ivÏAy-sUcI

1. EyA bu du:KvAdI Te? 1

muJ pr qs mA®ytA k A áABAv k b se pìzA 4
zAä. rADAkí Ïfn 4
SADuink k Al tk ˜ndA hotI rhI hÔ¦ 6
2. du:KvAd k A imÉyA SAropf 9
prm s¥y 14
3. du:K-ivmuVEt k I iviD isKAne vAle k o
du:KvAdI kÔ se k hš? 16
SAyQ-s¥yAš k A dÕQn áA¥yö P ldAyI hÔ¦ 16
EyA mhiúQ pAtMjil BI du:KvAdI Te 17
4. imÉyA¥v k A áAcAr áAsAr 18
5. du:KinvArk suKáAsArk bu 20
6. suKvAdI bu 26
suK se suK k I áAAVðA 30
suKI gíh‰T 30
aese bu du:KvAdI kÔ se hua? 35
du:K k A k Arf SÈr invArf 39
ak Dým‰svfIy 40
iBöu mšZisr 41
p¤AvtI 41
SprAwØAmA TerI 41
7. bu jÔsA suKvAdI k Èn hogA? 43
iviBÚA vednAaM 45
du:K vednA 45
suK vednA 46
8. du:K k I SitrMjnA 58
9. EyA bu Gor du:KvAdI Te? 62
EyA ÕMk rAcAyQ BI Gor du:KvAdI Te 68
10. BgvAn bu k I do áAmuK sADnAaM 71
(1) ivpÎynA sADnA 71
(2) meØAA BAvnA 73
 do Ոd
BgvAn bu SÈr wnk I iÕöA k o XIk se n smJ pAne ke k Arf
SAj BArt hI nh™, ivÎv ke Snek deÕAš mš wnke áAit bhut-sI
gltP himyAM PÔ lI hÓ¦ qsk A mu¼y k Arf yhI rhA ik wnke «ArA
isKAyI gyI S¥yMt ¯yAvhAirk k £yAfI ivpÎynA iv¬A k A SÄyAs
CUx gyA¦ qske Snek k Arf rhe hAšge, prMtu sÈBAŸy k I bAt yh hÔ ik
ýyMmA (bmAQ) mš vh muVEtdAiynI k £yAfI iv¬A SAj BI Spne Õu Áp
mš k Aym hÔ SÈr gurŒ-iÕÏy prMprA k I Söu»f DArA se clI SA rhI
ivpÎynA k I yh iv¬A BArt siht ivÎv ke Snek deÕAš mš jnk £yAf
k r rhI hÔ¦ BgvAn bu k I mUl vAfI ke sAT wsk I STQk TASAš,
xIk ASAš SÈr SnuxIk ASAš siht sArA sAih¥y Spne Õu Áp mš hmAre
sAmne SA cuk A hÔ¦ yh sArA sAih¥y sIzI-rom mš inveiÕt hÔ, ijsmš
ÕoDk AyQ ke ila Snek suivDAaM wplˆD hÓ¦ sAre ivÎv mš Snek Anek
log qs muVEtdAiynI iv¬A k A ¯yAvhAirk SÄyAs k rke lABAV®vt ho
rhe hÓ SÈr vtQmAn smy ke bìze se bìze iv«An pMizt, vÔôAink
SnusMDAnk tAQ S®y öe©Aš ke buiÂjIvI qsk I wpV‰Tit SÈr wpyoigtA
k o shúQ ‰vIk Ar k rne lge hÓ¦ St: vh smy SA gyA hÔ ik Sb logAš
ke mn se ve sArI gltP himyAM dUr hAš¦
bhujn ihtsuK k IqsI BAvnA se áAeirt hok r‘ivpÎynA’ ke ivÎv
ivüut SAcAyQ üI s¥ynArAfjI goy®k Ane buÂvAfI ke hI wÂrfAš SÈr
Spne ‰vAnuBvAš ke SADAr pr qn leKAš «ArA yh smJAne k AáAyAs ik yA
hÔ ik hm sœcAqQ k osmJš SÈr vA‰tivk DmQ ke SÄyAs «ArA n ke vl
SpnA ‰vyM k A k £yAf k rš, bV£k S®y Snek logAš ke k £yAf mš
shAyk bn jAyÙ¦
 qsI mhØvpUfQ k ìzI k A yh phlA gRMT hÔ jo ik áAk AiÕt hone jA
rhA hÔ¦ qs bAre mš SÈr SiDk jAnk ArI SAgAmI gRMTAš mš SAyegI¦
ivÎvAs hÔ suDI pAXk qse pìZ k r lABAV®vt hAšge¦
bhujn mMgl hetu hmArI sm‰t mMgl k AmnAaM!

xÉxI,
ivpÎynA ivÕoDn iv®yAs
 1. EyA bu du:KvAdI Te?
bu SÈr bu k I iÕöA pr du:KvAdI hone k A lAMCn BArt mš to
sidyAš se ‰vIkí thÔ hI, prMtu buÂAnuyAyI deÕAš k oCoìz k rbAhr BI ku C
SMÕAš mš PÔ lAhÔ¦ pVÎcmI deÕAš ke ku Cak dAÕQink Aš pr qs inrAÕAvAdI
mA®ytA k A bhut ku C ku áABAv ‰pÏx hÔ¦ hmAre yhAM to S¥yMt wœck oix
ke Snek iv«An SÈr ÕA‰©ô qs imÉyA mA®ytA ke iÕk Ar hua¦ qsI
k Arf jn-sADArf pr BI qsk A ghrA duÏáABAv pìzA¦
iv¬ATIQ jIvn mš Spne shpAiXyAš siht mÓ BI qse sc mAntA rhA
ik bu du:KvAdI Te¦ hm sbk o mhAdevI vmAQ k I rcnAaM bhut iáAy
lgtI T™ pr wnk IrcnASAš mš jhAM-thAM bu ke du:KvAd k Abhut ghrA
áABAv TA ijse vh ‰vyM ‰vIk Ar k rtI TI¦ yh du:KvAd hmš SœCA nh™
lgtA TA¦ du:KvAd mš to svQ© du:K hI du:K hÔ¦ suK k A k h™
nAmoinÕAn nh™¦
jb wsk A yh gIt pìZte –mÓ nIr BrI duK k I bdlI....,
duK k I bdlI EyAš? ik tnI ¯yTA BrI hÔ qn ՈdAš mš –
iv‰tít nB k A k oqQ k onA, merA n k BI SpnA honA¦
ik tnA dÔ®y dAirdÒRy BrA hÔ qn ՈdAš mš –
pircy qtnA, qithAs yhI; wmìzI k l TI, imx SAj clI‹
BMgurtA ke boD ke k Arf ik tnI ivvÕtA BrI hÔ qn ՈdAš mš!
Ոd-Ոd mš bu k Adu:KvAdI áABAv Jlk tAhÔ¦ yhAM tk ik qs
du:KvAdI k iviy©I k o Smr devlok ke suKI jIvn ke muk Able
(bAr-bAr j®mne SÈr bAr-bAr) mrne k A SpnA SiDk Ar SiDk iáAy
lgtA hÔ¦ tBI k htI hÔ –

[1]
 EyA SmrAš k A lok imlegA, terI k rŒfA k A wphAr¦
rhne do he dev! Sre yh, merA imxne k A SiDk Ar‹
SÈr iP r k htI hÔ –
SmrtA hÔ jIvn k A óAs,
mí¥yu jIvn k A crm ivk As¦
du:KvAdI bu se áABAivt aesI k ivtAaM pìZ-pìZ k rmn mš bu k I
iÕöA ke áAit ivtíÏfA jAgA k rtI TI¦
jyÕMk r áAsAd BI hmAre iáAy k iv Te¦ ‰vdeÕ tTA ‰vjAit k I
gÈrv-girmA muKirt k rne vAlI wnk IrcnAaM hmš bhut iáAy lgtI T™¦
k h™ se hm SAye Te nh™,
hmArI j®mBUim TI yhI¦ … SAid SAid¦

STvA –
ihmAly ke SAMgn mš wse, áATm ik rfAš k A de wphAr¦
WúA ne hÙs SiBnMdn ik yA, SÈr phnAyA hIrk hAr‹
mAnvI sM‰kí it k A áAk AÕ svQáATm yh™ ihmAly ke áAAMgf mš
ivk IfQ huSA¦ deÕ k I yh gÈrv-gATA bhut iáAy lgtI TI¦ prMtu wmMg
SÈr w£lAs k A SiBnMdn k rne vAle áAsAdjI k I yh ddQBrI rcnA
‘SAMsU’ sAmne SAyI –
jo GnIBUt pIìzA TI, SMtr mš ‰míit-sI CAyI¦
duidQn mš SAMsU bn k r, vh SAj brsne SAyI‹
to lgA, wn pr BI bu ke du:KvAd k AghrA Ssr pìzne lgA hÔ¦
áAkí it k I sjIv ÕoBA-suúmA ke ku Õl ictere suim©AnMdn pMt mn
k o mohte Te¦ jÔse ik –

[2]
 meKlAk Ar pvQt SpAr
Spne shsR díg-sumn P Ar
Svlok rhA TA bAr bAr
nIce jl mš inj mhAk Ar‹
wsI pMt ne jb ilKA –
ivyogI hogA phlA k iv
SAh se ink lA hogA gAn
wmìz k r SAMKAš se cupcAp
bhI hogI k ivtA SnjAn‹
to áAsAdjI ke ‘SAMsU’ sdíÕ qs k ivtApr BI bu ke du:KvAd k A
hI duÏáABAv idKA¦ y¬ip yh jAnte Te ik yh bA£mIik ke kR Ašc-vD ke
áAsMg se áABAivt rcnA hÔ¦
qsI áAk Ar bœcnjI k I –
jb jIvn k A du:K wBrtA, wse dbAtA FyAle se‹
STvA –
yAd n SAye duKmy jIvn, qsse pI letA hAlA¦
jg ˜ctASAš se rhne k o muEt, wXA letA FyAlA‹
jÔsI k ivtAaM pìZte to wn pr BI hm bu ke du:KvAd k A hI
SAropf k rte¦ y¬ip KUb smJte Te ik k ivWmr KԆyAm k IrcnASAš
k o ˜hdI jAmA phnA rhA hÔ¦
prMtu wn idnAš mAns hI aesA bn gyA TA ik jhAM du:K k I k oqQ
rcnA pìZI ik ws pr bu ke du:KvAd k AhI áABAv idKne lgtA¦ ik ®h™
iviÕÏx pirV‰TityAš mš mÓne ‰vyM BI do-ak du:KvAdI k ivtAaM ilK™, pr
hoÕ SAte hI sMk £p ik yA ik BivÏy mš k BI aesA nh™ k ÁMgA¦ qsse
¯yVÏx SÈr smVÏx donAš mš du:K k A hAink Ark mAhÈl jAgtA hÔ¦ Spne
S¥yMt ¯y‰t jIvn mš k BI tuk bMdI k rne k A mn hogA to deÕáAem pr,
smAj-suDAr pr STvA w£lAs-wmMg BrI áAkí it ke ic©f pr hI k lm

[3]
wXegI¦ tdnMtr ivpÎynA imlne pr sMk £p ik yA ik Sb se jo rcnA
hogI vh DmQmy hI hogI¦ SÈr yhI huSA¦ iP r k BI du:KvAdI k ivtA
nh™ ilKI¦

muJ pr qs mA®ytA k A áABAv k b se pìzA

pICe muìz k r deKne pr yh pAtA hUM ik bu k I iÕöA du:KvAdI hÔ,
qs mA®ytA k A phlA-phlA áABAv mere mAns pr ws smy pìzA jbik
mÓ ik ÕorSv‰TA mš SAyQ smAj ke sMpkQ mš SAyA¦ tb s¥yATQ-áAk AÕmš
bu ke bAre mš mhiúQ dyAnMdjI ke ivcAr pìZe Te¦ wsmš w®hAšne btAyA TA
ik bu k I mA®ytA ke SnusAr sArA sMsAr du:Kmy hÔ –svQ‰y sMsAr‰y
du:KA¥mk ¥vM…¦
jbik áA¥yö sœcAqQ yh hÔ ik sMsAr mš du:K BI hÔ SÈr suK BI¦
sAre sMsAr k odu:Kmy k hnAimÉyA k TnhÔ¦ mhiúQ dyAnMd sr‰vtI ke
áAit mere mn mš sdA S¥yMt üÂA k ABAv rhA hÔ¦ wnk IsmAj suDAr k I
kR AMitk ArIivcArDArA se merA jIvn bhut lABAV®vt huSA hÔ¦ St: SAyQ
smAj ke áABAv mš rhte hua wn idnAš yh mA®ytA SMtmQn mš ghrAqQ se
bÔXtI clI gyI ik bu k I iÕöA ak pöIy du:KvAdI hÔ¦ s¥yATQ
áAk AÕ ne bu k I iÕöA ke SÈr BI Snek doú btAye¦ prMtu wn idnAš ve
merI smJ mš nh™ SAye¦ du:KvAdI hone k A doú to bhut ‰pÏx TA¦
yuÂpUvQ ke brmA mš SAyQ smAj se áAAðA huqQ yh ivcArDArA SAge
cl k r i«tIy mhAyu ke dÈrAn ku C vúoÜ ke ila BArt SAne pr
SiDk AiDk puÏx hotI clI gyI¦ wn idnAš yuvAv‰TA mš bu ke du:KvAd
pr n jAne ik tne leK pìZe, ik tnI k xu SAlocnAaM pìZ™¦

zAä. rADAkí Ïfn

ak S¥yMt ghrA áABAv SADuink yug ke lˆDáAitÏX dAÕQink SÈr
‰vADIn BArt ke rAÏxÃpit zAä. svQp£lI rADAkí Ïfnk IrcnASAš se pìzA¦
w®hAšne ilKA ik : –
[4]
 – “bu ne du:KvAd k I áAbl SitÕyoVEt k I hÔ....¦ ˜ctn öe© ke
smgR qithAs mš mAnv jIvn pr du:K k IijtnI áAgAìZ k AilmAbu ne TopI
hÔ, wtnI SÈr ik sI ne nh™....¦ w®hAšne du:K k I k AilmA k o S¥yMt
SitrMijt k rke idKAyA hÔ¦”
rADAkí ÏfnjI ne yh BI ilKA –
“bu v‰tuSAš ke SMDk Armypö pr SAvÎyk tAse SiDk bl dete hÓ¦
bÈ DmQ ke SnusAr jIvn mš sAhs avM ivÎvAs k A SBAv áAtIt hotA hÔ¦
qs mt ne du:K pr jo qtnA SiDk bl idyA hÔ, vh yid imÉyA nh™ to
s¥y BI nh™ hÔ¦”
–“bÈ mt mš qs áAk Ark IáAvíVØA pAyI jAtI hÔ ik jo DuMDlA hÔ wse
k AlA bnA do SÈr jo k AlA hÔ wse Gor tmomy bnA do¦”
– “bÈÂAš k I díVÏx isÂAMt Áp se ke vl jIvn ke tIçf, k xu avM
du:Kmy SMÕAš tk hI ivÕeú Áp se sIimt rhtI hÔ¦”
mUl buÂ-vAfI SÈr ¯yAvhAirk ivpÎynA mš se gujrne ke bAd yh
‰pÏx smJ mš SAne lgA ik ipCle hjAr-pMªh sÈ vúoÜ se bu SÈr
wnk IiÕöA pr ik tne inrADAr SArop lgAye gye hÓ¦ bu k ImUl iÕöA
se SniBô rhne ke k Arf hI wn pr bAr-bAr aese SArop Tope gye
ijnk A wnk I vA‰tivk iÕöA se k oqQ sMbMD nh™¦ smy bItte-bItte
wn pr Tope gye imÉyA k lMk k I k AilmA k o bAr-bAr dohrAte hua wse
SiDk AiDk GnIBUt ik yA jAtA rhA¦ k AilmA k o qtnA ghrAyA gyA
ik wske BItr k AvA‰tivk s¥y svQTA SdíÎy ho gyA¦ mÓ nh™ mAntA
ik zAä. rADAkí ÏfnjI ne jAnbUJ k r aesA ik yA¦ Ble SnjAne mš hI
ik yA ho, leik n bu pr lgAyI gyI imÉyA k lMk -k AilmAik tnI
GnIBUt k r dI gyI hÔ, yh wnke wproEt k Tn mš ‰pÏx áAk x hotA hÔ¦
muJe qsk A k Arf yhI áAtIt hotA hÔ ik jb bu k I mUl vAfI deÕ se
svQTA luðA ho gyI tb SÈrAš k I ku C k hI, ku C Snk hI bAtAš k o
áAmuKtA idye jAne ke k Arf qn imÉyA mA®ytASAš pr k lMk -k AilmAk I
prtAš pr prtš cìZtI clI gy™¦

[5]
 BArt se lgBg zeZ-do hjAr vúoÜ pUvQ luðA huqQ buÂ-vAfI rMgUn mš
1954-1956 mš hua C§ sMgAyn ke bAd zAä. rADAkí ÏfnjI ke jIvn
k Almš BArt pun: lÈx cuk ITI SÈr SAdrfIy iBöu jgdIÕ k AÎypjI
ke ku Õl sMpAdn «ArA nv-nAlMdA mhAivhAr k I Sor se BArt srk Ar ne
qse áAk AiÕt BI k r idyA TA¦ qn gRMTAš ke ila sAmA®y áAAEk Tn ‰vyM
rADAkí ÏfnjI ne hI ilKA BI¦ prMtu ‰pÏx hÔ ik rAÏxÃpit pd k I iviBÚA
ijýmedAiryAš mš S¥yMt ¯y‰t rhne ke k Arf w®hAšne qn gRMTAš k A ‰vyM
pArAyf nh™ ik yA¦ S®yTA muJe pUfQ ivÎvAs hÔ ik ve SpnI pUvQ
inVÎct DArfASAš mš SAmUl-cUl pirvtQn SvÎy k rte¦

SADuink k Al tk ˜ndA hotI rhI hÔ¦

ipCle hjAr-pMªh sÈ vúoÜ ke dÈrAn bu SÈr wnk IiÕöA ke sMbMD
mš Snek imÉyA bAtš deÕ mš PÔ ltI rh™¦ ik sI ne wnk A inrAk rf nh™
ik yA¦ bV£k Snek logAš «ArA bAr-bAr dohrAyI jAtI rhI¦ mÓ nh™
smJtA ik sBI SAlock Aš ne bu ke áAit «eúBAv se áAeirt hok r aesA
ik yA¦prMtu sœcAqQ yh hÔ ik bu ke bAre mš jo imÉyA¥v-imiüt sAmgRI
wplˆD TI w®hš wsI k A shArA lenA pìzA¦
ipCle idnAš hI deÕ ke ak tAMi©k DmQgurŒ k A inýniliKt vEt¯y
sAmne SAyA –
–mnuÏy ke jIvn ke SArMB se SMt tk STAQt SArMB mš, m›y mš SÈr
SMt mš ke vldu:K hÔ –aesA Sgr k oqQ socte hAš to ve gltI k ršge¦.....
– mnuÏy ke jIvn mš ws rog-Õok , jrA-¯yAiD k o deK k r k oqQ yid
soce ik jgt du:Kmy hÔ, ‘svÜ du:KM’, SÈr yhI sAr bAt hÔ yA SAyQ-s¥y hÔ
to vh glt hogA¦ (k Éy sM‰kí t mš, áAcilt sM‰kí t mš crm s¥y k o k hA
jAtA hÔ – SAyQ-s¥y¦) sM‰kí t mš ‘SAyQ’, áAAkí t mš ‘SAÀj’, SÂQ-áAAkí t mš
‘SÀjI’, vtQmAn wØAr BArt mš ‘jI’ SAyA hÔ¦ dUsre ՈdAš mš k hsk te hÓ ik
k oqQ Sgr soce ik du:K SAyQ-s¥y hÔ, to ve gltI k ršge¦ Sgr k oqQ aesI

[6]
DArfA rKte hAš to buiÂmAn ¯yVEt ke ila wict hogA ik ve gltI btA dš,
smJA dš ik du:K hI sb ku C nh™ hÔ¦....
– gÈtm bu jb isÂATQ Te tb w®hAšne jrA-¯yAiD-rog-Õok k o deKA
TA¦ wn yM©fASAš k o deK k r w®hAšne socA TA ik yhI sb jIvn k I
ak mA©cIj hÔ¦ bu ke smy aese log k oqQ nh™ Te jo w®hš smJAte ik yh
crm nh™ hÔ, yh sb ku C nh™ hÔ, yhI SMitm bAt nh™ hÔ¦....
– qsila mnuÏy k o du:K k o sAT lek r sBI suKAš k A SAk r ws
¬‡it-vÔBv k I Sor dÈìz jAnA hogA, yhI mAnv jIvn k I crm bAt hÔ SÈr
qse pAnA hI mAnv jIvn k I crm sMáAAVðA hÔ¦ qsI mš mAnv jIvn k A crm
mU£y áAitVÏXt hogA¦....
– leik n bu ne socA TA, jrA, ¯yAiD hI crm s¥y hÔ¦ qsI ivÎvAs
ke SADAr pr w®hAšne cAr SAyQ-s¥y idye¦....
–bu k IDArfA ke SnusAr ye hI cArAš s¥y mnuÏy ke jIvn k Icrm
bAtš hÓ SÈr ye hI ‘cturAyQs¥yAin’¦
– du:K-boD hI crm s¥y nh™ hÔ¦....
–mnuÏy k AjIvn hmeÕA suK k IrMgIn ÕoBA-yA©A nh™ hÔ SÈr hmeÕA
du:K k A JMJAvAt BI nh™ hÔ¦ donAš k o mAn k r clnA hogA, SÈr yhI
SAyQ-s¥y hÔ¦ cturAyQs¥y áAkí t SAyQ-s¥y nh™ hÔ¦
–du:KvAdI dÕQn ke SnusAr k BIk £yAfnh™ hotA¦ bV£k du:KvAd
k o jk ìze rhne k A STQ hÔ – Sk £yAf k o hI Zoye clnA¦ SAj se 2500
vúQ phle qs du:KvAd k A jo SADAr tÔyAr huSA TA, wsne mnuÏy k o
sMrcnA¥mk k Am mš SAge bìZne k I áAerfA nh™ dI¦....
–sM®yAisyAš mš jo log dUsrAš ke wpk Arke ila Gr Coìz k rink lte
hÓ, wnk A bAhr ink lnA sATQk hÔ¦....
– gÈtm isÂATQ s¥y k I Koj mš sMsAr Coìz k r ink l pìze Te¦ qsI
k Arf wnk A Gr CoìznA ib£ku l yuVEtyuEt nh™ TA¦....

[7]
 – s¥y vhI crm tTA prm sØAA hÔ jo svAQnu‰yut hÔ SÈr jo sdA
SpirfAmI hÔ¦ qsila wsk I Koj mš Gr Coìzne k I k oqQ SAvÎyk tA nh™
hÔ¦ Stav s¥y k I Koj mš Gr CoìznA mAnv jIvn ke öe© mš ak Sst
díÏxAMt hÔ¦
– jo SpirfAmI hÔ, yhI s¥y hÔ¦ qsila ijs s¥y k I Koj mš buÂ
ink le Te, vh ib£ku l yuVEtyuEt nh™ TA¦
– bu ne socA, mgD mš jAk r aesI iÕöA denA wict hÔ jo ved k o
celšj k r ske ¦
– sMjy nAmk ak pMizt ke SAüm mš jAk r w®hAšne k ipl dÕQn
sIKA¦ Sb áAÎn hÔ ik k ipl dÕQn sIKne ke ila qtnI dUr jAne k I EyA
jÁrt TI? qske pICe BRAMit TI¦ bu ne ik sIaese pMizt se iÕöA nh™ pAyI
TI jo isÂATQ k o gíh¥yAg tTA ws trh ke k mQ se ivrt k rte¦ prvtIQk Al
mš qsk A ku áABAv smAj mš pìzA¦ bhut se logAš k o bÈÂAš ne jbrd‰tI
sM®yAsI bnA idyA ijsk A P l SœCA nh™ huSA¦ qsila qs díVÏx se buÂ
k A sM®yAsI bnnA wict nh™ TA¦
qse pìZ k r BI yhI lgA ik deÕ ke smJdAr se smJdAr log BI
ik s áAk Ar bu ke bAre mš sidyAš se PÔ lI huqQ imÉyA bAtAš se áABAivt
hote gye SÈr SnjAne mš ws imÉyA¥v k oSÈr SiDk bìZAvA dete gye¦
yid mUl vAfI n pìZI hotI SÈr qse ikR yA¥mk Áp dene vAlI
ivpÎynA k Aghn SÄyAs nh™ ik yAhotA to k ÈnjAne mÓ BI SAjIvn
aesI hI imÉyA ivcArDArA k A SnuyAyI bnA rhtA¦

[8]
 2. du:KvAd k A imÉyA SAropf
bhuDA sœcAqQ k A ôAn n hone ke k Arf nAsmJIvÕ bu pr
du:KvAdI hone k A imÉyA SAropf ik yA jAtA rhA hÔ¦ ak GxnA –
yuÂpUvQ ke bmAQ mš BArt se ak SAyQ smAjI áAcArk mAMzle SAyA
TA¦ wsne Spne áAvcn mš SAyQ DmQ k ImhAntA is k rte hua bu DmQ
k IhIntA ¯yA¼yAt k I¦wsne k hA,bu k Ike vlcAr iÕöAaM hÓ –du:K
SAyQ-s¥y, du:Ksmudy SAyQ-s¥y, du:KinroD SAyQ-s¥y,
du:KinroDgAimnI áAitpdA SAyQ-s¥y¦ deKo, qn cArAš mš ‘du:K’ Ոd k A
hI áAyog hÔ¦ k h™ ‘suK’ Ոd nh™ SAyA¦ wnk I iÕöA mš suK k A nAm
tk nh™ hÔ¦ vh du:KvAdI hI hÔ¦ bu ne du:K k IhI iÕöA dI¦ qs iÕöA
mš yh jo ‘SAyQ’ Ոd k A áAyog ik yA gyA hÔ, vh svQTA glt hÔ¦ EyA
du:K BI k BI SAyQ huSA hÔ? SAyQ to sVœcdAnMd k o k hte hÓ¦ yhAM n
st hÔ, n icØA hÔ, n SAnMd¦
wn idnAš ik Õor Sv‰TA mš merI BI bui S£p TI¦ áAcArk bìzA
áABAvÕAlI vEtA TA¦ wsk A k Tn bhut yuVEtsMgt lgA¦ yh bAt mn
mš ghrAqQ se smA gyI ik scmuc bu k IiÕöA mš du:K hI du:K BrA hÔ,
suK k A nAm tk nh™¦ yh du:KvAdI iÕöA hÔ¦
ivpÎynA ke pÎcAt jb bu k I mUl vAfI mš se gujrA tb qn
cArAš SAyQ-s¥yAš k A shI STQ smJ mš SAyA¦ ws smy SpnI
pUvQk AlIn S£pôtA pr bhut lVÀjt huSA¦
bu ne jIvn-jgt k Iqn cAr sœcAqyAš k obhut ivvrf ke sAT
smJAyA hÔ¦ wnk I vAfI pìZne pr hI qn ՈdAš ke shI STQ smJ mš
SAye¦ q®hš smJne mš ivpÎynA sADnA ne BI bhut shAytA k I¦
du:K jIvn k I ak sœcAqQ hÔ¦ wsk A smudy tíÏfAj®y rAg SÈr
«eú se hotA hÔ¦ qn k ArfAš k A w¥Knn ho jAy to du:K k A BI

[9]
mUloœCedn Spne SAp ho jAy¦ qske ila ak ikR yA¥mk iviD hÔ, ak
áAitpdA yAnI mAgQ hÔ¦ SAX SMgAš vAlA mAgQ¦ ÕIl-sdAcAr k A pAln
k rte hua mn k ovÕ mš k rnAsIK k rSpnI áAôA jgAnA, ijsse nye
ivk ArAš k A áAjnn rŒke SÈr purAne sMgRh k A inÏk Asn ho, inmUQln ho¦
qs áAk Ar mn k o intAMt inmQl k r lenA hI du:K k A intAMt inroD k r
lenA hÔ, qMiªyAtIt invAQf ke prm suK k AsAöA¥k Ark rlenA hÔ¦ du:K,
du:K k A k Arf, du:K k A invArf yAnI inroD SÈr inroD k A wpAy¦
qn cArAš k o SAyQs¥y k hA gyA¦ bu k I iÕöA k A SMitm lçy
du:KinroD hÔ¦
– inroD SAyQ s¥y k o cAr SToÜ mš smJAyA gyA hÔ¦
1. in‰srf¥T – sm‰t sMict EleÕAš ke bAhr ink l jAne ke STQ
mš¦
2. ivvek ¥T – na EleÕ w¥pÚA k rne vAle ‰vBAv se svQTA dUr ho
jAne ke STQ mš¦
3. Ss±t¥T –jhAM ku Csíjn nh™ hotA, ws Sj®mA Sv‰TA k A
sAöA¥k Ar k r lene ke STQ mš¦
4. Smt¥T – jhAM ku C mít nh™ hotA, ws Smít Sv‰TA k A
sAöA¥k Ar k r lene ke STQ mš¦
ivpÎynA ke SÄyAs «ArA yh ‰pÏx smJ mš SAyA ik mAns mš
rAg-«eú ke ivk ArjAgte hI du:K jAgtA hÔ¦ ivk ArdUr hone pr du:K dUr
ho jAtA hÔ¦ ijtne-ijtne ivk Ar dUr hote hÓ wtnA-wtnA du:K dUr hotA
hÔ¦ yh BI smJ mš SAyA ik sBI pUvQ sMict ivk ArAš k AinmUQln ho jAy
SÈr na ivk Ar bn nh™ pAaM to du:K k A inroD ho jAtA hÔ¦
shsRAVˆdyAM bItte-bItte BAúA bdl jAtI hÔ, BAúA ke Ոd bdl
jAte hÓ, ՈdAš ke STQ bdl jAte hÓ¦ SAj ‘inroD’ k A sAmA®y STQ
‘rok nA’ hÔ¦ St: SAj k I BAúA mš du:K k o inrŒÂ k r denA k hš, yAnI
wse rok nA k hš to ws rok TAm k o toìz k r vh k BI BI pun: SpnA
isr wXA sk tA hÔ¦ prMtu wn idnAš k I BAúA mš ‘inroD’ k A STQ ‘intAMt

[10]
inmUQln’ TA¦ ijsk I pun: w¥pVØA n ho ske , vh ‘inroD’ k hlAtA TA¦
wdAhrf dek r smJAyA gyA, jÔse ik sI tAìz ke peìz k A isr k Ax idyA
jAy to vh mít ho jAtA hÔ, wsmš nye pØAe nh™ ink l sk te¦ St:
du:KinroD huSA; qsk A STQ hÔ du:K sdA ke ila smAðA ho gyA¦ du:K
k A pun: wdy nh™ ho sk tA¦ qsI k o k hA gyA –
– phIno, wVœCÚAmUlo, tAlAv¥Tuk to, SnBAv¸to, SAy˜t
SnuFpAdDýmo¦
nÏx huSA, jìz se wKAìz idyA gyA, isrk xe tAìz jÔsA ho gyA,
SBAv k o áAAðA ho gyA, pun: n w¥pÚA hone k A ‰vBAv ho gyA¦
qsI áAk ArSAj ‘SAyQ’ Ոd k ASTQ ke vljAitvAck ho gyA hÔ¦
ak jAit ivÕeú k A ¯yVEt SAyQ k hlAtA hÔ¦ wn idnAš BArt k I
jnBAúA mš SAyQ k ASTQ gufvAck TA¦ ¯yVEt ik sIjAit k Aho, yid
vh DmQ ke mAgQ pr clte-clte, ÕIl-smAiD SÈr áAôA k A SÄyAs
k rte-k rtemuVEt k I cAr mMijlAš mš se phlI mMijl tk BI phuÙc jAy
to vh SAyQ k hlAtA TA¦ qs Sv‰TA k o wn idnAš sRotApÚA k hte Te
yAnI vh ¯yVEt jo j®m-mrf ke cEk r se svQTA muEt hone ke sRot mš
pìz gyA¦ wsne SAMiÕk muVEt áAAðA k rlI¦ vh SDogit se intAMt
ivmuEt ho gyA¦ EyAšik ivpÎynA k rte-k rtewsne SDogityAš k ISor
le jAne vAle sAre sMict k mQsM‰k ArAšk A öy k r ilyA SÈr phlI bAr
in¥y ÕAÎvt prm s¥y invAQf k A sAöA¥k Ar k r ilyA ¦ St: Sb
wsk A ‰vBAv qtnA bdl gyA ik vh SDogit mš j®m dene vAlA k oqQ
nyA k mQsM‰k ArbnA hI nh™ sk tA¦ yAš muVEt k I phlI mMijl tk
phuÙcA huSA ¯yVEt SAyQ k hlAne k A SiDk ArI ho gyA¦ ivpÎynA k A
SÄyAs k Aym rKte hua vh ¯yVEt ÕnÔ: ÕnÔ: sk dAgAmI SÈr
SnAgAmI k I mMijlAš k o pAr k rte hua SrhMt k I cÈTI yAnI SMitm
Sv‰TA áAAðA k r letA hÔ¦ vhAM phuÙcte-phuÙcte punjQ®m dene vAle sAre
pUvQsMict k mQ-sM‰k ArAšk Aöy k rletA hÔ SÈr BivÏy mš nye BváAdAyk
k mQ-sM‰k Ar bnAne k A ‰vBAv nÏx k r letA hÔ¦ qs áAk Ar intAMt
BvmuEt ho jAtA hÔ¦ yAš phlI se lek r cÈTI Sv‰TA tk phuÙcA huSA

[11]
áA¥yek ¯yVEt SAyQ k hlAtAhÔ¦ St: SAyQ-s¥y mAne vh sœcAqQ ijsk A
sAöA¥k Ar SAyQ k o huSA hÔ STvA yAš k hš ik vh sœcAqQ ijsk A
sAöA¥k Ar k rke k oqQ BI SnAyQ ¯yVEt SAyQ bn jAtA hÔ¦
wn idnAš vÔidk BAúA k o ‘CAMds BAúA’ k hte Te¦ bu ke lgBg
do sÈ vúQ pÎcAt hua iv«An BAúAivd pMizt pAifin ne wn idnAš k I
BAúA ke ila nyA ¯yAk rf bnAyA SÈr wske inymAš se BAúA k o bAMD
k r wsk A sM‰k Ar ik yA¦ qn inymAš se sM‰k Airt hok r jo nUtn BAúA
bnI vh sM‰kí t k hlAyI¦
buÂk Almš vÔidk sAih¥y ke ila jo CAMds BAúA áAcilt TI wsmš
SAyQ Ոd ke jAitvAck SÈr gufvAck donAš STQ áAcilt Te¦ bu ke
bAd áAcilt huqQ pAifnIy sM‰kí t BAúA ke sAih¥y mš BI phle qn donAš
SToÜ k A áAyog hotA rhA, prMtu ku C SAge cl k r qsmš ak nyA STQ
SÈr juìz gyA¦ bRAµf, öi©y SÈr vÔÎy – qn tInAš vfoÜ ke logAš k o
‘SAyQ’ k hA jAne lgA¦
bu ne sAre wpdeÕ SpnI mAtíBAúA mš idye jo ik wn idnAš
‘k oÕlI’ k hlAtI TI¦ yh wn idnAš ke k oÕl deÕ k I áAAkí t BAúA TI
yAnI ‰vABAivk BAúA TI¦ qsmš CAMds STvA sM‰kí t k I kí i©mtA nh™
TI¦ BgvAn bu k Ism‰t vAfI k oqs áAAkí tBAúA ne sidyAš tk pAl
k rsMBAl k rrKA, St: yh ‘pAil’ k hlAyI¦k AlAMtrmš k oÕlsiht
sAre wØAr BArt pr mgD smRAx SÕok k A áABu¥v ho gyA SÈr wsne
bu k I iÕöA ke sAT-sAT wnk I BAúA BI SpnA lI¦ tb se yh BAúA
‘mAgDI’ k hlAne lgI¦ qs BAúA mš SAyQ Ոd k o‘Siry’ k hAgyA jo
ik sRotApÚA se lek rSrhMt Sv‰TA tk phuÙce hua sBI ¯yVEtyAš ke ila
áAyuEt hotA hÔ¦
pAil BAúA mš dI gyI bu k I iÕöA mš Siry (SAyQ) Ոd k I
¯yA¼yA k h™ BI jAitvAck STQ mš nh™ huqQ, sdÔv gufvAck STQ mš hI
huqQ hÔ, jÔse ik –
ivsuÂo wØAmoit Siryo

[12]
 – jo ivÕu hÔ, wØAm hÔ, vh SAyQ hÔ¦
Siryoit ik leseih SArk A iXto pirsuÂo
–vAsnAÁpI EleÕ se SArk A yAnI dUr V‰Tt hok rjo pirÕu hÔ,
vh SAyQ hÔ¦
Snye n qrIytIit Siryo
– jo Sny yAnI SDmQ ke rA‰te nh™ cltA hÔ, vh SAyQ hÔ¦
S˜hsA sˆb pAfAnM Siryoit pvuœcit
–jo sb áAAifyAš ke áAit S˜hsA BAv rKtA hÔ, vh SAyQ k hlAtA
hÔ¦
SiryP l pixlABto Siryoit
– ijsne SAyQP l (invAQifk Sv‰TA) áAAðA k rlI, vh SAyQ hÔ¦
jo qs SAyQP l se píTk hÔ, vh píTk jn k hlAtA hÔ¦ qsIila
k hA gyA –
hIno gýmo poTuÀjink o Sniryo Sn¥TsMihto
–jo SnAyQ (Sniryo) hÔ, vh hIn hÔ, gÙvAr hÔ, píTŸjn hÔ, SnTQ
sMgRh k rne vAlA hÔ¦
yhI Sniryo Ոd SAge jAk r bdlte-bdlte SAj k I ˜hdI mš
‘SnAìzI’ ho gyA¦ scmuc jo DmQ ke rA‰te nh™ cltA hÔ, vh SnAìzI hI
hÔ¦
qsIila yh k hA gyA –
Siryoit puTuÀjnBUim SitEk ®to
– SAyQ vh hÔ ijsne ‘píTŸjn’ (SnAyQ) BUim k A SitkR mf k r
ilyA hÔ, wsse SAge ink l gyA hÔ¦
qsI áAk Ar SirysœcAin (SAyQs¥yAin) k I ¯yA¼yA hÔ –
SiryA qmAin pixivÀJV®t t‰mA SirysœcAnIit vuœc®tIit

[13]
 – ijn sœcAqyAš k o SAyQ jAn gye hÓ, ve SirysœcAin
(SAyQs¥yAin) k hlAtI hÓ¦
Siv¬A ke SAvrf k A Bedn k r sœcAqQ k o ‰vAnuBUit se jAnnA
BgvAn k I iÕöA mš pixivÀJit k hlAtA hÔ¦
BgvAn mhAvIr ne ijs BAúA mš wpdeÕ idyA vh SDQmAgDI
k hlAtITI¦ ws BAúA mš BI CAMds SÈr sM‰kí tBAúA ke “SAyQ” Ոd ke
‰TAn pr jnBAúA k A “Siry” Ոd hI áAyuEt huSA hÔ¦ qsmš BI qs
Ոd k A áAyog gufvAck STQ mš huSA hÔ¦ aesI mA®ytA hÔ ik dVöf mš
‘Siry’ k A ‘S†yA’ bnA, yhI ‘S†yr’ bnA¦ ‘SirygurŒ’ k A ‘S†yMgr’
bnA¦ ÕAyd SnAyQ k AhI nԆyr bnA¦ vhAM ye Õu jAitvAck ho gye¦

prm s¥y
isÂATQ gÈtm ne boDgyA mš sýyk sMboiD áAAðA k I SÈr sýyk
sMbu bne¦ tdnMtr k iplv‰tu se SAye hua pAMc bRAµf sATI tpV‰vyAš
k o w®hAšne vArAfsI mš SpnA áATm wpdeÕ idyA¦ wsmš qn cArAš
SAyQ-s¥yAš k A áAyogA¥mk ivvrf smJAyA¦ yh ‰pÏx ik yA ik cArAš
SAyQ-s¥y qMiªyAtIt, in¥y, ÕAÎvt, DRuv, invAQifk prm s¥y tk kÔ se
phuÙcAte hÓ¦ w®hAšne smJAyA ik qn cArAš SAyQ s¥yAš k o ithre Áp mš
yAnI ku limlA k rbArh áAk Arse itpirv¢M «AdsAk ArM SÄyAs k rte hua
k oqQ ¯yVEt prm s¥y k A sAöA¥k Ar k r sk tA hÔ¦ v‰tut: wnke
wpdeÕAnusAr ik sI BI ak SAyQs¥y mš cArAš smAye hua hÓ¦ jÔse
du:KSAyQs¥y k o pirôAn k rnA isKAyA¦ qsmš Õeú tIn smA gye¦
pirôAn k A STQ hÔ ‘pyQ®t ôAn’ yAnI du:K k I SMitm piriD tk k A
ôAn¦ yh tBI sMBv hÔ jb ik du:K k I sImA k A sMkR mf ho jAy,
SitkR mf ho jAy¦ du:K k I piriD k o pAr k r lene k A STQ huSA
du:KinroD ke öe© mš pyQvsAn ho jAnA¦ du:K k A du:KinroD mš pirft
ho jAnA¦ gMBIr ivpÎyI qse KUb smJtA hÔ¦ S®yTA mA© du:K k ok oqQ
SAyQs¥y kÔ se k hegA?

[14]
 qs muVEtdAiynI iviD k A Snugmn k rte hua ak sðAAh ke BItr
phle-phl wn pAMc bRAµf tpV‰vyAš ne prm muEt Sv‰TA áAAðA k I¦buÂ
ke bAd ye pAMc SÈr SrhMt hua¦ ivpÎynA iv¬A P ldAyI is huqQ¦
t¥pÎcAt ku CidnAš tk vh™ SÈr iP r45 vúoÜ tk ,mgD mš bhut k m,
prMtu SAj ke rAj‰TAn k I pUvIQ sImA se lek r bMgAl k I pVÎcmI sImA
tk Snvrt lok -sevA k I DmQcAirk A k rte hua BgvAn bu ivpÎynA
iv¬A ke SÄyAs se q®h™ cAr SAyQ-s¥yAš «ArA in¥y, ÕAÎvt, DRuv, prm
s¥y k A dÕQn ik ye jAne k A mAgQdÕQn dete rhe¦ qske P l‰vÁp wnke
jIvnk Almš hI ak nh™, do nh™, sÈ nh™, hjArAš k IsM¼yA mš gíh¥yAgI
iBöuifyAM SÈr iBöu SrhMt hua SÈr Bv-sMsrf se Cuxk ArA pAk r,
intAMt du:K-ivmuEt hua tTA S®yA®y iBöu iBöuifyAš siht lAKAš k I
sM¼yA mš gíh‰T prm s¥y k A áATm sAöA¥k Ar k r sRotApÚA hua¦ Snek
sk dAgAmISÈr SnAgAmI hua¦ yhI ivpÎynA iv¬A q®h™ cAr SAyQ-s¥yAš
k A shArA lek r lgBg pAMc sÈ vúoÜ tk Spne deÕ ke k roìzAš logAš k A
k £yAf k rtI huqQ w®hš qsI jIvn mš du:K-ivmuVEt k A áA¥yö SnuBv
k rvAtI rhI¦
hmArA yh duBAQŸy rhA ik yh k £yAfIiv¬A SÈr t¥sMbMDI sAih¥y
hmne Spne deÕ se pUfQtyA Ko idyA SÈr qske lAB se vMict rh gye¦
qn donAš ke SBAv mš qnk IsœcAqQ se svQTA SniBô k oqQ ¯yVEt du:K
SAyQ-s¥y k oprm, crm s¥y n mAn k rqs pr xIk A-ixFpfIk re, qs
pr ¯yMg k se to bu k A EyA doú? bu k I k £yAfI ivpÎynA iv¬A
EyA doú? BgvAn bu k I mUl vAfI SÈr wnk I isKAyI huqQ ivpÎynA
iv¬A ke luðA ho jAne pr hI Spne deÕ mš aesI Snek imÉyA ivcArDArAaM
jnm™ SÈr pnp™¦
***

[15]
 3. du:K-ivmuVEt k I iviD isKAne vAle k o
du:KvAdI kÔ se k hš?
k oqQ ak SnuBvI vÔ¬ ik sI rogI k I icik ¥sA k rne SAtA hÔ¦ vh
rogI k o smJAtA hÔ ik tuýhArA yh rog hÔ¦ tuýhAre rog k A yh k Arf hÔ
SÈr mere pAs yh SÈúiD hÔ¦ qske sevn se rog k Ak ArfdUr ho jAyegA
SÈr pirfAmt: rog dUr ho jAyegA¦ rogI ws SÈúiD k A sevn k rke
inrog ho jAtA hÔ¦ tb EyA hm ws wpk ArI vÔ¬ k o rogvAdI k hšge yA
inrogvAdI?
XIk qsI áAk Ar ak mhApurŒú hm duiKyArAš k o smJAtA hÔ ik
tuýhArA yh du:K hÔ¦ tuýhAre du:K k Ayh shI, mUl k ArfhÔ¦ mÓ qs du:K
k o nÏx k rne k A wpAy btAtA hUM¦ qsk A SÄyAs k rke tum du:K ke
k Arfk odUr k rloge SÈr pirfAmt: du:K se muEt ho jASoge¦ ivk ArAš
se ¯yAku l duiKyAre log ws wpAy k A wpyog k rke v‰tut: du:KmuEt
hote hÓ¦ aese du:KivnAÕI mhApurŒú k ohmAre «ArA ‘du:KvAdI’ k hnAEyA
hA‰yA‰pd nh™ huSA?

SAyQ-s¥yAš k A dÕQn áA¥yö P ldAyI hÔ¦

ivpÎynA sADnA «ArA ij®hAšne SAyQ-s¥yAš k A ‰vyM sAöA¥k Ar k r
ilyA hÔ, wnke bAre mš k hA gyA –
“.....ctuVˆB vAteih Ssýpk Výpyo.... yo SirysœcAin Sveœc
p‰sit¦ ”
– ij®hAšne SAyQ-s¥yAš k A SnuBUitj®y dÕQn k r ilyA, ve
(ngr-«Ar pr ghrAqQ se gAìze gye ‰tMB k IBAMit) cArAš Sor se SAne vAlI
tUP AnI hvASAš se SkM ipt rhte hÓ¦

[16]
 SÈr yh BI k hA gyA –
ye SirysœcAin ivBAvyV®t, n te BvM S§mAidyV®t¦
–ij®hAšne SAyQ-s¥yAš k IBlI-áAk ArBAvnA (sADnA) k rlI hÔ, ve
(sRotApÚA) SAXvAM j®m gRhf nh™ k rte¦
yAnI SiDk se SiDk sAt j®mAš mš Bv-ivmuEt SrhMt Sv‰TA
áAAðA k r lete hÓ¦
SAyQ-s¥yAš ke sAöA¥k Ark IiÕöA ke vliBöu-iBöuifyAš ke ila hI
nh™ hÔ¦ gíh‰TAš k omMgl-DmQ k AwpdeÕ dete hua BgvAn bu ne k hA –
tpo c bRµciryM c, SirysœcAn d‰snM¦
inˆbAn sVœCik iryA c, atM m½lmuØAmM‹
– tp, bRµcyQ, SAyQs¥yAš k A dÕQn SÈr invAQf k A sAöA¥k Ar, ye
wØAm mMgl hÓ¦
St: yh k £yAfI iÕöA gíh‰T STvA gíh¥yAgI sbke ila hÔ¦

EyA mhiúQ pAtMjil BI du:KvAdI Te

BgvAn bu ke lgBg cAr sÈ vúQ bAd hua smRAx puÏyim© ÕuMg ke
puroiht mhiúQ pAtMjil ne mu¼yt: ivpÎynA ke SADAr pr yogsU© ilKA¦
wsmš du:K, smudy, inroD SÈr mAgQ ke ‰TAn pr cAr S®y smAnATIQ
ՈdAš k AáAyog ik yAgyA¦ w®hš hey, hetu, hAn SÈr wpAy k hAgyA¦
yh bu ke cturAyQs¥y hI hÓ¦ ke vl smAnATIQ Ոd bdle hÓ, du:K
k o hey k hA gyA hÔ¦ to EyA hm qs k Arf mhiúQ pAtMjil k o heyvAdI
k hšge, du:KvAdI k hšge? jbik mhiúQ pAtMjil ne to du:Kmev svÜ
ivveik n: (yogsU© 2-15) k A BI wdÒGoú ik yA hÔ¦ v‰tut: sikR y
sADnA ke öe© mš k oqQ BI gMBIr sADk yh SnuBv k rtA hÔ ik
Bv-sMsrf k AsArA öe© du:Kd hÔ¦ prMtu qsse Cuxk ArApAne k AmAgQ BI
hԦ aesI du:KivmuVEt ke mAgQdAtA BgvAn bu k o du:KvAdI k h k r
lAMiCt ik yA jAnA ik tnA glt huSA¦ ***

[17]
 4. imÉyA¥v k A áAcAr áAsAr
BArt se pAil BAúA k I mUl buÂvAfI SÈr t¥sMbMiDt áAyogA¥mk
ivpÎynA sADnA ke svQTA ivluðA ho jAne ke k Arf BgvAn bu pr
duKvAdI hone k A jo imÉyA lAMCn lgAyA gyA vh áAcilt ho gyA SÈr
yh imÉyA¥v lgBg zeìZ hjAr vúoÜ tk dohrAyA jAtA rhA¦ qsse Snek
log BRimt hua¦ S®yTA SAj ke yug k A bhujn pUijt iv«An tAMi©k
DmQgurŒ ijske BArt mš SÈr ivÎv mš Snek üÂAlu iÕÏy hÓ, vh buÂ
SÈr wnk IiÕöA ke bAre mš aesA inrADAr vEt¯y kÔ se de sk tATA –
mnuÏy k A jIvn hmeÕA suK k I rMgIn ÕoBA yA©A nh™ hÔ SÈr hmeÕA
du:K k A JMJAvAt BI nh™ hÔ¦ donAš k o mAn k r clnA hogA¦
qs lAMCn k A STQ hÔ ik bu k o qn donAš Sv‰TASAš k A jrA BI
ôAn nh™ TA¦ SÈr yh BI lAMCn ik wnk I iÕöA ke SnusAr –
mnuÏy ke jIvn mš SArMB se SMt tk –SArMB mš, m›y mš SÈr SMt mš
ke vl du:K hÔ¦
mUl buÂvAfI ke S›yyn se ‰pÏx ho jAtA hÔ¦ ik yh donAš SArop
ik tne bebuinyAd hÓ¦ bu ne ak se SiDk bAr k hAhÔ ik jIvn mš suK
SÈr du:K donAš hI SAte-jAte rhte hÓ¦ w®hAšne ‰pÏx ՈdAš mš k hA –
duEK‰s®trM suKM – du:K ke SnMtr suK SAtA hÔ¦
suK‰s®trM du:KM – suK ke SnMtr du:K SAtA hÔ¦
qs áAk Ar suK SÈr du:K SAge-pICe ak dUsre se juìze rhte hÓ¦
suK-du:K, du:K-suK k I yh BvÕíMKlA n jAne k b se clI SA rhI hÔ¦
du:K ke bAd suK k A SAnA iáAy SvÎy lgtA hÔ prMtu ‰TAyI nh™ hotA¦
jb vh der-sber du:K mš bdltA hÔ tb wsk IpIìzA, Sin¥yDmAQ suK ke
SAgmn ke húQ k ItulnA mš k qQ gunA SiDk áABAvI hotI hÔ¦ qsI k Arf
qs duKd BvsMsrf ke mUl k Arf SÈr qse inrMtr clAymAn rKne ke
[18]
ila WjAQ áAdAn k rne vAle sBI tíÏfAj®y k mQsM‰k ArAšk o BgvAn buÂ
ne sˆbe s±ArA duEKA k hA to EyA Snuict ik yA?
j®m-mrf ke BvsMsrf k oBArt k IsBI S›yA¥m prMprAaM duKd
mAntI hÓ¦ jb BvsMsrf duKd hÔ to wske k Arfk ok oqQ duKd n k he
to SÈr EyA k he? jhAM bu ne punjQ®m dene vAle sBI tíÏfAj®y
k mQsM‰k ArAšk o du:Kd k hA vhAM bu k I sm‰t iÕöA k o “svÜ du:KmÒ ,
svÜ du:KmÒ!” k Alebl lgA k rlAMiCt ik yAjAnA kÔ se ®yAysMgt mAnA
jAy? SÈr yh BI ws hAlt mš jb ik bu k IsMpUfQ iÕöA k ASMitm
lçy yhI hÔ ik BvsMsrf ke duKAš se muEt hok r SivnAÕI prm suK
Smít k A sAöA¥k Ar k rš¦ yh lçy sBI DAimQk prMprASAš k A hÔ jbik
bu ws Sv‰TA tk phuÙc sk ne ke ila ivpÎynA iv¬A isKAte hÓ, jhAM
phuÙc k r –
ivs±ArgtM icØAM – icØA sBI pUvQ sMict Bvjnk k mQsM‰k ArAšse
ivmuEt ho jAtA hÔ SÈr sADk t»hAnMKymÀJgA k ISv‰TA k oáAAðA k r
letA hÔ jhAM tíÏfA k ApUfQtyA öy ho jAtA hÔ¦ yAnI punjQ®m ke ila na
k mQsM‰k Arbnne bMd ho jAte hÓ¦ KIfM purAfM nvM nV¥T sýBvM sBI purAne
BvdAyI sM‰k Ar nÏx ho jAte hÓ SÈr na bn nh™ pAte¦ pirfAmt:
sADk Bv-sMsrf se svQTA ivmuEt ho jAtA hÔ¦
jIvn mš stt bdlte rhne vAle suK SÈr du:K donAš k o ilye hua
clAymAn BvsMsrf SÈr wske mUlBUt k Arf k o du:Kjnk btA k r,
wsse Cuxk ArA idlAne vAlI SÈr SivnAÕI prm suK tk phuÙcAne vAlI
ivpÎynA iv¬A SÈr wske iÕök mhAk ArŒifk ivÎvvM¬ BgvAn buÂ
k o du:KvAdI k h k r ˜nidt ik yA jAnA ik tnA tÉy-ivrŒÂ hÔ yh
wnk I sm‰t mUl vAfI SÈr áAyogA¥mk ivpÎynA iv¬A ke ‰vdeÕ
punrAgmn se S¥yMt ‰pÏx ho gyI hÔ¦ Sb qs imÉyA¥v k on dohrAne mš
hI hmArA k £yAf hÔ¦
***

[19]
 5. du:KinvArk suKáAsArk buÂ
rAjku mArisÂATQ gÈtm «ArA gíh¥yAgne ke áAsMg k olek ryh ak
SAlocnABrI ixFpfI sAmne SAyI –
“sM®yAisyAš mš jo log dUsrAš ke wpk Ar ke ila Gr Coìz k r ink lte
hÓ, wnk A bAhr ink lnA sATQk hÔ¦…”
“gÈtm isÂATQ s¥y k I Koj mš sMsAr Coìz k r ink l pìze Te¦ qsI
k Arf wsk A Gr CoìznA ib£ku l yuVEtyuEt nh™ TA¦”
qsk A STQ yh huSA ik gÈtm isÂATQ ne dUsrAš ke wpk Ar ke ila
Gr nh™ CoìzA¦ ke vls¥y ke bAre mš SpnA k ÈtUhlpUrA k rne ke ila Gr
CoìzA¦ STvA yh mAn lš ik wsne ke vl Spne wpk Ar ke ila Gr
CoìzA¦ St: wnk A Gr CoìznA sATQk nh™ TA, yuVEtyuEt nh™ TA¦ yh
ixFpfI pìZ k r duKd SAÎcyQ huSA ik Spne deÕ ke áAKr buÂÕAlI
logAš ke mAns mš BI bu ke jIvn k I vA‰tivk tASAš ke bAre mš ik tnI
BRAMityAM smAyI huqQ hÓ¦ ‰pÏx hÔ ik deÕ mš mUl buÂvAfI ke luðA ho jAne
k A hI yh du:Kd pirfAm hÔ¦ buÂvAfI ke S›yyn se aesI inrADAr
BRAMityAM ‰vt: dUr ho jAtI hÓ¦
rAjku mAr isÂATQ gÈtm ne w®tIs vúQ k I yuvAv‰TA mš jb jrA,
¯yAiD SÈr mí¥yu k IsœcAqyAM deKI tb vh qsila ¯yAku lnh™ huSA ik
ak idn wsk I BI yhI dÕA hone vAlI hÔ¦ vA‰tivk tA yh hÔ ik wske
mn mš sBI áAAifyAš ke áAit k rŒfAjAgI EyAšik wsne jAnA ik j®m lene
vAle sBI áAAfI qn du:KAš mš se gujrte hÓ¦ áAÎn mn mš yh wXA ik EyA
qn du:KAš se Cuxk ArA pAne k A k oqQ wpAy hÔ? sAT-sAT mn mš yh
ivÎvAs BI jAgA ik –
yTAip duEKe ivÀj®te, suKM nAmA’ip ivÀjit¦
–jhAM qtne du:K iv¬mAn hÓ vhAM (prm) suK BI iv¬mAn hÔ hI¦
[20]
 avM av jAit ivÀj®te, SjAtI’ip qVœCtˆbkM ¦
– jhAM (bAr-bAr k A) j®m iv¬mAn hÔ vhAM vAMiCt Sj®mAv‰TA
BI iv¬mAn hÔ hI¦
avM ik lespirrŒÂo, ivÀjmAne isve pTe¦
– qsI áAk Ar pApj®y EleÕAš se iGre huSAš ke ila mMglmyI muVEt
k A pT BI iv¬mAn hÔ hI¦
piryeis‰sAim tM mŸgM Bvto pirmuVØAyA¦
–muJe wsI mAgQ k IKoj k rnIhÔ jo BvsMsrf se muVEt idlAtA
hÔ¦
muVEtpT k I yh gveúfA ke vl Spne ila hI nh™, bV£k
sMsArsMsrf se w¥pIìizt sBI áAAifyAš ke ila TI¦
˜k me ake n it»fen, puirsen TAmdV‰snA¦
sˆb²YutM pApuif¥vA, s®tAre‰sM sdevkM ‹
– ivpul purŒúATQ «ArA s¥y dÕQn k rke mere Ske le ke tr jAne se
EyA hogA? mÓ sýyk sMboiD k IsvQôtA áAAðA k rke Snek dev-mnuÏyAš ke
trne mš shAyk bnUM¦
aese wdAØABAv wske mn mš jAgne ‰vABAivk Te, EyAšik yhI BAv
Snek j®mAš se wske mAns mš smAye hua Te¦ qs ÕuB sMk £p ke k Arf
hI vh SsM¼y k £pAš tk boiDs¥v ke Áp mš BvBRmf k rte SA rhA TA
SÈr áA¥yek j®m mš t¥k AlIn áAAifyAš ke ihtsuK mš sMlŸn rhte hua
pyAQðA mA©A mš SpnI sArI pArimtAaM pirpUfQ k r rhA TA¦
Sb ws boiDs¥v k A yh SMitm j®m TA¦ sMboiD jgA k r wse
Spne SAp k o BvmuEt k rnA TA tTA SÈrAš k I muVEt mš shAyk bnnA
TA¦ yh sc hÔ ik Spne SApk o muEt k rnA wsk I áAATimk
SAvÎyk tA TI¦ jo ‰vyM SMDA ho vh S®y SMDAš k o kÔ se rA‰tA idKA
ske gA?jo ‰vyM lMgìzA ho vh S®y lMgìzAš k okÔ se shArA de ske gA?jo
‰vyM bMdI ho vh S®y bMidyAš k o kÔ se muVEt k A mAgQ btA ske gA? St:

[21]
gíh ¥yAgne k A SiBáAAy prm s¥y jAnne k A k ÈtUhl pUrA k rnA nh™ TA
SÈr n hI ke vl SpnA ‰vATQ is k rnA TA, áA¥yut Snek Aš ke ihtsuK
ke ila TA¦ qs sœcAqQ k o jAne smJe ibnA boiDs¥v isÂATQ pr ¯yMg
k snA ik tnA duBAQŸypUfQ huSA¦
wse qsila BI lAMiCt ik yA gyA ik wsne prms¥y k I Koj ke
ila Gr EyAš CoìzA? yh sc hÔ ik prm s¥y svAQnu‰yut hÔ, sbke Spne
sAT juìzA huSA hÔ¦ prMtu Spne BItr ke ws prms¥y k AsAöA¥k Ark rne
k I iviD to luðA ho hI cuk I TI¦ ws iviD k I Koj ke ila Gr CoìznA
SAvÎyk TA¦ yid yh muVEtdAiynI ivpÎynA iv¬A ws smy k Aym
hotI to wse Kojne k I SAvÎyk tA nh™ hotI¦ prMtu k oqQ sýyk sMbuÂ
wsI k Almš w¥pÚA hotA hÔ jb ik sMsAr se ivpÎynA iv¬A intAMt ivluðA
ho cuk IhotI hÔ¦ ke vlphle se SAXvš tk ke lÈik k ›yAn bce rhte hÓ¦
ve BI svAQnu‰yut hÓ St: BRAMit pÔdA k rte hÓ¦ log wnmš se ik sI ak ke
suK k o, SAj k I BAúA mš SAnMd k o prm suK ‰vÁp mAn k r sMtuÏx
rhte hÓ¦ qMiªyAtIt lok oØAr Sv‰TA tk phuÙcAne vAlI ivpÎynA iv¬A
ivluðA ho jAtI hÔ¦ boiDs¥v Spne pirüm purŒúATQ «ArA wse pun: Koj
ink AltA hÔ¦
yh sœcAqQ BI ›yAn dene yoŸy hÔ ik boiDs¥v isÂATQ gÈtm ne
jIvnjgt k Iqn tIn du:Kd sœcAqyAš k odeKne ke bAd ak ümf k o
BI deKA¦ ik sI ÕAMticØA ümf k o deK k r rAjku mAr ne wsse qs
ivúy pr k oqQ vAtAQlAp nh™ ik yA,yh kÔ se sMBv hÔ? rAjku mArne ws
ümf se yh jAnA hogA ik prmmuEt Sv‰TA k h™ bAhr nh™ imltI¦
yh to Spne BItr hI hÔ¦ prMtu wse áAAðA k rne k I›yAn-iviD jAne ibnA
ws Sv‰TA tk k oqQ phuÙc nh™ pAtA¦ Gr bÔXe yh iv¬A áAAðA nh™ ho
sk tITI¦ qsk IKoj ke ila wn idnAš ümf prMprA ke jo BI SAcAyQ
Te wnke pAs jAk r qse sIKnA SAvÎyk TA¦ yh ümf BI ‰vyM qsI
áAy¥n mš lgA TA¦
k iplv‰tu pr ümf prMprA k A ghrA áABAv TA¦ qs k £p ke tIn
pUvQ buÂAš mš se do sýyk sMbu k kRu œCMdSÈr k ofAgmn ke ‰tUp vhAM

[22]
iv¬mAn Te¦ ümf prMprA k I ivpÎynA iv¬A SvÎy luðA ho cuk I TI¦
prMtu ›yAn k I prMprA k Aym TI¦ ÕAEy deÕ ke pUvQ k I Sor k AlAm
gftM© k A SAcAyQ SlArk lAm qs iv¬A k A áAis mAgQdÕQk TA¦
wsk Aak kš ªk iplv‰tu mš BI TA¦ prMtu mu¼y kš ªmgD mš TA¦ tp‰vI
ümf se rAjku mArk oyh ividt huSA hogA ik SAcAyQ SlArk lAmqs
smy mgD V‰Tt Spne mu¼y kš ª mš ivhAr k r rhe hÓ¦ wnse SMtmuQKI
hone k I iv¬A sIKne ke ila wse Gr CoìznA SAvÎyk TA¦ rAjku mAr ne
gíh¥yAg k r mgD mš wnse sAtvAM ›yAn sIKA¦ wsse ›yAnsuK imlA
prMtu intAMt muEt Sv‰TA áAAðA nh™ hone ke k Arf ümfsM‰kí it ke dUsre
SAcAyQ w¡k rAmpuØA ke pAs jAk r wsse SAXvAM ›yAn sIKA¦ prMtu
wsse BI lçypUitQ nh™ huqQ¦ tb C: vúoÜ tk deh-dMzn k I k iXn
duÏk rcyAQ k I¦ vh BI inÏP l rhI¦ tdnMtr ‰vyM Koj k rte hua ÕIl,
smAiD SÈr áAôA k I yh SAX SMg vAlI ivpÎynA iv¬A ìZUMìZ ink AlI¦
qske «ArA ‰vyM BvmuEt hua, sýyk sMbu hua¦ ‘sýyk sMboiD’ k Iyh
Sv‰TA ÕA‰© pXn «ArA wplˆD nh™ huqQ¦ dAÕQink buiÂik lol «ArA
nh™ imlI¦ ik ®h™ gurŒjnAš se BI áAAðA nh™ huqQ¦ muVEtdAiynI ivpÎynA
iv¬A ws smy sMsAr se luðA ho cuk I hotI hÔ¦ St: boiDs¥v k o ‰vyM
Spne üm se yh iv¬A KojnI hotI hÔ¦ SÈr yhI isÂATQ gÈtm ne ik yA
SÈr ve sýyk sMbu bne¦
jb k oqQ ¯yVEt sýyk sMboiD áAAðA k r letA hÔ to wsk A ãdy
SnMt mÔ©I SÈr SnMt k rŒfAse Br wXtA hÔ¦ qs k £yAfIiv¬A k ovh
SiDk AiDk sM¼yA mš yoŸy pA©Aš k o bAMxnA cAhtA hÔ¦ qsI k rŒf
BAvnA se áAeirt hok rgÈtm bu ne vArAfsI ke mígdAy wpvn mš jAk r
k iplv‰tu se SAa hua Spne pAMc tp‰vI sAiTyAš k oyh muVEt k AmAgQ
svQáATm isKAyA, ijsse ik ve BI SrhMt Sv‰TA áAAðA k rBvmuEt ho
prm suKlABI hua¦ tdnMtr tIn mhIne ke vúAQvAs mš vh™ rhte hua
pcpn S®y mumuöuSAš k oqsI muVEt ke mAgQ k ASÄyAs k rvAk rw®hš
prm BvmuEt SrhMt Sv‰TA áAAðA k rsk nemš shAyk bne¦

[23]
 yAš jb sAX SrhMt tÔyAr ho ga tb w®hš crTiBEKve cAirkM k A
aeithAisk DmQ-wdÒboDn idyA¦ Snek Aš k o qs k £yAfI iv¬A k A lAB
imle, qs inimØA w®hš áAeirt ik yA ik ve –
bhujnihtAy, bhujnsuKAy, lok Anuk ýpAy
– bhutAš ke iht ke ila, bhutAš ke suK ke ila, logAš pr SnukM pA
k rte hua ‰TAn-‰TAn pr ivcrf k rš¦ do iBöu ak sAT n jAyÙ¦ sb
Slg-Slg ivhAr k rš, Slg-Slg ‰TAnAš pr DmQcAirk A k rš tAik
SiDk se SiDk logAš k A BlA ho¦ ve bhutAš ke ihtsuK ke ila SAid
mš, m›y mš SÈr SMt mš k £yAfk ArIprm pirÕu SÈr prm pirpUfQ DmQ
áAk AiÕt k rš¦
DmQ k Ayh Õu mAgQ ÕIl se SArMB hotA hÔ, yid k oqQ ke vlqsI
k A SÄyAs k r le to qs jIvn mš BI suKlABI ho SÈr mrfoprAMt
devlok mš j®m lek rid¯y suKlABI ho¦ vh yid sýyk smAiD k ABI
SÄyAs k r le to qs jIvn mš BI ›yAnsuKlABI ho SÈr mrfoprAMt
bRµlok mš j®m lek rivpul bRAµI suKlABI ho¦ SÈr yid vh SpnI
áAôA jgA k rsAre pUvQ sMict k mQsM‰k ArAšk Aöy k rle to yhAM BI jb
cAhe tb wpiDÕeú invAQifk inroD smApVØA k ASimt suK áAAðA k re
SÈr mrfoprAMt BvsMsrf ke du:KAš se intAMt ivmuEt hok r
inrŒpiDÕeú pirinvAQf ke prmsuK se lABAV®vt ho¦ yAš SAid, m›y
SÈr SMt mš k £yAfk ArIÕIl, smAiD SÈr áAôA k Ayh SAyQ SÏxAMigk
mAgQ svQTA pirpUfQ hÔ¦ qs STQ mš ik qsmš S®y ku C joìzne k I
SAvÎyk tA nh™ hÔ¦ yh intAMt pirÕu hÔ – qs STQ mš ik qsmš se
SÕu mAn k rku CBI ink Alnek ISAvÎyk tAnh™ hÔ¦
yAš ijs iv¬A se ye sAX SrhMt ‰vyM iht-suKlABI hua, wse ve
SAjIvn S¥yMt k rŒficØAse bhujnAš mš ivtirt k rte rhe¦ wnke sAmne
ke vl ak hI lçy TA“bhujnihtAy bhujnsuKAy” ¦
[24]
 sýyk sMbu isÂATQ gÈtm ne Spne jIvn ke Õeú pÓtAlIs vúoÜ mš
aese hjArAš SrhMt áAiÕök tÔyAr ik ye SÈr wnke SitirEt ‰vyM BI
dUr-dUr tk ke jnpdAš mš Õu DmQ k A prm ÕAMitsuKdAyI Smít rs
bAMxne mš lge rhe¦ mhAk ArŒifk bu ne SpnA Õeú jIvn ShinQÕ suK
bAMxne SÈr bÙxvAne mš hI lgAyA¦ wnke pÎcAt qs ümf prMprA ne
sidyAš tk logAš k o ivpÎynA k A muVEtsuK bAMxA¦ bhujn k o suK
bAMxne vAle aese bhujn ihtk ArIbu pr yid hm yh lAMCn lgAte hÓ ik
w®hAšne propk Ar ke w¡eÎy se Gr nh™ CoìzA SÈr jo prm s¥y w®hš Gr
bÔXe Spne BItr ôAt ho sk tATA, wske ila w®hAšne ¯yTQ hI Gr CoìzA
to qs prMprA ke pUfQ qithAs k o SÈr bu k I vAfI tTA ivpÎynA ke
suKd pirfAmAš k o jAnne vAle log hmš ik s njr se deKšge? hm aesI
inrADAr lAMCn lgAne k IBUlš sidyAš se k rte cle SA rhe hÓ¦ pìzosI deÕAš
ke logAš ke sAmne hm Spne SApk ohA‰yA‰pd bnAa jA rhe hÓ¦ smy SA
gyA hÔ ik Sb hoÕ mš SAaM SÈr aesI glityAš k o n dohrAaM¦ qsI mš
hmArA k £yAf hÔ, hmArI áAitÏXA hÔ¦
*** *** ***
BgvAn bu pr yh BI ak lAMCn lyAyA jAtA hÔ ik SpnI suMdrI
yuvA p¥nI k o, nvjAt iÕÕu k o SÈr ví mAtA-iptA k o SüumuK Coìz
k r wnk A gíh¥yAgnA wict nh™ TA¦ ve yh BUl jAte hÓ ik gíhI jIvn
jIte hua ve jo sAMsAirk suK áAdAn k r sk te Te, wsse k h™ SiDk
SÈr StulnIy BvivmuVEt k Aprm suK w®hš áAdAn ik yA¦wnke pirvAr
k Aak BI ¯yVEt qs ivmuVEtsuK se vMict nh™ rhA¦ sAmA®y sAMsAirk
suK k I tulnA mš ivk Ar-ivmuVEt k A suK ik tnA mhAn hÔ yh ivpÎynA
ke gMBIr SnuBvAš se áA¥yö jAnA jAtA hÔ¦

[25]
 6. suKvAdI buÂ
Bv-sMsrf ke du:KAš se intAMt ivmuEt hua bu hr V‰Tit mš
Spirimt suK k A hI jIvn jIte rhe SÈr jn-jn k o suK hI bAMxte
rhe¦ wnke jIvn k I ak GxnA –
ak bAr BgvAn SALvI rAÏxà mš gÈSAš ke SAvAgmn ke mAgQ pr
peìz se igre pØAAš ke SAsn pr soye Te¦ ws smy h¥Tk nAmk SALvk
rAjpu© GUmne ink lA¦ wsne BgvAn k o vhAM deK k r pUCA –
– BMte, BgvAn, EyA suK se soye?
BgvAn ne wØAr idyA – hAM, ku mAr, mÓ suK se soyA¦ jo log qs
sMsAr mš suK se sote hÓ, mÓ wnmš se ak hUM¦
qs pr SALvk ne k hA –
hemMt å tu k IXMzI rAt hÔ¦ mAG SÈr P A£gun ke bIc k ASAX idnAš
k A smy hÔ¦ ihmpAt k A mÈsm hÔ¦ gÈSAš ke KurAš se KurdrI huqQ k Xor
BUim hÔ¦ pØAAš k A ptlA ibCÈnA hÔ¦ peìzAš pr bhut k m pØAe hÓ¦ cArAš Sor
se XMzI hvAaM bh rhI hÓ SÈr SApne XMze k AúAyv‰© phne hÓ¦ SAp ik s
áAk Ar suK se soye?
qs pr BgvAn ne k hA –
ak gíhI STvA gíhIpu© pEk I bMd hvelI mš mulAym g¡e, tik ye
SÈr rjAqQ lek rsotA hÔ¦ prMtu ho sk tAhÔ wsmš k AmrAgk ISVŸn jl
rhI ho¦ vh ws rAgj®y dAh se jltA huSA du:K se hI sotA hÔ¦ tTAgt
k Avh rAg áAhIf ho gyA hÔ¦ nÏx ho gyA hÔ¦ jìz se wKìz gyA hÔ¦ isr
k xe tAìz víö jÔsA XUMX ho gyA hÔ ijsmš Sb ku C nh™ wg sk tA¦
SBAv k oáAAðA ho gyA hÔ¦ BivÏy mš wsk A w¥pAd nh™ ho sk tA¦aesA
vItrAg SrhMt suK se hI sotA hÔ¦

[26]
 aesI hI ak SÈr GxnA –
SnAT˜pizk rAjgíh mš phlI bAr BgvAn se imlne gyA¦ rAt
bItne mš SBI der TI¦ BgvAn Kule mš cMkR mf k r rhe Te¦ yh deK k r
wsne BgvAn se pUCA –
– BMte, BgvAn, EyA suK se soye?
BgvAn ne wØAr idyA –
sˆbdA ve suKM seit, bRAµfo pirinˆbuto¦
yo n ilýpit k Amesu, sIitBUto inÁpiD‹
– jo SnAsEt ho gyA, ÕItlIBUt ho gyA, k AmrAg mš ilðA nh™
hotA, vh invAQf k A pirpUfQ sAöA¥k Ar k rne vAlA bRAµf sdA suK se
sotA hÔ¦ iP r k hA –
sˆbA SAsVØAyo Ce¥vA, ivne†y hdye drM¦
wps®to suKM seit, s˜®t pFpu†y cetsA‹
–sArI SAsVEtyAM nÏx k r,ãdy se By dUr k r,icØA-ÕAMit áAAðA
k r,
muEt, SnAsEt SrhMt suK se hI sotA hÔ¦
wps®to wprto
jo rAg se ivrt wprt ho jAtA hÔ vhI wps®t hotA hÔ, ÕAMticØA
hotA hÔ¦ BgvAn bu SrhMt hua¦ wprt hua, wpsMt hua¦
qsI Sv‰TA k o áAAðA ak víÂA sA›vI k o k hA gyA –
suKM ¥vM vui¾ke seih, wps®to hI te rtA¦
– tU suK se so¦ terA rAg ÕAMt ho gyA¦
ijnk A rAg ÕAMt ho gyA, ve vItrAg Srh®t ho gye¦ ve sdA suK
se hI sote hÓ¦
SrhMt k Ato k hnAhI EyA? áA¥yek DmQcArI suK se sotA hÔ¦ tBI
k hA gyA –DýmcArI suKM seit¦

[27]
 DmQ ke mAgQ pr SAÁìZ gíh¥yAgI muin sdA suK se sote hÓ – suKM
supV®t muinyo¦
ijs ik sI ke inmQl icØA mš DmQ k I trMgš lhrAne lgtI hÓ, vh
suK se hI sotA hÔ¦
DýmpIit suKM seit, ivFpsÚAen cetsA¦
DmQrs se sMtíðA sADk sdA suKI rhtA hÔ – suiKto Dýmrsen
tVFpto¦
bu k A to k hnA hI EyA? ve to DýmBUto, bRµBUto, ÕItlIBUto
ho gye¦ sdA suK se sote Te¦ wnk IiÕöA k ASnugmn k rjo BvmuEt
SrhMt hua, ve sBI suKI ho gye¦
ak GxnA –
ÕAEyAš k A ak rAjA Bi¡y BgvAn bu ke pAs áAvRijt huSA¦
jMgl mš víömUl pr yA ik sI ÕU®yAgAr mš rhte wske muÙh se SnAyAs ye
Ոd ink l jAyA k rte Te –‘Sho suK, Sho suK¦’
jb BgvAn ne wse bulA k rpUCA –Bi¡y! EyA deK k rtuýhAre muÙh
se wdAn ke yh Ոd ink lA k rte hÓ?
tb wsne wØAr idyA –
BMte, mere gíh‰Tk Al mš rAÀysuK ke Bog Bogte hua SMt:pur ke
BItr BI k ìzA phrA rhtA TA, SMt:pur ke bAhr BI¦ ngr ke BItr BI,
bAhr BI¦ jnpd ke BItr BI, bAhr BI¦ sBI jgh phrA hI phrA rhtA
TA¦ BMte, ws smy phrAš ke bIc mÓ bcAyA huSA-sA, iCpAyA huSA-sA jI
rhA TA¦ sdA zrA huSA, sdA ÕMik t rhtA TA¦ ˜k tu qs smy mÓ Ske lA
jMgl, víömUl yA ÕU®yAgAr, k h™ BI SBy Snui«Ÿn, ÕMk Ariht tTA
Snu¥suk ho, ÕAMt SÈr ivÎv‰t icØA se dUsrAš ke idye hua dAn se sMtuÏx
rh k r ivhAr k rtA hUM¦ BMte, qsI k o deK k r mere muÙh se wdAn ke Ոd
ink l pìzte hÓ –‘Sho suK, Sho suK’¦
bu k A iÕÏy sdA suKivhArI hotA hÔ¦

[28]
 Sz´mAnen k Ayen, Sz´mAnen cetsA¦
idvA vA yid vA r˜ØA, suKM ivhrit tAidso‹
– vh n k AyA mš SÈr n icØA mš k Amrog k I jln mhsUs k rtA
hÔ¦ qs áAk Ar rAt ho yA idn, vh sdA suK mš hI ivhAr k rtA hÔ¦
BvmuEt huSA ak SrhMt iBöu S½‡ilmAl Spne wÝAr áAk xk rtA
hÔ –
suKM syAim XAyAim, suKM k Fpeim jIivtM¦
Sh¥TpAso mAr‰s, Sho s¥TAnuk Výpto‹
–mÓ suK se sotA hUM, suK se rhtA hUM, suK se jIvn ibtAtA hUM¦ mÓ
mAr (mí¥yu) ke pAÕ se muEt ho cuk A hUM¦ Sho ÕA‰tA bu k I SnukM pA se
hI aesA huSA¦
jb tk BItr rAg k ISTvA kR oDk Ijln rhtI hÔ tb tk suK
k hAM? qsse muEt ho k r hI suK k A jIvn jItA hÔ¦ k oqQ BI ho,
jb-jb kR oD jAgtA hÔ, tb-tb du:KI ho wXtA hÔ¦ prMtu bu k I
wpdeiÕt ivpÎynA k A SÄyAs k rke vhI ¯yVEt –
k oDM Ce¥vA suKM seit, k oDM Ce¥vA n socit¦
–kR oDk onÏx k rke suK se sotA hÔ, kR oDk onÏx k rke ˜ctA se
muEt rhtA hÔ¦

suKk ArI invAQf

üAv‰tI ke bRAµf ku l se áAvRijt hua iBöu hAirt ne SpnI
BvmuVEt ke w£lAs k o qn ՈdAš mš áAk x ik yA –
susuKM vt inˆbAnM, sýmAsýbuÂdeistM¦
SsokM ivrjM KemM, y¥T duEKM inrŒÀJit‹

[29]
 – sýyk sMbu «ArA wpdeiÕt invAQf scmuc suKk ArI hÔ¦ vh
Õok riht hÔ, rjriht hÔ, öempUfQ hÔ, jhAM du:K k A intAMt inroD ho
jAtA hÔ¦

suK se suK k I áAAVðA

wk §A ngr ke bRAµf ku l mš w¥pÚA SVŸgk BAr«Aj¦
vn mš wgR tp k rtA huSA SVŸn k I wpAsnA k rtA TA¦ k AyA k o
SpAr k Ïx detA TA¦ vh BgvAn ke sMpkQ mš SAyA SÈr wnse ivpÎynA
iv¬A sIK k rku CidnAš ke SÄyAs se Bv-sMsrf se ivmuEt ho SrhMt
pd k o áAAðA huSA¦ sAiTyAš ke pUCne pr wsne btAyA –
yM suKen suKM lÂM, p‰s DýmsuDýmtM¦
it‰so ivÀjA SnupØAA, k tM bu‰s sAsnM‹
–(ivk xdu:K k AmAgQ Coìz k r)mÓne suKd iviD «ArA (invAQf ke
prm) suK k o áAAðA ik yA hÔ¦ Sho, DmQ k I mihmA to deKo¦ (ShQt
Sv‰TA pr phuÙc k r) mÓne tInAš isiÂyAM áAAðA k r lI hÓ¦ mÓne bu k I
iÕöA k A pUfQÁp se pAln k r ilyA hÔ¦
D®y hÓ aese suKvAdI buÂ!

suKI gíh‰T
bu k I iÕöA mš pk A huSA ak sÝíh‰T SpnI pu©I k o
ivvAhoprAMt ivdA k rte hua bu k I iÕöA ke SnusAr S®y Snek
wpdeÕAš ke sAT-sAT ye tIn wpdeÕ detA hÔ –
(1) suK se bÔXnA, (2) suK se Bojn k rnA, SÈr (3) suK se
sonA
SÈr smJAtA hÔ, nye Gr mš jAk r bhU k I ijýmedAiryAš k o
BlI-BAMit inBAne mš hI suK hÔ¦ Gr ke bìze bujugQ Kìze hAš to wnke bÔX
jAne pr hI ‰vyM bÔXnA suKk r hÔ¦ Gr ke bìze bujugoÜ k o Bojn iKlAne
[30]
ke bAd hI ‰vyM Bojn k rnA suKk r hÔ¦ Gr ke bìze bujugoÜ k I
sevA-suüuúA pUrI k rke wnke so jAne ke bAd hI ‰vyM sonA suKk rhÔ¦
gíh‰TAš k o DmQmy suKI jIvn jIne ke ila idye gye wpdeÕ
buÂvAfI mš Bre pìze hÓ¦
ak wdAhrf –
suKA meØAe†ytA loke , STo peØAe†ytA suKA¦
–sMsAr mš mAtA k IsevA suKk ArIhÔ, suKk ArIhÔ iptA k IsevA¦
SÈr ak wdAhrf –
suKAM yAvjrAsIlM – víÂAv‰TA tk ÕIlpAln suKk ArI hÔ¦
suKA sÂApiti§tA – üÂA mš áAitVÏXt honA suKk ArI hÔ¦
suKo p²YAypixlABo – suKk ArI hÔ áAôA se lABAV®vt honA SÈr
pApAnM Sk rfM suKM¦ – pApk moÜ se ivrt rhnA suKk ArI hÔ¦
SÈr ak wdAhrf –
STVýh jAtVýh suKAshAyA – SAvÎyk tA hone pr bMDu-bAMDv se
imlI shAytA suKk ArI hotI hÔ¦
tu§I suKAyA qtrItren – jo imle wsse sMtuÏx rhnA suKk ArI hÔ¦
pu²YM suKM jIivtsºVýh – Spne «ArA ik yA gyA pu»yk mQ
mrfoprAMt suKk ArI hotA hÔ¦
sˆb‰s duEK‰s suKM phAyA¦ – (ivpÎynA ke SÄyAs «ArA) sAre
du:KAš se muEt honA suKk ArI hÔ¦
BvmuVEt ke prm suK k AhI nh™ bV£k sAmA®y sADArf sAMsAirk
gíh‰T jIvn mš BI suK se jIne k A pAX pìZAne vAle qs mhApurŒú k o
du:KvAdI k hnA ik tnA Snuict hÔ¦
sMsAr mš suK bAMxne ke ila hI bu w¥pÚA hote hÓ¦
buÂo loke smuFpÚAo, Ssmo ak puŸglo¦
so pk Aseit sÂýmM, SmtM suKmuØAmM‹
[31]
 –Si«tIy, SsAmA®y bu lok mš w¥pÚA hok rs¥y DmQ áAk AiÕt
k rte hÓ¦ Smít SÈr wØAm suK áAk AiÕt k rte hÓ¦
qsIila k hA gyA –
suKo buÂAnM wFpAdo, suKA sÂýmdesnA¦
suKA s³‰s sAmŸgI, smŸgAnM tpo suKo‹
– buÂAš k A w¥pÚA honA suKdAyk hÔ, s¥y DmQ k A wpdeÕ
suKdAyk hÔ¦ sMG k A ak © honA suKdAyk hÔ SÈr ak © hok r tp
k rnA suKdAyk hÔ¦
bu w¥pÚA hote hÓ to svQ© suK hI suK PÔ lAte hÓ¦
bu k A to k hnA hI EyA? sMsAr mš s¥purŒúAš k A w¥pÚA honA BI
dulQB hotA hÔ –
du£lBo purŒsAj²Yo, n so sˆb¥TjAyit¦
– (sMsAr mš) s¥purŒú dulQB hotA hÔ¦ vh svQ© j®m nh™ letA¦
y¥T so jAyto DIro, tM ku lM suKmevtI¦
–vh DIr purŒú jhAM j®m letA hÔ, ws ku lmš suK k Ivíi hotI hÔ¦
ak sAmA®y s¥purŒú Spne ku lke ila suKk ArIhotA hÔ¦ prMtu buÂ
to sAre sMsAr ke ila suKk ArI hote hÓ¦ ve logAš k o aesI k £yAfI iÕöA
dete hÓ ijsk ApAln k rte hua log suKk ArIsÂmQ k AjIvn jIne lgte
hÓ¦
DýmArAmo Dýmrto, DýmM Snuivic®tyM¦
DýmM Snu‰srM iBEKu, sÂýmA n pirhAyit‹
–DmQ mš rmf k rne vAlA, DmQ mš inrt, DmQ k A˜ctn-mnn k rte
hua, DmQ k ISnu‰míit k rte hua sADk iBöu sÂmQ se œyut nh™ hotA¦
aesA sADk iBöu –
s®tk Ayo s®tvAco, s®tvA susmAihto¦
v®tlok Aimso iBEKu, wps®to it pvuœcit‹

[32]
 – ÕAMtk Ay SÈr ÕAMtvAfI tTA smAiD‰T icØA k A DnI, lÈik k
k luú k A ¥yAgI ÕAMt iBöu wpÕAMt k hlAtA hÔ¦
jo qs áAk ArwpÕAMt hotA hÔ, vh suKpUvQk jItA hÔ SÈr suKpUvQk
sotA hÔ¦
wps®to suKM seit¦ – wpÕAMt sdA suK k I n™d sotA hÔ¦
ijse prm ÕAMit áAAðA ho gyI, wse prm suK ‰vt: áAAðA ho gyA¦
prm ÕAMit hI to prm suK hÔ¦ ijse invAQf k Iprm ÕAMit áAAðA ho gyI,
wse svoQœc suK áAAðA ho gyA¦
nV¥T sV®t prM suKM¦ – invAQifk ÕAMit se bìZ k r S®y k oqQ suK
nh™ hotA¦
aesI prm ÕAMit áAAðA sADk ivprIt pirV‰TityAš mš BI sdA
suKpUvQk hI rhte hÓ¦
susuKM vt jIvAm – hm suKpUvQk jIte hÓ¦
veiryesu Sveiryo – vÔiryAš ke bIc invÔQr rhte hua,
SAturesu SnAturo – pIìiztAš ke bIc SpIìizt rhte hua,
w‰suke su Snu‰sk o – SAsEtAš ke bIc SnAsEt rhte hua¦
aesI prm suKd Sv‰TA ik s áAk Ar áAAðA k I jAtI hÔ?
pivvek rsM pI¥vA, rsM wpsm‰s c¦
–ak AMt sADnA k Ars SÈr wsse áAAðA icØA ke wpsm yAnI ÕAMit
ke rs k o pIk r,
in¡ro hoit inFpApo, DýmpIitrsM ipvM¦
– qs áAk Ar áAAðA hua DmQáAIit rs yAnI DmQ k A SAnMdrs pIk r
sADk inzr SÈr inÏpAp ho jAtA hÔ¦
aesA sADk hr Sv‰TA mš sdA suKI jIvn hI jItA hÔ¦ jo invÔQr
ho jAtA hÔ vh inzr ho jAtA hÔ¦ vÔrBAv siht icØA mš ˜hsA k A BAv
rKe to «eúj®y pIìzA se pIiìzt hI hotA hÔ¦ sAT-sAT vÔrI ke SAkR mf

[33]
k I SAÕMk A se SAtMik t rhtA huSA mn SÈr SiDk áApIìizt hotA hÔ¦
BgvAn bu ne ivpÎynA sADnA «ArA «eú, duBAQvnA, vÔr SÈr ˜hsABAv
k o dUr k rnA isKAyA¦ qs áAk Ar du:KmuEt rh k r suKI jIvn jInA
isKAyA¦
yto yto ˜hsmno invØAit, tto tto sýmit avM duEKM¦
– jb-jb mn ˜hsA se invíØA hotA hÔ tb-tb du:K k A BI Õmn
ho jAtA hÔ, du:K dUr ho jAtA hÔ¦
– du:K dUr hotA hÔ to jIvn mš suK smA jAtA hÔ¦
aesI suKd ÕAMit áAAðA k rne ke ila pivvek STAQt ak AMt k I
sADnA SAvÎyk hÔ¦ ik sIÕU®yAgAr mš Ske le ›yAn k rnASAvÎyk hÔ¦
su²YAgArM piv§‰s, s®ticØA‰s iBEKuno¦
SmAnusI rtI hoit, sýmADýmM ivp‰sit‹
–ak AMt ÕU®yAgAr mš áAivÏx hok rjb k oqQ ÕAMticØA iBöu sýyk
áAk Ar se DmQ k I ivpÎynA k rtA hÔ tb wse id¯y SAnMd k I SnuBUit
hotI hÔ¦
wsk A sArA ÕrIr ivpul áAIitsuK k I ‰Pu rfA se Br jAtA hÔ –
pIitsuKen ivpulen, P rmAno smu‰syM¦
DmQ k I sýyk ivpÎynA k rtA hÔ to áAIit-áAmod k A hI suK nh™,
Smr¥v k I Simt ÕAMit k A BI suKlAB áAAðA k r letA hÔ¦
yto yto sýmsit K®DAnM wdyˆbyM¦
lBit pIit pAmoÀjM, SmtM tM ivjAntM‹
– jb-jb (ivpÎynA «ArA) ÕrIr SÈr icØA ‰kM DAš k A sýmÕQn
(‰pÕQ) k rte hua wnke wdy-¯yyÁpI Sin¥y ‰vBAv k o SnuBUityAš ke
‰tr pr BlIBAMit jAntA hÔ, tb-tb sADk k o áAIit SÈr áAmod yAnI
SA›yAV¥mk SAnMd wplˆD hotA hÔ SÈr vh Smít Sv‰TA áAAðA hotI hÔ
jo ik ôAinyAš k I gocrBUim hÔ¦
yhI invAQf k A prm suK hÔ, prm ÕAMit hÔ¦

[34]
aese bu du:KvAdI kÔ se hua?
jo du:KvAdI hogA vh du:K k A hI áAcAr k regA, logAš ke suK k I
k AmnA kÔ se k regA?
sˆbe sØAA suKI ho®tu k I mÔ©IBAvnA k I iÕöA dene vAle bu ‰vyM
BI sbk I suK-k AmnA hI k rte hÓ¦
wnke jIvn k I ak GxnA –
SMbÏx nAmk bRAµf ku mAr ne w®hš Snek áAk Ar ke SpՈd k h
k rSpmAint ik yA¦prMtu jb wske SAcAyQ bRAµf poEKrsAit ne yh
sunA to wsne Spne iÕÏy k I Sor se BgvAn se ömA mAMgI¦ qs pr
BgvAn ne wse SAÕIvAQd dete hua k hA –
suKI hotu bRAµf, Sýb§o mAfvo¦
– he bRAµf, (tuýhArA iÕÏy) Sýb§ mAfvk suKI ho¦
ak S®y GxnA –
k oilypu©I suFpvAsA sAmA®y se S¥yiDk smy tk gBQ DArf
ik ye hua S¥yMt du:KI TI¦ áAsvpIìzA Ss´ ho wXI TI¦ wsne BgvAn
tk yh sUcnA iBjvAyI¦ w®hAšne k rŒfAivgilt ãdy se SAÕIvQcn
Beje –
suiKnI hotu suFpvAsA k oilyDItA¦ SrogA SrogM puØAM ivjAytU¦
– he k oilypu©I suFpvAsA tU suKI ho¦ tU inrognI hok r, inrogI
pu© k A áAjnn k r¦
SAÕIvAQd P ldAyI huSA¦
duiKyAš ke ila suK k I mMglk AmnA k rne vAle mhAk ArŒifk pr
du:KvAdI hone k A lAMCn lgAyA jAnA ik tnA imÉyA hÔ¦ ik tnA doúpUfQ
hÔ¦
ak S®y GxnA –

[35]
 k oÕl k A Svk AÕáAAðA rAjpuroiht ÕtvúIQy bRAµf bAvrI
dVöf mš godAvrI ndI ke tx pr jA bsA TA¦ jb wsne sunA ik k oÕl
mš sýyk sMbu w¥pÚA hua hÓ tb wsne Spne solh áADAn iÕÏyAš k ow®hš
jAMcne ke ila BejA¦ üAv‰tI phuÙc k r ve BgvAn k I sýyk sMboiD ke
áAit pUfQtyA SAÎv‰t hua¦ tb wnmš ke áAmuK iÕÏy ne BgvAn k o
áAfAm k rte hua Spne gurŒ bAvrI k A SiBvAdn inveidt ik yA¦ qs pr
BgvAn ne SAÕIvAQd dete hua k hA –
suiKto bAvrI hotu shis‰seihbRAµfo¦
¥vM cAip suiKto hoih, icrM jIvAih mAfvo‹
– bRAµf bAvrI Spne iÕÏyAš siht suKI ho! he mAfvk , tum BI
suKI ho! icrAyu ho!
jo du:KvAdI hÔ vh ik sI ke suKI hone k I mMgl k AmnA kÔ se
k regA? ijse jIvn mš ke vl du:K hI du:K idKe, k h™ suK k A
nAmoinÕAn n idKe, aesA Gor du:KvAdI ik sI k o dIGAQyu hone k A
SAÕIvAQd kÔ se degA? vh to SiBÕAp k hlAyegA¦ prMtu vA‰tivk tA yh
hÔ ik ve du:KvAdI nh™, suKvAdI Te¦
wnk AmAns sdA suKmyI mMgl mÔ©I se hI BrA rhtA TA¦ ve Spne
iÕÏyAš k o BI sb áAAifyAš ke iht suK hetu in¥y mMgl-k AmnAmyI
mÔ©IBAvnA k I sADnA k rnA isKAte rhe¦
sˆbe sØAA Bv®tu suKItØAA – sBI s¥v (áAAfI) suKpUvQk rhš¦
duBAQŸy se ivpÎynA sADnA yhAM se luðA ho gyI, prMtu jhAM k Aym
rhI vhAM, SÈr Sb pun: BArt lÈx k r SAyI hÔ to yhAM, SÈr BArt ke
bAhr ivÎv mš jhAM-jhAM jo log qse sIK rhe hÓ, vhAM sADk jAnte hÓ
ik ivpÎynA «ArA icØA k oyTAsMBv inmQl k rke iÕivr ke SMitm idn
mMgl-mÔ©I k A SÄyAs k rAyA jAtA hÔ¦ iÕivr ke dÈrAn BI sADnA-öe©
mš Bvtu sˆb m½lM ke mMgl-Goú k I k £yAfI trMgš sAre vAyumMzl mš
trMigt ho wXtI hÓ¦

[36]
 ipClI 15-20 sidyAš tk jo deÕ ivpÎynA sADnA se svQTA
ÕU®y rhA, vhAM ke log kÔ se jAnš ik v‰tut: bu ik tne DmQvAdI Te,
mMglvAdI Te, suKvAdI Te¦
duBAQŸy se yhAM ivpÎynA ke sAT-sAT mUl buÂvAfI k A sArA
sAih¥y BI ivluðA ho gyA¦ sb ku C ivluðA hok r BI yid ke vl Dýmpd
k Iak CoxI-sI puV‰tk AhI bcI rh jAtI to bu SÈr wsk IiÕöA k I
k xu SAlocnA k rne vAle qs BUl se bc jAte¦ Dýmpd k A phlA píÏX
Kolte hI wnke sAmne ye do pd SAte –
mnsA ce pdu§en, BAsit vA k roit vA¦
tto nM duEKm®veit, cEkM v vhto pdM‹
–jb k oqQ ¯yVEt áAduÏx yAnI mÔle icØA se ÕrIr yA vAfI k Ak mQ
k rtA hÔ tb du:K wske pICe aese hI lg jAtA hÔ jÔse ik gAìzI mš jute
hua bÔl ke pICe ws gAìzI k A cEk A lg jAtA hÔ¦ qsI áAk Ar –
mnsA ce psÚAen, BAsit vA k roit vA¦
tto nM suKm®veit, CAyA v SnpAiynI‹
– jb k oqQ ¯yVEt inmQl, áAsÚA icØA se ÕArIirk yA vAick k mQ
k rtA hÔ tb wske pICe suK aese hI lg jAtA hÔ jÔse ik k BI sAT n
Coìzne vAlI CAyA¦
‰pÏx hÔ ik mÔle icØA se jo BI ÕArIirk yA vAick k mQ k ršge, vh
duÏk mQ hI hogA SÈr duÏk mQ k A P l sdA du:Kd hI hogA¦ qsI áAk Ar
inmQl icØA se jo BI ÕArIirk yA vAick k mQ k ršge, vh s¥k mQ hI hogA
SÈr s¥k mQ k A P l sdA suKd hI hogA¦
yid ve qn do áAArMiBk pdAš k ohI pìZ lete to t¥k AlsmJ jAte ik
bu k I iÕöA mš svÜ du:KM hÔ, aesA k h k r w®hAšne imÉyA¥v k A shArA
ilyA SÈr jAne-SnjAne ik tnA bìzA SprAD ik yA¦ yhAM to du:K SÈr
suK donAš k A vfQn hÔ¦
yid ve ke vl Dýmpd k I hI sArI pu‰tk pìZte to deKte ik wsmš
DmQ ke iBÚA-iBÚA SMgAš pr buÂ-vcnAš ke 26 sgQ sMk ilt ik ye gye hÓ¦

[37]
qnmš ak ‘suK vgQ’ hÔ¦ SÈr yh BI deKte ik wsmš du:K k Ak oqQ Slg
vgQ nh™ hÔ¦ qs sœcAqQ k o deK k r ve bu k o svÜ du:KM isKAne vAle
du:KvAdI kÔ se k hte? w®hš du:K mt k A áAcAr k rne vAle du:KvAdI kÔ se
k hte? yA qs sMsAr mš rhte hua du:K se k BI Cuxk ArA iml hI nh™
sk tA, aese inrAÕAvAdI, w¥sAhhIn, sMrcnA¥mk tAivhIn du:KvAdI
ik s SADAr pr k hte?
bu ne du:K k IBI ccAQ k IhÔ, suK k IBI¦ jhAM du:K k IccAQ k I
hÔ, vhAM wske k ArfAš k oáAk AÕmš lAk rwnke invArf ke ila w¥sAiht
ik yA hÔ¦ jhAM suK k I ccAQ k I hÔ, vhAM wske k ArfAš k o wjAgr k r
wnke sMvDQn ke ila w¥sAiht ik yA hÔ¦
ve du:K SÈr wske k ArfAš k osmJA k rwsse dUr rhne k AwpdeÕ
n dete SÈr yh k hte ik du:K to svQ© hÔ SÈr sdA rhne vAlA hÔ¦ qsse
bAhr ink lne ke sAre áAy¥n ¯yTQ hAšge¦ St: qske ila inÏP l pirüm
nh™ k rnAcAiha, tb to scmuc bu du:KvAdI hote, inrAÕAvAdI hote,
inrŒ¥sAhvAdI hote, inÏáAyAsvAdI hote¦ yid aesA hote to Spne deÕ ke
ila hI nh™, sAre ivÎv ke ila, mAnv mA© ke Siht k A k Arf bnte¦
tb to wnk I iÕöA k o Spne deÕ se hI nh™ bV£k sAre ivÎv se smAðA
k rne k A s¥áAyAs k rnA cAiha TA tAik hm hI nh™ bV£k sArA ivÎv
bu k I du:KáAdAyI iÕöA se bce¦
prMtu bu ne to yh k BI nh™ k hA ik du:K se Cuxk ArA pAnA
SsMBv hÔ¦ bV£k w®hAšne to Cuxk Are k ASAÕuP ldAyImAgQ btAyA¦ hmne
‰vyM wnk IiÕöA Ko dI¦ mUl vAfI ke SBAv mš SpnI mhAn SôtA ke
k Arf lgAtAr imÉyA áAcAr k r-k rke hmne wnk I k £yAfI iÕöA k o
BArt se inÏk Aistk rSpne deÕvAisyAš k ohI qske lAB se vMict k r
idyA¦ ivÎv mš S®y© jhAM gyI, vhAM logAš ne qse sýmAnpUvQk sMBAl
k rrKA SÈr qsse yTAsMBv lAB wXAyA¦ Sb smy SA gyA hÔ jbik
hm BI sœcAqQ k o smJ k r qsse lAB wXAyš¦

[38]
du:K k A k Arf SÈr invArf
BgvAn bu ne du:K SÈr du:K ke k Arf k I sœcAqQ ke vl ak hI
w¡eÎy se btAyI ijsse ik logAš ke mn mš qs du:KckR se bAhr ink lne
ke ila DmQ-sMveg jAge¦ w®hAšne du:K SÈr du:K ke k Arfk AvfQn ik yA
SÈr du:K ke invArf k AwpAy btAyA¦ its pr yh k hnAik “qs mt
ne du:K pr jo qtnA SiDk bl idyA hÔ vh imÉyA nh™ hÔ to sc BI nh™
hÔ¦” aesA k Tn‰pÏxtyA mUl buÂvAfI se SniBô honA hI is k rtA
hÔ¦ j®m-jrA-¯yAiD-mrf, SiáAy k A sMyog, iáAy k A ivyog, mncAhI
k An honA –jIvn-jgt ke du:KAš k Iqn sœcAqyAš k ok Ènnk ArtAhÔ
BlA! yh sc EyAš nh™ hÔ BlA!
pMc-‰kM D ke áAit yAnI ÕrIr SÈr icØA ke áAit dehA¥m bui SÈr
icØAA¥m bui jgA k r, wnke áAit tAdA¥ýy ‰TAipt k r, ‘mӒ, ‘mere’ k A
BAv w¥pÚA k r,wnke áAit Gor SAsVEt jgAte hua bAr-bAr j®mte SÈr
mrte rhne ke du:K se k Èn q®k Ar k r sk tA hÔ BlA! k m-se-k mBArt
k Ito sBI DAimQk prMprAaM j®m-mrf ke cEk rk odu:K mAntI hÓ SÈr
qs Bv-sMsrf ke cEk rse Cuxk ArApAk rSmr¥v k Alçy rKtI hÔ¦
qsI sMdBQ mš bu k hte hÓ –duEKA jAit punFpunM , (BvmuEt hone ke
phle) bAr-bAr qn du:KAš mš (merA) j®m huSA¦
bu bnne ke pUvQ áA¥yek boiDsØv k A yhI ˜ctn cltA hÔ¦
ik œCM vtAyM lok o SApÚAo – Sho, scmuc sArA sMsAr du:K mš pìzA
hÔ¦
jAyit c jIyit c mIyit c cvit c wppÀjit c¦
– j®mtA hÔ, jrA-jIfQ hotA hÔ, mrtA hÔ, œyut hotA hÔ SÈr iP r
w¥pÚA hotA hÔ¦
ST c pinm‰s duEK‰s in‰srfM nFpjAnAit jrAmrf‰s¦
–qs (bAr-bAr ke )jrA-mrf ke du:K se ink lnAnh™ jAntA¦

[39]
 boiDsØv qs in‰srf k I Koj k rte hua ÕIl-smAiD-áAôA k A
muVEt-áAdAyk mAgQ ZUMZ ink Alte hÓ SÈr wsse ‰vyM BvmuEt hote hÓ SÈr
Snek Aš k I BvmuVEt mš shAyk bnte hÓ¦
qsIila k hA –
punFpunM gˆBmupeit m®do – mUìZ ¯yVEt bAr-bAr gBQ mš pìztA hÔ¦
punFpunM jAyit mIyit c –bAr-bAr j®mtA hÔ, bAr-bAr mrtA hÔ¦
punFpunM isviTkM hrV®t – bAr-bAr log (wse) ÎmÕAn k o le jAte
hÓ¦
SôAnvÕ qs duEKA jAit punFpunM k I pIìzA mš se gujrte rhnA
ik tnI nAsmJI hÔ¦
leik n BUiráAô boiDsØv muVEt k A mAgQ ZUMZ k r bu bnte hÓ SÈr
qs Bv-sMsrf ke du:K se intAMt Cuxk ArA pA lete hÓ¦
mŸgM c lÂA SpunˆBvAy – punBQv se CUxne k A mAgQ pAk r
n punFpunM jAyit BUirp²Yo –BUiráAô bu bAr-bAr j®m nh™ lete¦
qsI mAgQ pr SAÁìZ hok rS®y Snek BI intAMt BvmuEt hote hÓ¦
qs k Tn k I puVÏx k rte hua BgvAn bu ke jIvn k Al mš hI sÓk ìzAš
iBöu SÈr iBöuifyAš ne BvmuEt Sv‰TA pAk r Spne húQ-wÝAr áAk x
ik ye¦
ku C ak wdAhrf deKš –

ak Dým‰svfIy
set¯y ke ak seX k A pu© ak Dým‰svfIy muVEt ke húQ mš Spne
ãdy ke wÝAr qs áAk Ar áAk x k rtA hÔ –
ik lesA JAiptA m†hM – merI vAsnA jlA dI gyI hÔ¦
BvA sˆbe smUhtA – sBI Bv w®mUln k r idye gye hÓ¦
ivEKIfo jAit sMsAro – j®m-sMsrf k A öy ho gyA hÔ¦

[40]
 nV¥T dAin punˆBvo – Sb mere ila punjQ®m nh™ hÔ¦

iBöu mšZisr
sAke t ke ak sMpÚA pirvAr se áAvRijt hua iBöu mšZisr SpnI
BvmuVEt pr yh wdAn gAte hÓ –
Snek jAit sMsArM, s®DAiv‰sM SinVˆbsM – ibnA SMt pAye hua qs
Bv-sMsrf mš Snek j®mAš tk dÈìz lgAtA rhA¦
t‰s me duEKjAt‰s duEKEK®Do wpr§o – aese Bv-du:K mš pìze hua
k I merI du:K-rAiÕ Sb nÏx huqQ¦ mÓ muEt huSA¦

p¤AvtI
wÀjÔnI k I gifk A SBy-mAtA p¤AvtI BgvAn se áAvRijt hok r
sADnA «ArA Bv-muEt huqQ SÈr wsne Spne wÝAr qs áAk AráAk xik ye –
avM ivhrmAnAy qs áAk Ar BgvAn «ArA btAyI huqQ iÕöA k A
SAcrf k rke ,
sˆbo rAgo smUhto – sm‰t k AmrAg k o jìz se wKAìz k r,
pirLAho smuVœCÚAo – vAsnA k I jln k o smuVœCÚA k rke ,
sIitBUtVýh inˆbutAit – invAQf áAAðA k r Sb mÓ prm ÕItl, ÕAMt
hUM¦

SprAwØAmA TerI
k oÕláAdeÕ ke ak áAitVÏXt bRAµf ku lmš j®mI SprAwØAmA TerI
SpnI sADnA SÈr wske P l‰vÁp áAAðA ivmuVEt k A w£leK k rte hua
k htI hÔ –
ye qme sØA boÀJ½A mŸgA inˆbAnpVØAyA¦
BAivtA te myA sˆbA, yTA buÂen deistA‹
[41]
 – jÔse BgvAn bu ne isKAyA, vÔse hI invAQf áAAVðA ke mAgQ
‰vÁp, sBI sAtAš bo›yMgAš k I mÓne BAvnA (sADnA) pUrI k I¦
su²Yt‰sinimØA‰s, lAiBnIhM ydVœCkM ¦
SorsA DItA bu‰s, inˆbAnAiBrtA sdA‹
– ÕU®ytA ke , SinimØA (inrAlMb) ke sAöA¥k Ar se merI sArI
mnok AmnAaM pUrI huqܦ mÓ BgvAn bu k I SÈrs pu©I invAQf mš inrt
rhtI hUM¦
sˆbe k AmA smuVœCÚAA, ye idˆbA ye c mAnusA¦
ivEKIfo jAitsMsAro, nV¥T dAin punˆBvo‹
– mAnvI SÈr id¯y k AmBogAš k I merI sArI k AmnAaM smuVœCÚA ho
cuk I hÓ¦ merA j®m-mrf k A SAvAgmn nÏx ho cuk A hÔ¦ Sb merA
punjQ®m nh™ hÔ¦
hmAre deÕ ke mnIúI iv«AnAš k o mUl buÂvAfI SplˆD ho jAtI
SÈr ve, bu SÈr wnke iÕÏyAš ke sÓk ìzAš wÝArAš mš se aese do-cAr wÝAr
BI pìZ pAte to SnjAne mš Spne deÕ ke ivÎv pUÀy aeithAisk mhApurŒú
k I svQdu:KivmocnI SÈr mhAn suKáAdAiynI pAvn iÕöA k o du:KvAdI
k h k r lAMiCt k rne k A mhAn SprAD k dAip nh™ k rte¦
***

[42]
 7. bu jÔsA suKvAdI k Èn hogA?
vAdI tIn áAk Ar ke hote hÓ –
(1) vAdI ve hote hÓ jo ik sI vAd k I ‰TApnA k rte hÓ SÈr wse
s¥y is k rne ke ila vAd-ivvAd k rte hÓ¦ bu aese vAdI nh™ Te¦
du:KvAd wnk A ‰TAipt vAd nh™ TA ijske ila ve ivvAd k rte¦ ve to
ik sIBI mA®ytA ke ila ivvAd ik yAjAnA glt mAnte Te¦ tBI k hA –
ivvAdM Byto id‰vA, SivvAdM c Kemto¦
(2) vAdI ve hote hÓ jo ik Spne prMprAgt isÂAMt k I mA®ytA ke
áAit smipQt hok rwse PÔ lAne k Ak Amk rte hÓ¦ jÔse SAtMk vAdISAtMk
mš hI ivÎvAs k rte hÓ SÈr wse PÔ lAne mš jI-jAn lgAte hÓ¦ k oqQ BI nh™
k h sk tA ik bu qs áAk Ar du:K PÔ lAne mš lge Te¦
(3) vAdI k A ak ÕAVˆdk STQ hÔ ‘bolne vAlA’¦ ‘vAd’ bolne k o
k hte hÓ¦ bu bhut wpdeÕ dete Te, qs mAne mš ‘vAdI’ k he jA sk te hÓ¦
prMtu bu sdA DmQ k A wpdeÕ dete Te¦ qsila hm deKte hÓ ik wnke
jIvnk Al mš log w®hš – sœcvAdI, tTvAdI, k ýmvAdI, ik iryvAdI,
k AlvAdI, ipyvAdI, ihtvAdI, yTAvAdI tTAk ArI k hte Te¦ ve sdA s¥y
DmQ k IvAfI bolte Te, St: wnke ivroDI BI w®hš DýmvAdI k hte Te¦
wnke jIvn k I ak GxnA –
áAis bRAµf SAÎvlAyn BgvAn bu k A smk AlIn TA¦ vh
áAKr iv«An hone ke k Arf t¥k AlIn bRAµf smAj k A netA TA¦ jb
bRAµfAš ne wsse SAgRh ik yAik vh bu se vAd-ivvAd k re to wsne yh
k hk rnA k ridyA ik ve DýmvAdI hÓ¦ mÓ ik sIDýmvAdI se kÔ se ivvAd
k ÁM? bu ke bìze se bìze ivroDI ne BI w®hš k BI du:KvAdI nh™ k hA¦
du:KvAdI to tb k hte jbik ve sdA du:K k I hI ccAQ k rte¦ suK k A
k BI nAm BI nh™ lete¦ aesA to TA nh™¦
[43]
 ijs pr du:KvAdI hone k A imÉyA SArop lgAyA gyA, v‰tut: ws
bu jÔsA suKvAdI SAj tk sMsAr mš k oqQ nh™ huSA¦ jo du:KvAdI hotA
hÔ, vh ke vldu:K k IhI ccAQ k regA,suK k IccAQ kÔ se k regA?BgvAn
bu k o du:KvAdI k hne vAle wnk I mUl vAfI pìZ pAte to merI hI trh
SpnI BUl pr ‰vyM lÀjA mš gìz jAte¦
BgvAn ne du:K k I ccAQ SvÎy k I hÔ pr yh ccAQ du:K se
Cuxk ArA pAne ke ila hÔ¦ w®hAšne suK k I ccAQ k I hÔ, wict suK áAAðA
k rne ke ila¦
du:K k I w¥pVØA k A kR m smJAte hua w®hAšne btAyA –
…avmet‰s ke vl‰s duEKEK®D‰s smudyo hoit¦
qs áAk Ar sMpUfQ du:K ke Zer k I w¥pVØA hotI hÔ¦
wske bAd yh BI btAyA ik –
…avmet‰s ke vl‰s duEKEK®D‰s inroDo hoit¦
qs áAk Ar sMpUfQ du:KAš ke Zer k A inroD ho jAtA hÔ yAnI du:K
jìzmUl se nÏx ho jAte hÓ¦
du:K k I ccAQ k rte hua w®hAšne jAit ip duEKA SAid k h k r
smJAyA ik jb tk j®m-mrf k A Bv-ckR cltA rhegA, tb tk qs
áAk Ar ke du:KAš mš se gujrte rhnA pìzegA¦ qs Bv-ckR se muEt honA hI
shI mAne mš du:K-ivmuVEt hÔ¦ qsI ke ila w®hAšne ivpÎynA sADnA k I
aesI shj, srl, ikR yA¥mk iviD isKAyI jo ik vAdivvAd j®y ToTI
dAÕQink mA®ytA nh™ hÔ bV£k Xos P ldAyk sikR y iv¬A hÔ¦ bu ne
s¥y sMbMDI ‰vyM k I SnuBUityAš k A ivÎleúfA¥mk S›yyn ik yA SÈr
Spne iÕÏyAš k o aesA hI SnuBUitj®y S›yyn k rnA isKAyA¦ BgvAn
bu k I sArI iÕöA ‰vAnuBUityAš pr SADAirt hÔ, “ÕA‰© vcn áAmAf”
k I SMD mA®ytA pr SADAirt nh™ hÔ¦

[44]
iviBÚA vednAaM
Sb to vednA k Aak hI STQ rh gyA –pIìzA yAnI du:K¦ prMtu wn
idnAš vednA ‘SnuBUit’ k ok hte Te¦ w®hAšne S¥yMt vÔôAink ZMg se vednA
yAnI SnuBUityAš ke Snek ivÎleúfA¥mk vgIQk rf ik ye¦ ak vgIQk rf
mš do áAk Ark IvednAaM btAy™ –k Aiyk SÈr cetisk ¦ dUsre vgIQk rfmš
vednA tIn áAk Ar k I btAy™¦
it‰so, qmA vednA, iBEKve
– iBöuSAš, SnuBUityAM tIn áAk Ar k I hotI hÓ¦
k tmA it‰so? – k Èn-sI tIn?
suKA vednA, duEKA vednA, SduEKmsuKA vednA¦
– suK vednA, du:K vednA SÈr tIsrI aesI vednA ijsmš n suK hÔ
n du:K¦
qsk A w£leK buÂ-vAfI mš hmš Snek bAr imltA hÔ¦ bu ne k h™
BI ke vl duEKA vednA nh™ k hA hÔ¦ jo qs BRm mš hÓ ik bu ne ke vl
du:K k IhI ccAQ k I,wnk Iyh BRAMit buÂ-vAfI pìZne se hI dUr hogI¦
w®hAšne sAmA®ytyA qn tIn vednASAš k Aw£leK ik yAleik n›yAn
k I sUçm SnuBUityAš ke SADAr pr vÔôAink ZMg se ivÎleúf-ivBAjn
k rte hua iBÚA-iBÚA sMdBQ mš w®hAšne qn vednASAš k I iviBÚA sM¼yAaM
ignAyI hÓ¦ jÔse ik k h™ pAMc áAk Ar k I, to k h™ C:, k h™ S§Arh, k h™
CØAIs SÈr k h™ ak sÈ SAX áAk Ar k I vednAaM btAyI hÓ¦ w®hAšne mA©
du:K vednA hI nh™ btAyI¦ du:K ke sAT-sAT S®y vednASAš k A BI
ivÕd ivvrf idyA hÔ¦

du:K vednA
jAit ip duEKA SAid k I gfnA mš w®hAšne 11 áAk Ar k I
du:K-vednAaM ignAyI hÓ¦

[45]
 qnke SitirEt w®hAšne tIn áAk Ar ke du:K¥v btAye hÓ –
(1) duEKduEKtA – jo áA¥yö ÕArIirk SÈr mAnisk du:K hÓ w®hš
du:Kdu:K¥v k hA¦
(2) s±ArduEKtA –k mQ-sM‰k ArAške P l‰vÁpáAk xhone vAle du:K
k o sM‰k Ardu:K¥v k hA¦ áAbl k mQ-sM‰k ArpunjQ®m dene k I ömtA rKte
hÓ¦ j®m cAhe Áp yA SÁp bRµlok mš hI EyAš n ho, wsk I pirfit
mí¥yu mš hI hotI hÔ¦ SÈr yid ws smy BItr pUvQ k mQ-sM‰k ArAšk A sMgRh
Õeú hÔ to punjQ®m hogA hI SÈr BvckR clAyAmAn rhegA hI¦ 31 lok Aš
mš se ik sI n ik sI lok mš j®m hogA SÈr du:KckR cltA rhegA¦
qsIila qse sM‰k Ardu:K¥v k hA¦
(3) ivpirfAmduEKtA – k AyA SÈr icØA mš jo áAitöf ivpirfAm
yAnI pirvtQn ho rhA hÔ, vh iviBÚA áAk Ar ke k Aiyk SÈr cÔtisk
du:KAš mš pirft hotA rhtA hÔ¦ k AyA SÈr icØA k A jo áAitöf
ivpirfAm ho rhA hÔ, vhI SMtt: mí¥yu ÁpI jIvn ke ivpirfAm tk
phuÙcAtA hÔ¦ qs STQ mš BI ivpirfAmdu:K¥v k hA gyA¦

suK vednA
prMtu suKd vednAaM Snek btAyI gyI hÓ¦ jÔse ik –
SAMK, k An, nAk , jIB SÈr ¥vcA ke sM‰pÕQ se hone vAle SnuBvAš
ke pAMc k Am-suK ¦
nAsmJ log q®hš hI prm suK mAn k r BRimt hote hÓ prMtu buÂ
k hte hÓ ik qn k AmrAgj®y ašiªy suKAš se k h™ SiDk áAfIttr yAnI
wÚAt SÈr üeÏX hÔ –áATm ›yAn k AsuK, ijse áAIit-suK k hAgyA –
sivcArM sivtEkM ivvek jM pIitsuKM¦
ý--------------------------
[[ yhAM ak mhØvpUfQ aeithAisk tÉy ›yAn dene yoŸy hÔ¦ bu ke smy
‘›yAn-suK’ ke ila ‘SAnMd’ Ոd k A áAyog nh™ hotA TA¦ wse ‘áAIit-suK’ k hA

[46]
jAtA TA¦ bu pUvQ ke vedAš mš BI ‘SAnMd’ Ոd k AWMce SA›yAV¥mk STQ mš áAyog nh™
huSA hÔ¦ hm deKte hÓ ik vedAš mš qs Ոd k AáAyog gihQt STQ mš ik yAgyA hÔ¦ jÔse
ik –
SAn®dAy‰©IúKUM¦ – yjuveQd 30, 6
yAnI k AmBog ke SAnMd ke ila ‰©I ke sAT im©tA k ro¦
vedAš mš SAnMd ke muk Able suK Ոd SœCe STQ mš áAyuEt huSA hÔ¦ BgvAn buÂ
ke smy tk BI ‘SAnMd’ Ոd hIn STQ mš hI áAyuEt hotA rhA, jÔse ik k AmBogke
rAgrMg mš inmŸn SôAinyAš k o P xk Artehua BgvAn ne k hA –
k o nu hAso, ik mAn®do, inœcM pÀjilte sit¦
– EyA hAs-pirhAs mš lge ho! EyA SAnMd mš lge ho! deKo BItr stt
áAÀvln hÔ¦
qsI áAk Ar tíÏfA ke bAre mš k hA –
yAyM t»hA ponoˆBivk A n®dIrAgshgtA t©t©AiBnV®dnI....¦
– yh jo punjQ®m dene vAlI, k AmrAg ke SAnMd k I sAiTn k BI vhAM, k BI
vhAM mjA cAhne vAlI tíÏfA hÔ....¦
ak S®y áAsMg mš hm deKte hÓ –
BgvAn ne sAMsAirk SAnMd k A wpBog ¥yAgA¦ qsk A ivroD k rtA huSA
mí¥yurAj mAr k htA hÔ –
n®dit puØAeih puVØAmA – pu©Aš vAlA pu©Aš se SAnMidt hotA hÔ¦
goimk o goih tTev n®dit – gAyAš vAlA gAyAš se SAnMidt hotA hÔ¦
wpDI ih nr‰s n®dnA – ivúy-Bog hI mnuÏy ke SAnMd hÓ¦
n ih so n®dit yo inÁpiD –jo ivúy-Bog se ivrt hÓ ve SAnMidt nh™ hÓ¦
yAnI wn idnAš tk ‘SAnMd’ Ոd ivúy-Bog ke rsA‰vAdn ke STQ mš hI áAyuEt
hotA TA¦
prMtu SAge jAk r pAtMjil tk phuÙcte-phuÙcte ‘SAnMd’ Ոd k A w¥k úQ huSA
SÈr ‘áAIit-suK’ k A Spk úQ¦ pAtMjil ne bu «ArA ¯yA¼yAt áATm ›yAn mš ‘ivtkQ ’

[47]
SÈr ‘ivcAr’ ke sAT ‘áAIit-suK’ k AáAyog n k rke ‘SAnMd’ Ոd k AáAyog ik yAhÔ¦
yTA –
ivtkQ ivcAr SAn®d SV‰mtA ÁpAnugmAtÒ sýáAôAt:¦ – yogsU© - 10 ]]

ý--------------------------
hAM, to BgvAn k hrhe hÓ ik k AmBogke suK se áAfIttr hÔ áATm
›yAn k A áAIit-suK¦ ku C log qse hI prm ÕAMit-suK mAn lete hÓ jo
glt hÔ¦ qsse BI áAfIttr suK hÔ – i«tIy ›yAn k A SivtkQ ,
SivcArj®y áAIit-suK – SivtEkM SivcArM smAiDjM pIit suKM¦
ku Clog qse hI prm ÕAMit-suK mAn lete hÓ jo glt hÔ¦ qs se BI
áAfIttr suK hÔ – tIsre ›yAn k A smtA suK –
wpeEKk o sitmA suKivhArI¦
ku C log qse hI prm ÕAMit-suK mAn lete hÓ jo glt hÔ¦ qsse BI
áAfIttr cÈTe ›yAn k A suK hÔ – smtABAv siht sjgtA k I pirsuiÂ
ke k Arf áAAðA huqQ Sdu:K-SsuK SnuBUit –
SduEKmsuKM wpeEKAsitpAirsuÂM¦
ku C log qse hI prm ÕAMit-suK mAn lete hÓ jo glt hÔ¦ qsse BI
áAfIttr hÔ pAMcvš ›yAn k I SnMt SAk AÕ k I SnuBUit –
SAk AsAn²cAytnM¦
ku C log qse hI prm ÕAMit-suK mAn lete hÓ jo glt hÔ¦ qsse BI
áAfIttr hÔ CXvš ›yAn k I SnMt ivôAn k I SnuBUit –
iv²YAf²cAytnM¦
ku C log qse hI prm ÕAMit-suK mAn lete hÓ jo glt hÔ¦ qsse BI
áAfIttr hÔ sAtvš ›yAn k I S˜k cn k I SnuBUit –
SAik ²c²YAytnM¦
ku C log qse hI prm ÕAMit-suK mAn lete hÓ jo glt hÔ¦ qsse BI
áAfIttr hÔ SAXvš ›yAn k I n sMôA SÈr n SsMôA k I SnuBUit –
nevs²YAnAs²YAytnM¦

[48]
 ku C log qse hI ÕAMit-suK mAn lete hÓ jo glt hÔ¦ qsse BI
áAfIttr hÔ qske pre k I SnuBUit jhAM vednA SÈr sMôA BI inrŒÂ ho
jAte hÓ – s²YAvediytinroDM¦
yhI v‰tut: ÕrIr SÈr icØA ke pre, nAmÁpAtIt, BvAtIt,
lok AtIt, qMiªyAtIt, in¥y, ÕAÎvt, DRuv invAQifk suK hÔ¦ yhI prm
ÕAMit-suK hÔ¦ qse hI BgvAn ne k hA –
inˆbAnM prmM suKM¦
invAQf k Aprm suK tb áAAðA hotA hÔ jbik pUvQsMict k mQ-sM‰k ArAš
k A wpÕmn ho jAtA hÔ yAnI wnk A pUfQtyA inÏk Asn ho jAtA hÔ¦ qs
Sv‰TA tk phuÙcA huSA ak iBöu k htA hÔ –
pmoÀjbhulo iBEKu, psÚAo bu sAsne¦
SiDgœCe pdM s®tM, s±AÁpsmM suKM‹
–bu k IiÕöA se áAsÚA icØA hua áAmodbhul iBöu ne k mQ-sM‰k ArAš
ke wpÕmn suK k o SÈr invAQf ke prm ÕAMitpd k o áAAðA ik yA hÔ¦
SAXAš ›yAn tk BI yh Sv‰TA áAAðA nh™ hotI¦ boiDsØv isÂATQ
gotm gíh ¥yAg k r mgD SAye, y¬ip ümf prMprA ke ›yAnAcAyQ
SlArk lAmke ›yAnkš ªk Iak ÕAKA k iplv‰tu mš BI TI¦ prMtu wnk A
áADAn ›yAn kš ª mgD mš TA SÈr vh™ SAcAyQ ‰vyM wpV‰Tt Te¦ vhAM
do-tIn idnAš mš hI wnse sAtAš ›yAn sIK k r BI boiDsØv ne deKA ik
yh S¥yMt suKdAyI to hÔ prMtu prm muEt Sv‰TA nh™ hÔ¦ St: SAcAyQ
SlArk lAmse ivdA hok rve SAcAyQ w¡k rAmpuØA ke pAs SAXvAM ›yAn
sIKne gye¦ SAcAyQ w¡k ne SAXvš ›yAn k A ke vl ivvrf sunA TA¦
prMtu ‰vyM k rnh™ pAye Te¦ boiDsØv ne vh ivvrf sun k rqse do -tIn
idn mš hI SiDgm k r ilyA¦ tdnMtr SAcAyQ w¡k ne BI qse SiDgm
ik yA¦ prMtu boiDsØv ne deKA ik yh sAtvš ›yAn se SiDk suKdAyI
hote hua BI SMitm Sv‰TA nh™ hÔ¦ SBI BI ku C pUvQ k mQ-sM‰k Ar SnuÕy
Áp mš yAnI SMtrtm k I ghrAqyAš mš suúuðA Sv‰TA mš iv¬mAn hÓ jo ik
punjQ®mdAyI hÓ¦ wnke rhte qse intAMt Bv-ivmuVEt k ISv‰TA nh™ k hI

[49]
jA sk tI¦ St: tdnMtr wn idnAš k I bhuáAcilt dehdMzn k I ümf
sADnA k A C: vúQ tk SÄyAs ik yA¦ wse BI inÏP l deK k r Spne
áAyAs se sidyAš se ivluðA huqQ purAtn ivpÎynA iviD Koj k r intAMt
Bv-muEt Sv‰TA áAAðA k I¦gíh¥yAg se sýyk sMboiD áAAðA k rne tk k I
SpnI qn sADnASAš k A‰pÏx vfQn BgvAn bu ne SpnI vAfI mš ‰vyM
ik yA hÔ¦
w®hAšne ik sI sMjy nAmk pMizt ke pAs jAk r k ipl-dÕQn nh™
sIKA¦ mUl buÂ-vAfI ke BArt se ivluðA ho jAne pr ik sI ne aesI
k pol-k V£ptbAt wnk I sADnAcyAQ pr Top dI hogI¦ bu k I SpnI
vAfI mš qsk A k h™ k oqQ w£leK nh™ hÔ¦ isÂATQ ik sI dÕQn ÕA‰© ke
S›yyn se bu bne, yh intAMt tÉy ivrŒÂ k Tn hÔ¦ ve ‰vyM k hte hÓ
ik mÓ sBI dAÕQink mA®ytASAš se Wpr wX gyA hUM¦ ik sI dAÕQink
mA®ytA ke SADAr pr bu bne hote to yh kÔ se k hte?
dUsre ›yAn mš icØAvíVØA k I inroD Sv‰TA áAAðA hotI hÔ, cÈTe ›yAn
mš k AyinroD k I Sv‰TA áAAðA hotI hÔ¦ tdnMtr icØA k Aym rhtA hÔ¦
pAMcvš se SAXvš ›yAn tk wse SnMt tk PÔ lAne k I iviBÚA iviDyAM hÓ¦
qtnA k r lene pr BI ku C k mQ-sM‰k Ar bce rhte hÓ jo ik BAvI
Bv-sMsrf ke k Arfhote hÓ¦ SAXvš ›yAn k Iyh Sv‰TA BI in¥y nh™
hÔ, SpirfAmI nh™ hÔ¦ jbik BgvAn «ArA btAqQ gyI iviD ‘ivpÎynA’
k A SÄyAs k rne pr SAXAš ›yAn k rnA SAvÎyk nh™¦ ke vl qsI ke
SÄyAs «ArA sAre k mQ-sM‰k ArAške wpÕmn k ISÈr tíÏfA ke pUfQtyA öy
hone k I V‰Tit áAAðA hotI hÔ¦ tb icØA ke inroD k I Sv‰TA mš prm
ÕAMit-suK invAQf k A sAöA¥k Ar hotA hÔ¦ yh suK StulnIy hÔ¦ tBI
BgvAn ne k hA –
y²c k AmsuKM loke , yV²cdM idivyM suKM¦
t»hEKysuK‰sete, k lM nAŸGV®t soLis’V®t‹
– yh jo k AmBog k A suK hÔ SÈr yh jo id¯y suK hÔ, ye
tíÏfAöy ke prm suK k ItulnA mš solh mš k Aak BAg BI nh™ hÔ¦

[50]
 boiDsØv isÂATQ gotm k o jb sýyk sMboiD ke sAT BvmuEt
Sv‰TA áAAðA huqQ to w®hAšne SpnI qs wplVˆD pr yhI wÝAr áAk xik ye
Te –
ivs±ArgtM icØAM, t»hAnM KymÀJgA¦
– (merA) icØA sM‰k Ar-muEt ho gyA hÔ, (muJe) tíÏfA ke öy k I
Sv‰TA wplˆD ho gyI hÔ¦
BvmuVEt ke in¥y, ÕAÎvt, DRuv ÕAMit-suK k I jo prm crm
invAQifk Sv‰TA bu ne ‰vyM wplˆD k I, jIvn Br k rŒf icØA se
mumuöuSAš k o vhI isKAte rhe¦ ‰vyM BI suKI, SÈrAš ke suK mš BI
shAyk ¦
iBÚA-iBÚA ‰tr k I SnuBUityAš ke ila w®hAšne ‘suK’ Ոd k A hI
áAyog ik yA EyAšik t¥k AlIn BAúA mš Slg-Slg pirmAf ke suKAš ke
ila Slg-Slg Ոd Te hI nh™¦ bu BlA ik tne nye Ոd gìZte!
vÔse ku C suKAš ke nAm w®hAšne SvÎy ignAye hÓ¦
jÔse sAmA®y gíh‰TAš ke ila cAr áAk Arke sAMsAirk suK ignAa –
1- SAn»y suK – å fn hone k AsuK¦ å fke boJ se dbA rhne
vAlA ¯yVEt ik tnA duKI rhtA hÔ yh ak qQmAndAr gíh‰T KUb smJtA
hÔ¦ aesA ¯yVEt jb å fse muEt ho jAtA hÔ to S¥yMt suKI hotA hÔ¦
2- SV¥T suK – Ble wsk A wpBog n k re, pr Dn-dÈlt,
aeÎvyQ-vÔBv ho to mn mš jo mod hotA hÔ wsk A BI suK hotA hÔ¦ merA
bÓk bÔlšs bìZ rhA hÔ, sAlAnA xnQ-Sovr bìZ rhA hÔ¦ merI áAApxIQ k I
k ImtbìZ rh rhI hÔ¦ mere ÕeyrAš ke dAm bìZ rhe hÓ¦ qs mod mš muidt rhne
k A suK SV¥T suK k hA jAtA hÔ¦
3- Bog suK – SV¥TsuK jb BogsuK bntA hÔ to gíh‰T wsse
SÈr SiDk suKI hotA hÔ¦ Dn-dÈlt ke bl pr iviBÚA ašiªy suKAš k A
Bog BogtA hÔ¦ SAMK se sAÓdyQ deK k r, k An se mDur sMgIt sun k r,
nAk se sugMD sUMG k r,ij¹A se su‰vAdu rs cK k r,SÈr ÕrIr se ‰pÕQ
suK Bog k r suKI hotA hÔ¦

[51]
 4- SnvÀjsuK – sÝíh‰T ke ila wproEt tInAš suKAš se bìZ k r
ak suK SÈr hotA hÔ –vh hÔ DmQ «ArA vijQt k moÜ k on k rne k AsuK¦
gíh‰T SA¥m inrIöf k rke deKtA hÔ ik vh h¥yA nh™ k rtA,prAyA Dn
nh™ hiTyAtA, ¯yiBcAr nh™ k rtA,JUX bol k rik sIk onh™ XgtA¦
vh k ìzvI, cuglI SÈr ˜ndA k I vAfI bol k r ik sI k A mn nh™
duKAtA¦ vh nÕepte k A sevn nh™ k rtA¦ SpnI SAjIivk A ke ila
S‰©-Չ©Aš k A, ivú k A, pÕu-pöI SAid áAAifyAš k A, mAMs k A, midrA
SAid nÕIle pdAToÜ k A ¯yvsAy nh™ k rtA¦ yh deK k r wsk A mn
áAsÚAtA se Br wXtA hÔ¦ aese duÏk mQ k rne pr qs lok mš sAmAijk ˜ndA
tTA rAÀydMz SAid ke SÈr mrne pr prlok mš SDogit áAAðA k rne ke
By se gR‰t nh™ rhtA¦ dUiút k mQ k rne pr jo SA¥mŸlAin hotI hÔ ws
pIìzA se BI muEt rhtA hÔ¦ qs áAk Ar indoQúI ¯yVEt sdA áAsÚA, SBIt
SÈr ÕAMt icØA rhte hua jo suK BogtA hÔ vh S®y sAMsAirk suKAš se
in‰sMdeh üeÏX suK hÔ¦
prMtu sb áAk Ar ke suKAš k A nAmk rf to nh™ hI ik yA jA sk A¦
vÔse ak bAr Snek suKAš k A tulnA¥mk vfQn k rte hua w®hAšne btAyA
ik k Èn-sA hIn hÔ, k Èn-sA áAfIt¦ jÔse ik –
(1) gíh‰T-suK tTA áAvRÀyA-suK –
qn do mš áAvRÀyA suK üeÏX hÔ¦
(2) k Am-BogAš k A suK tTA SiBinÏkR mf k A suK –
qn do mš SiBinÏkR mf k A suK üeÏX hÔ¦
(3) lÈik k -suK tTA lok oØAr-suK –
qn do mš lok oØAr-suK üeÏX hÔ¦
(4) sAsRv-suK tTA SnAsRv-suK –
qn do mš SnAsRv-suK üeÏX hÔ¦
(5) BÈitk -suK tTA SBÈitk -suK –
qn do mš SBÈitk -suK üeÏX hÔ¦

[52]
 (6) SAyQ-suK tTA SnAyQ-suK –
qn do mš SAyQ-suK üeÏX hÔ¦
(7) ÕArIirk -suK tTA cÔtisk -suK –
qn do mš cÔtisk -suK üeÏX hÔ¦
(8) áAIit-siht suK, áAIit-ivriht suK –
qn do mš áAIit-ivriht suK üeÏX hÔ¦
(9) SA‰vAd-suK tTA wpeöA-suK –
qn do mš wpeöA-suK üeÏX hÔ¦
(10) SsmAiD-suK tTA smAiD-suK –
qn do mš smAiD-suK üeÏX hÔ¦
(11) áAIit-SAlMbn suK tTA S-áAIit-SAlMbn suK –
qn do mš S-áAIit-SAlMbn suK üeÏX hÔ¦
(12) SA‰vAd-SAlMbn-suK tTA wpeöA-SAlMbn-suK –
qn do mš wpeöA-SAlMbn-suK üeÏX hÔ¦
(13) Áp-SAlMbn-suK tTA SÁp-SAlMbn-suK –
qn do mš SÁp-SAlMbn-suK üeÏX hÔ¦
qsI BAMit bu ne SÈr BI Snek áAk Ar ke suK ignAye hÓ¦ jÔse –
k Aiyk suKM, cetisk suKM, idˆbsuKM, mAnusk suKM, lABsuKM, sEk ArsuKM,
yAnsuKM, synsuKM, q‰sirysuKM, SAiDpœcsuKM, igihsuKM, sAm²YsuKM,
sAsvsuKM, SnAsvsuKM, wpiDsuKM, inÁpiDsuKM, sAimssuKM, inrAimssuKM,
sFpIitk suKM, inFpIitk suKM, JAnsuKM, ivmuVØAsuKM, k AmsuKM, nÔEKýmsuKM,
ivvek suKM, wpsmsuKM, sýboDsuKM¦
vÔse BI suK Ոd áAAsMigk hI hÔ¦ Slg-Slg áAsMg se sMbMiDt
Slg-Slg suK¦

[53]
 St: hm deKte hÓ ik du:K k I tulnA mš qs mhApurŒú ne qtne
SiDk áAk Ar ke suKAš k I ke vl igntI hI nh™ ignAyI, wnk A ke vl
ÕAVˆdk ivvecn hI nh™ ik yA bV£k wnmš jo üeÏX hÓ wnk A SnuBv
k rnA isKAyA¦ suK áAAðA k rne k I Snek iviDyAM btAy™, jÔse ik –
ictM d®tM suKAvhM – icØA k A dmn suKdAyI hÔ¦
icØAM guØAM suKAvhM – icØA k I suröA suKdAyI hÔ¦
Dýmo ic»fo suKAvho – DmQ k A SAcrf suKdAyI hÔ¦
suKI hone ke S®y Snek wpAy btAye¦ jÔse ik –
suKo ivvek otu§‰s –ak AMtvAsmš suK hÔ, sMtuÏx rhne mš suK hÔ¦
sutDým‰s p‰sto – sune hua DmQ k o ivpÎynA «ArA SnuBUit pr
wtAr lene mš suK hÔ¦
SˆyApÀjM suKM loke – sMsAr mš «eúmuEt ho jAne mš suK hÔ¦
pAfBUtesu sMymo – sBI áAAifyAš ke áAit sMym STAQt S˜hsABAv
rKne mš suK hÔ¦
suKA ivrAgtA loke – sMsAr ke áAit vItrAg hone mš suK hÔ¦
k AmAnM smitEk mo – k Amuk tA se muEt hone mš suK hÔ¦
SV‰mmAn‰s yo ivnyo – ShMBAv se ivrt hone mš suK hÔ¦
atM ve prmM suKM –vA‰tv mš yhI prm suK hÔ¦ yAnI SV‰mtABAv se
muEt hone mš hI invAQf k A prm suK hÔ¦
wnke «ArA du:K k I jhAM ccAQ huqQ hÔ, SiDk AMÕt: wske k Arf
SÈr invArf k o lek r hI huqQ hÔ¦ w®hAšne invArf k A SÄyAs k rnA
isKAyA¦
bu ne qs sœcAqQ k A wdÒGAxn ik yA –
n¥T rAgsmo SVŸg – rAg sdíÕ k oqQ S®y SVŸn nh™¦
rAg k I SVŸn mš jltA hÔ to du:KI hI hotA hÔ¦ k AmrAg k I SAg
mn mš jAgtI hÔ to mn ke sAT-sAT tn k o BI jlAtI hÔ¦

[54]
 z†hmAnen k Ayen, z†hmAnen cetsA¦
idvA vA yid vA r˜ØA, duEKM ivhrit tAidso‹
– k AyA SÈr icØA mš qs SVŸn se rAt-idn du:KI rhtA hÔ¦
qn du:KAš k A SMt k rne ke ila hI bu k I iÕöA hÔ¦
duEK‰s®t k ir‰sV®t, s¥TusAsnk Airno¦
–ÕA‰tA BgvAn bu ke ÕAún yAnI SAdeÕ ke SnusAr k Amk rne
vAle du:KAš k A SMt k r lete hÔ¦
BgvAn ne sAre du:K dUr k rne ke ila ‘ivpÎynA’ ke SÄyAs k A
SAÕuP ldAyI wpAy btAyA¦ jb-jb mn mš rAg SÈr «eúmyI tíÏfA
jAgtI hÔ, tb-tb mn mÔlA ho jAtA hÔ¦ mn k AmÔl hI pAp hÔ¦ mn mÔlA
hone pr hI ¯yVEt pApk mQ k rtAhÔ SÈr du:KI ho jAtA hÔ¦ tBI k hA –
sce BAy¥T duEK‰s, sce vo duEKmVFpyM¦
mAk ¥T pApkM k ýmM, SAiv vA yid vA rho‹
– yid scmuc du:K se By hÔ SÈr du:K SiáAy hÔ to pApk mQ n
k re, n áAk x Áp mš SÈr n proö Áp mš¦
pApk moÜ se muEt hone ke ila BgvAn ne ivpÎynA k I k £yAfI
iviD isKAyI¦
pApkM p‰sT cetM –jÔse pAp jAge, wse scet hok rivpÎynA «ArA
deKe¦
pAp jAgA yAnI mn mš rAg yA «eú k A ivk Ar jAgA SÈr ÕrIr mš
t¥sMbMDI sMvednA jAgI to ivpÎynA «ArA wse tx‰TBAv se deKnA SArMB
k r de¦
t¥T cAip ivrÀj¥T – wske áAit SnAsEt ho jAy, ivrEt ho
jAy¦
tto ivrØAicØAA te, duEK‰s®t k ir‰sT¦
– wske áAit ivrEticØA hok r du:K k A SMt k r le¦

[55]
 tInAš lok Aš mš jhAM BI, ijs ik sI ¯yVEt, v‰tu STvA V‰Tit ke
áAit SAsVEt jAgtI hÔ, wse áAAðA k r SiBnMidt hote hÓ¦
ydiBn®dit tM ByM, y‰s BAyit tM duEKM¦
– jb SAsEt hok r SiBnMdn k rtA hÔ to By w¥pÚA hotA hÔ¦
jb By w¥pÚA hotA hÔ tb suK luðA ho jAtA hÔ, du:K áAk x hotA hÔ¦
By qsila jAgtA hÔ ik yh SAlMbn k h™ CUx n jAy¦ prMtu
CUxnA to SinvAyQ hÔ, EyAšik ijske áAit SAsVEt jgA k r wsk A
SiBnMdn k r rhA hÔ vh in¥y nh™ hÔ, ÕAÎvt nh™ hÔ, DRuv nh™ hÔ,
Sin¥y hÔ¦ jo Sin¥y hÔ wske áAit jAgI huqQ SAsVEt du:K hI w¥pÚA
k rtI hÔ¦ tBI k hA –
ngA smu¡A sirtA vsu®DrA, idsA ct‰so ividsA SDo id vA¦
sˆbe SinœcA itBvA wp¡‡tA, ku ihgto icØA suKM rim‰sis‹
–pvQt, smuª, ndI, DrtI, cArAš idÕAaM, cArAš ividÕAaM SÈr nIce
k I idÕA; sBI Sin¥y hÓ St: tInAš Bv pIìzAjnk hÓ¦ ae icØA! tU k hAM
jAk r suK se rhegA?
jo Sin¥y hÔ wske áAit SAsVEt jAgegI, wsk A SiBnMdn k roge
to jhAM k h™ rho, du:K hI hogA¦ suK k hAM?
SAsVEt tBI jAgegI jb ik ShM SÈr mmM k A ‘mӒ SÈr ‘mere’ k A
BAv hogA¦ tBI iáAy ke ivyog k A By jAgegA, By se duVEKt hogA¦
SiáAy ke sMyog se kR oD jAgegA, kR oD se duVEKt hogA¦
ivpÎynA ke SÄyAs se jo smtA mš puÏx ho jAtA hÔ, vh kR oD se
muEt ho jAtA hÔ, du:K se ivmuEt ho jAtA hÔ¦
y‰s selUmmM icØAM, iXtM nAnuk ýpit¦
ivrtM rjnIyesu k opne†ye n ku Fpit¦
– ijsk A icØA smtA mš ÕÔl sdíÕ sudíìZ SÈr Sk ýp ho jAtA hÔ,
vh rAg w¥pAdk ke áAit vItrAg SÈr kR oD w¥pAdk ke áAit vItkR oD
rhtA hÔ¦

[56]
 y‰sev BAivtM icØAM, ku to te duEKmesis¦
– ijsk A icØA ivpÎynA «ArA qs áAk Ar smtA k I BAvnA yAnI
sADnA se BAivt ho cuk A, puÏx ho cuk A, wse du:K k hAM?
nV¥T cetiskM duEKM, SnpeEK‰s gAmif¦
– he gAmif, ijsk I SpeöAaM smAðA ho gy™, jo ivtíÏf ho gyA,
wske icØA k o du:K nh™ hotA¦
SÈr yid ¯yAiD SAid ke k Arf ÕArIirk du:K ho BI to,
p²YAsihto nro qD Sip duEKesu suKAit iv®dit¦
– qs mAgQ pr clne vAlA áAôAvAn ¯yVEt ws du:K k o suK mš
bdl letA hÔ¦ wsmš smtA k A suK SnuBv k rtA hÔ¦
qs áAk Ar ijs mhApurŒú ne du:KAš k A shI k Arf SÈr wnke
invArf k A P ldAyI mAgQ btA k r logAš k o du:KmuEt ik yA, wn pr
jb hm yh lAMCn lgAte hÓ ik ve du:KvAdI Te, wnke pAs bolne yA
isKAne ke ila du:K ke SitirEt ku C SÈr TA hI nh™, to wnk I mUl
iÕöA ke bAre mš SpnI SniBôtA hI áAk x k rte hÓ¦ SASo, Sb qs
hA‰yA‰pd SôtA k o dUr k rš SÈr sidyAš se clI SAtI huqQ SpnI BUl
suDAr lš¦

[57]
 8. du:K k I SitrMjnA
muJe yh BI btAyA gyA ik sMsAr mš du:K to hÔ hI prMtu bu ne
wsk I SitrMjnA k I qsila ‘du:KvAdI’ k hlAye¦ muJe to aesI k oqQ
SitrMjnA sArI buÂvAfI mš k h™ deKne k o nh™ imlI¦
j®m, jrA, ¯yAiD, mí¥yu SAid du:K hÔ, qs yTATQ k o logAš ke
sAmne rK k rw®hAšne qsse muEt hone k AmAgQ SA¼yAt ik yA¦qn du:KAš
k I sœcAqQ Spne yhAM ke DmQgRMTAš mš S¥yiDk ivvrf siht ¯yA¼yAt
k I gyI hÔ¦ ak wdAhrf deKš : –
bu ne ijse ke vl jAit ip duEKA k hA, qsI k A ivÏfu purAf mš
qtnA Gor du:Kmy ivvrf idyA gyA –
00 gBQ k IiJ£lI se ilðA suku mArdehvAlA jIv, ml-mU© Áp Gor
k Icìz mš pìzA huSA mAtA ke K¢e, k ìzve, crpre, KAre SÈr gmQ pdAToÜ ke
sevn se SÈr pIX tTA gRIvA k IhiŠyAš ke kuM zlAk ArmuìzI rhne se S¥yMt
pIìzA k o áAAðA hok r SÈr cetnAmy hote hua BI ÎvAs lene mš SsmTQ rh
k r Spne pUvQ j®mAš k A ‰mrf k rtA huSA gBQvAs ke du:KAš k o BogtA
hÔ¦ j®m ke smy BI wsk A muK ml-mU©, rEt-vIyQ SAid se snA rhtA
hÔ tTA sMpUfQ SV‰TbMDn áAAjAáA¥y vAyu se sMtðA hote hÓ¦ sUitk AvAt
wske muK k o nIce k r detA hÔ SÈr jIv S¥yMt EleÕpUvQk mAtA ke gBQ
se ink lne mš smTQ hotA hÔ¦ w¥pÚA hone pr bAhrI vAyu ke ‰pÕQ se S¥yMt
mUœCAQ k o áAAðA hotA hÔ¦ ws smy jIv dugÜiDt vRf se igre yA SAre se
cIre hua k Iìze ke smAn hI gBAQÕy se píÉvI pr igrtA hÔ¦ vh ‰vyM ku C
BI k r sk ne mš SsmTQ rhtA tTA êAAn SÈr duŸDAhAr ke ila BI
prADIn rhtA hÔ¦ Spiv© ibCÈne pr pìze rhne pr mœCr SAid wse
k Axte hÓ¦ w®hš BI vh nh™ hxA sk tA¦ qs áAk Ar w¥pVØA ke smy SÈr
bAd mš jIv SAiDBÈitk du:KAš k o BogtA hÔ¦

[58]
 bu ne ijse ke vl jrA ip duEKA k hA, qsI k A ivÏfu purAf mš aesA
Gor du:Kmy ivvrf idyA gyA –
00 jb buìZApA SAtA hÔ tb SMg iÕiTl hote, dAMt wKìz jAte SÈr
deh pr JuirQyAM tTA ns-nAìizyAM wBr jAtI hÓ¦ ne© dUr tk nh™ deK pAte
SÈr wnmš gìZe pìz jAte hÓ¦ nAisk A iCªAš se rom bAhr ink lte SÈr deh
k AMptA rhtA hÔ¦ rIìZ k I hŠI Juk jAtI SÈr sBI SV‰TyAM idKAyI dene
lgtI hÓ, jXrAVŸn mMd hok r pAcn ÕVEt SÈr purŒúATQ mš ®yUntA SA
jAtI hÔ¦ clne-iP rne, wXne-bÔXne SAid mš BI k iXnAqQ hotI hÔ, k An
SÈr ne© SÕEt ho jAte hÓ, SÈr lAr ink lne se muK BI mlIn ho jAtA
hÔ¦ qMiªyAM Spne SDIn nh™ rhtI SÈr mrfAsÚA Sv‰TA k I áAAVðA hotI
hÔ tTA Spne deKe-sune pdAToÜ k IBI yAd nh™ rhtI¦ ak vAEy k hne mš
BI k Ïx hotA tTA ÎvAs-k As ke áAk op se jAgtA rhtA hÔ¦ dUsrAš ke
«ArA wXAyA bÔXAyA jAtA hÔ, ‰vyM ku C k r nh™ sk tA¦
bu ne ijse ke vl mrfM ip duEKM k hA, qsI k A ivÏfupurAf mš aesA
Gor du:Kmy ivvrf idyA gyA –
00 wsk I vAfI SÈr hAT-pAMv iÕiTl ho jAte hÓ, deh k AMptI hÔ,
bArMbAr ŸlAin SÈr mUœCAQ ke sAT k BI-k BIcÔt®ytA BI SA jAtI hÔ¦
ws smy vh Spne Dn-DA®y, ‰©I-pu©, Bí¥y SÈr Gr SAid ke áAit moh
k rtA huSA ¯yAku l hotA hÔ¦ tBI mmQBedI SAre SÈr ByMk r bAfAš ke
smAn BIúf rogAš ke bMDn k Axne lgte hÓ¦ ne© cìZ jAte hÓ SÈr tAlu
tTA SoÏX ÕuÏk hone lgte hÓ¦ ddQ ke k Arf hAT-pAMv pxk tA hÔ SÈr
iP rdonAš ke k ArfkM XrŒÂ hok rGGQr k rne lgtA hÔ¦ mhAn tAp, w›vQ
ÎvAs SÈr BUK-ippAsA se ¯yAku l ho jAtA hÔ¦ aesI dÕA mš BI
ym-yAtnA áAAðA k rtA huSA bìze EleÕ se deh ¥yAg k rtA hÔ¦
ivÏfu purAf ke ye ivÕd ivvrf imÉyA nh™ hÓ, ib£ku l s¥y hÓ,
prMtu bu k IsAmA®y wVEt ke muk Able Gor du:K áAk AÕk to hÓ hI¦ iP r
BI bu k o hI Gor du:KvAdI EyAš k hA gyA!
SÈr iP r purAf k htA hÔ –

[59]
 mUKQtAvÕ mnuÏy BUK, FyAs SÈr ÕItAid k IÕAMit k osuK smJte
hÓ¦ prMtu yTATQ mš vh du:K mA© hI hÔ¦
qtnA hI nh™, SMt mš k htA hÔ –
svÜ du:KmyM jgtÒ – sArA sMsAr du:Kmy hÔ¦
yh deK k r SAÎcyQ hotA hÔ ik svÜ du:KM k I GoúfA k rne vAlA
ivÏfu purAf du:KvAdI nh™ mAnA gyA¦ prMtu q®h™ do ՈdAš k o lek r buÂ
Gor du:KvAdI Goiút ik ye gye¦ its pr ivzMbnA yh ik mUl buÂvAfI
to pAil BAúA mš hÔ, qsmš pAifnIy sM‰kí t ke ke vl ye do Ոd k hAM se
SA gye? ik tnA bebuinyAd lAMCn hÔ!
ijs bu pr svÜ du:KM vAdI hone k A SArop lgAyA, wsI bu k I
iÕöA se sADk kí tATQ hote hÓ¦ –
te SFpmØAA suiKno, id§DýmAiBinˆbutA¦
sˆbverByAtItA, sˆbduEKM wpœcguV®t‹
–ve áAmAdriht ho suKI rhte hÓ, invAQf k AsAöA¥k Ark rlete hÓ¦
sBI vÔr SÈr By se muEt ho jAte hÓ SÈr sBI du:KAš ke pAr ho jAte hÓ¦
yAš sBI du:KAš ke pAr huSA ak sADk k htA hÔ –
SnuBoim suKM sˆbM¦
– mÓ Sb sb suKAš k A SnuBv k rtA hUM¦
sBI du:KAš ke pAr wtrne k I SÈr sˆbM suKM Bogne k I sikR y
sATQk suP ldAyI iÕöA dene vAle bu k o du:KvAdI hI nh™, Gor
du:KvAdI k hk rlAMiCt k rnA ik tnA inrADAr doúAropf hÔ! ik tnA
Gor SprAD hÔ!
St: yh sUyQ ke áAk AÕ k I BAMit ‰pÏx hÔ ik pAr‰pirk
ivgRh-ivvAd ke m›yk AlIn yug mš hmAre pUvQjAš ne BgvAn bu SÈr
wnk I iÕöA pr imÉyA k lMk lgAye SÈr w®hš sidyAš tk dohrAte rhe¦
qse sunte-sunte SAj ke yug ke hmAre idŸgj mnIúI BI idŸBRimt hua,
jn-sADArf k A to k hnA hI EyA?

[60]
 SASo, BUtk Al k I qs BUl k A Sb inrAk rf k rš SÈr BgvAn
bu k ImUl vAfI k AS›yyn k rsœcAqQ k ojAnš-smJš SÈr sidyAš se
hm ws pr jo imÉyA lAMCn lgAte rhe, ws doú se muEt hAš¦

***

[61]
 9. EyA bu Gor du:KvAdI Te?
buÂvAfI k AToìzA-sA BI S›yyn k rle to bu ke du:KvAdI hone
k I BRAMit ixk I nh™ rh sk tI¦ its pr yh k hnA to intAMt SsMgt
lgne lge ik w®hAšne du:KvAd k I k AilmA k o SÈr SiDk k luiút
ik yA¦ STAQt ve Gor du:KvAdI Te¦ qs imÉyA SAropf k A k oqQ SADAr
smgR buÂvAfI mš ZUMZne pr k h™ nh™ imltA¦
BgvAn bu ne yid yh k hAhotA ik jIvn mš ke vldu:K hI du:K
hÔ, suK k A k h™ nAmoinÕAn nh™ hÔ SÈr yh BI k hA hotA ik hm du:K
k I aesI SMDerI k oXrI mš kÔ d ho gye hÓ ijske bAhr ink lne k A k oqQ
wpAy nh™ hÔ¦ áAk AÕ k I k h™ k oqQ ik rf nh™ dIKtI¦ hmš qsI SMDerI
k Alk oXrI mš jIvnBr du:K se tìzpte rhnA hogA¦ tb to w®hš
du:KvAdI hI nh™, Gor du:KvAdI k hnA SvÎy sATQk hotA¦ wnk I
iÕöA k o inrAÕAvAdI hI nh™, Gor inrAÕAvAdI k hnA SvÎy sATQk
hotA¦
prMtu aesA to w®hAšne k BI k hA nh™¦ SpnA mtlb is k rne ke
ila STvA intAMt SôAn Sv‰TA mš ik sIne “svÜ du:KmÒ du:KmÒ ” ke ye
tIn Ոd wnke muÙh mš zAl idye SÈr shsRAiDk vúoÜ tk qs JUX k o
dohrAyA jAtA rhA SÈr BgvAn bu SÈr wnk I iÕöA k o Sk Arf
lAMiCt ik yA jAtA rhA¦ qsmš wnk A EyA doú?
yh sc hÔ ik w®hAšne jIvn ke du:Kd pö k o wjAgr ik yA¦ prMtu
wsse Cuxk ArA pAne k A mAgQ BI to áAՉt ik yA¦ du:K ke bAre mš w®hAšne
jo ku Ck hAwse BArt k Ik Èn-sIprMprA nk ArtIhÔ BlA! jrA, ¯yAiD,
mí¥yu, iáAy k Aivyog, SiáAy k AsMyog, mncAhI n pAne ke du:K k ok Èn
nh™ ‰vIk Ar k rtA? prMtu bu ne bAr-bAr ke j®m-mrf k o qn sBI
du:KAš k A mUl SADAr btAyA¦ áAAfI jb-jb j®m letA hÔ tb-tb qn
du:KAš mš se gujrtA hÔ¦
[62]
 k h™ bu pr Gor du:KvAdI hone k A lAMCn qsila to nh™ lgAyA
gyA ik w®hAšne j®m-mrf ke du:KAš ke qs islisle k oSnAid btAyA¦
SnmtŸgoyM, iBEKve, sMsAro puˆbAk oix n p²YAyit¦
–he iBöuSo, qs sMsAr k AáAArMB inDAQirt nh™ ik yAjA sk tA¦
hmAre yhAM k I ümf prMprA mš yh mA®ytA to hÔ nh™ ik sMsAr
ik sI bRµA «ArA rcA gyA hÔ¦ prMtu hmAre yhAM k I jo S®y prMprAaM yh
mAntI hÓ ik sMsAr k I rcnA bRµA «ArA huqQ, ve yh BI ‰vIk Ar k rtI hÓ
ik bAr-bAr síVÏx k A síjn hotA hÔ SÈr bAr-bAr áAly hotA hÔ¦ sbse
phle síjn k b huSA, qsk A smy ve BI inDAQirt nh™ k r ske ¦ tb
BgvAn bu ne SnmtŸgoyM k h idyA to EyA SnTQ ik yA¦ w®hAšne jo
k hA, vh ik sI gRMT ke STvA prMprAgt mA®ytA ke STvA k £pnA ke
SADAr pr to k hA nh™¦ Spne SiBôAn ke SADAr pr k hA¦
sýyk sMboiD áAAðA hone pr w®hš SiBôAn k I jo C: isiÂyAM áAAðA
huqÜ wnmš se ak puˆbeinvAsAnu‰sit yAnI pUvQ j®mAš k I ‰míit k I isiÂ
TI¦ qs isi ke SADAr pr bu ne deKA ik cAr SsM¼yey SÈr ak
lAK k £pAš pUvQ dIpMk r nAm ke sýyk sMbu hua Te¦ ws smy isÂATQ
gÈtm sumeD nAm k A tp‰vI bRAµf TA¦ vh sýyk sMbu dIpMk r k o
deK k rwnse bhut áABAivt huSA¦ wske mn mš yh k AmnAjAgI ik mÓ
BI q®h™ k IBAMit sýyk sMbu bnUM¦ Snek j®mAš mš boiDs¥v ke Áp mš
áAAifyAš k IsevA k rte hua bu bnne k IpArimtAaM pirpUfQ k ÁM¦ qsse mÓ
Ske lA hI BvmuEt n hok r, Snek Aš k I BvmuVEt mš shAyk bnUMgA¦
BgvAn dIpMk r sýyk sMbu ne wnke mn ke BAv jAn k r yh
BivÏyvAfI k I –
p‰s¥T qmM tApsM, jixlwŸgtApnM¦
SpirmeV†yto k Fpe, buÂo loke Biv‰sit‹
– qs jxADArI tp‰vI k o deKo ijsne ik wgR tp‰yA k I huqQ hÔ¦
Spirimt k £pAš ke pÎcAt yh sMsAr mš bu bnegA¦

[63]
 yhI huSA¦ SsM¼y k £pAš tk bu bnne k I tÔyArI mš SAvÎyk
pArimtASAš (BvsAgr se pAr wtrne ke s݇fAš) k o pirpUfQ k r vtQmAn
Bª-k £p mš hone vAle pAMc buÂAš mš se isÂATQ gÈtm cÈTe sýyk sMbuÂ
bne¦ tb w®hAšne yh isi wplˆD k r pUvQ k £pAš k A ‰mrf k rte-k rte
BgvAn dIpMk r ke jIvnk Al mš w®hš jo bu hone k A SAÕIvAQd imlA,
vh yAd ik yA¦ t¥pÎcAt wske BI pUvQ k £pAš k I Sor ›yAn le jAk r
deKA to pAyA ik yh sMsAr SnAid hÔ¦ n jAne k bse k £pke bAd k £p
bnte SÈr nÏx hote rhe hÓ SÈr du:Kmy Bv-sMsrf gitmAn rhA hÔ¦
qsse muEt hone ke ila S®y sýyk sMbuÂAš k I BAMit w®hAšne BI muVEt
k I k £yAfI iv¬A Koj ink AlI SÈr qsse ‰vyM BvmuEt hua SÈr
Snek Aš k oyh iv¬A isKA k rw®hš BI Bv-sMsrf se muEt hone k AmAgQ
idKAyA¦ wnke k Arf Snek Aš k o Snignt j®mAš ke du:KAš se Cuxk ArA
imlA¦
du:Kmy Bv-sMsrf SnAid k Al se clA SA rhA hÔ, aesA k hne ke
k Arf hI k h™ bu pr du:K k I k AilmA k o ghrAne k A k lMk to nh™
lgAyA gyA? BArt ke bAhr k I prMprASAš mš bAr-bAr j®m lene k I
mA®ytA nh™ hÔ¦ wnk I mA®ytA ke SnusAr ke vl yhI ak jIvn hÔ¦
mrne pr yA to SnMt k Al ke ila dojK STvA SnMt k Al ke ila
bihÎt k A jIvn imltA hÔ¦ prMtu jo BI SA›yAV¥mk prMprAaM BArt mš
j®m™ SÈr pnp™, wn sbk I SAj yhI mA®ytA hÔ ik bAr-bAr j®mne
SÈr mrne ke du:K se Cuxk ArA pAnA üeys hÔ¦ k h nh™ sk te ik yh
mA®ytA bu pUvQ se clI SA rhI TI yA bu ke smy áAcilt huqQ¦
sMBvt: bu ke pUvQ vedAš mš yh mA®ytA rhI hogI¦ qs inimØA CMds
BAúI vedvAfI k A sýyk SnusMDAn ik yA jAnA wict hogA¦ qs sMbMD
mš Sb tk hmAre sAmne jo áAsMg SAye wnmš se ak yh hÔ –
vedAhmetM purŒúM mhA®tmÒ, SAid¥yvfÜ tms: pr‰tAtÒ¦
tmev ivid¥vAit mí¥yumeit, nA®y: p®TA iv¬teynAy‹
yjuveQd 31-18

[64]
 – mÓ ws mhAn purŒú k o jAntA hUM jo ik SAid¥y-vfAQ hÔ SÈr
(Siv¬A ke ) SMDk Ar se svQTA pre hÔ¦ wse jAnk r hI mí¥yu k A
SitkR mfik yAjAtA hÔ¦ qske isvAy S®y k oqQ pMT iv¬mAn nh™ hÔ¦
mí¥yu ke pAr jAne k A STQ punjQ®m se muEt ho jAnA hI hÔ, EyAšik
pun: j®m hogA to pun: mí¥yu hogI hI¦ ho sk tA hÔ qs vÔidk å cA mš
ak bAr ke nh™ bV£k bAr-bAr ke j®m-mrf se muEt hone k A BAv hI
¯yEt ik yA gyA ho¦
SÈr ak wÂrf –
SÎm®vtIrÒ qQyte sMrB›vmÒ wVØAÏXt áAtrtA sKAy:¦
S©A jhAm ye SsÚAsevA:, iÕvAnÒ vymÒ wØAremAiBvAjAnҋ
å Ÿved 10-53-8
– he im©o! wXo SÈr sb iml k r (du:KÁpI) p¥TrAš se BrI huqQ
qs tIvRgAimnI ndI k o blpUvQk tÔr k r pAr k ro¦ jo SsevnIy
(sAMsAirk pdATQ) hÓ, wnk o yh™ Coìz do¦ jb hm prle tIr pr phuÙcšge
tb sb áAk Ar k I k £yAfI WjAQ áAAðA k ršge¦
yhAM jIvn k I du:KdAyI ndI k o pAr k rke prle tIr pr V‰Tt
iÕv yAnI Smr Sv‰TA k o áAAðA k rne k A sMke t ‰pÏx hÔ¦ prMtu yhAM BI
yh ‰pÏx nh™ hÔ ik qs k Tnk ASiBáAAy ke vlqsI j®m k Idu:KmyI
ndI k opAr k rne k AhÔ STvA bAr-bAr ke j®mAš k Idu:KmyI ndI k o¦
ak S®y áAsMg mš k hA gyA –
vIry›vM áA trtA – STveQd 12.2.26

– purŒúATIQ hI trte hÓ, pAr hote hÓ¦

yhAM BI yh ‰pÏx nh™ hÔ ik ak bAr ke j®m-mrf se trne k ISor
sMke t hÔ STvA bAr-bAr ke ¦ ho sk tA hÔ bAr-bAr ke j®m-mrf se trne
k A hI BAv ho¦
prMtu yid bu pUvQ ke BArt mš ak hI j®m SÈr iP rwsse Cuxk ArA
pAk r Smr ho jAne k I mA®ytA TI SÈr bu ne SnMt k £pAš mš bAr-bAr
[65]
ke j®m-mrf k I nyI mA®ytA ‰TAipt k I, tb to yh mAn k r ik
w®hAšne ak j®m ke du:K k oSnek j®mAš ke du:KAš mš sMviDQt ik yA,qs
k Arf wnke «ArA du:K k I k AilmA k o SiDk ghrAyA gyA, aesA k hA
jAnA wict ho¦ prMtu yh SnumAn k hAM tk sc hÔ, qsk A SnusMDAn
honA SAvÎyk hÔ¦
vÔse Spne yhAM purAtn k Al mš SÈr k h™-k h™Sb BI mnuÏylok
k om¥yQlok k hte rhe hÓ SÈr devlok k oSmr lok ¦m¥yQlok k AáAAfI
ik sIBI wpAy se devlok mš j®m pA le to Smr ho jAtA hÔ¦ ivÏfu k I
sguf sAk ArBVEt prMprA mš yhI mAnA jAtA hÔ ik mí¥yu ke wprAMt ivÏfu
ke bÔkuM Xlok mš j®m iml jAy to Smr hok r BvmuEt ho jAtA hÔ¦
prMtu bu ke k TnAnusArdevlok ke dev BI Smr nh™ hÓ¦ sAre lok m¥yQ
hÓ¦ ke vl lok oØAr Sv‰TA Sm¥yQ hÔ¦
St: WMce se WMce lok o mš BI mí¥yu ke By k A du:K to hÔ hI¦ k h™
sœcAqQ k I qs GoúfA ke k Arf hI bu k o du:KvAdI STvA Gor
du:KvAdI to nh™ k hA gyA? prMtu devlok BI Sm¥yQ nh™ hÔ, yh s¥y
k AlAMtrmš prvtIQ BArt k IS®y prMprASAš ne BI ‰vIk Ark rhI ilyA¦
ivÏfupurAf k A k hnA hÔ –
‰vgeQip pAtBIt‰y öiyÏfonIirt invíVØA:¦
– ‰vgQ mš BI vhAM se nIce igrne ke By se áAAfI sdA SÕAMt
SAtMik t rhtA hÔ¦
áAAfI devlok mš Smr ho yA bRµlok mš Smr ho yA sAre lok Aš se
pre lok oØAr invAQf mš Smr ho, bAr-bAr j®mne-mrne k I mA®ytA to
SAj ke BArt mš svQ‰vIkí tho cuk IhÔ¦ yid qsI k oGor du:KvAd k hA
gyA to qsse Spne yhAM k I k oqQ prMprA k lMik thone se nh™ bcegI¦
ke vl bu k o hI EyAš k lMik t ik yA jAy?
SAvAgmn ke qs du:K k o hmAre yhAM ke sBI mt-mtAMtrAš ne
‰vIk Ar ik yA hÔ¦ qsse Cuxk ArA pAne k I tìzpn sb ne áAk x k I hÔ¦
iBÚA-iBÚA mt-mtAMtrAš ne Cuxk Are ke wpAy Ble iBÚA-iBÚA mAne hAš, pr

[66]
Cuxk Are k A lçy to sb k A rhA hÔ¦ mÓ ‰vyM ik ÕorAv‰TA mš ivÏfu k I
BVEt ke dÈrAn yh pAX ik yA k rtA TA –
vAsudev‰y BEtAnAmÒ SÕuBmÒ iv¬te EvictÒ¦
j®m, mí¥yu, jrA, ¯yAiD, ByM te nFpjAyte‹
– vAsudev ke BEt k o ˜k ict SÕuB k A sAmnA BI k rnA pìze to
BI j®m, mí¥yu, jrA, ¯yAiD k A By wske mn mš k BI nh™ jAgtA¦
STAQt ivÏfu k I kí pA se vh j®m-mrf ke cEk r se muEt ho jAygA¦
St: wse qnk A By nh™ CU sk tA¦ muEt n hone k I Sv‰TA se j®m,
¯yAiD, jrA, mí¥yu ke SAvAgmn k A By to ‰vIkí t hÔ hI¦
kí Ïfk IBVEt mš inmŸn mIrA Spne igrDr se yAcnA k rtIhÔ –
yo sMsAr b´o jAt hÔ, lK cÈrAsI rI DAr¦
mIrA ke áABu igrDr nAgr, SAvAgmn invAr‹
SÈr iP r k htI hÔ –
mIrA ke áABu igrDr nAgr, k Axo jm k I P AMsI¦
rAmBEt go‰vAmI tulsIdAs BI BvsAgr se trne ke ila S®y
Snek Aš k I BAMit nAm jpne k A wpdeÕ dete hÓ¦
nAmjp, nAmjp, nAmjp bAvre!
Gor Bv nIriniD, nAm inj nAv re!
SÈr k hte hÓ –
k ilyug ke vl nAm SDArA,
sumr-sumr Bv wtrehu pArA¦
sMt k vIr BI SAvAgmn se Cuxk ArA pAne k o mhØv dete hua k hte
hÓ –
k ht k vIr suno BqQ sADo, SAvAgmn imxAWM¦
SÈr wnk A ak iÕÏy k htA hÔ,
lK cÈrAsI Bxk mnuj tn pAyl ho¦

[67]
 SÈr cÈrAsI lAK yoinyAš k I Bxk n se Cuxk ArA pAne ke ila qs
Snmol mAnv jIvn k A wpyog k rne ke ila prAmÕQ detA hÔ¦
sMt gulAl sAhb k hte hÓ ik jb s¥gurŒ s¥y k AdÕQn k rAdšge to
SAvAgmn Spne SAp rŒk jAygA¦
SAvAgmn n hoqhÓ, s¥gurŒ sØA lKAvÔ¦

EyA ÕMk rAcAyQ BI Gor du:KvAdI Te

SÈr to SÈr ‰vyM ‰vAmI SAid ÕMk rAcAyQ BI SAvAgmn se Cuxk ArA
cAhte hÓ SÈr wske ila sADn btAte hÓ¦ ve k hte hÓ –
punrip jnnM punrip mrfM, punrip jnnI jXre ÕynmÒ¦
– bAr-bAr j®mnA, bAr-bAr mrnA, bAr-bAr jnnI k I k oK mš
Õyn k rnA¦
qh sMsAre bhudu‰tAre, kí pyApAre pAih murAre‹
–he murAir, kí pAk rke qs S¥yMt du‰tr sMsAr (sAgr) se muJe pAr
lgAqa¦
yh kÔ se ®yAysMgt hÔ ik bAr-bAr j®mne-mrne ke Gor du:K se
¯yAku l SAid ÕMk rAcAyQjI jb qs du‰tr sMsAr-sAgr se pAr lgAne ke
ila qQÎvr se áAATQnA k rte hÓ to ‘du:KvAdI’ nh™ mAne jAte SÈr qsI
du‰tr BvsAgr se pAr wtrne ke ila tíÏfAmuEt ho sk ne k I iviD
isKAne vAle bu ‘du:KvAdI’ mAne jAte hÓ¦
vÔse sm‰t prk AlIn BArtIy S›yA¥m prMprASAš ke smAn
ÕMk rAcAyQjIBI yh ‰vIk Ark rte hÓ ik qs Bv-sMsrf k Ak ArftíÏfA
hÔ¦ qsila ve BI tíÏfA se Cuxk ArA pAne k A wict prAmÕQ dete hÓ –

mUZ jhIih DnAgm tíÏfAM, ku rŒ sdÒb‡˜Â mnis ivtíÏfAmÒ¦

[68]
 – Sre mUìZ, Dn k I tíÏfA ¥yAg! sdÒb‡i jgA k r mn mš ivtíÏfA
pÔdA k r¦
scmuc sMsAr-ckR mš wlJA huSA mAnv ik tnA mUìZ hÔ¦
S½M giltM piltM mu»zM , dÕnivhInM jAtM tu»zmÒ¦
– SMg-SMg jrAjIfQ ho gye, isr ke bAl pk gye, muK dMtivhIn
ho gyA,
víÂo yAit gíhI¥vA d»zM , tdip n mu²c¥yAÕAip»zmҋ
– qtnA bUìZA ho gyA ik lAXI le k r BI k iXnAqQ se cl pAtA hÔ,
its pr BI GnIBUt SAÕA (tíÏfA) nh™ CUxtI¦
qs tíÏfA se Cuxk ArA pAne ke ila ÕMk rAcAyQjI jhAM –
Bj goiv®dM, Bj goiv®dM, Bj goiv®dM mUìZmte¦
k AwpdeÕ dete hÓ, vhAM yh BAvnA (sADnA) k rne k ABI suJAv dete
hÓ –
STQmnTQmÒ BAvyin¥ymÒ¦
–“STQ EyA hÔ! SÈr SnTQ EyA hÔ?” yA yAš k hš ik “sAr EyA hÔ?
SÈr in‰sAr EyA hÔ?” qsk I BAvnA (sADnA) in¥y k re SÈr yh
smJtA rhe ik –
nAV‰t tt: suKleÕ: s¥ymÒ¦
sœcAqQ yhI hÔ ik yhAM (qs sMsAr mš) leÕmA© BI suK nh™ hÔ¦
(STAQt sMsAr mš ke vl du:K hI du:K hÔ¦)
jhAM leÕmA© BI suK nh™ hÔ, ws du:Kmy sMsAr k osuKd mAn k r
k h™ SpnA SnTQ n k r le¦
‰pÏx hÔ ik bAr-bAr j®mne SÈr mrne ke sMsAr-sMsrf mš suK nh™,
du:K hI hÔ; qs mA®ytA mš BgvAn bu SÈr SAcAyQ ÕMk r k I vAfI mš
sAýy hI sAýy hÔ¦ yid SMtr hÔ to yhI ik bu ne ik sI SôAt SdíÎy
k A£pink ÕVEt pr SAiüt n hok r hmš ‰vAvlMbI bnAyA SÈr ‰vyM

[69]
Spne pirüm purŒúATQ se BvmuEt hone ke ila ivpÎynA iv¬A isKAyI¦
yh ôAn jgAyA ik jb tk pAMc ‰kM DAš ke áAit yAnI ÕrIr SÈr icØA ke
áAit tAdA¥ýyBAv bnA rhegA tb tk qnke áAit wpAdAn yAnI ghn
SAsVEt rhegI hI¦ qse hI BvsMsrf k AáAmuK k ArfbtAyA SÈr k hA –
si±ØAen p²cupAdAnEK®DA duEKA¦ ak ‰kM D ÕrIr k A SÈr jAnne,
phcAnne, sMvednÕIl hone tTA áAitikR yA k rte hua k mQ-sM‰k ArbnAne
vAle cAr ‰kM D mAns ke , qn pAMcAš ke áAit yAnI deh SÈr icØA ke áAit
wpAdAn STAQt SAsVEt jgAnA, yhI du:KAš k A mUl hÔ¦ du:K ke qs mUl
se Cuxk ArApAne ke ila w®hAšne muVEtdAiynI ivpÎynA iv¬A dI¦ qs mAgQ
pr SAÁìZ sADk dehA¥mbui SÈr icØAA¥mbui se Cuxk ArA pAtA huSA
ShM SÈr mm ke áAit SAsVEt öIf k rtA hÔ, rAg-«eú ke ivk Ar dubQl
k rtAhÔ¦ ivpÎynA ke áAôAbl «ArA rAg SÈr «eú se ijtnA-ijtnA muEt
hotA hÔ wtnA-wtnA du:KmuEt hotA hÔ¦ V‰TtáAô hok r pUfQtyA vItrAg
SÈr vIt«eú hotA hÔ to SAvAgmn ke sAre du:KAš se pUfQtyA muEt ho
jAtA hÔ¦
BgvAn bu ne aesI iv¬A isKAyI ijske supirfAm áAmAift hua
hÓ, pUvQk Al mš BI SÈr SAj BI¦ prMtu iP r BI hmne wn pr ‘Gor
du:KvAdI’ hone k Alebl lgAyA¦ BgvAn bu k ImUl vAfI k AS›yyn
k rke SÈr svQdu:K ivmocnI ivpÎynA iv¬A k A ToìzA bhut BI SÄyAs
k rke k oqQ inÏpö ¯yVEt bu SÈr wnk I iÕöA pr du:KvAdI SÈr
inrAÕAvAdI hone k AlAMCn kÔ se lgAyegA? SôAnvÕ k oqQ S®y aesA k re
to wse kÔ se ‰vIk Ar k regA? kÔ se shn k regA?

[70]
 10. BgvAn bu k I do áAmuK sADnAaM

(1) ivpÎynA sADnA

qsI jIvn mš suK se jIne SÈr du:K se intAMt Cuxk ArA pAne ke
ila BgvAn ne Snek sADnAaM isKAy™¦ wnmš se do áAmuK hÓ¦ ak hÔ
ÕIl-sdAcAr ke SADAr pr smAiD «ArA icØA k oak AgR k rne SÈr Spne
BItr áAôA jgA k r rAg-«eú ke ivk ArAš se muVEt idlAne vAlI ivpÎynA
iv¬A¦ aesI SAÕuP ldAiynI iv¬A ijske supirfAm áA¥yö áAmAift hua
hÓ¦ BgvAn bu ke jIvnk Al mš jIvn-jgt k I Ss´ cpexAš se mAr
KAye hua n jAne ik tne duiKyAre qsI muVEtdAiynI iv¬A «ArA intAMt
du:KivmuEt hua¦ ak wdAhrf –

ik sA gotmI
ivvAhoprAMt vúoÜ tk pu© áAAVðA k IáAbl lAlsA se lAlAiyt ik sA
gotmI ne jb pu© k o j®m idyA to wsk I KuiÕyAM SAsmAn CUne lg™¦
mAno wse ku ber k Ak oúiml gyA¦ prMtu lgBg do vúQ bAd qs qk lÈte
pu© k o spQ ne zs ilyA SÈr vh cl bsA¦ tb wsk A ãdy du:K k I
Stl ghrAqyAš mš zUb gyA¦ wsk Ak rŒfkRM dnlogAš ke ila BI Ss´
ho gyA¦ aesI duiKyArI nArI jb BgvAn bu ke sMpkQ mš SAyI tb qsI
ivpÎynA iv¬A «ArA vh Spne pu©-ivyog ke Õok se hI nh™, bV£k
j®m-j®mAMtrAš ke du:KAš se svQTA ivmuEt ho gyI¦ wsk ABvsMsrf rŒk
gyA¦ Õeú jIvn SpnI jÔsI duiKyArI mihlASAš k o qsI iv¬A «ArA
du:KivmuEt ho sk ne mš shAiyk A bnI rhI¦
ak S®y wdAhrf –

[71]
pxAcArA
vh üAv‰tI ke DnvAn mAtA-iptA k I pu©I TI¦ Dn-dÈlt ke aeÕo
SArAm mš j®mI SÈr plI TI¦ jb vh yuvAv‰TA k oáAAðA huqQ tb k Ammd
ke k Icìz mš iP sl k r Gr ke ak yuvA nÈk r ke sAT BAg gyI¦ ku C
vúoÜ bAd pIhr lÈxte hua rAh mš ik sI duBAQŸypUfQ pirV‰Tit mš wsk A
pit SÈr donAš pu© mí¥yu k o áAAðA hua¦ rotI-iblKtI jb üAv‰tI phuÙcI
to ÎmÕAn BUim ke pAs se gujrte hua wsne deKA ik tIn ictAaM jl
rhI hÓ¦ wse btAyA gyA ik ye tInAš wsk ImAM, iptA SÈr BAqQ k IictAaM
hÓ¦ rAt BUkM p mš wnk I hvelI igr gyI SÈr tInAš db k r mr gye¦ Sb
ws duiKyArI ke ila sMsAr mš SpnA k oqQ nh™ rhA¦ qs Ss´ SAGAt
ke pirfAm ‰vÁp vh pUfQtyA icØA-ivVöðA ho gyI¦ BgvAn bu ke
sMpkQ mš SAyI to hoÕ mš SAk r qsI iv¬A «ArA ‰vjnAš ke ivyog-Õok
se hI nh™, bV£k BvsMsrf ke sBI du:KAš se BI svQTA ivmuEt huqQ¦ Õeú
jIvn Snek Aš ke du:Kivmocn k A k Arf bnI¦
qsI áAk Ar SAj BI BvmuVEtáAdAiynI qs ivpÎynA iv¬A ke
SÄyAs k A hr k dm yh™ qsI jIvn mš lÈik k du:KivmuVEt k A suK
áAdAn k rtAhÔ¦ áA¥yek vúQ ivÎv Br mš löAiDk iÕivrAiTQyAš ke SnuBv
qske áA¥yö áAmAf hÓ¦ iÕivr SArMB hone pr pu©, pu©I, pit, p¥nI SAid
‰vjn pirjn k Imí¥yu ke k ArfSAku l-¯yAku lSTvA Dn, pd, áAitÏXA
SAid ke nÏx ho jAne ke k Arf w¥pIìizt STvA S®y Snek k ArfAš se
htAÕ, inrAÕ hua kuM XAgR‰tiÕivrATIQ do nh™, sÈ nh™, hjArAš k IsM¼yA
mš murJAa-murJAa cehre ila hua iÕivrAš mš sVýmilt hote hÓ SÈr iÕivr
smApn pr wplˆD ÕAMitsuK se SAõAidt wnk AiKlA huSA cehrA deKte
hI bntA hÔ¦ BgvAn bu k I yh iÕöA áABUt suKdAiynI hÔ qsk I
sœcAqQ áA¥yö hmAre sAmne hÓ¦
kÓ sr jÔse SsIm pIìzAjnk ¯yAiD ke SMitm crf mš jb
mrfAMtk pIìzA svQTA Ss´ ho wXtI hÔ tb ivpÎynA mš pke hua ak se

[72]
SiDk sADk Aš ne ibnA n™d k I STvA behoÕI k I dvA ila hua, ÕAMt
˜cØA se áAAf ¥yAge hÓ¦ qsI k o k hA gyA –
B¡kM me jIivtM, B¡kM mrfM¦
– merA jInA BI BlI áAk Ar, mrnA BI BlI áAk Ar¦
ijse suK se jInA SA gyA wse suK se mrnA BI SA gyA¦ buÂ
«ArA isKAyI gyI ivpÎynA ke SÄyAs «ArA jo suK se jIne k Ik lAmš
inpuf ho gyA, vh mrne k I k lA mš ‰vt: inpuf ho gyA¦ du:Kivmocn
k I qsse mhAn iv¬A SÈr EyA hogI?
rAt-idn áAitÕoD k IÀvAlA mš DDk te rhne vAle k ArAgíh ke Snek
SprADI bMdI jb ivpÎynA ke iÕivr mš se gujrte hÓ to SüumuK hok r
SpnA SprAD ‰vIk Arte hÓ SÈr áAitÕoD ke ‰TAn pr mÔ©I k I mMgl
BAvnASAš se SotáAot ho wXte hÓ¦ tb BgvAn bu k I suKáAdAiynI
k £yAfI iv¬A ‰vt: áAmAift ho wXtI hÔ¦ áA¥yö k o áAmAf EyA?

(2) meØAA BAvnA

bu k IiÕöA k A£pink hvAqQ mhlAš k AinmAQf nh™ k rtI¦imÉyA
SAÕASAš ke pul nh™ bAMDtI¦ qs iv¬A k A hr k dm yTATQ k I Xos
DrtI pr ‰vAnuBUitj®y sœcAqQ ke shAre SAge bìZnA isKAtA hÔ¦ sADk
ivpÎynA «ArA SMtmuQKI hok r deKtA hÔ ik jb-jb vh Spne mn mš
ik sI ke áAit vÔr jgAtA hÔ, «eú jgAtA hÔ to ‰vyM t¥öf ¯yAku l ho
wXtA hÔ¦ SÕAMt ho wXtA hÔ¦ SÕA®t‰y ku to suKM? ke nÔsigQk
inymAnusAr suK wsse k osAš dUr iCxk jAtA hÔ¦ St: vh KUb smJne
lgtA hÔ ik vÔr, kR oD v «eú jgAne pr wsk A phlA iÕk Ar vh ‰vyM
hotA hÔ¦ vh t¥öf becÔn hone lgtA hÔ¦ vh yh BI deKtA hÔ ik qn
duBAQvnASAš se Cuxk ArApAte hI suK-ÕAMit se hiúQt pulik tho wXtA hÔ¦
qsila vh bAr-bAr yh ÕuB sMk £p k rtA hÔ –
ShM Svero hoim, SˆyApÀjo hoim, SnIGo hoim, suKI SØAAnM
pirhrAim¦
[73]
 – mÓ bÔr ivhIn hoWM, ¯yApAd («eú) ivhIn hoWM, kR oD ivhIn
hoWM¦ mÓ Spne SAp mš Spne BItr suK k A wpBog k ÁM¦
yh ke vl ÕuB sMk £p mA© hI nh™ hÔ¦ ivpÎynA «ArA ivk Ar
ivmuEt hok r jb vh suK ÕAMit se Br wXtA hÔ tb BgvAn bu «ArA
isKAyI gyI dUsrI k £yAfIsADnA –mÔ©I BAvnA k ASÄyAs k rtAhÔ¦
wske mn mš Spne SÈr prAye, díÎy SÈr SdíÎy sBI ke áAit yh mMgl
k AmnA jAgtI hÔ ik ve BI duBAQvnASAš se muEt hok r suKivhArI hAš¦
mAtAiptu SAciry YAitsmUhA, SverA ho®tu, SˆyApÀjA ho®tu, SnIGA
ho®tu, suKI SØAAnM pirhr®tu¦
–mere mAtA-iptA, SAcAyQ, bMDu-bAMDv vÔr ivhIn hAš, ¯yApAd («eú)
ivhIn hAš, kR oDivhIn hAš¦ ve Spne SAp mš Spne BItr suK k AwpBog
k rš¦
SArEKdevtA, BUm§devtA, rŒEK§devtA, SAk As§devtA SverA ho®tu,
SˆyApÀjA ho®tu, SnIGA ho®tu, suKI SØAAnM pirhr®tu¦
– rök dev, BUdev, víövAsI dev, SAk AÕvAsI dev, vÔr ivhIn hAš,
¯yApAd («eú) ivhIn hAš, kR oD ivhIn hAš¦ sBI Spne SAp mš, Spne
BItr suK k A wpBog k rš¦
purV¥TmAy idsAy, pVœCmAy idsAy,
wØArAy idsAy, dVEKfAy idsAy,
hei§mAy idsAy, wpirmAy idsAy,
purV¥TmAy SnuidsAy, pVœCmAy SnuidsAy,
wØArAy SnuidsAy, dVEKfAy SnuidsAy,
–pUvQ, pVÎcm, wØAr, dVöf, Wpr, nIce, pUvIQ SnuidÕA, pVÎcmI
SnuidÕA, wØArI SnuidÕA SÈr dVöfI SnuidÕA –qn dsAš idÕASAš ke ;
sˆbe sØAA, sˆbe pAfA, sˆbe BUtA, sˆbe puŸglA,
sˆbe SØABAv piryApÚAA, sˆbA qV¥Tyo sˆbe puirsA,

[74]
 sˆbe SiryA, sˆbe SniryA, sˆbe devA, sˆbe mnu‰sA,
sˆbe Smnu‰sA, sˆbe ivinpAitk A¦
– sBI s¥v, sBI áAAfI, sBI jIv, sBI puÝl, j®m gRhf ik ye
hua sBI ¯yVEt, sBI V‰©yAM, sBI purŒú, sBI SAyQ, sBI SnAyQ, sBI
dev, sBI mnuÏy, sBI SmnuÏy SÈr sBI nrk gAmI áAAfI –
SverA ho®tu, SˆyApÀjA ho®tu, SnIGA ho®tu, suKI SØAAnM pirhr®tu‹
– vÔr ivhIn hAš, ¯yApAd («eú) ivhIn hAš, kR oD ivhIn hAš¦ sBI
Spne SAp mš, Spne BItr suK k A wpBog k rš¦
yAš ‰vyM duBAQvnASAš se ivmuEt hok r shI suK-ÕAMit k A wpBog
k rte hua ivpÎyI sADk sBI áAAifyAš k I suK ÕAMit ke ila mMgl
k AmnA k rte hÓ¦
ds idvsIy STvA dIGQk AlIniÕivr mš sVýmilt hok rivpÎynA
iv¬A ke sikR y SÄyAs «ArA sADk Spne icØA k o yTAÕVEt rAg-«eú
ivsMyuØAM k rke inmQl k rte hÓ SÈr iÕivr ke SMitm idn lok k £yAfk I
wdAØA BAvnASAš se SnuáAAift hok rw£list ãdy se jb mMgl mÔ©I k A
SÄyAs k rte hÓ tb BAvivBor ho wXte hÓ¦
ivpÎynA ke pUvQ wnmš se Snek Aš ne gItA k A yh pAX ik yA hotA
hÔ –
– S«eÏxA svQBUtAnAM, mÔ©: k rŒf av c¦
prMtu Sb vA‰tivk tA ke ‰tr pr sBI áAAifyAš ke áAit «eúmuEt
hok rwnke áAit mÔ©I SÈr k rŒfAjgAte hÓ to SpUvQ D®ytA k ASnuBv
k rte hÓ¦
v‰tut: invÔQr: svQBUtesu hok r svQBUtihte rtA: ke iÕv sMk £p k o
ikR yAV®vtk rne k ASvsr áAAðA k rte hÓ to húAQitrek se iv¹l ho wXte
hÓ¦ gÝd ãdy se ye wÝAr ink lte hÓ ik qs iv¬A «ArA hmš jo BI
suK-ÕAMit imlI, aesI sb k o imle¦

[75]
 – mere suK mš ÕAMit mš, BAg sBI k A hoy¦
sAre áAAfI – suiKno vA Keimno ho®tu suKI hAš, öempUfQ hAš!
ye ke ic pAfBUtV¥T, tsA vA TAvrA SnvsesA¦
dIGA vA yev mh®tA vA, mVÀJmA r‰sk A Sfuk TUlA‹
id§A vA yev Sid§A, ye c dUre vsV®t SivdUre¦
BUtA vA sýBvesI vA, sˆbe sØAA Bv®tu suiKtØAA‹
– ye áAAfI cAhe ‰TAvr hAš yA jMgm, dIGQ dehDArI hAš yA mhAn yA
m›ym yA ó‰v, sUçm dehDArI hAš yA ‰TUl, díÎy hAš yA SdíÎy, dUrvAsI
hAš yA smIpvAsI, w¥pÚA ho cuke hAš yA w¥pÚA hone vAle (gBQ‰T) hAš, ye
sBI sØv suKivhArI hAš!
sbk A mMgl ho! sbk A k £yAf ho! sbk I ‰vV‰t-muVEt ho!!
tpoBUim ke pirsr k A sArA vAyumMzl suK-ÕAMit k I mMglmyI
trMgAš se trMigt ho wXtA hÔ¦
– sbk A mMgl, sbk A mMgl, sbk A mMgl hoy re!
– jn-jn mMgl, jn-jn mMgl, jn-jn suiKyA hoy re!!
– díÎy SÈr SdíÎy sBI jIvAš k A mMgl hoy re!
– jl ke , Tl ke SÈr ggn ke , áAAfI suiKyA hAšy re!
– dsAš idÕASAš ke sb áAAfI mMgllABI hAšy re!
– inBQy hAš, invÔQr bnš sb, sBI inrAmy hAšy re!!
«eú dUr k rke mÔ©IBAvnA k rne vAle k o ‰vyM Snek lAB imlte hÓ,
ijnmš se ku C hÓ –
(1) vh suK k I n™d sotA hÔ¦
(2) vh sok r suKpUvQk wXtA hÔ¦
(3) vh du:‰vFn nh™ deKtA¦
(4) wske cehre k I sAÓdyQ-k AMit bìZtI hÔ¦

[76]
 (5) vh sbk A iáAy hotA hÔ¦
(6) vh ibnA behoÕ hua suK-ÕAMitpUvQk áAAf CoìztA hÔ¦
(7) vh j®m-mrf ke BvsMsrf k IyAtnASAš se ivmuEt hotA hÔ¦
id§M v Snupgým – ik sI BI imÉyA dAÕQink mA®ytA ke jMjAl mš
nh™ pìzne ke k Arf,
sIlvA d‰snen sýpÚAo – mÔ©IBAvnA ke sP l SÄyAs ke ila
ÕIl-sMpÚA hone ke k Arf SÈr dÕQn-sMpÚA yAnI ivdÕQnA STAQt
ivpÎynA-sMpÚA hone ke k Arf,
k Amesu ivne†ygeDM – k AmBog k I tíÏfA se svQTA Cuxk ArA pAk r
bRµcyQ k A pAln k rne ke k Arf,
vh mrfoprAMt ÁpbRµlok mš j®m letA hÔ SÈr vh™ ivpÎynA
k rtA huSA SrhMt Sv‰TA áAAðA k r letA hÔ¦ sAre lok Aš se pre lok oØAr
prmsuK Smít k A sAöA¥k Ar k r BvsMsrf se ivmuEt ho jAtA hÔ¦
St:,
n ih jAtu gˆBse†yM punreit – SAvAgmn se ivmuEt ho jAne ke
k Arf“punrip jnnI jXre ÕynmҔ ke du:KAš se sdA ke ila Cuxk ArApA
letA hÔ¦
*** *** ***
suK se jIne SÈr suK se mrne k I SÈr BvivmuVEt k A prmsuK
áAAðA k rne k I k lA isKAne vAlI BgvAn bu k I aesI suKdA iÕöASAš
k o hmne du:KvAdI hI nh™, Gor du:KvAdI k hA; wse k lMik thI nh™,
Gor k lMik t ik yA¦
hmAre yhAM aesI SÕoBnIy GoúfAaM huqÜ hÓ –
bu ne du:KvAd k I áAbl SitÕyoVEt k I hԅ¦ mAnv jIvn pr
ijtnI áAgAìZ k AilmA bu ne TopI hÔ wtnI SÈr ik sI ne nh™…¦ w®hAšne
du:K k I k AilmA k o S¥yMt SitrMijt k rke idKAyA hÔ¦
yh BI ik –

[77]
 bu v‰tuSAš ke SMDk Army pö pr SAvÎyk tA se SiDk bl dete hÓ¦
qs mt mš duK pr qtnA SiDk bl idyA gyA hÔ ik vh yid imÉyA nh™ to
s¥y BI nh™ hÔ¦…
bÈÂmt mš qs áAk Ark IáAvíVØA pAyI jAtI hÔ ik jo DuÙDlA hÔ wse k AlA
bnA do SÈr jo k AlA hÔ wse Gor tmomy bnA do¦…
bÈÂAš k I díVÏx isÂAMtÁp se ke vl jIvn ke tIçf, k xu SÈr du:Kmy
SMÕAš tk hI ivÕeúÁp se sIimt rhtI hÔ¦…
qs áAk Ar k I glt DArfASAš se intAMt ivBRAMt huSA mere jÔsA ak
¯yVEt qs sADnA se ‰vyM suKivBor hok r S®y Snek Aš k o suKI huSA
deKtA hÔ to SpnI pUvQ inimQt imÉyA DArfASAš k o yAd k r lÀjA SÈr
SA¥mŸlAin ke boJ se db jAtA hÔ¦ scmuc BgvAn bu k IpAvn iÕöA
pr imÉyA k lMk lgA k r hmne bìzA SprAD ik yA hÔ¦ jhAM bu ne du:K
ke ivÎv¯yApI SMDere k I k AilmA k o suK k A pAvn áAk AÕ áAdAn ik yA,
vh™ qs tÉy k I jAnk ArI gÙvA dene ke k Arf hmne SpnI nAsmJI mš
wnk I inmQl iÕöA pr k AilK pr k AilK potte hua ws bebuinyAdI
k lMk -k AilmA k o Gor tmomy bnA dene k I ByMk r BUl k I hÔ¦
jo huSA so huSA¦ SASo, Sb jbik mUl buÂvAfI SÈr ivpÎynA
iv¬A k A BArt mš punrAgmn ho gyA hÔ SÈr yh BArt mš hI nh™, sMpUfQ
ivÎv mš shúQ ‰vIkí t ho rhI hÔ to qske ivml áAk AÕ mš hm qs
imÉyA¥v ke SMDere k o dUr k rš SÈr sœcAqQ k o jAne, smJš¦ SnjAne mš
hmse jo BUlš huqÜ hÓ, wnk A inrAk rf k rš¦ Spne ivÎvvM¬ aeithAisk
mhApurŒú k I ijs k £yAfI iv¬A pr hmne imÉyA k lMk lgA k r deÕ se
inÏk Aist ik yA wse ‰vAgt sýmAn siht pun: Spne deÕ mš punvAQist
k rš SÈr Spne tTA ivÎv ke k £yAf mš shAyk bnš! qsI mš deÕ k A
gÈrv smAyA huSA hÔ¦

[78]