywne (prawo popytu działa bez względu na to czy jesteśmy w Polsce
w 2022, czy w Iranie w XIX wieku)

■Metoda dedukcyjna - zbudowane na aksjomatach teorie (jak w matematyce: suma trójkąta to 180stopni). W
ekonomii np. założenia konkurencji doskonałej (ludzie w pełni racjonalni, pełna informacja itp.), czy istnienia
równowagi rynkowej. Dedukcja to przeciwieństwo indukcji, gdzie analizujemy dane empiryczne (np. jak się
zachowują menadżerowie w firmie i tworzymy teorie na tej podstawie)

•Rewolucja formalistyczna (1950-1970) – ważne stały się modele i aksjomaty. Formalizm jak naukowe
esperanto: żeby być opublikowanym w najlepszych ekonomicznych czasopismach trzeba było używać
matematycznych modeli

•Używanie matematyki - modele i aksjomatyczne teorie odróżniają ekonomię od innych nauk społecznych

•Po II Wojnie Światowej ekonomiści zaczęli przypominać naukowców, którzy żyją w wieży z kości słoniowej i nie
interesują się rzeczywistością - wielu ekonomistów tworzyło teorie dla samej teorii. Nie miało znaczenia czy są
one deskryptywnie prawdziwe, ale czy są aksjomatycznymi teoriami, które działają:
ekonomia coraz bardziej staje się intelektualną grą wykonywaną dla samej siebie, a nie dla praktycznych konsekwencji
potrzebnych do zrozumienia ekonomicznego świata” (Blaug)

•Matematyka nie jako narzędzie, ale cel sam w sobie (aksjomatyzacja ekonomii)

•Podręczniki do ekonomii wyglądają jak podręczniki do matematyki (funkcje, równania itp.)

 Friedman - Instrumentalizm
• Friedman - „The Methodology of Positive Economics” (1953). Najważniejsze dzieło metodologiczne w
ekonomii w XX wieku
• Siła predykcyjna jest jedyną rzeczą, która się liczy (użyteczność), a nie deskryptywna prawdziwość.
Bardziej realistyczne założenia oznaczają mniej siły predykcyjnej (predykcja to nie tylko przyszłość,
chodzi o przewidywanie nowych faktów)
• Wykorzystywanie założeń ceteris paribus (przy pozostałych warunkach równych)
„Ogólnie mówiąc, im bardziej znacząca teoria, tym bardziej nierealistyczne założenia” (Friedman)

■Założenia as if (np. prawo grawitacji, bilardzista) – ludzie zachowują się tak jakby maksymalizowali
użyteczność, firmy zachowują się tak jakby maksymalizowały zysk. Są to tylko założenia, a nie
rzeczywistość. Ale stosujemy je, żeby przewidywać nowe fakty

Teorie ekonomiczne tak jak mapa – nie musi być dokładna deskryptywnie, ale ma być użyteczna.
Chcemy dostać się z punktu A do B, a nie wiedzieć, gdzie są drzewa czy kamienie koło drogi. Dlatego
mapa z założenia nie jest realistyczna
 Indywidualizm metodologiczny
Twórca pojęcia J. Schumpeter (1908) :
Metodologiczny indywidualizm oznacza, że zaczynamy od jednostki w celu opisu pewnych ekonomicznych
zależności

■W ekonomii skupiamy się na pojedynczych osobach i ich preferencjach

■Społeczeństwo w ekonomii neoklasycznej to suma jednostek i ich interesów - patrzymy z

perspektywy indywidualistycznej i poszczególnych preferencji

■Ekonomia Robinsona Cruzoe (ekonomia zajmuje się jednostkami). Ekonomia vs socjologia

(indywidualizm metodologiczny vs holizm metodologiczny)
IMPERIALIZM EKONOMICZNY.
EKONOMIA WSZYSTKIEGO
 Imperializm ekonomiczny

■ Imperializm ekonomiczny - szerokie obiekt badań ekonomii: religia, rodzina i ilość posiadanych dzieci,
dyskryminacja, przestępczość, rynek małżeństw, strefa polityczna, sport, prostytucja, aborcja, wybory
edukacyjne (ekonomia zaczęła zajmować się tematami, którymi normalnie zajmuje się psychologia czy
socjologia, stąd imperializm ekonomiczny)
– nieproszeni wpierdalaja się do innych dziedzin nauki i narzucają swój styl życia.

■ Agresywność imperializmu - ekonomia królowa nauk społecznych, popularność ekonomii, nagroda nobla
przyznawana
„Ekonomia agresywnie zajmuje się głównymi problemami w znaczącej liczbie sąsiadujących dyscyplin, i to bez
żadnego zaproszenia” (Stigler, Maki)
• zajmują się (ekonomią): religii, rodziny, dyskryminacji, małżeństwa itp.
o socjolodzy, psycholodzy ich nie zapraszali, a oni się do nich wjebali z butami 😒 „mit eksperckosci” - nagroda nobla dla ekonomii (jedynej nauki
spolecznej). zamiast zapraszać psychologów, zaprasza się ekonomistów (do telewizji itp.)
 Podejście ekonomiczne - Gary Becker (lata 60.)
■Imperializm ekonomiczny związany z Garym Beckerem [1930-2014]

■Specyfika podejścia ekonomicznego (tworzy swoje podejście ekonomiczne)

W gruncie rzeczy doszedłem do wniosku, że podejście ekonomiczne jest podejściem najszerszym, dającym się
zastosować do wszelkich zachowań ludzkich niezależnie od tego czy chodzi o reakcje na ceny pieniężne czy na
kalkulacyjne «ceny cienie», o decyzje powtarzające się czy podejmowane bardzo rzadko, o decyzje ważne czy mniej
ważne, o cele o charakterze emocjonalnym czy mechanicznym, o osoby bogate czy ubogie, o mężczyzn czy kobiety, o
dorosłych czy o dzieci, o ludzi błyszczących inteligencją czy tępych, o pacjentów czy lekarzy, o ludzi interesu czy
polityków, o nauczycieli czy uczniów. Możliwości zastosowania podejścia ekonomicznego są równie szerokie, jak
szeroki jest zakres ekonomii zgodnie z … definicją, kładącą nacisk na rzadkość (ograniczoność) środków i
konkurencyjność celów

■Homo oeconomicus - koncepcja jednostki zakładająca, że człowiek jako istota działająca racjonalnie
zawsze dąży do maksymalizacji użyteczności (człowiek kalkuluje korzyści i koszty każdej sytuacji, jeżeli
korzyści >koszty to wykonujemy akcję)

■„Czarna skrzynka” maksymalizacji - homo oeconomicus jest egoistyczny. Becker mówi, ze to nieprawda,
nie oceniamy, czy to egoistyczne czy nie. nie ma znaczenia czy kierujemy się altruizmem czy egoizmem w
ekonomii. maksymalizujemy użyteczność, nie oceniamy wyborów.

■Racjonalność instrumentalna - ważne są środki a nie cele. Ekonomiści obiektywni, bo nie oceniają celów
ludzi. Są jak inżynierowie, którzy rozwiązują problemy w sposób efektywny. Człowiek nie musi mieć pełnej
racjonalności (np. racjonalny narkoman, alkoholik)
 Podejście ekonomiczne cd.
■ Każdy wybór jest związany z kosztem alternatywnym, np. zdrowie i długie życie to ważny cel dla większości ludzi ale:
• Nie jest to jedyny cel człowieka (są inne np. przyjemność)
• Człowiek nie raz rezygnuje z szans na dłuższe życie i lepsze zdrowie na rzecz innego celu (np. niezdrowe jedzenie,
papierosy, alkohol, szybka jazda samochodem, niechodzenie do lekarza na kontrole)
• Istnieje optymalna długość życia (nie wszystko co robimy musi być w zgodzie ze zdrowym i długim życiem i takie
zachowania nie są nieracjonalne według Beckera)

■ Ceny „cienie” - w ekonomicznym podejściu brak zasadniczej różnicy pomiędzy wyborem śmierci a życia, a wyborem
bułki a chleba – w obu przypadkach ludzie kierują się preferencjami i analizą kosztów i korzyści. Charakterystyczną
cechą rynków cieni jest niewystępowanie na nich pieniężnych cen; ich miejsce zajmują ceny cienie, które także są
wynikiem oddziaływania na siebie popytu i podaży (wzrost ceny dziecka = spada popyt). Według Beckera ceny cienie
są „miarą kosztu zaniechanych możliwości związanego z użyciem rzadkich zasobów” (cena dziecka = koszt
utrzymania + czas, który trzeba poświęcić dziecku, a można byłoby pracować)

■ Indywidualizm metodologiczny - normy i zasady społeczne są wchłaniane w funkcję użyteczności jednostki (maja
wpływ, ale na końcu to jednostka podejmuje decyzję mając na względzie siebie)
„na przykład ojciec będzie obstawał przy czytaniu nocą w łóżku tylko po tym warunkiem, że wartość tej lektury nie
przewyższy (z jego punktu widzenia!) wartości ponoszonej przez jego żonę straty nocnego snu; albo też będzie jadł
palcami tylko wtedy, kiedy wartość takiego postepowania przewyższy wartość (znowu dla niego!) niesmaku, z jakim
spogląda na to rodzina”
– społeczeństwo wpływa na funkcję użyteczności. np. jeśli chciałabym jeść obiad dłońmi, a ludzie źle na mnie
popatrzą, to zmienię swoją decyzje
 Podejście ekonomiczne - założenia
Metoda ekonomiczna składa się z aksjomatycznych założeń, uproszczenia rzeczywistości na podstawie
których są dedukowane predykcje na temat ludzkiego zachowania. Becker uważał, że tym co konstytuuje
ekonomię jako naukę, nie jest jej przedmiot – gospodarka– lecz metoda, tzw. podejście ekonomiczne,
którego istotą jest kombinacja trzech założeń:
1)maksymalizacja użyteczności - dążenie do maksymalizacji nawet nieświadomie. Człowiek nie działa
bezcelowo, wie co robi i dlaczego to robi, chociaż nie musi być w pełni świadom własnych dążeń
maksymalizujących. Istnieje ograniczoność zasobów - dlatego uszeregowanie celów według użyteczności.
Człowiek jest racjonalny instrumentalnie (optymalizacja w warunkach ograniczeń)
2)rynkowa równowaga - hipoteza ta składa się z trzech części:
1. w każdej sferze życia występują albo formalne rynki albo rynki cienie (gdzie nie ma cen, np. rynek
małżeński),
2. na rynkach tych istnieją pieniężne ceny lub ceny cienie,
3. wszystkie rynki dążą do równowagi. Rynkiem cienia może być rynek małżeński (doboru partnerów),
rynek potomstwa czy rynek przestępstw. Zachodzi na nich porównywanie ofert i oczekiwań, jeżeli
satysfakcjonujące to dochodzi do transakcji, efektywność tych rynków
3)stabilne preferencje - nie chodzi o wybór między jabłkami a gruszkami. Stałe preferencje niezmienne w
czasie. Cechy psychologiczne (np. podejście do życzliwości, zdrowia) Preferencje te dotyczą najbardziej
podstawowych aspektów życia, takich jak zdrowie, prestiż, zadowolenie, życzliwość lub zawiść.
Najsłabsze założenie Beckera.
Podejście ekonomiczne jest ucieleśnieniem
ekonomii neoklasycznej/mainstreamowej :
• wpływ Friedmana - liczy się siła predykcyjna, a nie deskryptywny realizm założeń

• Wpływ Robbinsa:
1. ekonomia może i powinna być wolna od wartości, dlatego ekonomiści nie powinni
oceniać ludzkich celów i decydować do których rzeczy warto dążyć
2. Becker opiera swoją metodę na pojęciu rzadkości: ludzie zawsze muszą wybierać,
ponieważ nie możemy robić dwóch rzeczy w tym samym czasie, a czas jest zasobem
rzadkim
 Zbrodnia i kara - analiza przestępczości
Złodziej dokonujący kradzieży
■ Każde jego działanie poprzedzone będzie analizą korzyści i kosztów
Korzyści: wartość skradzionego majątku, ile mógłby zarobić na legalnej pracy
Koszty: prawdopodobieństwo złapania, potencjalna kara

■ Racjonalny złodziej będzie kradł jeżeli potencjalne zyski większe niż potencjalne koszty

■ Główne sposoby walki z przestępczością (nie skupiamy się na rzeczach, których nie możemy zmienić jak np.
lepsza praca):
1. wyższe kary za przestępstwa. Ale nie zawsze skuteczne, bo są lubiący ryzyko przestępcy
2. zwiększenie prawdopodobieństwa złapania (więcej policji)

■ Problemy społeczne i strukturalne też mają wpływ na przestępczość (np. bezrobocie, narkomania), ale w
krótkim okresie czasu ciężko to zmienić, więc podejście ekonomiczne efektywniejsze

■ Racjonalność przestępcy nie oznacza, że wszyscy będziemy kraść, jeżeli zyski przewyższą koszty. Inne
motywacje też się liczą np. zasady moralne: kradzież jest zła bez względu, czy nam się opłaca. Beckerowi
chodzi o to, że przestępy nie są irracjonalni jak się powszechnie przypuszcza, albo że mają to w genach.
Według niego przestępcy kalkulują, czy przestępstwo im się opłaci

■ Duży wpływ teorii na prawo i na to jak walczy się z przestępczością (wyższe kary, więcej policji)
 Kapitał ludzki wg Beckera
■Becker wprowadził do ekonomii pojęcie inwestowania w kapitał ludzki i pokazał jego ekonomiczne
skutki. Niechęć do tego pojęcia w latach 50 i 60 XX wieku (porównanie człowieka do fizycznych
środków produkcji)

■Wykształcenie należy traktować jako inwestycję:

1. Koszty - bezpośrednie wydatki na edukację oraz koszty alternatywne - zarobki utracone w ciągu
okresu pobierania nauki
2. Korzyści - strumień dochodów w ciągu życia, dzięki lepszej pracy oraz wyższa pozycja społeczna
(dyplom ukończenia prestiżowej uczelni)
Ludzie kalkulują czy im się opłaca studiować, czy nie. Jeżeli korzyści wyższe niż koszty to studiują

■Koszt alternatywny czasu poświęconego na naukę jest mniejszy dla osób młodych niż starych, co
tłumaczy edukację w młodym wieku
Młodzi ludzie - nie mają wyrobionej pozycji na rynku pracy, brak rodziny i kosztów z tym związanych.
Duże zyski w perspektywie lat dzięki wyższym zarobkom. Łatwiej im zrezygnować z pracy, bo jeszcze nie
mają ugruntowanej pozycji na rynku pracy, nie tracą za wiele gdy zajmują się aktywnością niezarobkową.
Starsi ludzie - korzyści z lepszej pracy mniejsze niż dla młodszych, bo mniej lat pracy im pozostało;
wyższe koszty utrzymanie rodziny i wyższe koszty zrezygnowania z płacy (więcej zarabiają niż młodzi)
 Rodzina wg Beckera
1)Decyzja o posiadaniu dzieci - dzieci jako dobro konsumpcyjne – analiza korzyści i kosztów posiadania
dzieci, odpowiedź Beckera na teorię ludności T. Malthusa [1766-1834] – twierdzenie: więcej
pieniędzy=więcej dzieci

■Becker - posiadanie dzieci to decyzja racjonalna (planowanie rodziny dzięki antykoncepcji – ludzie
decydują się na dzieci, jeżeli korzyści z posiadania dzieci przewyższą koszty). Dobrze zarabiające kobiety
będą miały mniej dzieci, bo wyższe koszty alternatywne zrezygnowania z pracy. Biedne, niepracujące
kobiety będą miały więcej dzieci, bo niższe koszty alternatywne.
Pogląd sprzeczny z powszechną opinią, w której to brak pieniędzy przyczyną, dlaczego ludzie nie mają
dzieci

■Dzieci „wyższej” i „niższej jakości” – dzieci bardziej kosztowne nazywa Becker dziećmi „wyższej jakości”.
Oznacza to, że jeżeli na jedno dziecko wydaje się więcej pieniędzy niż na inne, to z dodatkowego wydatku
rodzic osiąga dodatkową użyteczność (np. można się chwalić, że dziecko gra na fortepianie przed
znajomymi). W sytuacji gdy dochody rodziców się zwiększają to automatycznie zwiększają się koszty
związane z wychowaniem dziecka. Becker udowodnił, że w sytuacji zwiększania się dochodu
gospodarstwa domowego, rodzice wolą zainwestować tę nadwyżkę w kapitał ludzki dzieci niż powiększać
rodzinę. Związane jest to z poprawą życia swojego potomstwa (edukacja itp.)
 Rodzina cd.
2) Rynek poszukiwania partnerów - łączenie się w pary, kiedy użyteczność z wzięcia ślubu większa niż
bycie samotnym. Istnieje rynek matrymonialny, który jest efektywny (istnieje rywalizacja pomiędzy
partnerami i partnerkami; strony decydują się na związek, jeżeli bycie w związku przynosi wyższe korzyści
niż koszty). Korzyść z małżeństwa dla dwóch osób zależy dodatnio od ich: dochodów oraz poziomu
zmiennych zwiększających produktywność pozarynkową (wykształcenie czy uroda). Dobór par
małżeńskich i trwałość związków można modelować - posiadanie dzieci i długość małżeństwa
zmniejszają prawdopodobieństwo rozwodu. Kalkulacja czy brać rozwód (koszty bycia w związku
a korzyści z rozwodu)

3) Altruizm w rodzinie – „teoremat niedobrego dziecka” - w egoistycznym interesie opłaca się

zachowywać altruistycznie (dziecko nie zabiera zabawek rodzeństwu, bo wie że zostanie za to ukarane).
Funkcja troskliwości - żona pozwala mężowi czytać przed snem mimo że jej to przeszkadza, bo wie, że
szczęśliwy mąż oznacza lepszą sytuację dla niej (maksymalizacja jej użyteczności)
 Racjonalny narkoman
• Teoria racjonalnego uzależnienia - racjonalność instrumentalna
Jednak, tak jak wskazuje tytuł naszego artykułu, twierdzimy że uzależnienia, nawet te mocne, są zazwyczaj racjonalne
w sensie maksymalizacji dotyczącej długiego okresu wraz z stałymi preferencjami. Nasze twierdzenie jest nawet
mocniejsze: racjonalny model pozwala na dogłębne zrozumienie zachowań uzależniających (Becker i Murphy)

• Bycie uzależnionym jest racjonalne (Becker) – takie rozumowane możliwe dzięki pojmowaniu
racjonalności w ujęciu instrumentalnym. Branie narkotyków jest racjonalne (przyjemność z ich
użytkowania jest tak ogromna, że przeważa nad przyszłymi kosztami). Ekonomia nie zakłada co jest
dobre a co złe dla ludzi (nie oceniamy preferencji narkomana), zakładamy tylko, że ludzie są w stanie
porównać jakoś teraźniejsze i przyszłe wybory wraz z ich użytecznością i wybrać najlepszą opcję

• Deklaracje nic nie znaczą. Dla ekonomistów liczą się czyny (ujawnione preferencje) nie słowa
(deklaracje). Jeżeli chcesz rzucić palenie to rzucisz (brak słabości woli). Jeżeli palisz to znaczy, że
przyjemność z palenia jest większa niż chęć długiego życia
Zapewnienia niektórych alkoholików i palaczy, że chcą, ale nie potrafią zakończyć swoich uzależnień, wydaje się nam
nie różnić od zapewnień singli, którzy chcą, ale nie są w stanie wziąć ślubu, albo od zapewnień niezorganizowanej
osoby, która chce być bardziej zorganizowana. Te zapewnienia znaczą, że dana osoba dokona pewnych zmian – dla
przykładu weźmie ślub lub przestanie palić – w momencie, w którym znajdzie sposób, by zwiększyć długookresowe
korzyści ponad krótkoterminowe koszty zmiany swojego zachowania. (Becker)
 *Do poczytania
Gary S. Becker, Richard A. Posner Nieoczywistości. Ekonomiczna teoria wszystkiego

Gary S. Becker, Guity Nashat Ekonomia życia. Od baseballu do akcji afirmatywnej i imigracji, czyli w jaki
sposób sprawy realnego świata wpływają na nasze codzienne życie

Steven D. Levitt, Stephen J. Dubner Freakonomia. Świat od podszewki

Steven D. Levitt, Stephen J. Dubner Superfreakonomia. Globalne ochłodzenie, patriotyczne prostytutki i

dlaczego zamachowcy-samobójcy powinni wykupić polisę na życie
 TEORIA EKONOMII.
IMPLIKACJE PRAKTYCZNE

dr Aleksander Ostapiuk
aleksander.ostapiuk@ue.wroc.pl
 1. Etyka a ekonomia
❖Czarna skrzynka użyteczności (brak rozróżnienia między motywacjami) – ludzie mogą maksymalizować
użyteczność poprzez altruizm i egoizm w teorii ekonomicznej np. oddanie nerki nieznajomemu =
maksymalizacja użyteczności, zabicie staruszki = maksymalizacja użyteczności
Ekonomia neoklasyczna nie jest w stanie dostrzec różnicy pomiędzy żołnierzem, który skacze na granat, by
ocalić towarzyszy, od żołnierza, który popycha na grant innego żołnierza, by ocalić siebie samego. W obu
sytuacjach żołnierz maksymalizuje swoją użyteczność

❖Maksymalizacja indywidualnej użyteczności – wsparcie dla egoizmu psychologicznego – w ostateczności

wszystkie nasze zachowania, nawet altruistyczne są motywowane własnym interesem
1. Hobbes – człowiek człowiekowi wilkiem; pomoc żebrakowi to nie altruizm a egoizm, bo
poczujemy się lepiej dzięki pomocy, dajemy komuś pieniądze, bo widok biedaka jest dla nas
nieprzyjemny;
2. Żona pozwala czytać mężowi przed snem mimo, że światło jej przeszkadza, bo jej się to opłaci
– mąż na wyższej funkcji użyteczności – G. Becker)

❖W ekonomii nie oceniamy ludzkich celów – taki relatywizm służy wielu jako usprawiedliwienie własnego
interesu (greed is good – Gordon Gekko), efektywność (cel uświęca środki), nie ma etyczności, więc
można dążyć do jakiegokolwiek celu po trupach
„Uczenie ekonomii, jak się wydaje, sprawia, że ludzie są bardziej egoistyczni” (Hausman i McPherson)
 2. Ekonomia a dobrobyt

■Optimum Pareto - taki podział dostępnych dóbr, że nie można poprawić sytuacji jednego podmiotu
(dostarczyć mu większej ilości dóbr) nie pogarszając sytuacji któregokolwiek z pozostałych podmiotów
(jak ktoś dostanie większy kawałek tortu, to ktoś inny musi dostać mniejszy kawałek)
W ekonomii nie obchodzi nas kto ile co ma w społeczeństwie, tylko czy ogólnie mamy więcej użyteczności
(1 osoba co ma 10mln i 99 co ma nic, czy 100 osób co mają po 100 tysięcy). Sprawiedliwość versus
efektywność (ekonomia zajmuje się tylko tym drugim)

❖Ludzie wybierają to co dla nich najlepsze (teoria ujawnionych preferencji) – poprzez swoje wybory
maksymalizują swój dobrobyt, użytecznoś; ujawniają preferencje

❖Fetyszyzacja PKB – materialny dobrobyt najważniejszy (wzrost PKB dobry, spadek PKB zły)

❖Analiza kosztów i korzyści – pokazuje jak ekonomiści podejmują decyzję i jak liczą dobrobyt wraz z
użytecznością (pieniądz jako miernik), myślenie utylitarystyczne
 Analiza kosztów i korzyści : Philip Morris
■Philip Morris studium: Bilans finansów publicznych dotyczące palenia w Czechach

■Cel: sprawdzić czy koszty palenia na finanse publiczne są równoważone przez podatki tytoniowe i
pozytywne efekty palenia

■Metoda: dane z czasopism naukowych, badanie przez międzynarodowe i krajowe organizacje zdrowotne,
statystki od Czeskiego urzędu statystycznego, wywiady z ekspertami od zdrowia, epidemiologii i
ekonomistami

■„Wpływ palenia na finanse publiczne w Czechach w 1999 był pozytywny i wynosił +5815 mln. CZK“

■Najbardziej kontrowersyjny fragment: Przeciętny palacz umiera 5.23 lat wcześniej niż nie-palacz.
Poprzez wcześniejszą śmierć, palacze oszczędzają rządowi Czeskiemu 1193 million CZK w 1999, z
powodu zmniejszonych kosztów na opiekę zdrowotną, emerytur i domów dla starszych
 Philip Morris studium: wyniki
■ Dochód i pozytywne efekty zewnętrzne 21463 mln CZK
■ Oszczędność na mieszkaniach dla starszych 28 mln CZK
■ Emerytury i socjalne wydatki zaoszczędzone dzięki wcześniejszej umieralności 196 mln CZK
■ Zaoszczędzone koszty na opiekę zdrowotna (wcześniejsza umieralność) 968 mln CZK
■ Opłata celna 354 mln CZK
■ Podatek dochodowy 747 mln CZK
■ VAT 3521 mln CZK
■ Akcyza 15648 mln CZK

■ Koszty finansów publicznych związane z paleniem 15647 mln CZK

■ Koszty związane z pożarami 49 mln CZK
■ Stracony podatek dochodowy z powodu wyższej umieralności 1367 mln CZK
■ Dni nie w pracy z powodu chorób związanych z tytoniem 1667 mln CZK
■ Koszty na opiekę zdrowotną związane z paleniem (pośrednie) 1142 mln CZK
■ Koszty na opiekę zdrowotną związane z paleniem (bezpośrednie) 11422 mln CZK
■ Bilans netto +5815 mln CZK
 Philip Morris studium: dyskusja

■ Biorąc pod uwagę dane czy powinniśmy dojść do konkluzji, że rząd powinien promować
palenie?

■ Jakie są społeczne koszty i zyski z palenia? Czego brakuje w analizie sporządzonej przez
Philip Morris? Co powiedzieliby na to zwolennicy utylitaryzmu?

■ Wnioski
-w utylitarystycznej analizie musimy zawsze brać pod uwagę społeczne koszty i korzyści, a nie
tylko rządowe wydatki i przychody!
(trzeba wziąć pod uwagę ból i cierpienie dla palaczy i ich rodzin wynikające ze śmierci)
Ford Pinto
 Analiza kosztów i korzyści: Ford Pinto
■ Z powodu wad w projekcie bak paliwa w Fordzie Pinto był skłonny do wybuchnięcia
płomieniem podczas uderzenia
■ Decyzja firmy: niewycofanie produktu i brak naprawy baków. Przeprowadzono analizę kosztów
i korzyści. Analitycy Forda oszacowali w oparciu o liczbę używanych samochodów, wskaźnik
prawdopodobnych wypadków i śmierci spowodowanych błędem w projekcie, że koszty
odszkodowań to 49,5 mln$. Podczas gdy koszty naprawy baków to 137,5 mln $

Koszty śmierć i wypadków 49,5 mln$

(180 śmierci w ogniu 200tys$ za śmierć, 180 poważnych oparzeń 67tys$ na oparzenie i 2100
spalonych samochodów po 700$ każdy)

Koszty naprawy zepsutych baków 137,5mln$

(11$ za naprawę zepsutego baku w 12,5 mln samochodów marki Ford)
 3. Ekonomia a kapitalizm
❖Teoria ujawnionych preferencji – ludzie są racjonalni i wiedzą co jest dla nich najlepsze, dlatego
państwo nie powinno interweniować
❖Wolny rynek to najlepszy system (spełnia ludzkie preferencje), „niewidzialna ręka” Adama Smitha
zawsze działa:
„Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes.
Zwracamy się nie do ich humanitarności, lecz do ich egoizmu i nie mówimy o naszych własnych potrzebach, lecz o ich
korzyściach”
Zalety mechanizmu rynkowego (rynek konsumenta, lepsze produkty, niższa cena, waga konkurencji;
żeby zarobić firmy muszą zaspokoić potrzeby konsumenta)
❖wszystko jest na sprzedaż - rynek organów, prostytucja (wolny rynek rozwiąże problemy alokacyjne)
Wpływ teorii na gospodarczą rzeczywistość (dogmatyczna wiara w wolny rynek):
Stowarzyszenie Mont Pelerin– nobliści z ekonomii i popularność neoliberalizmu, wolnego rynku (Hayek,
Friedman): wpływ na polityków: Thatcher, Regan; Chicago Boys w Chile)
Wpływ instytucji międzynarodowych – MFW (międzynarodowy fundusz walutowy) – jeden neoliberalny
model stosowany do wszystkich krajów (biedny kraj dostanie pieniądze jeśli wprowadzi: liberalizacja,
ograniczenie roli państwa, mniejsze podatki, skupienie się na prywatnej przedsiębiorczości niezależnie
od kultury danego kraju); terapia szokowa w Polsce pod Balcerowiczem.
Ekonomia neoklasyczna wspiera neoliberalizm jako najlepszy system (wolny rynek, a mały udział
państwa, bo państwo nieudolne, a rynek efektywny)
 Koncepcja homo economicus a rzeczywistość
Według teorii ekonomii homo economicus (człowiek ekonomiczny) nie musi być w pełni racjonalny i
egoistyczny, założenia teoretyczne homo economicus są neutralne i nie określają jednoznacznie natury
człowieka (jako ekonomiści nie zajmujemy się i nie oceniamy motywacji ludzi):
o Racjonalność instrumentalna – ludzie w efektywny sposób dochodzą do celów, które sobie wyznaczyli. Nie
oznacza to, że są racjonalni w powszechnym rozumieniu (mądre i przemyślane decyzje), wystarczy że spełnią
technicznie założenia teorii ujawnionych preferencji (spójność preferencji – jeśli preferujemy A nad B, to nie
możemy jednocześnie preferować B nad A), by mówić o racjonalności (racjonalny narkoman, alkoholik)
o Maksymalizacja użyteczności - w ekonomicznej teorii ludzie mogą maksymalizować użyteczność zarówno
poprzez altruistyczne jak i egoistyczne zachowania

Jak homo economicus (człowiek ekonomiczny) postrzegany w rzeczywistości:

o Hiperracjonalny agent – maszyna, która wszystko potrafi wyliczyć, porównać wszystkie opcje i podjąć
najlepszą decyzję (wynik modeli matematycznych, gdzie założenia idealizujące), ludzie są obiektywni i nie
kierują się emocjami
o Egoistyczna jednostka - kieruje się tylko własnym interesem, kalkuluje co się mu/jej opłaca, inni ludzie
traktowani instrumentalnie (jako środek do naszych celów)

Taki pogląd na homo economicus mają naukowcy z innych nauk społecznych i opinia publiczna, ale co
najważniejsze również wielu ekonomistów w ten obraz uwierzyło
 Do poczytania (o ekonomii ogólnie)
Trudniejsze (bardziej naukowe)
■ Mark Blaug – Metodologia ekonomii
■ Roger E. Backhouse - The Puzzle of Modern Economics: Science or Ideology?
■ Julian Reiss - Philosophy of Economics A Contemporary Introduction
■ Wade Hands - Reflection Without Rules
■ Daniel Hausman – The Inexact and Separate Science of Economics
■ Landreth, Colander - Historia myśli ekonomicznej
■ Janina Godłów-Legiędź - Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?
■ Aleksander Ostapiuk - The Eclipse of Value-Free Economics. The concept of multiple self versus homo
economicus

Lżejsze (publicystyczne)
■ Robert L. Heilbroner - Wielcy ekonomiści
■ T. Sedlacek - Ekonomia dobra i zła
■ Dani Rodrik - Rządy ekonomii
■ Ha-Joon Chang - Ekonomia. Instrukcja obsługi
■ Tim Harford - Sekrety Ekonomii
■ Esther Duflo, Abhijit Banerjee - Good Economics for Hard Times: Better Answers to Our Biggest Problems
■ Uri Gneezy,John List - The Why Axis: Hidden Motives and the Undiscovered Economics of Everyday Life
■ John Quiggin - Economics in Two Lessons: Why Markets Work So Well, and Why They Can Fail So Badly by
EKONOMIA BEHAWIORALNA.
EKONOMIA BLIŻEJ RZECZYWISTOŚCI

dr Aleksander Ostapiuk
aleksander.ostapiuk@ue.wroc.pl
W ekonomii behawioralnej również ulegamy iluzjom.
 Racjonalny wybór. Ekonomia neoklasyczna
Założenia ekonomii neoklasycznej:
a)Określoność potrzeb - człowiek przejawia określone potrzeby (potrafi je określić), celowość
działania
b)Kompletność preferencji - człowiek potrafi wartościować swoje potrzeby i preferencje (przez
ograniczoność czasu i pieniędzy) – uporządkować dobra według własnego uznania, wynik
ograniczonych środków (musimy wybierać)
c) Przechodniość preferencji (aksjomat WARP) - jeżeli człowiek woli dobro A od dobra B, a dobro
B woli od dobra C, to wynika z tego, że człowiek woli dobro A od dobra C
d) Nienasyconość zadowolenia – człowiek zawsze woli więcej niż mniej (nieograniczoność
potrzeb), więcej pieniędzy oznacza kupno towarów i usług, które spełnią nasze preferencji

Ekonomia neoklasyczna zakłada, że człowiek jest racjonalny

 Ekonomia behawioralna - wprowadzenie
■Problemy terminologiczne - błędne skojarzenie z behawioryzmem
Skinnera (człowiek determinowany przez czynniki zewnętrzne jak pies
Pawłowa); lepszy termin ekonomia kognitywna, ale termin ekonomia
behawioralna już się przyjął - ogólnie jest to nauka o ludzkim zachowaniu
(czerpanie ekonomii z psychologii)

■Używanie eksperymentów, aby pokazać, że człowiek nie zawsze

racjonalny (występują błędy poznawcze, stosowanie heurystyk), podczas
gdy ekonomia neoklasyczna zbudowana na modelach teoretycznych

■Próby tworzenia teorii ludzkiego wyboru - błędy poznawcze i heurystyki to

nie anomalie, a sposób w jaki ludzie działają (możemy je przewidywać)

■Normatywna teoria - wykorzystanie wiedzy, aby pomóc człowiekowi

wybrać optymalne decyzje - podważenie założeń ekonomii neoklasycznej,
że człowiek wie najlepiej co dla niego dobre (teoria ujawnionych
preferencji)
 Człowiek według ekonomii behawioralnej
■ Założenia ekonomii neoklasycznej:
1) nieograniczona racjonalność
2) nieograniczona wola (brak słabej woli)
3) nieograniczony egoizm (brak altruizmu)
Krytykuje uproszczonego homo economicusa.

■ Ekonomia behawioralna:
1)Ograniczony potencjał poznawczy (teoria perspektywy, heurystyki, koszty utopione,
mentalne księgowanie, ograniczona racjonalność itp.)

2)Ograniczona silna wola (hiperboliczne dyskontowanie, teoria wielu osobowości)

3) Złożoności motywów działania (gry dyktator, gra ultimatum, altruizm, sprawiedliwość)

 System 1. i system 2. Początek problemów
■„System 1.” - szybki, intuicyjny, emocjonalny, stosujemy go codziennie - najprostsze czynności jak
zrobienie kawy, jazda samochodem; zadania nieskomplikowane i rutynowe - system 1. działa jak
autopilot, nie mamy przy nim poczucia świadomej kontroli, np. czytanie emocji z wyrazu twarzy, liczenie
ile to jest 2+2

■„System 2.” - wolny, kalkulacja, logiczność, namysł; np. wzięcie kredytu, kupno samochodu (zazwyczaj),
parkowanie w ciasnym miejscu, ile to jest 17x25

■System 1. szybki, ale narażony na występowanie błędów poznawczych, stosowanie heurystyk przez
system 1.
Heurystyka - uproszczona metoda wnioskowania (reguły kciuka)

■Sztuczna dychotomia, te dwa systemy się uzupełniają i są niezbędne, żeby człowiek mógł
funkcjonować. Dzięki systemowi 1 mózg oszczędza energię, kwestie ewolucyjne - szybka reakcja może
zapewnić życie (niebezpieczeństwo); Błąd Kartezjusza (myślę więc jestem) - emocje współdziałają z
rozumem, a on je rozdzielał.
->Przykład z Phineas Gage, pacjent Elliot i niezdolność do podejmowania najprostszych decyzji po
przecięciu płatu czołowego prętem. Nie działała mu sfera emocjonalna i wybory nimi motywowane. Nie
miał preferencji (np. spotkanie 17:30 czy 18)

■Ludzie nie są w pełni racjonalni - trzeba wiedzieć, kiedy system 1 nie działa dobrze i włączyć system 2
(przykład sędziów)
Phineas Gage
 Heurystyki
Heurystyki – uproszczone metody myślenia związane z systemem 1.
■Heurystyka dostępności - oceniamy częstość jakiegoś zdarzenia przy pomocy „Łatwości z jaką
odpowiednie przykłady przychodzą do głowy”. Wpływ mediów - ludzie wierzą, że latanie samolotem
niebezpieczniejsze niż jazda samochodem, trąby powietrzne niebezpieczniejsze od astmy; łatwość
wywoływania paniki (terroryzm, pedofile); zniekształcony opis rzeczywistości - dotyka to wszystkich
aspektów naszego życia (pogląd, że żyjemy w niebezpiecznych czasach)

■Heurystyka reprezentatywności - polega na dokonywaniu klasyfikacji na podstawie częściowego

podobieństwa do przypadku typowego/reprezentatywnego, który już znamy; porównanie do typowego
egzemplarza (stereotypy). W tramwaju widzimy osobę czytającą Kanta, czy ma ona doktorat z filozofii czy
też nie ma wyższego wykształcenia? (ignorujemy wielkość próby); zapadalność na raka w szpitalach
(prawo małych liczb - wyniki ekstremalne są częstsze), powrót do średniej (po świetnym sezonie
przychodzi gorszy)

■Heurystyka zakotwiczenia - wpływ danych, które nie powinny mieć znaczenia; koło fortuny (losowali
liczbę 20 lub 60 i potem dostawali pytanie ile krajów afrykańskich jest w ONZ – podawali liczbę bliższą
liczbie, którą wylosowali), ogromny wpływ na rynku nieruchomości (mieszkanie wystawia się za większą
kwotę, np. 60 tys., żeby można było się na niej zakotwiczyć i sprzedać za 50 tys., chociaż wartość to 40),
nie mamy pojęcia o wielu rzeczach i dlatego sugerujemy się kotwicami
 Teoria perspektywy
■ Ludzi bardziej boli strata 100 zł niż wygranie 100 zł, dlaczego ekonomiści tego nie widzieli?
Wcześniej uważano, że zakłady oceniamy na podstawie ich oczekiwanej wartości, czyli średniej ważonej
możliwych rezultatów, w której waga zależy od prawdopodobieństwa:
Oczekiwana wartość = 80% szans na wygranie 100$ i 20% szans na wygranie 10$ wynosi razem 82$ (
0,8*100+ 0,2*10)
Cały czas zakładamy, że
■ Teoria wartości oczekiwanej - Daniel Bernoulli [1700-1782] człowiek jest racjonalny.

Ludzie nie lubią ryzykować (wybiorą pewne 80$ niż zakład, gdzie oczekiwana użyteczność 82), liczy się
nie wartość pieniężna możliwych rezultatów, ale ich wartość psychologiczna)
■ Użyteczność zależy od stanu posiadania (prawo malejącej użyteczności)

Stan posiadania (mln) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Jednostka użyteczności 10 30 48 60 70 78 84 90 96 100
 Teoria perspektywy cd.
■ Jak to działa
Po 50% szans na wygranie 2 milionów albo 7 milionów, Użyteczność: (30+84)/2 =57
LUB Pewne 4 miliony: Użyteczność: 60 (wybór pewnego zakładu, 4 milionów)
„Zysk tysiąca dukatów jest dużo więcej warty dla biedaka niż dla bogacza, mimo że kwota wygranej
jest jednakowa” (Bernoulli)
-teoria ta służy do wyjaśnienia dlaczego to biedni kupcy kupują ubezpieczenia, a bogaci je sprzedają

Problemy teorii Bernoulliego

Dzisiaj Jan i Małgorzata mają po 5 milionów. Wczoraj Jan miał 1 milion, a Małgorzata miała 10
milionów. Czy oboje są jednakowo zadowoleni?
Bernoulli powiedziałby, że tak i ekonomia przez 250 lat też tak uważała do czasu „teorii
perspektywy” (1979) Kahneman i Tversky
 Teoria pespektywy - liczą się zmiany
■Antoni ma aktualnie 1mln, Ela ma aktualnie 4mln
Obojgu dajemy wybór pomiędzy zakładem hazardowym, a pewnym wynikiem
Zakład: Masz po 50% szans, że zostanie ci albo 1mln, albo 4mln
LUB Pewny wynik: Zostaną ci 2mln
■Zdaniem Bernoulliego, Antoni i Ela staja przed identycznym wyborem: ich oczekiwany stan posiadania
wyniesie 2,5mln jeśli wybiorą zakład oraz 2mln, jeśli wybiorą wynik pewny. Powinni więc dokonać
takiego samego wyboru, jednak ta prognoza jest błędna, ponieważ wychodzą od różnych punktów
odniesienia.
■Antoni (który ma teraz 1mln): „Jeśli wybiorę pewny wynik, mój stan posiadania na pewno się podwoi. To
brzmi doskonale. Ewentualnie wybiorę zakład, mam równe szanse na czterokrotne zwiększenie stanu
posiadania albo niewygranie niczego”
■Ela (która ma teraz 4mln): „Jeśli wybiorę pewny wynik, mój stan posiadania z pewnością spadnie o
połowę, coś strasznego. Ewentualnie jeśli wybiorę zakład, mam równe szanse, że stracę trzy czwarte
tego, co mam, albo nie stracę nic”.
■Antoni i Ela dokonają prawdopodobnie innych wyborów, bo wynik pewny czyli wygrana dwóch milionów
jest dla Antoniego korzystny, a dla Eli straszny. W tej wersji ani Antoni, ani Ela nie myślą w kategoriach
stanu posiadania. Antoni myśli w kategoriach zysku, a Ela w kategoriach straty
 Teoria perspektywy cd.
■Problem1: Co wybierasz? Dostajesz $900 na pewno lub masz 90% szans, że wygrasz 1000$

■Problem2: Co wybierasz? Tracisz 900$ na pewno LUB istnieje prawdopodobieństwo

wynoszące 90%, że stracisz 1000$

■W pierwszym wypadku większość ludzi odczuwa niechęć do ryzyka i wybiera pewne pieniądze,
co nie zdziwiłoby Bernoulliego. W drugim wypadku natomiast większość osób zaryzykuje,
ponieważ ujemna wartość utraty 900 dolarów jest znacznie wyższa niż ujemna wartość 90
procent szans, że stracimy 1000 dolarów.

■Dla ludzi liczy się zmiana (perspektywa z której analizujemy), a nie stan posiadania jak w
ekonomii neoklasycznej
 Teoria perspektywy: Azjatycka choroba
■Stany Zjednoczone przygotowują się na epidemię azjatyckiej choroby, która przypuszczalnie
spowoduje śmierć 600 ludzi. Zaproponowano dwa alternatywne programy walki z chorobą.
Skutki programów zostały oszacowane w następujący sposób:
Jeżeli zastosowany zostanie program A, uratowanych zostanie 200 osób. Jeżeli zastosowany
zostanie program B, istnieje szansa jak jeden do trzech, że ocalonych zostanie wszystkie 600
osób i ryzyko jak dwa do trzech, że nie zostanie uratowany nikt.

■Znaczna większość respondentów wybiera program A: wolą opcje gwarantowaną od zakładu. W

drugiej wersji skutki programu są ujęte w inną ramę interpretacyjną:
Jeżeli zastosowany zostanie program A’, umrze 400 osób. Jeżeli zastosowany zostanie program
B’, istnieje szansa jak jeden do trzech, że nikt nie umrze i ryzyko jak dwa do trzech, że umrze
600 osób.

■Porównując obie wersje widać, że skutki programów A i A’ są identyczne, tak samo jak skutki
programów B i B’. Pomimo tego po narzuceniu drugiej ramy interpretacyjnej znaczna większość
badanych wybiera opcję zakładu.
 Wpływ na rzeczywistość (ramy interpretacyjne)
■ Lekarze mają ogromny wpływ na pacjentów: w zależności czy podkreślą możliwości
wyleczenia czy ryzyka śmierci

■ Inwestycje (myślenie o zyskach czy o stratach), niechęć do sprzedawania akcji, które

straciły na wartości

■ Stacje benzynowe (płacenie gotówką - zniżka, płacenie kartą cena normalna, żeby
nie uruchamiać myślenia o stratach)

■ Dodatkowe ubezpieczenia (np. do telefonów, sprzętów, lotów)

 Przechodniość/spójność preferencji
■ PRZECHODNIOŚĆ PREFERENCJI – jeżeli konsument woli dobro A od dobra B, a dobro B woli
od dobra C, to wynika z tego, że konsument woli dobro A od dobra C

■ Po zjedzeniu obiadu prosimy o deser. Mamy do wyboru: jagodowe i jabłkowe ciasto.

Wybieramy jabłkowe. Po paru minutach przychodzi kelner i mówi, że mają jeszcze wiśniowe
ciasto. Odpowiadamy: „to poproszę w takim wypadku ciasto jagodowe”
Wydaje się to bezsensowne prawda?
Ale jako ludzie mamy tak, że trzecia opcja ma wpływ.
 Przechodniość preferencji: Wnioski
■ Preferencje nie zawsze są przechodnie (tranzytywne) – a przechodniość preferencji jednym z
głównych założeń w ekonomii neoklasycznej

■ Firmy to wykorzystują i dają takie opcje, żeby ta środkowa wydawała się opłacalna, jedna dużo
mniej opłacalna, żeby inne wydawały się opłacalne (ekspres do kawy za 500zł, 1500zł,
5000zł), ten za 1500zł niewiele gorszy od tego za 5000zł

■ Kotwice - ludzie korzystają z informacji, które nie powinny mieć wpływu na decyzję, promocje
(obniżone ceny) ogromny wpływ na nasze decyzję (porównujemy cenę normalną z ceną
promocyjną)
 Mentalne księgowanie
Nadawanie pieniądzom etykiet - nie traktowanie ich jako zamienialnych środków jak w ekonomii neoklasycznej,
pieniądze przechowywane na różnych rachunkach (na bieżące wydatki, na oszczędności, na edukację, na
przyjemności itp.)

■ Problem wydatki a oszczędzanie - gospodarstwa domowe nie spłacają swoich kart kredytowych pieniędzmi z
kont oszczędnościowych (wyższe oprocentowanie kredytów, więc jest to „nieracjonalne”, przykład klubów
świątecznych - przymusowe oszczędzanie; stosowane jako mechanizm samokontroli) – ludzie traktują
pieniądze na koncie oszczędnościowym jako świętość (jeśli je użyjemy, to już nigdy nie będziemy mieli
oszczędności)

■ „Łatwe pieniądze”- wygrana w kasynie, inaczej traktowana wygrana, większa skłonność do ryzyka tymi
pieniędzmi, ogólnie napływ gotówki - wzrost wydatków

■ Kierowcy taksówek - maksymalizująca strategia to jazda więcej, kiedy wielu klientów (np. deszcz, wzmożony
ruch), a krótsza jazda w złe dni (mało klientów); natomiast taksówkarze chcą codziennie zarobić określoną
sumę - krótko pracują w dobre dni, a długo w złe (nieracjonalne pod względem ekonomii neoklasycznej)

■ Drogie prezenty - mąż nie kupiłby kaszmirowego swetra z 500zł, ale cieszy się gdy dostanie go od żony (a
mają wspólne konta bankowe)

■ Karty kredytowe i zmiana zachowań konsumentów - społeczeństwo żyjące na kredyt, gotówka inaczej
postrzegana niż „wirtualne” pieniądze (łatwiej wydawać te drugie)
 Efekt posiadania
■Przykład kolekcjonera wina (kupuje do 35$ nie sprzeda poniżej 100$)
■Bilet na koncert muzyczny (płacisz 200$, mógłbyś zapłacić (WTP) 500$, ale nie sprzedaż poniżej
3000$)
■Kubki do kawy (sprzedający chcieli 7$, kupujący dawali 3$) - wolny rynek nie zawsze działa
efektywnie, nie wszystkie transakcje dojdą do skutku

■Rzeczy, które są nasze mają dla nas większą wartość, nie musimy ich nawet specjalnie cenić
(kubki), według ekonomii neoklasycznej gotowość do zapłacenia za dobro jest taka sama jak
gotowość do zaakceptowanie rekompensaty (osoba powinna sprzedać wino powyżej 35$, bo każdy
dolar powyżej to zysk)
■WTP i WTA powinny być takie same wg ekonomii neoklasycznej. Ale nie są.
Efekt posiadania wynika z:
a)Niechęć do strat (teoria perspektywy) - jeśli posiadam przedmiot, w decyzji bierze udział ból
zrezygnowania z niego, jeżeli jej nie ma bierzemy pod uwagę przyjemność jego zdobycia. Te dwie
wartości nie są jednakowe, ból większy niż przyjemność

b) Status quo (nie lubimy zmian)

■Problemy dla wolnego rynku (mniej transakcji), ale problemy niewielkie, bo dobra kupowane
regularnie nie podlegają działaniu efektu posiadania np. sklep odzieżowy
■Teoria neoklasyczna, WTA i WTP: Koszty alternatywne (co mogę mieć w zamian za dobro, biedni
ludzie najbliżsi tej ekonomicznej teorii, bo mają tak ciasny budżet, że muszą wybierać)
 Koszty utopione
■Koszty utopione - to wydatki, które zostały już poniesione i nie mogą być odwrócone wskutek żadnej
teraźniejszej lub przyszłej decyzji. Racjonalny decydent podejmując decyzję o dalszej realizacji
przedsięwzięcia, uwzględnia wyłącznie obecne oraz przyszłe koszty i zyski
■Homo economicus nie bierze pod uwagę przeszłości, bo nie można jej zmienić.

■Firma inwestuje 20 mln w budowę elektrowni (koszty utopione), trzeba wydać 10 mln, żeby dokończyć budowę
lub można wydać 5 mln na zbudowanie nowej elektrowni, która jest tak samo wydajna – HE wybudowałby tę
za 5mln, ale większość ludzi dokończy budowę, bo nie chce stracić tego, co wcześniej już zainwestowali i im
szkoda

■„Zapłaciłem to zjem do końca”, oglądanie filmów, które się nam nie podobały, „łokieć tenisisty” (masz karnet
na pół roku, więc grasz dalej w tym miejscu, bo karnet to koszty utopione), dokończenie studiów, trwanie w
pracy i związkach, które nas nie satysfakcjonują

■Nieracjonalność tych decyzji, przynoszą one ujemną użyteczność

■Wszyscy temu ulegamy (Błąd Concorde’a) - brytyjsko-francuski program stworzenia samolotu naddźwiękowego
Concorde, komercyjna katastrofa (30 lat dopłacania do każdego lotu); inwestycje publiczne narażone w
znacznym stopniu

■Inwestorzy giełdowi – szkoda sprzedać akcje ze stratą (kupili akcję za 300 zł, to szkoda im sprzedać jak
spadnie o 100 zł)
 Ograniczona racjonalności (H. Simon)
■Simon dostrzegł nierealność neoklasycznego pojmowania racjonalności. „Racjonalne zachowanie
człowieka (…) jest uformowane przez nożyce, których ostrzami są: struktura zadania i możliwości
obliczeniowe człowieka”. Człowiek podejmuje decyzje w dynamicznym środowisku - niemożliwe jest
zdobycie i przeanalizowanie wszystkich informacji; umysł podlega ograniczeniom poznawczym: pamięć
operacyjna ma niewielką pojemność, uwaga jest słabo podzielna, a przetwarzanie informacji bywa
zniekształcone przez emocje

■ zastrzeżenia Simona w stosunku do neoklasycznego pojmowania racjonalności:

1) Człowiek nie zna wszystkich alternatywnych wyborów
2) Podmiot podejmujący decyzje nie zna wszystkich konsekwencji wyboru
3) Jednostka nie posiada ogólnej i stałej funkcji użyteczności

■Według Simona człowiek nie podejmuje najlepszej decyzji (kierując się zasadą maksymalizacji), ale
nawet nie dąży do takiego wyboru. Dzieli on możliwe wybory na satysfakcjonujące i niesatysfakcjonujące i
postępuje zgodnie z zasadą satysfakcji (good enough, np. sprzedaż domu – racjonalnym jest zgodzenie
się na pierwszą satysfakcjonującą ofertę, niż czekać na ofertę maksymalizującą użyteczność; wybieramy
opcję satysfakcjonującą bo nie znamy wszystkich alternatywnych możliwości; nie porównujemy wszystkich
opcji w jednym czasie, ale po kolei)

■Wybór opcji satysfakcjonującej – branie pod uwagę kosztu pozyskania informacji i ograniczenia
czasowego (trudno nazwać racjonalnym człowieka, który chcąc kupić 1kg jabłek sprawdza ceny we
wszystkich sklepach w mieście, bo to zajmuje za dużo czasu)
■Nie zawsze opłaca się maksymalizować, podejmować najlepszą decyzję.
 2. Decyzje w czasie
■ dyskontowanie w czasie

■ ciepły i chłodny stan (wpływ emocji)

■ słabość przewidywania czego chcemy (iluzja skupienia)

■ koncepcja wielu osobowości

 Dyskontowanie w czasie
■ Ekonomia neoklasyczna - model zdyskontowanej użyteczności (dzisiaj jest dla nas ważniejsze niż jutro)
P. Samuelson, 100 zł dzisiaj ma większą użyteczność niż 110zł za miesiąc (potrafimy porównać
teraźniejsze i przyszłe wybory, spójne preferencje)
■ Franco Modigliani (1966) – model „hipoteza cyklu życia”, oparty na całkowitym dochodzie
indywidualnym. W teorii ludzie są racjonalni i w młodości tworzą plan, dzięki któremu mogą „wyrównać”
konsumpcję w perspektywie całego życia. Hipoteza cyklu życia nie tylko zakłada, że ludzie są zdolni, by
dokonać wszystkich kalkulacji (z racjonalnymi oczekiwaniami) dotyczących tego, jak długo będą żyli, jak
wiele zarobią etc. Ludzie posiadają również samokontrolę by wprowadzić w życie optymalny plan
(dlatego sami powinni oszczędzać na starość)
■ Hiperboliczne dyskontowanie (Ainslie) - 100zł teraz czy 110zł jutro (wybieramy 100zł), 100zł za 30 dni
czy 110zł za 31 dni (większość wybiera 110zł - to racjonalne zachowanie, bo dyskontujemy przyszłą
użyteczność - teraźniejszość ważniejsza niż przyszłość), ale kiedy 30. dzień przychodzi i wybór dziś 100zł
czy 110 zł jutro (wybieramy 100zł) - następuje zmiana preferencji, oznacza to nieciągłość preferencji w
czasie (podważenie założeń ekonomii neoklasycznej)
■ Prokrastynacja - pierwszy lutego wybór czy 7 godzin nieprzyjemnej aktywności pierwszego kwietnia czy 8
godzin piętnastego kwietnia (ludzie wybierają 7 godzin), ale kiedy przychodzi 1 kwietnia przekładają
pracę na 15 kwietnia (i tak w kółko) – chcemy uciekać od nieprzyjemnej rzeczy, a chcemy szybkiej
gratyfikacji
■ Hiperboliczne dyskontowanie dotyczy każdego - nawet „wyrafinowani” ludzie, którzy wiedzą o
prokrastynacji, nie będą jej w stanie całkowicie zniwelować
 Dlaczego skupiamy się na teraźniejszości
■Ciepły i zimny stan - w ciepłym stanie podejmujemy decyzję pod wpływem chwili, kupujemy samochody
zachwalone przez dealera, bierzemy ślub w szale uniesień czy popełniamy samobójstwo w otchłani
depresji; pobudzenie szybko znika i z perspektywy czasu decyzje wydają się irracjonalne

■Błąd projekcji – wiara, że stan ekstazy będzie trwał wiecznie (przyjemność z kupienia samochodu), nie
znamy naszych preferencji w przyszłości, myślmy, że ciepły stan będzie trwał wiecznie (pobudzenie) nie
wiemy, że w chłodnym stanie będziemy się zachowywać inaczej

■Iluzja skupienia - ludzie myślą, że życie jest lepsze w Kalifornii (ładna pogoda), zapominają, że inne
rzeczy mają wpływ na nasze zadowolenie (rodzina, zdrowie, praca); nie maksymalizujemy naszej
przyszłej użyteczności

■Test pianki (Walter Mischel) – dzieci, które były w stanie oprzeć się pokusie i poczekać kilkanaście minut
na większą ilość słodyczy, a nie zjadać słodkiej pianki od razu - dużo lepiej radzą sobie w dorosłym życiu
od dzieci, które nie potrafiły oprzeć się pokusie
 Koncepcja wielu osobowości
■Ekonomia neoklasyczna: nie występuje problem słabości woli – teoria ujawnionych preferencji (wybieramy
najlepszą dla nas opcję), ludzie mają ciągłe preferencje w czasie

Rzeczywistość:
■Ja teraz versus ja później – np. postanowienia noworoczne, ludzie chcą być zdrowi, schudnąć, rzucić palenie,
zacząć ćwiczyć, czytać więcej książek itp.

■„Strategia samoograniczania” (T. Schelling) –wiemy, że możemy ulec pokusie dlatego ograniczamy swoje
przyszłe możliwości wyboru, np. Ulisses i syreny, karnety na siłownię, kluby świąteczne (oszczędzanie),
przyjechanie samochodem na imprezę, odwyk  ludzie wykorzystują koszty utopione, żeby się zmotywować,
np. do oszczędzania, niepicia na imprezie, ćwiczenia

■Więcej opcji wyboru nie zawsze dobre dla nas jak zakłada ekonomia neoklasyczna - miska z orzeszkami a
ekonomia (Thaler) – ludzie czekając na kolację je jedli, on zabrał miskę, żeby się nie przejedli przed kolacją, a
oni mu dziękowali XD HE nie potrzebuje takiego ograniczania na siłę, bo nie ma słabości woli,
w rzeczywistości jednak słabość woli istnieje, ludzie cieszą się, kiedy opcje wyboru są ograniczone

■„Pragnienia drugiego rzędu”/metapreferencje (H. Frankfurt) - chcemy mieć inne preferencji niż mamy: lubimy
palić papierosy, ale wolelibyśmy tego nie lubić (pragnienie drugiego rzędu)

❑ Wygląda na to, że mamy różne osobowości w czasie (z zupełnie innymi preferencjami), teraz chcemy
przyjemności bez względu na konsekwencje, przyszłość - długookresowe cele; rywalizacja pomiędzy nimi
tymi osobowościami
3) Złożoności motywów działania
 Gra ultimatum
■Gra ultimatum - w eksperymencie badano dwóch graczy (przy zachowaniu anonimowości),
pierwszy z nich otrzymywał 10$ i mógł przekazać dowolną całkowitą kwotę z tych 10 drugiemu
graczowi, który mógł zareagować i ustosunkować się do podziału dokonanego przez pierwszego
gracza. Mianowicie mógł przyjąć lub odrzucić dany podział (jeżeli odrzucał nikt nic nie dostawał)

■homo economicus powinien przyjąć każdą ofertę powyżej 0 (w tym wypadku 1$ i więcej); jest
to racjonalne zachowanie, bo lepiej mieć dolara niż nic

■większość osób odrzucało oferty poniżej 4$. Osoby te wolały nic nie dostać i ukarać gracza
pierwszego za niesprawiedliwy podział

■Zastanawiano się czy gracze oferujący równy podział (5 dolarów dla każdego), kierowali się
sprawiedliwością czy też myśleli strategicznie (podejrzewali, że gracze odrzucą niskie wartości)
 Gra dyktator
■Sprawdzenie, jakimi motywacjami kierowali się „altruistyczni” gracze (własny interes czy
altruizm?)

■Wykluczono możliwość, że drugi gracz zawetuje ofertę pierwszego, musi ją przyjąć (dlatego
nazwa gry ‚dyktator’)

■Racjonalne zachowanie - wzięcie wszystkich pieniędzy dla siebie przez pierwszego gracza

■Okazało się, że gracz pierwszy oddawał drugiemu graczowi średnio 25% ze swojej wypłaty

■Wyniki niezgodne z założeniami homo oeconomicus (maksymalizacja własnej użyteczności),

istnienie innych motywacji niż egoizmu
 Wewnętrzne motywacje
■Nie zawsze zachowujemy się egoistycznie - oddawanie portfeli, napiwki w przydrożnym barze (nigdy
tam nie wrócimy, więc nie wpłynie to na jakoś przyszłej obsługi), oddawanie krwi/organów
Ekonomiści neoklasyczni uważają, że motywacja pieniężna zawsze pobudzi ludzi, ponieważ za
pieniądze ludzie mogą kupić rzeczy, które spełnią ich preferencje.

Efekt wypychania (crowding out)

o wysypisko śmieci w Szwajcarii - motywacja pieniężna sprawia, że ludzie nie chcą spalarni w swojej
okolicy; a kiedy odwołanie do bycia dobrym obywatelem zamiast pieniędzy, wtedy się godzą
o pieniężne nagrody za oddawanie krwi - spadek przekazywanej krwi
o kara pieniężna za nieodebranie dziecka o czasie z przedszkola - rodzice bardziej się spóźniali, bo
czuli, że jak zapłacą, to jest fair zostawienie pani dziecka na dłużej

■EFEKTY WYPYCHANIA: Pieniądze nie zawsze są najlepszym bodźcem, pieniądze mogą wyprzeć
(zanieczyścić) nasze wewnętrzne motywacje (altruizm, bycie dobrym obywatelem)
 Sprawiedliwość
W ekonomii neoklasycznej – nie ma ceny sprawiedliwej/obiektywnej, cenę warunkuje podaż i
popyt (neutralność ceny, piłkarz jest wart tyle, ile ktoś za niego zapłaci, nieważne czy ma to sens)

Ludzie uważają jednak, że istnieje cena sprawiedliwa:

■Cena sprawiedliwa - Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu, implikacje moralne, religijne (istnieje
cena sprawiedliwa = koszt wyprodukowania+zysk)
■Cena piwa inaczej traktowana w zależności czy kupiona w restauracji, czy w sklepie (w
ekonomii neoklasycznej nie powinno mieć to znaczenia, piwo to piwo nieważne gdzie kupione)
■Wzrost cen łopat do odśnieżania podczas zamieci ludzie traktują jako niesprawiedliwe;
problem z aukcjami – ten co płaci najwięcej wygrywa (sprzedaż leków na aukcji)
■Uber – cena kształtowana przez popyt i podaż nie zawsze jest traktowana jako sprawiedliwa
(katastrofy naturalne i drogie przejazdy, bo wzrósł popyt -> nawet kierowcy wyłączali liczniki,
żeby nie wykorzystywać poszkodowanych ludzi)
■Nie zawsze opłaca się maksymalizować zyski - działa ta strategia krótkookresowo, ale w
długim okresie zniechęca klientów; ceny hoteli w czasie świąt, ceny dań w najlepszych
restauracjach, ceny biletów na koncerty (nie można przesadzić z ceną, bo zniechęci to ludzi)
■Przy dobrach pierwszej potrzeby inaczej się ocenia zmiany ceny (jako nieetyczne)
 Krytyka ekonomii behawioralnej
1) „załóżmy że” (as if) – nie potrzebujemy realistycznych załozeń, wystarczają nam uproszczone, żeby
teorie działały; dzięki specjalizacji i konkurencji ludzie zachowują się jak eksperci (równowaga na rynku),
ludzie nie muszą wyliczać wszystkiego (Friedmana przykład bilardzisty), żeby zachowanie było efektywne
ekonomia behawioralna: ludzie nie zawsze zachowują się zgodnie z teorią ekonomiczną (teoria
perspektywy, koszty utopione itp.), nie są ekspertami wszyscy

2) bodźce - kiedy prawdziwe pieniądze na stole, to ludzie będą się zachowywać w zgodzie z teorią
ekonomicznej racjonalności
ekonomia behawioralna: eksperymenty również w wysokimi stawkami (gra dyktator w biednych krajach),
ludzie popełniają „błędy” bez względu na stawkę (np. błąd Concorde'a)

3)uczenie się - w normalnym świecie, ludzie są w stanie poprawiać swoje błędy i zachowywać się bardziej
racjonalnie wraz z czasem i doświadczeniem;
ekonomia behawioralna: ważne decyzje podejmowane rzadko (małżeństwo, zakup domu), dlatego ludzie
nie maja szans nauczyć się na swoich błędach

4)argument niewidzialnej ręki - rynek każe ludzi zachowujących się nieracjonalnie, dlatego na końcu
zostają racjonalni agenci
ekonomia behawioralna: kary za nieracjonalne zachowanie wcale nie takie duże, słabo zarządzane firmy
zostają na rynku
 Do poczytania
■ Kahneman D., Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym
■ Thaler R.H, Zachowania niepoprawne: Tworzenie ekonomii behawioralnej
■ Thaler R.H, Sunstein C.R., Impuls. Jak podejmować właściwe decyzje dotyczące zdrowia,
dobrobytu i szczęścia
■ Dan Ariely Potęga irracjonalności
■ Dan Ariely Zalety Irracjonalności - korzyści płynące z postępowania wbrew logice w domu i pracy
■ Erik Angner - A Course in Behavioral Economics
 TEORIA EKONOMII.
IMPLIKACJE PRAKTYCZNE

dr Aleksander Ostapiuk
aleksander.ostapiuk@ue.wroc.pl
 1. Etyka a ekonomia
❖Czarna skrzynka użyteczności (brak rozróżnienia między motywacjami) – ludzie mogą maksymalizować
użyteczność poprzez altruizm i egoizm w teorii ekonomicznej np. oddanie nerki nieznajomemu =
maksymalizacja użyteczności, zabicie staruszki = maksymalizacja użyteczności
Ekonomia neoklasyczna nie jest w stanie dostrzec różnicy pomiędzy żołnierzem, który skacze na granat, by
ocalić towarzyszy, od żołnierza, który popycha na grant innego żołnierza, by ocalić siebie samego. W obu
sytuacjach żołnierz maksymalizuje swoją użyteczność

❖Maksymalizacja indywidualnej użyteczności – wsparcie dla egoizmu psychologicznego – w ostateczności

wszystkie nasze zachowania, nawet altruistyczne są motywowane własnym interesem
1. Hobbes – człowiek człowiekowi wilkiem; pomoc żebrakowi to nie altruizm a egoizm, bo
poczujemy się lepiej dzięki pomocy, dajemy komuś pieniądze, bo widok biedaka jest dla nas
nieprzyjemny;
2. Żona pozwala czytać mężowi przed snem mimo, że światło jej przeszkadza, bo jej się to opłaci
– mąż na wyższej funkcji użyteczności – G. Becker)

❖W ekonomii nie oceniamy ludzkich celów – taki relatywizm służy wielu jako usprawiedliwienie własnego
interesu (greed is good – Gordon Gekko), efektywność (cel uświęca środki), nie ma etyczności, więc
można dążyć do jakiegokolwiek celu po trupach
„Uczenie ekonomii, jak się wydaje, sprawia, że ludzie są bardziej egoistyczni” (Hausman i McPherson)
 2. Ekonomia a dobrobyt

■Optimum Pareto - taki podział dostępnych dóbr, że nie można poprawić sytuacji jednego podmiotu
(dostarczyć mu większej ilości dóbr) nie pogarszając sytuacji któregokolwiek z pozostałych podmiotów
(jak ktoś dostanie większy kawałek tortu, to ktoś inny musi dostać mniejszy kawałek)
W ekonomii nie obchodzi nas kto ile co ma w społeczeństwie, tylko czy ogólnie mamy więcej użyteczności
(1 osoba co ma 10mln i 99 co ma nic, czy 100 osób co mają po 100 tysięcy). Sprawiedliwość versus
efektywność (ekonomia zajmuje się tylko tym drugim)

❖Ludzie wybierają to co dla nich najlepsze (teoria ujawnionych preferencji) – poprzez swoje wybory
maksymalizują swój dobrobyt, użytecznoś; ujawniają preferencje

❖Fetyszyzacja PKB – materialny dobrobyt najważniejszy (wzrost PKB dobry, spadek PKB zły)

❖Analiza kosztów i korzyści – pokazuje jak ekonomiści podejmują decyzję i jak liczą dobrobyt wraz z
użytecznością (pieniądz jako miernik), myślenie utylitarystyczne
 Analiza kosztów i korzyści : Philip Morris
■Philip Morris studium: Bilans finansów publicznych dotyczące palenia w Czechach

■Cel: sprawdzić czy koszty palenia na finanse publiczne są równoważone przez podatki tytoniowe i
pozytywne efekty palenia

■Metoda: dane z czasopism naukowych, badanie przez międzynarodowe i krajowe organizacje zdrowotne,
statystki od Czeskiego urzędu statystycznego, wywiady z ekspertami od zdrowia, epidemiologii i
ekonomistami

■„Wpływ palenia na finanse publiczne w Czechach w 1999 był pozytywny i wynosił +5815 mln. CZK“

■Najbardziej kontrowersyjny fragment: Przeciętny palacz umiera 5.23 lat wcześniej niż nie-palacz.
Poprzez wcześniejszą śmierć, palacze oszczędzają rządowi Czeskiemu 1193 million CZK w 1999, z
powodu zmniejszonych kosztów na opiekę zdrowotną, emerytur i domów dla starszych
 Philip Morris studium: wyniki
■ Dochód i pozytywne efekty zewnętrzne 21463 mln CZK
■ Oszczędność na mieszkaniach dla starszych 28 mln CZK
■ Emerytury i socjalne wydatki zaoszczędzone dzięki wcześniejszej umieralności 196 mln CZK
■ Zaoszczędzone koszty na opiekę zdrowotna (wcześniejsza umieralność) 968 mln CZK
■ Opłata celna 354 mln CZK
■ Podatek dochodowy 747 mln CZK
■ VAT 3521 mln CZK
■ Akcyza 15648 mln CZK

■ Koszty finansów publicznych związane z paleniem 15647 mln CZK

■ Koszty związane z pożarami 49 mln CZK
■ Stracony podatek dochodowy z powodu wyższej umieralności 1367 mln CZK
■ Dni nie w pracy z powodu chorób związanych z tytoniem 1667 mln CZK
■ Koszty na opiekę zdrowotną związane z paleniem (pośrednie) 1142 mln CZK
■ Koszty na opiekę zdrowotną związane z paleniem (bezpośrednie) 11422 mln CZK
■ Bilans netto +5815 mln CZK
 Philip Morris studium: dyskusja

■ Biorąc pod uwagę dane czy powinniśmy dojść do konkluzji, że rząd powinien promować
palenie?

■ Jakie są społeczne koszty i zyski z palenia? Czego brakuje w analizie sporządzonej przez
Philip Morris? Co powiedzieliby na to zwolennicy utylitaryzmu?

■ Wnioski
-w utylitarystycznej analizie musimy zawsze brać pod uwagę społeczne koszty i korzyści, a nie
tylko rządowe wydatki i przychody!
(trzeba wziąć pod uwagę ból i cierpienie dla palaczy i ich rodzin wynikające ze śmierci)
Ford Pinto
 Analiza kosztów i korzyści: Ford Pinto
■ Z powodu wad w projekcie bak paliwa w Fordzie Pinto był skłonny do wybuchnięcia
płomieniem podczas uderzenia
■ Decyzja firmy: niewycofanie produktu i brak naprawy baków. Przeprowadzono analizę kosztów
i korzyści. Analitycy Forda oszacowali w oparciu o liczbę używanych samochodów, wskaźnik
prawdopodobnych wypadków i śmierci spowodowanych błędem w projekcie, że koszty
odszkodowań to 49,5 mln$. Podczas gdy koszty naprawy baków to 137,5 mln $

Koszty śmierć i wypadków 49,5 mln$

(180 śmierci w ogniu 200tys$ za śmierć, 180 poważnych oparzeń 67tys$ na oparzenie i 2100
spalonych samochodów po 700$ każdy)

Koszty naprawy zepsutych baków 137,5mln$

(11$ za naprawę zepsutego baku w 12,5 mln samochodów marki Ford)
 3. Ekonomia a kapitalizm
❖Teoria ujawnionych preferencji – ludzie są racjonalni i wiedzą co jest dla nich najlepsze, dlatego
państwo nie powinno interweniować
❖Wolny rynek to najlepszy system (spełnia ludzkie preferencje), „niewidzialna ręka” Adama Smitha
zawsze działa:
„Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes.
Zwracamy się nie do ich humanitarności, lecz do ich egoizmu i nie mówimy o naszych własnych potrzebach, lecz o ich
korzyściach”
Zalety mechanizmu rynkowego (rynek konsumenta, lepsze produkty, niższa cena, waga konkurencji;
żeby zarobić firmy muszą zaspokoić potrzeby konsumenta)
❖wszystko jest na sprzedaż - rynek organów, prostytucja (wolny rynek rozwiąże problemy alokacyjne)
Wpływ teorii na gospodarczą rzeczywistość (dogmatyczna wiara w wolny rynek):
Stowarzyszenie Mont Pelerin– nobliści z ekonomii i popularność neoliberalizmu, wolnego rynku (Hayek,
Friedman): wpływ na polityków: Thatcher, Regan; Chicago Boys w Chile)
Wpływ instytucji międzynarodowych – MFW (międzynarodowy fundusz walutowy) – jeden neoliberalny
model stosowany do wszystkich krajów (biedny kraj dostanie pieniądze jeśli wprowadzi: liberalizacja,
ograniczenie roli państwa, mniejsze podatki, skupienie się na prywatnej przedsiębiorczości niezależnie
od kultury danego kraju); terapia szokowa w Polsce pod Balcerowiczem.
Ekonomia neoklasyczna wspiera neoliberalizm jako najlepszy system (wolny rynek, a mały udział
państwa, bo państwo nieudolne, a rynek efektywny)
 Koncepcja homo economicus a rzeczywistość
Według teorii ekonomii homo economicus (człowiek ekonomiczny) nie musi być w pełni racjonalny i
egoistyczny, założenia teoretyczne homo economicus są neutralne i nie określają jednoznacznie natury
człowieka (jako ekonomiści nie zajmujemy się i nie oceniamy motywacji ludzi):
o Racjonalność instrumentalna – ludzie w efektywny sposób dochodzą do celów, które sobie wyznaczyli. Nie
oznacza to, że są racjonalni w powszechnym rozumieniu (mądre i przemyślane decyzje), wystarczy że spełnią
technicznie założenia teorii ujawnionych preferencji (spójność preferencji – jeśli preferujemy A nad B, to nie
możemy jednocześnie preferować B nad A), by mówić o racjonalności (racjonalny narkoman, alkoholik)
o Maksymalizacja użyteczności - w ekonomicznej teorii ludzie mogą maksymalizować użyteczność zarówno
poprzez altruistyczne jak i egoistyczne zachowania

Jak homo economicus (człowiek ekonomiczny) postrzegany w rzeczywistości:

o Hiperracjonalny agent – maszyna, która wszystko potrafi wyliczyć, porównać wszystkie opcje i podjąć
najlepszą decyzję (wynik modeli matematycznych, gdzie założenia idealizujące), ludzie są obiektywni i nie
kierują się emocjami
o Egoistyczna jednostka - kieruje się tylko własnym interesem, kalkuluje co się mu/jej opłaca, inni ludzie
traktowani instrumentalnie (jako środek do naszych celów)

Taki pogląd na homo economicus mają naukowcy z innych nauk społecznych i opinia publiczna, ale co
najważniejsze również wielu ekonomistów w ten obraz uwierzyło
 Do poczytania (o ekonomii ogólnie)
Trudniejsze (bardziej naukowe)
■ Mark Blaug – Metodologia ekonomii
■ Roger E. Backhouse - The Puzzle of Modern Economics: Science or Ideology?
■ Julian Reiss - Philosophy of Economics A Contemporary Introduction
■ Wade Hands - Reflection Without Rules
■ Daniel Hausman – The Inexact and Separate Science of Economics
■ Landreth, Colander - Historia myśli ekonomicznej
■ Janina Godłów-Legiędź - Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?
■ Aleksander Ostapiuk - The Eclipse of Value-Free Economics. The concept of multiple self versus homo
economicus

Lżejsze (publicystyczne)
■ Robert L. Heilbroner - Wielcy ekonomiści
■ T. Sedlacek - Ekonomia dobra i zła
■ Dani Rodrik - Rządy ekonomii
■ Ha-Joon Chang - Ekonomia. Instrukcja obsługi
■ Tim Harford - Sekrety Ekonomii
■ Esther Duflo, Abhijit Banerjee - Good Economics for Hard Times: Better Answers to Our Biggest Problems
■ Uri Gneezy,John List - The Why Axis: Hidden Motives and the Undiscovered Economics of Everyday Life
■ John Quiggin - Economics in Two Lessons: Why Markets Work So Well, and Why They Can Fail So Badly by
EKONOMIA BEHAWIORALNA.
EKONOMIA BLIŻEJ RZECZYWISTOŚCI

dr Aleksander Ostapiuk
aleksander.ostapiuk@ue.wroc.pl
W ekonomii behawioralnej również ulegamy iluzjom.
 Racjonalny wybór. Ekonomia neoklasyczna
Założenia ekonomii neoklasycznej:
a)Określoność potrzeb - człowiek przejawia określone potrzeby (potrafi je określić), celowość
działania
b)Kompletność preferencji - człowiek potrafi wartościować swoje potrzeby i preferencje (przez
ograniczoność czasu i pieniędzy) – uporządkować dobra według własnego uznania, wynik
ograniczonych środków (musimy wybierać)
c) Przechodniość preferencji (aksjomat WARP) - jeżeli człowiek woli dobro A od dobra B, a dobro
B woli od dobra C, to wynika z tego, że człowiek woli dobro A od dobra C
d) Nienasyconość zadowolenia – człowiek zawsze woli więcej niż mniej (nieograniczoność
potrzeb), więcej pieniędzy oznacza kupno towarów i usług, które spełnią nasze preferencji

Ekonomia neoklasyczna zakłada, że człowiek jest racjonalny

 Ekonomia behawioralna - wprowadzenie
■Problemy terminologiczne - błędne skojarzenie z behawioryzmem
Skinnera (człowiek determinowany przez czynniki zewnętrzne jak pies
Pawłowa); lepszy termin ekonomia kognitywna, ale termin ekonomia
behawioralna już się przyjął - ogólnie jest to nauka o ludzkim zachowaniu
(czerpanie ekonomii z psychologii)

■Używanie eksperymentów, aby pokazać, że człowiek nie zawsze

racjonalny (występują błędy poznawcze, stosowanie heurystyk), podczas
gdy ekonomia neoklasyczna zbudowana na modelach teoretycznych

■Próby tworzenia teorii ludzkiego wyboru - błędy poznawcze i heurystyki to

nie anomalie, a sposób w jaki ludzie działają (możemy je przewidywać)

■Normatywna teoria - wykorzystanie wiedzy, aby pomóc człowiekowi

wybrać optymalne decyzje - podważenie założeń ekonomii neoklasycznej,
że człowiek wie najlepiej co dla niego dobre (teoria ujawnionych
preferencji)
 Człowiek według ekonomii behawioralnej
■ Założenia ekonomii neoklasycznej:
1) nieograniczona racjonalność
2) nieograniczona wola (brak słabej woli)
3) nieograniczony egoizm (brak altruizmu)
Krytykuje uproszczonego homo economicusa.

■ Ekonomia behawioralna:
1)Ograniczony potencjał poznawczy (teoria perspektywy, heurystyki, koszty utopione,
mentalne księgowanie, ograniczona racjonalność itp.)

2)Ograniczona silna wola (hiperboliczne dyskontowanie, teoria wielu osobowości)

3) Złożoności motywów działania (gry dyktator, gra ultimatum, altruizm, sprawiedliwość)

 System 1. i system 2. Początek problemów
■„System 1.” - szybki, intuicyjny, emocjonalny, stosujemy go codziennie - najprostsze czynności jak
zrobienie kawy, jazda samochodem; zadania nieskomplikowane i rutynowe - system 1. działa jak
autopilot, nie mamy przy nim poczucia świadomej kontroli, np. czytanie emocji z wyrazu twarzy, liczenie
ile to jest 2+2

■„System 2.” - wolny, kalkulacja, logiczność, namysł; np. wzięcie kredytu, kupno samochodu (zazwyczaj),
parkowanie w ciasnym miejscu, ile to jest 17x25

■System 1. szybki, ale narażony na występowanie błędów poznawczych, stosowanie heurystyk przez
system 1.
Heurystyka - uproszczona metoda wnioskowania (reguły kciuka)

■Sztuczna dychotomia, te dwa systemy się uzupełniają i są niezbędne, żeby człowiek mógł
funkcjonować. Dzięki systemowi 1 mózg oszczędza energię, kwestie ewolucyjne - szybka reakcja może
zapewnić życie (niebezpieczeństwo); Błąd Kartezjusza (myślę więc jestem) - emocje współdziałają z
rozumem, a on je rozdzielał.
->Przykład z Phineas Gage, pacjent Elliot i niezdolność do podejmowania najprostszych decyzji po
przecięciu płatu czołowego prętem. Nie działała mu sfera emocjonalna i wybory nimi motywowane. Nie
miał preferencji (np. spotkanie 17:30 czy 18)

■Ludzie nie są w pełni racjonalni - trzeba wiedzieć, kiedy system 1 nie działa dobrze i włączyć system 2
(przykład sędziów)
Phineas Gage
 Heurystyki
Heurystyki – uproszczone metody myślenia związane z systemem 1.
■Heurystyka dostępności - oceniamy częstość jakiegoś zdarzenia przy pomocy „Łatwości z jaką
odpowiednie przykłady przychodzą do głowy”. Wpływ mediów - ludzie wierzą, że latanie samolotem
niebezpieczniejsze niż jazda samochodem, trąby powietrzne niebezpieczniejsze od astmy; łatwość
wywoływania paniki (terroryzm, pedofile); zniekształcony opis rzeczywistości - dotyka to wszystkich
aspektów naszego życia (pogląd, że żyjemy w niebezpiecznych czasach)

■Heurystyka reprezentatywności - polega na dokonywaniu klasyfikacji na podstawie częściowego

podobieństwa do przypadku typowego/reprezentatywnego, który już znamy; porównanie do typowego
egzemplarza (stereotypy). W tramwaju widzimy osobę czytającą Kanta, czy ma ona doktorat z filozofii czy
też nie ma wyższego wykształcenia? (ignorujemy wielkość próby); zapadalność na raka w szpitalach
(prawo małych liczb - wyniki ekstremalne są częstsze), powrót do średniej (po świetnym sezonie
przychodzi gorszy)

■Heurystyka zakotwiczenia - wpływ danych, które nie powinny mieć znaczenia; koło fortuny (losowali
liczbę 20 lub 60 i potem dostawali pytanie ile krajów afrykańskich jest w ONZ – podawali liczbę bliższą
liczbie, którą wylosowali), ogromny wpływ na rynku nieruchomości (mieszkanie wystawia się za większą
kwotę, np. 60 tys., żeby można było się na niej zakotwiczyć i sprzedać za 50 tys., chociaż wartość to 40),
nie mamy pojęcia o wielu rzeczach i dlatego sugerujemy się kotwicami
 Teoria perspektywy
■ Ludzi bardziej boli strata 100 zł niż wygranie 100 zł, dlaczego ekonomiści tego nie widzieli?
Wcześniej uważano, że zakłady oceniamy na podstawie ich oczekiwanej wartości, czyli średniej ważonej
możliwych rezultatów, w której waga zależy od prawdopodobieństwa:
Oczekiwana wartość = 80% szans na wygranie 100$ i 20% szans na wygranie 10$ wynosi razem 82$ (
0,8*100+ 0,2*10)
Cały czas zakładamy, że
■ Teoria wartości oczekiwanej - Daniel Bernoulli [1700-1782] człowiek jest racjonalny.

Ludzie nie lubią ryzykować (wybiorą pewne 80$ niż zakład, gdzie oczekiwana użyteczność 82), liczy się
nie wartość pieniężna możliwych rezultatów, ale ich wartość psychologiczna)
■ Użyteczność zależy od stanu posiadania (prawo malejącej użyteczności)

Stan posiadania (mln) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Jednostka użyteczności 10 30 48 60 70 78 84 90 96 100
 Teoria perspektywy cd.
■ Jak to działa
Po 50% szans na wygranie 2 milionów albo 7 milionów, Użyteczność: (30+84)/2 =57
LUB Pewne 4 miliony: Użyteczność: 60 (wybór pewnego zakładu, 4 milionów)
„Zysk tysiąca dukatów jest dużo więcej warty dla biedaka niż dla bogacza, mimo że kwota wygranej
jest jednakowa” (Bernoulli)
-teoria ta służy do wyjaśnienia dlaczego to biedni kupcy kupują ubezpieczenia, a bogaci je sprzedają

Problemy teorii Bernoulliego

Dzisiaj Jan i Małgorzata mają po 5 milionów. Wczoraj Jan miał 1 milion, a Małgorzata miała 10
milionów. Czy oboje są jednakowo zadowoleni?
Bernoulli powiedziałby, że tak i ekonomia przez 250 lat też tak uważała do czasu „teorii
perspektywy” (1979) Kahneman i Tversky
 Teoria pespektywy - liczą się zmiany
■Antoni ma aktualnie 1mln, Ela ma aktualnie 4mln
Obojgu dajemy wybór pomiędzy zakładem hazardowym, a pewnym wynikiem
Zakład: Masz po 50% szans, że zostanie ci albo 1mln, albo 4mln
LUB Pewny wynik: Zostaną ci 2mln
■Zdaniem Bernoulliego, Antoni i Ela staja przed identycznym wyborem: ich oczekiwany stan posiadania
wyniesie 2,5mln jeśli wybiorą zakład oraz 2mln, jeśli wybiorą wynik pewny. Powinni więc dokonać
takiego samego wyboru, jednak ta prognoza jest błędna, ponieważ wychodzą od różnych punktów
odniesienia.
■Antoni (który ma teraz 1mln): „Jeśli wybiorę pewny wynik, mój stan posiadania na pewno się podwoi. To
brzmi doskonale. Ewentualnie wybiorę zakład, mam równe szanse na czterokrotne zwiększenie stanu
posiadania albo niewygranie niczego”
■Ela (która ma teraz 4mln): „Jeśli wybiorę pewny wynik, mój stan posiadania z pewnością spadnie o
połowę, coś strasznego. Ewentualnie jeśli wybiorę zakład, mam równe szanse, że stracę trzy czwarte
tego, co mam, albo nie stracę nic”.
■Antoni i Ela dokonają prawdopodobnie innych wyborów, bo wynik pewny czyli wygrana dwóch milionów
jest dla Antoniego korzystny, a dla Eli straszny. W tej wersji ani Antoni, ani Ela nie myślą w kategoriach
stanu posiadania. Antoni myśli w kategoriach zysku, a Ela w kategoriach straty
 Teoria perspektywy cd.
■Problem1: Co wybierasz? Dostajesz $900 na pewno lub masz 90% szans, że wygrasz 1000$

■Problem2: Co wybierasz? Tracisz 900$ na pewno LUB istnieje prawdopodobieństwo

wynoszące 90%, że stracisz 1000$

■W pierwszym wypadku większość ludzi odczuwa niechęć do ryzyka i wybiera pewne pieniądze,
co nie zdziwiłoby Bernoulliego. W drugim wypadku natomiast większość osób zaryzykuje,
ponieważ ujemna wartość utraty 900 dolarów jest znacznie wyższa niż ujemna wartość 90
procent szans, że stracimy 1000 dolarów.

■Dla ludzi liczy się zmiana (perspektywa z której analizujemy), a nie stan posiadania jak w
ekonomii neoklasycznej
 Teoria perspektywy: Azjatycka choroba
■Stany Zjednoczone przygotowują się na epidemię azjatyckiej choroby, która przypuszczalnie
spowoduje śmierć 600 ludzi. Zaproponowano dwa alternatywne programy walki z chorobą.
Skutki programów zostały oszacowane w następujący sposób:
Jeżeli zastosowany zostanie program A, uratowanych zostanie 200 osób. Jeżeli zastosowany
zostanie program B, istnieje szansa jak jeden do trzech, że ocalonych zostanie wszystkie 600
osób i ryzyko jak dwa do trzech, że nie zostanie uratowany nikt.

■Znaczna większość respondentów wybiera program A: wolą opcje gwarantowaną od zakładu. W

drugiej wersji skutki programu są ujęte w inną ramę interpretacyjną:
Jeżeli zastosowany zostanie program A’, umrze 400 osób. Jeżeli zastosowany zostanie program
B’, istnieje szansa jak jeden do trzech, że nikt nie umrze i ryzyko jak dwa do trzech, że umrze
600 osób.

■Porównując obie wersje widać, że skutki programów A i A’ są identyczne, tak samo jak skutki
programów B i B’. Pomimo tego po narzuceniu drugiej ramy interpretacyjnej znaczna większość
badanych wybiera opcję zakładu.
 Wpływ na rzeczywistość (ramy interpretacyjne)
■ Lekarze mają ogromny wpływ na pacjentów: w zależności czy podkreślą możliwości
wyleczenia czy ryzyka śmierci

■ Inwestycje (myślenie o zyskach czy o stratach), niechęć do sprzedawania akcji, które

straciły na wartości

■ Stacje benzynowe (płacenie gotówką - zniżka, płacenie kartą cena normalna, żeby
nie uruchamiać myślenia o stratach)

■ Dodatkowe ubezpieczenia (np. do telefonów, sprzętów, lotów)

 Przechodniość/spójność preferencji
■ PRZECHODNIOŚĆ PREFERENCJI – jeżeli konsument woli dobro A od dobra B, a dobro B woli
od dobra C, to wynika z tego, że konsument woli dobro A od dobra C

■ Po zjedzeniu obiadu prosimy o deser. Mamy do wyboru: jagodowe i jabłkowe ciasto.

Wybieramy jabłkowe. Po paru minutach przychodzi kelner i mówi, że mają jeszcze wiśniowe
ciasto. Odpowiadamy: „to poproszę w takim wypadku ciasto jagodowe”
Wydaje się to bezsensowne prawda?
Ale jako ludzie mamy tak, że trzecia opcja ma wpływ.
 Przechodniość preferencji: Wnioski
■ Preferencje nie zawsze są przechodnie (tranzytywne) – a przechodniość preferencji jednym z
głównych założeń w ekonomii neoklasycznej

■ Firmy to wykorzystują i dają takie opcje, żeby ta środkowa wydawała się opłacalna, jedna dużo
mniej opłacalna, żeby inne wydawały się opłacalne (ekspres do kawy za 500zł, 1500zł,
5000zł), ten za 1500zł niewiele gorszy od tego za 5000zł

■ Kotwice - ludzie korzystają z informacji, które nie powinny mieć wpływu na decyzję, promocje
(obniżone ceny) ogromny wpływ na nasze decyzję (porównujemy cenę normalną z ceną
promocyjną)
 Mentalne księgowanie
Nadawanie pieniądzom etykiet - nie traktowanie ich jako zamienialnych środków jak w ekonomii neoklasycznej,
pieniądze przechowywane na różnych rachunkach (na bieżące wydatki, na oszczędności, na edukację, na
przyjemności itp.)

■ Problem wydatki a oszczędzanie - gospodarstwa domowe nie spłacają swoich kart kredytowych pieniędzmi z
kont oszczędnościowych (wyższe oprocentowanie kredytów, więc jest to „nieracjonalne”, przykład klubów
świątecznych - przymusowe oszczędzanie; stosowane jako mechanizm samokontroli) – ludzie traktują
pieniądze na koncie oszczędnościowym jako świętość (jeśli je użyjemy, to już nigdy nie będziemy mieli
oszczędności)

■ „Łatwe pieniądze”- wygrana w kasynie, inaczej traktowana wygrana, większa skłonność do ryzyka tymi
pieniędzmi, ogólnie napływ gotówki - wzrost wydatków

■ Kierowcy taksówek - maksymalizująca strategia to jazda więcej, kiedy wielu klientów (np. deszcz, wzmożony
ruch), a krótsza jazda w złe dni (mało klientów); natomiast taksówkarze chcą codziennie zarobić określoną
sumę - krótko pracują w dobre dni, a długo w złe (nieracjonalne pod względem ekonomii neoklasycznej)

■ Drogie prezenty - mąż nie kupiłby kaszmirowego swetra z 500zł, ale cieszy się gdy dostanie go od żony (a
mają wspólne konta bankowe)

■ Karty kredytowe i zmiana zachowań konsumentów - społeczeństwo żyjące na kredyt, gotówka inaczej
postrzegana niż „wirtualne” pieniądze (łatwiej wydawać te drugie)
 Efekt posiadania
■Przykład kolekcjonera wina (kupuje do 35$ nie sprzeda poniżej 100$)
■Bilet na koncert muzyczny (płacisz 200$, mógłbyś zapłacić (WTP) 500$, ale nie sprzedaż poniżej
3000$)
■Kubki do kawy (sprzedający chcieli 7$, kupujący dawali 3$) - wolny rynek nie zawsze działa
efektywnie, nie wszystkie transakcje dojdą do skutku

■Rzeczy, które są nasze mają dla nas większą wartość, nie musimy ich nawet specjalnie cenić
(kubki), według ekonomii neoklasycznej gotowość do zapłacenia za dobro jest taka sama jak
gotowość do zaakceptowanie rekompensaty (osoba powinna sprzedać wino powyżej 35$, bo każdy
dolar powyżej to zysk)
■WTP i WTA powinny być takie same wg ekonomii neoklasycznej. Ale nie są.
Efekt posiadania wynika z:
a)Niechęć do strat (teoria perspektywy) - jeśli posiadam przedmiot, w decyzji bierze udział ból
zrezygnowania z niego, jeżeli jej nie ma bierzemy pod uwagę przyjemność jego zdobycia. Te dwie
wartości nie są jednakowe, ból większy niż przyjemność

b) Status quo (nie lubimy zmian)

■Problemy dla wolnego rynku (mniej transakcji), ale problemy niewielkie, bo dobra kupowane
regularnie nie podlegają działaniu efektu posiadania np. sklep odzieżowy
■Teoria neoklasyczna, WTA i WTP: Koszty alternatywne (co mogę mieć w zamian za dobro, biedni
ludzie najbliżsi tej ekonomicznej teorii, bo mają tak ciasny budżet, że muszą wybierać)
 Koszty utopione
■Koszty utopione - to wydatki, które zostały już poniesione i nie mogą być odwrócone wskutek żadnej
teraźniejszej lub przyszłej decyzji. Racjonalny decydent podejmując decyzję o dalszej realizacji
przedsięwzięcia, uwzględnia wyłącznie obecne oraz przyszłe koszty i zyski
■Homo economicus nie bierze pod uwagę przeszłości, bo nie można jej zmienić.

■Firma inwestuje 20 mln w budowę elektrowni (koszty utopione), trzeba wydać 10 mln, żeby dokończyć budowę
lub można wydać 5 mln na zbudowanie nowej elektrowni, która jest tak samo wydajna – HE wybudowałby tę
za 5mln, ale większość ludzi dokończy budowę, bo nie chce stracić tego, co wcześniej już zainwestowali i im
szkoda

■„Zapłaciłem to zjem do końca”, oglądanie filmów, które się nam nie podobały, „łokieć tenisisty” (masz karnet
na pół roku, więc grasz dalej w tym miejscu, bo karnet to koszty utopione), dokończenie studiów, trwanie w
pracy i związkach, które nas nie satysfakcjonują

■Nieracjonalność tych decyzji, przynoszą one ujemną użyteczność

■Wszyscy temu ulegamy (Błąd Concorde’a) - brytyjsko-francuski program stworzenia samolotu naddźwiękowego
Concorde, komercyjna katastrofa (30 lat dopłacania do każdego lotu); inwestycje publiczne narażone w
znacznym stopniu

■Inwestorzy giełdowi – szkoda sprzedać akcje ze stratą (kupili akcję za 300 zł, to szkoda im sprzedać jak
spadnie o 100 zł)
 Ograniczona racjonalności (H. Simon)
■Simon dostrzegł nierealność neoklasycznego pojmowania racjonalności. „Racjonalne zachowanie
człowieka (…) jest uformowane przez nożyce, których ostrzami są: struktura zadania i możliwości
obliczeniowe człowieka”. Człowiek podejmuje decyzje w dynamicznym środowisku - niemożliwe jest
zdobycie i przeanalizowanie wszystkich informacji; umysł podlega ograniczeniom poznawczym: pamięć
operacyjna ma niewielką pojemność, uwaga jest słabo podzielna, a przetwarzanie informacji bywa
zniekształcone przez emocje

■ zastrzeżenia Simona w stosunku do neoklasycznego pojmowania racjonalności:

1) Człowiek nie zna wszystkich alternatywnych wyborów
2) Podmiot podejmujący decyzje nie zna wszystkich konsekwencji wyboru
3) Jednostka nie posiada ogólnej i stałej funkcji użyteczności

■Według Simona człowiek nie podejmuje najlepszej decyzji (kierując się zasadą maksymalizacji), ale
nawet nie dąży do takiego wyboru. Dzieli on możliwe wybory na satysfakcjonujące i niesatysfakcjonujące i
postępuje zgodnie z zasadą satysfakcji (good enough, np. sprzedaż domu – racjonalnym jest zgodzenie
się na pierwszą satysfakcjonującą ofertę, niż czekać na ofertę maksymalizującą użyteczność; wybieramy
opcję satysfakcjonującą bo nie znamy wszystkich alternatywnych możliwości; nie porównujemy wszystkich
opcji w jednym czasie, ale po kolei)

■Wybór opcji satysfakcjonującej – branie pod uwagę kosztu pozyskania informacji i ograniczenia
czasowego (trudno nazwać racjonalnym człowieka, który chcąc kupić 1kg jabłek sprawdza ceny we
wszystkich sklepach w mieście, bo to zajmuje za dużo czasu)
■Nie zawsze opłaca się maksymalizować, podejmować najlepszą decyzję.
 2. Decyzje w czasie
■ dyskontowanie w czasie

■ ciepły i chłodny stan (wpływ emocji)

■ słabość przewidywania czego chcemy (iluzja skupienia)

■ koncepcja wielu osobowości

 Dyskontowanie w czasie
■ Ekonomia neoklasyczna - model zdyskontowanej użyteczności (dzisiaj jest dla nas ważniejsze niż jutro)
P. Samuelson, 100 zł dzisiaj ma większą użyteczność niż 110zł za miesiąc (potrafimy porównać
teraźniejsze i przyszłe wybory, spójne preferencje)
■ Franco Modigliani (1966) – model „hipoteza cyklu życia”, oparty na całkowitym dochodzie
indywidualnym. W teorii ludzie są racjonalni i w młodości tworzą plan, dzięki któremu mogą „wyrównać”
konsumpcję w perspektywie całego życia. Hipoteza cyklu życia nie tylko zakłada, że ludzie są zdolni, by
dokonać wszystkich kalkulacji (z racjonalnymi oczekiwaniami) dotyczących tego, jak długo będą żyli, jak
wiele zarobią etc. Ludzie posiadają również samokontrolę by wprowadzić w życie optymalny plan
(dlatego sami powinni oszczędzać na starość)
■ Hiperboliczne dyskontowanie (Ainslie) - 100zł teraz czy 110zł jutro (wybieramy 100zł), 100zł za 30 dni
czy 110zł za 31 dni (większość wybiera 110zł - to racjonalne zachowanie, bo dyskontujemy przyszłą
użyteczność - teraźniejszość ważniejsza niż przyszłość), ale kiedy 30. dzień przychodzi i wybór dziś 100zł
czy 110 zł jutro (wybieramy 100zł) - następuje zmiana preferencji, oznacza to nieciągłość preferencji w
czasie (podważenie założeń ekonomii neoklasycznej)
■ Prokrastynacja - pierwszy lutego wybór czy 7 godzin nieprzyjemnej aktywności pierwszego kwietnia czy 8
godzin piętnastego kwietnia (ludzie wybierają 7 godzin), ale kiedy przychodzi 1 kwietnia przekładają
pracę na 15 kwietnia (i tak w kółko) – chcemy uciekać od nieprzyjemnej rzeczy, a chcemy szybkiej
gratyfikacji
■ Hiperboliczne dyskontowanie dotyczy każdego - nawet „wyrafinowani” ludzie, którzy wiedzą o
prokrastynacji, nie będą jej w stanie całkowicie zniwelować
 Dlaczego skupiamy się na teraźniejszości
■Ciepły i zimny stan - w ciepłym stanie podejmujemy decyzję pod wpływem chwili, kupujemy samochody
zachwalone przez dealera, bierzemy ślub w szale uniesień czy popełniamy samobójstwo w otchłani
depresji; pobudzenie szybko znika i z perspektywy czasu decyzje wydają się irracjonalne

■Błąd projekcji – wiara, że stan ekstazy będzie trwał wiecznie (przyjemność z kupienia samochodu), nie
znamy naszych preferencji w przyszłości, myślmy, że ciepły stan będzie trwał wiecznie (pobudzenie) nie
wiemy, że w chłodnym stanie będziemy się zachowywać inaczej

■Iluzja skupienia - ludzie myślą, że życie jest lepsze w Kalifornii (ładna pogoda), zapominają, że inne
rzeczy mają wpływ na nasze zadowolenie (rodzina, zdrowie, praca); nie maksymalizujemy naszej
przyszłej użyteczności

■Test pianki (Walter Mischel) – dzieci, które były w stanie oprzeć się pokusie i poczekać kilkanaście minut
na większą ilość słodyczy, a nie zjadać słodkiej pianki od razu - dużo lepiej radzą sobie w dorosłym życiu
od dzieci, które nie potrafiły oprzeć się pokusie
 Koncepcja wielu osobowości
■Ekonomia neoklasyczna: nie występuje problem słabości woli – teoria ujawnionych preferencji (wybieramy
najlepszą dla nas opcję), ludzie mają ciągłe preferencje w czasie

Rzeczywistość:
■Ja teraz versus ja później – np. postanowienia noworoczne, ludzie chcą być zdrowi, schudnąć, rzucić palenie,
zacząć ćwiczyć, czytać więcej książek itp.

■„Strategia samoograniczania” (T. Schelling) –wiemy, że możemy ulec pokusie dlatego ograniczamy swoje
przyszłe możliwości wyboru, np. Ulisses i syreny, karnety na siłownię, kluby świąteczne (oszczędzanie),
przyjechanie samochodem na imprezę, odwyk  ludzie wykorzystują koszty utopione, żeby się zmotywować,
np. do oszczędzania, niepicia na imprezie, ćwiczenia

■Więcej opcji wyboru nie zawsze dobre dla nas jak zakłada ekonomia neoklasyczna - miska z orzeszkami a
ekonomia (Thaler) – ludzie czekając na kolację je jedli, on zabrał miskę, żeby się nie przejedli przed kolacją, a
oni mu dziękowali XD HE nie potrzebuje takiego ograniczania na siłę, bo nie ma słabości woli,
w rzeczywistości jednak słabość woli istnieje, ludzie cieszą się, kiedy opcje wyboru są ograniczone

■„Pragnienia drugiego rzędu”/metapreferencje (H. Frankfurt) - chcemy mieć inne preferencji niż mamy: lubimy
palić papierosy, ale wolelibyśmy tego nie lubić (pragnienie drugiego rzędu)

❑ Wygląda na to, że mamy różne osobowości w czasie (z zupełnie innymi preferencjami), teraz chcemy
przyjemności bez względu na konsekwencje, przyszłość - długookresowe cele; rywalizacja pomiędzy nimi
tymi osobowościami
3) Złożoności motywów działania
 Gra ultimatum
■Gra ultimatum - w eksperymencie badano dwóch graczy (przy zachowaniu anonimowości),
pierwszy z nich otrzymywał 10$ i mógł przekazać dowolną całkowitą kwotę z tych 10 drugiemu
graczowi, który mógł zareagować i ustosunkować się do podziału dokonanego przez pierwszego
gracza. Mianowicie mógł przyjąć lub odrzucić dany podział (jeżeli odrzucał nikt nic nie dostawał)

■homo economicus powinien przyjąć każdą ofertę powyżej 0 (w tym wypadku 1$ i więcej); jest
to racjonalne zachowanie, bo lepiej mieć dolara niż nic

■większość osób odrzucało oferty poniżej 4$. Osoby te wolały nic nie dostać i ukarać gracza
pierwszego za niesprawiedliwy podział

■Zastanawiano się czy gracze oferujący równy podział (5 dolarów dla każdego), kierowali się
sprawiedliwością czy też myśleli strategicznie (podejrzewali, że gracze odrzucą niskie wartości)
 Gra dyktator
■Sprawdzenie, jakimi motywacjami kierowali się „altruistyczni” gracze (własny interes czy
altruizm?)

■Wykluczono możliwość, że drugi gracz zawetuje ofertę pierwszego, musi ją przyjąć (dlatego
nazwa gry ‚dyktator’)

■Racjonalne zachowanie - wzięcie wszystkich pieniędzy dla siebie przez pierwszego gracza

■Okazało się, że gracz pierwszy oddawał drugiemu graczowi średnio 25% ze swojej wypłaty

■Wyniki niezgodne z założeniami homo oeconomicus (maksymalizacja własnej użyteczności),

istnienie innych motywacji niż egoizmu
 Wewnętrzne motywacje
■Nie zawsze zachowujemy się egoistycznie - oddawanie portfeli, napiwki w przydrożnym barze (nigdy
tam nie wrócimy, więc nie wpłynie to na jakoś przyszłej obsługi), oddawanie krwi/organów
Ekonomiści neoklasyczni uważają, że motywacja pieniężna zawsze pobudzi ludzi, ponieważ za
pieniądze ludzie mogą kupić rzeczy, które spełnią ich preferencje.

Efekt wypychania (crowding out)

o wysypisko śmieci w Szwajcarii - motywacja pieniężna sprawia, że ludzie nie chcą spalarni w swojej
okolicy; a kiedy odwołanie do bycia dobrym obywatelem zamiast pieniędzy, wtedy się godzą
o pieniężne nagrody za oddawanie krwi - spadek przekazywanej krwi
o kara pieniężna za nieodebranie dziecka o czasie z przedszkola - rodzice bardziej się spóźniali, bo
czuli, że jak zapłacą, to jest fair zostawienie pani dziecka na dłużej

■EFEKTY WYPYCHANIA: Pieniądze nie zawsze są najlepszym bodźcem, pieniądze mogą wyprzeć
(zanieczyścić) nasze wewnętrzne motywacje (altruizm, bycie dobrym obywatelem)
 Sprawiedliwość
W ekonomii neoklasycznej – nie ma ceny sprawiedliwej/obiektywnej, cenę warunkuje podaż i
popyt (neutralność ceny, piłkarz jest wart tyle, ile ktoś za niego zapłaci, nieważne czy ma to sens)

Ludzie uważają jednak, że istnieje cena sprawiedliwa:

■Cena sprawiedliwa - Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu, implikacje moralne, religijne (istnieje
cena sprawiedliwa = koszt wyprodukowania+zysk)
■Cena piwa inaczej traktowana w zależności czy kupiona w restauracji, czy w sklepie (w
ekonomii neoklasycznej nie powinno mieć to znaczenia, piwo to piwo nieważne gdzie kupione)
■Wzrost cen łopat do odśnieżania podczas zamieci ludzie traktują jako niesprawiedliwe;
problem z aukcjami – ten co płaci najwięcej wygrywa (sprzedaż leków na aukcji)
■Uber – cena kształtowana przez popyt i podaż nie zawsze jest traktowana jako sprawiedliwa
(katastrofy naturalne i drogie przejazdy, bo wzrósł popyt -> nawet kierowcy wyłączali liczniki,
żeby nie wykorzystywać poszkodowanych ludzi)
■Nie zawsze opłaca się maksymalizować zyski - działa ta strategia krótkookresowo, ale w
długim okresie zniechęca klientów; ceny hoteli w czasie świąt, ceny dań w najlepszych
restauracjach, ceny biletów na koncerty (nie można przesadzić z ceną, bo zniechęci to ludzi)
■Przy dobrach pierwszej potrzeby inaczej się ocenia zmiany ceny (jako nieetyczne)
 Krytyka ekonomii behawioralnej
1) „załóżmy że” (as if) – nie potrzebujemy realistycznych załozeń, wystarczają nam uproszczone, żeby
teorie działały; dzięki specjalizacji i konkurencji ludzie zachowują się jak eksperci (równowaga na rynku),
ludzie nie muszą wyliczać wszystkiego (Friedmana przykład bilardzisty), żeby zachowanie było efektywne
ekonomia behawioralna: ludzie nie zawsze zachowują się zgodnie z teorią ekonomiczną (teoria
perspektywy, koszty utopione itp.), nie są ekspertami wszyscy

2) bodźce - kiedy prawdziwe pieniądze na stole, to ludzie będą się zachowywać w zgodzie z teorią
ekonomicznej racjonalności
ekonomia behawioralna: eksperymenty również w wysokimi stawkami (gra dyktator w biednych krajach),
ludzie popełniają „błędy” bez względu na stawkę (np. błąd Concorde'a)

3)uczenie się - w normalnym świecie, ludzie są w stanie poprawiać swoje błędy i zachowywać się bardziej
racjonalnie wraz z czasem i doświadczeniem;
ekonomia behawioralna: ważne decyzje podejmowane rzadko (małżeństwo, zakup domu), dlatego ludzie
nie maja szans nauczyć się na swoich błędach

4)argument niewidzialnej ręki - rynek każe ludzi zachowujących się nieracjonalnie, dlatego na końcu
zostają racjonalni agenci
ekonomia behawioralna: kary za nieracjonalne zachowanie wcale nie takie duże, słabo zarządzane firmy
zostają na rynku
 Do poczytania
■ Kahneman D., Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym
■ Thaler R.H, Zachowania niepoprawne: Tworzenie ekonomii behawioralnej
■ Thaler R.H, Sunstein C.R., Impuls. Jak podejmować właściwe decyzje dotyczące zdrowia,
dobrobytu i szczęścia
■ Dan Ariely Potęga irracjonalności
■ Dan Ariely Zalety Irracjonalności - korzyści płynące z postępowania wbrew logice w domu i pracy
■ Erik Angner - A Course in Behavioral Economics
 INSTYTUCJONALIZM I
NEOINSTYTUCJONALIZM

dr Aleksander Ostapiuk
aleksander.ostapiuk@ue.wroc.pl
 Ekonomia neoklasyczna. Założenia
Indywidualizm metodologiczny - założenia:
❑ Badanie jednostek - ludzie traktowani jako Robinson Crusoe przed przybyciem Piętaszka (autonomiczne
jednostki)
❑ Społeczeństwo to suma jednostek - suma pojedynczych preferencji, a nie osobny byt (jak w socjologii, czyli tu
mamy przeciwieństwo socjologii)
❑ Autonomiczność/suwerenność preferencji (given preferences) - wpływ społeczeństwa jako czynnik
zewnętrzny, ale każdy ma własne preferencje, endogeniczność/wewnętrzność preferencji
❑ Homo economicus (racjonalna i egoistyczna istota)

Gospodarka w ujęciu ekonomii neoklasycznej:

Założenia konkurencji doskonałej (idealizacja):
❑ Założenie behawioralne: maksymalizacja zysku (firmy)/ maksymalizacja użyteczności (konsumenci)
❑ Doskonała informacja (konsumenci wiedzą od razu o spadku cen produktów)
❑ Homogeniczne (jednorodne) produkty – nie różnią się od siebie
❑ Ogromna liczba sprzedawców i kupców (brak monopoli i oligopoli)
Założenia dodatkowe
❑ Zrozumiałe i pewne prawa własności (brak efektów zewnętrznych)
❑ W rozwoju gospodarczym liczy się kapitał, technologia; mierzalne wskaźniki makroekonomiczne
❑ Rynek jest najlepszym systemem (państwo nie powinno się mieszać):
1. Niewidzialna ręka działa - społeczeństwo korzysta na wolnym rynku
2. Istnieje równowaga na rynku (rynek jest efektywny) – optimum Pareto
 Spór o metodę. Ekonomia neoklasyczna vs Instytucjonalizm
Spór o metodę (Methodenstreit) - Schmoller (instytucjonalizm) vs Menger (ekonomia neoklasyczna); spór
dotyczył dwóch paradygmatów ekonomii i tego jak powinna być uprawiana

■W Zasadach ekonomiki (1873) Menger przedstawił koncepcję ekonomii. Jest to nauka teoretyczna,
abstrakcyjna, uniwersalna i dedukcyjna. Powinna formułować prawa ogólne, które będą funkcjonować we
wszystkich systemach ekonomicznych bez względu na czasy (prawo popytu działa w Polsce w 2023 jak i w
Iranie w XIX wieku). Podstawą rozumowania dedukcyjnego są psychiczne właściwości ludzi, które opisują prawa
konsumenta. Prawa konsumenta są powszechne i ahistoryczne, wypływają z koncepcji homo oeconomicus (np.
prawo popytu, spadająca stopa użyteczności, maksymalizacja użyteczności)

■Schmoller wystąpił z bardzo ostrą recenzją tej książki. Zwracał uwagę na historyczną zmienność życia
gospodarczego i związanych z tym wszelakich prawidłowości ekonomicznych. Postulował stosowanie
społecznego punktu widzenia przy ocenie zjawisk gospodarczych (branie pod uwagę kultury, norm społecznych
itp.)

■Menger odpowiedział w 1884 roku pamfletem Błędy historycyzmu w niemieckiej ekonomii politycznej. Do dalszej
polemiki włączyli się inni przedstawiciele obu szkół, ale dyskusja nie przyniosła zwycięstwa żadnej ze stron
(różne wizje świata i gospodarki)
■Nie ma rozstrzygnięcia czy ekonomia powinna być matematyczna czy społeczna
 Ekonomia neoklasyczna Instytucjonalizm
Natura praw Uniwersalizm praw ekonomicznych (np. prawo popytu i Relatywizm doktryn i rozumowania ekonomicznego;
ekonomicznych podaży, spadająca stopa użyteczności, ludzie zawsze chcą tworzenie abstrakcyjnych teorii ekonomicznych jest błędne
mieć więcej przyjemności i pieniędzy)

Metoda analizy 1)Życie gospodarcze odbywa się według pewnych 1)Dogłębne badanie konkretnych faktów, zjawisk,
przedmiotu badań prawidłowości, a celem ekonomistów jest ich instytucji i procesów zachodzących w życiu gospodarczym,
(ekonomiści szukają poszukiwanie. Teoria ekonomiczna ma charakter ze szczególnym naciskiem na poznanie ich lokalnej i
„prawideł”, np. jak hipotetyczny - jest ona prawdziwa jedynie wówczas, kiedy czasowej specyfiki (np. obniżenie stopy procentowej,
działa gospodarka) nie działają przyczyny zakłócające (dlatego założenia sprawdzamy co się wydarzyło w danym kraju, a nie
ceteris paribus) zakładamy, że inwestycje muszą wzrosnąć)

2) Posługiwanie się rozumowaniem dedukcyjnym (jak 2) Posługiwanie się rozumowaniem indukcyjnym

matematyka) (bazowanie na danych empirycznych)

Sposób Zwolennicy wykorzystania homo oeconomicus Przeciwnicy wykorzystania homo oeconomicus

postrzegania
człowieka

Gospodarka Liberalizm gospodarczy, wolny rynek Ingerencja państwa możliwa, a nawet pożądana
INSTYTUCJONALIZM
 Instytucjonalizm
■ Rozwój pod koniec XIX wieku w USA

Przyczyny:
1) ewolucjonizm - rozwijany przez Herberta Spencera. Społeczeństwa zmieniają się z czasem, nie ma np.
typowego Niemca, bo oni się zmieniają. Zakładał on ewolucyjny rozwój systemów społecznych, w których
poszczególne instytucje współpracują, podobnie jak narządy wewnątrz organizmu
2) antropologia kulturowa, rozwijana przez Lewisa Morgana; analizował m.in. zagadnienie, jak zmieniające
się doświadczenia techniczne wpływają na zmianę instytucji społecznych, np. rodziny czy własności
(Irokezi w USA vs „rozwinięte” społeczeństwo)
3) pragmatyzm - rozwijany przez Charlesa Peirce’a. Teorie naukowe nie mają pokazywać „obiektywnej
prawdy”, tylko być praktyczne. Użyteczność stanowi kryterium prawdziwości pojęć i sądów. Odnosił to do
poglądów naukowych. Są one naukowe, gdyż dzięki nim możemy działać bardziej skutecznie (nie
poszukujemy uniwersalnych praw i zasad jak ekonomiści neoklasyczni).
Instrumentalizm (pojęcie wprowadził John Dewey, wprowadzał też learning by doing, np. nauka
matematyki przez gotowanie) - poznanie ma wartość tylko wówczas, gdy może być skutecznym
narzędziem do praktycznego poznania. Teorie naukowe mają być instrumentami do tłumaczenia działania
czegoś.
William James (1842-1910) tworzenie się w procesie ewolucji jaźni społecznej (każdy rodzi się z
preferencjami, ale one są zmieniane przez proces socjalizacji, np. „nie kradnij” zaszczepiło w nas
społeczeństwo) - instynkty pierwotne człowieka przekształcają się w zachowania wyuczone, nawyki, które
stają się siłą napędową rozwoju społecznego (proces socjalizacji)
 Thorstein Veblen (1857- 1929) - Krytyka ekonomii neoklasycznej
1)krytyka homo economicus i hedonizmu - zgodnie z filozofią hedonistyczną, człowiek dokonuje kalkulacji
przyjemności i przykrości, starając się maksymalizować pierwsze i minimalizować drugie. Dla Veblena
wyznacznikiem działania człowieka są przyjęte i ustalone przez społeczeństwo zwyczaje myślowe, które
dają każdemu indywidualny obraz szczęścia. Kształtują się one w określonych uwarunkowaniach
społecznych i historycznych (np. kiedyś utrzymanie rodziny w wieku 25 lat, dzisiaj podróże i spełnienie
zawodowe)
“Hedonistyczna koncepcja, postrzega człowieka jako kalkulator przyjemności i bólów, który oscyluje jak jednorodna kula
poszukująca szczęścia, pod wpływem bodźców, które miotają nią, lecz pozostawiają nienaruszoną” [Veblen]
2) krytyka statycznego ujęcia ekonomii neoklasycznej - dążenie do równowagi systemu ekonomicznego
(popyt i podaż się równoważą, jest cena i ilość równowagi):
a)Teologiczność ekonomii neoklasycznej - (gr. Telos – cel) pre-darwińska koncepcja - rynki dążą do
równowagi, efektywność jest dobra. Według Veblena gospodarka ciągle się zmienia w zależności od
okoliczności - ewolucja nie ma ani celu, ani nie jest skonstruowana
b)Krytyka idei niewidzialnej ręki (A. Smith) - celem firm za czasów Veblena nie była większa efektywność,
ale zdobycie monopolu i ograniczenie produkcji, aby nałożyć wyższe ceny na konsumentów
c)W ekonomii neoklasycznej nie analizujemy działania wielkich grup interesu, korporacji czy banków
inwestycyjnych. Według Veblena rynek to dynamiczny proces społeczny, pełen konfliktów i sprzeczności
d)Ekonomia neoklasyczna nie uwzględnia w istotnym stopniu postępu technicznego. Operowanie w
kategoriach równowagi powoduje, że nie potrafi wyjaśnić przyczyn cyklicznego rozwoju gospodarki
 Pojęcie instytucji
Instytucje: „zespoły zwyczajów i nawyków myślenia oraz sposobów i metod działania, które
zostały uświęcone przez długotrwałą praktykę i powszechne uznanie w danej grupie społecznej.
Instytucje społeczne są na ogół prawnie sankcjonowane” (Veblen)

Dwa rodzaje instytucji:

a)instytucje formalne (konstytucje, ustawy, prawa własności) - są przedmiotem świadomej i
racjonalnej zmiany, głównie o charakterze legislacyjnym, z powodu względnej łatwości, z jaką
można je zidentyfikować i zbadać – są to formalne reguły lub systemy reguł, które sterują
zachowaniami lub je ograniczają

b) instytucje nieformalne (zwyczaje, konwencje i normy) - mają charakter reguł uznanych przez
daną społeczność. Należą do nich obyczaje: zwyczaje, normy, wiara, religia, mity, tabu itp.
(stanie w kolejce do sklepu, uśmiechanie się w komunikacji miejskiej, zachowanie w bibliotece)
 Teoria Instynktów (Veblen)
Człowiek kieruje się w swych działaniach czterema głównymi instynktami:
1)dobrej roboty – etos pracy, satysfakcja z pracy; praca pożyteczna dla wspólnoty, czucie takiej
potrzeby, np. rzemieślnicy, artyści, innowatorzy

2) posiadania – dla zysku (zachłanność), np. prawnicy, finansiści

3) opiekuńczości – np. wspólnota religijna, organizacje pomocy społecznej, ludzkość. Nie tylko
rodzina i przyjaciele

4) poznania – np. naukowcy/studenci, którzy zainteresowani zdobyciem wiedzy

■ W człowieku dominują dwa rodzaje instynktów. Jeden z nich to instynkt dobrej roboty, drugi
natomiast to instynkt posiadania. Te dwa instynkty determinują powstanie instytucji:
użytecznych i nieużytecznych. Przenosi się to na rozmaite konflikty zachodzące pomiędzy
klasami społecznymi
 Konflikt świata interesu ze światem przemysłu
■Czynnikiem warunkującym zmiany w instytucjach jest nauka i technologia. Ponieważ w naturze
człowieka tkwi potrzeba aktywności i skłonność do przełamywania utartych zwyczajów pojawia
się tendencja do przemian. Napotyka ona opór instytucji, które są konserwatywne. Działają w
nich ludzie kierowani instynktem posiadania. Są oni zainteresowani utrzymaniem istniejącego
stanu rzeczy. Powoduje to konflikt pomiędzy „światem interesu” (instytucja nieużyteczna) a
„światem przemysłu” (instytucja użyteczna)
 Konflikt cd.
■Instynkt posiadania i motyw zysku nie były dominujące w poprzednich epokach. Dopiero
kapitalizm rozwinął ten element natury człowieka. Jest to efektem rozwoju instytucji, a w
szczególności własności prywatnej. Świat przemysłu będzie dążył do doskonalenia techniki i
technologii, natomiast świat interesu będzie hamował ten proces

■Podział na proletariuszy i kapitalistów, wcześniej pracownicy sprzedawali sami swoją pracę - ich
motywem był instynkt dobrej roboty i opiekuńczości. W kapitalizmie powstała nowa grupa, która
nie jest tym zainteresowana (akcjonariusze, spekulanci); nastąpiło oddzielenie zarządzających
od właścicieli (właściciel, który zarządza swoja firmą bardziej dba o reputację swojej firmy, jest
bardziej z nią związany, niż akcjonariusz, który chce zarobić pieniądze, a nie być dumnym z
biznesu)

■Konflikt, ponieważ większe zyski firmy nie oznaczą zwiększonej efektywności - dążenie do bycia
monopolem przez firmy; zysk wcale nie oznacza lepszych produktów (krytyka niewidzialnej ręki,
firmy fastfoodowe/tytoniowe nie zwiększają dobrobytu społeczeństwa)

■Instytucjonalizm podkreśla rolę konfliktu między grupami społecznymi (np. pracownicy a

pracodawcy, konsument a firma; zaś neoklasyczna zakłada harmonię), w przeciwieństwie do
ekonomii neoklasycznej, gdzie zakładamy, że wolny rynek działa idealnie, a egoizm doprowadza
do dobrobytu społeczeństwa
 Krytyka świata interesu - konsumpcja i próżniactwo na pokaz

■W wyniku oddzielenia kapitału jako własności od kapitału jako funkcji, klasa kapitalistów
(właścicieli) została pozbawiona jakiegokolwiek znaczenia w społecznym procesie produkcji. Zajmuje
się ona co najwyżej operacjami finansowymi

■Przedstawiciele tej klasy muszą uwidaczniać swoją potęgę na zewnątrz. Pojawiają się zjawiska
konsumpcji na pokaz (wydawanie lub palenie pieniędzy, marnowanie jedzenia itp.) i próżniactwo na
pokaz (chodzenie na wernisaże, polowanie). Jest to element współzawodnictwa pieniężnego. Celem
konsumpcji staje się demonstracja własnej potęgi finansowej, a zaspokajanie potrzeb przestaje
mieć decydujące znaczenie (samochód nie ma przewieźć z punkty A do B, ale pokazać nasz
społeczny status); duże wydatki firm na marketing (zamiast na jakość produktu)

■Próżniactwo klasy panującej budzi podziw (osoby z klas niższych chcą osiągnąć, to co ma klasa
próżniacza), podziw dla „smaku” klasy próżniaczej (strój, domy, samochody, partnerki), wszyscy chcą
żyć na „przyzwoitym” poziomie

■Moda - czy chcesz, czy nie kształtuje ona twój gust

■Dobra Veblena - wraz ze wzrostem ceny dobra rośnie na niego popyt (efekt snobizmu), nie chcemy
tanich dóbr
Dobro Veblena
 Pesymizm w stosunku do przyszłości kapitalizmu
■ Wahania koniunkturalne w kapitalizmie - w czasach prosperity biznesmeni zwiększają kredyt,
aby wchodzić w nowe inwestycje. Ceny ich firm rosną, dzięki czemu mogą dostać jeszcze
więcej kredytu na nowe inwestycje (robią to poprzez emisję akcji i obligacji); z czasem
doprowadza to do powstania różnicy pomiędzy prawdziwą wartością firmy, a wartością firmy
na giełdzie (kapitał fikcyjny);
Gdy nastąpi kryzys zaczną spadać ceny, rozpoczną się zwolnienia, spadnie produkcja a trzeba
spłacać zaciągnięte kredyty. W czasie depresji mniejsze, słabsze firmy zostaną przejęte przez
większe, przez co nastąpi koncentracja kapitału w rękach kilku firm. Depresja ma właściwości
samoregulujące - spadają zarobki pracowników, dzięki czemu zysk marginalny rośnie; w końcu
kredyt znika z gospodarki i firmy są warte tyle co w rzeczywistości (ale potem wcześniejszy
proces się powtarza i znowu pojawia się bańka na rynku)

■ Zanik ważności przedsiębiorców a powstanie finansistów (finansyzacja gospodarki), którzy nie

zajmują się produkcją dóbr, a sprawami finansowymi (gra na spadki, na kryzysach da się
zarobić; dlatego interes społeczeństwa nie zawsze idzie w parze z celami firm)
 Główne wnioski - Veblen

■ Ekonomia i społeczeństwo są nierozerwalnie połączone – trzeba brać pod uwagę

normy społeczne itp., nie tylko inflację

■ Badanie instytucji nieodzowne dla ekonomii, korzystanie z wielu nauk społecznych

aby zrozumieć rzeczywistość gospodarcza (psychologia, socjologia, antropologia,
biologia)

■ Preferencje ludzi nie są w pełni autonomiczne - wpływ społeczeństwa na ich

zachowania i preferencje

■ Wzrost gospodarczy to nie tylko same pozytywy

 NEOINSTYTUCJONALIZM

■ Neoinstytucjonalizm - rozwija tradycyjny instytucjonalizm (krytyka ekonomii

neoklasycznej)

■ Rozwija się w latach 60 XX wieku w USA

 Neoinstytucjonalizm - założenia

■ Krytyka podstawowych założeń metodologicznych, a w tym zwłaszcza indywidualizmu

metodologicznego
■ Krytyczny wobec ekonomii neoklasycznej

■ Neoinstytucjonalizm podobnie jak instytucjonalizm veblenowski, jest krytyką sposobu

ujmowania istoty procesu rozwoju gospodarczego w sposób statyczny (równowaga rynkowa
bla bla), a w tym rozwoju gospodarki kapitalistycznej, przy odrzuceniu jednak „pesymizmu
społecznego” Veblena

■ Odrzucenie hedonizmu (jako filozoficznej i metodologicznej podstawy badania zachowania

ekonomicznego jednostek) i wynikającej z niej hipotezy maksymalizacji użyteczności, czyli
koncepcji homo economicus

■ Przyjęcie psychologii instynktów (Veblen) i psychologii behawiorystycznej jako podstawy

objaśniania działań mikroekonomicznych (uwzględnia inne motywy postępowania jednostek
niż maksymalizacja zysku, takie jak: walka o prestiż, dążenie do dominacji, władza)
 Neoinstytucjonalizm założenia cd.
■ Odrzucenie determinizmu ekonomicznego - rozwój jest determinowany głównie przez naukę i
technologię, przy inercyjnym charakterze kultury i bazy instytucjonalnej (np. zależność
kolonialna, wyż demograficzny, brak rodzimych kapitałów - dlatego kraje biedne się nie
rozwijają)

■ Odrzucenie koncepcji obiektywnych praw czy prawidłowości w rozwoju

społecznoekonomicznym; można jedynie mówić o pewnej „logice rozwoju” (Galbraith, Myrdal),
polegającej na prawdopodobnych, ale nie koniecznych, przystosowaniach kultury i instytucji do
ciągle się rozwijającej nauki i technologii

■ Odrzucenie neoklasycznego sposobu rozumienia równowagi ekonomicznej (na rynku istnieją

monopole i oligopole)
 Przedstawiciel instytucjonalizmu 1 - Gunnar Myrdal (1898-1987)

■wg Myrdala nie istnieje pojęcie „niezaangażowanej nauki społecznej”. Postawę ekonomii
neoklasycznej, próbującej całkowicie wyeliminować problem ocen wartościujących określa
mianem pseudonaukowej obiektywności. Myrdal nie zgadza się z podziałem na ekonomię
pozytywną (fakty, obiektywność) i normatywną (wartości, co powinno być), np. obiektywne
empiryczne miary jak stopa bezrobocia, czy inflacja zależą od tego jak je liczymy (bezrobocie
inne wyniki GUS a inne BAEL)

■ W jego koncepcji uwypukla się „społeczny” a nie „technicystyczny” sposób podejścia do analizy
rzeczywistości gospodarczej (nie tylko PKB, ale inne czynniki, holistyczne spojrzenie na rozwój)

■ Patrzy na system ekonomiczny jak na dynamiczny, ewolucyjny proces – integralna i nie dająca
się wyizolować część ogólnego procesu społecznego
 Teoria kumulatywnego uwarunkowania

■Krytyka równowagi ekonomii neoklasycznej – Myrdal neguje istnienie trwałej

tendencji do równowagi. Każda oryginalna zmiana wywołuje drugorzędne
przekształcenia, które wzmacniają oddziaływanie zmiany pierwotnej i powodują ruch
systemu społecznego. Ruch może być postępowy (wzrost dobrobytu - edukacja) lub
wsteczny (stagnacja/spadek dobrobytu); np. niski poziom płac to niska wydajność, a
niska wydajność to niski poziom płac (pułapka średniego dochodu); biedny człowiek
jest słaby, jeśli jest słaby, to nie może wydajnie pracować, dlatego otrzymuje niższą
płacę, w związku z czym nie odżywia się właściwie (zaklęty krąg ubóstwa)

■Aktywne oddziaływanie na kierunek ewolucji społecznej - równowaga ekonomiczna nie

będąc produktem działania sił rynkowych, może być osiągana jedynie w drodze
kolektywnego współdziałania. Myrdal postuluje stworzenie „państwa organizacyjnego”
(funkcja planistyczna – doprowadzenie do kompromisu między celami działania
poszczególnymi graczami na rynku a celami systemu jako całości); nie oznacza to
podporządkowania prywatnego biznesu decyzjom państwa, np. Niemcy i zrównoważony
rozwój (nakierowywanie przedsiębiorców w stronę zielonych technologii poprzez
subwencje, niższe podatki itp.)
 Teoria kumulatywnego uwarunkowania cd.
■Wzrost interwencyjnej i planistycznej funkcji państwa to skutek procesu kumulatywnego
uwarunkowania, w którym czynnikiem pierwszorzędnym było powstanie wielkich przedsiębiorstw
kapitalistycznych

Dlaczego kraje biedne coraz biedniejsza a bogatsze kraje coraz bogatsze:

a) Efekt wiru - negatywny czynnik powodujący, że z krajów biedniejszych emigrują najzdolniejsi (drenaż
mózgów). Brak dobrych zawodów i firm powoduje emigrację, a to doprowadza do jeszcze mniejszych
możliwości rozwoju dla młodych i przedsiębiorczych ludzi= jeszcze większa emigracja. Brak zasobów
kapitałowych doprowadza do tego, że firmy z biedniejszych krajów nie są w stanie rywalizować z firmami
z krajów bogatych

b) Efekt rozprysku - pozytywny czynnik. Najzdolniejsi i najbardziej przedsiębiorczy ludzie z

krajów/terenów ubogich przyjeżdżają do krajów rozwiniętych za pracą, edukacja i możliwościami
rozwoju. Skutek: nowe inwestycje, nowe miejsca pracy, nowe pomysły w rozwiniętych krajach

Analogia: duże miasta a mniejsze miejscowości w Polsce (miasta korzystają na efekcie rozprysku,
mniejsze miejscowości tracą z powodu efektu wiru). W rezultacie rośnie dysproporcja między nimi
Przedstawiciel instytucjonalizmu 2 - John Kenneth Galbraith (1908-2006)

■Doradca polityków, ambasador Indii, wydawca magazynu „Fortune”, publiczny intelektualista

■W kapitalizmie naturalna kolej rzeczy to oligopole i monopole, prawa antykartelowe nie zawsze
pomagają. Galbraith zwraca uwagę na powstanie wielkich korporacji; na rynku coraz mniejsza
konkurencja, pomimo to wzrost gospodarczy. Dlaczego?:

o Siła przeciwważąca - teoria krytyczna w stosunku do konkurencji doskonałej. W gospodarce

możliwe jest wzajemne neutralizowanie się różnych sił ekonomicznych - powstały
przedsiębiorstwa monopolistyczne, a siłą równoważącą są organizacje konsumenckie czy
związki zawodowe (nie siły rynkowe równoważą)

o Firmy dążą do obniżki kosztów (postęp techniczny) głównie pod presją nabywców nie zaś w
wyniku konkurencji między sobą
 John Kenneth Galbraith cd.
■Konsument jest poddawany manipulacji (marketing), a nie jest suwerenny w swoich decyzjach jak
zakłada ekonomia neoklasyczna – efekt zależności (firmy sztucznie kreują potrzeby) - to nie ludzkie
preferencje kształtują rynek, firmy nie odpowiadają na nasze potrzeby, a je kreują; kult PKB (kupuj więcej,
nieważne co)

■Rozwinięty rynek prywatny, a niedorozwinięty rynek publiczny - wynik efektu zależności (ludzie jeżdżą
drogimi samochodami po dziurawych publicznych drogach); sprzedawanie działek deweloperom zamiast
tworzyć parki

■Krytyka leseferyzmu - akceptowana sekwencja (ekonomia neoklasyczna) - na rynku suwerenni

konsumenci przekazują (zgadzając się na ceny) informacje producentom. Zrewidowana sekwencja
(Galbraith) – korporacje kontrolują rynki, by nimi kierować i kształtować postawy, którym to
przedsiębiorstwo pozornie służy

■W celu zaspokojenia potrzeb konsumentów potrzebne jest planowanie (rynek nie przekazuje już pełnych
informacji o alokacji towarów), które ma eliminować obszar ryzyka oraz zabezpieczać przed kaprysami
konsumentów

■Celem firm nie jest maksymalizacja zysku (ekonomia neoklasyczna), a przetrwanie - w dużych firmach
nastąpiła separacja kontroli od własności. Powstaje grupa menadżerska, która chce pozostać na swoim
stanowiskach, dlatego stara się ograniczyć ryzyko (poprzez planowanie i współpracę ze związkami
zawodowymi i państwem)
 John Kenneth Galbraith cd.

■ Wynikiem rewolucji menedżerskiej jest wyodrębnienie technostruktury. Technostruktura –

nowa instytucja społeczna i warstwa społeczna (zarządzający przedsiębiorstwem,
menedżerowie, planiści, prawnicy i księgowi, dyrektorzy). Wiedza to potęga i to te osoby są
najważniejszym składnikiem firmy; marketing, planowanie stają się bardzo ważne

■ Problem informacji w wielkich firmach, podział na zarządzających i właścicieli (zarządzający

największy wpływ, bo wiedzą co dzieje się w firmach), wyjaśnia to teoria agencji: koncepcja
agent-pryncypał (asymetria informacji)

■ Władza w gospodarce przeszła z rąk kapitalistów w ręce nowej warstwy społecznej

„technostruktury”. Efektem tego jest nowy ustrój, już nie kapitalizm (kapitaliści przestają być
najważniejsi w gospodarce)
EKONOMIA EWOLUCYJNA
DARWIN A EKONOMIA

dr Aleksander Ostapiuk
aleksander.ostapiuk@ue.wroc.pl
 Darwin [1808-1882]. Wprowadzenie
■ Główne tezy darwinizmu w "O powstaniu gatunków drogą doboru naturalnego" w 1859 roku
Założenia teorii Darwina :
• wewnątrz gatunków obserwowana jest zmienność osobnicza, która jest bezkierunkowa i przypadkowa, a
także w dużej mierze dziedziczna (potomstwo dziedziczy szereg cech swoich rodziców)
• osobniki w obrębie swoich gatunków wydają więcej potomstwa, niż może przeżyć, co
wywołuje konkurencję z racji ograniczonych zasobów środowiska; konkurencja to tzw. „walka o byt” (wpływ
ekonomisty Malthusa na Darwina, który przewidywał wzrost żywności arytmetyczny, a ludzkości
geometryczny, więc będzie katastrofa demograficzna)
• dobór naturalny (selekcja naturalna) sprawia, że w walce o byt wygrywają osobniki najlepiej zaadaptowane,
wypierając osobniki o słabszym przystosowaniu, dzięki temu w następnym pokoleniach utrwalane są cechy
korzystne
Skąd Darwin czerpał inspirację?
Podczas podróży na statku „Beagle” (1831-1836) odwiedził Wyspy Zielonego Przylądka, Patagonię, Peru, Chile,
Argentynę, Nową Zelandie i Australię. Darwin odkrył w formacjach skalnych na Pampie skamieniałe zwierzęta
pokryte pancerzem podobnym do tego, który noszą współczesne pancerniki. Ptaki (zięby) z Galapagos różniły
się wyglądem w zależności od wyspy (różne dzioby w zależności od pożywienia). Tego rodzaju fakty można
wytłumaczyć, jeśli założy się, że gatunki stopniowo się zmieniają

Ewolucja - długotrwały proces adaptacyjnych zmian w budowie organizmów. W rezultacie dochodzi do

rozpowszechnienia się pewnych cech i zachowań w obrębie gatunku, dzięki którym kolejne pokolenia coraz
efektywniej wykorzystują potencjał środowiska.
 Darwin w perspektywie ekonomii ewolucyjnej
■ Ekonomia ewolucyjna czerpie z myśli Darwina (ewolucji) w 3 wymiarach
1. Szeroki (ontologia). Meta teoria
-ewolucja rozumiana jako zmiana, która jest ciągłym procesem (brak ogólnej równowagi w środowisku i
gospodarce). W ekonomii patrzenie na jednostki, firmy czy gospodarkę w sposób dynamiczny
-ewolucja rozumiana jako adaptacja populacji pod wpływem mechanizmu selekcji. Dzięki ewolucji zrozumienie
różnic w jednostkach i firmach (dlaczego pewne cechy są eliminowane, a inne są przekazywane)
-celem ewolucji zrozumienie skąd dane organizmy/jednostki się wzięły (ewoluowały). W ekonomii chcemy
poznać motywację i zachowania agentów i firm
-adaptacja - zależność miedzy osobnikami, a środowiskiem. Ewolucja jest wynikiem tych interakcji

2. Wąskie
-korzystanie z metafor ewolucyjnych w perspektywie ekonomii (naturalna selekcja, mutacja, dziedziczenie itp.)

3. Uniwersalny darwinizm
-korzystamy z 1 i 2 wymiaru
 Darwinizm. Główne założenia
1. Założenia neodarwinizmu (rozwinięcie teorii Darwina w XX wieku)
Teoria doboru naturalnego. Triada Darwina (A poprzedza B, B poprzedza C)
a)Wariacja (variation) – różnice w środowisku wyjaśniane poprzez genetyczne mutacje. Jednostki różnią się
między sobą i te zmiany rosną wraz z ewolucją (niscy rodzice->niskie dzieci)
b)Selekcja (selection) – cechy, które są przekazywane kolejnym pokoleniom. Jednostki i cechy, które są lepiej
zaadaptowane do presji ewolucyjnej (środowiska) będą się zwiększać w stosunku do mniej zaadaptowanych.
Selekcja wynika z tego, że możliwości reprodukcyjne duże, ale ograniczenia środowiskowe. Przekazywane te
cechy, które zwiększają szanse reprodukcyjne (np. ćmy w Londynie w XVIII wieku)
c)Dziedziczenie (retention) – mechanizm kopiujący, który zapewnia ciągłość w czasie cech i zachowań jednostek
(geny)
Sam Darwin nie wytłumaczył procesu wariacji i mutacji (dziedziczenia). Dopiero synteza Darwinowska w latach
1940, gdzie wykorzystano genetykę Mendela i mechanizmu selekcji Darwina to umożliwiła
2. Darwin w ekonomii
a)Wariacja – różnice w jednostkach ekonomicznych, jak ludzie czy firmy. Heterogoniczność – firmy różnią się od
siebie, ludzie też
b)Selekcja – efektywne firmy zostają na rynku (zyski). W ekonomii rolę selekcyjną pełnią technologie czy praktyki
organizacyjne. Ludzie i firmy dostosowują się do zmieniającego się środowiska (gospodarka - ustrój, instytucje,
konkurencja itp.)
c)Dziedziczenie – najefektywniejsze procesy, produkty są przekazywane. W ekonomii interesuje nas proces
przekazywania wiedzy (nawyki, zwyczaje, rutyny i zasad wśród firm i agentów)
 Mity na temat Darwina
1. Survival of the fittest (przetrwanie najlepiej przystosowanych)
Pogląd rozpowszechniony nie przez Darwina a Spencera. Założenie: w procesie ewolucji wraz z czasem zostaną
najsilniejsze/najlepsze osobniki. Eugenika wynikiem tego myślenia. Spencer – społeczny darwinizm. Zwolennik
indywidualizmu–mamy nie mieszać się w proces ewolucji (uzasadnienie dla nierówności w kapitalizmie – rynek działa jak
rewolucja, najlepsi wygrywają i na to zasługują, a przegrywający zasługują na to, żeby ich nie było :D)
Mit, ponieważ:
Darwin w przeciwieństwie do Spencera nie uważał, że ewolucja ma cel (telos). Nie uważał, że ewolucja doprowadza do
powstania lepszych osobników. Cechą ewolucji jest różnorodność. „Fittest” nie oznacza, że jednostki są obiektywnie
najlepsze/najsilniejsze; ich dopasowanie zależy od środowiska (np. istnieją wolne, słabe i małe osobniki). Ewolucja nie musi
być efektywna, waga atrakcyjności (paw i wielkie ogony, które ewolucyjnie nie są bezpieczne); choroby (nie ewoluujemy w
stronę idealnych, zdrowych organizmów)

2. Ewolucja oznacza kierowanie się egoizmem

Darwinizm społeczny - wykorzystywanie ewolucji, by uzasadnić zachowania egoistyczne. Trzeba pokonać innych, by osiągnąć
sukces reprodukcyjny i przekazać swoje geny
Mit, ponieważ:
Jesteśmy egoistyczni, ale kooperacja i altruizm są możliwe. W interesie jednostki jest kooperowanie z innymi członkami
gatunku, aby przetrwać (np. ptaki, które poświęcają swoje życie, istoty stadne). Dobór krewniaczy (Hamilton) – liczy się
przetrwanie genów, a nie jednostek, dlatego poświecenie życia za krewnego. Dodatkowo, nie musimy słuchać genów
(moralność, poświęcenie życia, antykoncepcja), Trivers: altruizm odwzajemniony (krokodyle i ptaki)

Skutki mitów na temat Darwina:

W II połowie XX wieku duża niechęć do myślenia ewolucyjnego w naukach społecznych. Uznano, że społeczny darwinizm
uzasadnia seksizm i rasizm. Dodatkowo, strach przed tym, że ewolucja ogranicza autonomiczność, bo geny determinują
zachowania. Niepotrzebny strach, bo z is nie wynika ought (Hume) np. z faktu, że kobiety mają instynkt macierzyński nie
oznacza, że musimy żyć w patriarchacie, gdzie kobiety w domu
 Ekonomia ewolucyjna - założenia ogólne
1.Uchylenie neoklasycznych założeń o racjonalności i maksymalizacji zysku firm na rzecz
ograniczonej racjonalności i zachowania satysfakcjonującego
2. Odejście od koncepcji przedsiębiorstwa jako „czarnej skrzynki”
3. Dopuszczenie funkcjonalnego charakteru wyjaśnienia
4.Przyjęcie założenia o rutynowym działaniu jednostek przy podejmowaniu prostych decyzji
5. Historyczny charakter analiz gospodarczych (path dependance)
6. Przesunięcie centrum zainteresowania z badań stanów równowagi na badanie procesów
zmian wywołanych przez czynniki endogeniczne, czyli innowacje
7. Podkreślanie roli innowacji technicznych w procesach zmian
8. Wykorzystanie analogii z darwinowskiej teorii doboru naturalnego
 Różnice pomiędzy podejściem neoklasycznym a ewolucyjnym. Optymalizacja i równowaga
Ekonomia neoklasyczna Ekonomia ewolucyjna
■ Sposób badania rzeczywistości zapożyczony ■ Na procesy gospodarcze mają wpływ czynniki
z fizyki gospodarcze (endogeniczne) jak i demograficzne,
kulturowe etc. (egzogeniczne)

■ Wydzielenie obszaru rzeczywistości (ceteris ■ W ekonomii ewolucyjnej wszystko wpływa na wszystko

paribus) (siatka powiązań)

■ Budowa modelu (uproszczenie) opisującego ■ Upraszczanie rzeczywistości może być uzasadnione

najważniejsze zjawiska tylko w celach edukacyjnych, ale nie w przypadku
procesów decyzyjnych

■ Prognozowanie przyszłych procesów ■ Istotą podejścia ewolucyjnego jest badanie procesów

gospodarczych i wyznaczanie optymalnej decyzyjnych, mechanizmów rozwoju gospodarczego,
ścieżki rozwoju zrozumienia aktywności podmiotów gospodarczych,
motywacji ludzi

■ Nacisk na analizę stanów przejściowych (stany

■ Badane są głównie zależności związane ze równowagi w stale zmieniającym się środowisku
stanem równowagi praktycznie nie występują)
 Różnice pomiędzy podejściem neoklasycznym a ewolucyjnym - Wiedza

Ekonomia neoklasyczna Ekonomia ewolucyjna

■ Zakłada pełną wiedzę wszystkich uczestników ■ Wiedza ma charakter lokalny i rozproszony

procesów gospodarczych (np. hipoteza
■ W dużym stopniu wiedza człowieka jest
efektywnych rynków Famy – ceny na giełdzie
nieuświadomiona i niezwerbalizowana
internalizują cały poziom wiedzy na rynku)

■ Ograniczona racjonalność (Herbert Simon) –

Decyzje ludzi dokonywane są w oparciu o
■ Konsekwencją pełnej wiedzy jest optymalny uproszczone modele rzeczywistości (ze względu
wybór w każdej sytuacji na ograniczony czas na ich podjęcie i
ograniczone możliwości obliczeniowe)
 Różnice pomiędzy podejściem neoklasycznym a ewolucyjnym - Koncepcja firmy

Ekonomia neoklasyczna Ekonomia ewolucyjna

• Istnienie firmy reprezentatywnej • Różnorodność podmiotów na rynku powoduje iż nie
można wyróżnić firmy reprezentatywnej

• Konkurencja cenowa • Obok konkurencji cenowej istnieje też konkurencja

technologiczna

• Konkurencja prowadzi do zbliżania się cen i • Konkurencja prowadzi do eliminacji podmiotów nie
produkcji do poziomu równowagi gospodarujących swoimi zasobami w sposób
efektywny

• Maksymalizacja zysku • Różnorodne, w tym poszukiwanie zysku, znaczenie

rutyn, przetrwanie firmy
 Różnice pomiędzy podejściem neoklasycznym a ewolucyjnym - homo economicus

Ekonomia neoklasyczna Ekonomia ewolucyjna

■ Maksymalizacja użyteczności (1. racjonalność ■ Brak maksymalizacji (1.ograniczona
2. kierowanie się własnym interesem, egoizm) racjonalność, 2. egoizm i altruizm)

■ Metodologiczny indywidualizm (analiza z ■ Pomiędzy holizmem a indywidualizmem. Ludzie i

perspektywy jednostki) środowisko splecione ze sobą, trzeba analizować
z uwzględnieniem działania środowiska

■ Nastawienie na konkurencję
■ Konkurencja i kooperacja

■ Samowystarczalność
■ Współzależność (ludzie, środowisko)

■ Homogeniczność – wszyscy są homo

economicus ■ Heterogoniczność
 Najważniejsze szkoły w starej ekonomii ewolucyjnej

1. Joseph Schumpeter

2. Instytucjonalizm

3. Szkoła Austriacka
 1. Joseph Schumpeter [1883-1950]
Nie korzystał z terminu ewolucja, ale jest traktowany jako prekursor ewolucjonizmu w ekonomii. Innowacja,
ciągłą zmiana.
a)Teoria cyklów biznesowych. Podkreślenie procesu zmian w ekonomii (cykl koniunkturalny: boom i bust -
podkreślał brak równowagi, która jest głównym założeniem w ekonomii neoklasycznej)
b) Mechanizm selekcji poprzez innowacje. Innowacje wprowadzane przez przedsiębiorców zmieniają rynek i
firmy. Nie tylko ceną konkurują firmy, ale np. nowymi produktami czy procesami produkcji. Natura innowacji
sprawia, że ewolucja jest procesem permanentnym i cyklicznym. Firmy, które wprowadzają innowacje mają
niższe koszty/większe zyski (premia za innowacje), zwiększając swoją pozycję na rynku. Nowe innowacje =
wzrost gospodarczy
„Triada Schumpetera” (wprowadzanie innowacji):
1. wynalazek – inwencja (stwarza możliwości innowacyjne)
2. innowacja – wprowadzenie i skomercjalizowanie produktu, zarabianie na nim (pierwsze zastosowanie w
praktyce przez twórczego przedsiębiorcę/czynię)
3. naśladownictwo – imitacja (upowszechnienie innowacji przez kolejne przedsiębiorstwa)
Na początku zyski dla innowatorów, ale z czasem coraz więcej naśladowców (następuje spadek cen, bo
konkurencja). Ci którzy nie nadążają za innowacjami i niskimi kosztami upadają (stąd „twórcza destrukcja”) np.
rynek nośników obrazu: kasety VHS wyparte przez płyty kompaktowe, a płyty przez serwisy streamingowe i
portale VOD. Z czasem pozycja innowatorów słabnie np. Netflix
Nieciekawa przyszłość kapitalizmu. Firmy bronią się przed „twórczą destrukcją” i konkurencją, nie chcą
ryzykować inwestycjami w innowacje, które im ktoś potem ukradnie. Doprowadza do powstawania monopolów i
biurokratycznych firm zamiast przedsiębiorców. W ostateczności upadek kapitalizmu (przedsiębiorcy to
ucieleśnienie kapitalizmu według Schumpetera)
 2. Szkoła austriacka. Spontaniczny ład
1. Menger i spontaniczny ład
-wykorzystywanie spontanicznego ładu Adama Smitha (niewidzialna ręka)
-instytucje społeczne (np. pieniądze, rynek, język) są wynikiem spontanicznych decyzji jednostek, a nie świadomej
konstrukcji
2. Hayek i teoria rozwoju społeczeństwa
Hayekowski ład społeczno-ekonomiczny nie jest rezultatem ludzkiego projektu. Powstał samoistnie w
nieuświadomionym i bezosobowym procesie podobnym do darwinowskiej selekcji naturalnej. Mechanizm selekcji:
wariacja, adaptacja i rywalizacja. U Hayeka ewolucja na poziomie grup a nie jednostek. 3 poziomy zmian:
a)Genetyczny poziom (biologiczna ewolucja) - biologiczna natura wykształcona wśród pierwotnych ludzi (pierwotne i
stałe instynkty), np. instynkt stadny (podstawa moralności, altruizm, małe grupy). Instynkty są podstawą, która jest
przekształcana w procesie ewolucji (pozytywne skutki, np. rywalizacja na rynku)
b)Rozum (ewolucja racjonalności, inteligencji) – świadomy zamiar - dzięki rozumowi nowa wiedza przekazywana (np.
technologia, wiedza, nauka), racjonalność kartezjańska
c)Ewolucja cywilizacyjna/kulturowa (stan pomiędzy instynktem a rozumem) – ład społeczny nie jest wynikiem rozumu,
a wynikiem imitacji tradycji i praktyk moralnych (instytucje=kulturowe geny) przez jednostki. Pomimo ograniczonej
racjonalności jednostek (nieuświadomienie celów) ich działania doprowadzają do efektywnych i racjonalnych
instytucji (korzyści dla społeczeństwa). Np. prawa własności i rynek (przewaga konkurencyjna tej instytucji –
powstanie handlu i specjalizacji, bogactwo tych grup i większa zdolność reprodukcyjna (dlatego inne grupy imitują).
Jest to nieuświadomiony proces (Hayek przeciwko kartezjańskiej racjonalności)
3. Problemy
-Panglossianizm– ewolucja nie prowadzi do lepszych instytucji z czasem (klawiatura QWERTY)
-Konserwatyzm tradycji (rasizm, dyskryminacja kobiet, nierówności w społeczeństwie)
 Nowe szkoły w ekonomii ewolucyjnej

1 Neoinstytucjonalizm

2. Neoschumpeterianizm

3 Ewolucyjna teoria gier

 2. Neoschumpeterianie (Nelson i Winter)
■ wykorzystanie myślenia ewolucyjnego, żeby zrozumieć proces zmian na rynku branż i gospodarki (jak
działają firmy, dlaczego niektóre wygrywają, a inne przegrywają)
■ wykorzystanie metafor z Darwinowskiej ewolucji: wariacja (różne praktyki), proces dziadzienia (imitowanie
rutyn) i selekcji (rynek i konkurencja). Technologia i procesy organizacyjne jako jednostka selekcji

2 podstawy teorii Nelsona i Wintera:

1. Myśl Schumpetera - Ewolucyjny model konkurencji Nelsona-Wintera opisuje ewolucję innowacji. Model
przedstawia dynamiczny system, gdzie dzięki nowej technologii wzrasta poziom produktywności i obniżenie
kosztów. Przedsiębiorstwa osiągające zyski dzięki innowacji rozwijają się, podczas gdy nierentowne są
eliminowane z rynku
Myśl Schumpetera w kontekście ewolucji. Mechanizm selekcji – innowacyjne firmy zostaną na rynku.
Dynamiczny proces

2. Myśl H. Simona – ograniczona racjonalność firm i jednostek. Decyzje są podejmowane w sytuacji

niepewności, asymetrii informacji i opierają się na nawykach. W przedsiębiorstwie nawyki przyjmują postać
rutyn (heurystyk)
Myśl Simona w kontekście ewolucji. Selekcja odbywa się w oparciu o rutyny odgrywające rolę, co geny w teorii
ewolucji. Rutyny są odpowiednikiem genetycznie przekazywanej informacji, podlegającej mutacji. Mechanizm
selekcji: skuteczne rutyny są imitowane przez inne firmy. Ciągłe zmian na rynku (ewolucyjny proces)
 3. Ewolucyjna teoria gier
Ewolucyjna teoria gier wykorzystuje teorię gier (modelowanie zachowań jednostek) przy użyciu
mechanizmu naturalnej selekcji. Celem „gry” przeżycie i przekazanie genów

2 zastosowania ewolucyjnej teorii gier w ekonomii:

a)Pokazanie jak w czasie jednostki będą się zachowywać, ucząc się i reagując na zachowania innych
jednostek. Pokazanie jaka strategia w danej grupie jest najbardziej optymalna

■ przykład z biologii (jastrzębie vs. gołębie) – z czasem równowaga, gdzie 70% gołębi i 30% jastrzębi

■ przykład z życia (jazda po prawej stronie ulicy)

b) Wytłumaczenie, skąd bierze się kooperacja i nie dochodzi do walki każdego osobnika z każdym

■ Altruizm, moralność, sprawiedliwość mają genetyczną podstawę i mogą być wytłumaczone poprzez
naturalną selekcję (egoiści nie przekażą genów, bo nikt nie będzie z nimi współpracował)

Różnice pomiędzy teorią gier (ekonomia neoklasyczna) a ewolucyjną teorią gier (ekonomia ewolucyjna)

Teoria gier – statyczna (jednokrotna), ludzie egoistyczni i myślą tylko o swoim interesie

Ewolucyjna teoria gier – dynamiczna (wielokrotna), ludzie kooperują z innymi

Dylemat więźnia
 Dylemat więźnia
1. Teoria gier (ekonomia neoklasyczna)
Dwóch podejrzanych zostało zatrzymanych przez policję. Policja, nie mając wystarczających dowodów do postawienia
zarzutów, rozdziela więźniów i przedstawia każdemu z nich tę samą ofertę: jeśli będzie zeznawać przeciwko drugiemu,
a drugi będzie milczeć, to zeznający wyjdzie na wolność, a milczący dostanie dziesięcioletni wyrok. Jeśli obaj będą
milczeć, to obaj odsiedzą 6 miesięcy za inne przewinienia. Jeśli obaj będą przeciwko sobie zeznawać to obaj dostaną
pięcioletnie wyroki. Każdy z nich musi podjąć decyzję niezależnie i żaden nie dowie się, czy drugi milczy, czy zeznaje,
aż do momentu wydania wyroku. Jak powinni postąpić?

■ Dwie strategie: współpracuj (milcz) i zdradzaj (zeznawaj)

■ Celem każdego gracza jest maksymalizacja swoich zysków, czyli uzyskanie jak najkrótszego wyroku
■ Opcja zdrady opcją dominującą (równowaga Nasha) - niezależnie od tego co zrobi przeciwnik, zawsze
bardziej opłaca się zdradzać
■ Skutek racjonalności indywidualistycznej: obaj zyskają mniej, niż gdyby współpracowali; racjonalność w
wąskim ujęciu nie zawsze się opłaca
2. Ekonomia ewolucyjna - wielokrotna gra
-Dylemat więźnia w wielokrotnie powtarzanej grze - Robert Axelrod (1984): najlepszą strategią jest wet za wet.
W długiej perspektywie najlepszą strategią jest kooperacja
-Stabilna strategia ewolucyjna=równowaga w teorii gier (ale pozytywne wyniki). W długiej perspektywie
kooperacja najlepszą strategią z perspektywy ewolucji i przekazywania genów. Ludzie nastawieni na
kooperację ewolucyjnie; każą tych którzy nie kooperują (istota plotek, reputacji, jesteśmy słabi w kłamaniu)
 Podsumowanie
■ Ekonomia ewolucyjna obejmuje wiele różnorodnych podejść i koncepcji, wywodzących się od idei
ewolucyjnych. Akcentuje rolę kontekstu prowadzonej działalności gospodarczej, złożoności, emergencji
nowych struktur, wiedzy i kreatywności, konkurencji i kooperacji. Podejścia ewolucyjne są w opozycji
względem ekonomii neoklasycznej

Problemy (Dlaczego ekonomia ewolucyjna nie jest popularna?):

■ Problem z uniwersalizacja teorii Darwina w ekonomii - człowiek świadomie przekształca świat. Ewolucja
systemów gospodarczych jest czymś innym niż ewolucja biologiczna
■ Problem z wykorzystywaniem metafor z ewolucji biologicznej – naturalna selekcja, mutacja czy geny nie
zawsze odpowiadają bezpośrednio temu co dzieje się w ekonomii (to tylko analogie)
■ Zbyt duża interdyscyplinarność ekonomii ewolucyjnej – brak zarysowanych granic pomiędzy ekonomią
behawioralną, antropologią, ekonomią instytucjonalną, czy psychologią ewolucyjną
■ Brak falsyfikowalności - Analiza złożonego systemu, gdzie wiele powiązań powoduje niemożliwość
testowania pojedynczych czynników (kultura, technologia, moralność)
■ Problem z budową modeli – za duża złożoność
 Książki
■ Robert Wright - The Moral Animal: Why We Are the Way We Are - The New Science of Evolutionary
Psychology
■ Steven Pinker - The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature
■ Steven Pinker - How the Mind Works
■ Daniel C. Dennett - Darwin's Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life
■ Richard Dawkins - The Selfish Gene
■ David M. Buss - Evolutionary Psychology: The New Science of the Mind
■ Robert H. Frank - The Darwin Economy: Liberty, Competition, and the Common Good
■ Matt Ridley - The Evolution of Everything: How New Ideas Emerge
EKONOMIA SZCZĘŚCIA
dr Aleksander Ostapiuk
aleksander.ostapiuk@ue.wroc.pl
 Wszyscy chcemy być szczęśliwi…
„Uważamy następujące prawdy za oczywiste: że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca
obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi prawo do życia, wolność i
dążenia do szczęścia” (Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych 1776)

“Szczęście jest uznawane bez zastrzeżeń jako kompletne, ponieważ zawsze wybieramy je dla niego i
nigdy przez wzgląd na coś innego. Honor, przyjemność, inteligencja, i inne cnoty również wybieramy dla
nich samych…ale wybieramy je również ze względu na szczęście…podczas gdy nikt nie wybiera szczęścia
ze względu na powyższe wartości ani ze względu na cokolwiek innego” (Arystoteles)
„Szczęście jest ostatecznym celem, ponieważ w przeciwieństwie do innych celów jest ewidentnie dobre”
(Layard)

Dlaczego warto zajmować się szczęściem?

Cel sam w sobie. Inne środki (pieniądze, rodzina, praca itp.) do tego celu mają doprowadzić. Każdy chce
być szczęśliwy (dlatego tyle poradników w stylu 10 kroków do szczęścia…)
 Szczęście
3 podejścia do szczęścia/dobrostanu (well-being):
1.Teoria preferencji ujawnionych - ekonomia neoklasyczna, koncepcja dobrobytu (welfare) – to co
wybieramy daje nam szczęście, bo jesteśmy racjonalni, wiec wybieramy takie rzeczy
■najlepsze dla człowieka spełnianie swoich preferencji np. chcesz posiadać ferrari – dąż do posiadania
ferrari, zamiast ferrari wolisz szczęśliwe życie rodzinne – dąż do tego, jesteś heroinistą? – najwidoczniej to
daje ci najwięcej szczęścia
■teoria formalna - definiuje tylko metodę poznania szczęścia, ale nie definiuje co jest dobre dla ludzi (w
ekonomii metodą poznania są ludzkie wybory - poprzez ich obserwowanie możemy poznać co jest dla nich
najlepsze)
2.Subiektywny dobrostan - ekonomia szczęścia, pozytywna psychologia (SWB subjective well-being)
■hedonistyczna koncepcja - najlepszym jest dla człowieka to co sprawia, że jest najbardziej szczęśliwy;
max przyjemności i min bólu; koncepcja ta bazuje na utylitaryzmie Benthama (wyliczamy użyteczność –
intensywność i długość przyjemności, np. picie wody 10utyli a picie prosecco 50utyli, 2 tygodnie wakacji
2x lepsze niż tydzień wakacji)
3.Obiektywne listy szczęścia (rozkwitanie człowieka „human flourishing”, eudajmonia)
■pewne dobra są dla nas dobre, bez względu czy ich chcemy czy nie i czy sprawiają, że jesteśmy
szczęśliwi; np. wykształcenie, szacunek dla samego siebie, wolność (1. Arystoteles - Eudajmonia, 2.
Marta Nussbaum, Amartya Sen - Teoria Potencjalności)
 Ekonomia neoklasyczna vs szczęście
Teoria preferencji ujawnionych:
■Maksymalizacja użyteczności – ludzie dążą do maksymalizacji użyteczności (nie muszą o tym wiedzieć),
wykorzystanie utylitaryzmu, ale: ekonomia neoklasyczna uważa, że nie da się wyliczyć i porównywać
użyteczności między ludźmi: odejście od podejścia kardynalnego na rzecz ordynalnego; obserwujemy jak ludzie
się zachowają (preferencje ujawnione) i zakładamy, że to co wybierają jest dla nich zawsze najlepsze

■Racjonalność instrumentalna - ekonomia jako nauka pozytywna nie interesuje się celami człowieka (ludzie
wybierają sami co chcą osiągnąć), ekonomiści nie oceniają co daje ludziom szczęście (jeżeli jest to słuchanie
disco polo, czy oglądanie filmów Patryka Vegi to zakładamy, że maksymalizuje to ich użyteczność)

■Dane preferencje - „Rozum jest i winien być tylko niewolnikiem uczuć i nie może mieć nigdy roszczenia do innej
funkcji, niż do tego, żeby uczuciom służyć posłusznie" (Hume). Ludzie nie wybierają rozumowo swoich preferencji
(de gustibus non est disputandum - o gustach się nie dyskutuje, niektórzy lubią jabłka a inni pomarańcze)

■Autonomiczność preferencji - tylko człowiek wie czego chce, nikt inny nie może za nas decydować (państwo);
wolny rynek najlepszy, bo ludzie SAMI wybierają opcję, która im najbardziej pasuje, żadne zakazy nie są
potrzebne (np. podatki na cukier)

■Ludzkie potrzeby są niezaspokojone - występuje spadek użyteczności krańcowej (1 gałka lodów versus 7 gałek
lodów), ale nigdy nie następuje poziom całkowitego nasycenia; większy dochód zawsze pożądany (można kupić
więcej rzeczy, które spełnią preferencje)

■Liczą się czyny a nie słowa – preferencje ujawnione, a nie deklaracje (wielu ludzi deklaruje, że rodzina
ważniejsza niż praca i pieniądze, ale to tylko deklaracje)
 Kapitalizm a ekonomia neoklasyczna
Teoria ekonomii neoklasycznej wspiera kapitalizm

■Liczenie dobrobytu/szczęścia przy pomocy PKB – im więcej ludzie mają pieniędzy tym są szczęśliwsi

■Wolny rynek najlepszy - „niewidzialna ręka” Smitha, nowe produkty, innowacje, efektywność

■Rynek konsumenta - firmy dostosowują się do klientów i ich zachcianek (ludzie szczęśliwsi, bo dostają to
czego chcą)

■„Wolny, by wybierać” (M. Friedman) - człowiek ma wolność na rynku, bo może wybierać pomiędzy
opcjami. Wystarczy dać ludziom wybór, a ci wybiorą najlepszą dla siebie opcję; „głosujemy portfelem”,
możemy decydować przy pomocy pieniędzy czego chcemy (spełniać nasze preferencje), np. nikt za nas
nie decyduje na jaki film powinniśmy pójść

■Państwo nie powinno interweniować w życie ludzi. Ludzie wiedzą co dla nich najlepsze (teoria preferencji
ujawnionych)
 Krytyka deskryptywna. PKB nie zapewnia szczęścia
■Ekonomia neoklasyczna zakłada, że więcej pieniędzy = więcej szczęścia; dobrobyt = wzrost PKB.
Ekonomia szczęścia to założenie krytykuje

■Paradoks Easterlina (1974) – powstanie ekonomii szczęścia (argument Easterlina: wzrost dochodów nie
zapewnia wzrostu zadowolenia z życia):
1.Ludzie bogatsi są szczęśliwsi niż ludzie biedni w tym samym kraju, ale bogatsze kraje niekoniecznie
szczęśliwsze od biedniejszych

2. Powyżej pewnego dochodu brak znacznego wzrostu zadowolenia u ludzi z powodu wyższych dochodów
(pisze się o 10tys dolarów rocznie)
ALE do tego momentu wzrost dochodów bardzo ważny dla szczęścia! Zapewnienie sobie dachu nad głową, dostępu
do pożywienia najważniejsze dla biednych ludzi

Przyczyny paradoksu Easterlina:

a)relatywność szczęścia – hedonistyczna adaptacja, teoria aspiracji, teoria odniesienia

b)prawo malejących przychodów - podwyżka 1tys zł jak 2tys zarabiamy jest super, inaczej kiedy 20tys
zarabiamy i dostaniemy 1tys zł podwyżki

c)geny - teoria stabilnego poziomu szczęścia (set point theory)

Wzrost PKB a zadowolenie z życia
PKB a zadowolenie z życia
 Wzrost PKB nie zapewnia szczęścia
Relatywność szczęścia:
■Hedonistyczna adaptacja/hedonistyczny kołowrotek (hedonic treadmill) - dostosujemy się do
sytuacji wraz z czasem (Brickman 1978 - zwycięzcy loterii a osoby sparaliżowane po wypadku
samochodowym po pół roku taki sam poziom zadowolenia), ludzie adaptują się do dobrych i złych
rzeczy - poziom szczęścia pozostaje bez zmian (radość ze ślubu po czasie znika, ludzie przyzwyczają
się do życia w więzieniu)

■Teoria aspiracji (apetyt rośnie w miarę jedzenia) – łatwo przyzwyczaić się do bogactwa; z czasem
nowy samochód, będzie uznawany tylko za samochód, awans po kilku miesiącach to zwykła posada

■Ludzkie potrzeby są nieograniczone - człowiek nigdy nie osiągnie pełnej satysfakcji. Firmy kreują
potrzeby by zarobić więcej, na rynku ograniczona suwerenność konsumenta - marketing; starzenie
się produktów np. telefony komórkowe, samochody. Dzisiaj firmy sprzedają przeżycia: skoki na
bungee, ze spadochronem, podróże i koncerty
„Potrzeba pożywienia jest u każdego człowieka określona ograniczoną pojemnością żołądka ludzkiego;
ale pragnienie wygód i ozdób w domach, w odzieży, w urządzeniu i sprzętach domowych zdaje się nie
mieć kresu ani ścisłych granic” (A. Smith)
■Teoria odniesienia - poczucie dobrobytu jest względne. Uwarunkowane jest nie tym co posiadają ludzie,
ale tym czy posiadają więcej lub mniej od innych

oDobra pozycjonalne (Fred Hirsch) - produkty i usługi, których wartość jest oceniana w stosunku do innych
(wartość domów jest oceniana na podstawie wartości sąsiednich domów, wartość samochodu nie wynika
z jego funkcjonalności lecz z pożądanego statusu społecznego; cenimy dobra, bo są rzadkie (obraz
oryginalny a reprodukcja)
żyć nie gorzej niż inni (keep up with the joneses) - wolimy zarabiać (50tys) jeżeli współpracownicy
zarabiają (25tys) niż 100tys kiedy współpracownicy 200tys
„Dom może być duży lub mały. Dopóki otaczające domy są równie niewielkie, to spełnia on wszystkie społeczne
wymagania mieszkania. Ale jeśli koło tego małego domu zostanie wybudowany pałac to mały dom zmniejszy się do
szałasu” (Karol Marks)
przykład dobra pozycjonalnego: obraz Van Gogha (jedna sztuka oryginalna)

Porównywanie się innymi w gospodarce kapitalistycznej:

oszczęście zależy od punktu odniesienia - medaliści olimpijscy (3 miejsce daje więcej szczęścia niż 2
miejsce); kapitalizm i sukces zbudowany na konkurencji (wygrywają tylko nieliczni reszta przegrywa np.
sportowcy, aktorzy, pisarze)
owalka o status to gra o sumie zerowej (R.H. Frank) - jeden zyskuje drugi traci; nie wszyscy mogą być vip-
ami (wyścig zbrojeń – np. studia, organizacja ślubów, urodzin; inni mają piękne śluby, więc i my chcemy
piękny ślub, w ostateczności wszyscy więcej wydają i nikt nie ma przewagi)
onegatywny wpływ na biedniejszych - A. Smith i pokazanie się w koszuli bez wstydu - duże telewizory u
biednych rodzin (biedni chcą żyć tak jak reszta, nie czuć się gorzej od innych)
oporównywanie się z innymi – więcej samobójstw w bogatych niż biednych krajach, Instagram jako źródło
depresji
■Teoria stabilnego poziomu szczęścia (geny) - ludzie mają stały poziom zadowolenia i wpływ
czynników zewnętrznych jest niewielki; są ludzie szczęśliwi pomimo ciężkiego życia, a są ludzie
nieszczęśliwi, którzy mają wszystko
Ważne jest by pamiętać, iż geny same z siebie nie sprawiają, że jesteśmy szczęśliwsi lub nie.
Aby zadziałały muszą zostać „włączone” lub „wyłączone”. Zatem ważne pozostaje środowisko.
Przykładowo: jeżeli mając genetycznie uwarunkowaną skłonność do popadania w depresję w
warunkach stresu, będziemy unikali sytuacji stresujących, cecha ta nie znajdzie przełożenia na
nasze życie
 Dobrostan (well-being)
■Psychologia pozytywna (koniec XX wieku) – dziedzina psychologii zajmująca się szczęściem.
Interdyscyplinarność badań dotyczących szczęścia (psychologia, filozofia, biologia, neuroekonomia)

■Dobrostan (well-being) - koncepcja, która w holistyczny sposób podchodzi do potrzeb człowieka i

zadowolenia z życia. Na poziom dobrostanu ma wpływ rzesza czynników psychologicznych, a nie tylko
pieniądze i dobra materialne, jak w przypadku mierzenia dobrobytu (welfare) przy pomocy PKB

Ekonomia szczęścia: skąd wiemy, czy ludzie są szczęśliwi lub nie?

■Mierzenie szczęścia - SWB (subjective well-being „subiektywny dobrostan”)
a)Pytania ankietowe: „Ogólnie rzecz biorąc, na ile jesteś zadowolona/zadowolony ze swojego życia?”
skala 1-10
b) Metoda rekonstrukcji dnia - wykorzystywanie ankiet, pagerów, aplikacji (pytanie ludzi w różnych
godzinach dnia: jakie zadowolenie? co wtedy robili?)

Dlaczego taki sposób wiarygodny?

a) ogromna ilość danych (miliony ankiet na całym świecie, Gallup World Poll), niweluje to wpływ zdarzeń
losowych (śmierć w rodzinie, awans)
b) silna korelacja wyników (ludziom szczęście zapewniają te same rzeczy)
c) wyniki ankiet pokrywają się z informacjami uzyskanymi od bliskich osób ankietowanych, informacjami
o depresji
d)szczęście jest subiektywne - ludzie sami najlepiej wiedzą, kiedy są szczęśliwi
Ankiety SWB dostarczają szczegółowych informacji o ważności wielu różnych czynników, które mają
wpływ na szczęście. Naukowcy poszukują związku (korelacji) pomiędzy poniższymi czynnikami a
szczęściem.

■ poziom dochodu
■ zdrowie
■ zatrudnienie
■ bezrobocie
■ małżeństwo
■ dzieci
■ edukacja
■ religia
■ zanieczyszczenie środowiska
■ inflacja
■ system polityczny
I wiele wiele innych
 Szczęście kobiet w teksasie (Metoda rekonstrukcji dnia)
Happiness in different activities Happiness (index) Average hours per day
Sex 4.7 0.2

Socialising after work 4.1 1.1

Dinner 4.0 0.8
Relaxing 3.9 2.2
Lunch 3.9 0.6
Exercising 3.8 0.2
Praying 3.8 0.5
Socialising at work 3.8 1.1
Watching TV 3.6 2.2
Phone at home 3.5 0.9
Napping 3.3 0.9
Cooking 3.2 1.1
Shopping 3.2 0.4
Computer at home 3.1 0.5
Housework 3.0 1.1
Childcare 3.0 1.1
Evening commute 2.8 0.6
Working 2.7 6.9
Morning commute 2.0 0.4
 Problemy z subiektywnym dobrostanem (SWB)
1.Relatywność szczęścia:
■Hedonistyczna adaptacja – ludzie przyzwyczają się do sytuacji wraz z czasem, poziom szczęścia się nie
zmienia
■Teoria odniesienia/aspiracji – szczęście jest relatywne (zależy od kontekstu)
■Niemożliwość porównywania użyteczności pomiędzy ludźmi - twoje szczęście na poziomie 7 to nie moje
7. Hipoteza doświadczenia – ocena nurkowania w jeziorze różni się od naszego doświadczenia; pierwszy
raz zanurzenie w płytkim jeziorze to dla początkującego nurka 10/10, a dla doświadczonego nurka, który
nurkował w rafie koralowej płytkie jezioro to doświadczenie 3/10
■Różnice kulturowe – w pewnych kulturach ludzie mają większą skłonność do odpowiadania, że są
szczęśliwi (Ameryka Środkowa), mimo że ich poziom życia dużo gorszy niż w krajach wysoko rozwiniętych
▪Adaptacji preferencji (A. Sen) - kobiety w krajach islamskich mogą uważać, że są szczęśliwe (wpływ
religii, norm kulturowych, presji społecznej), ludzie przyzwyczają się nawet do bardzo ciężkich warunków i
mogą być szczęśliwi
Rozważ istnienie osoby w bardzo złej sytuacji, która jest biedna, wykorzystywana, przepracowana i chora, ale która
jest szczęśliwa ze swojego życia w wyniku wpływu społecznego (poprzez religię, polityczną propagandę czy presję
kulturową). Czy naprawdę możemy wierzyć w to, że taka osoba dobrze żyje tylko z powodu tego, że jest szczęśliwa i
zadowolona? Czy standard życia osoby, która jest pozbawiona warunków do życia może być wysoki?” (A. Sen)
A. Sen - sama subiektywna ocena szczęścia przez ludzi nie jest wystarczająca. Trzeba ludziom dać
możliwości wyboru/edukację, by mieli wyobrażenie tego, co mogą osiągnąć i jak chcą żyć
2. Istnieją inne wartości niż szczęście:

oeksperyment Nozicka (maszyna przyjemności) – ludzie podpięci do komputera doświadczają

wirtualnego, maksymalnie przyjemnego życia (nie wiedzą, że jest wirtualne w momencie snu)
nie wszyscy się na to decydują, nie chcemy tylko przyjemności, inne wartości niż szczęście istnieją

oprzestroga „Nowego Wspaniałego Świata” (A. Huxley) - antyutopia, groteska życia hedonistycznego,
ludzie sami odebrali sobie wolność w zamian za przyjemność
Z powodu niedoskonałości koncepcji subiektywnego szczęścia (1. relatywność szczęścia 2.
istnienie innych wartości niż szczęście) istnieje potrzeba obiektywnych podejść do szczęścia

Obiektywne listy szczęścia

1. Eudajmonia (Arystoteles)
2. Teoria Potencjalności (Sen, Nussbaum)
 Arystoteles
■Teologia (gr. Telos - cel) – myślenie o celach - akcje nakierowane są na jakiś cel, wykonujemy coś w
jakimś celu (celowość ludzkiego działania)

oCelem noża jest cięcie, długopis jeżeli pisze dobrze, serce jeżeli dobrze pompuje krew, cel żołędzia
– żeby wyrosło drzewo, celem oka dobre widzenie, celem aspiryny – leczenie bólu głowy itd.

oNauka o Arete – gr. Doskonałość; doskonały nóż to taki, który świetnie kroi/spełnia swoją funkcję

oCel człowieka - jeżeli swoje funkcje wykonujemy dobrze. O ludziach możemy mówić jak o innych
rzeczach, jednak racjonalność odróżnia nas od zwierząt; nie tylko podążanie za przyjemnościami

Jaki cel/funkcja człowieka?

 Szczęście wg Arystotelesa (Eudajmonia)
Ostateczny cel: szczęście. Ostateczny cel chodzenia na zajęcia, bo chcemy być szczęśliwi (dlaczego
studenci są na zajęciach? celem zaliczenie egzaminu> zaliczenie semestru> skończenie studiów da nam
papier> dzięki niemu więcej pieniędzy>większy dom). Chcemy pieniędzy po coś, większego domu po coś -
szczęście
■Przyjemność nie zawsze dobra - kleptomaniak, pedofil - sama przyjemność może być w zły sposób
zdobyta. Ostateczny cel to szczęście, a nie przyjemność (rozum a nie tylko emocje), Mamy oceniać nasze
przyjemności według Arystotelesa
■Szczęście to nie mentalny stan (jak u Benthama i w pozytywnej psychologii), nie zaspokojenie pragnień
(są nietrwałe: głód, pragnienie). Więcej przyjemności nie zawsze daje szczęście (Huxley, Nozick)
oPieniądze jako środek do celu a nie cel sam w sobie, pieniądze nie dają szczęścia
oLepiej być lwem na sawannie niż w zoo, gdzie wszystko lew ma zapewnione (jedzenie, opieka), celem
życia nie przyjemność ale rozkwitanie (human flourishing)
oEudajmonia - obiektywny stan szczęścia w przeciwieństwie do subiektywnego szczęścia (Bentham i
SWB), które cały czas trzeba zdobywać (np. wstajemy rano i jesteśmy zadowoleni z życia ogólnie)

Dla Arystotelesa szczęście to aktywność - prowadzenie życia w dobry sposób (mamy znajomych,
satysfakcjonującą prace, ludzie nas cenią). Istnieje wiele wymiarów dobrego życia (to nie jest uczucie, ale
aktywność; nasze szczęście promieniuje na to co robimy)
 Teoria potencjalności (Nussbaum)
Punktem wyjścia jest tu przekonanie, że istoty ludzkie mają niezbywalne prawo do godnego życia. Nie
skupiamy się w tej koncepcji na pieniądzach, dobrach materialnych, ale na
potencjalnościach/możliwościach, dzięki którym możemy osiągnąć dobre życie. Każdy człowiek powinien
mieć zapewnione pewne potencjalności, żeby móc rozkwitać i wybrać życie, które mu/jej odpowiada
(human flourishing)
Lista uniwersalnych potencjalności:
1.Życie - zdolność przeżycia właściwego człowiekowi okresu w warunkach, które nie czyniłyby go
niewartym przeżycia
2.Zdrowie - możność cieszenia się dobrym zdrowiem, odpowiednim wyżywieniem i zadowalającymi
warunkami mieszkaniowymi
3.Nienaruszalność cielesna - wolność przemieszczania się, wolność od przemocy; wybór w kwestiach
reprodukcyjnych
4.Uczucia - zdolność nawiązywania więzi z ludźmi; prawo do odczuwania i wyrażania miłości, żalu,
wdzięczności
5.Zmysły, wyobraźnię i myśl - możliwość posługiwania się zmysłami, wyobraźnią i rozumem - wspierana
odpowiednią edukacją; wolność ekspresji artystycznej, religijnej, literackiej itd.
6.Rozumowanie praktyczne - zdolność tworzenia koncepcji dobra i zaangażowania się w krytyczny namysł
nad własnym życiem, w tym wolność sumienia i wyznania
7. Życie w społeczności
a)zdolność wchodzenia w relacje z innymi ludźmi
b)posiadanie podstaw unikania poniżania, bycie traktowanym z godnością i na równi z innymi
(wolność od dyskryminacji na tle rasowym, płciowym, etnicznym, religijnym, związanym z orientacją
seksualną)
8. Troska o świat natury - możliwość życia w zgodzie z potrzebami innych form życia
9 Możliwość zabawy i śmiechu - możliwość zabawy, doznawania radości i rekreacji
10. Kontrolę nad środowiskiem:
a)politycznym - zdolność udziału w życiu publicznym, gwarancje partycypacji politycznej, wolności
słowa i zrzeszania się
b)materialnym - obejmująca możność posiadania własności, możność podejmowania pracy godnej
istoty ludzkiej

Idea demokracji społecznej wg. Nussbaum :

Celem polityki jest zapewnienie dobrego życia wszystkim obywatelom • Dobre życie wymaga zarówno
zagwarantowania pewnych materialnych warunków rozwoju, jak i szerokiej edukacji dla wszystkich
ludzi • Dzięki temu każdy człowiek jest w stanie wybrać taki rodzaj życia, który najbardziej mu/jej
odpowiada
 Wnioski z ekonomii szczęścia
■Dochód jest ważny, ale powyżej pewnego poziomu nie ma on już aż takiego znaczenia

■Pieniądze nie są celem samym w sobie a środkiem do szczęścia (można je wydawać lepiej albo gorzej)

■Kupuj doświadczenia, a nie produkty

■Pomagaj innym

■Różnica w dochodach ma duży wpływ na zadowolenie z życia – porównujemy się z innymi

■Bezrobocie bardzo negatywnie wpływa na poziom szczęścia

■Bardzo duży wpływ na nasze zadowolenie z życia mają interakcje z ludźmi (rodzina, znajomi)
The Lonely Century - Hertz

■Ludzie popełniają błędy, oceniając swój przyszły poziom szczęścia. Zwykle nie doceniają własnej
zdolności do przystosowania się do nowej sytuacji (hedonistyczna adaptacja)

■Posiadanie dzieci sprawia, że ludzie są mniej szczęśliwi (kiedy je wychowujemy), dają szczęście, kiedy
wyprowadzą się domu

■Małżeństwo daje szczęście – ale krótko, a rozwód jest bardzo bolesny

 Ekonomia szczęścia vs ekonomia neoklasyczna
1. Ekonomia neoklasyczna – teoria preferencji ujawnionych: ludzie maksymalizują swoją użyteczność,
wybierają co dla nich najlepsze
Ekonomia szczęścia + ekonomia behawioralna - ludzie nie zawsze wybierają co dla nich najlepsze, nie
maksymalizują swojej użyteczności (e. behawioralna - wybory w czasie, teoria skupienia)
2. Ekonomia neoklasyczna – skupienie się na samym wyborze
Ekonomia szczęścia – relatywność preferencji; a) teoria odniesienia - liczy się kontekst wyboru,
porównujemy się z innymi, b) hedonistyczna adaptacja - kontekst czasu
3. Ekonomia neoklasyczna - ludzie wiedzą co jest dla nich najlepsze (rynek dostarcza dóbr których ludzie
chcą)
Ekonomia szczęścia – państwo może pomóc ludziom w osiągnięciu szczęścia (np. libertariański
paternalizm)
4. Ekonomia neoklasyczna - nie zajmuje się szczęściem, bo brak możliwości wyliczenia i porównywania
użyteczności
Ekonomia szczęścia – analiza tego co daje ludziom szczęście w sposób naukowy, możemy poznać
czynniki wpływające na szczęście dzięki badaniom

■ Wnioski dla rządów z ekonomii szczęścia: Zajmowanie się powiększeniem dobrostanu (well-being) a nie
dobrobytu (mierzonego w PKB)

■ Ekonomia szczęścia (potencjalne niebezpieczeństwo): decydowanie przez naukowców za ludzi co jest

dla nich najlepsze. Problem związany z wolnością. Czasem wolność ważniejsza dla ludzi niż szczęście
 Do poczytania
Literatura naukowa
Jonathan Haidt - Szczęście. Od Mądrości Starożytnych po Koncepcje Współczesne
Daniel Gilbert - Na tropie szczęścia
Barry Schwartz - Paradoks wyboru. Dlaczego więcej oznacza mniej?
Piotr Michoń - Ekonomia szczęścia
Mihaly Csikszentmihalyi - Przepływ : psychologia optymalnego doświadczenia : jak poprawić jakość życia
Sam Harris - Pejzaż moralny. W jaki sposób nauka może określać wartości
Bruno S. Frey - Happiness: a Revolution in Economics
Robert H. Frank - Luxury Fever: Weighing the Cost of Excess
Robert Skidelsky, Edward Skidelsky - How Much is Enough?: Money and the Good Life
Kate Raworth - Ekonomia obwarzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku

Literatura piękna
Aldous Huxley - Nowy wspaniały świat
George Orwell - Rok 1984
Ray Bradbury - 451 stopni Fahrenheita
Zamiatin Jewgienij – My
B.F. Skinner - Walden Two