MAKROIQTISADIYYAT

Mövzu 4
MALİYYƏNİN ƏSASLARI

Mənbə: N. Qreqori Mənkyu. Ekonomiksin əsasları. (Azərbaycan dilində

tərcümə, E. İbadov və b.) Fəsil 27;

Öyrənmə hədəfləri

Plan:
1. Maliyyə (finance)
2. Cari dəyər (present value)
3. Gələcək dəyər (future value)
4. Risqi xoşlamamaq (risk averse)
5. Diversifikasiya (diversification)
6. Səciyyəvi risk (idiosyncratic risk)
7. Ümumi risk (Aggregate risk)
8. Fundamental təhlillər (fundamental analysis)
9. Səmərəli bazarlar hipotezi (efficient markets hypothesis)
10.İnformasiya baxımından səmərəli (informationally efficient)
11.Təsadüfi gəzinti (random walk)

ƏDƏBİYYAT
1.N. Qreqori Mənkyu. Ekonomiksin əsasları. (Azərbaycan dilinə tərcümə,
E.İbadov və.b.), Fəsil 27.
2. İqtisadi nəzəriyyə. Makroiqtisadiyyat 1,2. Juravlyovanın red. ilə.
Tərcümə. Ə. Babayevin red.ilə. Bakı. 2010.
3. İqtisadi nəzəriyyə kursu. A.Sidoroviçin red.ilə. Moskva. Tərcümə.
Ə.Babayevin red. Ilə. Bakı, 2012.
 Həyatınız boyu siz nə vaxtsa iqtisadiyyatın maliyyə sistemi ilə rastlaşmalı
olursunuz. Məsələn, siz qənaət etdiyiniz pullarınızı depozit kimi banka qoyursunuz
və ya ev almaq üçün ipoteka krediti götürürsünüz. İşləməyə başlayandan sonra siz
belə bir sualla qarşılaşacaqsınız: təqaüd dövrünüz üçün qənaət etdiyiniz pulu
səhmlərə, istiqrazlara və ya digər maliyyə alətlərinə yatırsanız yaxşı olar. Əgər siz
özünüz üçün səhmlərdən ibarət investisiya portfeli yaradırsınızsa, onda siz qərar
verməlisiniz ki, pulunuzun hansı hissəsini artıq mövcud olan şirkətlərin, məsələn,
"General Electric" şirkətinin səhmlərinə, yerdə qalan hissəsini isə yeni yaranmış
şirkətlərin, məsələn, "Cisco Systems" şirkətinin səhmlərinə qoyasınız. Axşamlar
xəbərlərə baxarkən siz, adətən səhmlər bazarının dinamikası barədə xəbərləri və
mütəxəssislərin bazarın dinamikası barədə verdiyi izahları eşidirsiniz.
Əgər siz, bir anlığa həyatınız boyu maliyyə məsələləri ilə bağlı qəbul
edəcəyiniz qərarları nəzərdən keçirsəniz görərsiniz ki, onların hamısında iki əlaqəli
elementə - zaman və riskə rast gəlmək olar. Əvvəlki fəsildə gördüyümüz kimi,
maliyyə sistemi iqtisadiyyatın əmanət və investisiya fəaliyyətini əlaqələndirir.
Yəni, maliyyə sistemi bizim bu gün verdiyimiz qərarların gələcəkdə həyatımıza
necə təsir edəcəyini müəyyən edir. Lakin, gələcək qeyri-müəyyəndir. Hər hansı bir
şəxs qənaət etdiyi pulu necə yerləşdirmək barədə qərar verərkən və ya müəssisə
investisiya qoymaq haqqında qərar verərkən, gələcəkdə gözlədikləri nəticəyə
əsasən bu qərarı verirlər, lakin gələcəkdəki faktiki nəticə gözlənilən nəticədən çox
fərqli ola bilər.
MALİYYƏ - insanların, zaman keçdikcə sərvətlərin bölüşdürülməsi və
risklərin idarə edilməsi ilə bağlı qərarları necə verdiklərini öyrənən elm
 Bu fəsildə biz, maliyyə bazarlarında iştirak edən insanların verdikləri qərarları
başa düşməyə kömək edən, bəzi maliyyə bazarı alətlərini təyin edəcəyik. Bizim
burada təhlil edəcəyimiz maliyyə alətləri ilə siz maliyyə kurslarında daha dərindən
tanış ola bilərsiniz. Maliyyə sistemi, ümumilikdə iqtisadi sistemin fəaliyyəti üçün
olduqca vacib olduğundan, iqtisadiyyatı başa düşməkdən ötrü maliyyənin əsasları
ilə tanış olmaq çox vacibdir. Maliyyənin əsas alətləri ilə tanış olmaq, həmçinin
sizin özünüzün həyatınız boyu maliyyə ilə bağlı qəbul edəcəyiniz qərarlar zamanı
lazım olacaq.
Bu fəsildə biz, üç mövzunu araşdıracağıq. Birincisi, biz müxtəlif zaman
nöqtələrində pulun dəyərini araşdıracağıq. İkincisi, risklərin idarə edilməsini təhlil
edəcəyik. Üçüncüsü, apardığımız zaman və risk təhlilinin əsasında əsas vəsaitlərin,
məsələn kapital payının, dəyərini müəyyən edən amilləri öyrənməyə çalışacağıq.
CARİ DƏYƏR - mövcud faiz dərəcələri şəraitində, gələcək bər hansı pul
məbləğini əldə etmək üçün bu gün lazım olan pul məbləğinə deyilir

GƏLƏCƏKDƏKİ DƏYƏR - mövcud faiz dərəcələri şəraitində, bugünkü hər

hansı pul məbləğinin gələcəkdə doğuracağı pul məbləğinə deyilir

MÜRƏKKƏB FAIZ DƏRƏCƏSI - faiz dərəcəsi hesabına qazanılan pulun

bankda saxlanılaraq, əlavə faiz gəliri gətirməsinə deyilir

CARİ DƏYƏR: PULUN ZAMAN DƏYƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİ

Fərz edin ki, kimsə sizə ya bu gün, ya da on ildən sonra 100 dollar verməyi
təklif edir. Siz bunlardan hansını seçərsiniz? Bu çox sadə bir sualdır. 100 dolları bu
gün almaq daha yaxşı olar, ona görə ki, bu məbləği bankda depozit qoysanız on
ildən sonra həm bu pul sizin olar, bu məbləğin üzərinə on il müddətində gələn
faizlər də sizə qalar. Nəticə: eyni bir məbləğ pulun bu gün üçün olan dəyəri,
gələcəkdəki dəyərindən artıqdır.
İndi isə daha mürəkkəb suala nəzər salaq: sizə bu gün 100 dollar və ya on
ildən sonra 200 dollar almaq şərtləri təklif edilir. Siz bunlardan hansını seçərdiniz?
Bu suala cavab vermək üçün, hər hansı pul məbləğinin dəyərini müxtəlif zaman
nöqtələrində müqayisə etmək üsulunu müəyyən etmək lazımdır. İqtisadçılar bu
suala cavab vermək üçün cari dəyər anlayışından istifadə edirlər. Gələcəkdəki hər
hansı məbləğ pulun cari dəyəri dedikdə, bu gün mövcud olan faiz dərəcələri ilə
gələcəkdəki məbləği doğura biləcək məbləğdə pul başa düşülür. Cari dəyər
anlayışından necə istifadə etməyi daha yaxşı başa düşmək üçün, bir neçə sadə
misala baxaq:
Sual: Əgər siz bankdakı hesabınıza bu gün 100 dollar qoyursunuzsa, N ildən
sonra bu məbləğ nəyə bərabər olacaq? Yəni, bugünkü 100 dolların gələcək dəyəri
nəyə bərabər olacaq?
Cavab: fərz edək ki, r onluq kəsr şəklində verilmiş faiz dərəcəsini ifadə edir
(yəni, faiz dərəcəsinin 5 faiz olması r = 0.05 olması deməkdir). Fərz edək ki, faiz
dərəcələri ilin sonunda ödənilir və əsas məbləğin üzərinə hesablanmış faiz dərəcəsi
bankda qalır və onun da üzərinə faiz hesablanır - bu prinsip mürəkkəb faiz dərəcəsi
adlanır. Onda indiki 100 dollar növbəti illərdə bu minvalla artar

(1 + r) x $100 bir ildən sonra,

(1+ r) x (1 + r) x $100 iki ildən sonra,
(1 + r) x (1 + r) x (1 + r) x $100 üç ildən sonra,
(1 + r)N x $100 N ildən sonra.

Məsələn, əgər biz illik faiz dərəcəsi 5 faiz olmaqla 10 il müddətinə pul
depozitə qoyuruqsa, onda 100 dolların on ildən sonrakı dəyəri (1.05) 10 x $100, yəni
163 dollar olar.
Sual: İndi isə fərz edək ki, N ildən sonra sizə 200 dollar pul ödəniləcək.
Gələcəkdə ödəniləcək bu məbləğin cari dəyəri nəyə bərabərdir? Yəni, siz banka
indi hansı məbləği depozit kimi qoymalısınız ki, N ildən sonra 200 dollar əldə
edəsiniz?
Cavab: Bu suala cavab vermək üçün, əvvəlki suala verdiyimiz cavabı əks
istiqamətdə nəzərdən keçirmək kifayətdir. Əvvəlki suala cavab verərkən, pul
məbləğinin gələcək dəyərini hesablamaq üçün biz cari dəyəri (1 + r)N ifadəsinə
vurduq. Gələcək dəyərdən cari dəyəri hesablamaq üçün isə, gələcək dəyəri (1 + r)N
ifadəsinə bölürük. Beləliklə, N il sonrakı 200 dolların cari dəyəri $200/(1 + r)N -ə
bərabərdir. Əgər həmin məbləğ bu gün banka depozit kimi qoyularsa, N ildən
sonra həmin məbləğ (1 + r)N x [$200/(1 + r)N], yəni 200 dollar olar. Məsələn, əgər
faiz dərəcəsi 5 faizdirsə, onda on ildən sonrakı 200 dolların cari dəyəri
$200/(1.05)10, yəni 123 dollar olar.
Bu misalları daha ümumi düstur kimi vermək olar: Əgər r faiz dərəcəsidirsə,
onda N ildən sonra alınacaq X məbləğinin cari dəyəri X/(l + r) N kəmiyyətinə
bərabərdir.
1002018 > 100 2028
Yəni 2018-ci ildəki 100 dollar 2028-ci ildəki 100 dollardan daha çoxdur.
İndi isə gəlin əvvəlki suala qayıdaq: siz hansını seçərsiniz - 100 dollar bu gün
və ya 200 dollar 10 ildən sonra? Əgər faiz dərəcəsi 5 faizdirsə, onda cari dəyər
düsturuna əsasən, siz yəqin ki, on ildən sonrakı 200 dolları seçərsiniz. On ildən
sonrakı 200 dolların cari dəyəri 123 dollara bərabərdir və bu da 100 dollardan
artıqdır. Beləliklə, siz on ildən sonra 200 dollar almaq təklifi ilə razılaşsanız daha
yaxşı olar.

ƏLAVƏ MƏLUMAT

MÜRƏKKƏB FAİZLƏRİN
HESABLANMASI - 70 QAYDASI"
Təsəvvür edin ki, bir ölkənin illik iqtisadi artım dərəcəsi 1 faiz, digər ölkənin
iqtisadi artım dərəcəsi isə 3 faizdir. ilk baxışdan, bu elə də böyük bir fərq kimi
görünmür - doğrudan da, 2 faizin nə böyük fərqi ola bilər ki?
Lakin, əslində bu 2 faizlik fərq yekunda çox böyük fərqlərə gətirib çıxara
bilər. Faizlərlə ifadədə kiçik görünən artım dərəcələri, bir neçə il ərzində mürəkkəb
faiz kimi hesablandıqda, nəticədə çox böyük fərqlərə gətirib çıxara bilər.
Beiə bir misala baxaq. Fərz edin ki, kolleci bitirən iki şəxs -Cerri və Eleyn -
hər ikisi 22 yaşlarında əmək fəaliyyətinə başlayırlar və onların hər ikisinin illik
əmək haqları 30 000 dollardır. Cerrinin fəaliyyət göstərdiyi iqtisadi mühitdə bütün
gəlirlər ildə 1 faiz, Eleynin fəaliyyət göstərdiyi mühitdə isə bütün gəlirlər ildə 3
faiz artır. Sadə hesablamalar vasitəsilə, bunun nə ilə nəticələnəcəyini göstərmək
çətin deyil. Qırx ildən sonra, onların hər ikisinin 62 yaşı olanda, Cerrinin illik
əmək haqqı 45 000 dollar, Eleynin illik əmək haqqı isə 98 000 dollar olar. İllik
artım dərəcəsində olan 2 faizlik fərq, yekunda Eleynin illik əmək haqqının Cerrinin
illik əmək haqqından iki dəfədən də çox olmasına gətirib çıxarır.
 Məşhur bir qayda, bəzən 70 qaydası adlanan qayda artım dərəcələrindəki
fərqin və mürəkkəb faiz dərəcələrinin hesablanmasının yekun nəticəyə təsirini başa
düşməyə kömək edir. 70 qaydasına əsasən, əgər hər hansı kəmiyyət ildə x faiz
artırsa, onda həmin kəmiyyət təxminən 70/x ildə iki dəfə artır. Cerrinin işlədiyi
iqtisadi mühitdə gəlirlər ildə 1 faiz artır, yəni, gəlirlərin iki dəfə artması üçün 70 il
vaxt lazımdır. Eleynin fəaliyyət göstərdiyi iqtisadi mühitdə isə, gəlirlər ildə 3 faiz
artır və deməli, gəlirlərin iki dəfə artması üçün, 70/3, və ya 23 il lazımdır.
70 qanunu nəinki iqtisadi artımı başa düşməyə kömək edir, o həm də pul
yığımlarına əlavə olunan gəlirlərin artmasını başa düşməyə kömək edir. Belə bir
misala baxaq: 1791-ci ildə Ben Franklin vəfat etdi və 5 000 dollar mirası qaldı və
onun bu mirası 200 il ərzində sərmayə kimi qoyularaq tibb tələbələrinə və elmi
tədqiqata yardıma sərf edildi. Əgər bu pul ildə üzərinə 7 faiz gəlir gətirsəydi (bu
doğrudan da belə ola bilərdi), onda bu sərmayənin dəyəri hər 10 ildə iki dəfə
artardı. 200 il ərzində ilkin məbləğ 20 dəfə ikiqat arta bilərdi. 200 ilin sonunda,
mürəkkəb faiz dərəcəsi hesablanmaqla, ilkin məbləğ 220 x 5 000 dollar, yəni 5
milyard dollara bərabər olardı. (Əslində, Franklinin 5 000 dollar mirası 200 il
ərzində cəmisi 2 milyon dollar oldu, ona görə ki, pulun bir hissəsi bu illər ərzində
daim xərclənmişdi.)
Bu misaldan göründüyü kimi, artım dərəcələri və faiz dərəcələri bir çox illər
ərzində mürəkkəb faiz dərəcəsi kimi hesablandıqda çox böyük nəticələrə gətirib
çıxara bilər. Yəqin buna görə, Albert Eynşteyn mürəkkəb faiz hesablanmasını
"tarixdə ən böyük riyazi kəşf" adlandırmışdı.

Diqqət edin ki, sizin yuxarıdakı suala cavabınız faiz dərəcəsindən asılıdır.
Əgər faiz dərəcəsi 8 faiz olarsa, onda on ildən sonrakı 200 dolların cari dəyəri
$200/(1.08)10, yəni 93 dollar olar. Bu halda, siz bugünkü 100 dolları alsanız daha
yaxşı olar. Nə üçün faiz dərəcəsi sizin seçiminiz üçün əhəmiyyətlidir? Cavab
bundan ibarətdir ki, faiz dərəcəsi yüksək olduqca, siz pulunuzu banka depozit kimi
qoyaraq, daha yüksək faiz gəlirləri əldə edə bilərsiniz və ona görə də, bu gün 100
dollar almaq daha məqsədəuyğundur.
İndiki dəyər anlayışının bir sıra tətbiq sahələri var, məsələn, şirkətlər
investisiya layihələrini dəyərləndirərkən bu anlayışdan geniş şəkildə istifadə
edirlər. Məsələn, təsəvvür edin ki, "General Motors" şirkəti yeni zavod tikməyi
planlaşdırır. Fərz edin ki, zavodu tikmək üçün bu gün 100 milyon dollar tələb
edilir və zavod işə düşəndən sonrakı on ilin sonunda 200 milyon dollar gəlir
gətirəcək. "General Motors" bu iayihəyə başlamalıdırmı? Diqqət yetirsəniz
görərsiniz ki, bu məsələ elə bizim bir az əvvəl öyrəndiyimiz məsələ ilə eynidir.
Şirkət qərar qəbul etmək üçün on ildən sonrakı 200 milyon dolların cari dəyəri ilə,
zavod tikmək üçün lazım gələn 100 milyon dollar xərci müqayisə etməlidir.
Beləliklə, şirkətin hansı qərarı qəbul etməsi faiz dərəcəsindən asılıdır. Əgər
faiz dərəcəsi 5 faizdirsə, onda on ildən sonrakı 200 milyon dollar gəlirin cari dəyəri
123 milyon dollar olar və ona görə də 100 milyon dollar xərc çəkib zavod tikmək
"General Motors" şirkətinə sərf edər. Bununla müqayisədə, əgər faiz dərəcəsi 8
faiz olarsa, onda zavodun on ildən sonrakı 200 milyon dollar gəlirinin cari dəyəri
cəmi 93 milyon dollar olar və şirkət bu layihədən imtina edər. Beləliklə, cari dəyər
anlayışı faiz dərəcəsi qalxdıqda investisiyanın və deməli, borc kapitalının həcminin
azalmasının səbəbini izah etməyə imkan verir.
İndi isə cari dəyərin başqa bir tətbiqinə nəzər salaq: Fərz edin ki, siz lotereya
oyununda 1 milyon dollar udmusunuz və sizə bu məbləği ildə 20 000 dollar
olmaqla 50 il müddətində (cəmisi 1 000 000 dollar) və ya dərhal 400 000 dollar
almaq təklif olunur. Bu təkliflərdən hansını seçərsiniz? Doğru seçim etmək üçün,
siz gələcəkdə alacağınız məbləğlərin cari dəyərini hesablamalısınız. Yuxarıdakılara
bənzər 50 hesablama (hər bir ödəniş üçün bir hesablama) aparandan və nəticələri
topladıqdan sonra, faiz dərəcəsi 7 faiz olduqda bu milyon dollarlıq mükafatın cari
dəyərinin cəmi 276 000 dollar olduğunu görəcəksiniz. Bu səbəbdən, 400 000
dolları dərhal almaq yaxşı olardı. Milyon dolların böyük məbləğ kimi görünməsinə
baxmayaraq, cari dəyəri baxımından, o qat-qat azdır.
Qisa Təkrar Faiz dərəcəsi 7 faizdir. On ildən sonrakı 150 dolların cari dəyəri nəyə
bərabərdir?
RİSKİN İDARƏ EDİLMƏSİ
Həyat risklərlə doludur. Xizək sürərkən siz yıxılıb ayağımzı sındırmaq riski
ilə üzləşirsiniz. Avtomobilinizlə işə gedərkən avtomobil qəzasına düşmək riskiniz
olur. Yığdığınız pulu səhmlərə yatırarkən siz səhmlərin qiymətinin düşməsi riski
ilə üzləşirsiniz. Bu cür risklərə rasional cavab, nəyin bahasına olursa olsun bu
risklər-dən qaçmaq deyil - əksinə, bu riskləri nəzərə almaqla həmin işlərə başlamaq
haqqında qərar qəbul etməkdən ibarətdir. İndi isə bunun necə edildiyinə nəzər
salaq.
 Riski Xoşlamamaq
RİSKİ XOŞLAMIRLAR - qeyri-müəyyənliyi xoşlamamağı ifadə edir

Bir cox insanlar riski xoşlamırlar. Bu təkcə o demək deyil ki, həmin insanlar
xoşlamamağı ifadə edir onların başına gələ büəcək pis şeyləri xoşlamırlar. Bu,
həmin insanların nisbətən yaxşı şeyləri pis şeylərdən daha çox xoşladıqlarını
göstərir.
Məsələn, fərz edin ki, dostunuz sizə belə bir şərt təklif edir. O qəpiyi atıb
fırladaraq tutacaq. Əgər qəpik yazılan üzü üstə düşərsə, o sizə 1 000 dollar

verəcək. Lakin əgər gerb üzü üstə düşərsə, siz ona 1 000 dollar verməli
olacaqsınız. Siz bu mərci qəbul edərsinizmi? Əgər siz riski xoşlamırsınızsa, siz bu
mərci qəbul etməzsiniz. Riski xoşlamayan insan üçün, 1 000 dolları itirməyin
ağrısı, 1 000 dollar qazanmaq xoşbəxtliyindən daha çoxdur.
Iqtisadçılar riski xoşlamamağm modelini qurmaq üçün, hər hansı bir şəxsin
rifahmm və ya məmnunluğunun ölçüsü olan fayda anlayışından istifadə edirlər.
İnsanların malik olduqları var-dövlətin hər bir səviyyəsinə Təsvir 1-də göstərildiyi
kimi, fayda kəmiyyəti uyğun gəlir. Bu funksiyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri
ondan ibarətdir ki, marjinal fayda getdikcə azalır. Şəxsin var-dövləti nə qədər çox
olarsa, hər bir əlavə dolların ona verdiyi fayda daha az olar. Bu səbəbdən, şəxsin
var-dövləti artdıqca fayda funksiyası daha yastı olur. Marjinal faydanın azalması
səbəbindən, 1 000 dollar məbləğin mərcdə uduzulmasından irəli gələn faydanın
itirilməsi, həmin məbləği udarkən faydanın artmasından daha çox olur. Nəticədə,
deyirlər ki, həmin şəxs riski xoşlamır.
Riski xoşlamamaq anlayışı bizə iqtisadiyyatda müşahidə etdiyimiz bir sıra
hadisələri izah etmək imkanı verir. İndi isə gəlin onlardan üçünü nəzərdən keçirək:
sığorta, diversifikasiya və risk-mənfəət nisbəti.
Sığorta Bazariarı
Riskləri azaltmağın bir yolu sığorta almaqdır. Sığorta müqaviləsinin ümumi
xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, risklə qarşılaşan şəxs sığorta şirkətinə sığorta haqqı
ödəyir, sığorta şirkəti də öz növbəsində riskin hamısını və ya müəyyən bir hissəsini
öz öhdəsinə götürməyə razılaşır. Sığortanın müxtəlif növləri var. Avtomobil
sığortası sizin avtomobil qəzasına düşmə riskinizi, yanğın sığortası evinizin
yanması riskini, tibbi sığorta tibbi müayinəyə və müalicəyə ehtiyacmızın olması
riskini, həyat sığortası isə həyatınızı itirmək və ailənizi gəlirdən məhrum etmək
riskini aradan qaldırmağı öhdəsinə götürür. Çox yaşama riskindən sığortalanma da
vardır. Bu gün ödənilən sığorta haqqı üçün sığorta şirkəti sizə illik məbləği,
müntəzəm sığorta məbləğini ölənə qədər hər il ödəyir.
Mahiyyətcə, hər bir sığorta müqaviləsi ehtimal üzərində qurulan işdir.
Avtomobilinizin qəzaya düşməməsi, evinizin yanmaması və bahalı tibbi xidmətə
ehtiyacımızın yaranmaması da mümkündür. Uzun illər sığorta şirkətinə sığorta
haqqı ödəyərək, əvəzində arxayınçılıqdan başqa heç bir şey əldə etməyə də
bilərsiniz. Doğrudan da, sığorta şirkəti insanların çoxunun öz sığorta
şəhadətnamələrinə əsasən iddia irəli sürməməsi ehtimalını əsas götürərək bu işlə
məşğul olurlar. Əks təqdirdə, onlar uğursuz olan və işlərini davam etdirmək
istəyən şirkətlərin böyük iddialarını təmin edə bilməzlər.
İqtisadiyyata bütöv halda yanaşmaq baxımından, sığortanın rolu həyata aid
riskləri aradan qaldırmaq deyil, onları daha səmərəli ötürüb yaymaqdan ibarətdir.
Məsələn, yanğın sığortasına baxaq. Yanğın sığortasına sahib olmaq, evinizi yanğın
nəticəsində itirmək riskini azaltmır. Lakin, həmin uğursuz hadisə baş verdikdə,
sığorta şirkəti sizi evlə təmin edir. Riskə tək sizin məruz qalmanızdansa, onun
sığorta şirkətinin minlərlə səhmdarı tərəfindən bölüşdürülməsi daha yaxşıdır.
Çünki, insanlar riskə qarşıdırlar - 10 000 adamın hər birinin riskin 1/10 000-ni
öhdəsinə götürməsi, bir şəxsin həmin riski bütövlükdə öhdəsinə götürməsindən
daha məqsədəuyğundur.
Sığorta bazarlarının riski bölüşmək qabiliyyətinə mane olan 2 növ problem
vardır. Birinci problem arzu edilməyən seçimdir: böyük riskli şəxs aşağı riskli
şəxsə nisbətən daha tez-tez sığortaya müraciət edir. İkinci problem isə, mənəvi
təhlükədir: insanlar sığortanı aldıqdan sonra onlar riskli davranışlarına az diqqət
yetirirlər. Sığorta şirkəti, belə problemlərdən xəbərdardır və sığortanın qiyməti,
sığorta almdıqdan sonra sığorta şirkətinin üzləşəcəyi faktiki riskləri nəzərə alır.
Əgər bəzi şəxslər özlərinin aşağı risklə üzləşəcəklərini bilirlərsə, onda belə şəxslər
yüksək qiymətə sığorta almaqdansa, potensial risklərlə əlaqədar itkilərə özlərinin
məruz qalmalarına üstünlük verirlər.
DİVERSFİKASİYA - bir riski çoxlu sayda kiçik əlaqəsiz risklərlə əvəz etməklə
ümumi riskin azaldılmasına deyilir
Səciyyəvi Riskiərin Diversifikasiyası
Böyük və bir vaxtlar nüfuzlu "Enron" şirkəti, 2002-ci ildə mühasibat işinin
düzgün təşkil olunmaması və yalan məlumatlar verməsi ucbatından müflis oldu.
Şirkətin rəhbərləri Konqresə dəvət edilərək dinləmələr zamanı sorğu-sual edildilər
və onların bəzisi cinayət məsuliyyətinə cəlb olundular. Hadisənin ən kədərli hissəsi
ondan ibarətdir ki, minlərlə adi işçi nəinki işlərini, həmçinin həyatları boyu
qənaətlə yığdıqları pullarını itirdilər. İşçilər özlərinin təqaüd yığımlarının üçdə-
ikisini, indi heç bir dəyəri olmayan "Enron" səhmlərinə qoymuşdular.
Əgər maliyyə mütəxəssisləri riski xoşlamayan insanlara bir məsləhət verməli
olsa idilər, onda onlar belə bir məsləhət verərdilər: "Bütün yumurtalarınızı bir
səbətə qoymayın" Siz bunu eşitmiş ola bilərsiniz, lakin maliyyə bu ənənəvi
Sığorta bazarı, riskin diversfikasiya olunmasma bir misalıdır. Hər bir evin
yanğın riski ilə üzləşə biləcəyi, 10 000 evdən ibarət olan bir şəhər təsəvvür edək.
Kimsə sığorta şirkəti açarsa və şəhərin hər bir sakini ya sığorta şirkətinin səhmdarı,
ya da sığorta polisinin sahibi olarsa, onlar diversifikasiya sayəsində risklərini
azaltmış olarlar. İndi hər bir şəxs, öz şəxsi evində bir yanğının bütöv bir riskdən
daha çox mümkün ola biləcək 10 000 yanğın riskinin 1/10 000-i ilə üzləşir. Bütün
şəhər eyni zamanda yanğına tutulmadığı halda, hər bir şəxsin üzləşəcəyi risk daha
az olur.

İnsanlar qənaət etdikləri pulların maliyyə aktivləri almağa sərf etdikdə, onlar
həm də diversifikasiya yolu ilə riski azalda bilirlər. Şirkətdən səhm alan şəxs,
şirkətin gələcək gəlirliliyi naminə orada pul yerləşdirir. Qoyulan pul adətən riskli
olur, çünki, şirkətin gələcək taleyi barədə dəqiq proqnoz vermək çox çətindir.
"Microsoft" kiçik bir müəssisə kimi bazara daxil olsa da, bir neçə çılğın yeniyetmə
qısa müddətdə onu dünyanın ən dəyərli şirkətinə çevirə bildi; "Enron" isə cəmisi
bir neçə ayın ərzində dünyanın ən məşhur şirkətləri sırasından çıxaraq ən zəif,
dağınıq şirkətlərindən birinə çevrildi. Xoşbəxtlikdən, səhmdarlar özlərinin var-
dövlətini heç də ancaq bir şirkətin taleyi ilə bağlamağa məcbur deyillər. Daha çox
sayda müəssisənin səhmlərinə az miqdarda pul qoymaqla, sərmayəçi riski ciddi
şəkildə azalda bilər.
Təsvir 2-də, səhm portfelinin riskinin portfeldəki səhmlərin sayından asılılığı
göstərilib. Burada risk, statistika və riyaziyyatda öyrəndiyiniz standart sapma
adlandırılan statistik göstərici ilə ölçülür. Standart sapma, kəmiyyətlərin orta
qiymətdən kənara sapmalarını nisbi kəmiyyət şəklində ifadə edir. Portfelin
gəlirliliyinin standart sapması nə qədər yüksək olarsa, o, bir o qədər riskli olur.
Təsvirdə göstərildiyi kimi, səhmlərin sayı artdıqca səhm portfelinin riski
əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. Vahid səhmi olan portfel üçün, standart sapma
49 faizdir. 1 səhmdən 10 səhm almağa doğru getdikcə, riskin təxminən yarısı yox
olur. 10 səhmdən 20 səhm almağa doğru getdikcə, risk daha 13 faiz azalır.
Səhmlərin sayı artmağa davam etdikcə, risk aşağı düşməyə başlasa da, səhmlərin
sayı 20-dən 30-dək artdıqca, riskin azalması çox kiçik olur.
SƏCİYYƏVİ RİSK - yalnız bir iqtisadi agentə təsir edən risklərə deyilir
ÜMUMİ RİSK - eyni zamanda bütün iqtisadi agentlərə təsir edən risklərə dey ilir

Qeyd etmək lazımdır ki, portfeldəki səhmlərin sayını artırmaqla bütün riski
yox etmək mümkün deyil. Diversifikasiya səciyyəvi riskləri yox edə bilər yəni, hər
bir müəssisənin özünə xas riski aradan qaldıra bilər. Lakin, diversifikasiya ümumi
riski, bir çox şirkətlərə eyni dərəcədə təsir edən, bütün iqtisadiyyatla bağlı olan
qeyri-müəyyənliyi tam kənarlaşdıra bilməz. Misal üçün, iqtisadiyyatda düşüş baş
verərsə, şirkətlərin çoxu satışın aşağı düşməsi, gəlirlərin azalması və aşağı səhm
gəlirliliyi ilə üzləşərlər. Diversifikasiya səhmlərə investisiya qoyanlar üçün riski
azaltsa da, onu tam aradan qaldıra bilmir.

Risk və Mənfəət Arasında Əlaqə

Fəsil 1-dəki Ekonomiksin On Prinsipindən biri, insanların seçimlərlə
üzləşməsidir. Maliyyə qərarlarının qəbulu ilə ən sıx əlaqədə olan seçim, risk və
mənfəət arasındakı seçimdir.
Gördüyümüz kimi, hətta diversifikasiya edilmiş səhm portfelində belə risklər
mövcuddur. Lakin riski xoşlamayan insanların bu qeyri-müəyyənliklə barışmasının
səbəbi, onların bunun müqabilində əlavə fayda əldə etmələridir. Tarixən, səhmlər
digər maliyyə aktivləri ilə müqayisədə, məsələn istiqraz yə bank əmanət hesabları
ilə müqayisədə daha yüksək gəlirliliyə malik olublar. Ötən iki yüz il ərzində,
səhmlərin illik orta gəlirliliyi təxminən 8.3 faiz olduğu halda, qısa-müddətli dövlət
istiqrazlarının orta illik gəlirliliyi cəmi 3.1 faiz olmuşdur.
Öz pul yığımlarını necə yerləşdirmək barədə qərar verərkən, insanlar yüksək
gəlirlilik əldə etmək müqabilində hansı riskləri qəbul edə biləcəklərini
aydınlaşdırmalıdırlar. Təsvir 3-də, 8.3 faiz orta gəlirliliyə və 20 faiz standart
sapmaya malik səhm ilə 3.1 faiz orta gəlirliliyə və sıfır faiz standart sapmaya malik
səhm arasında seçim təsvir edilib. Risksiz alternativ ya bank əmanət hesabı, ya da
dövlət istiqrazı ola bilər. Bu təsvirdə, hər bir nöqtə portfelin riskli səhm və risksiz
aktivlər arasında müəyyən paylaşdırılmasını əks etdirir. Təsvirdən göründüyü kimi,
bu şəxs öz vəsaitinin daha böyük hissəsini riskli səhmlərə yerləşdirdikdə, həm risk,
həm də mənfəət artır. Risk və mənfəət arasında əlaqənin olmasının dərk edilməsi,
hələ şəxsin nə qərar verəcəyini bilməsi demək deyil. Risk və mənfəətin hansı
kombinasiyasının seçilməsi, şəxsin riskə fərdi münasibətinin necə olmasından
asılıdır. Lakin, səhmdarlar bir şeyi dərk etməlidirlər ki, yüksək orta gəlirlilik
həmişə yüksək risklə müşayiət olunur.
Qisa Təkrar Riski xoşlamayan şəxsin rastlaşdığı riski azaltmasının üç üsulunu təsvir edin.
 AKTİVLƏRİN DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİ
İndiyədək biz maliyyənin iki təməl anlayışı - zaman və riski başa düşməyə
çalışdıq, indi isə gəlin əldə etdiyimiz bilikləri tətbiq etməyə çalışaq. Bu bölmədə
biz belə sadə bir suala cavab verməyə çalışacağıq. Səhm payının qiymətini nə təyin
edir? Digər qiymətlər üçün olduğu kimi, bu halda da qiyməti tələb və təklifin
müəyyən etdiyini söyləmək olar. Lakin, bu hələ tam cavab demək deyil. Səhm
qiyməti anlayışını daha dərindən başa düşmək üçün, biz hər hansı bir şəxsin səhm
üçün ödəməyə hazır olduğu məbləğə hansı amillərin təsir etdiyini araşdırmalıyıq.
Fundamental Təhlillər
Təsəvvür edək ki, qənaət etdiyiniz pulların 60 faizini səhmlərə qoymağı
qərara almısınız və diversifikasiyaya nail olmaq üçün 20 müxtəlif səhm almısınız.
Əgər qəzetləri açsanız, sıra ilə düzülmüş minlərlə səhmin olduğunu görərsiniz. Siz
onlardan 20 müxtəlif səhmi necə seçəcəksiniz?
Siz səhm alanda, biznesdən pay almış olursunuz. Hansı biznesə sahib olmağı
qərara aldıqda, 2 şeyi nəzərə almaq vacibdir: biznesin dəyəri və səhmin satış
qiyməti. Əgər qiymət dəyərdən aşağıdırsa, həmin səhmə aşağı qiymətləndirilmiş
səhm deyirlər. Əgər qiymət dəyərdən yüksəkdirsə, həmin səhmə yüksək
qiymətləndirilmiş səhm deyirlər. Əgər qiymət və dəyər bərabərdirsə, həmin səhm
düzgün dəyərləndirilmiş səhm adlanır. Öz portfeliniz üçün 20 səhm seçərkən, aşağı
qiymətləndirilmiş səhmləri üstün tutmalısınız. Bu halda, sizin biznesə qoyduğunuz
pul, aldığınız biznes hissəsinin dəyərindən az olur.
Lakin, demək etməkdən asandır. Qiyməti öyrənmək asandır: Siz bunun üçün
sadəcə qəzetə baxa bilərsiniz. Çətini isə biznesin dəyərini təyin etməkdir.
Fundamental təhlillər dedikdə, şirkətin fəaliyyətini ətraflı təhlil etməklə, onun
dəyərinin müəyyənləşdirilməsi başa düşülür. Bir çox "Wall Street" firmaları belə
fundamental təhlilləri aparmaq və hansı səhmi almaqda məsləhət vermək üçün
səhm təhlilçiləri ilə yaxından işləyirlər.
Səhmdar üçün səhmin dəyəri, divident ödənişləri axmının cari dəyəri və
səhmin son satış qiymətinin cari dəyərinin cəminə bərabərdir. Onu da yada salmaq
lazımdır ki, dividentlər şirkətin öz səhmdarlarına verdiyi nağd pul ödənişınəridir.
Şirkətin dividenti ödəmə qabiliyyəti və həm də səhmdarlar öz payını satarkən
səhmin dəyəri şirkətin mənfəət əldə etmə qabiliyyətindən asılıdır. Şirkətin
mənfəətliliyi isə öz növbəsində çoxlu sayda amillərdən - onun məhsuluna olan
tələbdən, rastlaşdığı rəqabətdən, kapital qoyuluşundan, işçilərinin həmkarlar
təşkilatında birləşib-birləşməməsindən, müştərilərinin sadiqliyindən, hansı
hökumət tənzimlənməsi və vergi yükü ilə üzləşməsindən və s. amillərdən asılıdır.
FUNDAMENTAL TƏHIILLƏR - şirkətin öz dəyərini müəyyən etmək üçün
gələcək perspektivlərini və mühasibat hesabatlarını öyrənən tədqiqat sahəsidir
Fundamental təhlilçilərin işi, bütün bu amilləri nəzərə almaqla şirkətin
səhminin düzgün qiymətini müəyyən etməkdən ibarətdir.
Əgər siz səhm portfeli seçərkən fundamental təhlillərdən istifadə etmək
istəyirsinizsə, bunun üç yolu vardır. Birinci yol, şirkətlərin illik hesabatlarını
oxumaqla bu təhlilləri özünüzün aparmanızdır. İkinci yol, "Wall Street"
təhlilçilərinin məsləhətlərinə qulaq asmaqdır. Üçüncü yol isə, sizin üçün
fundamental təhlillər aparanı və qərarlar verən meneceri olan birgə fondun
almmasıdır.
Səmərəli Bazarlar Hipotezi
 SƏMƏRƏLİ BAZARIAR HİPOTEZI - aktivlərin qiymətinin onların dəyəri
haqqında bütün mövcud olan aşkar məlumatlara təsirini öyrənir

İNFORMASIYA BAXIMINDAN SƏMƏRƏLILIK - bütün mövcud informasiyanın

rasional şəkildə nəzərə alınmasına deyilir

TƏSADÜFİ GƏZİNTİ - dəyişikliklərini əvvəlcədən demək mümkün olmayan

dəyişənlərin trayektoriyası

Portfeliniz üçün 20 ədəd səhm seçmək üçün başqa bir yol da var. Onları
təsadüfi seçmə yolu ilə də seçib götürə bilərsiniz. Bu ilk baxışdan ağüsızlıq kimi
görünə bilər, lakin bu cür seçimin sizin üçün uğurla nəticələnəcəyinə gətirib
çıxaran səbəb vardır - bu səbəb Səmərəli Bazarlar Hipotezi adlanır.
Bu nəzəriyyəni başa düşmək üçün ilk olaraq onu qəbul etməliyik ki, əsas fond
birjasının siyahısında olan hər bir şirkət qarşılıqlı fondlarda çalışan təhlilçilər
tərəfindən daim nəzarətdə saxlanılır və təhlil edilir. Hər gün bu menecerlər
xəbərləri nəzərdən keçirir və səhmin dəyərini müəyyən etmək üçün fundamental
təhlillər aparırlar. Onların işi, səhmin qiyməti real dəyərindən aşağı qiymətə
satıldıqda onu almaq, qiyməti qalxdıqda isə satmaqdan ibarətdir.
Səmərəli Bazarlar Hipotezinin ikinci mənası odur ki, tələb və təklifin tarazlığı
bazar qiymətini müəyyən edir. Bu o deməkdir ki, bazar qiymətində təklif
edilənlərin sayı, məhz insanların almaq istədikləri səhmlərin sayına bərabərdir.
Başqa sözlə, bazar qiymətində səhmin qiymətinin qalxdığını düşünən
adamların sayı, onun aşağı düşdüyünü düşünən adamların sayı ilə tarazlaşır. Belə
olduqda, bazarda səhm alveri ilə məşğul olan adam, səhmlərin düzgün qiymətə
satıldığı fikrinə gəlir.
Nəzəriyyəyə görə, səhm bazarı informasiya baxımından səmərəlidir: o,
aktivlərin dəyəri haqqındakı bütün mövcud məlumatları özündə əks etdirir.
İnformasiya dəyişdikcə səhmin qiyməti də dəyişir. Şirkətin perspektivi haqqında
yaxşı məlumatlar ictimaiyyətə çatdırıldıqda, səhmin qiyməti və dəyəri də artır.
Perspektiv pisləşdikdə isə, səhmin dəyəri və qiyməti hər ikisi aşağı düşür. Lakin,
hər hansı bir zaman nöqtəsində, səhmin bazar qiyməti şirkətin dəyəri haqqında
mövcud informasiyaya əsaslanan ən düzgün qiymət hesab olunur.
 Səmərəli bazarlar hipotezinin bir nəticəsi bundan ibarətdir ki, səhmin qiyməti
"təsadüfi gəzinti" qaydasına uyğun dəyişməlidir. Bu o deməkdir ki, səhmin
qiymətindəki dəyişiklikləri mövcud informasiyaya əsasən proqnozlaşdırmaq qeyri-
mümkündür. Əgər ictimaiyyətə açıq məlumatlara əsasən, bir şəxs səhmin
qiymətinin 10 faiz artacağını proqnozlaşdıra bilirsə, onda demək səhm bazarı
həmin məlumatı vaxtında bugünkü qiymətə daxil edə bilməyib. Bu nəzəriyyəyə
görə, səhmin qiymətini hərəkətə gətirən bir şey varsa, o da şirkətin dəyəri haqqında
bazardakı fikri dəyişdirəcək xəbərlərdir. Lakin, xəbər gözlənilməz olmalıdır əks
təqdirdə, o heç xəbər deyil. Eyni səbəbdən, səhmin qiymətindəki dəyişikliklər də
gözlənilməz olur.
Əgər səmərəli bazarlar hipotezi doğrudursa, onda öz portfelinizə 20 səhm
seçərkən biznes qəzetlərini oxumağa vaxt sərf etməyin heç bir əhəmiyyəti yoxdur.
Əgər qiymət bütün mövcud məlumatları özündə əks etdirirsə, onda hər hansı bir
səhm heç nə ilə digərlərindən üstün deyil. Siz, ən yaxşı halda yalnız portfelinizi
diversifikasiya edə bilərsiniz.
Real Həyatdan Misal
TƏSADÜFİ GƏZİNTİLƏR VƏ İNDEKS FONDLARI
Səmərəli bazarlar hipotezi, maliyyə bazarın necə işləməsi haqqında bir
nəzəriyyədir. Nəzəriyyə çox ehtimal ki, tamamilə doğru deyildir. Növbəti bölmədə
müzakirə edəcəyimiz kimi, səhmdarların həmişə rasional olmalarına şübhə etməyə
səbəb vardır və səhmin qiyməti heç də hər bir anda informasiya baxımından
səmərəli deyil. Bununla belə, səmərəli bazarlar hipotezi dünyanı sizin
düşündüyünüzdən daha da yaxşı təsvir edir.
Səhmlərin qiymətləri hətta dəqiqliklə təsadüfi gəzinti qaydası üzrə
dəyişməsələr də, ona çox yaxın bir qaydada dəyişirlər. Məsələn, siz yaxınlarda
qiyməti qalxmış səhmləri almaq və yaxın vaxtlarda qiyməti düşmüş səhmləri
almamaq strategiyası seçə bilərsiniz və ya tərsinə. Lakin, statistik təhlillər göstərir
ki, bu strategiyanı seçənlər heç də bazarın orta nəticəsindən yaxşı nəticə əldə edə
bilməmişlər. Səhmlərin bir ildə satıldığı qiymətin meyli ilə, növbəti ildə satılacağı
qiymətin meyli arasındakı qarşılıqlı əlaqə demək olar ki, sıfırdır.
 Səmərəli bazarlar hipotezinin doğruluğuna ən yaxşı sübut, indeks fondlarının
fəaliyyətidir. İndeks fondları, verilmiş səhm indeksində olan bütün səhmləri alan
qarşılıqlı fonddur. Bu cür fondların fəaliyyəti sonra, geniş araşdırma və
təsdiqlənmiş ekspertizaya əsaslanan portfel üzrə peşəkar fond menecerinin
səhmləri seçib götürdüyü, fəal şəkildə idarə etdiyi birgə fondların fəaliyyəti ilə
müqayisə oluna bilər. Əslində, indeks fondu bazardakı bütün səhmləri əhatə edir,
birgə fondlar isə ancaq ən yaxşı səhmlərdən almağa çalışır.
Təcrübədə isə ən fəal fond menecerləri belə, adətən indeks fondlarından daha
yaxşı nəticə əldə edə bilmirlər, əksinə indeks fondları adətən birgə fondlardan daha
yaxşı nəticə göstərirlər. Məsələn, 2002-ci ilin fevral ayına olan məlumata görə,
ötən on il ərzində birgə fondların 82 faizi "Standard & Poor's 500 İndex"-in bütün
səhmlərinin 500-dən də, almış indeks fondundan daha pis nəticə göstərmişdilər.
Daha fəal portfel menecerlərinin çoxu indeks fondlarından daha aşağı gəlir verirlər,
çünki onlar daha çox alış-veriş xərcləri çəkirlər və öz xidmətləri üçün olduqca
yuxarı zəhmət haqqı tələb edirlər.
Bəs onda bazardan daha yaxşı nəticə əldə edən 18 faiz menecerlər barədə nə
demək olar? Görünür onlar ya adi menecerlərdən ağıllıdırlar, ya da sadəcə onların
bəxtləri gətirib. Əgər 5 000 adam qəpiyi on dəfə atırlarsa, onda orta hesabla onların
beşi on dəfə qəpik üzünü atarlar; doğrudur, bu beş nəfər özlərinin daha qabiliyyətli
olmaları ilə öyünə bilərlər, lakin əgər siz onlardan xahiş etsəniz ki, onlar öz
uğurlarını bir daha təkrar etsinlər, onlar yəqin bunu edə bilməyəcəklər. Uyğun
olaraq, müəyyən dövrlərdə çox yüksək nəticələr əldə etmiş fond menecerləri
adətən sonrakı dövrlərdə öz uğurlarını daim saxlaya bilmirlər.
Səmərəli bazarlar hipotezi, bazarda daha yaxşı nəticə göstərməyin qeyri-
mümkün olduğunu deyir. Maliyyə bazarlarında aparılan çoxlu tədqiqatlar təsdiq
edir ki, bazardan daha yaxşı nəticə göstərmək son dərəcədə çətindir. Səmərəli
bazarlar hipotezi, dünyadakı həqiqətin tam təsviri olmasa da, bu nəzəriyyə olduqca
əhəmiyyətlidir.
Bazarların irrasionallığı
 Səmərəli bazalar hipotezinə əsasən, insanlar səhm alıb satarkən səhmin əsas
dəyəri haqqında məlumatları rasional şəkildə istifadə edirlər. Bəs onda səhm bazarı
doğrudanmı həmişə rasionaldır? Və ya səhmlərin qiyməti bəzən onların həqiqi
dəyərindən ciddi surətdə kənarlaşır?
Belə bir fikir var ki, səhmlərin qiymətindəki tərəddüdlər, qismən, psixoloji
faktorlarla bağlıdır. 1930-cu illərdə, Con Maynard Keynes aktivlər bazarlarının
optimizm və pessimizmin qeyri-şüuri dalğaları ilə xarakterizə olunan "investorların
heyvani instinktləri" ilə idarə olunduqlarını təklif edirdi. 1990-cı illərdə, səhm
bazarı özünün yeni yüksəkliklərinə qalxdı və Federal Ehtiyatlar Sisteminin sədri
Alan Qrinspən bunun irrasional çılğınlıqla əlaqəli olub-olmaması barədə
düşünməyi təklif etdi. Səhm bazarı sonralar aşağı düşsə də, 1990-cı illərdə səhm
bazarında baş verənlərin irrasional çılğınlıqla əlaqədə olub-olmaması hələ də aydın
deyil.
 "Enron" şirkəti dağılan zaman, çoxlu sayda sərmayəçilər öz həyatları boyu
qənaət etdikləri vəsaitləri itirdilər və bu da səhm bazarı sərmayəçilərinin
rasionallığını şübhə altına aldı.
Sərmayəçilərin Davranışı 401 (k) Planında Geniş Seçim İmkanlarının Üzərinə
Kölgə Salır.
Hal R. Varian
"Enron" dağılandan sonra, Konqresdə işçilərin 401 (k) planı çərçivəsində öz
işlədikləri şirkətin səhmlərinə sərmayə yatırmalarının məhdudlaşdırılması ilə bağlı
müzakirələr açıldı.
Belə məhdudlaşdırıcı tədbirlərin tərəfdarlarından olan Senatorlar Barbara
Bokser və Con S. Korzin, bunu diversi-fikasiya və riskin azaldılması
məqsədi-lə atılmalı zəruri addımlar hesab edirlər. Bu təklifin tərəfdarları, məsələn
Əmək Naziri Eleyn L. Çao, isə, bu cür məhdudlaşdırıcı tədbirlərin insanların seçim
azadlığı prinsipinin əleyhinə olduğunu iddia edirdilər.
İqtisadçılar, ümumiyyətlə, hesab edirlər ki, seçim imkanları nə qədər çox olsa
bir o qədər yaxşıdır lakin, hətta iqtisadçılar da real həyatda bu prinsipdən çoxlu
istisnalar olduğu ilə razılaşırlar. Siqareti tərgitmək istəyən insana siqaret,
alkoqolizmdən müalicə edilən insana spirtli içki və pəhriz saxlayan insana şokolad
təklif etmək, heç də həmin insana xeyir gətirmir.
Bir çox iqtisadçılar üçün, bu misallarda göstərilən hallar anomaliyadırlar.
Lakin, davranışın iqtisadiyyatı ilə məşğul olanlar üçün isə bu misallar çox
əhəmiyyətlidirlər.
Aydındır ki, insanların özlərini idarə etmələri ilə bağlı problemləri olduqda,
seçim imkanlarının zənginliyi məqsədəuyğun deyil . . . Bir sıra investisiya
müzakirələrində seçim bolluğu hətta təhlükəli ola bilər. Maliyyə sahəsində iki
professor, Bred Barber və Terrens Odean, güzəştli broker hesablarına malik 66 465
ailə təsərrüfatının davranışını öyrəndilər. Səhm alqı-satqı əməliyyatları ilə çox fəal
məşğul olan ailə təsərrüfatları 11.3 faiz gəlirliliyə, daha az fəal olan ailə
təsərrüfatları isə 18 faiz gəlirliliyə malik olurlar.
Barber və Odeanın təbirincə desək: "Alqı-satqı ilə çox məşğul olmaq sizin
sağlamlığınız üçün təhlükəli ola bilər."
Sonra isə bu iki iqtisadçı tədqiqat apararaq, kimin səhm alqı-satqı əmə-
liyyatları ilə daha çox məşğul olmasını öyrəndilər. Onların gəldiyi nəticəye görə,
həddindən artıq səhm alqı-satqı əməliyyatları ilə çox məşğul olmağın bir mühüm
səbəbi cinsi mənsubiyyətdir. Psixoloqlar müəyyən ediblər ki, kişilər adətən öz
qabiliyyətləri barədə çox yüksək fikrə malik olurlar... Barber və Odean müəyyən
etmişlər ki, orta hesabla kişilər qadınlardan 45% artıq alqı-satqı əməliyyatlarında
məşğul olurlar. Onların gəldiyi digər nəticəyə görə, həddindən çox alqı-satqı
əməliyyatları ilə məşğul olmaları nəticəsində kişilərin gəlirliliyi az qala 1 faiz aşağı
düşür.
Psixoloqların gəldiyi nəticəyə əsasən, kişilər adətən "real olmayan daxili
özünə inam" ucbatından ziyana düşürlər. Sadə dillə desək: kişilər adətən uğur
qazanmalarını ancaq özlərinin xidməti hesab edir və bəxtin rolunu kiçildirlər, və
beləliklə də özləri haqqında həddindən artıq yüksək fikirdə olurlar.
Özündənrazılığın mənfi nəticələnəcəyini görmək o qədər də çətin deyil: alqı-
satqı əməliyyatları ilə çox məşğul olanlar orta hesabla itirsələr də, bəzən onların
bəxti gətirmir. Əgər bəzən onlar uğur qazanırlarsa, onda onlar bunu özlərinin
qabiliyyətli olmaları ilə izah edir və daha riskli oyunlara girirlər. Bu isə səhmlərin
qiymətini daha da artırır və səhmlərin qiymət köpüyü sonda partlayış həddinə çatır.
Əgər biz investorların davranışları, keyfiyyətsiz qərarlar qəbul etməsi və
özündənrazılıq problemləri varsa, onda biz maliyyə bazarlarının və təqaüd
planlarının tənzimlənməsi barədə nə deyə bilərik? . . . Davranışın iqtisadiyyatı elmi
belə nəticəyə gəlir ki, məcburi yığım planları, məsələn, adi stabil gəlirliliyə malik
təqaüd planları və sosial sığorta daha yaxşı proqramlardır. Son illərdə, işçilərə tə-
qaüd yığımı üçün daha çox seçim imkanları verilməsi ilə bağlı meyl mövcud
olmuşdur. Lakin, əgər insanlar bu şəraitdə düzgün seçim edə bilmirlərsə, onda
nəticə çox acınacaqlı ola bilər....
"Enron", "Global Crossing", "Lucent", və "Nortel" kimi şirketlərin çox-saylı
işçiləri, həmin şirkətlərin səhmlərinin qiyməti aşağı düşən zaman demək olar ki,
qısa zamanda bütün təqaüd yığımlarını itirdilər. Əgər bu investorlar daha çox
diversifikasiya olunmuş səhm portfelinə malik olsa idilər, onda onlar bu gün daha
sakit yata bilərdilər.
Mənbə: The New York Times, 14 fevral 2002, s. C2. Müəllif hüququ ©
2002 The New York Times Co-ya məxsusdur. Çapına icazə verilib

Bu cür səhm bazarı köpüklərinin meydana çıxmasının bir səbəbi də, səhmdar
üçün səhmin qiymətinin, nəinki divident axınından, həm də səhmin son satış
qiymətindən asılı olmasıdır. Yəni, hər hansı bir şəxs səhm üçün bu gün dəyərindən
daha yüksək qiymət ödəməyə ona görə razı olur ki, onun fikrincə sabah kimsə bu
səhm üçün daha yüksək qiymət ödəyəcək. Səhmi dəyerləndirərkən, siz təkcə
biznesin dəyərini deyil, həm də başqa insanların biznesin gələcəkdəki dəyəri ilə
bağlı fikirlərini də nəzərə almalısınız.
İqtisadçılar arasında hələ də rasional qiymətqoymadan sapmaların zərurət,
yoxsa təsadüf olması ilə bağlı yekdil bir fikir yoxdur. Bazarların irrasionallığını
iddia edən şəxslər, doğru olaraq, göstərirlər ki, səhm bazarı bəzən əlavə məlumat
aldıqda, rasional düşüncənin gözlədiyinin əksi istiqamətində dəyişir. Səmərəli
bazarlar hipotezinin tərəfdarları isə doğru olaraq göstərirlər ki, şirkətin rasional
dəyərləndirilməsi məlum olmadığı üçün, kimsə hər hansı dəyərləndirmənin
irrasional olduğunu qəti şəkildə deyə bilməz. Bundan başqa, əgər bazar irrasional
olsa idi, onda rasional şəxs bundan faydalana bilərdi; lakin, əvvəldə gördüyümüz
kimi, bazardan daha yaxşı nəticə əldə etmək demək olar ki, qeyri-mümkündür.
Qisa Təkrar "Fortune" jurnalı müntəzəm olaraq, "ən nüfuzlu" şirkətlərin
siyahısını dərc edir. Səmərəli bazarlar hipotezinə görə, əgər siz səhm portfeli təşkil
edərkən ancaq bu "ən nüfuzlu" şirkətlərin səhmlərini seçsəniz onda, siz orta bazar
gəlirliliyindən daha yaxşı nəticə əldə edə bilərsinizmi? izah edin.

NƏTICƏ
Bu fəsildə biz, insanların maliyyə qərarları qəbul edərkən istifadə etməli
olduqları (və tez-tez istifadə etdikləri) bir neçə əsas amillərlə tanış olduq. Cari
dəyər anlayışı, bizə dolların gələcək dəyərinin bugünkündən az olduğunu göstərdi.
Bu isə bizə müxtəlif zaman nöqtələrində pul məbləğlərinin dəyərlərinin müqayisə
olunmasına imkan verir. Riskin idarə olunması nəzəriyyəsi, bizə gələcəyin qeyri-
müəyyən olduğunu xatırladır və riski xoşlamayan adamlar üçün bu qeyri-
müəyyənliklə mübarizədə çıxış yollarını göstərir. Aktivlərin dəyərləndirilməsi
nəzəriyyəsi, səhmin qiymətinin həmin şirkətin gələcək mənfəətliliyini əks etdirir.
Maliyyə elminin inkişafına baxmayaraq, səmərəli bazarlar hipotezinin
doğruluğu və səhm qiymətinin şirkətin dəyərinin düzgün ifadəsi olması hələ də
açıq sual olaraq qalırlar. Səmərəli və ya səmərəsiz olmasından asılı olmayaraq,
səhmlərin qiymətlərində müşahidə etdiyimiz böyük dəyişikliklər ciddi
makroiqtisadi nəticələrə gətirib çıxarırlar. Səhm bazarındakı tərəddüdlər, adətən
ümumi iqtisadiyyatdakı makro səviyyədə baş verən tərəddüdlərlə sıx olaqədədir.
İqtisadi dəyişiklikləri öyrənərkən, biz bir daha səhm bazarındakı sapmalara
qayıdacağıq.

XÜLASƏ
* Yığdığmız pullar faiz gətirə bildiyinə görə, bugünkü pul məbləğiniz
gələcəkdəki eyni pul məbləğinizdən daha dəyərlidir. Cari dəyər anlayışından
istifadə etməklə, müxtəlif vaxtlardan olan məbləğləri müqayisə etmək olar.
Gələcəkdəki hər hansı məbləğin cari dəyəri, gələcək dəyəri əldə etmək üçün
verilmiş bu gün lazım ola biləcək məbləğdir.
• Azalan marjinal faydaya görə, insanların çoxu riski xoşlamırlar. Riski
xoşlamayan insanlar riski sığorta, diversifikasiya və aşağı riskli və aşağı gəlirli
portfel seçməklə azalda bilərlər.
• Aktivin, məsələn səhm payının, dəyəri səhmdarların payı, dividentlərin
paylanması və son satış qiyməti də daxil olmaqla sahibin alacağı nağd pul axınının
cari dəyərinə bərabərdir. Səmərəli bazalar hipotezinə əsasən, maliyyə bazarları
məlumatları şüurlu şəkildə emal edir, belə ki, səhmin qiyməti həmişə əsas biznesin
dəyərinin ən yaxşı ölçüsüdür. Bəzi iqtisadçılar səmərəli bazarlar hipotezinə şübhə
edirlər, lakin, əlaqəsi olmayan psixoloji faktorların da aktivlərin qiymətinə təsir
etdiyinə inanırlar.
ƏSAS ANLAYIŞLAR
maliyyə, səh. 584 diversifikasiya, səh. 588
səmərəli bazarlar hipotezi, səh. 592
cari dəyər, səh. 584
səciyyəvi risk səh. 590
gələcək dəyər, səh. 584 ümumi risk, səh. 590 informasiya baxımından
mürəkkəb faiz dərəcəsi, səh. 584 fundamental təhlillər, səh. 591
səmərəli, səh. 592 riski xoşlamamaq, səh. 586 təsadüfi gəzinti səh. 592

TƏHLİL UÇUN SUALLAR

Faiz dərəcəsi 7 faizə bərabərdir. Cari dəyər anlayışından istifadə edərək, 10
ildən sonra əldə ediləcək 200 dollar və 20 ildən sonra əldə ediləcək 300 dolları
müqayisə edin.
İnsanlar sığorta bazarından hansı faydanı əldə edirlər? Sığorta şirkətinin
mükəmməl işləməsinə mane olan iki problemi sadalayın.
Diversifikasiya nədir? Səhmdar səhmlərinin sayını 1-dən 10-dək artırdıqda,
yoxsa 100-dən 120-dək artırdıqda daha çox diversifikasiyaya nail olur?
 4. Səhmlər, yoxsa hökumət istiqrazları daha risklidirlər? Bəs bunların hansı
daha yüksək orta mənfəətə malikdirlər?
5. Səhm payının qiymətini müəyyən edərkən səhm təhlilçisi hansı amillərə
fikir verməlidir?
6. Səmərəli bazarlar hipotezini izah edin və bu nəzəriyyəni təsdiq edən misal
göstərin.
7. Səmərəli bazarlar hipotezinin əleyhdarlarının əsas arqumentlərini
sadalayın.

TAPŞIRIQ VƏ TƏTBİQİ MƏSƏLƏLƏR

400 il əvvəl yerli amerikalılar Manhetten adasını 24 dollara satdılar. Əgər
onlar bu pulu 7 faizlik faiz dərəcəsi ilə depozit qoysa idilər, indi hansı məbləğdə
pula malik olardılar?
Şirkətin investisiya layihəsi bu gün 10 milyon dollar tələb edir və dörd ildən
sonra isə 15 milyon dollar gəlir vəd edir.
a. Əgər faiz dərəcəsi 11 faizdirsə, şirkətin bu layihəyə pul qoyması
məsləhətdirmi? Bəs faiz dərəcəsi 10 faiz, 9 faiz və ya 8 faiz olduqda necə?
b. Layihənin mənfəətliliyi ilə, qeyri-mənfəətliliyini fərqləndirən faiz
dərəcəsini dəqiq təyin edə bilərsinizmi?
3. Aşağıdakı sığorta növlərinin hər biri üçün mənəvi təhlükəyə aid bir
davranış və əks seçimə aid bir davranış nümunə göstərin.
a. tibbi sığorta
b. avtomobil sığortası
4. Fərz edin ki, qənaət etdiyiniz pulla on səhmdən ibarət səhm paketi almaq
niyyətinə düşmüsünüz. Səhmlərin hamısı eyni sənaye sahəsinə aid müəssisələrin
olmalıdırmı? Səhmlər eyni ölkədə yerləşən müəssisələrin olmalıdırmı? İzah edin.
5. Sizcə hansı səhmin orta gəlirlilik dərəcəsi daha yüksək olar: iqtisadi şəraitə
daha çox həssas olan sənaye müəssisəsinin (məsələn, avtomobil istehsalçısınm)
səhminin və ya iqtisadi şəraitə daha az həssas olan sənaye müəssisəsinin (məsələn,
su təchizatı şirkətinin) səhminin. Fikrinizi əsaslandırın.
 6. Şirkət iki növ risk ilə üzləşir. Səciyyəvi risk, bazara rəqibin daxil olması və
şirkətin müştərilərini özünə cəlb etməsi ehtimalıdır. Ümumi risk isə, iqtisadiyyatda
düşüşün yaşanması və satışın azalmasıdır. Hansı risk şirkətin səhmdarlarını yüksək
gəlir tələb etməyə daha çox məcbur edər və nəyə görə?
7. Sizin iki otaq yoldaşınız səhm bazarında investisiya qoymaqla
məşğuldurlar.
a. Otaq yoldaşlarmızdan biri, gələcəkdə gəlirlərinin böyük miqdarda
artacağına hamının inandığı şirkətin səhmini alacağım bildirir. Bu şirkətlərin
qiymətinin mənfəətə nisbətini, digər şirkətlərin qiymətinin mənfəətə nisbətinə
müqayisəsini necə təsəvvür edirsiniz? Bu şirkətlərin səhmlərini almağını mənfi
cəhətləri nədən ibarət ola bilər?
b. Digər otaq yoldaşmız isə, yalnız qiymətinin mənfəətə nisbəti aşağı olan
şirkətin ucuz səhmlərini alacağını bildirir. Belə şirkətlərin mənfəət perspektivini,
digər şirkətlərlə müqayisədə necə təsəvvür edirsiniz? Bu şirkətlərin səhmlərini
almağın mənfi cəhətləri nədən ibarət ola bilər?
8. Şirkətin rəhbərləri, işlərinin bir hissəsi kimi əldə etdiyi şəxsi məlumatlara
əsaslanaraq səhm alıb satarkən insayder ticarəti ilə məşğul olmuş olurlar.
a. Səhm alıb satarkən faydalı ola biləcək informasiyaya aid misal göstərin.
b. Daxili məlumatdan istifadə etməklə səhm alıb-satanlar adətən çox yüksək
gəlirlilik dərəcəsi əldə edirlər. Bu fakt səmərəli bazarlar hipotezi qaydasını
pozurmu?
c. Daxili məlumatdan istifadə etməklə səhm alış-verişi qeyri-qanunidir. Sizcə
bu niyə belədir?
9. İndeks fondları (məsələn, "Vanguard 500 Index" birja işarəsi VFINX)
barədə məlumat toplaym. Bu tip fondlar son 5-10 ildə digər birgə səhm fondları ilə
müqayisədə necə dəyişmişlər?