,;Ι,Ι·ΙΙ:\<>\ΙΙ·:ΝΛ

Ο μ ά δ α Σ ύ ν τ α ξ η ς : Ορια II 3

S i K m u n d I rcud: II α π ώ λ ε ι α τ η ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς στή ν ε ύ ρ ω σ η
/Μ:, στην ψ ύ χ ω σ η ( 1 9 2 4 )
Μετάφραση από τά γ ε ρ μ α ν ι κ ά : Τάνια Δασκαρόλη 7

Θανάσης Τ ζ α β ά ρ α ς : Κ α τ α τ ά ξ ε ι ς . δ ι α τ ά ξ ε ι ς . δ ι α ι ρ έ σ ε ι ς και ό ρ ι α .
(>(κα και τ α ξ ι ν ο μ ή σ ε ι ς στήν ψ υ χ ο π α θ ο λ ο γ ί α 12

Σ π ύ ρ ο ς Μ η τ ρ ο σ ύ λ η ς : Τά ό ρ ι α τ ο ύ ά ν α λ ύ σ ι μ ο υ και ή ά π ο σ ε ξ ο υ α λ ι κ ο π υ ί η σ η
-ής ψ υ χ α ν ά λ υ σ η ς . Ή ψ υ χ ο σ ω μ α τ ι κ ή ώς π α ρ ά δ ε ι γ μ α
Ε λ έ ν η Λ α ζ α ρ ά τ ο υ : Τ ά ό ρ ι α στήν ψ υ χ ο π α θ ο λ ο γ ί α τ ο ϋ π α ι δ ι ο ύ
'20
45
$1
Klda A b r e v a y a : Ί'ρελα καί γλχόσσα στά ό ρ ι α της ψ υ χ α ν ά λ υ σ η ς 57
In.
Χ ρ ή σ τ ο ς Ζ ε ρ β ή ς : "Ορια « π ά θ ο υ ς » 67

Holla l l a b i p : Τ ό θ έ μ α των ο ρ ί ω ν στό ε σ ω τ ε ρ ι κ ό της θ ε ρ α π ε ί α ς .

'()ρισμένες σ κ έ ψ ε ι ς γύρω από τό πλαίσιο ώς τόπο συμβολοποίησης 82
Φώτης Μ π ό μ π ο ς : Δ ι α δ ρ ο μ έ ς καί ό ρ ι α σ ώ μ α τ ο ς καί ψ υ χ ή ς :
ή ψυχοσωματική προβληματική 90

Κλεάνθης Τ σ α κ υ ρ ά κ η ς : Ή τοξικομανία: σ ύ μ π τ ω μ α ή «δυσφορία

στόν π ο λ ι τ ι σ ι ι ό » 102
Πέτρος Κ ε φ ά λ α ς : " Ο ν ε ι ρ α τής χρήσης - Χ ρ ή σ η ο ν ε ί ρ ω ν
( έ π ' α φ ο ρ μ ή ς δ ο θ ε ί σ η ς στήν ο μ ι λ ί α τής J . McDotlgall) Ill

Γ ρ η γ ό ρ η ς Ά μ π α τ ζ ό γ λ ο υ : Τ ά ό ρ ι α τής ψ υ χ α ν ά λ υ σ η ς . ή α π ό ρ ρ ο ι α
τής θ ε ρ α π ε ί α ς καί ή ψ υ χ ι α τ ρ ι κ ή α π ο ρ ί α 128
T e v f i k a T u n a b o y l u - I k i z : Τ ά α ν υ π έ ρ β λ η τ α ό ρ ι α τής ψ υ χ α ν ά λ υ σ η ς
στήν Τ ο υ ρ κ ί α 143
Μαρία Μ η τ ρ ο σ ύ λ η : Θεσμικά όρια -"Οριακοί θεσμοί 149

Επιπροσθέτως:
ΕλένηΤζαβάρα: Πολλαπλές παραδόσεις.μοναδική μετάδοση; Ιόβ

Αναγνωστήριο:
Δ η μ ή τ ρ η ς Π λ ο υ μ π ί δ η ς : Λένα Ά τ ζ ι ν ά : Ή μ α κ ρ ά ε ι σ α γ ω γ ή
τ η ς ψ υ χ α ν ά λ υ σ η ς στήν Ε λ λ ά δ α 173
 Ή απώλεια της
πραγματικότητας
στη νεύρωση
χαί στην ψύχωση* (W24)

Πρόσφατα όρισα 1 ένα άπό τά χαρακτηριστικά πού διαφοροποιούν τή

νεύρωση άπό την ψύχωση· έτσι. στην πρώτη, τό Έ γ ώ , σέ εξάρτηση άπό
την πραγματικότητα, καταπιέζει ένα μέρος τοό Αυτό (ζωή των όρμων),
ένώ τό ϊδιο Έ γ ώ . στην ψύχωση, στην υπηρεσία τοό Αυτό, αποσύρεται
άπό ένα μέρος της πραγματικότητας. Γιά τή νεύρωση λοιπόν θά ήταν κα­
θοριστική ή υπερίσχυση της επίδρασης τοό πραγματικού.γιά τήν ψύχωση
εκείνη τοό Αυτό. Ή απώλεια της πραγματικότητας θά ήταν γιά την ψύ­
χωση έκ τών προτέρων δεδομένη· γιά τή νεύρωση, θά νόμιζε κανείς, ότι
θά είχε αποφευχθεί.
Αυτό όμως δεν συμφωνεί καθόλου μέ τήν εμπειρία πού όλοι μπο­
ρούμε νά έχουμε· ότι κάθε νεύρωση διαταράσσει μέ κάποιον τρόπο τή
σχέση τοό ασθενούς μέ τήν πραγματικότητα. ότι είναι γιά αυτόν ένα μέ­
σον γιά νά αποσυρθεί άπό αυτήν καί, στίς βαριές της μορφές, σημαίνει
άμεσα μιά φυγή άπό τήν πραγματική ζωή. Αυτή ή αντίφαση εμφανίζεται
προβληματική, μόνον πού μπορεί εύκολα νά άρθεϊ καί διαφωτίζοντας
την. θά έχει οπωσδήποτε προωθηθεί ή κατανόηση μας γιά τή νεύρωση.

* «Der Realitatsverlust bei Neurose und
Psychose». GW. XIII. 361 -368. «The loss of
reality in neurosis and psychosis». St.E.,
XIX. 181 -187. « L a perte de la realite dans la
nevrose et dans la psychose». Nevrose. Psy-
choseet perversion. PUF. 1973. 299-303.
Οί αριθμημένες σημειώσεις είναι τοϋ
Ίδιου τοϋ Φρόυντ. Οί παραπομπές μέ γράμ -
ματα της ελληνικής αλφαβήτου καί δ.τι
είναι σέ αγκύλες αποτελούν επεξηγηματι­
κές προσθήκες τού μεταφραστή καί τής ε­
πιμέλειας.
1. Neurose und Psychose. Inlemat. Zschr.
J. PsA. X.U924). Heft 1. [GW. XIII].

Έχ τών υστέρων 6. Δεκέμβριος 2001

mmmmmmimj ι υ ι. J
' "»"—•'• r T ' -
Εκ των ϊχττέρων

Ή αντίφαση, δηλαδή, υπάρχει μόνον καθ' δσον εμείς έχουμε ύπ' όψιν
μας την κατάσταση εισόδου της νεύρωσης, κατά την οποία τό Έ γ ώ , στην
υπηρεσία της πραγματικότητας, προβαίνει στην απώθηση μιας κίνησης
της ορμής. Αυτό όμως δεν είναι ακόμη ή Ίδια ή νεύρωση. Αυτή συνίσταται
μάλλον στίς διαδικασίες, ο'ι όποιες προσφέρουν μιά αποζημίωση στό ζη­
μιωμένο μέρος τοϋ Αυτό. δηλαδή [συνίσταται] στήν αντίδραση μπρος
στήν απώθηση καί στήν αποτυχία τήςϊδιας της [απώθησης]. Ή χαλάρωση
της σχέσης μέ τήν πραγματικότητα είναι τότε ή συνέπεια αύτοϋ του δεύ­
τερου βήματος στή δημιουργία τής νεύρωσης καί δέν θά έπρεπε νά απο­
ρούμε, έάν ή λεπτομερής εξέταση δείξει ότι ή απώλεια της πραγματικό­
τητας άφορα ακριβώς εκείνο τό μέρος της πραγματικότητας, άπό την
απαίτηση τοϋ οποίου επακολούθησε ή απώθηση τής ορμής.
Τά χαρακτηριστικά τής νεύρωσης ώς επιτεύγματος μιας αποτυχημέ­
νης απώθησης δέν είναι κάτι νέο. Πάντοτε τό λέγαμε έτσι καί μόνο λόγω
τοϋ νέου συσχετισμού ήταν απαραίτητο νά τό επαναλάβουμε.
Ό προαναφερθείς προβληματισμός θά επανεμφανισθεί, εξάλλου, μέ
ιδιαίτερα εντυπωσιακό τρόπο, όταν πρόκειται γιά μιά περίπτωση νεύ­
ρωσης, ή αφορμή τής όποιας (ή «τραυματική σκηνή») είναι γνωστή καί
στήν οποία μπορούμε νά δούμε πώς τό πρόσωπο αποστρέφεται ένα τέ­
τοιο βίωμα καί τό παραδίδει στήν αμνησία. Θέλω.επί παραδείγματι, νά
κάνω μιά αναδρομή σέ μιά περίπτωση πού ανέλυσα πρίν άπό πολλά χρό­
νια 2 καί στήν οποία τό κορίτσι πού είχε ερωτευθεί τόν γαμπρό του. συ­
γκλονίζεται μπρος στό νεκρικό κρεβάτι τής αδελφής του άπό τήν ιδέα:
«Τώρα αυτός είναι ελεύθερος καί μπορεί νά σέ παντρευτεί». Ή σκηνή
αυτή αμέσως λησμονείται καί εισάγεται, κατ' αυτόν τόν τρόπο, ή διαδι­
κασία τής παλινδρόμησης, πού οδηγεί σέ υστερικούς πόνους. Ακριβώς σ'
αυτό τό σημείο.όμως.είναι πολύ διδακτικό νά δούμε μέσα άπό ποιά πο­
ρεία ή νεύρωση προσπαθεί νά διευθετήσει τή σύγκρουση. Απαξιώνει τήν
πραγματική αλλαγή μέ τό νά απωθεί τήν απαίτηση τής ορμής, γιά τήν
οποία πρόκειται, δηλαδή τήν αγάπη γιά τόν γαμπρό. Ή ψυχωτική αντί­
δραση θά ήταν [τό κορίτσι] νά απαρνηθεί τό γεγονός τού θανάτου τής
αδελφής.
"Ετσι. θά μπορούσε κανείς νά περιμένει ότι στή γένεση τής ψύχωσης
συμβαίνει κάτι ανάλογο μέ τή διαδικασία τής νεύρο.>σης. μεταξύ άλλων
άρχων φυσικά. "Οτι. δηλαδή. καί στήν ψύχωση διακρίνονται δύο βήματα.
τό πρώτο έκ τών οποίων αποκόπτει αυτή τή φορά τό Έ γ ώ άπό τήν πραγ­
ματικότητα, τό δεύτερο όμως θέλει νά επανορθώσει πάλι τή ζημιά καί
το!>ρα αποκαθιστά τή σχέση μέ τήν πραγματικύτητα.σέ βάρος τού Αυτό.
Πράγματι, στήν ψύχωση μπορεί νά παρατηρηθεί κάτι ανάλογο - καί έδώ
υπάρχουν δύο βήματα. τό δεύτερο φέρει τό χαρακτήρα τής επανόρθωσης
 ^ι^ιιπιιΐιΙ Freud

καθ' εαυτής.άλλά στή συνέχεια ή αναλογία υποχωρεί μηρός σέ μιά πολο

περισσότερο προωθημένη ομοιότητα των διαδικασιών. Τό δεύτερο βήμα
τής ψύχωσης θέλει επίσης νά εξισορροπήσει τήν απώλεια τής πραγματι­
κότητας, άλλά όχι σέ βάρος ένύς περιορισμού τού Αυτό. όπως στή νεύ­
ρωση . σέ βάρος τής σχέσης μέ τό πραγματικό· άλλα μέσα άπό άλλον. πε­
ρισσότερο αύτοεπιβεβαιωτικό. δρόμο μέ τή δημιουργία μιάς νέας πραγ­
ματικότητας ,ή οποία δέν παρέχει τό πρόσκομμα πού αναφέρθηκε.όπως
|ή πραγματικότητα] εκείνη πού εγκαταλείφθηκε. Τό δεύτερο βήμα λοι­
πόν στή νεύρωση όσο καί στήν ψύχωση οδηγείται άττό τίς Ίδιες τάσεις· καί
στίς δύο περιπτώσεις εξυπηρετεί τήν επιδίωξη γιά ισχύ τού Αυτό. πού
δέν αφήνεται νά δαμασθεί™ άπό τήν πραγματικότητα. Ή νεύρωση όσο
καί ή ψύχωση είναι συνεπώς καί ο'ι δύο έκφραση στασιασμού τού Αυτό
έναντι τού εξωτερικού κόσμου, τής δυσαρέσκειας του ή έάν θέλουμε της
ανικανότητας του νά προσαρμοσθεί στήν πραγματική ανάγκη, τήν Ανά­
γκη Ρ Ή νεύρωση καί ή ψύχωση διαφέρουν μεταξύ τους πολύ περισσότε­
ρο στήν πρώτη εισαγωγική αντίδραση παρά στήν προσπάθεια επανόρ­
θωσης πού ακολουθεί.
Ή αρχική διαφορά εκδηλώνεται.τότε.στό τελικό αποτέλεσμα μέ τρό­
πο . ώστε στή νεύρωση νά αποφεύγεται ένα μέρος τής πραγματικότητας
μέ τή φυγή. στήν ψύχωση όμως νά αναδομείται. "Η: στήν ψύχωση, μετά
τήν αρχική φυγή. ακολουθεί μιά ενεργητική φάση τής αναδόμησης, στή
νεύρωση [ακολουθεί].μετά τήν αρχική υπακοή.μιά έκ τών υστέρων προ­
σπάθεια φυγής. "Η ακόμη διαφορετικά διατυπωμένα: Ή νεύρωση δέν
απαρνείται τήν πραγματικότητα. απλώς δέν θέλει νά γνωρίζει τίποτα γιά
αυτήν ή ψύχωση τήν απαρνείται καί ζητά νά τήν αντικαταστήσει. "Ονο­
μάζουμε κανονική ή «υγιή» μιά συμπεριφορά πού συνδυάζει ορισμένα
χαρακτηριστικά καί τών δύο αντιδράσεων, όποις ή νεύρωση, δέν απαρ­
ν ε ί τ α ι τήν πραγματικότητα, όμως κατόπιν προσπαθεί νά τήν αλλάξει,
όπως ή ψύχωση. Αυτή ή σκόπιμη, κανονική συμπεριφορά οδηγεί φυσικά
σέ μιά εξωτερική εργασία έπί τού εξωτερικού κόσμου καί δέν αρκείται,
όπως στήν ψύχωση.στή δημιουργία εσωτερικών αλλαγών δέν είναι πλέον
αΰτοπλαστική.άλλά άλλοπλαστίκή.
Ή μετεπεξεργασία τής πραγματικότητας, στήν ψύχωση, συντελείται
στά ψυχικά κατάλοιπα τών μέχρι τώρα σχέσεων μέ αυτήν, δηλαδή στά
μνημονικά Ίχνη. στίς παραστάσεις καί κρίσεις, πού είχαμε αποκομίσει

2. ΪΙτίς «S(udien iiber Hysterie». 1895.
[C.W.. I).
α. Ελληνικά στό κείμενο.
β. Πρόκειται γιά τό ρήμα zwingen (ανα­
γκάζω . καταναγκάζω. βιάζω). άπ* οπού προ -
έρχεται καί Λ όρος Zwang. τόν όποιο ό
Φρόοντ χρησιμοποιεί σοχνά στό αντιθετικό
ζεύγος, εσωτερικός καταναγκασμός-έξω-
τερικός καταναγκασμός,
γ. Verleugnen.
Ύ.χ τών υστέρων

έως τώρα γιά αυτήν καί από τά όποια [ή πραγματικότητα] έκπροσωπεϊτο

στην ψυχική ζωή. "Ομως αύτη ή σχέση δέν είχε ποτέ περατωθεί,εμπλουτι­
ζόταν διαρκώς μέ νέες αντιλήψεις καί μεταβαλλόταν. Κατ' αυτόν τόν τρό­
πο, προκύπτει καί γιά τήν ψύχωση ή υποχρέωση νά δημιουργήσει τέτοιες
αντιλήψεις, πού θά ανταποκρίνονταν στή νέα πραγματικότητα, πράγμα
πού κατορθώνεται. μέ τόν πλέον ριζικό τρόπο. μέ τήν παραίσθηση. Έ ά ν οί
μνημονικές ψευδαισθήσεις.τά παραληρήματα καί οί παραισθήσεις σε τό­
σες πολλές μορφές καί περιπτώσεις ψύχωσης εμφανίζουν έναν τόσο δυ­
σχερή χαρακτήρα καί συνδέονται μέ τήν ανάπτυξη άγχους, τότε αυτό
είναι βέβαια μιά ένδειξη ότι ολόκληρη ή διαδικασία αναμόρφωσης συντε­
λείται ενάντια σέ δυνάμεις πού αντιτίθενται βίαια. Μπορούμε νά κατα­
σκευάσουμε αυτή τή διαδικασία μέ βάση τό πρότυπο της νεύρωσης, πού
μάς είναι πιό γνωστό. Έ δ ώ βλέπουμε ότι υπάρχει αντίδραση άγχους, κά­
θε φορά πού ή απωθημένη όρμή προελαύνει καί πού τό αποτέλεσμα της
σύγκρουσης όμως είναι μόνον ένας συμβιβασμός καί ώς Ικανοποίηση είναι
ατελής. Πιθανόν.στήν ψύχωση.τό έκδιωχθέν μέρος της πραγματικότητας
επιβάλλεται διαρκώς και πάλι στήν ψυχική ζωή. όπως ή απωθημένη όρμή
[επιβάλλεται] στή νεύρωση, καί γι' αυτό τό λόγο καί οί συνέπειες είναι
καί στίς δύο περιπτώσεις ο'ι ίδιες. Είναι αποστολή, πού ακόμη δέν έχει
επιχειρηθεί, μιάς ειδικευμένης ψυχιατρικής τό νά εξετάσει τούς διαφό­
ρους μηχανισμούς, ο'ι όποιοι στήν ψύχωση πρέπει νά επιτελέσουν τήν α­
ποστροφή ά~ό τήν πραγματικύτητα καί τήν ανασυγκρότηση μιάς πραγ­
ματικότητας, καθώς καί νά εξετάσει τό βαθμό επιτυχίας τους.
Είναι συνεπώς μιά αναλογία ακόμη μεταξύ νεύρωσης καί ψύχωσης,
ότι. καί στίς δύο. ή αποστολή πού επιχειρείται, αποτυγχάνει εν μέρει μέ
τό ότι ή απωθημένη όρμή δέν μπορεί νά δημιουργήσει ένα πλήρες υποκα­
τάστατο (νεύρωση) καί ή εκπροσώπηση της πραγματικότητας δέν μπορεί
νά μεταγγισθεί σέ μορφές πού παρέχουν Ικανοποίηση. (Τουλάχιστον όχι
σέ όλες τίς μορφές ψυχικών παθήσεων.) "Ομως τό κέντρο βάρους έχει κα­
τανεμηθεί διαφορετικά στίς δύο περιπτώσεις. Στήν ψύχωση τό κέντρο
βάρους βρίσκεται έξ ολοκλήρου στό πρώτί> βήμα. πού καθ' εαυτό είναι
παθολογικό καί μόνο σέ ασθένεια μπορεί νά οδηγήσει - αντίθετα στή νεύ­
ρωση τό κέντρο βάρους βρίσκεται στύ δεύτερο βήμα: στήν αποτυχία τής
απώθησης, ένώ τό πρώτο βήμα μπορεί νά πετύχει καί έχει πετύχει ανα­
ρίθμητες φορές στό πλαίσιο τής υγείας, ακόμη καί έάν αυτό δέν συμβαί­
νει ανέξοδα καί αφήνοντας πίσω του σημάδια της ψυχικής δαπάνης πού
απαιτήθηκε. Λυτές ο'ι διαφορές καί Ίσως πολλές άλλες ακόμη είναι ή συ­
νέπεια τής τοπικής διαφοράς στήν αρχική κατάσταση της παθογενοϋς
σύγκρουσης.έάν σέ αυτή τήν περίπτωση τό Έγώ έχει ενδώσει στήν αφο­
σίωση του στόν πραγματικό κόσμο ή στήν εξάρτηση του άπό τό Λυτό.
 Sijiniinui Ircuil

Ή νεύρωση.κατά κανόνα.αρκείται στό νά αποφεύγει τό ύπό συζητη-

αη μέρος της πραγματικότητας καί προστατεύεται ενάντια στη σοναντη-
ση μαζί του. Ή καθαρή διαφορά μεταξύ νεύρωσης καί ψύχωσης αποδυ­
ναμώνεται, όμως. μέ τό ότι καί στή νεύρωση δέν λείπουν ο'ι απόπειρες να
υποκατασταθεί ή ανεπιθύμητη πραγματικότητα άπό μιά άλλη κού αντα­
ποκρίνεται περισσότερο στήν επιθυμία. Τή δυνατότητα γι' αυτό προσφέ­
ρει ή ύπαρξη ενός κόσμου τής φαντασίωσης* μιάς περιοχής που. τότε.
κατά τήν εγκατάσταση της αρχής της πραγματικότητας είχε διαχωρισθεϊ
άπό τόν πραγματικό εξωτερικό κόσμο - έκτοτε, έν εϊδει μιάς «προστα­
σίας», διατηρείται ελεύθερη άπό τίς απαιτήσεις της αναγκαιότητας της
ζωής. δέν είναι απρόσιτη στό Έ γ ώ . αλλά προσαρτάται σ' αυτό μόνο χα­
λαρά. Ά π ό αυτόν τόν κόσμο της φαντασίωσης.ή νεύρωση αντλεί τό υλικό
γιά τά καινούργια μορφώματα επιθυμιών καί τό βρίσκει συνήθως εκεί
παλινδρομώντας σέ ένα πραγματικό παρελθόν περισσότερο Ικανοποιη­
τικό.
Ελάχιστα μπορούμε νά αμφισβητήσουμε ότι στήν ψύχωση ό κόσμος
τής φαντασίωσης διαδραματίζει τόν προαναφερθέντα ρόλο - καί έδώ συ­
νιστά τόν ταμιευτήρα άπ' όπου λαμβάνονται τό υλικό ή τά πρότυπα γιά
τή δόμηση της νέας πραγματικότητας. "Ομως ό νέος φαντασιωτικός εξω­
τερικός κόσμος τής ψύχωσης θέλει νά μπεί στή θέση τής εξωτερικής
πραγματικότητας, ένώ αυτός τής νεύρωσης στηρίζεται. όπως τό παιδικό
παιχνίδι, σέ ένα μέρος τής πραγματικότητας -σέ ένα άλλο μέρος άπό
αυτό άπό τό οποίο έπρεπε νά αμυνθεί-τοό προσδίδει μιά ιδιαίτερη ση­
μασία καί ένα μυστικό νόημα, πού ονομάζουμε, όχι πάντα απόλυτα
όρθά. συμβολικό. Κατ* αυτόν τόν τρόπο, καί γιά τή νεύρωση καί γιά τήν
ψύχωση.αυτό πού πρέπει νά ληφθεί ύπ' όψιν δέν είναι μόνο τό ερώτημα
ώς πρός τήν απώλεια της πραγματικότητας, άλλά καί αυτό τής αντικατά­
στασης της πραγματικότητας.

Μετάφραση άπό τά γερμανικά: Τάνια Δασκαρόλη

Ε π ι μ έ λ ε ι α : Ελένη Τζαβάρα

δ. Phantasiewell.