Furtuu Kakuu Haaraa

Dan Bible College (Koleejii Macaafa Qulqulluu Daan)
Furtuu Kakuu Haaraa

(New Testament Survey)
“…Jaalalaan dubbii dhugaa dubbachaa, koottaa karaa hundumaan gara

mataa isa nuuf ta’e gara Kiristoositti in guddannaa!” Efe. 4:15.
1 DBC “Be disciple and go to others to create the true disciple creators!”
Email: danbiblecoll@gmail.com / eliel0607generation@gmail.com
Phone: +251-468-217-144/+251-926-545-440; P.o.b. 2209 Hawassa, Ethiopia.
Baafata (Table of Contents)

1) Kutaa Tokko: Hirama Macaafota Kakuu Haaraa …………………….……..…………………………. 4
2) Barreessitoota ……………………………………………………..……………………………………….. 5
3) Qabiyyee barreeffama isaaniin (amala) ……………………………………………………….…………. 7
4) Wabiilee Qanoonaa ………………………………………………………………………………………... 8
5) Walitti Bu’iinsa Yihuudootaa fi Warra Roomaa ……………………………………………………....... 9
6) Ari’atamuu Amantotaa (Persicution of Christians) ………………………………………………........ 10
7) Gareewwan Amantii Yihuudotaa fi Sochiiwwan Isaanii …………………………………..………….. 12
8) Jireenya Hawwaasuumaa fi Diinagdee yeroo kakuu Haaraa ……………………………….………… 14
9) Bakka Yesuus jiraatee fi Tajaajile ……………………………………………………………………… 15
10) Wongeeloota Wal-fakkaatoo (Synoptic Gospels) ……………………………………………………… 16
Kutaa Lama
11) Wangeela Gooftaa keenya Yesuus Kiristoos qulqulluun Maatewoos akka ………..………………… 17
12) Wongeela Maarqoos …………………………………………………………………………………....... 19
13) Wongeela Luqaas …………………………………………………………………………………...……. 20
14) Wongeela Yohaannis ……………………………………………………………….................................. 21
15) Hojii Ergamootaa Ergaa Phaawulos …………………………………..………………………………... 22
16) Gara warra Roomaatti ………………………………………………………………............................... 22
17) Ergaa gara warra Qoronxoos isa duraa fi Lammaffaa ……………………………………..……... 23-24
18) Ergaa Phaawuloos Gara Warra Efesoon ………………………………………...…………………….. 25
19) Ergaa Phaawulos Gara Filiphisiiyus ………………………………………………..…………………... 26
20) Ergaa Phaawuloos Gara Qolosaayis …………………………................................................................. 27
21) Ergaa Phaawulos Gara Warra Tasaloniiqee isa duraa fi Lammaffaa …………...……………….. 28-29
22) Ergaa Phaawuloos Gara Ximotewos Isa Duraa fi Lammaffaa …………..……………………….. 30-31
23) Ergaa Phaawulos Gara Tiitoos ……………………………………………………………...………….. 32
24) Ergaa Phaawuloos Gara Filemon ………………………………………………………………………. 33
25) Ergaa Gara Ibrootaa ……………………………………………………………………………………. 33
26) Ergaa Yaaqoob …………………………………………………………………………………............... 34
27) Ergaa Pheexros isa Duraa fi Lammaffaa ………………………………………………...……………. 35
28) Ergaa Yohaannis isa Duraa Ergaa, Lammaffaa fi Sadaffaa ……………………………...……….. 36-37
29) Ergaa Yihuudaa ………………………………………………………………………….……………… 37
30) Mul’ata Yohaannis ……………………………………………………………………...………………. 38
Seensa (Introduction)
Kakuu Haaraa Qo’achuun maaliif barbaachise?
a) Mul’ata Waaqa jiraataa waan ta’eef. Kunis karaa sadiin:

1. Karaa Gooftaa keenya Yesuus Kiristoosiin.
2. Gooftaan keenya Yihundota gidduutti gocha raawwateen.
3. Sagaleen Waaqayyoo humna nama jijjiiru qabaachuu isaa.
b) Sagaleen Waaqayyoo waan ta’eef, Kakuu Haaraan.
c) Kakuu Haaraan fedhii namootaa guutuuf kan danda’u, sagalee Waaqayyoo waan
ta’eef. Kunis
1. Namni cubbuu irraa walaba ta’uun dheebuu qulqullummaaf qabu guutaaf.
2. Namni jireenya biyya lafaa kana irratti waan barbaachisu guutaaf.
3. Waa’ee jireenya barabaraa ibsa gahaa qaba.
Kutaa Tokko
Hirama Macaafoota Kakuu Haaraa
Macaafotni Kakuu Haaraa akkaataa qabiyyee isaaniin bakka sadiiti hiramu. Isaanis haala
barreeffamaa (amala), barreessitootaa fi yeroo itti barreeffameen.
1. Qabiyyee barreeffamaan (Amala) :- Shanan macaafota kakuu Haaraa Wangeelota

Maatewoos, Maarqoos, Luqaasii, Yohaannisii fi Hojiin Ergamootaa taa’umsa barreffamaa fi
amala isaaniin warra ibsan jedhamu. Afran Wangeelootaa hojii fi jireenya Gooftaa Yesuus
yemmuu ibsan, hojiin Ergamootaa ammo waa’ee bartootaa isaa fi waldaa ishee jalqabaa ibsa.
Macaafa kana keessatti adeemsi hojii wangeelaa Phaawulos ibsamee argama. Macaafota shaman
kanaa alatti kan jiran Mul’ataa alatti, barsiisa irratti kan xiyyeeffatanii dha. Kanneen hafan
kunniins kan barreeffaman bifa ergaan ykn xalayaan. Kaan waldaa kiristaanaaf yoo ta’u, kaan
ammo nama dhuunfaaf.
Macaafonni baay’een qabiyyeen barreeffama isaanii, yeroo barreeffamanitti ergaa yeroo

dabarsuun cimin isaanii mirkanaa’eera. Macaafota kakuu Haaraa keessaa inni dhumaa Mul’ata
yohaannis. Kunis gara Macaafota raajii ti kan ramadamu dha.
Waageelotaa fi Barsiisa irratti kan xiyyeeffatan Qajeelfama Raajii

seenaaWaldaa nama Dhuunfaa
Kiristaanaa
Wangeela Maatewoos Ergaa Gara Roomee, Warra Ergaa Mul’ata
Wangeela Maarqos Qoronxoos, Warra Galaatiyaa, Ximotewoos, Yohaannis
Wangeela Luqaas Warra Efesoon. Waraa Qolaasiyaas, Tiitoos,
Ergaa Pheexroos, Ergaa Yoohaannis Filimoonaa fi
Wangeela Yohaannis
1ffaa, Ergaa Yihuudaa Ergaa Yohaanis
1sa 2ffaa fi 3ffaa
2. Barreesitootaa
Macaafota Kakuu Haaraa namoonni saddeetti ykn sagal akka barreessanitti yaadama. Isaanis
Maatewoos, Pheexiroos, Yohaannis, Maarqos, Yihuudaa, Yaaqoob, Luqaas, Phaawuloosii fi
namicha ergaa warra Ibirootaa barreesse dha. (Namoonni tokko tokko ergaa warra Ibirootaa
phaawuloos akka caafetti dubbatu.)
Luqaas irra kan hafe barreesitoonni hundinuu Israa’eloota akka ta’ani dha. Maatewoos,
Pheexiroos fi Yohaannis bartoota gooftaa kudha lamaan keessaa turan. Maarqos, Yihuudaa fi
Yaaqoob ammoo bartootaa gooftaa wajjin walitti dhufeenya cimaa qabu kan turanii fi waldaa
Kiristaanaa ishee jalqabaa keessattis bakka guddaa kan qaban turan. Luqaasii fi Phaawulos
immoo Yesuus faana warra deddeebi’aa turanii isaa wajjinis walitti dhufeenya guddaa kan qaban
turan.
Macaafota Barreessitoota
Wangeela Maatewoos Maatewoos
Wangeela Maarqos Maarqos
Wangeela Luqaasii fi Hojii Ergamootaa Luqaas
Wangeela Yohaannis, Ergaawwan Yohaannis (1, 2, 3) fi mul’ata Yohaannis Yohaannis
Ergaa Yihuudaa Yaaqoob
Ergaa Yihuudaa Yihuudaa
Ergaa Pheexroos (1ffaa fi 2ffaa) Pheexroos
Ergaa gara warra Ibirootaa Hin beekamu
Ergaa gara warra Roomee, Qoronxoos, Galaatiyaa, Efesoon, Filiphisiyoos, Phaawuloos
Qolaasiyaa, Teselonqee, Ximootewoos, Tiitoos fi Filimoonaa
3. Hirama Macaafota Kakuu Haaraa Akkaataa qabiyyee isaaniin
Mata duree kana jalatti qabiyyee macaafichaa, waa’ee barreesitootaa fi waa’ee 27 Macaafota
Kakuu Haaraa duraa duuba isaaniin ilaalluu yaalla.
Macaafota seenaa
Kunniin waa’ee jireenya Gooftaa Yesuus kan qabatan, turtii isaa fooniin lafa yemmuu inni
turee fi hojii inni hojjete akkasumas barsiisa inni barsiise kan ibsan wangeelota Afran, kana
malees erga inni olfudhatamee booda seena waldaa Kiristaanaa ishee jalqabaa kan ibsu hojii
ergamootaa ti.
Macaafota Barsiisaa
Kunniin ammoo amantoota bakka garaagaraa jiraniif ergaawwan barreeffaman yemmuu ta’an,
rakkoolee amantoota quunnamaniif furmaata akka ta’uuf, kunis hafuuraan, qajeelfama amantii
turan. Macaafonni kunniins Roomee, ergaa Qoronxoos, Gaalaatiyaa, Efessoon, Filiphisiyoos,
Qolaasiyaas, Ergaa Qoronxoos, Galaatiyaa, Efesoon, Filiphisiyoos, Qolaasiyaas, Ergaa Warra
Teseloonqee, Ibirootaa, ergaa pheexiroos isa 1ffaa fi 2ffaa, ergaa Yohaannis 1ffaa, Yaaqoob fi
Yihuudaa turan.
Dhuunfaaf Ergaawwan barreeffaman
Ergaawwan geggeesitoota waldaaf barreeffaman jaha yemmuu ta’an isaanis: Ergaa
Ximootewoos isa 1ffaa fi 2ffaa, Tiitoo, Filimoonaa, Ergaa Yohaannis isa 2ffaa fi 3ffaa dha.
Macaafa Raajii
Waan Waaqayyo macaafota keessatti waa’ee ammaa fi gara fuulduraa dubbatu hundinuu raajii
jedhaama. Baay’inaan macaafonni kakuu haaraa waan gara fuulduraatti ta’uuf jiru raajii kan
dubbatan yoo ta’e iyyuu, guutummaa guutuu in macaafa raajii kan jedhama mul’ata Yohaannis.
Duraa Duuba Macaafota Kakuu Haaraa
Macaafonni kakuu haaraa barreeffamuuf naanoo waggoota 100 kan fudhate dha (6 Dh.K.B. – 95
Dh.K.B) .Kana irraa ka’uun qabiyyee seenaa isaaniin bakka gurguddoo sadiitti hiruun in
dandaa’ama.
1) Jireenyaa fi tajaajila Yesuus
2) Dhalootaa fi guddina waldaa kiristaanaa 3) Guddina Waldaa Kiristaanaa fi ari’atamuu
Qaabiyyee Barumsichaa
Barsiis Yesuus mata duree baay’ee qaba ture yeroo tokko tokko boqonnaa tokko keessatti
walitti qabamee yeroo biroo ammo boqonnaa adda addaa keessatti faca’ee argama. Gabaabamatti
barsiisisaa amala mootummaa Waaqayyoo fi dirqama, namaa fi abbaa buddeenaa isaa gidduu
dirqama jiru, ergama ofii isaa, du’aa fi du’aa ka’uu akkasumas deebi’ee dhufuu isaa irratti kan
xiyyeeffatanii dha.
Bu’aa Barsumichaa
Yesuus dhageeffatoota isaa irratti olaantummaa mul’isuun cal jechisiiseera (Mat 22:46) warra
isaan mormaa hunda; cubbamoonni ammoo karaa isaanii akka jijjiiran godheera(Luq 19:8)
Baay’een ilaalcha barsiisa isaaf qabaniif yaada kennanirru (Yoh 7:45-46, Mat 7:29) Sagaleen
Yesuus har’as humna qabeessa (Ib 4:12).
Bara Kakuu Haaraa keessatti Turtii yeroo dukkanaa fi Haala Turan
Kakuu Moofaa xumurree kakuu Haaraa Yemmuu bannu, gidduu isaanii garaagarumma anaannoo
waggaa 400 akka jiru argina. Barri kun “Yeroo callisaa ykn bara dukkanaa” jedhamee waamama.
Dukkana sababa jedhameef, Waaqayyoo homaa yeroo itti hin hojjenne jechuuf osoo hintaane
saba israa’el biratti raajii beekamaa fi macaafonni fudhatama qabanis hin turre. Macaafonni
fudhatama qaban hin caafamne, baroota 400 keessatti macaafotni caafaman “Awwaald”
jedhamuun beekamu. Haa ta’u malee madaallii Qanoonaan fudhatama hin qaban .
* Qanoonaa jechuun madaallii jechuu dha .
* Jaarraa afuraffaa keessa macaafota kakuu haaraa walitti qabanii fudhachuufis ta’e, sirrii kan
hin taane fudhachuu dhiisuuf madaalliin barbaachisaa ture. Kanas kan godhan abbootii waldaa
Kiristaanaa fi bartoota gooftaa turan.
5. Ulaagaalee
a. Barreessaa dhugaa bahameefiin barreeffamuu

b. Barreessichi bartoota keessaa ykn bartoota gooftaa wajjin walittiti dhufeenya cimaa qabaachuu
akka qabu
c. Geggeessaa hafuura qulqulluun barreeffamuu
d. Barreeffamin macaaficha keessa jiru macaafota biroo keessa kan jirun kan walitti hin buune
ykn hin faallesine ta’uu
Wabiilee Qanoonaa
Wabiileen Qanoonaa bakka lamatti hiramu

1. Wabii Keessaa
a. Qabiyyee Macaafichaa: Kiristoosiin kan giddu galeeffata, waa’ee Kiristoos, hojii inni
hojjete irratti kan xiyyeeffate ta’uu

b. Naamusa: Ergichi hafuura Waaqayyoon caafamuuf dhugaa kan bahu, humaa jireenya
namootaa jijjiiru qabaachuu dha.
c. Seenaa: Dhugaa seenaa inni qabate kan wal hin dhiitne ykn walitti hin buune ta’uu
2. Wabii Alaa
Abbootiin Waldaa Kiristaanaa durii waa’ee barreeffamichaaf yaada isaan kennan akka
amanamummatti ta’ee tajaajila.
Gara Kakuu Haaraatti osoo hin seenen dura taatewwan raawwataman ilaaluu yaalla. Bara kakuu
moofaa dhumaa irratti boojiin waggaa 70 xumuramee, israa’eloonni Mootii Faares Qiroosiin
ajajamanii akka deebi’an dubbifna. Jalqaba Zerubaabeliin booda geggeessaa Izraatiin
Yihuudonni baay’een deebi’aniiru. Kunis Afaan raajotaan kan dubbatame booji’amuun
raawwatamuu isaati. Isa 51:11, 52:7-10 lafa boojiiti gara biyya isaaniitti Yihuudonni deebi’an
lakkoofsi waanii muraasa ture. Yihuudonni baay’een hin deebine turan. Tokko tokko biyya
Baabiloon keessatti yemmuu hafan kaan ammo iddoo garaa garaa ti bittinaa’aniiru.
Ijaarsimana qulqullummaa jalqaba dursee Zerubaabeliinii fi dura bu’aa lubootaa kan ta’e
Iyyaasuun yoo jalqabe illee osoo hin xumuramin waggoota 20f tureera yeroo kanatti Waaqayyoo
karaa raajota Haagee fi Zakaariyaasiin saba isaatti dubbatee ceepha’aa ture.
Kakuu Haaraan boca akka qabaatu kan godhan humnoota sadii jechuun in dandaa’ama.
 Inni jalqabaa Aadaa dha: Girikoonni warra Roomaan yoo mo’amanii iyyuu waggoota
baay’eef biyya lafaa irratti aadaan isaanii fi aca’ee tureera. Kakuu Haaraanu kan caafame
Afaan Girikiitiin.
 Inni Lammaaffaa Humna Warra Roomaati: Yeroo kakuu Haaraan caafamettis ta’e,
keessa isaatti wanti caaqaman seenaan jiran, Israa’elonnis ta’e sabni biro barasana turan
bittaa warra Roomaa jala akka turanii dha.
 Inni sadaffaa ammo Amantii Yihuudotaati: Yesuus fooniin Yihuudota keessaa
dhalateera kakuu Haaraaf bu’uura kan ta’e kakuu moofaanis macaafa yihuudotaa akka
ta’e tti beekama.
Afaan (Language)
Yeroo sanatti manneen barnootaa gurguddoon akkuma yeroo ammaa magaalota Ateenaa fi
Tarseesiin turan; darggagoonni yeroo sana turanis itti barataniiru.
Magaalonni kunniins maqaalota Girikii turan. Afaan Girikii akka yeroo har’aa Afaan Ingilizii
beekamtii qabutti, bakka guddaa qabature. Kana irraan ka’e “Kooyinee” jedhamuun Afaan
Giriikii beekamu addunyaa irratti babal’ateera. Kakuu Haaraanis kan caafame Afaanuma
Kanaan.
Ka’umsaa fi Mo’achuu Herodiyoos
Hiiraaqonni lubas geggeessaas ta’ee ture. Haa ta’u malee aboon mootummaa isaa Antipaatar
biratti fudhatamu fi dhagahaamuutu irra ture. Antipaatar Amantii Yihuudootaa nama fudhate
ture. Antipaatar yemmuu du’utti Heroodisii fi Faasi’el kan jedhaman ijoolleen isaa bakka bu’anii
mootummaa abbaa isaanii dhaaluuf waraaqaa turan. Haa ta’u malee Awugaasxoos Qeesaar kan
jedhamu hero diyaosiif deggersa godhee, Herodiyoos aboo qabate.
Yeroo Kiristoositti Israa’el bittaa mootii Pheenxanaawii Phiilaaxos jala turte Mat 27:11.
Akkaataa qajeelfama bittaa warra Roomaatti, sabni bittaa jala jiru gonkuma mirgi amantii isaa
hin dhiibamu ture. Mootummaa Roomaan daandiwwan hojjetamaniiru, gamoowwan
ijaaramaniiru, karaan daldalaas babal’ataniiru.
Walitti Bu’iinsa Yihuudootaa fi Warra Roomaa

Warri Roomaa Paalasitiinaa yoo ta’ataniyyuu, mormiin cimaa ta’e gama Yihuudootaan irratti
ka’aa ture. Sabni Yihuudootaa bittaa warra Roomaa jalaa kan isaan baasu ergama siyaasaa kan
qabu Mesihiin in dhufa jedhanii eegaa turan. Kana irraa kan ka’e ‘Ani Masihii dha’ kan jedhan
baay’een ka’uu dhaan nagaa fi tasgabbii dhabsiisaa turan. Warri Roomaa kallattiin kan
balaaleffatan garee zeelota (innaaftota) sababni isaa gareen kun kallattiin gibira kaffaluun warra
Roomaaf hin ta’u jedhanii waan mormaniif. Karaa biraan immoo dura buutonni lubootaa fi
saduuqonni warra Roomaa wajjin walii galu turan. Keessattuu Haanna, dura buutuu lubootaa,
aboo erga warri Roomaa kennaniif kaasee, abo qabeessa warra Roomaa wajjiin akka hojjetuuf
fedhii guddaa qabu turan. Garee Herodiyoos jedhamuun kan beekamanis akkasumas warra
Roomaa waliin shirkaa’anii turan.
Namoonni baay’een Yesuus Kiristoos saba tokko haala siyaasaan geggeessa jedhanii eegaa
turan. Koroora isaanii keessa garuu Yesuus waan hin galeef, kana yemmuu hubatan isa irraa
baqatan. Yoh 6:15, Yeroof Yihundootaa fi warra Roomaa giddutti wal dhabbiin ture yemmuu
Yesuus fannifametti isaan waan gargare fakkaata Philaaxos haala rakkisaa yeroo sana ture irraa
kan ka’e hojii isaa sirriitti hojjechuu hin dandeenye ture. Kanaaf Yesuus akka fannifamu
gochuun dirqama itti ta’eera.
Wangeela Warra Roomaa Biratti
Macaafni Hojii Ergamootaa akkamitti wangeelli biyyoota bittaa Roomaa jala turan waliin gahe
kan ibsu dha. Bittaa warra Roomaa biyya Girikootaa keessattis argina.
Hojiin ergamootaa Eesiyaa ishee xiqqoo iddoo jedhame keessatti wangeelli yemmuu qaqqabetti
waan ta’e ibsa. Eesiyaa ishee xiqqoo kan jedhamtu biyya qaroomina Girikii keessaa ishee
handhuuraa yemmuu taatu, Kiristaannoon keessatti argaman ormoota irraa kan dhufan turan.
Bittaa Roomaa isa beekamaa keessatti Amantiin Yihuudotaa seeraan fudhatama kan qabuu fi kan
eyyamameef ture.
Ari’atamuu Amantotaa (Persicution of Christians)
Bara 64 Dh.K.B yeroo magaalaan Roomaa gubatetti Neeroon Kiristaannonnni akka itti
gaafataman godhe. Haalaa nama gaddisiisuun kiristaanota baay’ee ajjesse. Kana irraa kan ka’e
ari’atamin kiristaanota irratti ka’e.
Bara 66-70 Dh.K.B/70 Veesigaashin kan jedhamu Qeesar ilmaa fi geggeessaa hoomaa waraanaa
kan ture Tiitoo duula gochuun Yerusaaleemiin yemmuu qabatanitti manni qulqullummaa.
Herodiyoos guutumma guutuutti gubate. Room yeroo kanatti kan lubbuu ballesitu jedhamte.
Amantii Yihuudotaa
Yesuus fooniin Yihuudota irraa dhalachuun, waldaan kiristaanaas dachee Israa’el irratti
jalqabuunii fi amantoonni jalqabaas Yihundota ta’uun, ergaa kakuu Haaraa sirriitti hubachuun
waa’ee bu’uura Amantii Yihuudootaa hubachuunis barbaachisaa dha.
1. Amantii Yihuudolaa fi Dhaabbatoota Isaanii
Mana Qulqulummaa (Temple)

Yeroo tajaajila Yesuusitti maqaa Heroodiyoosiin kan waamamu mana qulqullummaa guddaatu
ture. Inni jalqabaa mana qulqullummaa Solomoon, dhaloota Yesuus dura bara 586 Dh.K.D.
warra Baabilooniin yoo diigame illee yeroo lammaffaa Zerubaabeliin ijaaramu, jalqabe,
israa’elota marsaa duraa boojii irraa deebi’aniin xumurame. Manni Qulqullummaa inni boodaa
Antiyooki isa 4ffaan kan xuraa’e yoo ta’u baroota keessatti diigamuun irra gaheera. Ammas bara
20 Dh.K.D. Herodiyoosiin kan haara’e yoo ta’u, irra deebi’anii ijaaruuf waggoota 46 kan fudhate
ture. Manni Qulqullummaa Herodiyoos dursa kan turee wajjin wal fakkii qaba. Karra baay’ee
yemmuu qabaatu, warri ormootni akka hin seenne kan dhorku ture, girgiddaan jirus. Bakka
qulqul’aa iddoo baay’ee qulqul’aa irraas wanti itti golgaa guddatu ture. Seerri mana
qulqullumichaas geggeessaa dura buutun lubootaan kan geggeeffame ture. Tokkoo tokkoon
dhiira Israa’el waggaa waggaan Gibira mana qulqullummaa kaffaluutuu irraa eegama. Qarshiin
walitti qabamus ijaarsamana qulqullummaa fi miindaa lubootaaf oola ture.
Manni Qulqullummaa kun yeroo yesuus biyya lafaa irra turettis kan hin xumuramne (Yoh 2:20).
Bara 64 Dh.K.B. yoo xumurame iyyuu waggaa 6 booda warra Roomaatiin barbadaa’era. Yesuus
yeroo fooniin lafa irratti ture tti barattoota isaa kan ajaa’ibsiisaa ture mana Qulqullummaa kana
ture (Mar 13: 1)
Mana Sagadaa (Sinaguage)

Mannii Qulqullummaa tokko qofa yemmuu ta’u, mandarri tokkoo, tokkon isaanii mana sagadaa
mataa isaa qaba ture.
Manni sagadaa Yihuudonni walitti qabamanii bakka itti sagadanii fi seera macafaa itti qo’atan
ture. Jalqabni isaa bara boojii’amuun kan walqabate ture. Yeroo santti mana qulqullummaa
keessatti sagaduu fi aarsaa dhiyyessuu waan hin dandaa’amneef, sanbata mana sagadaa keessatti
walitti qabamuun macaafa seeraa fi rajootaa dubbbisuu fi dhaggeeffachuun tureera. Akkasumas
kadhannaa dhi’eessaa turan. Waaqeffannaa akkasii booji’amuudhaa erga deebi’anii boodas
Yihuudonni itti fufaniiru.
Seera fi Aadaa
Israa’eloonni bara Museetii kaasee seera akka qaban beekamaa dha. Booji’amuun booda ykn
bara Izraatii kaasee seerichaaf bakka guddaa waan kennaniif Yihuudonni saba Macaafaa
jedhamuun waamamaa turan. Seera kana cimsanii qabuu irraa kan ka’e aadaa bultumaan
walqabate illee itti dabalaniiru. Yeroon booda seera isaaniin walqixa ilaalamaa ture. Fakkeenyaaf
guyyaa sanbataa akka hin hojjene dhowwamanii turan. Haamuu, midhaan rukutuu, kuduraa
kutanii nyaachuun hundi guyyaa sanbataa irra akka hin taane dhorkamanii turan. (Mar 7:1-13,
Mat 23:23)
2. Gareewwan Amantii Yihuudotaa fi Sochiiwwan Isaanii
1) Saduqoota
Bara Yesuusitti garee Yihuudota keessatti argaman keessaa inni guddaan tokko Saduqootaa
turan. Gooftaan yemmuu lafa irra turetti fudhatamin isaanii gad bu’aa yeroo itti deeme ture.
Jalqaba irratti siyaasa keessatti iddoo guddaa qabachuu irraa kan ka’e saduqoonni abbootii lafaa
turan. Bulchiinsa shangoo Yihuudotaa keessatti Fariisota irraa kan hin xiqqaanne bakka qabu
turan. Hoe 23 : 6-10 baay’inaan dura buutonni lubootaa sadu qoota turan.
Amantii isaanii
Oduu duriitti hin amana; du’aa ka’uutti hin amanan; aboo ergamoota atti hin fudhatan; seera
musee qofa fudhatu; innumaayyuu hiikaa kallattii isaa hordofu.
2) Faarisota
Faarisotni dhalootaKiristoos dura jaarraa lammaffaa keessa Hosiidim kanneen jedhaman keessaa
kan bahan turan. Ka’umsi isaanii bara Girikootaatti innaaffaa guddaa amantii isaaniif qaban irraa
kan burqe dha. Seeraa fi heera isaa haala baay’ee ibsameen hordofuuf kan carraaqan turan.
Namoota biro irraa hanga fagaatanitti of eeggatu turan. Ilaalcha isaanii kana ture ofii isaanii
kanneen biro irraa adda godhanii akka qulqullootaatti akka of ilaalaniif qormaataa kan itti ta’e.
Faarisonni Saduuqootaa wajjin walii hin galan turan.
Amantii isaanii
Aadaa abbootii isaanii in eegu, du’aa ka’uun akka jiruu fi firdiin bara baraas akka jiru in amanu.
Seera Musee, macaafota seenaa, Macaafota raajii akkasumas 39n macaafota kakuu moofaa
walqixa aboo qabeessa akka ta’anitti fudhatu. Dhufaatii Masihii abdiin eegaa turan.
3) Saamirawota
Israa’elota jedhamaniia kan beekaman gareen 10n bara 722 Dh.K.D harka warra sooriyaan akka
kufte beekamaa dha. Booji’amuu irraa kan hafan Israa’eloonni bakkee biraa irraa uummata dhufe
waliin wal fuudhuun uummanni dhalate saamiraawota jedhamuun beekamu. Yihuudonni
saamiraawwota wajjin walti dhufeenya uumuu gonkumaa hin dandeenye. Keessattuu bara
Neehimiyaatti Yihuudota biratti akka oromootaatti lakkaa’amaniiru.
Amantii isaanii
Akkuma Yihuudotaa Waaqayyoon Waaqessu. Shanan macaafota Museen alatti macaafota kakuu
moofaa hin fudhatan. Harka isaanii irra macaafni ture kan Yihuudotaa waliin yoo wal bira
qabamu hanga tokko garaa garummaa qaba. Raajiin akka Musee in dhufa jedhanii eegaa turan.
4) Shangoo Yihuudotaa
Kun bulchiinsa warra Roomaa jalatti kan hojjetu yoo ta’u, Yihuudonni siyaasaa fi Amantii irratti
bilisaan akka bulchaniif aboon kan kannameef ta’uu kan agarsiisu dha. Aboon kunis kan
kenname shangoo miseensota nama torbaa tama qabuuf yoo ta’u dura bu’aan isaanii angafa
lubootaa ture. Lubootni walitti qabaman kunniin maatii dureeyyii irraa yoo ta’u, baay’inaan
Saduqoota fi xiqqoon isaanii immoo faarisota turan.
3. Jireenya Hawwaasuumaa, Diinagdee yeroo kakuu Haaraa
Haala Hawwaasummaa:- Uummatni jaarraa 1ffaa keessa turan sadarkaa jirenyaan

garaagara, qomoon adda adda fi aadaa adda kan qaban turan. Hawwaasni Yihuudotaa Hiyyeessaa
fi sooressa jedhamuun bakka lamatti qoodama. Lubootnii fi dura buuton amantimuun bakka
lamatti qoodama. Lubootnii fi duraa buuton amantii dureeyyii yoo ta’an, kaan garuu baay’inaan
hiyyeessota turan. Qotee bulaa, qurxummii kan qaban, hojii ogummaa kan hojjetan, daldaltoota,
hojii kan hin qabnes turaniiru, Yihuudotaa fi naannoo isaanii jechuu dha. Haalli jireenya
ormootaa ammoo dureeyyii, jireenya giddu galeessaa kan jiraatan, hojii kan hin qabne, garbootaa
fi yakkamtoota jedhamuun bakka shanitti hiramu turan.
1. dureeyyii: mirgaa ormootaa to’achuun humna namaa gatii muraasaan kan bitan dha.
2. Jireenya giddu galeessaa kan jiraatan: waraanaan, daldala garbaan fi waldorgommii hojii
daldalaa irraa kan ka’e kan bade yoo ta’u, jiraattonni mana jireenyaa, nyaataa fi hojii malee kan
hafan dha.
3. Hojii dhabdoota: Kanneen kun hojii dhaabbataa kan hin qabne dha.
4. Yakkamtoota: Yeroo sanatti kan hojii hin qabnee fi bulchiinsa badaa irraa kan ka’e kan
uumame ture
Diinagdee:- Diinagdee jalatti kan walitti qabaman qonnaa, qorshii fi geejjiba ture, kanneen
hundinuu hojii wangeelaa keessatti shora taphataniiru.
Amantii:- Amantiin Kiristaanaa amantii biro waliin wal morkiin quunnamee ture. Isaanis
kutaawwan gurguddoo shanitti ramadamu.
1. Waaqa tolfamaa warra Roomaa fi Girikii
Dhalatoota Kiristoos dura bara 27 itti Roomaa keessatti “Mana qulqullummaa Waaqa Hundaa”
kan jedhamu manni waaqa tolfamaa ijaaramee ture. Kun garuu amantootaa isaa eeguu waan hin
dandeenyeef akka dadhabaatti lakkaa’amee kufaatiin irra gaheera.
2. Amantii Moototaa
Awugisxoosii jalqabee mootonni turan hundinuu saba isaanii irra Waaqeffannaa fudhachaa
turan. Kiristaanonni warri jalqabaa garuu waaqummaa namootaa mormuun “Qeesar osoo hin
taane Kiristoos qofa Waaqesina” jechuu isaaniitiin gidiraa guddaa fi ari’atamuun irra gaheera.
3. Xibaartoota:- Shaakala amantii dhuunfaatti amanu
4. Waaqa tolfamoo:- Waan galeef fi waan hubatan osoo hin taane uumama ijaan argaman
hubachuu irratti kan xiyyeeffatan turan. Fakkeenyaaf urjii lakkaa’uu.
5. Falaasama:- Falaasama jechuun beekumsa biyya lafaa shaakala namootaan mala wal
simsiisuuf yaalu dha. Faalasfaawwan tokko tokko Waaqni tolfamaan kan waa’ee hin boofne dha
jedhu. Falaasamni mul’ina Waaqayyoo irratti kan hundan’e miti. Bara sanatti Falaasamin turan
Pilaatooniizim, Niiyuu pilaatooniizim, Iiriku raayaaniizim, Sitooliizim fi Sikeepitii sizimii fa’i.
Bakka Yesuus jiraatee fi Tajaajile
Aanaa Galiilaa
Yesuus Naazreetti keessatti kan argamutu biyya Galiilaatti dinqii isa jalaqabaa hojjete. Kunis
cidha Qaanaa irratti bishan daadhiitti jijjiiruun. Bartoonni isaa baay’een namoota Galiilaa turan.
 Magaalota Kurnan: Bakki kun Aleksaandar inni guddaa yemmuu turetti bakkee
dhaabbate dha. Iddoowwan kana keessaa tokko Yesuus namicha hafuura hamaan
qabame iddoo inni birmaduu baase Gergesenoon argama. Mar5:1-20 Yesuus hanga
Filiiphoos Qisaariyaatti deemera Mar 16:13-20
 Samaariyaa: Bara duriitti saba Yihuudotaa fi ormoota irraa kan dhalatan, saba
walmakaa kan qabate dha. Uummatni kun saba Israa’eliin kan balaaleffataman turan.
Keessa illee darbanii hin deeman. Yesuus garuu yeroo baay’ee biyya Samaariyaa
keessatti tajaajileera. Yoh 4:1-42
 Gama Yordaanos ykn Feeriyaa: Yihuudonni baay’ee fi sabni biraa iddoo jiraatu dha.
Yesuus iddoo kanatti barsiisera. Mar 10:1-45, Mat 19:1-20
 Aanaawwan Yihuudaa: Yesuus bakka inni itti dhalata magaalaan Yerusaalem kan itti
argamtu dha. Yesuus kanneen baay’ee jaallata ture Maartaa, Maariyaam fi Alaazaar
bakki isaan jiraataa turan Bitaaniyaanis biyya yihuudotaati. Namichi iji jaamaa bakki
itti fayye Iyyaarikoo jedhamuun kan beekamtu aanaa yihuudaa keessaa tokko.
Wongeeloota Wal-fakkaatoo (Synoptic Gospels)

“Siinopitiikis” jechi jedhu kan dhufe Giriki irraa yemmuu ta’u “siin” jechuun tokkummaa”
jechuu yoo ta’u “opitaanoomaayi” jechuun ammo “ilaaluu” yaada jedhu qaba kanaaf jechi kun
walitti qabaan yemmuu dubbiffamu fi hiikamu “tokkummaan ilaaluu” hiika jedhu kenna.
Macaafonni kakuu Haaraa Wangeelota Maatewoos, Maarqos, fi Luqaas walitti dhufeenya
isaan qabaniin, jechuun jireenya Yesuus yemmuu ibsan waan ittiin wal fakkaatan baay’ee qabu.
Kana irraa kan ka’e Macaafota Siinoopitiikis ykn macaafota walfakkii jedhamuun beekamu kun
gaaffii tokko kaasuu danda’a. “Barreeffamoonni kuniin ofii isaanii danda’anii kan dhufan yoo
ta’e, akkamittiin wal fakkachuu dandaa’an?” Fakkeenyaaf Mat 8:1-4, Mar 1:40-45 fi Luq :12-16,
namicha dhibee gogaa irraa fayye ibsu.
Wangeelota kanneen kan caafan haala tokkoon ibsan jechuu dha. Haalli ibsa isaanii karaa garaa
garaa wal fakkaatu wal fakkiin akkasii akkamiin ibsamuu danda’a? Akka furmaataatti wantoonni
sadii dhi’aataniiru. Odeeffannoo oduu durii, walfakkii waliinii fi madda barreeffamaa. Kaneen
keessaa tokkoon wangeelonni kunniin walfaakkaachuu danda’an jedhamee yaadama.
Kutaa Lama
Irra Deemaa Macaafoota Kakuu Haaraa

Kutaalee itti aanan keessatti macaafota kakuu Haaraa ilaalluu yaalla.
Yaadachiisa: Akkuma kakuu Moofaa barataan Macaafota kakuu Haaraa, kanas haalaan
qo’achuu qabdu. Yeroo kanatti Hanga dandaa’ameen macaafota kakuu Haaraa mara tokko
tokkoon dubbisee xumuruu qabdu. Fakkeenyaaf wangeela Maatewoos boqonnaawwan 28 jiran
dubbisuun xumuruu. Barataan kana yemmuu raawwatutti ofii isaa beekumsa gad fageenyaaf
qopheessa jechuu dha.
1) Wangeela Gooftaa keenya Yesuus Kiristoos qulqulluu Maatewoos akka caafetti

Maatewos hojiin isaa qaraxa sassaabuu yoo ta’u ilma Lewwii barattoota kudha lamaan keessaa
isa tokko. (Mat 9:9)
Yeroo itti caafame: Yeroo wangeelichi itti caafame sirriitti yoo hin beekamne illee,
Kiristaannonni Yersaaleemiin turan yeroo itti ari’atamin irra gahee bittimfefamanii turanitti ta’uu
danda’a.
Qabiyyee Macaafichaa (kaayyoo isaa):- Kaayyoon Wangeela Maatewoos jalqabuma irra
kaa’ameera. (Mat 1:15)
Haala kanaan Maatewos hidda dhaloota Yesuus toora galchee kaa’uun, Masihii abdii sabaa ta’e,
dhalootaa fi guddina isaa ibsa. Maatewos mootummaa Kiristoos lallaba gaara irraa keessatti
tokko tokkoon kaa’uu isaa irraa kan ka’e wangeela kana, macaafa odeeffannoo guutuu qabate
jechisiiseera. Haalli barreeffama Macaafichaa kan xiyyeeffate Yihuudota irratti yemmuu ta’u,
macaafota kakuu moofaa akka wabiitti caqasa.
Maatewos Wangeelota biroo caalaatti “Mootummaa Waaqayyoo” gaalee jedhu yeroo 5 kan
caqasu yoo ta’u (Mat 6:23, 12:28, 19:24, 21:31 fi 21:43)
Xiyyeeffannoo Macaafichaa: xiiyyeeffannoon wangeela Maatewos raajii kakuu Moofaa waa’ee

Masiihiif caafame duraa duubaan kan ibsu yoo ta’u, inni cimaan garuu Mat 28:19 irratti kan
ibsame dha.
Macaafota biroo keessatti kan hin caafamne Wangeela Maatewos Qofa keessatti kan
caafaman
o Mul’ata Yooseef kaadhima Maariyaam (1:20-24)

o Warraa sabaa sagal (2:1-12)
o Gara Gibxii deemuu (2:13-15)
o Daa’imman ajjeefamuu (2:16)
o Abjuu haadha manaa Philaaxos (27:19)
o Du’a Yihuudaa (27:3-10)
o Fannifamuu fi qulqulloonni du’aa ka’uu (27:52)
o Gowwoomfamu warra awwala eeganii (28:12-15)
o Ergama waa’ee cuuphaa (28:19-20)
o Fakkeenyota Yesuus ittiin barsiise (13:45-46, 20:1-13, 21:28-32, 25: 1-13, 25:14-30)
o Dinqii Yesuus hojjete sadan (9:27-31, 9:32-33, 9:27-31)
Wangeelli Maatewos salphaamatti waa’ee humna Masii Kiristoos kan ibsu dha.
Amaloota Addaa
1. Wangeelli Maatewoos wangeela ibsaati
2. Wangeelli Maatewoos wangeela waldaa Kiristaanaa ti (16:18)
3. Wangeelli Maatewoos wangeela Yesuus
Hirama Macaafichaa
Boqonnaawwaan 28 Kan qabu yemmuu ta’uu kutaawwan 4tti hirama.
1. Mooticha beeksisuu 1:1-4: 11, Lallaba Yohaannis 3:1-12
2. Mootichi seera Mootummaa isaa labsa 4:12-15, 20
* Lallaba gaara irraan 5:1-7, 29
* Dajeelfama bartoota isaaf kenname 10:1-42
* Fakkeenyota 13:1-52
3. Mooticha irratti mormii ka’e 15:21 , 20:34
* Hiikaa dhiifamaa 18:1-35
4. Mootichi mo’uu isaa 21:1-28 :20, 28:18-20
* Yesuus Wangeela Maatewos Keessatti
 Seexanaaf osoo hin mo’amin
 Mormiin kan hojii isaa hin dhaabne
 Du’I qabuu kan hin dandeenye
 Mo’ataa fi mootii ulfinaa akka ta’e argina
2) Wangeela Maarqos
Wangeelota biro waliin wal bira yemmuu qabnu barreessaan macaafa kanaa Maarqos akka ta’e
wanti ka’umsa ta’u hin jiru. Seenaan Macaafa qulqulluu akka ibsutti barreessaan macaafa kanaa
Yohaannis Maarqos akka ta’e dha. Innis maatii Kiristaanaa keessaa ta’ee, kan Phaawuloosii fi
Baarnaabas faana ture dha. (Hoe 13:13) Yeroo itti barreeffame:
Wangeelli kun bara kurnaan dhaloota Kiristoos booda akka caafame tilmaamama. Wangeelli kun
gabaabaa, toora isaa garuu kan gad hin dhiisne, ifa fi akka barreeffama warra Roomaatti mijataa
kan ta’e dha. (15:16)
Qabiyyee (Kaayyoo) Macaafichaa : Wangeelli Maarqos hojii gooftaan Yesuus hojjete kan ibsu
dha. (1:1)
Xiyyeeffannoo Macaafichaa: Wangeelli kun hojii ibsuun kan guutame ta’ee, tajaajila Yesuus
Kiristoos irratti kan xiyyeeffate dha. Kana malees fakkeenyota gaggabaaboo, himoota ibsaa fi
dinqiiwwan garaa garaas haalli inni itti ibsu kallattiin gooftummaa Yesuusiin walqabsiisee ti.
Hirama Macaafichaa
Boqonnaa 16 kan qabu yoo ta’u bakka gurguddoo 4ti hirame
1. Tajaajilicha beeksisuu Mar 1:1-13
2. Hojii tajaajilichaa Mar 1:14. 7:23
3. Tajaajilicha irra ari’atamuu gahe Mar 7: 24, 10:52
4. Tajaajilichi hojii isaa raawwate Mar 11:1-16:20
3) Wangeela Luqaas
Maqaa isaa kan hin caqasne abbaan Wangeelaa kun Kaayyoo barreesseef bara sanatti haala
barreeffamaa tureen walqabsiisee ibsuun.
Yeroo itti barreeffame: Wangeelli Luqaas kan caafame, qabiyyee macaafichaa irraa yemmuu
hubatamu, jireenyi Yesuus kan lafa irraa erga raawwate booda. Yeroo isaas naannoo bara 60
Dh.K.B. akka ta’etti yaadama.
Qabiyyee Wangeelichaa: Ijaarsi wangeela Luqaas kan Maatewosii fi Marqos waliin kan wal
fakkii qabu yoo ta’u garaa garummaas qaba. Fakkeenyaaf: dhaloota Yohaannis cuuphaa, seenaa
dhaloota Yesuus, hidda dhalootaa, lallaba Naazirettiitti ta’e, waamicha Pheexirosiif ta’e kana
malees dinqiiwwan jahan, fakkeenyota kudha saganni, jijjiiramuu Zakiyoos, kara deemtoota gara
Emaawus.
Yaadni ijoo Maacaafichaa: “… dubbiin sitti himame kun dhugaa dhaa fi amanamaa ta’uu isaa
akka hubattuuf.” (Luq 1:4)
Xiyyeeffannoo Macaafichaa Wangeelli Luqaas wangeelota biro caalaatti dhufaatii fayyisaa

Yesuus ibsee tareessa. Yesuus Kiristoos Maariyaam durbattii, Maatewos karaa Yoosef yemmuu
ibsu Luqaas immoo karaa Maariyaam ibsa. Waa’ee dhaloota Yoohannis cuuphaa Maatewoosii fi
Maarqos waan ibsan hin jiru, Luqaas garuu sirriitti ibseera.
Hirama Macaafichaa
Boqonnaa 24 kan qabu yemmuu ta’u bakka 4tti hirma.
1. Qophii fayyisichaa Luq 1:1-4, 13
2. Tajaajila fayyisichaa Luq 4: 14, 9:17
3. Gidiraa obsuu fayyisichaa Luq 9:18 – 19, 28
4. Fayyisaan hojii fayyisuu isaa raawwachuu Luq 19:29 24:53
4) Wangeela Yohaannis
Haalli barreeffama macaafa kanaa Wangeelota sadan irraa adda wangeela kana keessatti dinqiin
raawwataman turban keessaa shan wangeelota biro keessatti hin caqasamne. Wangeelli kun
qabiyyee isaanii waa’ee Waaqummaa Yesuus ibsuunis kannen biro irraa adda. Barreessaan
macaafichaa tarii galiilaatti qurxummii qabaa kan ture, ilmaan Zabdeewos keessaa isa tokko,
innis mucaa obboleettii Maariyaam solommee, Yohaannis kan jedhamu. Mat 27:56, Mar 15:40,
Yoh 19:25
Yeroo itti barreeffame: Wangeelli Yohaannis kan caafame tilmaamaan naannoo 40-140
Dh.K.B. ykn isaan booda akka ta’e dha.
Qabiyyee macaafichaa: Qabiyyeen ijoo macaafichaa Yohaannis mataa isaan kaa’ameera

Yoh. 20:30-31
Kutaama kana keessatti jechoota ijoo ta’an sadii argina isaanis milikita, amantan fi jireenya kan
jedhan. Wangeela kana keessatti kan ibsaman milikkitoota torba, waaqummaa Yesuus kan ibsan
dha. Milikkitootni kan agarsiisan namni foon uffatu kamillee kan raawwachuu hin dandeenye
dha.
Xiyyeeffannoo Macaafichaa : ijaarsa isaa irraa kaasee toora inni ittiin ta’e waa’ee fayyinaa ti
Macaaficha keessatti Yesuus yeroo torba “Ana/Ani” yemmuu jedhu argina. Barreessichi
xiyyeeffannoo itti kennee kan caafef falaasama beekumsa kan qaban fakkaatu.
Hirama Macaafichaa
Boqonnaawwan 21kan qabu yemmuu ta’u, bakka gurguddoo 4tti hirama
1) Ilmi Waaqayyoo mul’ate Yoh 1:1-51
2) Ilmi Waaqayyoo fudhatama Yoh 2:1-6 :71
3) Ilmi Waaqayyoo mormii irratti ka’e Yoh 7:1-12:11
4) Ilmi Waaqayyoo dhugaa bahameef Yoh 12:12-21:25
5) Hojii Ergamootaa
Macaafni hojii ergamootaa kan wangeela Luqaas irraa ittifufe dha. Barreessichi jalqaba irratti 1:1
yaada inni kaasu kan dursu macaafni biro akka jiru dha.
Yeroo itti barreeffame: Beektonni macaafa qulqulluu baay’een akka kaa’anitti, Macaafni hojii
ergamootaa bara 60 fi 65 Dh.K.B. akka barreeffamee dha. Luqaas egaan macaafota isaa kutaa
lamaan waa’ee ka’umsa amantii Kiristaana ibsa. Keessattuu Hojii Ergamootaa keessatti seenaa
Phaawuloos akkaataa amantiin Kiristaanaa babal’ate, achii gara biya Roomaatti diriire ibsa.
Kana malees, Macaafni kun Hojii Ergamootaa jedhamee haa beekamu malee, hojii guddaan kan
hojjetame Humna Hafuura qulqulluun ta’uu as keessatti hubanna.
Qabiyye Macaafichaa: barreessichi babal’achaa kan deeme amantii Kiristaanaa ibsuuf.
Barreessaa: Miiltoo phaawuloosii fi gara Roomaa kan isa waliin deeme fakkata kanaaf
barreessaan Macaafa Hojii ergamootaa Luqaas akka ta’e dha.
Hirama Macaafichaa
Boqonnaa 28 kan qabu yoo ta’u bakka 5tti hirame
1. Seensa 1:1-11
2. Jalqaba waldaa kiristaanaa Yerusaalemitti 1:12-8:3
3. Bara Ce’umsaa 8:4-11:18
4. Gara warra Waaqa hin beekneetti adeemsa wangeelaa godhame 11:19, 21:16
5. Hidhamuu phaawuloosii fi of irraa ittisuu isaa 21:17 – 28:31
6) Ergaa Phaawulos Gara warra Roomaatti

Ergaa kana kan caafe Phaawulos ;yemmuu caafetti Phaawulos biyya Qortoos keessa akka turetti
yaadama kunis bara 55 Dh.k.b dha. Waldaa Kiristaanaa Roomaa keessatti kan dhaabe Phaawulos
miti kan jalqabe eenyu akka ta’e hin beekamu. Ergaa kanas barreessee Phaawulos kan erge
tajaajiltuu waldaa kinkiras kantaate karaa Feeven ture (Rom 16:1)
Qabiyyee Macaafichaa mul’ina ayyaana Waaqayyoo kan ibsu dha. Akkasumas eenyu illee
Waaqayyoo wajjin walitti dhufeenya sirrii osoo hin uumin Waaqayyoo wajjin ta’uu fi Kiristaana
faayidaa qabeessa ta’uu akka hin dandeenye dha.
Hirama Macaafichaa
Boqonnaa 16 yoo qabaatu, bakka gurguddoo 5tti hirama
1. Qulqullummaan Waaqayyoo barbaachisaa ta’uu 1:1-3:20
2. Qulqullummaan Waaqayyoo kennamuu 3:21-5:21
3. Bu’aa qulqullummaa Waaqayyoo 6:1-8:39
4. Qulqullummaan Waaqayyoo mo’achuu 9:1-11:36
5. Qulqullummaa Waaqayyoo gochaan 12:1-16:27
7) Ergaa gara warra Qoronxoos isa duraa
Waldaan warra Qoronxoos kan hin tasgabboofne ta’uu irra darbee rakkoo ishee jeequs qabdi
turte. Amantoonni waldaa Qoronxoos baay’een macaafa kakuu moofaa haalaan kan hin beekne
waan turaniif barumsa baay’ee isaan barbaachisa ture.
Yeroo itti barreeffame: Naannoo bara 54 Dh.K.B akka ta’e dha. Yeroo kanatti Phaawulos
Efesoon ture.
Qabiyyee macaafichaa: Ergaan kun seera waldaa Kiristaanaatii kaasee hanga du’aa ka’utti
haala jiru ibsa. Fiindiileyi namichi jedhamu, barreessaan waa’ee ergaa kanaa yaada cuunfaa isaa
yemmuu dubbatu, “Barsiisa fannoo jireenya hawaasummaa keesatti” jedheera. Ergaa Qorxoos
isa duraa kana Qabatee gara Qoronxoos kan geese ximootewoos ture.
Hirama ergichaa
Boqonnaa 16 yoo ta’u bakka 8tti hirama
1. Seensa 1:1-19
2. Furmaata wal qooduu 1:10-4:21
3. Barbaachisummaa seeraa 5:1-6:20
4. Gorsa waa’ee gaa’elaa 7:1-10
5. Itti fayyadama birmaduu 8:1-10:33
6. Waaqeffannaa waliinii 11:1-14:40
7. Humna Wangeelaa 15:1-58
8. Yaada cuunfaa 16:1-24
8) Ergaa Gara Warra Qoronxoos Isa Lammaffaa

Phaawulos ergaa gara warra Qoronxoos isa jalqabaa erga barreessee ergee booda waggaa ykn
lama booda biyya Girikootaa kan taate Maqadooniyaa taa’ee ergaa isa lammaffaa bara 56 ti
barreessee. Rakkoon waldaa Qoronxoos keessa ture cimaa waan deemeef Phaawulos Efesoon
taa’ee xalayaa barreessee karaa Tiitoo ergee ture. Garuu akka 2Qor 2:3-4tti ergaa inni lammaffaa
tasumaa waan isaan qaqqabe hin fakkatu, Tiitoonis dafee Qoronxoosii waan hin deebineef
Phaawulos isa barbaaddutti dhiphatee gara Maqadooniyaa deeme, 2Qor 2:12-14, Tiitoo
Maqadooniyaatti erga argatee booda waa’ee warra Qoronxoos dhagahee, rakkoo isaanii irraa
gaabbanii waan qalbii diddiirattan itti fakkaatee ture kana erga dhagahee booda yeroo ammaa
Qoronxoos isa Hammaffaa jedhamee kan waamamu yeroo sadaffaaf caafe.
Qabiyyee Macaafichaa: Macaafin kun barsiisa waldaa Kiristaanaa caalaatti waa’ee dhimma
dhuunfaa agarsiisa. Haalli jireenya hawaasummaa Phaawulosiis kan keessatti argamu dha.
Xiyyeeffannoo Macaafichaa: Ergaan kun kanneen biro caalaatti waa’ee tajaajila Phaawulos kan
ibsa kennu dha. Phaawulos ergaa kana wanti inni barreesseef rakkoolee warra Qoronxoos gidduu
jiru qofa ilaalchisee osoo hin taane, diinnonni isaa wanta isa irratti kaasanis ilaalcha keessa
galchuun. Rakkoon Phaawuloosiin mudate kan waaqa tolfamaa Waaqessan irra qofa osoo hin
taane, nuti sirri dha ati sirrii miti kanneen jedhan dura buutota waldaa Kiristaanaa irraas.
Hirama Ergichaa
Boqonnaa 13 kan qabu yoo ta’u bakka 6tti hirama
1. Nagaa gaafachuu 1:1-2
2. Miira Phaawuloos tajaajilaaf ittiin ka’e 1:3-2:13
3. Amala tajaajila Phaawuloos 2:14-7:16
4. Amantoota raakkataniif buusii 8:1-9:15
5. Ergamaa Phaawulos dhugaa ta’uu 10:1-13
6. Gudan faa 13:11-14
9) Ergaa Phaawulos Gara warra Galaatiyaa
Waa’ee seera Musee eeguu irratti rakkoolee ka’an irratti macaafota barreeffaman keessaa ergaan
gara warra Galaatiya kun isa lammafffaa dha.
Yeroo itti barreeffame: ergaan kun bara kam akka caafame sirriitti yoo hin beekamne illee
gareen tokko tokko bara 54-56 Dh.K.B akka caafametti yemmuu dubbatan kaan ammoo bara
48-49 Dh.K.B akka caafametti dubbatu.
Qabiyyee Macaafichaa : Wangeelli Yesuus Kiristoos haala sirriin hubatamaa waan hin tureef,
dheekkamsa darbe ture. Hojii seeraatiin osoo hin taane ayyaana Waaqayyotiin fayyinni akka ta’e
ibsuuf. Dheekkamsi Phaawulos yaada dhuunfaa isaa irraa qofa osoo hin taane, dhugaa dubbii
afuuraan kan wal qabate ture. Barsiisaan warra Kaatoliki Roomaa, Maartiin Luuter, walitti
bu’iinsa giddu isaaniitti kan uumame macaafa kana qo’atee ti.
Xiyyeeffannoo Macaafichaa: (Gal 2:2), Amantiin keenya Yesuus qofatti akka ta’uu qabu dha.
Hirama Macaafichaa:- Boqonnaa 6 yoo qabaatu bakka 6tti hirama
1. Bu’uura Waaqummaa Wangeelaa 1:1-24
2. Wangeela Kunuunsuu 2:1-21
3. Waa’ee wangeelaa ibsa 3:1-4:7
4. Wangeela irraa adda kan ta’e ba’aa dha 4:8:31
5. Wangeela gochaan hiikuu fi gorsa 5:1-6:10
6. Wangeelaan of jajuu 6:11-18
10) Ergaa Phaawuloos Gara Warra Efesoon
Ergaan warra Efesoon kan barreeffame waldootni Kiristaanaa baay’een erga bu’uureffamii
booda. Walii gala kakuu Haaraa keessatti Waldaa Kiristaanaa jechuun tuuta waldootaa osoo hin
taane, waldaa tokko akka ta’e kan caqafame macaafa kana keessatti.
Yeroo itti barreeffame: Yeroo Phaawulos mana hidhaa ture tti bara 60-61 gidduuti akka ta’e
dha.
Qabiyyee Macaafichaa: Ergaan kun kan ergameef kanneen amantiitti haaraa ta’aniif osoo hin
taane, kan hanga tokko hafuuratti bilchaataniif. Irra caalaatti ergaa warra efesoon kana keessatti
kan caqafame waldaa Kiristaanaa kan jedhu dha. Akkaataa Waaqayyo itti waajju kutaa jalqabaa
keessatti yemmuu ibsamu kutaa lammaffaa keessatti ammo deddeebi’uu yaada jedhu kaa’a.
Xiyyeeffannoo Macaafichaa: Beektonni baay’een akka irratti walii galanitti ergaan warra
efesoon kun efesoon warra jiraniif qofa osoo hin taane, naannoo efesoon waldaalee jiraniiifis.
Hirama Ergichaa: Boqonnaa 6 kan qabu yoo ta’u bakka 8tti qoodama
1. Waldaa Kiristaanaa karoora Waaqayyoo keessatti 1:1-14
2. Waldaa Kiristaanaa Humna Waaqayyootiin 1:15-2:10
3. Waldaa Kiristaanaa akka bakka Waaqayyo jiruutti 2:11-22
4. Waldaa Kiristaanaa akka mul’ata Waaqayyootti 3:1-21
5. Kennaawwan waldaa Kiristaanaatiif kenname 4:1-16
6. Madaalli jireenya hafuuraa 4:17-5:21
7. Amala waldaa Kiristinaa 5:22-6:9
8. Wal’aansoo waldaa Kiristaanaa 6:10-24
11) Ergaa Phaawulos Gara Filiphisiiyus
Phaawuloos gara Magaalaa Filiphisiiyus kan deeme mul’ataan namichi Maqadooniyaa tokko
kottuu nu gargaar ergaa jedhu erga fudhate booda. (Hoe 16:9) Filiphisiiyus magaalaa guddoo
Maqadooniyaan ammo biyya Girikootaa turte.
Yeroo itti caafame: Yeroo Phaawulos mana hidhaa warra Roomaa turetti jedhamee amanama.
Kunis naannoo bara 60-61 gidduu tti.
Qabiyyee Macaafichaa: ergaan kun mata duree gurguddoo lama kan qabatee dha. Inni duraa
Phaawuloos yeroo sagal irra deeddebi’ee kan kaa’e Wangeela yoo ta’u, inni lammataa ammoo
Gammachuu dha.
Xiyyeeffannoo Macaafichaa: Kutaawwan xiyyeeffannoo lamaan Fil 2:5-11 fi 3:2-15. Kutaan

jalqabaa Yesuus Kiristoos Waaqayyo abbaaf ajamuu kan ibsu yoo ta’u, inni itti aanu ammoo
Phaawulos tajaajila itti kenname fiixaan baasuuf caraaqii inni godhe agariisa.
Hirama Macaafichaa
Boqonnaa 4 kan qabu yoo ta’u bakka gurguddoo 8 tti hirama
1. Kadhannaa Phaawuloos 1:1-11
2. Haala Phaawuloos keessa ture 1:12-26
3. Gorsa Phaawuloos 1:27 fi 2:18
4. Karoora Phaawuloos 2:19-30
5. Of eeggannoo Phaawuloos 3:1-4:1
6. Kadhaa Phaawuloos 4:2-3
7. Fakkeenyummaa Phaawuloos 4:4-9
8. Galateeffannaa Phaawuloos 4:10-23
12) Ergaa Phaawuloos Gara Qolosaayis
Wangeelli kan qaqqabe yeroo Phaawuloos Efesoonitti lallabaa turetti bakkaa bakkatti darbaa kan
lallabaa turan Ximootewoosii fi Ephaafiraan ta’uu hin hafu (Qol 1:7)
Yeroo itti barreeffame: Beektonni baay’een akka irratti walii galatti yoo ta’e, macaafni kun
kan barreeffame yeroo Phaawuloos mana hidhaa warra Roomaa turetti, bara 60-61 Dh.K.B.
Qabiyyee Macaafichaa: Ergaa Qolosaayis keessatti iddoo guddaa kan qabatu Qol 1:14-22.
Kunis Kiristoosiin kan ibsu barsiisa Phaawuloos. Inni lammaffaa ammoo waajjuu kan jedhu dha.
Karaa fannoo isaa araara arganneera (1:20-22), 2:14
Xiyyeeffannoo Maccaafichaa: Ergaan Qolosaayis kan caafame falaasama guddina Yesuus

Xiqqeessuun soba dhugaa fakkeesee barsiisu yeellasisuuf (1:15), (1:19-2:3)
Hirama Ergichaa
1. Seensa fi Nagaa gaafachuu 1:1-2

2. Olaantummaa Kiristoos 1:3-2:3
3. Olaantummaa Kiristoos amantii namtolchee olitti 2:4-23
4. Olaantummaa Kiristoos jireenya Kiristaanummaa keessatti 3:1-4:6
5. Yaada cuunfaa 4:7-18.
13) Ergaa Phaawulos Gara Warra Tasaloniiqee isa duraa

Yeroo itti caafame: Phaawulos erga Tasaloniiqee dhaa bahee booda naannoo bara 50Dh.K.B.
Qabiyyee Ergichaa: ergaan kun walitti dhufeenya waldaa Kiristaanaa wajjin qabu irraa ka’uun
kan caafe dha. Qabiyyee gurguddoo lama kan qabu yoo ta’u inni duraa amantoonni tasaloniiqee
rakkoo karaa Wangeelaa irra gahee fi jajjabina yoo ta’u inni lammataa ammoo gidduu isaaniitti
rakkoolee uumamaniif barsiisa isaan sireessu erguu dha.
Xiyyeeffannoo Macaafichaa: Macaafni kun waa’ee deebi’ee dhufuu Kiristoos irratti kan
xiyyeeffate dha.
Hirama Macaaafichaa
1. Nagaa gaafachuu fi galata 1:1-10
2. Tajaajila Phaawuloos 2:1-16
3. Hawwii Phaawulos warra Tasaloniiqee ilaaluuf qabu 2:17-3:5
4. Odeeffannoo Ximootewoos 3:6 fi 13
5. Waa’ee jireenya Kiristaanummaatiif qajeelfama 4:1-12
6. Waa’ee dhufa Gooftaa 4:13 – 5:11
7. Yaada Xumuraa 5:12 – 28
14) Ergaa Phaawuloos Gara Warra Tasoloniiqee isa Lammaffaa
Phaawulos ergaa isa lammaffaa kana kan caafe isa jalqabaa caafee osoo baay’ee hin turin.
Rakkoo cimaatu warra Tasaloniiqee gidduu ture. Innis waa’ee deebi’ee dhufuu Yesuus irratti
hubannoo dogongoraa qabaachuu ture. Haala isaanii kana hubatee Phaawulos hubannoo isaanii
akka sirreeffataniif ergaa kana caafeef.
Yeroo itti caaqame: Warri Tasalooniiqee ergaa isa duraa akkuma dubbisaniin Kiristoos
dhiheenyummatti waan dhufu itti fakkaatee ture. Haala kana hubachuun Phaawuloos osoo
baay’ee hin turin ergaa isa lammaffaa kana kan caafef.
Qabiyyee Macaafichaa: Akkuma armaan olitti ibsame, Tasalooniiqeetti dhufti gooftaa baay’ee
dhi’aateera yaada jedhu sirrreessuuf kan barreeffame dha. Warri Tasalooniiqee yaada kana kan
argatan yookiin ergaa isa duraa haala dogongoraa ta’een hubataniti yookiin ammoo barsiis sobaa
isaan gidduu seenee ta’uu danda’a.
Xiyyeeffannoo Macaafichaa: Xiyyeeffannoon macaafa kanaa waa’ee deebi’ee dhufuu Yesuus

hubannoo jiru sirreessuu dha. Kana irraa kan hafe ammoo namoonni Tasalooniiqee jireenya
obbolummaa isaan gidduu jiru cimsuun hojiitti illeee akka jabaataniif. Gooftaan indhufa waan
jedhamaniif, baay’een hojii dhaabanii waan turaniif.
Hirama Macaafichaa
1. Kadhannaa galataa 1:1-12
2. Yeroo Gooftaan dhufuu gahutti wantoota ta’an 2:1-12
3. Waa’ee jajjabinaaf gorsa kenname 2:13-17
4. Kadhannaa fi ajaja 3:1-15
5. Yaada cuunfaa 3:16-18
15) Ergaa Phaawuloos Gara Ximotewos Isa Duraa
Hafuura Mucaa Phaawuloos kan ture Ximotewos hojiinis isa faana tureera. Abbaan isaa nama
Girikii yemmuu ta’u, haati isaa garuu Yihuudii turte. Inni garuu mucummaa isaatii kaasee
macaafa kakuu Moofaa sirriitti kan qo’ataa ture dha.
Yeroo itti caafame: Phaawulos ergaa kanaa fi isa lammaffaa kan caafe hojii ergamootaa
keessatti hojiileen toora galan erga raawwatamanii booda akka ta’e dha.
Qabiyyee Macaafichaa: Ergichi kan caafame dhuunfaan Ximotewoosiif ture. Ximotewos

geggeessaa Waldaa Efesoonitti argamtuu yoo ta’u, umriin kan hin bilchaane, dhukkubbii garaas
kan qabu ture. Egaan Phaawulos gorsa Kennaaf.
Hirama Ergichaa
Boqonnaa 6 kan qabu yoo ta’u bakka gurguddoo 5tti hirama
1. Qajeelfama dhuunfaa fi kadhaa 1:1-20
2. Waa’ee seera waldaa fi qajeelfama 2:1-3:16
3. Gorsa Addaa 4:1-16
4. Walitti dhufeenya walii isaaniitiif qajeelfamoota 5:1-6:2
5. Adaraa isa dhumaa 6:3-21
16) Ergaa Phaawulos gara Ximotewos isa Lammaffaa

Ergaa inni lammaffaa kun yaada dhuunfaa fi gooftaaf akka ajajamuuf qajeelfama kan wal makee
qabate dha. Phaawuloos ergaa kana keessatti ofii isaa ximotewos keessa galchuun adaraa
wangeelaa dabarsuu yaala.
Yeroo itti barreeffame: yeroo Phaawulos yeroo lammataaf Roomaatti hidhametti. Yeroo ergaa
kana caafe du’I isaa dhi’aatee ture.
Qabiyyee ergichaa: Qabiyyee guddaan ergaa kanaa Phaawulos dhaabuuf kan jiru itti
gaafatamummaa guddaa Ximotewoos akka fudhatuuf. Waamicha kana yemmuu Ximotewoosin
akka loltuutti (2:3), jireenya dhuunfaa fi namootaa wajjin qabu irratti osoo wal hin qocolin
jiraachuu akka qabu gorsa.
Xiyyeeffannoo Macaafichaa: “Dubbii sirrii isa ana irrraa dhageesse sana geggeessaa godhadhuu
duu kaa bu’i!” (2Xim 1:13) kun yaada ijoo ergichaati.
Hirama Ergichaa:_ Boqonnaa 4 kan qabu yoo ta’u yaada gurguddoo of tti hirame
1. Nagaa gaafachuu 1:1-2
2. Waamicha isaaf amanamaa ta’uu 1:3-2:13
3. Hojiitti jabaadhu 2:14-26
4. Gara fuulduraaf qophaa’aa ta’I 3:1-9
5. Caafata qulqullaa’oo irratti hirkadhu 3:10-17
6. Tajaajila kee raawwadhu 4:1-8
7. Dhimma dhuunfaa 4:9-22
17) Ergaa Phaawulos Gara Tiitoos

Haala dubbii hafuuraatiin Phaawuloos mucaa koo jedhee waama (1:4). Itti dabalees kan naa
wajjiin hojjetu jedhees waamera (2Qor 8:23) Tiitoon Phaawuloosiin waldaa Yerusaalem keessa
hiyyeessota jiraniif qarshii akka walitti qabuuf gara Qoronxoositti ergee ture 2Qor 8:16-17.
Yeroo itti barreeffame: Akkaataa duraa duubaa yoo ilaalame ergaan Tiitoo ergaa Ximotewos
isa duraatti aansee ti
Qabiyyee Macaafichaa: Ergaan Ximootewos isa duraa fi Tiitoos wal fakkaatu, kan Tiitoo ergaa
ciminaa amantii qaba malee.
Xiyyeeffannoo Macaafichaa ergaa kana jeessatti barsiisa dhugaa kan jedhu xiyyeeffannoon itti
kennameera. Phaawulos ergaa kana keessatti bakka lamatti (Tit 2:11-14 fi 3:4-7) irratti waa’ee
amatii fi barsiisa dhugaa kaasera.
Hirama Macaafichaa: Boqonnaa 3 kan qabu yoo ta’u yaadota shan qaba
1. Yaada seensaa 1:1-4
2. Maangudoota Muuduu 1:5-6
3. Miseensota barsiisuu 2:1-3:8
4. Qoodama kan uumuuf ejjennoo fudhachuu qabu 3:9-11
5. Gorsa Xumuraa 3:12-15
18) Ergaa Phaawuloos Gara Filemon

Filemon Qolasiiyas kan jiraatu namicha sooressa yemmuu ta’u, garbicha Anismoos jedhamu
qaba ture. Anismoos kun meeshaa jalaa butee bade ture. Egaan Anesmoos kun yeroo tokkotti
wangeela Phaawuloos irraa dhagahee jijjiirameera.
Phaawulos balleessaa Anesmoos qajeelchuun, nama faayidaa qabeessa ta’e gochuun Filemon
akka fudhatuuf xalayaa kara Anesmoos mataa saan ergeef.
Yeroo itti barreeffame: Ergaan kun kan caafame yeroo ergaan Qolasiyaas itti caafametti. Yeroo
kanatti Phaawulos mana hidhaa Roomaa keessa ture.
Qabiyyee ergichaa: Ergichi nama dhuunfaaf kan caafame yoo ta’u, dhiifama gochuu dha.
Xiyyeeffannoo ergichaa: ergaa kana keessatti dhiifamni iddoo guddaa qabata.
Hirama ergichaa
Lakkoofsota 25 qofa kan qabu yoo ta’u yaadota 4 qaba
1. Nagaa gaafannaa Phaawuloos 1-3
2. Galata Phaawuloos Filemoonaaf dhiyyeessu 4-7
3. Kadhata Phaawuloos Anesmoosiif 8-21
4. Gudunfaa 22-25
19) Ergaa Gara Ibrootaa

Eenyu akka barreesse hin beekamne
Yeroo itti caafame: ergaan kun kan caafame bara 60 fi 70 gidduutti akka ta’e dha.
Qabiyyee ergichaa: Amantoonni ergaan kun caafameef Kiristoositti kan amanan ta’anis, seera
Musee irraa adda hin baane.
Xiyyaffannoo ergichaa: Waa’ee lubummaa Kiristoos ibsuu dha.
Hirama ergichaa:- Boqonnaa 13 kan qabu yoo ta’u bakka 7tti hirama
1. Maqaan isaa kan hundaa oliiti 1:5-2:18

2. Muudamin isaa guddaa dha 3:1-4:13
3. Lubummaan isaa kan bara baraati 4:14-7:28

4. Kakuun isaa kan bara baraati 8:1-9:28
5. Aarsaan isaa irra hin deebi’amu 10:1-31

6. Abdiin isaa Amansiisaa dha 10:32-12:13
7. Mootummaan isaa hin raafamu 12:14-13:25
20) Ergaa Yaaqoob
Kan barreesse obboleessa gooftaa Yesuus fi waldaa Kiristaanaa ishee Yerusaalem geggeessaa
kan ture dha.
Yeoo ittticaafame: Naannoo bara 62Dh.k.B jedhamee yaadama
Qabiyyee ergichaa: Yaada tokko irratti kan xiyyeeffatu fakkaata, garuu walii galli isaa barsiisa
gaara irraa fakkaata.
Xiyyeeffannoo ergichaa: Barbaachisummaa hojii ti, Phaawuloos namni gara tokkummaa
Waaqayyoo dhufuuf amanuun qaba yemmuu jedhu yaaqoob ammoo amtii kana hojiin mul’isuu
qaba jedha.
Hirama Ergichaa
Boqonnaa 5 yemmuu qabaatu bakka 7tti hirama

1. Nama hafuuraa fi qorumsa 1:1-18
2. Nama hafuuraa fi sagalee Waaqayyoo 1:18-28
3. Nama hafuuraa fi walitti dhufeenya 2:1-26
4. Nama hafuuraa fi Afaan isaa 3:1-12
5. Nama hafuuraa fi ogummaa 3:13-28
6. Nama hafuuraa fi gad of deebisuu 4:1-17
7. Nama hafuuraa fi obsa 5:1-12
21) Ergaa Pheexros isa Duraa

Ergaa kana kan caafe Pheexros. Amantoota Galaatiyaa, Lodooqiyaa, Isiyaa fi Biitaaniyaa keessa
faca’anii rakkoo adda addaa keessa jiraniif.
Yeroo itti caafame: Naannoo bara 64 Dh.K.B. Jedhamee yaadama.
Qabiyyee ergichaa: Rakkoo keessa Amantoota jiran amantii isaanitti akka jabaataniif
Xiyyeeffannoo ergichaa: Waa’ee gidiraa fi ayyaana Waaqayyoo irratti xiyyeeffata. Waa’ee

Kiristoosiif gidiraan yoo nurra gahe ayyaanni Waaqayyoo akka nuuf baay’atu dha.
Hirama Ergichaa
1. Abdii jiraataa 1:1-12

2. Dhiiga angafichaan waajjamuu 1:13-2:3
3. Bakka ulfinaa 2:4-12
4. Fakkeenyummaa dhuunfaa 2:13-25
5. Adeemsa alanii mul’atu 3:1-22
6. Keessa keenyaan haala ittiin dhi’aanu 4:1-19
7. Kabaja barabaraa 5:1-14
22) Ergaa Pheexros isa lammaffaa
Xiyyeeffannoo ergichaa: Beekumsa dhugaa kunis waa’ee beekumsa Kiristoos
Hirama Macaafichaa:- Boqonnaa 3 kan qabu yoo ta’u bakka 3tti hirama
1. Bu’uura beekumsa Kiristoos 1:1-21
2. Firdii barsiisota sobaa 2:1-22
3. Guyyaa Gooftaa fi haala jireenya Kiristaanotaa 3:1-18
23) Ergaa Yohaannis isa Duraa
Kan barreesse Yohaannis ilma Zabdewoos. Barreessaan kun wangeela Yohaannis dabalatee
macaafota 5 akka caafedha.
Yeroo itti caafame: Yoomii fi eenyuu akka caafame hin beekamu.
Qabiyyee Barreeffamichaa: ifaa fi jaalala jechoonni jedhan irra deddeebin mul’atu. Lamaanuu
ibsa eenyummaa Waaqayyoo ti.
Xiyyeeffannoo ergichaa: ergaan kun waa’ee jireenya barabaraa cimsee dubbata.
Hirama Macaafichaa
Boqonnaa 5 yoo qabaatu bakka 9tti hirama
1. Dhugaa beekuu 1:1-4
2. Ifa keessa deddeebi’uu 1:5-2:14
3. Waaqayyoon dibamuu 2:15-29
4. Waan sirrii raawwachuu 3:1-10
5. Jaalala dhugaa ta’e agarsiisuu 3:11-20
6. Hafuura qulqulluun dibamuu 3:21-4:6
7. Waa’ee Kiristoos hubachuu 4:7-21
8. Ajaja Waaqayyoo eeguu 5:1-12
9. Kiristoos keessatti argamuu 5:13-21
24) Ergaa Yohaannis Isa Lammaffaa

Ergaan kun nama dhuunfaaf kan caafame dha. (1:1-2)
Yeroo itti barreeffame: Yohaannis ergaa kana kan caafetilmaamaan naannoo dhuma jaarraa
tokkoffaa ti
Qabiyyee Macaafichaa: Adeemsa rakkisa ture jireenya hafuuraa keessatti agarsiissuun, dhugaan
jiraachuun maalif akka barbaachisu lafa kaa’a.
Xiyyeeffannoo Ergichaa : Ergaan kun amanamummaa Kiristaanootaa jechuun in dandaa’ama.

Hirama ergichaa:- Lakkoofsota 13 yoo qabaatu kutaawwan lamatti hirama
1. Seera jaalala Waaqayyootiif ajajamuu 1-6
2. Kiristoosiin kan ganan barsiisota sobaan mormuu 7-13
25) Ergaa Yohaannis isa Sadaffaa

Ergaan kun kan barreeffame geggeessaa waldaa Kiristaanaa kan ture Gaayosiif dha.
Yeroo itti caafame: Akkuma ergaa isa lammaffaa naannoo dhuma jaaraa tokkoffaa keessa.
Qabiyyee macaafichaa: Kan barreeffame Gaayosiif innis geggeessaa waldaa kiristaanaa waan
tureef, dhimmi isaas waa’ee geggeessaa irratti jechuu dha.
Xiyyeeffannoo ergichaa: dhugaa shaakaluu kan jedhu dha.
Hirama Macaafichaa
Lakkoofsota 15 yoo qabaatu bakka 3tti qoodama
1. Amanamaa fi keessummaa kan simatu 1-8
2. Of tuultuu fi mormituu of eeggachiisuu 9-10
3. Hojjetaa gaarii jajjabeesuu 11-14
26) Ergaa Yihuudaa

Barreessaan kun Nama waldaa Yerusaalem. Obboleessa Yaaqoob, akkuma Yaaqoob du’aa ka’uu
Kiristoos booda kan amanee fi gaafa guyyaa shantamaffaas kedhannaa irra kan bartootaa wajjin
ture dha.
Yeroo itti barreeffame: Yoomii fi eessatti akka caaqame wanti lafa taa’e hin jiru. Garuu
kufaatii Yerusaalem dura akka ta’e dha.
Qabiyyee ergichaa: Yihuudaan ergaa isaa wanta inni caafeefamantootaaf yeroo tokko amantiin
erga kennamee booda jabaatanii akka dhaabataniif jajjabeessuuf.
Xiyyeeffannoo ergichaa: Amantii Warra Gananiif of eeggannoo kenname.
Hirama Ergichaa
Lakkoofsota 25 kan qabu yoo ta’u bakka 3tti hirama
1. Barsiisonni sobaa seenuu 1-4
2. Barsiisota sobaatiif deebii 5-16
3. Barsiisa sobaaf deebii kenname 17-25
27) Mul’ata Yohaannis

Xumura kakuu haaraati. Adda kan isa godhu raajii irratti waan xiyyeeffatuuf.
Yeroo itti caafame: Xumura jaarraa tokkoffaa keessa. Bakki isaa ‘fiximoo’ (Mul 1:1-2)
Qabiyyee Macaafichaa: Ibsa waldaalee Kiristaanaa lafa kaa’uun waa’ee deebi’ee dhufuu yesuus
tarreessa.
Hirama Macaafichaa
1. Itti seensa Nagaa gaafachuun 1:1-8
2. Mul’ata isa jalqabaa: Kiristoos waldaa Kiristaanatti 1:9-3:22
3. Mul’ata isa lammaffaa: Kiristoos haala biyya lafaa in to’ata 4:1-16:21
4. Mul’ata isa sadaffaa: Kiristoos humna hamoo in lola, in mo’as 17:1-21:8
5. Mul’ata isa afurfaa: Kiristoos teessoo isaa irratti: 21:9-22:5
6. Gudunfaa: Gorsaa fi Waamicha 22:6-21
Goolaba (Conclusion)
Ibsa Gabaabaa kanaan Macaafota kakuu haaraa xumuruun salphaa miti. Garuu hanga
dandaa’ametti kanneen bu’uura ta’an kaa’uun yaalameera. Kakuu haaraan marti gara Gooftaan
Yesuus kan agarsiisan dha. Nutis yaada keenya hundaa isuma irra godhachuun jireenya keenya
keessatti isaa wajjin turuu akka dandeenyuuf Waaqayyo nu haa gargaaru.

Furtuu Kakuu Haaraa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Furtuu Kakuu Haaraa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Furtuu Kakuu Haaraa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dan Bible College (Koleejii Macaafa Qulqulluu Daan)

Furtuu Kakuu Haaraa

“…Jaalalaan dubbii dhugaa dubbachaa, koottaa karaa hundumaan gara

Baafata (Table of Contents)

a) Mul’ata Waaqa jiraataa waan ta’eef. Kunis karaa sadiin:

1. Qabiyyee barreeffamaan (Amala) :- Shanan macaafota kakuu Haaraa Wangeelota

Macaafonni baay’een qabiyyeen barreeffama isaanii, yeroo barreeffamanitti ergaa yeroo

Waageelotaa fi Barsiisa irratti kan xiyyeeffatan Qajeelfama Raajii

3. Hirama Macaafota Kakuu Haaraa Akkaataa qabiyyee isaaniin

1) Jireenyaa fi tajaajila Yesuus

2) Dhalootaa fi guddina waldaa kiristaanaa 3) Guddina Waldaa Kiristaanaa fi ari’atamuu

a. Barreessaa dhugaa bahameefiin barreeffamuu

Wabiileen Qanoonaa bakka lamatti hiramu

hojjete irratti kan xiyyeeffate ta’uu

Walitti Bu’iinsa Yihuudootaa fi Warra Roomaa

Mana Qulqulummaa (Temple)

Mana Sagadaa (Sinaguage)

3. Jireenya Hawwaasuumaa, Diinagdee yeroo kakuu Haaraa

Haala Hawwaasummaa:- Uummatni jaarraa 1ffaa keessa turan sadarkaa jirenyaan

3. Xibaartoota:- Shaakala amantii dhuunfaatti amanu

Bakka Yesuus jiraatee fi Tajaajile

Wongeeloota Wal-fakkaatoo (Synoptic Gospels)

Irra Deemaa Macaafoota Kakuu Haaraa

1) Wangeela Gooftaa keenya Yesuus Kiristoos qulqulluu Maatewoos akka caafetti

Xiyyeeffannoo Macaafichaa: xiiyyeeffannoon wangeela Maatewos raajii kakuu Moofaa waa’ee

o Mul’ata Yooseef kaadhima Maariyaam (1:20-24)

Boqonnaa 16 kan qabu yoo ta’u bakka gurguddoo 4ti hirame

1. Tajaajilicha beeksisuu Mar 1:1-13

2. Hojii tajaajilichaa Mar 1:14. 7:23

3. Tajaajilicha irra ari’atamuu gahe Mar 7: 24, 10:52

4. Tajaajilichi hojii isaa raawwate Mar 11:1-16:20

Xiyyeeffannoo Macaafichaa Wangeelli Luqaas wangeelota biro caalaatti dhufaatii fayyisaa

Boqonnaa 24 kan qabu yemmuu ta’u bakka 4tti hirma.

1. Qophii fayyisichaa Luq 1:1-4, 13

2. Tajaajila fayyisichaa Luq 4: 14, 9:17

3. Gidiraa obsuu fayyisichaa Luq 9:18 – 19, 28

4. Fayyisaan hojii fayyisuu isaa raawwachuu Luq 19:29 24:53

Qabiyyee macaafichaa: Qabiyyeen ijoo macaafichaa Yohaannis mataa isaan kaa’ameera

Boqonnaawwan 21kan qabu yemmuu ta’u, bakka gurguddoo 4tti hirama

1) Ilmi Waaqayyoo mul’ate Yoh 1:1-51

2) Ilmi Waaqayyoo fudhatama Yoh 2:1-6 :71

3) Ilmi Waaqayyoo mormii irratti ka’e Yoh 7:1-12:11

4) Ilmi Waaqayyoo dhugaa bahameef Yoh 12:12-21:25

Qabiyye Macaafichaa: barreessichi babal’achaa kan deeme amantii Kiristaanaa ibsuuf.

Boqonnaa 28 kan qabu yoo ta’u bakka 5tti hirame

2. Jalqaba waldaa kiristaanaa Yerusaalemitti 1:12-8:3

3. Bara Ce’umsaa 8:4-11:18

5. Hidhamuu phaawuloosii fi of irraa ittisuu isaa 21:17 – 28:31

6) Ergaa Phaawulos Gara warra Roomaatti

Boqonnaa 16 yoo qabaatu, bakka gurguddoo 5tti hirama

1. Qulqullummaan Waaqayyoo barbaachisaa ta’uu 1:1-3:20

2. Qulqullummaan Waaqayyoo kennamuu 3:21-5:21

3. Bu’aa qulqullummaa Waaqayyoo 6:1-8:39

4. Qulqullummaan Waaqayyoo mo’achuu 9:1-11:36

5. Qulqullummaa Waaqayyoo gochaan 12:1-16:27

7) Ergaa gara warra Qoronxoos isa duraa

Boqonnaa 16 yoo ta’u bakka 8tti hirama

2. Furmaata wal qooduu 1:10-4:21