Stuvia 488817 Wiskunde Voor Bedrijfskundigen I Theorie

Wiskunde voor bedrijfskundigen I
theorie
geschreven door
nicolasdewulf
www.stuvia.nl
Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

Dit document is auteursrechtelijk beschermd, het verspreiden van dit document is strafbaar.
Stuvia - Koop en Verkoop de Beste Samenvattingen
Wiskunde voor bedrijfskundigen I

Theorie
Handelswetenschappen
Academiejaar 2018-2019

Inhoudsopgave
Theorie
1 Hoofdstuk 1 ......................................................................................................................................................................... 1
1.1 Hoorcollege 1 ........................................................................................................................................................... 1
1.2 Hoorcollege 2 ........................................................................................................................................................... 9
1.3 Hoorcollege 3 ........................................................................................................................................................ 26
2 Hoofdstuk 2 ...................................................................................................................................................................... 45
2.1 Hoorcollege 4 ........................................................................................................................................................ 45
2.2 Hoorcollege 5 ........................................................................................................................................................ 58
2.3 Hoorcollege 6 ........................................................................................................................................................ 69
3 Hoofdstuk 3 ...................................................................................................................................................................... 84
3.1 Hoorcollege 7 ........................................................................................................................................................ 84
3.2 Hoorcollege 8 ........................................................................................................................................................ 98
3.3 Hoorcollege 9 ......................................................................................................................................................106
3.4 Hoorcollege 10 ...................................................................................................................................................115
4 Hoofdstuk 4 ....................................................................................................................................................................129
4.1 Hoorcollege 11 ...................................................................................................................................................129
4.2 Hoorcollege 12 ...................................................................................................................................................138
Bijlage
5 Formularium Hoofdstuk 1 ......................................................................................................................................146
9 Opfriscursus WISKUNDE voor HANDELSWETENSCHAPPEN .............................................................155
9.1 Rekenen in R ........................................................................................................................................................155
9.2 Veeltermen ...........................................................................................................................................................156
9.3 Vergelijkingen in één onbekende .............................................................................................................159
9.4 Ongelijkheden in één onbekende .............................................................................................................159
9.5 Stelsels van vergelijkingen ...........................................................................................................................161
9.6 Vlakke meetkunde ............................................................................................................................................163
9.7 De goniometrische getallen .........................................................................................................................164

Bewijzen
𝑏 𝐷
1. Kwadratische functie: 𝑦 = 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐; Bewijs topformule: ( − ,− ) ...............................21
2𝑎 2𝑎
2. Grondtalveranderingseigenschap: logaritmen. loga 𝑥 = loga 𝑏 ∙ logb 𝑥 ...............................................29
3. Verband tussen expa en exp1/a en loga en log1/a ...........................................................................................30
𝜋
4. Ongelijkheid sinus-tangens: ∀𝑥 ∈ ] 0, 2 [ ∶ 𝑠𝑖𝑛 𝑥 < 𝑥 < 𝑡𝑎𝑛 𝑥 ..............................................................63
𝑠𝑖𝑛 𝑥
5. 𝑐𝑜𝑠 𝑥 < 𝑥
< 1 ..............................................................................................................................................................64
𝑠𝑖𝑛 𝑥
6. Toepassing knijpstelli ng: 𝑙𝑖𝑚 𝑥
= 1 ..............................................................................................................65
𝑥→0
f′(x)
7. Stelling: ( ln |f(x)| )′ = f(x)
als f(x) ≠ 0 ...............................................................................................................99
8. Continuïteit: 𝑙𝑖𝑚 𝑓 (𝑥) = 𝑓 (𝑥0 ). .......................................................................................................................... 102

𝑥→𝑥0
𝑓′(𝑥0)
9. Basisformule elasticiteit: 𝜀𝑓 (𝑥0 ) = 𝑓(𝑥0)
∙ 𝑥0 ................................................................................................ 121
10. Grafische betekenis van 𝜀𝑓 (𝑥0 ) / “Marshall criterium “ /
Vergelijk raaklijn R door het punt (𝑥0 , 𝑓 (𝑥0 )) .......................................................................................... 122
11. Verband tussen 𝑂′(𝑝) en prijselasticiteit van de vraag: 𝑂 = 𝑝 ∙ 𝑉(𝑝) ............................................. 124
12. Elasticiteit: 𝜀𝑔 (𝑥) = 𝑝 ∙ 𝜀𝑓 (𝑥) ................................................................................................................................. 126
13. Machtsfunctie elasticiteit: Als 𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑥 𝑏 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en a ≠ 0), dan εf = b ............................... 127
14. Exponentiële functie elasticiteit: als 𝑓(𝑥) = 𝑎𝑒 𝑏𝑥 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0), 𝑑𝑎𝑛 𝜀𝑓 = 𝑏𝑥 ............. 127
15. Productregel elasticiteit: 𝜀𝑓∙𝑔 = 𝜀𝑓 + 𝜀𝑔 .......................................................................................................... 127
16. Quotiëntregel elasticiteit: 𝜀𝑓/𝑔 = 𝜀𝑓 − 𝜀𝑔 ........................................................................................................ 128
17. Kettingregel elasticiteit: als ℎ(𝑥) = 𝑔(𝑢) met 𝑢 = 𝑓(𝑥), dan 𝜀ℎ (𝑥) = 𝜀𝑔 (𝑢) ∙ 𝜀𝑓 (𝑥) ................ 128
𝑓(𝑥)
18. Bewijs van a = lim ....................................................................................................................................... 144
x→+∞ 𝑥
19. Bewijs van b = lim (𝑓 (𝑥) − 𝑎𝑥)...................................................................................................................... 144

x→+∞


Theorie

1 Hoofdstuk 1
1.1 Hoorcollege 1
 Functies van één veranderlijke: definities, domein, beeld, grafiek

 Inverse functie
Visgraaddiagram
❖ Functies: algemene begrippen ↓
𝒙 𝒚
VERBAND
𝑦 =𝑥−3
= voorschrift van een functie
𝑥 = 3 ⟶ 𝑛𝑢𝑙𝑝𝑢𝑛𝑡 𝑦 − 𝑎𝑠
2 𝑦 = −3 ⟶ 𝑛𝑢𝑙𝑝𝑢𝑛𝑡 𝑥 − 𝑎𝑠
❖ Gebruik van functies in de economie: verbanden bestuderen
• Prijs en vraag
Economie: vb. 𝑝 = 𝑎 − 𝑏𝑞 (𝑎, 𝑏 > 0)
- 𝑝 = prijs
- 𝑞 = quantity = hoeveelheid
• Opbrengst en vraag
𝑇𝑂 = 𝑝𝑞 = (𝑎 − 𝑏𝑞)𝑞 = 𝑎𝑞 − 𝑏𝑞2 = 𝑇𝑂(𝑞)
- totale opbrengst
- kwadratisch verband
• Productiekost en productiehoeveelheid
𝑇𝐾 = 𝛼 + 𝛽𝑞(𝛼, 𝛽 > 0)
- totale kost
- 𝛼 = vaste kost (constant)
- 𝛽 = variabele kost
• Winst en vraag
𝑊 = 𝑇𝑂 − 𝑇𝐾 = 𝑎𝑞 − 𝑏𝑞2 − (𝛼 + 𝛽𝑞)
= −𝛼 + (𝑎 − 𝛽)𝑞 − 𝑏𝑞2 = 𝑊(𝑞)
- kwadratisch verband
- parabolische functie

❖ Prijs en vraag: verband met voorbeeld
Voorbeeld
𝑞 = 𝑎 − 𝑏𝑞
• Als 𝑞 = input en 𝑝 = output, dan 𝑝 = 𝑓(𝑞) met 𝑓(𝑥) = 3 − 2𝑥
3−𝑝
• Als 𝑝 = input en 𝑞 = output, dan 𝑞 = 𝑔(𝑝) met 𝑔(𝑥) = 2
Berekening:
𝑝 = 3−2∙𝑞
2𝑞 = 3 − 𝑝
3−𝑝
𝑞 =
2
❖ Het begrip functie
Definities:
→ Een (reële) functie (van één reële veranderlijke is een wiskundige regel die met elk
element 𝑥 van ℝ hoogstens één element 𝑦 van ℝ associeert. Notatie: 𝑓: ℝ → ℝ: 𝑥 ↔ 𝑦.
- een functie is een functie als je een verticale streep trekt op de grafiek, je maximum één
keer in aanraking kan komen met de vergelijking. Als dit meer dan één keer is, is het geen
functie.
→ 𝑥 heet de onafhankelijke variabele (input) en 𝑦 de afhankelijke variabele (output)
Expliciete en impliciete functies

→ Is 𝑦 te schrijven als 𝑓(𝑥), dan is de functie 𝑓 expliciet gedefinieerd.
- 𝑦 = 3 − 2𝑥
→ Indien echter 𝑥 en 𝑦 met elkaar verbonden zijn door een vergelijking van de vorm
𝐹 (𝑥, 𝑦) = 0, dan is 𝑓 impliciet gedefinieerd.
- 𝑦 + 2𝑥 − 3 = 0
❖ Voorbeelden
𝑦 = 𝑥 2 is een functie 𝑦 2 = 𝑥 is geen functie
Elke verticale rechte snijdt Er is minsten één verticale

de grafiek hoogstens rechte die de grafiek
één keer. meerdere keren snijdt.
Als 𝑦 2 = 1 2
⇒ 𝑦 = 1 𝑜𝑓 𝑦 = −1

❖ Conceptvraag
Welke van de volgende impliciete verbanden is geen functie van 𝑥?

A. 𝑥 − 𝑦 = 1
B. 𝑥 2 − 𝑦 2 = 1
C. 𝑥 3 − 𝑦 3 = 1
D. Geen van de bovenstaande
A. 𝑥 − 𝑦 = 1 ⇔ 𝑥−1 =𝑦 = een functie
B. 𝑥2 − 𝑦2 = 1 ⇔ 𝑥2 − 1 = 𝑦 2 𝑦 = √𝑥 2 − 1
√
𝑦 =− 𝑥 −12
= één 𝑥 kan dus twee 𝑦’s bevatten

= geen functie
3
C. 𝑥3 − 𝑦3 = 1 ⇔ 𝑥3 − 1 = 𝑦 3 𝑦 = √𝑥 3 − 1
= een functie (door de onevenmachtswortel)
D. Geen van de bovenstaande
❖ Domein en beeld van een functie
Definities:
→ Het domein van een functie 𝑦 = 𝑓(𝑥) is de verzameling van alle 𝑥-waarden waarvoor
𝑓(𝑥) bestaat:
dom 𝑓 = {𝑥|𝑓(𝑥) ∈ ℝ}.
- Het domein lees je af op de 𝑥-as
→ Het beeld van een functie 𝑦 = 𝑓(𝑥) is de verzameling van alle 𝑦-waarden die voorkomen
als beeld van een zekere 𝑥:
Bld 𝑓 = {𝑦|∃𝑥 ∶ 𝑦 = 𝑓 (𝑥)}.
- het beeld lees je af op de 𝑦-as

- ∃ =′ 𝑒𝑥𝑖𝑠𝑡𝑠 ′ = ℎ𝑒𝑡 𝑏𝑒𝑠𝑡𝑎𝑎𝑡
Enkele regels voor domeinsbepaling

→ Noemers mogen niet nul zijn
→ Uitdrukkingen onder evenmachtswortels mogen niet negatief zijn.

❖ Voorbeeld
𝑥 2−1
𝑓(𝑥) = 𝑥−1
𝑔(𝑥) = 𝑥 + 1
→ dom 𝑓 = ℝ \ {1} → dom 𝑓 = ℝ

→ bld 𝑓 = ℝ \ {2} → bld 𝑓 = ℝ
Extra uitleg bij eerste vergelijking:
𝑥 2−1
𝑓 (𝑥) = 𝑥−1
→ Domein
Bestaansvoorwaarde: noemer mag niet gelijk zijn aan nul.
𝑥−1≠ 0
𝑥≠1
→ Beeld
Het beeld zal men vinden a.d.h.v. een limiet (zie later).
𝑔(𝑥) = 𝑥 + 1 → Domein en Beeld

Bij een lineaire functie is het domein en beeld altijd ℝ.
❖ Conceptvraag
Welke van de volgende functies hebben een domein gelijk aan het beeld?
A. 𝑓 (𝑥) = 𝑥 2
B. 𝑓 (𝑡) = 1 + √𝑡 − 1
C. 𝑔(𝑥) = (𝑥 − 2)3
D. 𝑓 (𝑢) = |𝑢|
A. 𝑓(𝑥) = 𝑥 2 dom 𝑓 = ℝ
Bld 𝑓 = ℝ+ (zie grafiek p.2)
B. 𝑓(𝑡) = 1 + √𝑡 − 1 Bestaansvoorwaarde: vierkantswortel mag niet negatief zijn.

𝑡−1≥0 ⇔ 𝑡 ≥1
dom 𝑓 = [1, +∞]
bld 𝑓 = [1, +∞] want: 𝑓(𝑡) = 1 + √1 − 1
𝑓(𝑡) = 1
C. 𝑔(𝑥) = (𝑥 − 2)3 dom 𝑔 = ℝ

bld 𝑔 = ℝ
D. 𝑓(𝑢) = |𝑢| dom 𝑓 = ℝ

bld 𝑓 = ℝ+ want: als 𝑢 negatief is (domein),
zal 𝑓(𝑢) altijd positief zijn, want u is
een absoluut getal, |𝑢|.
4

❖ Inverteerbare functies
𝑔 𝑓 ⇒ 𝑔(𝑓 (𝑥)) = 𝑥
- als dit optreedt, is 𝑔 de inverse functie van 𝑓
Uitleg aan de hand van een Vin diagram:

Herinner de vergelijkingen en haar omgekeerde op p. 2: 𝑓(𝑥) = 3 − 2𝑥
3−𝑥
𝑔(𝑥) = 2
𝑥 𝑦
0 3
-1 5
→ 𝑥=0 ⟹ 𝑦 = 3−2∙0= 3
3−5 −2
→ 𝑦=5 ⟹ 𝑥 = 2 = 2 = −1
We weten: 𝑦 = 3 − 2𝑥
3−𝑦
𝑔(𝑦) = =𝑥
2
Dus met andere woorden ⟹ 𝑔( 𝑓(𝑥) ) = 𝑥

Definitie
Een functie 𝑓 heet inverteerbaar indien er een functie 𝑔 bestaat met dom 𝑔 = dom 𝑓 zodat
𝑔(𝑓(𝑥)) = 𝑥 voor alle 𝑥 ∈ dom 𝑓. In dit geval noemt met 𝑔 de inverse functie van 𝑓 en noteert
men 𝑔 = 𝑓 −1 .
- 𝑓 −1 staat voor een definitie. Je mag dit niet aflezen als een negatief exponent.
1
- 𝑓 −1 ≠ 1
𝑓
Eigenschappen
→ Een functie 𝑓 is inverteerbaar als en slechts als deze injectief is, d.w.z. als en slechts als
voor alle 𝑥1 , 𝑥2 ∈ dom 𝑓 de volgende bewering opgaat: 𝑓 (𝑥1 ) = 𝑓(𝑥2 ) ⇒ 𝑥1 = 𝑥2
→ Als de functie 𝑓 inverteerbaar is, dan dom 𝑓 −1 = bld 𝑓 en bld 𝑓 −1 = dom 𝑓.

- de twee functies hebben eenzelfde domein en beeld.
→ Een functie 𝑓 is inverteerbaar indien elke rechte evenwijzig met de 𝑋-as de grafiek van 𝑓
hoogstens éénmaal snijdt.
- Injectiviteit kan je testen met een horizontale lijntest: Als je een horizontale lijn tekent mag je de
grafiek maximum één keer snijden.
→ In een orthonormaal assenstelsel is de grafiek van 𝑓 −1 het spiegelbeeld van de grafiek

van 𝑓 t.o.v. de eerste bissectrice.
- eerste bissectrice is 45°: in een orthonormaal assenstelsel, als we een rechte tekenen vanuit de
oorsprong, 45° met de 𝑥-as, dan bekomen we een spiegelbeeld, zoals te zien op p. 7
❖ Opmerking
Zoals te zien is in de Vin diagram, zou je denken dat elke vergelijking en haar omgekeerde
wederkerige pijlen kunnen trekken. Dit is echter niet zo:
⟹ 𝑦 = 𝑓(𝑥) = 𝑥 2 + 1
0 1
1 2
−1 2
Er vormt zich een probleem vanaf −1.
𝑦(2) heeft meerdere 𝑥’en. Namelijk 1 en −1.
Daardoor is er in de wederkerige (groene) pijlen een andere relatie dan in de blauwe pijlen.
Conclusie: 𝑓(𝑥) = 𝑥 2 + 1 is niet injectief, en dus niet inverteerbaar.

❖ Voorbeelden
𝑓(𝑥) = 1 − 2𝑥 𝑔(𝑥) = 𝑥 2 + 1
𝑓 is injectief, en dus 𝑔 is niet injectief, en dus niet

Horizontale lijntest:
inverteerbaar inverteerbaar
Als we een groene lijn
tekenen in de tweede
1ste bissectrice grafiek, snijden we
𝑦=𝑥 meer dan één keer de
vergelijking:
vergelijking is niet
injectief.
𝑦 = 𝑓 −1 (𝑥)
1
𝑓 −1 (𝑥) = (1 − 𝑥)
2
1
𝑥=0 ⟹ 𝑦=
2
𝑦=0 ⟹ 𝑥=1
𝑓 is injectief. Dit wilt zeggen: 𝑓 −1 bestaat. (zoals eerder vermeld is ‘𝑓 −1’ een gewone benaming
van: 𝑦 vervangen door 𝑥.)
𝑦 = 1 − 2𝑥 (oplossen naar 𝑥) 𝑓
2𝑥 = 1 − 𝑦
1−𝑦 𝑥 𝑦
𝑥= = 𝑓 −1 (𝑦)
2
1−𝑥
𝑓 −1 (𝑥) = 𝑓 −1 (𝑦)
2

❖ Grafieken van een functie en haar inverse
𝑥 afzonderen.
6
𝑦= −3
𝑥+1
6
𝑦+3=
𝑥+1
𝑦+3 1
=
6 𝑥+1
6
𝑥+1 =
𝑦+3
6
𝑥= − 1 = 𝑓 −1 (𝑦)
𝑦+3
6
𝑓 −1 (𝑥) = −1
𝑥+3
= de inverse functie
❖ Oefening
Gegeven: de functie
𝑥
𝑦=√
𝑥+2
Gevraagd:
1. Bepaal het domein van deze functie.
2. Is deze functie inverteerbaar? Zo ja, bepaal het voorschrift van de inverse functie.
(Zelf op te lossen, gelijkaardige oefeningen zitten in de oefeningenbundel)

1.2 Hoorcollege 2
 Transformeren van functies

 Veeltermfunctie
 Rationale functie
 Exponentiële functie
 Logaritmische functie
❖ Functies transformeren
𝑦 = 𝑥2
Doel van dit hoorcollege:

De vergelijking achterhalen van de tweede (getransformeerde) functie.
❖ Basistransformaties van 𝑦 = 𝑓(𝑥)
We weten: 𝑥: input → 𝑦: output

↓
𝑦 = 𝑓(𝑥)
′𝑓(𝑥)′ is één of andere formule waar 𝑥’en in voorkomen
We kunnen uit originele verbanden 𝑦 = 𝑓(𝑥) nieuwe verbanden creëren:
→ 𝑦 = −𝑓(𝑥)
→ Het toevoegen van een minteken aan de formule
→ 𝑦 = 𝑓(−𝑥)
→ Het tegenovergestelde van de input (m.a.w. een minteken voor 𝑥)
→ 𝑦 = 𝑎 ∙ 𝑓(𝑥)
→ Je kan 𝑓(𝑥) vermenigvuldigen met een zekere factor.
→ 𝑦 = 𝑓(𝑥 − 𝑏)
→ Je kan de input eerst verminderen met een zekere vast bedrag
→ 𝑦 = 𝑓 (𝑥) + 𝑐
→ Je kan ook de output (de originele 𝑦) vermeerderen met een vast bedrag

❖ Grafiek van 𝑦 = −𝑓(𝑥)
(Aan de 𝑥 verandert er niets, enkel aan de 𝑦 zullen we het tegengestelde maken)
Nulpunten:
𝑓 (𝑥) = 2𝑥 − 3 𝑥=0 ⇒ 𝑦 = −3
3
𝑦=0 ⇒ 𝑥 = 2 = 1,5
𝑔(𝑥) = −2𝑥 + 3 𝑥=0 ⇒ 𝑦=3

3
𝑦=0 ⇒ 𝑥 = = 1,5
2
De getransformeerde grafiek tekenen:

→ We zoeken twee willekeurige punten op de originele vergelijking. (Bvb.: 𝑥 = 0 𝑒𝑛 𝑥 = 2).
𝑥=0 → 𝑦 = −3
𝑥=2 → 𝑦=1 (zie groene punten)
→ We doen nu hetzelfde voor de transformatie

𝑥=0 → 𝑦 = −2 ∙ 0 + 3 = 3
𝑥=2 → 𝑦 = −2 ∙ 2 + 3 = −1 (zie rode punten)
Conclusie: de 𝑦 is telkens het tegenovergestelde, de 𝑥 blijft ongewijzigd (zie vb. met 𝑥 = −4)
men heeft gespiegeld over de 𝑥-as
10

❖ Grafiek van 𝑦 = 𝑓(−𝑥)
(Aan de 𝑦 verandert er niets, enkel aan de 𝑥 zullen we het tegengestelde maken)
𝑔(𝑥) = −2𝑥 − 3

→ We zoeken twee willekeurige punten op de originele vergelijking. (Bvb.: 𝑥 = 0 𝑒𝑛 𝑥 = 2).
𝑥=0 → 𝑦 = −3
𝑥=2 → 𝑦=1 (zie groene punten)
→ We doen nu hetzelfde voor de transformatie

𝑥=0 → 𝑦 = −2 ∙ 0 + 3 = 3
𝑥=2 → 𝑦 = −2 ∙ 2 − 3 = −7 (zie rode punten)
Conclusie: men heeft gespiegeld over de 𝑦-as
11

❖ Grafiek van 𝑦 = 𝑎 ∙ 𝑓(𝑥)
Verticaal rek

→ Herschalen:
→ We nemen een willekeurige 𝑥-waarde, en verdubbelen de 𝑦 waarde. (want 𝑎 = 2 (=∙ 2))
𝑥=5 → 𝑦=9
𝑥=5 → 𝑦 = 18
12

❖ Grafiek van 𝑦 = 𝑓(𝑥 − 𝑏)
Tussen A en B is er
= −2𝑥 + 13 5 een verschil van 5
eenheden.
Conclusie: Er is een horizontale verschuiving
Verkeerde werking: je mag de constante 𝑏 niet aftrekken van de constante 𝑐.

Juiste werking:
Herschrijf vergelijking zodat 𝑓 (𝑥) = 𝑓 (𝑥 − 𝑏) + 𝑐
Zo bekom je 𝑔(𝑥) = −2(𝑥 − 5) + 3
met als volgt: 𝒈(𝒙) = −𝟐𝒙 + 𝟏𝟑 (en niet 𝑔(𝑥) = −2𝑥 − 2)
Voorbeeld met 𝑥 = 2,5

⇒ de 𝑦-waarden zijn identiek, de 𝑥-waarden niet.
Controle: 2,5 − 5 = −2,5
13

❖ Grafiek van 𝑦 = 𝑓(𝑥) + 𝑐
Tussen A en B is er
een verschil van 5
5 eenheden.
In tegenstelling tot de vorige grafiek mag je hier de constante waarde 𝑐 wel toevoegen bij de
reeds gegeven 𝑐.
Dus: 𝑔(𝑥) = 𝑓(𝑥) + 𝑐 = 2𝑥 − 3 + 5

= 2𝑥 + 2
14

❖ Voorbeeld: 𝑦 = 3(𝑥 + 2)2 − 2
Doel: Hoe tekenen we zo’n vergelijking?

→ We teken het stap voor stap:
Transformatie Resultaatfunctie
Start 𝑦 = 𝑥2
Horizontale verschuiving, −2 eenheden 𝑦 = (𝑥 − (−2))2 = (𝑥 + 2)2
Verticale verschuiving, factor 3 𝑦 = 3(𝑥 + 2)2
Verticale verschuiving, −2 eenheden 𝑦 = 3(𝑥 + 2)2 + (−2) = 3(𝑥 + 2)2 − 2
Start:
In de gegeven vergelijking laten we eerst alle constanten weg.
𝑦 = 3(𝑥 + 2)2 − 2 ⇒ 𝑦 = 𝑥2
Grafiek:
Horizontale verschuiving, −2 eenheden

Vervolgens zullen we hetgeen toevoegen wat tussen de haakjes staat van de oorspronkelijke
vergelijking, namelijk 𝑦 = (𝑥 + 2)2 .
Opgepast: We hebben hier te maken met de 4e basistransformatie (p.9), dit staat voor de
vergelijking 𝑓(𝑥 − 𝑏) (p.13).
Dit betekent dat 𝑦 = (𝑥 + 2)2 staat voor 𝑦 = (𝑥 − (−2))2 . 𝑏 is gelijk aan −2.
De vergelijking verschuift horizontaal met −2 eenheden naar rechts (= 2 eenheden naar links)
Grafiek:
15

Verticale verschuiving, factor 3

De derde stap in het tekenen van de grafiek is het toevoegen van de factor 𝑎. Dit is de derde
basistransformatie gegeven op p.9. Zoals uitgewerkt op p.12 gaan we herschalen. Er is een
verticaal rek met factor 3. De parabool wordt scherper / smaller.
𝑦 = (𝑥 + 2)2 wordt 𝑦 = 3(𝑥 + 2)2
Grafiek:
Verticale verschuiving, −2 eenheden

Als laatste stap voegen we nog de constante 𝑐 toe. Dit komt overeen met de laatste
basistransformatie die is weergegeven op p.9. Deze staat ook uitgelegd op p.14.
𝑦 = 3(𝑥 + 2)2 wordt 𝑦 = 3(𝑥 + 2)2 − 2

De grafiek kent een verticale verschuiving met −2 eenheden.
Grafiek:
16

❖ Conceptvraag
Gegeven de functies 𝑓 en 𝑔 in onderstaande grafiek:
Uit de grafiek kan men vertellen:

1) Spiegeling over 𝑥
2) Verschuiving van 3 eenheden
naar links
3) Verschuiving van 2 eenheden
naar boven
Dan 𝑔(𝑥) =
A. 𝑓 (𝑥 + 3) − 1
B. −𝑓 (𝑥 + 3) − 2
C. 𝑓 (𝑥 − 3) + 2
→ D. −𝑓 (𝑥 + 3) + 2
Berekening: 1) 𝑓1 (𝑥) = −𝑓(𝑥) staat voor spiegelen over de 𝑥-as
(p.10)
2) 𝑓1 (𝑥 − (−3)) staat voor verschuiven naar rechts

= 𝑓1 (𝑥 + 3) met −3 eenheden
= 𝑓2 (𝑥)
3) 𝑓2 (𝑥) + 2 = 𝑔(𝑥) staat voor verschuiven naar boven

met 2 eenheden
𝑔(𝑥) = 𝑓1 (𝑥 + 3) + 2
𝑔(𝑥) = −𝑓(𝑥 + 3) + 2
❖ Algebraïsche functies
17

❖ Veeltermfuncties
Lineaire vraagfunctie: 𝑝 = 5 − 3𝑞
Opbrengst 𝑝 ∙ 𝑞 = (5 − 3𝑞) ∙ 𝑞 = 5𝑞 − 3𝑞2
Winst = opbrengst – kost
= 5𝑞 − 3𝑞2 − (10 + 3𝑞) = −3𝑞2 + 2𝑞 − 10
↓ ↓
vaste kost variabele kost
Definitie
→ Een veeltermfunctie is een functie van de vorm
𝑦 = 𝑎𝑛 𝑥 𝑛 + 𝑎𝑛−1 𝑥 𝑛−1 + ⋯ + 𝑎1 𝑥 + 𝑎0
Met 𝑛 ∈ ℕ, 𝑎𝑛 ∈ ℝ0 als 𝑛 ≠ 0, en 𝑎𝑛−1 , … , 𝑎1 , 𝑎2 ∈ ℝ.
→ Het getal 𝑛 is de graad van de veeltermfunctie
Bijzondere gevallen
→ Als 𝑛 = 0: 𝑦 = 𝑐 (𝑐 ∈ ℝ)
Constante functie
→ Als 𝑛 = 1: 𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏 (𝑎 ∈ ℝ0 , 𝑏 ∈ ℝ)
1ste graadsfunctie of lineaire functie
→ Als 𝑛 = 2: 𝑦 = 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 (𝑎 ∈ ℝ0 ; 𝑏, 𝑐 ∈ ℝ)
Tweedegraadsfunctie of kwadratische functie
❖ Constante functie
→ Functievoorschrift:
𝑦=𝑐 (𝑐 ∈ ℝ )
→ Grafiek: rechte evenwijdig met de 𝑋-as

→ Nulpunten: geen als 𝑐 ≠ 0; ℝ als 𝐶 = 0
→ Snijpunt met de 𝑌-as: (0, 𝑐)
❖ Lineaire functie
→ Functievoorschrift:
𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0)
→ Grafiek: rechte die de 𝑋-as en 𝑌-as snijdt

𝑏
→ Nulpunt: − 𝑎 2
→ Snijpunt met de 𝑌-as: (0, 𝑏)
→ Het getal 𝑎 heet de richtingscoëfficiënt.
Vb: 𝑦 = 2 𝑥 + 1
1
Snijpunt 𝑥-as = − 2
Snijpunt 𝑦-as = 1
18

❖ Conceptvraag
Van welke functie(s) is hier de grafiek getoond?
A. 𝑦 = 2𝑥 − 3
B. 𝑦 = 6𝑥 + 2
C. 𝑦 = 6𝑥 + 4
D. 2𝑦 = 6𝑥 + 8
6𝑥+8
→ 𝑦= 2
= 3𝑥 + 4
❖ Kwadratische functie (eerste gedaante) Uit het functievoorschrift van een

kwadratische functie van de eerste
Functievoorschrift gedaante kan je rechtsreeks de top
aflezen.
𝑦 = 𝑎(𝑥 − 𝑝)2 + 𝑞 (𝑎, 𝑝, 𝑞 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0)
Grafiek: parabool met symmetrie-as 𝑥 = 𝑝 en top (𝑝, 𝑞). Deze top is een minimum als 𝑎 > 0
(dalparabool) en een maximum als 𝑎 < 0 (bergparabool).
Nulpunt(en)
→ Geen als 𝑞 ≠ 0 en 𝑎 en 𝑞 hebben hetzelfde teken
𝑞
→ 𝑝 ± √− 𝑎 in de andere gevallen
Snijpunt met de 𝒀-as: (0, 𝑎𝑝2 + 𝑞)
❖ Kwadratische functie 𝑦 = 𝑎(𝑥 − 𝑝)2 + 𝑞

Voorbeeld: 𝑦 = 3(𝑥 + 2)2 − 2 (𝑎 = 3, 𝑝 = −2, 𝑞 = −2)
Start 𝑦 = 𝑥2
Verschuiving volgens 𝑋-as, 𝑝 eenheden 𝑦 = (𝑥 − (−2))2 = (𝑥 + 2)2
Uitrekking volgens 𝑌-as, factor 3 𝑦 = 3(𝑥 + 2)2
Verschuiving volgens de 𝑌 − 𝑎𝑠, 𝑞 eenheden 𝑦 = 3(𝑥 + 2)2 + (−2) = 3(𝑥 + 2)2 − 2
Snijpunten 𝑥-as: 𝑦 = 3(𝑥 + 2)2 − 2
3(𝑥 + 2)2 = 2
2
(𝑥 + 2)2 =
3
2 2
(𝑥 + 2) = √3 of −√3
2 2
𝑥 = −2 + √3 of −2 −√3 19

❖ Kwadratische functie 𝑦 = 𝑎(𝑥 − 𝑝)2 + 𝑞

Voorbeeld: 𝑦 = −2(𝑥 − 1)2 + 3 (𝑎 = −2, 𝑝 = 1, 𝑞 = 3)
Start 𝑦 = 𝑥2
Verschuiving volgens 𝑋-as, 𝑝 eenheden 𝑦 = (𝑥 − (1))2 = (𝑥 − 1)2
Uitrekking volgens 𝑌-as, factor 2 𝑦 = 2(𝑥 − 1)2
Spiegeling t.o.v. de 𝑋-as 𝑦 = −2(𝑥 − 1)2
Verschuiving volgens de 𝑌 − 𝑎𝑠, 𝑞 eenheden 𝑦 = −2(𝑥 − 1)2 + 3
Top van de nieuwe grafiek:

= (𝑝, 𝑞)
= (1,3)
Het is een bergparabool geworden,

omdat 𝑎 < 0
❖ Kwadratische functie (tweede gedaante)

Uit het functievoorschrift van een
Functievoorschrift kwadratische functie van de tweede
gedaante kan je niet rechtsreeks de top
aflezen.
𝑦 = 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 (𝑎, 𝑏, 𝑐 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0)
𝑏 𝑏 D
Grafiek: parabool met symmetrie-as 𝑥 = − 2𝑎 en top (− 2𝑎 , − 2𝑎) waarbij 𝐷 = 𝑏2 − 4𝑎𝑐.
De top is een minimum als 𝑎 > 0 (dalparabool) en een maximum als 𝑎 < 0 (bergparabool).
Nulpunt(en)
→ Geen als D < 0
−𝑏±√𝐷
→ 2𝑎
in de andere gevallen.
Snijpunt met de 𝒀-as: (0, 𝑐)
20

❖ Kwadratische functie: 𝑦 = 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐
Bewijs 𝑏 D
Bewijs topformule: ( − 2𝑎 , − 2𝑎 )
Herschrijf gedaante 2 als gedaante 1: zoek 𝑝 en 𝑞 zodat de gelijkheid

𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 = 𝑎(𝑥 − 𝑝)2 + 𝑞 opgaat voor alle 𝑥 ∈ ℝ.
𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 = 𝑎(𝑥 − 𝑝)2 + 𝑞 rechterlid uitwerken

= 𝑎(𝑥 2 − 2𝑝𝑥 + 𝑝2 ) + 𝑞
= 𝑎𝑥 2 − 2𝑎𝑝𝑥 + 𝑎𝑝2 + 𝑞
𝑎𝑥 2 = 𝑎𝑥 2 𝑏𝑥 = −2𝑎𝑝𝑥 𝑐 = 𝑎𝑝2 + 𝑞
𝑏 = −2𝑎𝑝 𝑞 = 𝑐 − 𝑎𝑝2
𝑏 𝑏
𝑝 = − 2𝑎 𝑞 = 𝑐 − 𝑎(− 2𝑎)2
𝑏2
𝑞 = 𝑐−𝑎∙
4𝑎 2
4𝑎𝑐−𝑏 2
𝑞 =
4𝑎
𝐷
𝑞 = − 4𝑎
❖ Conceptvraag
Welk functievoorschrift kan bij onderstaande grafiek horen?
A. 𝑦 = (𝑥 − 𝑏)2 + 𝑑
B. 𝑦 = (𝑥 − 𝑏)2 − 𝑑
→ C. 𝑦 = (𝑥 − 𝑎)(𝑥 − 𝑐)
D. 𝑦 = 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑑
E. Geen van bovenstaande
Uit de grafiek kan je afleiden:

- Top = punt 𝑏
- Twee snijpunten met de 𝑥-as, namelijk 𝑎 en 𝑐
- Één snijpunt met de 𝑦-as, namelijk 𝑑
A. Top = (𝑏, 𝑑) → vergelijking hoort niet bij deze grafiek

B. Top = (𝑏, −𝑑) → vergelijking hoort niet bij deze grafiek
C. Snijpunten met de 𝑥-as 𝑥=𝑎
𝑥=𝑐
→ vergelijking hoort wel bij deze grafiek
D. 𝑎 > 0, dit wijst op een dalparabool → goed
Snijpunt met de 𝑦-as 𝑦 = 𝑑 → goed
𝑏
Top = − ≠ 𝑏 → niet goed
2𝑎
21

❖ Oefening
Gegeven
Vaste kost 4, variabele kost per eenheid 1, vraagfunctie 𝑝 = 10 − 2𝑞.
Gevraagd
1. Voorschrift van de winst in functie van 𝑞
2. De waarden van 𝑞 waar de firma break-even draait
3. De maximale winst
(zelf op te lossen)
❖ Rationale functies
Definitie
𝑇(𝑥)
Een rationale functie is een functie van de vorm 𝑦 = 𝑁(𝑥) met 𝑇(𝑥) en 𝑁(𝑥) veeltermfuncties, elk
verschillend van de nulveelterm.
Voorbeeld
1
1. 𝑦 = 𝑥 heeft domeinℝ0 en beeld ℝ0
𝑥
2. = 𝑥+1 heeft domein ℝ \ {−1}
𝑥 2−𝑥
3. = 𝑥 2−1 heeft domein ℝ \ {−1,1}
Opmerking
Veelgemaakte fout: functies 2 en 3 zijn gelijk, want
𝑥2 − 𝑥 𝑥(𝑥 − 1) 𝑥
2
= =
𝑥 − 1 (𝑥 − 1)(𝑥 + 1) 𝑥 + 1
Waar ligt de fout?

→ Bestaansvoorwaarde
Delen door 𝑥 − 1 heeft als voorwaarde: ALS 𝑥 − 1 ≠ 0
→ 𝑥≠1
❖ Exponentiële en logaritmische functies
€100 aan 5% intrest

Jaar 0 𝑘
Jaar 1 𝑘+𝑘∙𝑖
= 𝑘(1 + 𝑖)1
Jaar 2 𝑘(1 + 𝑖) + 𝑘(1 + 𝑖)

= 𝑘(1 + 𝑖)2
= 𝑘(1 + 𝑖)𝑛
22

❖ Lineaire vs. exponentiële toename

Voorbeeld
+1 +2 +1 ∙2
+1
+1 +2 +1 ∙2
+1 +2 +1 ∙2
Eigenschap
→ Als 𝑓(𝑥) = 𝑎𝑥 + 𝑏, dan
𝑓 (𝑢 + 1) = 𝑓 (𝑢) + 𝑎 voor alle 𝑢 ∈ ℝ
→ Als 𝑓(𝑥) = 𝑎 𝑥 (𝑎 ∈ ℝ+ \ {0,1}), dan
𝑓 (𝑢 + 1) = 𝑎 𝑓(𝑢) voor alle 𝑢 ∈ ℝ
❖ Conceptvraag
Welke waardentabellen passen niet bij een exponentiële functie 𝑦 = 𝑎 𝑥 ?
❖ Exponentiële functie
Definitie
Een exponentiële functie is een functie van de vorm
exp𝑎 ∶ ℝ → ℝ ∶ 𝑥 → 𝑎 𝑥 ∈ ℝ+ \ {0,1}
Hierbij wordt 𝑎 het grondtal genoemd.
Bijzonder geval: 𝑎 = 𝑒
exp𝑎 ∶ ℝ → ℝ ∶ 𝑥 → 𝑒 𝑥
Met
1 𝑛
e = lim (1 + 𝑛) ≈ 2,718281828
𝑛→∞
(𝑒 heet het getal van Euler)

23

❖ Grafieken van exponentiële functies
Alle functies hebben hetzelfde snijpunt met de 𝑦-as, namelijk 𝑦 = 1.
𝑓 (𝑥) en ℎ(𝑥) zijn elkaars spiegelbeeld t.o.v. de 𝑦-as. Waarom?
𝑓 (𝑥) = 2𝑥
1 𝑥 1𝑥 1
ℎ(𝑥) = ( ) = = = 2−𝑥 ⇒ = 𝑓(−𝑥)
2 2𝑥 2𝑥
❖ Logaritmische functies
𝟐…
𝑥 2𝑥 =𝒚
𝐥𝐨𝐠 𝟐
𝑥 = log 2 𝑦
⇕
𝑦 = 2𝑥
Extra verduidelijking
log 3 9 = 𝑥 → 3𝑥 = 9
Het makkelijkst onthouden:
Als er geen basis is bij een logaritme is deze gelijk aan 10.
log 100 = 𝑥 = log10 100 = 𝑥

24

Natuurlijke logaritme: ln −𝑓𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑒
Bij een gewone logaritme is de basis een gegeven getal, of als er niets gegeven is, gebruikt men
dan het getal 10.
Bij een natuurlijke logaritme (ln-functie) is de basis de letter ‘e’. ‘e’ is een constante in wiskunde,
als je dit uitrekent op je rekenmachine kom je een getal uit van 2,718…
Dit moet je eigenlijk niet weten, gewoon ‘e’ onthouden. Voor de rest is de berekening van de ln-
functie exact hetzelfde als een logaritme.
(een ln-functie gebruikt men vooral als men de macht zoekt van iets waarbij men de basis niet
weet, zoals in financiële rekenkunde bij het zoeken van ‘tot de n-periodes’).
ln 1 = 𝑥 = log 𝑒 1 = 𝑥
ln 1 = 0, want 𝑒 𝑥 = 1 → alle vormen tot de nulde macht = 1 → 𝑒 0 = 1
25

1.3 Hoorcollege 3
 Eigenschappen logaritme
 Basisbegrippen uit de goniometrie
 Goniometrische functies
 Cyclometrische functies
❖ Logaritmische functies
Definitie
𝐵 = log 𝑎 𝐴 ⇔ 𝑎𝐵 = 𝐴 (𝑎 ∈ ℝ+ \ {0,1})
Definitie
De logaritmische functie met grondtal 𝑎 is de functie
log 𝑎 : ℝ → ℝ ∶ 𝑥 ⇔ log 𝑎 𝑥 (𝑎 ∈ ℝ+ \ {0,1})
Opmerking log 𝑎 is de inverse functie van exp𝑎 .
Gevolg ∀𝑥 ∈ ℝ ∶ log 𝑎 (𝑎 𝑥 ) = 𝑥 en ∀𝑥 ∈ ℝ+
0 ∶ 𝑎
𝑙𝑜𝑔𝑎 𝑥
=𝑥
Bijzondere gevallen ln=log 𝑒 (Neperiaanse of natuurlijke logaritme) en

log = log 10 (Briggse of tiendelige logaritme).
Voorbeelden:
log 2 8 = 3 want 23 = 8
log 2 23 = 3 want 23 = 23
❖ Eigenschappen van exponentiële en logaritmische functies
Voor alle 𝑎, 𝑏 ∈ ℝ+ \ {0,1} gelden

1. exp𝑎 en log 𝑎 zijn injectieve functies reden → de horizontale lijntest
2. Domein van exp𝑎 = ℝ
Beeld van exp𝑎 = ℝ+
0
Domein van log 𝑎 = ℝ+

0
Beeld van log 𝑎 = ℝ

3. exp𝑎 (0) = 𝑎0 = 1 en log 𝑎 1 = 0
Punt 2: het domein van het ene is gelijk aan het beeld van het andere en vice versa.
26

❖ Grafieken van logaritmische functies
Geval: 𝑎 > 1
Hoe correct een logaritme aflezen:
Een logaritme kan je op twee manieren aflezen:

1. Het bekijken van de grafiek:
𝑦 = 2𝑥 en 𝑦 = log 2 𝑥 zijn elkaars spiegelbeeld. (met als as een rechte door de
oorsprong).
2. Het bereken van de logaritme

log 2 1 = ? → experimenteren zodat 2? = 1 → dus is gelijk aan 0.
log 2 1 = 0
log 2 (𝑥) ⇔ 2𝑥
Geval: 0 < 𝑎 < 1
27

❖ Rekenregel exp en log
𝑦1 = 𝑎 𝑥1
𝑦2 = 𝑎 𝑥2
log 𝑎 (𝑦1 +𝑦2 ) = 𝑥1 ∙ 𝑥1
+ ∙
= =
Bedoeling van dit schema:
log 2 (8 ∙ 4) = 3 + 2 = 5 (23 = 8 en 22 = 4)
Fout: log 2 (8 ∙ 4) = 3 ∙ 2 = 15
❖ Rekenregels voor exponentiële en logaritmische functies
1. ∀𝑥1 , 𝑥2 ∈ ℝ ∶ exp𝑎 (𝑥1 + 𝑥2 ) = 𝑎 𝑥1+𝑥2 = 𝑎 𝑥1 ∙ 𝑎 𝑥2 = exp𝑎 (𝑥1 ) ∙ exp𝑎 (𝑥2 )
∀𝑥1 , 𝑥2 ∈ ℝ+
0 ∶ log 𝑎 (𝑦1 ∙ 𝑦2 ) = log 𝑎 𝑦1 + log 𝑎 𝑦2 (zie p.28: ’rekenregel exp en log’)
1 1
2. ∀𝑥 ∈ ℝ ∶ exp𝑎 (−𝑥) = 𝑎−𝑥 = 𝑎𝑥 = (𝑎)𝑥 = exp 1 (𝑥)
𝑎
3. ∀𝑥 ∈ ℝ ∶ exp𝑎𝑏 (𝑥) = (𝑎𝑏)𝑥 = 𝑎 𝑥 𝑏 𝑥 = exp𝑎 (𝑥) ∙ exp𝑏 (𝑥)
4. ∀𝑥 ∈ ℝ+
0 ∶ log 𝑎 𝑥 = log 𝑎 𝑏 ∙ log 𝑏 𝑥
- (= grondtalveranderingsformule: zie bewijs)
5. ∀𝑥 ∈ ℝ+ 𝑝
0 , ∀𝑝 ∈ ℝ ∶ log 𝑎 (𝑥 ) = 𝑝 ∙ log 𝑎 𝑥
- Motivering: 𝑝 = 2
log 𝑎 (𝑥 2 ) = log 𝑎 (𝑥 ∙ 𝑥) = log 𝑎 𝑥 + log 𝑎 𝑥 = 2 ∙ log 𝑎 𝑥 (log 𝑎 𝑥)2 = 2 ∙ log 𝑎 𝑥
𝑥
6. ∀𝑥1 , 𝑥2 ∈ ℝ+ 1
0 ∶ log 𝑎 (𝑥 ) = log 𝑎 (𝑥1 ) − log 𝑎 (𝑥2 )
2
𝑥
log𝑎 (𝑥1) = log𝑎 (𝑥1 ∙ 𝑥2−1 ) (toepassen van de eerste eigenschap)
2
= log𝑎 𝑥1 + −1 ∙ 𝑥2 (toepassen van de vijfde eigenschap)
= log 𝑎 (𝑥1 ) − log 𝑎 (𝑥2 )
*∀=forall = voor alle

28

❖ Grondtalveranderingseigenschap logaritmen
Bewijs In de plaats van rechtstreeks van 𝑎
∀𝑥 ∈ ℝ+
0 ∶ log𝑎 𝑥 = log𝑎 𝑏 ∙ log𝑏 𝑥
naar 𝑥 te gaan, doen we dit met een
tussen stap, namelijk 𝑏
log𝑎 𝑥 = log𝑎 𝑏 ∙ log𝑏 𝑥 = 𝒚
Te bewijzen: 𝒂𝒚 = 𝒙 (via definitie 𝐥𝐨𝐠 𝒂 )
log𝑏 𝑥 Toepassen eigenschap (p. 26)

𝑎𝑦 = 𝑎( log𝑎 𝑏 ∙ log𝑏 𝑥 ) = (𝑎log𝑎 𝑏 ) log 𝑥
→ 𝑎 𝑎 =𝑥
= 𝑏log𝑏 𝑥
= 𝑥
Herschrijven log𝑎 𝑥
log𝑏 𝑥 =
log𝑎 𝑏
Voorbeeld: log10 3 =? (stel, op je ZRM enkel de LN-toets aanwezig)
log𝑎 𝑥 = log 𝑏 ∙ log𝑏 𝑥 met 𝑎 = 𝑒 ; 𝑏 = 10 ; 𝑥 = 3

𝑎
log𝑒 3 ln 3
⇒ log𝑒 3 = log𝑒 10 ∙ log10 3 ⇒ log10 3 = =
log𝑒 10 ln 10
❖ Conceptvraag ln 3
log103 =
Welke waarde is het kleinst? Bepaal zonder rekentoestel. ln 1 0
A. ln 30 − ln 2
B. 2 ln 4
C. ln 3 + ln 4
30
ln 16
A. ln 30 − ln 2 = ln 2
= ln 15
D. ln 2
B. 2 ln 4 = ln(42 ) = ln 16
C. ln 3 + ln 4 = ln(3 ∙ 4) = ln 12
ln 16 ln 24 4∙ln 2
D.
ln 2
= = =4
ln 2 ln 2
Welke is nu kleiner? 𝑙𝑛 12 of 4?
is 𝑒 ln 12 < 𝑒 4 ? (want 𝑒 𝑥 is een stijgende functie)

12 < 24 (𝑒 ≈ 2,718…)
12 < 16
29

❖ Verband tussen exp𝑎 en exp1/𝑎 en log𝑎 en log1/𝑎
Bewijs
exp 1 (𝑥) = exp𝑎 (−𝑥) en log 1 (𝑥) = −log 𝑎 (𝑥)
𝑎 𝑎
1) exp 1 (𝑥) = exp𝑎 (−𝑥) en

𝑎
1 𝑥 1 𝑥 1𝑥 1
( ) = 𝑎−𝑥
𝑎
want, (𝑎) = 𝑎𝑥
= 𝑎𝑥
= 𝑎−𝑥
2) log 1 (𝑥) = −log 𝑎 (𝑥) =𝒚

𝑎
1 𝑦
( ) =𝑥
𝑎
1 𝑦 1𝑦 1
( ) = 𝑦
= = 𝑎−𝑦 = 𝑎−(− log𝑎 𝑥) = 𝑎log𝑎 𝑥 = 𝑥
𝑎 𝑎 𝑎𝑦
30

❖ De goniometrische functies
❖ Bouwstenen van de goniometrie
Doel van deze illustratie:
- De eerste rechte is een lineaire

vergelijking
- De tweede vergelijking is iets

anders:
Als je de ‘tijdshorizon’ enkel
laat tellen van de eerste peak tot de
tweede peak, bekom je een
kwadratische vergelijking
(dalparabool).
Hier is de tijdshorizon enkel

niet ingekort, ze loopt oneindig verder.
We hebben te maken met een
cyclusfenomeen. Dit hebben we tot nu
toe nog niet gezien. De enigste functies
die een cyclusfenomeen kunnen
beschrijven zijn sinussen, cosinussen
en tangens.
❖ De goniometrische cirkel
Bij het bepalen van een hoek in een cirkel is een vastliggende en welsprekende eis dat je de 𝑥-as
altijd als basis neemt van een hoek. De andere rechte behoort zich dan op een willekeurige
𝜋
plaats in de cirkel. Hier is dat de rechte die een hoek maakt van 30° t.o.v. de 𝑥-as ( ). 6
31

𝜋
Een rechte hoek = 90° = 2
Een gestrekte hoek = 180° = 𝜋
Een volledige omwenteling = 360° of 0° = 0 of 1
Alle pi-waarden die je kunt aflezen op de goniometrische cirkel, noemen we radialen. Een radiaal
is een andere meetwaarde dan een graad. De radiaal gebruiken we om de boog van een hoek te
meten, i.p.v. de hoek zelf. Hieronder een voorbeeld:
radiaal
𝜋
Een hoek van 30° heeft als radiaal 6 .
Dit is de meetwaarde van de stippellijn die je kunt aflezen.
Dit geeft de ‘booglengte’ weer.
Oorsprong radialen:
Omtrek cirkel = 2∙𝜋∙𝑟

Oppervlakte cirkel = 𝜋 ∙ 𝑟2
Voorbeeld aan de hand van een hoek van 180°
De lengte van een boog van een halve cirkel

𝑜𝑚𝑡𝑟𝑒𝑘 𝑣𝑜𝑙𝑙𝑒𝑑𝑖𝑔𝑒𝑐𝑖𝑟𝑘𝑒𝑙
=
2
2∙𝜋∙𝑟
=
2
Extra gegeven info: een straal = 1
2∙𝜋∙1
=
2
=𝜋 (≈ 3,14)
Als we in deze cursus gaan rekenen met cosinus en sinus, zullen we berekeningen maken met
radialen. (en niet met graden).
32

❖ De goniometrische getallen
sin 𝛼
tan 𝛼 = cos 𝛼
cos 𝛼
cot 𝛼 =
sin 𝛼
1
sec 𝛼 = 1
cos 𝛼 cosec 𝛼 =
sin 𝛼
De cosinus is de 𝑥-coördinaat en de sinus is de 𝑦- coördinaat
(De sec en cosec horen niet tot de cursus.)
Extra verduidelijk over de tangens:

De tangens, aangeduid met een oranje rechte, heeft dezelfde
verhouding van de kleinere driehoek die weergegeven is met
stippellijnen. Op de rechtse figuur aangegeven met rode stippellijn.
Men zegt:
𝐴 sin sin
tan 𝛼 = A en 1
= cos ⟹ 𝐴 = cos = tan 𝛼
Bij een hoek van 45° zijn de cos en sin even lang (zie figuur).
Bij het delen van deze twee gelijke waarden om de tangens uit te komen, bekomen we uiteraard
het getal 1.
33

❖ De goniometrische getallen
Basiseigenschappen
1. ∀𝛼 ∈ ℝ ∶ cos 𝛼 ∈ [−1,1] en sin 𝛼 ∈ [−1,1]
𝜋
2. ∀𝑘𝛼 ∈ ℤ ∶ tan ( 2 + 𝑘𝜋) ∉ ℝ
- uitleg:
𝜋
2
= 90° = ‘de noordpool’
𝜋 = een gestrekte hoek
𝑘 = een reëel getal
𝜋
Berekening formule: je zit in de noordpool ( ) als je daar één keer 𝜋 bij optelt (een
2
𝜋 3𝜋
gestrekte hoek) dan kom je in de zuidpool (= +𝜋 = )
2 2
𝜋
( + 𝑘𝜋) wilt dus zeggen, we bevinden ons ofwel in de noord of zuidpool.
2
In deze eigenschap staat er dan bij, dat de tangens van deze formule niet bestaat
in ℝ. Dit komt omdat, als je in de noordpool of zuidpool staat, is je cosinus gelijk
sin 𝛼
aan 0. In de formule van tangens moet je delen door 0 ( tan 𝛼 = cos 𝛼 ), en dat kan
niet.
3. ∀𝑘𝛼 ∈ ℤ ∶ cot(𝑘𝜋) ∉ ℝ
- uitleg:
Dezelfde redenering zoals de tweede eigenschap.
𝜋 is een gestrekte hoek, we bevinden ons dus horizontaal op de 𝑥-as. Links of rechts.
Met andere woorden: sinus is telkens gelijk aan 0.
cos 𝛼
In de formule van cotangens moet je delen door sinus (cot 𝛼 = sin 𝛼 ) en dat kan niet.
Grondformule
∀𝛼 ∈ ℝ: sin2 𝑥 + cos2 𝑥 = 1
Verwante hoeken
𝜋
→ (Anti)complementaire hoeken: (verschil) som is
2
→ (Anti)supplementaire hoeken: (verschil) som is 𝜋
→ De verbanden kunnen uit de goniometrische cirkel afgeleid worden.
34

❖ Tabel met basiswaarden
𝜋 𝜋 𝜋 𝜋
Radiaten 0
6 4 3 2
Graden 0 30° 45° 60° 90°
1 √2 √3
sin 𝛼 0 1
2 2 2
√3 √2 1
cos 𝛼 1 0
2 2 2
tan 𝛼 0 √3 1 U
√3
3
√3
cot α U √3 1 0
3
Ezelbrug om deze tabel makkelijk te onthouden:
1. De eerste rij (sin 𝛼) leer je als volgt van buiten:

√0 √1 √2 √3 √4
⇒ 2
; 2
; 2
; 2
; 2
1 √2 √3
Vereenvoudigd is dit ⇒ 0 ; 2 ; 2 ; 2 ; 1
De cosinus is hetzelfde als de eerste rij, maar dan van achter naar voor:
√3 √2 1
1 ; ; ; ; 0
2 2 2
2. De tangens is het quotiënt van de eerste twee rijen.

0
1
=0
√1 √3 √1 1 √3 1∙√3 √3
2
/ 2 = ⇒ ∙ = = 3
√3 √3 √3 √3∙√3
√2 √2
2
/ 2
=1
√3 √1 √3
2
/ 2
= = √3
√1
√4
/ 0 = onbestaand = 𝑈 (= 𝑈𝑛𝑑𝑖𝑓𝑖𝑛𝑒𝑑)
2
3. De cotangens is het omgekeerde van de tangens
35

❖ Oefening
𝜋
5𝜋 = 45°
Bepaal cos 𝛼 en tan 𝛼 voor 𝛼 = . 4
4
+𝜋
√2
=
2
5𝜋
= 225°
4
5𝜋 𝜋
=𝜋+ = anti supplementair
4 4
𝜋
= 45°
4
1. tan 𝛼 (=oranje rechte)

Met de tangens zoek je een getal op de 𝑥-as. Je trekt de rechte (blauwe stippellijn) door tot je
de horizontale lijn snijdt ter hoogte van 𝑦 = 1 (zwarte stippellijn).
Dit snijdpunt (rode bol) trek je verticaal naar beneden (oranje lijn).
Dit is 1, en is de uiteindelijke uitkomst.
5𝜋
tan 4 = tan 𝜋4 = 1 Dit getal kan je aflezen op de tabel of op de grafiek.
2. cos 𝛼 (=groene rechte)

Met de cosinus zoek je ook een getal op de 𝑥-as. Hier trek je de rechte echter niet door.
Waar de rechte snijdt met de cirkel (zie: blauwe bol) trek je een verticale rechte (groene
lijn). Je trekt deze rechte naar beneden tot aan de 𝑥-as. Het getal dat je bekomt op de 𝑥-as is
het uiteindelijke resultaat.
5𝜋
cos 4 = cos 𝜋4 = √2
2
Dit getal kan je aflezen op de tabel, maar niet zo goed op de
grafiek.
√2
≈ 0,707
2
(de sinus lees je op dezelfde manier af als de cosinus, maar dan met de 𝑦-as)
36

❖ Ongelijkheid
𝜋
∀𝑥 ∈ ] 0, [ ∶ sin 𝑥 < 𝑥 < tan 𝑥
2
1
Opp. Driehoek 𝑂𝐴𝐵 = 2 sin 𝑥
<
1
Opp. Schrijfsector 𝑂𝐴𝐵 = 2 𝑥
<
1
Opp. Driehoek 𝑂𝐵𝐷 = tan 𝑥
2
❖ De goniometrische functies
Cosinusfunctie
→ cos : ℝ → [ −1,1 ] ∶ 𝑥 → cos 𝑥
→ dom cos = ℝ en bld cos = [ −1,1 ]
→ periodieke functie met periode 2𝜋
Sinusfunctie
→ sin : ℝ → [ −1,1 ] ∶ 𝑥 → sin 𝑥
→ dom sin = ℝ en bld sin = [ −1,1 ]
→ periodieke functie met periode 2𝜋
Tangensfunctie
→ tan : ℝ → : ℝ ∶ 𝑥 → tan 𝑥
𝜋
→ dom tan = ℝ \ { 2 + 𝑘𝜋 | 𝑘 ∈ ℤ} en bld tan = ℝ (excl. de ‘noordpool’, want dan is cos = 0)
→ periodieke functie met periode 𝜋
Cotangensfunctie
→ cot : ℝ → ℝ ∶ 𝑥 → cot 𝑥
→ dom cot = ℝ \ {𝑘𝜋 |𝑘 ∈ ℤ } en bld cot = ℝ (excl. ‘𝑦 = 0’ , want dan is sin = 0)
→ periodieke functie met periode 𝜋
37

❖ Grafieken van cos en sin
De cosinus start op 1
De sinus start op 0
38

Radialen: 0
cos 𝑥: 1
sin 𝑥: 0
𝜋
Radialen: 2
= 1.5707963
cos 𝑥: 0
sin 𝑥: 1
Radialen: 𝜋 = 3.1415926
cos 𝑥: 1
sin 𝑥: 0
3𝜋
Radialen: = 4.7123889
2
cos 𝑥: 0
sin 𝑥: 1
39

Alles wat je moet weten over deze grafieken:

• De rode boog die de radialen weergeeft, komt overeen met de 𝑙𝑖𝑗𝑛-as .
• Deze periode is gelijk aan 2 ∙ 𝜋.
• De sinus begint bij 0 en eindigt bij 0, dit is een periodieke functie
• De sinus lees je af op de 𝑦-as
• De cosinus begint bij 1 en eindigt bij 1
• De cosinus lees je af op de 𝑥-as
❖ Grafiek van tan
Alles wat je moet weten over deze grafieken:

• De rode boog die de radialen weergeeft, komt overeen met de 𝑙𝑖𝑗𝑛-as .
• Deze periode is gelijk aan 𝜋
Radialen: −0,77 Radialen: 1,34

tan 𝑥: −0,97 tan 𝑥: 0,93
Radialen: 2,33 Radialen: 3,93

tan 𝑥: −1,06 tan 𝑥: 1
40

𝜋
❖ Ongelijkheid: sin 𝑥 < 𝑥 < tan 𝑥 ( 𝑥 ∈ ] 0, 2 [ )
Grafische toelichting
❖ De cyclometrische functies
❖ Boogcosinusfunctie
→ De cosinusfunctie is niet injectief en heeft dus geen inverse functie.

→ De beperking van cos tot een goed gekozen interval is wél injectief, dus inverteerbaar. Dit
interval moet alle cosinuswaarden kunnen opleveren als beeld.
→ Definitie: Bgcos = (cos |[0,𝜋] )−1
Bgcos 𝑥 = 𝑦 ⇔ cos 𝑦 = 𝑥 en 𝑦 ∈ [0, 𝜋]
- Enkel en alleen als de cosinus tussen 0 en 𝜋 ligt. (zie volgende pagina).
41

𝜋 ≈ 3,14
𝑥-as = radialen in reële getallen
We hebben een functie en we willen die inverteren, gaat dat?

We moeten eerst controleren of die functie een injectie is.
De volledige cosinusfunctie is de grijze lijn. Deze is niet inverteerbaar, het is geen injectie.
Er zijn meerdere 𝑥-en voor dezelfde cosinus (horizontale lijntest).
Maar, zoals je kunt zien nemen we niet de hele functie op, we nemen echter de functie op tussen
0 en 𝜋.
In dit geval levert dit een functie op die inverteerbeer is (horizontale lijntest geslaagd).
Als volgt kunnen we dit spiegelen over de eerste bissectrice (een rechte met als rico 1 (𝑦 = 𝑥) of
een rechte die 45° is). Zo bekomen we de Boogcosinus.
cos
[0, 𝜋]
𝑦 𝑥
Bgcos
Bgcos 𝑥 = 𝑦 enkel en alleen als cos 𝑦 = 𝑥
42

❖ Boogsinusfunctie
→ De sinusfunctie is niet injectief en heeft dus geen inverse functie.

→ De beperking van sin tot een goed gekozen interval is wél injectief, en dus inverteerbaar. Dit
interval moet alle sinuswaarden kunnen opleveren als beeld.
→ Definitie: Bgsin = (sin |[…,… ] )−1
Bgsin 𝑥 = 𝑦 ⇔ sin 𝑦 = 𝑥 en 𝑦 ∈ [… , … ]
𝜋 𝜋
tussen [− ; ]
2 2
❖ Boogtangensfunctie
De tangensfunctie is niet injectief en heeft dus geen inverse functie.

De beperking van tan tot een goed gekozen interval is wél injectief, en dus inverteerbaar. Dit
interval moet alle tangenswaarden kunnen opleveren als beeld.
Definitie: Bgtan = (tan |]…,…[ )−1
Bgtan 𝑥 = 𝑦 ⇔ tan 𝑦 = 𝑥 en 𝑦 ∈ [… , … ]
43

❖ Boogtangensfunctie
44

2 Hoofdstuk 2
2.1 Hoorcollege 4
Limieten
 Limieten: Definities
 Berekenen van limieten
❖ Limieten: Definities
Introductievoorbeeld:
Grafisch een limiet oplossen: (voorbeeld: zie laatste oefening van dit hoorcollege)
lim √2 − 𝑥 + 3𝑥 = −∞
𝑥→+∞
Gegeven heb je dus de vergelijking:
′√2 − 𝑥 + 3𝑥’
Met een limiet willen we dus aantonen.

Naar waar 𝑥 loopt, welke 𝑦 waarde treft men dan.
Hier: hoe verder onze 𝑥-waarde negatief loopt.

(naar links)
Hoe verder onze 𝑦-waarde negatief loopt.

(naar onder)
Conclusie: als 𝑥 loopt naar ’ − oneindig’

Dan loopt 𝑦 (hier) ook naar ‘− oneindig’.
❖ Limieten met 𝑥 ⟶ 𝑎 ∈ ℝ
Voorbeeld 1
lim 𝑓(𝑥) = 𝟏
>
𝑥→2
- ‘𝑥 nadert naar 2’
- ‘𝑦 nadert naar 1’
- Eerste tabel: 𝑥 nadert van rechts naar links
lim 𝑓(𝑥) = −𝟐 2 1
<
𝑥→2
- tweede tabel: 𝑥 nadert van links naar rechts
lim 𝑓(𝑥) = bestaat niet

𝑥→2 1 2 −𝟐
- de vergelijking kent geen 𝑦-waarde voor
𝑥=2
De limiet bestaat pas als de linkerlimiet en −𝟐

de rechterlimiet dezelfde uitkomst hebben.
45

Voorbeeld 2
lim 𝑓(𝑥) = 𝟒
>
𝑥→2
lim 𝑓(𝑥) = 𝟒 4
<
𝑥→2
lim 𝑓(𝑥) = 𝟒
𝑥→2 4
- In tegenstelling tot voorbeeld 1 bestaat er
hier wel een vaste waarde.
Voorbeeld 3
lim 𝑓(𝑥) = +∞
>
𝑥→2
+∞
lim 𝑓(𝑥) = −∞
<
𝑥→2
−∞
lim 𝑓(𝑥) = Bestaat niet
𝑥→2
- De vergelijking kent geen 𝑦-waarde voor
𝑥=2
46

❖ Conceptvraag
Onderstel 𝑎 ∉ dom 𝑓. Welke bewering over lim 𝑓(𝑥) is juist?

𝑥→𝑎
m.a.w. Bestaat lim 𝑓(𝑥), terwijl 𝑎 niet tot het domein behoort?
𝑥→𝑎
A. De limiet bestaat niet.

B. De limiet kan gelijk zijn aan 0.
C. De limiet moet gelijk zijn aan −∞ of + ∞
D. Geen van bovenstaande beweringen is correct.
Oplossing:
Het domein van een functie 𝑦 = 𝑓(𝑥) is de verzameling van alle 𝑥-waarden waarvoor 𝑓(𝑥) bestaat:
Het bestaan van een limiet heeft niets te maken met het feit dat de uitkomst een reëel getal is. Het heeft te
maken dat de linkerlimiet en de rechterlimiet identieke resultaten geven.
A. Foute bewering, de limiet bestaat wel

Perfecte voorbeeld is voorbeeld 2 van daarnet.
Vb 1:
1
Vb 2:𝑓(𝑥) = (𝑥−2)2 (zie grafiek rechts)
Linker en rechter limiet zijn gelijk
Namelijk +∞
B. Juiste bewering.
Vb 1:
𝑥−1 𝑎𝑙𝑠 𝑥 ≠ 1
𝑓 (𝑥) =
𝑛𝑖𝑒𝑡 𝑔𝑒𝑙𝑑𝑖𝑔 𝑎𝑙𝑠 𝑥 = 1
lim 𝑓 (𝑥) = 0
𝑥→1
Vb 2:
1
𝑓 (𝑥) = 𝑥 sin (𝑥 )
De schommelingen worden verklaard door de sinus functie:
De 0 wordt echter nooit bereikt
De linker en rechterlimiet zijn hezelfde dus,
de limiet bestaat
C. C fout omdat B juist is

D. D fout omdat B juist is
47

❖ lim 𝑓(𝑥) wordt niet bepaald door 𝑓(𝑎)

𝑥→𝑎
Zij 𝑓(𝑥) de gevoelde windsterkte op positie 𝑥. Zou je hier lim 𝑓 (𝑥) kunnen vinden door 𝑓(3) te berekenen?
𝑥→𝑎
𝑓(3) heeft dus geen enkel effect, want het staat niet dicht bij het limiet zelf.
❖ Limieten met 𝑥 → ± ∞
Voorbeeld
lim 𝑓(𝑥) = 0
𝑥→+∞
𝟎 lim 𝑓(𝑥) = +∞
𝑥→−∞
+∞
(deze twee limieten zijn redelijk zinloos)
De groter dan of kleiner dan symbool moet er altijd

bij staan
48

❖ Limieten met 𝑥 → ± ∞: informele definities
→ lim 𝑓 (𝑥) = 𝑏 (𝑏 ∈ ℝ) betekent:

𝑥→+∞
“𝑓(𝑥) nadert tot 𝑏 wanneer 𝑥 onbegrensd toeneemt"

𝑥→+∞
“𝑓(𝑥) nadert tot 𝑏 wanneer 𝑥 onbegrensd toeneemt"

𝑥→−∞
“𝑓(𝑥) nadert tot 𝑏 wanneer 𝑥 onbegrensd afneemt"
→ lim 𝑓 (𝑥) = +∞ betekent:

𝑥→+∞
“𝑓(𝑥) neemt onbegrensd toe wanneer 𝑥 onbegrensd toeneemt"
→ lim 𝑓 (𝑥) = −∞ betekent:

𝑥→+∞
“𝑓(𝑥) neemt onbegrensd af wanneer 𝑥 onbegrensd toeneemt"
→ lim 𝑓 (𝑥) = +∞ betekent:

𝑥→−∞
“𝑓(𝑥) neemt onbegrensd toe wanneer 𝑥 onbegrensd afneemt"
→ lim 𝑓 (𝑥) = −∞ betekent:

𝑥→−∞
“𝑓(𝑥) neemt onbegrensd af wanneer 𝑥 onbegrensd afneemt"
❖ Verband tussen tweezijdige limiet en éénzijdige limiet
Stelling
Wat staat er hier?
‘De limiet bestaat enkel en

alleen als
Linker en rechter limiet gelijk

zijn’
Gevolg
lim 𝑓(𝑥) ≠ lim
>
𝑓(𝑥)
< 𝑥→𝑎
𝑥→𝑎
⇓
lim 𝑓(𝑥) bestaat niet
𝑥→𝑎
49

❖ Evalueren van limieten: regels en technieken
❖ Basislimieten
Zij 𝑎 ∈ ℝ ∪ {−∞, +∞}.
Voorbeelden
lim 4 = 4 ; lim (−5) = −5
𝑥→−1 𝑥→±∞
Voorbeelden
lim 𝑥 = 2 ; lim 𝑥 = +∞ ; 𝑥→−∞
lim 𝑥 = −∞
𝑥→2 𝑥→+∞
❖ Limiet van een som
Waarbij
+ 𝑠 +∞ −∞
𝑟 𝑟+𝑠 +∞ −∞
+∞ +∞ +∞ onbepaald
−∞ −∞ onbepaald −∞
Voorbeelden
1 1 1 7
1. lim (𝑥 + 2) = lim 𝑥 + lim 2 = 3+2 =2
𝑥→3 𝑥→3 𝑥→3
2. lim (𝑥 − 2) = lim 𝑥 + lim (−2) = ±∞ + (−2) = ±∞
𝑥→±∞ 𝑥→±∞ 𝑥→±∞
50

❖ Limiet van een product
Waarbij
∙ 0 𝑠≠0 +∞ −∞
0 0 0 onbepaald onbepaald
𝑟≠0 0 𝑟𝑠 𝑠𝑔𝑛(𝑟)∞ −𝑠𝑔𝑛(𝑟)∞
+∞ onbepaald 𝑠𝑔𝑛 (𝑠)∞ +∞ −∞
−∞ onbepaald −𝑠𝑔𝑛 (𝑠)∞ −∞ +∞
Voorbeelden
1. lim 2𝑥 = lim 2 ∙ lim 𝑥 =2∙3 =6
𝑥→3 𝑥→3 𝑥→3
2. lim (−3𝑥 ) = 𝑥→+∞
lim (−3) ∙ 𝑥→+∞
lim 𝑥 = (−3) ∙ (+∞) = −∞
𝑥→+∞
❖ Limiet van een natuurlijke macht
Waarbij (+∞)𝑛 = +∞
(−∞)𝑛 = +∞ 𝑎𝑙𝑠 𝑛 𝑒𝑣𝑒𝑛
−∞ 𝑎𝑙𝑠 𝑛 𝑜𝑛𝑒𝑣𝑒𝑛
Voorbeelden
2
1. lim 𝑥 2
= ( lim 𝑥) = (−1)2 =1
𝑥→−1 𝑥→−1
3
2. lim 𝑥 3 = (𝑥→−∞
lim 𝑥) = (−∞)3 = −∞
𝑥→−∞
- −∞ tot de macht? Hoe kan dit?
−∞3 = (−∞)(−∞)(−∞) = −(∞ ∙ ∞ ∙ ∞) = −∞
Bij een oneindigheid tot de macht moet men rekening houden met het teken van de oneindigheid en of de
macht even of oneven is.
Zo is een oneindigheid met een even macht altijd positief.
Een oneindigheid met een oneven macht heeft als uitkomst het teken van de oneindigheid (zoals hierboven).
−∞3 = −∞
−∞2 = +∞
∞3 = +∞
51

❖ Limiet van een machtswortel
Met 𝑛
√+∞ = +∞
𝑛
√−∞ = −∞ als 𝑛 oneven
Voorbeelden
1. lim √2𝑥 = √ lim 2𝑥 = √16 =4
𝑥→8 𝑥→8
2. lim √2𝑥 = √ lim 2𝑥 = √+∞ = +∞

𝑥→+∞ 𝑥→+∞
- De wortel van een oneindigheid, blijft oneindig.
5
3. lim √𝑥 3 = 5√ lim 𝑥 3 = 5√±∞ = ±∞
𝑥→±∞ 𝑥→±∞
- ±∞ 𝑤𝑖𝑙𝑡 𝑧𝑒𝑔𝑔𝑒𝑛: 𝑥 → +∞ 𝑜𝑓 𝑥 → −∞
je hebt twee limieten in één limiet
❖ Limiet van een exponentiële functie
+∞ 𝑎𝑙𝑠 𝑐 > 1 0 𝑎𝑙𝑠 𝑐 > 1

Met 𝑐 +∞ = en 𝑐 −∞ =
0 𝑎𝑙𝑠 𝑐 ∈ ]0,1[ +∞ 𝑎𝑙𝑠 𝑐 ∈ ]0,1[
Voorbeelden
lim 𝑥
1. lim √2𝑥 = √2𝑥→5 = √25 = 4√2 25/2 = (2 ∙ 2 ∙ 21/2 )
𝑥→5
lim (𝑥+1)
2. lim 3𝑥+1 = 3𝑥→−∞ = 3−∞ =0
𝑥→−∞
‘Rode draad’
lim𝑔(𝑥) = 𝑔( lim 𝑥) Indien deze zinvol is
𝑥→𝑎 𝑥→−∞
lim (𝑥+1) 1 1 1
lim 3𝑥+1 = 3𝑥→−∞ = 3−∞ = 3+∞ = +∞ = 0 (stel 4565465461864356414684. Hoe groter
𝑥→−∞
de noemer, hoe dichter bij 0, dus
daarom geven we als antwoord 0.
52

❖ Limiet van een logaritmische functie
Met
+∞ 𝑎𝑙𝑠 𝑐 > 1 −∞ 𝑎𝑙𝑠 𝑐 > 1
log 𝑐 (+∞) = en log 𝑐 0 =
−∞ 𝑎𝑙𝑠 𝑐 ∈ ]0,1[ +∞ 𝑎𝑙𝑠 𝑐 ∈ ]0,1[
Voorbeelden
1. lim ln 𝑥 2 = ln lim 𝑥 2 = ln 𝑒 2 =2
𝑥→𝑒 𝑥→𝑒
2. lim log 3𝑥 = log lim 3𝑥 = log(+∞) = +∞

𝑥→+∞ 𝑥→+∞
❖ Limiet van een goniometrische functie
𝜋
Als lim 𝑓 (𝑥 ) = 2 + 𝑘𝜋 (𝑘 ∈ ℤ), dan
𝑥→𝑎
lim tan 𝑓 (𝑥 ) ∈ {−∞, +∞} en lim tan 𝑓 (𝑥 ) ∈ {−∞, +∞}

< >
𝑥→𝑎 𝑥→𝑎
Als lim 𝑓 (𝑥 ) = 𝑘𝜋 (𝑘 ∈ ℤ), dan
𝑥→𝑎
lim cot 𝑓 (𝑥 ) ∈ {−∞, +∞} en lim cot 𝑓 (𝑥 ) ∈ {−∞, +∞}

< >
Voorbeeld 1
𝜋 𝜋 𝜋 𝜋
lim tan (2+𝑥) = tan (2+ lim ) = tan (2+0) = tan ( 2 ) ≠ ℝ
(zie goniometrie)
𝑔(x) 𝑔(lim) 53
𝑥→𝑎

Voorbeeld 2
𝜋
- lim tan 𝛼 = +∞ 2
<
𝜋
𝑥→
2
- lim tan 𝛼 = −∞
>
𝜋
𝑥→
2
(bestaat wel door < en >)
De tangens lees je af op de rode rechte.

De tangens van alpha is de groene streep.
𝜋
Als men het limiet zoekt van kleiner dan 2 , dan zit met in het
𝜋
eerste kwadrant. De limiet ‘kleiner’ dan 2 gaat oneindig omhoog.
𝜋
Als men het limiet zoekt van groter dan 2 , dan zit met in het
tweede kwadrant. Men kan zo de rechte door trekken
(want de tangens wordt nog altijd berekend op de rode rechte)
𝜋
De limiet ‘groter’ dan 2 gaat oneindig omlaag.
❖ Limiet van een cyclometrische functie
Met
𝜋
Bgtan(+∞) = en Bgcot(+∞) = 0
2
en
𝜋
Bgtan(−∞) = − 2 en Bgcot(−∞) = 𝜋
54

1 1
❖ Regel van “0 = ∞ en ∞ = 0”
Voorbeelden
1 1
1. lim 𝑥 2 = +0 = +∞
𝑥→0
- “+0” d.w.z. 0 van de positieve kant benaderen
1 1 1 1
2. lim 𝑥−1 = −0 = −∞ en lim 𝑥−1 = +0 = +∞
< >
𝑥→1 𝑥→1
- 𝑥 < 1⇒ 𝑥−1 <0
1 1
3. lim = −∞ = 0
𝑥→−∞ 𝑥+4
❖ Limiet van een quotiënt
Waarbij
÷ 0 𝑠≠0 +∞ −∞
0 onbepaald 0 0 0
𝑟≠0 (teken?)∞ 𝑟/𝑠 0 0
+∞ (teken?)∞ 𝑠𝑔𝑛 (𝑠)∞ onbepaald onbepaald
−∞ (teken?)∞ −𝑠𝑔𝑛 (𝑠)∞ onbepaald onbepaald
Voorbeelden
𝑥+1 lim (𝑥+1) 1
1. lim 𝑥+2 = 𝑥→0 =2
𝑥→0 lim (𝑥+2)
𝑥→0
𝑥+1 −1 𝑥+1 −1
2. lim 𝑥+2 = −0 = +∞, lim
>
= = −∞
< 𝑥+2 +0
𝑥→0 𝑥→−2
𝑥+1
3. lim bestaat niet
𝑥→−2 𝑥+2
55

❖ Overzicht limiettechnieken
1. Met de basisrekenregels kan je voor een aantal gevallen de limiet berekenen door eenvoudig
invullen of de regel bij deling door nul toe te passen.
2. Indien je echter op een onbepaaldheid stuit, is een bijzondere techniek nodig. Deze zijn
(a) het ontbinden in factoren van teller en noemer,
(b) het vooropzetten van de hoogstemachtsterm van x (in teller en noemer indien mogelijk)
en
(c) vermenigvuldigen/delen met de toegevoegde.
Type functie Onbepaaldheid Techniek

veeltermfunctie ∞−∞ b
rationale functie 0/0 a
rationale functie ∞/∞ b
irrationale functie 0/0 c
irrationale functie ∞−∞ b of c
irrationale functie ∞/∞ b en/of c
❖ Oefening
1
Evalueer: lim 2𝑥−1
𝑥→1
1
1 1
lim 𝑥−1
2𝑥→1 = 21−1 = 20 𝐼𝑠 ℎ𝑒𝑡 𝑒𝑒𝑛 + 0 𝑜𝑓 𝑒𝑒𝑛 − 0?
Linkerlimiet:
1 1 1 1
lim 2𝑥−1 = 2−0 = 2−∞ (= = )=0
< 2+∞ +∞
𝑥→1
- 𝑥 < 1⇒ 𝑥−1 < 0
De linker en rechterlimiet zijn niet gelijk
Rechterlimiet: ≠ 1
lim2𝑥−1 bestaat niet
𝑥→1
1 1
+∞
lim 2𝑥−1 = 2+0 =2 = +∞
>
𝑥→1
- 𝑥 > 1⇒ 𝑥−1 > 0
Grafisch:
56

❖ Oefening
−3𝑥 2+𝑥+1
Evalueer: lim
𝑥→−∞ 𝑥(𝑥+2)
Rode draad toepassen: (waar gaat 𝑥 naar toe in deze vergelijking)
−3(−∞)2 + (−∞) + 1 −3(+∞) + (−∞) + 1 −∞

= = ⇒ 𝑂𝑛𝑏𝑒𝑝𝑎𝑎𝑙𝑑
(−∞)(−∞ + 2) (−∞)(−∞) +∞
- (−∞)2 = +∞
- (−∞ + 2) = −∞
- (−∞)(−∞) = +∞
- Onbepaald wilt zeggen: we weten nog niets. (we zullen een truc toepassen)
Truc: Bij veeltermen is de hoogste machtsterm de dominante. HMT = Hoogste MachtsTerm

Dit is enkel geldig bij veeltermen en wanneer 𝑥 → ∞
−3𝑥 2
lim = lim (−3) = −3
𝑥→−∞ 𝑥 2 𝑥→−∞
Grafisch
❖ Oefening
Evalueer: lim (√2 − 𝑥 + 3𝑥)

𝑥→−∞
Rode draad toepassen: (waar gaat 𝑥 naar toe in deze vergelijking)
√2 − (−∞) + 3(−∞) = √+∞ − ∞ = +∞ − ∞
Werken via:
3𝑥
(√2 − 𝑥 + 3𝑥) = √2 − 𝑥 ∙ (1 + )
√2 − 𝑥
… van elk lid apart de limiet berekenen
3𝑥
√2 − 𝑥 = +∞ en (1 + ) = −∞ ⇒ ∞ ∙ (−∞) = −∞
√2 − 𝑥
Grafisch
57

2.2 Hoorcollege 5
Limieten
 Stelling van de gelijke limieten
 Majoratiestelling en knijpstelling
 De ongelijkheid sin 𝑥 < 𝑥 < tan 𝑥
sin 𝑥
 De limiet lim
𝑥→0 𝑥
Continuïteit
 Definitie
 Ophefbare en essentiële discontinuïteit
❖ Proloog: Herhaling limietbegrip
sin 𝑥
lim = 1 , zie onderstaande grafiek
𝑥→0 𝑥
Dit is echter niet correct., want het domein van deze vergelijking is ℝ0 .
Op de grafiek zou er dus een rood bolletje moeten staan waar 𝑥 = 0
sin 0 0
want, = = onbepaald
0 0
Oefening
(𝑥 − 𝑎)2 𝑎𝑙𝑠 𝑥 > 0

Gegeven: 𝑓(𝑥) =
𝑒𝑥 𝑎𝑙𝑠 𝑥 < 0
Voor welke waarde(n) van 𝑎 bestaat lim 𝑓(𝑥)?

𝑥→0
(zelf op te lossen)
58

( )𝟐
Stel : = 𝒙𝒙− 𝟐
𝒆
- Hier is er geen limiet, want bij 0 verspring je van de ene

vergelijking naar de anderen, dus:
Oplossing
lim 𝑓(𝑥) bestaat als ⇔ lim 𝑓(𝑥 ) = lim 𝑓(𝑥 )

𝑥→0 < >
𝑥→0 𝑥→0
lim 𝑓 (𝑥 ) = 𝑒 0 = 1
<
𝑥→0
lim 𝑓 (𝑥 ) = (0 − 𝑎)2 = 𝑎2 = 12 𝑜𝑓 (−1)2

>
𝑥→0
𝑎 = 1 𝑜𝑓
𝑎 = −1
❖ Limietstellingen
❖ Stellingen van de gelijke limieten
Voorbeeld
√𝑥−2 1 1
lim = lim =4
𝑥→4 𝑥−4 𝑥→4 √𝑥+2
59

Grafisch voorbeeld
√𝑥−2 1
lim = lim
𝑥→4 𝑥−4 𝑥→4 √𝑥+2
De stelling van de gelijke limieten zegt: als twee grafieken samenvallen rondom het punt 𝑎,
zullen de limieten ook aan elkaar gelijk zijn
√𝑥−2 1 1 1 1
lim = lim = = 2+2 = 4 (= rode stip)
𝑥→4 𝑥−4 𝑥→4 √𝑥+2 √4+2
√𝑥−2 0
lim = (0)
𝑥→4 𝑥−4
Truc: (𝐴 − 𝐵)(𝐴 + 𝐵) = 𝐴2 − 𝐵2 met 𝐴 = √𝑥 en 𝐵 = 2
2
√𝑥 − 2 (√𝑥 + 2) (√𝑥) − (2)2 𝑥−4 1
Truc: ∙ = = =
𝑥 − 4 (√𝑥 + 2) (𝑥 − 4)(√𝑥 + 2) (𝑥 − 4)(√𝑥 + 2) √𝑥 + 2
↳ 𝑎𝑙𝑠 𝑥 − 4 ≠ 0 ⇒ 𝑥 ≠ 4
Maar in de context van
limietberekening kan dit
geen kwaad
❖ Majoratiestelling
𝑓(𝑥) ligt onder 𝑔(𝑥) in de buurt van 𝑎

De limiet van 𝑓(𝑥) bestaat
De limiet van 𝑔(𝑥) bestaat
De limiet van 𝑓(𝑥) ligt onder de limiet

van 𝑔(𝑥)
Opmerking De stelling is eveneens geldig voor linker- en rechterlimieten.
60

Grafische voorstelling
Je wilt de limiet berekenen van functie 𝑓

maar deze functie heeft een veel te moeilijke
vergelijking. Je kan gebruik maken van een 𝐿′
tweede vergelijking 𝑔, maar je moet kunnen
aantonen dat deze vergelijking boven vergelijking 𝐿
𝑓 ligt, dit enkel In de buurt van 𝑎. (zie I: interval)
Want d.w.z. dat de limiet van de bovenste

vergelijking sowieso groter of gelijk is aan 𝑓.
Majoratiestelling: 𝐿′ ≥ 𝐿
❖ Knijpstelling
Opmerking De stelling is eveneens geldig voor linker- en rechterlimieten.
𝐿𝑓 ≤ 𝐿ℎ ≤ 𝐿𝑔
𝑓
𝐿𝑔
Knijpstelling: 𝐿ℎ
Als 𝐿𝑓 = 𝐿𝑔 𝐿𝑓
dan,
𝑔
𝐿𝑓 = 𝐿ℎ = 𝐿𝑔
61

1
❖ Toepassing knijpstelling: lim 𝑥 sin 𝑥 = 0
𝑥→0
1
Merk op: −|𝑥| ≤ 𝑥 sin 𝑥 ≤ |𝑥| als 𝑥 ≠ 0 en lim|𝑥| = 0
𝑥→0
1 1
Een sinus ligt altijd tussen 1 en −1. ⟶ 𝑠𝑖𝑛 ∈ [ −1, 1 ] ⇒ −1 ≤ 𝑠𝑖𝑛 ≤ 1
𝑥 𝑥
sin 𝑥
❖ Toepassing knijpstelling: lim 𝑥
=1
𝑥→0
Blauwe rechte: constante functie

Zwarte vergleijking: sinusfuncties
Groene vergelijking: cosinusfunctie
sin 𝑥
cos 𝑥 ≤ ≤1
𝑥
Deze stelling bevat drie bewijzen.
Bewijs 1: sin 𝑥 < 𝑥 < tan 𝑥

sin 𝑥
Bewijs 2: cos 𝑥 < 𝑥
<1
sin 𝑥
Bewijs 3: lim =1
< 𝑥
𝑥→0
62

❖ Ongelijkheid sinus-tangens
Bewijs 𝜋 𝑏𝑎𝑠𝑖𝑠 ∙ ℎ𝑜𝑜𝑔𝑡𝑒
∀𝑥 ∈ ] 0, [ ∶ sin 𝑥 < 𝑥 < tan 𝑥 𝑜𝑝𝑝.:
2 2
1
Opp. Driehoek 𝑂𝐴𝐵 = 2 sin 𝑥
<
1
Opp. Schijfsector 𝑂𝐴𝐵 = 2 𝑥
<
1
Opp. Driehoek 𝑂𝐵𝐷 = tan 𝑥
2
- Basis OB: 1
- Hoogte BD: tan 𝑥
1
Van waar komt oppervlakte OAB: 𝑥
2
Oppervlakte volledige schijf: 𝜋 ∙ 𝑟2
𝜋 ∙ 12
𝜋
Oppervlakte halve schijf: 2
1 𝑥
Oppervlakte OAB= 𝑥 ∙ 12 ∙ 2 = 2
1 1 1
⇒ sin 𝑥 < 𝑥 < tan 𝑥 ⇒ sin 𝑥 < 𝑥 < tan 𝑥
2 2 2
𝜋
❖ Ongelijkheid sin 𝑥 < 𝑥 < tan 𝑥 (𝑥 ∈ ]0, [)
2
Daarnet werd deze ongelijkheid goniometrisch weergegeven, hieronder wordt ze grafisch

weergegeven:
sin 𝑥
→ groene vergelijking
𝑥
→ oranje vergelijking
tan 𝑥
→ blauwe vergelijking
63

sin 𝑥
❖ Toepassing knijpstelling: lim 𝑥
=1
𝑥→0
Bewijs
Uit
𝜋
∀𝑥 ∈ ] 0, [ ∶ sin 𝑥 < 𝑥 < tan 𝑥 (op p. 61 staat dit bewijs uitgelegd)
2
Is af te leiden dat
𝜋 sin 𝑥
∀𝑥 ∈ ] 0, 2 [ ∶ cos 𝑥 < 𝑥
< 1. (*)
Bewijs sin 𝑥
cos 𝑥 < <1
𝑥
Stap 1.
𝟏 𝟏
𝟐
sin 𝑥 < 𝑥 𝟐
en 𝑥 < tan 𝑥
want 𝑥 > 0 want 𝑥 > 0
sin 𝑥
𝑥
<1 sin 𝑥
tan 𝑥 =
cos 𝑥
Stap 2:
1
1 sin 𝑥 1 𝑎𝑎𝑛 𝑏𝑒𝑖𝑑𝑒 𝑙𝑒𝑑𝑒𝑛
En 𝑥
∙ 𝑥 < cos 𝑥 ∙ 𝑥 𝑥
𝑡𝑜𝑒𝑣𝑜𝑒𝑔𝑒𝑛
sin 𝑥 1
1< 𝑥
∙ cos 𝑥
sin 𝑥 1
𝐜𝐨𝐬 𝒙 ∙ 1 < 𝑥
∙ cos 𝑥 ∙ 𝐜𝐨𝐬 𝒙
sin 𝑥
cos 𝑥 <
𝑥
sin 𝑥 𝜋 𝜋
Bewezen: cos 𝑥 < < 1 als 𝑥 ∈ ] − , [
𝑥 2 2
Omdat lim cos 𝑥 = 1 en lim 1 = 1, volgt nu uit (*) en de knijpstelling dat

> >
𝑥→0 𝑥→0
sin 𝑥
lim = 1.
> 𝑥
𝑥→0
64

Bewijs (vervolg)
Nog te bewijzen: (om aan te tonen dat het ook voor een linkerlimiet geldt)
Bewijs sin 𝑥
lim = 1.
< 𝑥
𝑥→0
Welnu, als 𝑥 < 0, dan

sin 𝑥 −sin(− 𝑥) sin(−𝑥)
sin(−𝑥)
= = , 𝑢 = −𝑥
𝑥 𝑥 −𝑥
−𝑥
Zodat
sin 𝑥 sin(− 𝑥) sin 𝑢 𝑥
lim = lim = lim = 1.
< 𝑥 < −𝑥 > 𝑢
𝑥→0 𝑥→0 𝑢→0
sin(𝑥)
- sin 𝑥 = − sin(−𝑥)
- Tegengestelde hoeken hebben tegengestelde sinussen
tan 𝑥
❖ Nog een belangrijke limiet: lim =1
𝑥→0 𝑥
tan 𝑥 sin 𝑥/ cos 𝑥

lim = lim
𝑥→0 𝑥 𝑥→0 𝑥
sin 𝑥 1
= lim ( ∙ cos 𝑥)
𝑥→0 𝑥
sin 𝑥 1
= lim ∙ lim
𝑥→0 𝑥 𝑥→0 cos 𝑥
1
= 1 ∙ cos 0
=1
❖ Conceptvraag
Gegeven:
(𝑥 − 𝑎)2 𝑎𝑙𝑠 𝑥 > 0
𝑓(𝑥) = 𝑥
𝑎𝑙𝑠 𝑥 < 0
sin 𝑥
Voor welke waarde(n) van 𝑎 bestaat lim 𝑓(𝑥)?

𝑥→0
A. −1
B. 0
C. 1
D. Voor geen enkele 𝑎 ∈ ℝ
65

❖ Continuïteit
❖ Continuïteit: Grafisch
𝑓 is
→ ctu in 𝐴
→ disctu in 𝐵
→ linksctu in 𝐵
→ ctu in 𝐶
→ disctu in 𝐷
→ disctu in 𝐸
Continu = “doorlopend” = “ononderbroken”
Drie gevallen van discontinuïteit
a. Punt B: essentieel discontinue.

lim 𝑓 (𝑥 ) ≠ lim 𝑓 (𝑥 ), maar beiden ∈ ℝ
< >
𝑥→𝐵 𝑥→𝐵
b. Punt D: essentieel discontinue.
lim 𝑓 (𝑥 ) ≠ lim 𝑓(𝑥 ), maar ∉ ℝ
< >
𝑥→𝐷 𝑥→𝐷
c. Punt E: ophefbaar discontinu
lim 𝑓 (𝑥 ), en ∉ ℝ
>
𝑥→𝐸
❖ Continuïteit van een functie in een punt
Opmerkingen
→ 𝑓 continu in 𝑥0 als en slechts als 𝑓 link- en rechtscontinu in 𝑥0
→ Indien men de grafiek van 𝑓 door het punt (𝑥0 , 𝑓(𝑥0 )) kan tekenen zonder het potlood
van het blad te heffen, dan is 𝑓 continu in 𝑥0 .
66

❖ Voorbeelden van continue functies
Voorbeelden
1. 𝑓1 (𝑥) = 𝑥 2 + 𝑥 − 1 continu in elke 𝑥0 ∈ ℝ
1
2. 𝑓2 (𝑥) = 𝑥+2 continu in elke 𝑥0 ∈ ℝ \ {−2} en discontinu in −2
3. 𝑓3 (𝑥) = 𝑥 + √𝑥 + 1 continu in elke 𝑥0 ∈ ] − 1, +∞ [ en rechtscontinu in −1
4. 𝑓4 (𝑥) = cos 𝑥 continu in elke 𝑥0 ∈ ℝ
5. 𝑓5 (𝑥) = log 2 𝑥 continu in elke 𝑥0 ∈ ℝ+

0
❖ Ophefbare en essentiële discontinuïteit
Stelling als 𝑓 een ophefbare discontinuïteit in 𝑥0 heeft, dan bestaat er een functie
𝑔 die continu is in 𝑥0 en die met 𝑓 samenvalt voor alle 𝑥 ∈ dom 𝑓 \ {𝑥0 }. M.a.w. een functie is in
een ophefbaar discontinuïteitspunt continu uitbreidbaar.
Voorbeeld
𝑥+1
𝑓(𝑥) = 𝑥 2−1.
Deze functie heeft twee discontinuïteiten: een ophefbare in −1 en een essentiële in 1. De functie
𝑔 uit de stelling is hier gegeven door:
1
𝑔(𝑥) = .
𝑥−1
lim𝑓(𝑥) = een reëel getal ⟶ ophefbaar discontinu

𝑥→0
lim𝑓(𝑥) = oneindig ⟶ essentieel discontinu

𝑥→0
67

Voorbeeld
= 𝑅𝑎𝑡𝑖𝑜𝑛𝑎𝑙𝑒 𝑓𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑒
Om een discontinuïteit te vinden moet je eerst het domein zoeken.

Domein: Het domein van een functie 𝑦 = 𝑓(𝑥) is de verzameling van alle 𝑥-waarden waarvoor
𝑓(𝑥) bestaat:
Domein: 𝑥2 − 1 = 0
𝑥 = 1 𝑜𝑓 𝑥 = −1
= ℝ \ { −1, 1 }
Dit wilt zeggen: wanneer 𝑥 = −1 en 𝑥 = 1, bestaan er geen 𝑦-waarden.

Dus hebben we discontinuïteit op twee plaatsen.
Nu zoeken we op welke plaatsen (𝑦 − 𝑤𝑎𝑎𝑟𝑑𝑒) en welke soort discontinuïteit:
•
𝑥+1 0
lim ( )
𝑥→−1 𝑥 2 − 1 0
𝑥+1 1 1 1
= lim = lim = =− ∈ℝ
𝑥→−1 (𝑥 − 1)(𝑥 + 1) 𝑥→−1 𝑥 − 1 −1 − 1 2
⇒ 𝑜𝑝ℎ𝑒𝑓𝑏𝑎𝑟𝑒 𝑑𝑖𝑠𝑐𝑜𝑛𝑡𝑖𝑛𝑢ï𝑡𝑒𝑖𝑡
⇒ 𝑝𝑒𝑟𝑓𝑜𝑟𝑎𝑡𝑖𝑒
•
𝑥+1 2 2
lim ( = = ∞)
𝑥→1 𝑥 2 − 1 12 −1 0
⇒ 𝑏𝑖𝑗 𝑜𝑛𝑒𝑖𝑛𝑑𝑖𝑔 𝑖𝑠 𝑝𝑒𝑟𝑓𝑜𝑟𝑎𝑡𝑖𝑒 𝑜𝑛𝑚𝑜𝑔𝑒𝑙𝑖𝑗𝑘

⇒ 𝑔𝑒𝑒𝑛 𝑟𝑒ë𝑒𝑙 𝑔𝑒𝑡𝑎𝑙
⇒ 𝑒𝑠𝑠𝑒𝑛𝑡𝑖ë𝑙𝑒 𝑑𝑖𝑠𝑐𝑜𝑛𝑡𝑖𝑛𝑢ï𝑡𝑒𝑖𝑡
68

2.3 Hoorcollege 6
Continuïteit
 Continuïteit van een functie in een interval
 Stellingen over continuïteit
Asymptoten
 Definitie VA en HA / SA
 HA / SA bij rationale functies
 HA / SA bij algemene functies
❖ Continuïteit
❖ Continuïteit: grafisch
𝑓 is
→ ctu in 𝐴
→ disctu in 𝐵
→ linksctu in 𝐵
→ ctu in 𝐶
→ disctu in 𝐷
→ disctu in 𝐸
❖ Continuïteit van een functie in een punt
Opmerkingen
→ 𝑓 continu in 𝑥0 als en slechts als 𝑓 link- en rechtscontinu in 𝑥0
→ Indien men de grafiek van 𝑓 door het punt (𝑥0 , 𝑓(𝑥0 )) kan tekenen zonder het potlood van
het blad te heffen, dan is 𝑓 continu in 𝑥0 .
69

❖ Voorbeelden van continue functies
Voorbeelden
1. 𝑓1 (𝑥) = 𝑥 2 + 𝑥 − 1 continu in elke 𝑥0 ∈ ℝ
1
2. 𝑓2 (𝑥) = 𝑥+2 continu in elke 𝑥0 ∈ ℝ \ {−2} en discontinu in −2
3. 𝑓3 (𝑥) = 𝑥 + √𝑥 + 1 continu in elke 𝑥0 ∈ ] − 1, +∞ [ en rechtscontinu in −1
- Bestaansvoorwaarde: 𝑥 + 1 ≥ 0 dus 𝑥 ≥ 1
- Domein 𝑓3 = [ −1, +∞ [
4. 𝑓4 (𝑥) = cos 𝑥 continu in elke 𝑥0 ∈ ℝ
5. 𝑓5 (𝑥) = log 2 𝑥 continu in elke 𝑥0 ∈ ℝ+

0
Cosinus is continu tangens is niet continu sinus is continu
70

❖ Ophefbare en essentiële discontinuïteit
Stelling als 𝑓 een ophefbare discontinuïteit in 𝑥0 heeft, dan bestaat er een functie
𝑔 die continu is in 𝑥0 en die met 𝑓 samenvalt voor alle 𝑥 ∈ dom 𝑓 \ {𝑥0 }. M.a.w. een functie is in
een ophefbaar discontinuïteitspunt continu uitbreidbaar.
Voorbeeld
𝑥+1
𝑓(𝑥) = 𝑥 2−1.
Deze functie heeft twee discontinuïteiten: een ophefbare in −1 en een essentiële in 1. De functie
𝑔 uit de stelling is hier gegeven door:
1
𝑔(𝑥) = .
𝑥−1
Voorbeeld
71

Algebra der continue functies

❖ Eigenschappen van continuïteit
1. Als 𝑓 en 𝑔 continu zijn in 𝑥0 , dan zijn 𝑓 + 𝑔, 𝑓 − 𝑔 en 𝑓 ∙ 𝑔 ook continu in 𝑥0 .

Als bovendien 𝑔(𝑥0 ) ≠ 0, dan is 𝑓 / 𝑔 ook continu in 𝑥0 .
- Voorbeeld:
Vergelijking 1: 𝑥 2 + 𝑥 − 1 (= continu)
Vergelijking 2: sin 𝑥 (= continu)
Vergelijking: 𝑥 2 + 𝑥 − 1 ∙ sin 𝑥 (= continu)
2. Als 𝑓 continu is in 𝑥0 en 𝑔 continu in 𝑓(𝑥0 ), dan is de samengestelde functie 𝑔 o 𝑓 (lees:

“g na f”) continu in 𝑥0 .
- Voorbeeld:
Vergelijking 1: 𝑥 2 + 𝑥 − 1 (= continu)
Vergelijking 2: sin 𝑥 (= continu)
Vergelijking: sin(𝑥 2 + 𝑥 − 1) (= continu)
3. Als lim 𝑓 (𝑥 ) = 𝑏 en 𝑔 continu in 𝑏, dan

𝑥→0
lim 𝑔(𝑓𝑥)) = 𝑔( lim 𝑓(𝑥)) = 𝑔(𝑏)

𝑥→0 𝑥→𝑥0
- Voorbeeld:
Vergelijking:lim sin(𝑥 2 − 1) (= continu)
𝑥→2
= sin(lim(x 2 − 1)) (=continu)
x→2
= sin 3 (=continu)
❖ Continuïteit van een functie in een interval
𝑓
Voorbeelden
𝜋 𝜋
1. tan is continu in ] − , [
2 2
2. Bgsin continu in [ −1,1 ]

3. 𝑓 (𝑥) = √𝑥 2 − 1 continu in ] − ∞, −1 ] ∪ [ 1, +∞ [
a. 𝑓 is continu op [ a, b ] Fout 𝑎 𝑏
b. 𝑓 is continu op ] a, b ] Juist
c. 𝑓 is continu op [ a, b [ Fout
d. 𝑓 is continu op ] a, b [ Juist
72

❖ Stellingen over continuïteit
❖ Stelling van het nulpunt
Indien Gesloten!
1. 𝑓 continu in [ a, b]
2. 𝑓 (𝑎)𝑓(𝑏) < 0 (d.w.z. 𝑓(𝑎) en 𝑓(𝑏) hebben tegengesteld teken)
dan bezit 𝑓 minstens één nulpunt in ] a, b[
Vb.: 𝑓(𝑎) < 0 < 𝑓(𝑏)
𝑎 𝑏
Conceptvraag:
Als 𝑓(𝑎 ) = 1 en 𝑓 (𝑏) = −1, dan ∃ 𝑐 ∈ ] 𝑎, 𝑏 [∶ 𝑓 (𝑐) = 0
Dan bestaat er een getal 𝑐 tussen 𝑎 en 𝑏, zodat 𝑓(𝑏) = 0
‘je moet verplicht de 𝑥-as kruisen als je een positief en negatief getal wilt?’ Nee → foute stelling
Antwoord: Fout (haakjes staan open)

Een tegenvoorbeeld nodig
Voorwaarde 2: voldaan ⟶ (1 ∙ −1) < 0

Voorwaarde 1: men zegt niets over continuïteit ⟶ fout 73

Tegenvoorbeeld: zoek een 𝑓 met 𝑓(0) = 1 en 𝑓 (1) = −1

𝑎 =0, 𝑏=1
1 𝑎𝑙𝑠 𝑥 ∈ [ 0, 1[
𝑓 (𝑥) =
−1 𝑎𝑙𝑠 𝑥 = −1
−1
Voorbeeld
Stelling van nulpunt: als een functie continu is (zoals hierboven) en je hebt een positieve
waarde en een negatieve waarde, dan bevindt er zich tussen die twee waarden sowieso een
nulpunt.
Zie nu het interval tussen 𝑥 = 0 en 𝑥 = 2

𝑥 = 0 heeft een positieve 𝑦-waarde
𝑥 = 2 heeft een negatieve 𝑦-waarde
Tussen de twee waarden ligt er een nulpunt, namelijk aan 𝑥 = 1.
74

❖ Tussenwaardestelling
Indien
1. 𝑓 continu in [ a, b]
2. 𝑓 (𝑎) ≠ 𝑓(𝑏),
dan wordt elke waarde tussen 𝑓(𝑎) en 𝑓(𝑏) bereikt als beeld door 𝑓 van minstens één
getal in [ a, b].
𝑓(𝑏)
𝑓(𝑎)
𝑎 c 𝑏
Voorbeeld
❖ Stelling van extreme waarden
Indien 𝑓 continu is in [ a, b], dan bereikt 𝑓 in [ a, b] een minimale en een maximale waarde.
Max.
𝑎 𝑏
Min.
75

Voorbeeld
❖ Economische toepassing
Laffercurve
Als de Laffercurve continu is, dan volgt uit de stelling van de extreme waarden het bestaan van
een optimale aanslagvoet.
76

❖ Conceptvraag
Is de volgende bewering juist of fout? Argumenteer

𝐴𝑙𝑠 𝑑𝑒 𝑓𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑒 𝑓 𝑐𝑜𝑛𝑡𝑖𝑛𝑢 𝑖𝑠 𝑜𝑝 [ 𝑎, 𝑏], 𝑑𝑎𝑛 𝑏𝑒𝑟𝑒𝑖𝑘𝑡 𝑓 𝑒𝑒𝑛 𝑚𝑎𝑥𝑖𝑚𝑢𝑚 𝑜𝑓 𝑚𝑖𝑛𝑖𝑚𝑢𝑚
𝑜𝑝 [ 𝑎, 𝑏].
Tegenvoorbeeld: zoek 𝑓 die continu is op ] 0, 1 [ , maar zonder maximum of minimum op ]

0, 1 [.
Subtiel flagant
1 −𝜋/2 𝜋/2
𝑓(𝑥) = 𝑥 𝑓(𝑥) = tan 𝑥
❖ Oefening 2.12 (1)

𝐴𝑙𝑠 𝑓 𝑐𝑜𝑛𝑡𝑖𝑛𝑢 𝑖𝑠 𝑜𝑝 [ 𝑎, 𝑏]𝑒𝑛 𝑓 (𝑎)𝑓(𝑏) < 0, 𝑑𝑎𝑛 ℎ𝑒𝑒𝑓𝑡 𝑓 𝑚𝑖𝑛𝑠𝑡𝑒𝑛𝑠
éé𝑛 𝑛𝑢𝑙𝑝𝑢𝑛𝑡 𝑜𝑝 [ 𝑎, 𝑏].
(zelf op te lossen)
❖ Conceptvraag

𝐴𝑙𝑠 𝑓 𝑐𝑜𝑛𝑡𝑖𝑛𝑢 𝑖𝑠 𝑜𝑝 [ 0, 1 ] 𝑒𝑛 𝑓(0) ≠ 𝑓 (1), 𝑑𝑎𝑛 𝑏𝑒𝑠𝑡𝑎𝑎𝑡 𝑒𝑟 𝑒𝑒𝑛 𝑝𝑢𝑛𝑡 𝑐 ∈ ]0, 1 [
𝑓(0)+𝑓(1)
𝑧𝑜𝑑𝑎𝑡 𝑓(𝑐) = 2
.
Juist. (Tussenwaardestelling)
𝑓(1)
𝑓(0)+𝑓(1)
𝑓 (𝑐) = 2
𝑓(2)
0 1
77

❖ Asymptoten
Asymptoten zijn rechten die plaats vinden in de grafiek, maar ze maken geen deel uit van de
grafiek van de functie .
Het zijn ‘richtlijnen’ die de richting van de grafiek bepalen.
V.A.: 𝑥 = 𝑎 H.A. of S.A.: 𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏
lim 𝑓(𝑥 ) = +∞ lim 𝑣 (𝑥 ) = 0

< 𝑥→+∞
𝑥→𝑎
Waarbij Je zal 𝑎 en 𝑏
𝑣 (𝑥): 𝑓 (𝑥 ) − (𝑎𝑥 + 𝑏) moeten zoeken.
𝑣(𝑥) staat voor ‘verschilfunctie’.
❖ Verticale asymptoot (VA)
De uitkomst van de limiet zal

+∞ of −∞ moeten zijn.
Anders is het geen verticale
asymptoot.
Voorbeelden
𝑥 𝑥
1. De rechte 𝑥 = 1 is een VA bij 𝑓(𝑥) = (1−𝑥)2, omdat lim = +∞.
𝑥→1 (1−𝑥)2
Merk op dat 1 een nulpunt van de noemer en niet van de teller is, van 𝑓.
2. De rechte 𝑥 = 0 is een VA bij 𝑓 (𝑥 ) = log 𝑎 (𝑥),

omdat lim log𝑎 (𝑥) = −∞ als 𝑎 > 1 en lim log 𝑎 (𝑥) = +∞ als 0 < 𝑎 < 1.
> >
𝑥→0 𝑥→0 Een negatief log bestaat niet
𝑥−2
3. De rechte 𝑥 = 2 is geen VA van de functie 𝑓 (𝑥 ) = ,
𝑥 2−4
ondanks het feit dat 2 een nulpunt van de noemer is.
78

❖ Conceptvraag
Een rationale functie heeft een VA 𝑥 = 1 en een ophefbare discontinuïteit in 2. Wat zijn
mogelijke voorschriften voor zo’n functie?
𝑥−2
A. 𝑦 = 𝑥−1
𝑥−1
B. 𝑦 = 𝑥−2
𝑥 100−2𝑥 99
C. 𝑦 = (𝑥−1)(𝑥−2)
4−𝑥 2
D. 𝑦 = (𝑥−1)(2−𝑥)2
A. Fout
Stap 1: de De 𝑥-waarde van de verticale asymptoot bevindt zich telkens in de
noemer van de vergelijking. Noemer 𝑥 − 1 ⇒ 𝑥 = 1. Tot nu toe zou deze
vergelijking kloppen, maar er is spraken van een discontinuïteit. Discontinuïteit in
2 wilt zeggen: 2 mag niet in het domein liggen van de functie, dus moet het een
nulpunt zijn. 2 is nulpunt noemer. 𝑥 − 1 ≠ 𝑥 = 2
B. Fout
Kan je direct schrappen:
De 𝑥-waarde van de verticale asymptoot bevindt zich telkens in de noemer van de
vergelijking. Noemer: 𝑥 − 2 ⇒ 𝑥 = 2 is een nulpunt en dit is niet gelijk aan de V.A.
𝑥 = 1.
C. Juist
2 is een ophefbare discontinuïteit van 𝑓: lim 𝑓(𝑥) ∈ ℝ
𝑥→2
𝑥 100 − 2𝑥 99 0
lim ( ) ⟶ 𝑇𝑒𝑙𝑙𝑒𝑟 𝑒𝑛 𝑁𝑜𝑒𝑚𝑒𝑟 𝑜𝑛𝑡𝑏𝑖𝑛𝑑𝑒𝑛
𝑥→2 (𝑥 − 1)(𝑥 − 2) 0
99
𝑥 (𝑥 − 2) 𝑥 99 299 299
lim = = = = 𝑟𝑒ë𝑒𝑙 𝑔𝑒𝑡𝑎𝑙
𝑥→2 (𝑥 − 1)(𝑥 − 2) 𝑥−1 2−1 1
De uitkomst is een reëel getal en dus ‘eindig’, we kunnen dus zeggen dat dit een
ophefbare discontinuïteit is.
D. Fout
4 − 𝑥2 0
lim ( ) ⟶ 𝑇𝑒𝑙𝑙𝑒𝑟 𝑒𝑛 𝑁𝑜𝑒𝑚𝑒𝑟 𝑜𝑛𝑡𝑏𝑖𝑛𝑑𝑒𝑛
𝑥→2 (𝑥 − 1)(2 − 𝑥)2 0
(2 − 𝑥)(2 + 𝑥) 2+𝑥 2+2 4
lim = = = = ±∞
𝑥→2 (𝑥 − 1)(2 − 𝑥)2 (𝑥 − 1)(2 − 𝑥) (2 − 1)(2 − 2) 0
4
geeft een oneindig getal uit.
0
We moeten niet meer bepalen of het + ∞ of −∞ is. Want een uitkomst die oneindig
is wijst op een essentiële discontinuïteit.
79

❖ Horizontale en schuine asymptoten (HA en SA)
𝒗(𝒙) = 𝒇(𝒙) − (𝒂𝒙 + 𝒃)
𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏 ⇔ lim 𝑣(𝑥) = 0
𝑥→+∞
S.A. op +∞
en
𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑥 + 𝑏 + 𝑣(𝑥) 𝒙⟶
Voorbeelden
1
1. De rechte 𝑦 = 2𝑥 − 5 is een SA bij 𝑓 (𝑥) = 2𝑥 − 5 + 3−𝑥,
1
want hier is 𝑣(𝑥) = 3−𝑥 en lim 𝑣 (𝑥 ) = 0.
𝑥→±∞
𝑥 2−1
2. De rechte 𝑦 = 𝑥 is een SA bij 𝑓 (𝑥 ) = ,
𝑥
−1
want 𝑓(𝑥) kan herschreven worden als 𝑓(𝑥 ) = 𝑥 + 𝑣(𝑥) met 𝑣(𝑥 ) = en
𝑥
lim 𝑣(𝑥 ) = 0
𝑥→±∞
❖ Extra oefening
Vind een 𝑓(𝑥) zodat:

1) S.A. op +∞ :𝑦 =𝑥+2
2) V.A. :𝑥 =3
Oplossing:
𝑓 (𝑥) = (𝑥 + 2) + 𝑣(𝑥) ( lim 𝑣(𝑥 ) = 0)

𝑥→+∞
1
Verticale asymptoot moet gelijk zijn aan het nulpunt in de noemer, dus 𝑣(𝑥) = (zodat 𝑥 = 3)
𝑥−3
Op gelijke noemer plaatsen:
(𝑥 + 2)(2𝑥 − 3) + 1 𝑥 2 − 2𝑥 − 3𝑥 − 6 + 1 𝑥 2 − 𝑥 − 5
= = =
𝑥−3 𝑥−3 𝑥−3
80

❖ Herhaling: Euclidische deling met gr(𝑇) ≥ gr (𝑁)
→ Algemeen schema:
Met gr(𝑅) < gr(𝑁)

Gr(𝑄) = gr(𝑇) – gr(𝑁)
→ Gelijkheid Euclidische deling:
𝑇(𝑥) 𝑅(𝑥)
= 𝑄(𝑥) +
𝑁(𝑥) 𝑁(𝑥)
→ Opmerking
𝑅(𝑥)
lim = 0, dus als gr(𝑄) gelijk is aan 1, dan is 𝑦 = 𝑄(𝑥) de vergelijking van de SA.
𝑥→±∞ 𝑁(𝑥)
❖ HA en SA voor rationale functies
Beschouw een rationale functie 𝑓(𝑥) = 𝑇(𝑥)/𝑁(𝑥).
Geval 1 : gr(𝑇) < gr(𝑁)
𝑇(𝑥)
Dan lim = 0, dus 𝑦 = 0 is de H.A. voor 𝑥 ⟶ ±∞
𝑥→±∞ 𝑁(𝑥)
Geval 2 : gr(𝑇) = gr(𝑁)
Dan is 𝑄 (𝑥) = 𝑐 met 𝑐 een constante. Dus 𝑦 = 𝑐 is de H.A. voor 𝑥 ⟶ ±∞
Geval 3 : gr(𝑇) = gr(𝑁) + 1
Dan gr(𝑄)= 1. De vergelijking van de SA is 𝑦 = 𝑄(𝑥).
Geval 4 : gr(𝑇) ≥gr(𝑁) + 2
Dan gr(𝑄) ≥ 2. Als 𝑥 ⟶ ±∞, dan benadert 𝑓 de niet-lineaire functie 𝑦 = 𝑄(𝑥) en heeft dus geen
asymptoot.
Voorbeeld
𝑥 3−2𝑥+1
Gegeven is de functie 𝑓(𝑥) = .
2𝑥 2+1
We hebben 𝑔𝑟(𝑇) = 𝑔𝑟(𝑁) + 1, dus zal 𝑓 een SA bezitten.
Via Euclidische deling vindt men
81

5
𝑥 3 − 2𝑥 + 1 1 −2𝑥 + 1
= 𝑥+
2𝑥 2 + 1 2 2𝑥 2 + 1
=v(𝑥)
1
Omdat lim 𝑣 (𝑥 ) = 0, is de vergelijking van de SA voor 𝑥 ⟶ ±∞ gegeven door 𝑦 = 2 𝑥.
𝑥→±∞
❖ Schuine asymptoten
Limietformule voor 𝑎 en 𝑏
Als 𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏 een schuine asymptoot is op +∞ van de functie 𝑓, dan
𝑓(𝑥)
𝑎 = lim Zie hoorcollege 12 voor de
𝑥→+∞ 𝑥
bewijzen.
𝑎 = lim (𝑓(𝑥) − 𝑎𝑥)
𝑥→+∞
Bovenstaande blijft geldig als men overal +∞ vervangt door −∞.
❖ Conceptvraag
Men weet dat de functie 𝑦 = 𝑓(𝑥) een verticale asymptoot 𝑥 = 0 en een schuine asymptoot 𝑦 =
3𝑥 − 1 heeft op −∞. Welke uitspraak / uitspraken is / zijn dan juist?
A. 𝑓 is een rationale functie met 0 als nulpunt van de noemer
B. 0 ≠ dom 𝑓
C. lim 𝑓 (𝑥 ) = −∞
𝑥→−∞
D. 𝑓 heeft geen horizontale asymptoot
E. lim (𝑓 (𝑥 ) − 3𝑥 + 1) = 0
𝑥→+∞
❖ Oefening
Gegeven is de totale-kostenfunctie
𝑥+𝑏
𝑇𝐾 (𝑥) = 𝐴𝑥 +𝐷 (𝐴, 𝑏, 𝑐, 𝐷 ∈ ℝ+
0 ))
𝑥+𝑐
1. Toon aan dat de functie 𝑇𝐾 de rechte

𝑦 = 𝐴𝑥 + 𝐴(𝑏 − 𝑐) + 𝐷 als schuine asymptoot heeft.
2. Geef de economische betekenis van de richtingscoëfficiënt van deze schuine asymptoot.
82

1.
𝑇𝐾(𝑥)
S. A. : 𝑦 = 𝑚𝑥 + 𝑞 𝑚 = lim
𝑥→+∞ 𝑥
𝑥+𝑏
𝐴𝑥 ∙ +𝐷 𝑥+𝑏 𝐷
𝑚 = lim 𝑥+𝑐 = lim 𝐴𝑥 ∙ +
𝑥→+∞ 𝑥 𝑥→+∞ (𝑥 + 𝑐) 𝑥 𝑥
𝑥+𝑏 𝐷
= lim 𝐴 ∙ + lim
𝑥→+∞ 𝑥 + 𝑐 𝑥→+∞ 𝑥
𝑥
= 𝐴 ∙ lim + 0 (∗)
𝑥→+∞ 𝑥
= 𝐴
(∗) → 𝑏𝑖𝑗 + ∞ 𝑧𝑖𝑗𝑛 𝑏 𝑒𝑛 𝑐 𝑣𝑒𝑟𝑤𝑎𝑎𝑟𝑙𝑜𝑜𝑠𝑏𝑎𝑎𝑟 𝑒𝑛 𝑚𝑜𝑔𝑒𝑛 𝑤𝑒𝑔𝑣𝑎𝑙𝑙𝑒𝑛

𝐷
→ =0
∞
𝑥
→ =1
𝑥
𝑞 = lim 𝑇𝐾(𝑥) − 𝑚 ∙ 𝑥 (𝑚 = 𝐴)
𝑥→+∞
𝑥+𝑏
𝑞 = lim 𝐴𝑥 ∙ +𝐷−𝐴∙𝑥
𝑥→+∞ 𝑥+𝑐
𝑥+𝑏
𝑞 = lim 𝐴𝑥 ∙ ( − 1) + 𝐷
𝑥→+∞ 𝑥+𝑐
𝑥 + 𝑏 − (𝑥 + 𝑐)
𝑞 = lim 𝐴𝑥 ∙ ( )+𝐷
𝑥→+∞ 𝑥+𝑐
𝑏−𝑐
𝑞 = lim 𝐴𝑥 ∙ ( )+𝐷
𝑥→+∞ 𝑥+𝑐
𝑥
𝑞 = 𝐴 ∙ (𝑏 − 𝑐) lim +𝐷
𝑥→+∞ 𝑥 + 𝑐
𝑥
𝑞 = lim
𝑥→+∞ 𝑥
𝑥
𝑞 = lim = 1
𝑥→+∞ 𝑥
= 𝐴(𝑏 − 𝑐) ∙ 1 + 𝐷 = 𝐴(𝑏 − 𝑐) + 𝐷
2.
𝑇𝐾(𝑥)
𝑚 = lim
𝑥→+∞ 𝑥
↳ 𝑔𝑒𝑚𝑖𝑑𝑑𝑒𝑙𝑑𝑒 𝑘𝑜𝑠𝑡 𝐺𝐾(𝑥)
*𝑚 = 𝐴
𝑚 = 𝑙𝑖𝑚𝑖𝑒𝑡 𝑣𝑎𝑛 𝑑𝑒 𝑔𝑒𝑚𝑖𝑑𝑑𝑒𝑙𝑑𝑒 𝑘𝑜𝑠𝑡 𝑤𝑎𝑛𝑛𝑒𝑟 𝑥 ℎ𝑒𝑒𝑙 𝑔𝑟𝑜𝑜𝑡 𝑖𝑠.
83

3 Hoofdstuk 3
3.1 Hoorcollege 7
Differentiaalrekening
 Differentiequotiënt
 Afgeleide van een functie in een punt
 Meetkundige betekenis van de afgeleide
 Afgeleide functie
 Afgeleiden van hogere orde
 Rekenregels
 Regel van De l’Hospital
❖ Differentiaalrekening
(𝑥 𝑛 )′ = 𝑛 ∙ 𝑥 𝑛−1
Voorbeeld: Als 𝑥 = 1 rico raaklijn = 2
Als 𝑥 = −1 rico raaklijn = −2

𝑓 (𝑥) = 𝑥 2
𝑓 ′ (𝑥) = (𝑥 2 )′ = 2 ∙ 𝑥1 = 2𝑥 Als 𝑥 = 48 rico raaklijn = 96
𝑓 ′ (1) = 2 ∙ 1 = 2 ⟶ wat betekent die ‘2’ nu eigenlijk? ↓
De differentiaal geeft de helling (functievoorschrift) weer van een raaklijn.

De waarde van de afgeleide is altijd de richtingscoëfficiënt van de raaklijn.
Grafiek van bovenstaand voorbeeld:
𝑓 ′ (1) = 2 ∙ 1 = 2 𝑓(−1) = 2 ∙ −1 = −2
84

Differentiaalrekening: kijken hoe snel of hoe traag de functie stijgt of daalt in een bepaald punt
in een grafiek, m.a.w. hoe groot of hoe klein is de richtingscoëfficiënt van de raaklijn in een
bepaald punt.
❖ Voorbeeld (kostenfunctie)
𝐾(𝑞) = 80 + 40𝑞 − 10𝑞2 + 2𝑞3
𝑊𝑎𝑡 𝑖𝑠 𝑑𝑒 𝑡𝑜𝑒𝑛𝑎𝑚𝑒 𝑖𝑛 𝑘𝑜𝑠𝑡𝑒𝑛 𝑝𝑒𝑟 𝑡𝑜𝑒𝑔𝑒𝑛𝑜𝑚𝑒𝑛 𝑒𝑒𝑛ℎ𝑒𝑖𝑑 𝑝𝑟𝑜𝑑𝑢𝑐𝑡𝑖𝑒 𝑎𝑙𝑠 𝑑𝑒 𝑝𝑟𝑜𝑑𝑢𝑐𝑡𝑖𝑒 𝑣𝑒𝑟ℎ𝑜𝑜𝑔𝑡
𝑣𝑎𝑛 5 → 6, 𝑣𝑎𝑛 6 → 7, 𝑣𝑎𝑛 7 → 8, 𝑒𝑛 𝑣𝑎𝑛 5 → 8?
Antwoord:
𝐾(6) − 𝐾(5)
Over [ 5, 6 ] = 392 − 280 = 112
6−5
𝐾(7) − 𝐾(6)
Over [ 6, 7 ]: = 556 − 392 = 164
7−6
𝐾(8) − 𝐾(7)
Over [ 7, 8 ]: = 784 − 556 = 228
8−7
𝐾(8) − 𝐾(5) 784 − 280 504
Over [ 5, 8 ]: = = = 168
8−5 2 3
Waarom zijn deze uitkomsten zo verschillend?
❖ Differentiequotiënten (voorbeeld)
𝑦2 − 𝑦1
𝑅𝐼𝐶𝑂 =
𝑥2 − 𝑥1
Rico (AD) is het

gemiddelde van de
drie bovenste
rico’s.
85

Een differentiequotiënt is een deling van een verschil van twee functiewaarden op het
corresponderende verschillen in de argumenten.
• Het is een richtingscoëfficiënt van een raaklijn
• Deze raaklijn beschrijft hoe de grafiek aan het stijgen is op een bepaald punt.
❖ Differentiequotiënt
Gegeven de functie 𝑦 = 𝑓(𝑥), een referentiewaarde 𝑥0 en een getal △ 𝑥 dat de verandering van
de variabele 𝑥 beschrijft.
Betekenis
→ Het DQ stelt de gemiddelde verandering van 𝑓(𝑥) per eenheid in verandering in 𝑥 over
het interval [ 𝑥0 , 𝑥0 +△ 𝑥 ] als △ 𝑥 > 0 of over [ 𝑥0 +△ 𝑥, 𝑥0 ] als △ 𝑥 < 0.
→ Meetk. Interpretatie: Het DQ is de rico van de rechte door de punten (𝑥0 , 𝑓(𝑥0 )) en (𝑥0 +
△ 𝑥, 𝑓 (𝑥0 + + △ 𝑥)).
𝑥0 𝑥0 +△ 𝑥
△𝑥
Raaklijn = limiet voor △ 𝑥 ∙ 0 van de koorde
86

❖ Afgeleide van een functie in een punt
Voorbeeld
= 𝒙𝟐𝟎 + 𝟑
↓ ↓ ↓
0 0 2
Uitleg kolom:
• 𝑥0 = 1, dat is waar de raaklijn snijdt met de grafiek (blauwe stip)
• △ 𝑥 = 1, dat betekent ‘het verschil’ van 𝑥0 , dus als dit 1 is, betekent dit dat we met één
eenheid naar rechts verschuiven (blauwe pijl)
• △ 𝑦 = 3, betekent dat, als we 𝑥 met 1 verschuiven (△ 𝑥 = 1), verschuift de 𝑦-waarde
met 3 eenheden omhoog. (rode pijl).
• De eerste twee kolommen verkleinen naar 0. Wanneer △ 𝑥 en △ 𝑦 ‘bijna’ gelijk zijn aan
0, is de derde kolom, het quotiënt van de twee waarden, ‘bijna’ gelijk aan 2.
• Deze 2 staat voor de uiteindelijke richtingscoëfficiënt van de raaklijn.
𝑓 (𝑥0 +△ 𝑥 ) − 𝑓(𝑥0 )
lim = 𝑓′(𝑥0 ) = rico van de raaklijn
△𝑥→0 △𝑥
87

❖ Afgeleide van een functie in een punt
Gegeven een functie 𝑦 = 𝑓(𝑥) en een referentiewaarde 𝑥0 ∈ dom 𝑓.
Andere veelgebruikte notaties voor 𝑓′(𝑥0 ) zijn:
𝑑𝑓 𝑑𝑓
(𝑥 ) , | , 𝐷𝑓(𝑥0 )
𝑑𝑥 0 𝑑𝑥 𝑥=𝑥0
❖ Linker- en rechterafgeleide van een functie in een punt
Gegeven een functie 𝑦 = 𝑓(𝑥) en een referentiewaarde 𝑥0 ∈ dom 𝑓.
Eigenschap Als 𝑓 afleidbaar in 𝑥0 , dan is 𝑓 links- en rechtsafleidbaar in 𝑥0 en zijn de linker- en

rechterafgeleide aan elkaar gelijk.
❖ Meetkundige betekenis afgeleide (1)
𝑓 ′ (𝑥0 ) = lim rico 𝐿 = rico 𝑅

∆𝑥→0
88

❖ Meetkundige betekenis afgeleide (2)
→ Als 𝑓 afleidbaar in 𝑥0 , dan is 𝑓 ′ (𝑥0 ) de richtingscoëfficiënt van de raaklijn 𝑅 aan de

grafiek van 𝑓 in het punt (𝑥0 , 𝑓(𝑥0 )).
Opfriscursus: vergelijking rechte door
Vergelijking in 𝑅:
punt (𝑎, 𝑏) en rico 𝑚
( ) ′ ( )( )
𝑦 − 𝑓 𝑥0 = 𝑓 𝑥0 𝑥 − 𝑥0 𝑦 − 𝑏 = 𝑚(𝑥 − 𝑎)
→ Als 𝑓 niet afleidbaar in 𝑥0 , maar wel links- en rechtsafleidbaar, dan hebben we een niet-
samenvallende linker- en rechterraaklijn aan de grafiek van 𝑓 in (𝑥0 , 𝑓(𝑥0 )).
In dat geval heeft de grafiek in (𝑥0 , 𝑓(𝑥0 )) een knikpunt.
❖ Voorbeeld: de absolutewaardefunctie
𝑥 𝑎𝑙𝑠 𝑥 ≥ 0
𝑓 (𝑥) = |𝑥| =
−𝑥 𝑎𝑙𝑠 𝑥 < 0
Linkerafgeleide in 0:
𝑓 (△ 𝑥 ) − 𝑓(0) −△𝑥−0
lim = lim = lim (−1) = −1
< △𝑥 < △𝑥 <
△𝑥→0 △𝑥→0 △𝑥→0
Rechterafgeleide in 0:
𝑓 (△ 𝑥 ) − 𝑓(0) △𝑥−0
lim = lim = lim 1 = 1
> △𝑥 > △𝑥 >
△𝑥→0 △𝑥→0 △𝑥→0
𝑓 is niet afleidbaar in 0, want linkerafgeleide in 0 ≠ rechterafgeleide in 0
❖ Voorbeeld: de absolutewaardefunctie is niet afleidbaar in 0
𝑓(0+△𝑥)−𝑓(0) |△𝑥|−0
lim = lim
△𝑥→0 △𝑥 △𝑥→0 △𝑥
|△ 𝑥 |
= lim
△𝑥→0 △ 𝑥
- (dit is niet gelijk aan 1, want hetgeen tussen
Absolute tekens mag je niet schrappen) Rico = −𝟏 Rico = 𝟏
△𝑥
lim = = lim 1 = 1
> △𝑥 >
△𝑥→0 △𝑥→0
−△𝑥
lim = = lim − 1 = −1
< △𝑥 <
△𝑥→0 △𝑥→0
89

❖ Conceptvraag
Welke van de onderstaande functies zijn niet afleidbaar in 𝑥0 ?
A is afleidbaar. B. is niet afleidbaar.

Er is een raaklijn (buigraaklijn) en deze Nochtans is er een raaklijn, maar dit is een
heeft een zekere richtingscoëfficiënt en verticale rechte. Die heeft een oneindige helling als
deze rico is de afgeleide. richtingscoëfficiënt en ∞ is geen getal.
C. is niet afleidbaar D. is afleidbaar.

Er is geen raaklijn en dus Er is een raaklijn met rico 0.
niet afleidbaar
❖ Definitie afgeleide u
𝑓(𝑥0 +△ 𝑥 ) − 𝑓(𝑥0 )
𝑓 ′ (𝑥0 ) = lim
△𝑥→0 △𝑥
Of ook
𝑓 (𝑥0 + ℎ) − 𝑓(𝑥0 )
𝑓 ′ (𝑥0 ) = lim
ℎ→0 ℎ
Of ook
𝑓 (𝑢) − 𝑓(𝑥0 )
𝑓 ′ (𝑥0 ) = lim
𝑢→𝑥0 𝑢 − 𝑥0
𝑢
𝑢 = 𝑥0 +△ 𝑥
⇒ 𝑢 = 𝑥0 =△ 𝑥 , dus △ 𝑥 ⇒ 𝑢 − 𝑥0 𝑥0 𝑥0 +△ 𝑥
90

❖ Juist of fout?
Als de functie 𝑓 afleidbaar is in 𝑎, dan
𝑓(𝑎)−𝑓(𝑎−𝑡)
1. 𝑓 ′ (𝑎) = lim 𝑡
𝑡→𝑥0
𝑓(𝑥)−𝑓(𝑎)
2. 𝑓 ′ (𝑎) = lim
𝑥→0 𝑥−𝑎
(Zelf op te lossen)
❖ Afgeleide functie
𝑑𝑓 𝑑𝑦
Andere notaties𝑦′ , 𝑓 (1) , 𝑦 (1) , , , 𝐷𝑓 , 𝐷𝑦
𝑑𝑥 𝑑𝑥
Voorbeeld als 𝑓 (𝑥) = 𝑥 2 , dan

(𝑥 +△ 𝑥)2 − 𝑥2 𝟎
′(
𝑓 𝑥) = lim ( ) 𝑨𝟐 − 𝑩𝟐 = (𝑨 − 𝑩)(𝑨 + 𝑩)
△𝑥→0 △𝑥 𝟎
(𝒙 +△ 𝑥 − 𝒙) (𝑥 +△ 𝑥 − 𝑥)
= lim
△𝑥→0 △𝑥
△ 𝒙(2𝑥 +△ 𝑥)
= lim
△𝑥→0 △𝒙
= lim (2𝑥 +△ 𝑥) = 2𝑥 + 0 = 2𝑥
△𝑥→0
❖ Extra oefening
1
Toon aan dat als 𝑓(𝑥) = √𝑥 dan 𝑓 ′ (𝑥) =
2√𝑥
Oplossing:
𝑓(𝑥0 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥0 ) √𝑥 +△ 𝑥 − √𝑥 𝟎
𝑓 ′ (𝑥) = lim = lim ( )
△𝑥→0 △𝑥 △𝑥→0 △𝑥 𝟎
1 1−1 1 1 1 1 1 1 1
√𝑥 = ∙ 𝑥2 = ∙ 𝑥 −2 = ∙ 1 = ∙ =
2 2 2 2 2 √𝑥 2 ∙ √𝑥
𝑥
91

❖ Oefening
Toon met behulp van de definitie van de afgeleide aan dat

𝑓 ′ (𝑥) = 3𝑥 2 als 𝑓 (𝑥) = 𝑥 3 .
Oplossing:
𝑓(𝑥0 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥0 ) (𝑥0 +△ 𝑥)3 − 𝑥30 𝟎

𝑓 ′ (𝑥0 ) = lim = lim ( )
△𝑥→0 △𝑥 △𝑥→0 △𝑥 𝟎
- Teller ontbinden 𝐴3 − 𝐵 3 = (𝐴 − 𝐵)(𝐴2 + 𝐴𝐵 + 𝐵 2 )
(𝑥0 +△ 𝑥 − 𝑥0 ) ( (𝑥0 +△ 𝑥 )2 + (𝑥0 +△ 𝑥 ) ∙ 𝑥0 + 𝑥02 )

= lim
△𝑥→0 △𝑥
- 𝑥0 en −𝑥0 kan je schrappen

- △ 𝑥/△ 𝑥 kan je schrappen
= lim (𝑥0 +△ 𝑥 )2 + (𝑥0 +△ 𝑥 ) ∙ 𝑥0 + 𝑥02 = (𝑥0 + 0)2 + (𝑥0 + 0) ∙ 𝑥0 + 𝑥02

△𝑥→0
= 𝑥20 + 𝑥20 + 𝑥20 = 3𝑥20
❖ Afgeleide functie
Grafisch
92

❖ Tweede afgeleide
Voorbeeld Zij 𝑓 (𝑥) = 𝑥 2 , dan
𝑓′𝑥) = 2𝑥
𝑓′(𝑥 +△ 𝑥) − 𝑓′(𝑥)
𝑓 ′′ (𝑥) = lim
△𝑥→0 △𝑥
2(𝑥 +△ 𝑥) − 2𝑥
= lim
△𝑥→0 △𝑥
2△𝑥
= lim = lim 2 = 2
△𝑥→0 △𝑥 △𝑥→0
❖ Rekenregels voor afgeleiden (1)
1. Afgeleide van een constante

𝑐′ = 0 (𝑐 ∈ ℝ)
2. Scalair-productregel. Zij ℎ(𝑥) = 𝑐 𝑓(𝑥)(𝑐 ∈ ℝ) en 𝑓 afleidbaar in 𝑥, dan

ℎ′(𝑥) = 𝑐 𝑓′(𝑥)
3. Somregel. Zij ℎ(𝑥) = 𝑓(𝑥) + 𝑔(𝑥) en 𝑓 en 𝑔 afleidbaar in 𝑥, dan

ℎ ′ (𝑥) = 𝑓 ′ (𝑥) + 𝑔′(𝑥)
4. Productregel. Zij ℎ(𝑥) = 𝑓(𝑥) ∙ 𝑔(𝑥) en 𝑓 en 𝑔 afleidbaar in 𝑥, dan

ℎ ′ (𝑥) = 𝑓 ′ (𝑥) ∙ 𝑔(𝑥) + 𝑓 (𝑥) ∙ 𝑔′(𝑥)
𝑓(𝑥)
5. Quotiëntregel. Zij ℎ(𝑥) = , 𝑓 en 𝑔 afleidbaar in 𝑥 en 𝑔(𝑥) ≠ 0, dan
𝑔(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) − 𝑓(𝑥)𝑔′(𝑥)
ℎ ′ (𝑥) =
[ 𝑔(𝑥)]2
93

Voorbeeld. ℎ (𝑥) = cos √𝑥

→ Eerst opmerken dat ℎ (𝑥) = 𝑓 (𝑢) = cos 𝑢 en 𝑢 = √𝑥.
→ Dan
(cos 𝑥)′ = − sin 𝑥 ∙ 𝑥′
′( ′(
ℎ 𝑥) = 𝑓 𝑢) ∙ 𝑢′(𝑥)
1
= (− sin 𝑢) ∙ ( )
2√𝑥
sin √𝑥
=−
2√𝑥
Niet te kennen!
Voorbeeld 𝑓 (𝑥) = 𝑥 3 − 2. Bepaal 𝑓 −1 (𝑥).
→ Oplossing (via rekenregel):

𝑦 = 𝑥 3 − 2 ⇔ 𝑥 = (𝑦 + 2)1/3 , dus 𝑓 −1 (𝑥) = (𝑥 + 2)1/3
1 1 1
(𝑓 −1 )′ (𝑥) = = 2 =
𝑓′(𝑓 −1 (𝑥)) 3(𝑓 −1 (𝑥)) 3(𝑥 + 2)2/3
→ Oplossing via rechtstreek afleiden van 𝑓 −1 (𝑥):
1 1 1
(𝑓 −1 )′ (𝑥) = (𝑥 + 2)3−1 (𝑥 + 2)′ =
3 3(𝑥 + 2)2/3
94

❖ Oefening
2𝑥
Gegeven de functie 𝑓 (𝑥) = ln ( )
𝑥+1
a) Toon aan dat 𝑓 een inverse functie heeft.

b) Zij 𝑔 de inverse functie van 𝑓. Bepaal 𝑔′ (0).
2𝑥
𝑓 (𝑥) = ln ( )
𝑥+1
1 2𝑥 𝑥 + 1 2(𝑥 + 1) − 2𝑥 ∙ 1 𝑥 + 1 2 1
𝑓 ′(𝑥) = ∙ ( )= ∙ = ∙ =
2𝑥 𝑥+1 2𝑥 (𝑥 + 1) 2 2𝑥 (𝑥 + 1)2 𝑥(𝑥 + 1)
𝑥+1
95

❖ Regel van de l’Hôpital
De regel van de l’Hôpital is enkel

geldig op:
0
0
En op
∞
∞
Let op:
′
𝒇(𝒙) 𝒇′(𝒙)
( ) ≠
𝒈(𝒙) 𝒈′(𝒙)
Oorsprong regel van de l’Hôpital:
𝑓(𝑥)
lim 𝑓(𝑎) = 0 𝑒𝑛 𝑓 (𝑔) = 0
𝑥→2 𝑔(𝑥)
𝑓 (𝑥 ) − 𝑓 (𝑎 ) 𝑓 (𝑥 ) − 𝑓 (𝑎 )
lim
𝑓(𝑥) 𝑓 (𝑥) − 𝑓(𝑎) 𝑥−𝑎 𝑓′(𝑎) 𝑥→2 𝑥−𝑎
lim = = = =
𝑥→2 𝑔(𝑥) 𝑔(𝑥 ) − 𝑔(𝑎) 𝑔(𝑥 ) − 𝑔(𝑎) 𝑔(𝑥 ) − 𝑔(𝑎) 𝑔′(𝑎)
lim 𝑥−𝑎
𝑥−𝑎 𝑥→2
Extra voorbeeld
𝑥 2 − 3𝑥 + 2 𝟎
lim ( )
𝑥→2 2−𝑥 𝟎
𝐻 (𝑥 2 − 3𝑥 + 2)′ 2𝑥 − 3 ∙ 1 + 0 2𝑥 − 3
⇒ lim = lim = lim = −1
𝑥→2 (2 − 𝑥 )′ 𝑥→2 0−1 𝑥→2 −1
Voorbeelden 0
( )
0
𝑥−2 𝐻 1
→ lim ⇒ lim 1 = lim 2√𝑥 = 2√2
𝑥→2 √𝑥−√2 𝑥→2 𝑥→2
2√𝑥
∞
0 ∙ −∞ 1
ln 𝑥 ∞ 𝐻
→ lim 𝑥 ln 𝑥 = lim 1 ⇒ lim 𝑥
12
= lim (−𝑥 ) = 0 (∗)
> > 𝑥 > − >
𝑥→0 𝑥→0 𝑥→0 𝑥 𝑥→0
0 1
→ Zoek de fout: ≠ (0) , 𝑚𝑎𝑎𝑟 (0)
1
log 10 𝐻 1 1
lim ⇒ lim 𝑥 ln1 10 = lim 𝑥 ln 10 = 10 ln 10
𝑥→10 𝑥−10 𝑥→10 𝑥→10
→ De volgende limiet kan niet gevonden worden met de regel van de l’Hôpital:
𝑒 𝑥 − 𝑒 −𝑥
Lim
𝑥→+∞ 𝑒 𝑥 + 𝑒 −𝑥
96

1 0
(∗) 0∙ =
0 0
0∙∞ =
1 ∞
∙∞ =
∞ ∞
❖ Oefening
Toon met behulp van de regel van de l’Hôpital aan dat
𝑥𝑁
lim =0 (𝑎 > 1, 𝑁 = 10)
𝑥→+∞ 𝑎 𝑥
Geldt dit resultaat ook voor 𝑁 > 1 willekeurig?
(zelf op te lossen)
97

3.2 Hoorcollege 8
 Differentieertechniek: logaritmisch afleiden

 Stelling over continuïteit en afleidbaarheid
 Stelling van Rolle
 Stelling van Lagrange
❖ Introductie
(𝑥 2 )′ = 2𝑥 (𝑥 𝑎 )′ = 𝑎 ∙ 𝑥 𝑎−1
(2𝑥 )′ = 2𝑥 ln 2 (𝑎 𝑥 )′ = 𝑎 𝑥 ln 𝑎
(𝑥 𝑥 )′ =?
Foute redenering: = 𝑥 ∙ 𝑥 𝑥−1

Foute redenering: = 𝑥 𝑥 ln 𝑥
Juiste methode: logaritmisch afleiden (*)
❖ Logaritmische afgeleide
Stelling
Als 𝑓(𝑥) ≠ 0 en 𝑓 𝑎𝑓𝑙𝑒𝑖𝑑𝑏𝑎𝑎𝑟 𝑖𝑛 𝑥, dan
𝑓′(𝑥)
(ln|𝑓(𝑥)|)′ =
𝑓(𝑥)
Gevolg (“logaritmische differentieertechniek”)
𝑓 ′ (𝑥) = 𝑓 (𝑥) ∙ (ln |𝑓(𝑥)|)′ 𝑎𝑙𝑠 𝑓 (𝑥) ≠ 0
Toepassing De techniek wordt voornamelijk gebruikt bij functies van de vorm

𝑢1 (𝑥 ) 𝑢2 (𝑥 )…𝑢𝑝 (𝑥)
𝑢(𝑥)𝑣(𝑥) 𝑜𝑓 𝑣1 (𝑥) 𝑣2(𝑥)…𝑣𝑞(𝑥)
.
(*)
𝑓 (𝑥) = 𝑥 𝑥
Logartimische afgeleide: (ln|𝑓(𝑥)|)′
ln|𝑓(𝑥)| = ln |𝑥 𝑥 | = ln(|𝑥| 𝑥 ) = 𝑥 ∙ ln|𝑥| (|𝐴𝐵 | = |𝐴|𝐵 )
= (ln|𝑓(𝑥)|)′ = (𝑥 ∙ ln |𝑥|)′ = 𝑥′ ∙ ln |𝑥| + 𝑥 ∙ (ln|𝑥|)′ = ln|𝑥| + 1
↳ productregel
𝑥′ = 1
1
(ln |𝑥|)′ =
𝑥
98

𝑓 ′ (𝑥) = 𝑓 (𝑥) ∙ (ln|𝑓(𝑥)|)′

= 𝑥 𝑥 ∙ (ln|𝑥| + 1)
(𝑥 𝑥 )′ = 𝑥 𝑥 ∙ (ln|𝑥| + 1)
𝑓 ′ (𝑥)
❖ Stelling: ( ln|𝑓(𝑥)| )′ = 𝑓(𝑥)
als 𝑓(𝑥) ≠ 0
Bewijs
Bewijs
Geval 1 𝑓(𝑥) > 0 Kettingregel (K.R.)

↱
1 𝑓′(𝑥)
(ln |𝑓(𝑥)|)′ = (ln(𝑓(𝑥)))′ = ∙ 𝑓 ′ (𝑥) =
𝑓(𝑥) 𝑓(𝑥)
Geval 2 𝑓(𝑥) < 0 Kettingregel (K.R.)

↱
1 ′ 𝑓′(𝑥)
(ln |𝑓(𝑥)|)′ = (ln(−𝑓 (𝑥)))′ = ∙ (−𝑓(𝑥)) =
−𝑓(𝑥) 𝑓(𝑥)
↳= −𝑓 ′ (𝑥)(CVR) (= Constant Veelvoud Regel)
❖ Logaritmisch differentiëren
Toepassing 1: 𝑓 (𝑥) = 𝑢 (𝑥)𝑣(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥) = 𝑓(𝑥) ∙ (ln |𝑓(𝑥)|)′

= 𝑓(𝑥) ∙ (𝑣(𝑥) ln |𝑢(𝑥)|)′ (want |𝑓(𝑥)| = |𝑢(𝑥)|𝑣(𝑥) en eig. log. )
𝑢′(𝑥)
= 𝑓(𝑥) ∙ (𝑣′(𝑥) ln |𝑢(𝑥)|) + 𝑣(𝑥)
𝑢(𝑥)
Voorbeeld
cos 𝑥
((sin 𝑥)2𝑥−1 )′ = (sin 𝑥)2𝑥−1 ∙ (2 ln|sin 𝑥 | + (2𝑥 − 1) )
sin 𝑥
= (sin 𝑥)2𝑥−1 ∙ (2 ln|sin 𝑥 | + (2𝑥 − 1) cot 𝑥 )
Uitwerking
𝑓 (𝑥) = (sin 𝑥)2𝑥−1

ln|𝑓(𝑥)| = ln |(sin 𝑥 )2𝑥−1 | = ln(|sin 𝑥 |2𝑥−1 ) = (2𝑥 − 1) ∙ ln|sin 𝑥 |

cos 𝑥
= (ln|𝑓(𝑥)|)′ = ((2𝑥 − 1) ∙ ln|sin 𝑥 | )′ = 2 ∙ ln | sin 𝑥| + (2𝑥 − 1) ∙ Productregel
sin 𝑥
= 2 ∙ ln | sin 𝑥| + (2𝑥 − 1) ∙ cot 𝑥
((sin 𝑥)2𝑥−1 )′ = (sin 𝑥)2𝑥−1 ∙ (2 ln|sin 𝑥 | + (2𝑥 − 1) cot 𝑥)
99

𝑢1 (𝑥) 𝑢2 (𝑥) … 𝑢𝑝 (𝑥)

𝐓𝐨𝐞𝐩𝐚𝐬𝐬𝐢𝐧𝐠 𝟐: 𝑓 (𝑥) (𝑝, 𝑞 ∈ ℕ0 )
𝑣1 (𝑥) 𝑣2 (𝑥) … 𝑣𝑞 (𝑥)
𝑓 ′ (𝑥) = 𝑓(𝑥) ∙ (ln |𝑓(𝑥)|)′

′
ln|𝑢1 (𝑥)| + ln|𝑢2 | + ⋯ + ln|𝑢𝑝 (𝑥)|
= 𝑓(𝑥) ∙ ( )
− ln|𝑣1 (𝑥)| − ln|𝑣2 | − ⋯ − ln|𝑣𝑞 (𝑥)|
𝑢′1 (𝑥) 𝑢′2 (𝑥) 𝑢′ 𝑝 (𝑥)
+ +⋯+
𝑢1 (𝑥) 𝑢2 (𝑥) 𝑢𝑝 (𝑥)
= 𝑓(𝑥) ∙ ′ ( )
𝑣1 𝑥 𝑣 ′ 2 (𝑥) 𝑣′𝑞 (𝑥)
− − − ⋯−
( 𝑣1 (𝑥) 𝑣2 (𝑥) 𝑣𝑞 (𝑥) )
Voorbeeld
𝑒 2𝑥 (3𝑥 + 1)77
( 3 )=
√𝑥 + 1
𝑒 2𝑥 (3𝑥 + 1)77 231 1
3 ∙ (2 + − )
√𝑥 + 1 3𝑥 + 1 3(𝑥 + 1)
Uitwerking
𝑒 2𝑥 (3𝑥 + 1)77
𝑓 (𝑥) = 3
√𝑥 + 1
𝑒 2𝑥 ∙ |3𝑥 + 1|77
ln|𝑓(𝑥)| = ln = ln(𝑒 2𝑥 ∙ |3𝑥 + 1|77 ) − ln|𝑥 + 1|1/3
|𝑥 + 1|1/3
1
= ln 𝑒 2𝑥 + ln|3𝑥 + 1|77 ) − ln |𝑥 + 1|
3
1
= 2𝑥 + 77 ∙ ln |3𝑥 + 1| − ln |𝑥 + 1|
3
3 1 1
(ln|𝑓(𝑥)|)′ = 2 ∙ 77 ∙ − ∙
3𝑥 + 1 3 𝑥 + 1
231 1
=2+ −
3𝑥 + 1 3(𝑥 + 1)
𝑒 2𝑥 (3𝑥 + 1)77 231 1

(𝑥 𝑥 )′ = 3 ∙ (2 + − )
√𝑥 + 1 3𝑥 + 1 3(𝑥 + 1)
100

❖ Oefening
1
Gegeven de functie 𝑓 (𝑥) = (𝑐𝑜𝑠 𝑥 )√𝑥 . Bepaal 𝑓′(𝑥).
1
ln | 𝑐𝑜𝑠 𝑥 | 𝑡𝑎𝑛 𝑥
Antwoord: 𝑓 ′ (𝑥) = −(𝑐𝑜𝑠 𝑥 )√𝑥 ( + )
2√𝑥 3 √𝑥
1
ln|𝑓(𝑥)| = ln | cos 𝑥|1/√𝑥 = ln | cos 𝑥 | = (𝑥)−1/2 ∙ ln | cos 𝑥 |
√𝑥
Logaritmisch afleiden:
1 − sin 𝑥
(ln|𝑓(𝑥)|)′ = − 𝑥 −3/2 ∙ ln|cos 𝑥 | + 𝑥 −1/2 ∙
2 cos 𝑥
1
= − 𝑥 −3/2 ∙ ln|cos 𝑥 | − 𝑥 −1/2 ∙ tan 𝑥
2
1
⇒ 𝑓 𝑥 = 𝑓(𝑥) ∙ (ln|𝑓(𝑥)|)′ = (cos 𝑥)1/√𝑥 ∙ (− 𝑥 −3/2 ∙ ln|cos 𝑥 | − 𝑥 −1/2 ∙ tan 𝑥)
′( )
2
❖ Oefening
(2𝑥 + 5)(𝑥 2 − 1)
Gegeven de functie 𝑓 (𝑥) = . Bepaal 𝑓′(𝑥).
5𝑥 6 − 4𝑥 3 + 7
(2𝑥 + 5)(𝑥 2 − 1) 2 2𝑥 30𝑥 5 − 12𝑥 2
Antwoord: 𝑓 ′ (𝑥) = ( + − )
5𝑥 6 − 4𝑥 3 + 7 (2𝑥 + 5) 𝑥 2 − 1 5𝑥 6 − 4𝑥 3 + 7
❖ Herhaling: equivalente definities afgeleide
𝑓(𝑥0 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥0 )
𝑓 ′ (𝑥0 ) = lim
△𝑥→0 △𝑥
𝑓(𝑥0 + ℎ) − 𝑓(𝑥0 )
𝑓 ′ (𝑥0 ) = lim 𝒙 = 𝒙𝟎 +△ 𝒙
ℎ→0 ℎ
△ 𝒙 = 𝒙 − 𝒙𝟎
𝑓(𝑥) − 𝑓(𝑥0 )
𝑓 ′ (𝑥0 ) = lim
𝑥→𝑥0 𝑥 − 𝑥0
❖ Verband tussen continuïteit en afleidbaarheid
Intuïtief: Als er in een punt aan de grafiek een raaklijn bestaat,

dan kan de functie nooit discontinu zijn in dat punt.
Een functie die ophefbaar discontinu is in een punt van haar domein (perforatie) kan geen
raaklijn hebben in dat punt
Een functie die essentieel discontinu is in een punt van haar domein (sprong) zeker ook niet.
Afleidbaar Continu
101

(Betekenis: geen afleidbaarheid zonder continuïteit)

Bewijs Bewijs: Definitie continuïteit
Gegeven: 𝑓 ′ (𝑥0 ) ∈ ℝ. Te bewijzen: lim 𝑓(𝑥 ) = 𝑓(𝑥0 ).
𝑥→𝑥0
Als 𝑥 ≠ 𝑥0 , dan
𝑓(𝑥) − 𝑓(𝑥0 )
𝑓 (𝑥) = 𝑓 (𝑥) − 𝑓 (𝑥0 ) + 𝑓(𝑥0 ) = ∙ (𝑥 − 𝑥0 ) + 𝑓(𝑥0 )
𝑥 − 𝑥0
dus
𝑓(𝑥) − 𝑓(𝑥0 )
lim 𝑓 (𝑥 ) = lim ∙ lim (𝑥 − 𝑥0 ) + lim 𝑓(𝑥0 )
𝑥→𝑥0 𝑥→𝑥0 𝑥 − 𝑥0 𝑥→𝑥0 𝑥→𝑥0
= 𝑓 ′ (𝑥0 ) ∙ 0 + 𝑓(𝑥0 ) = 𝑓(𝑥0 )
Let op: De omgekeerde bewering is ONWAAR.

(Een functie die continu is in een punt is niet noodzakelijk afleidbaar in dat punt)
❖ Continuïteit betekent niet noodzakelijk afleidbaarheid
Typische tegenvoorbeelden: absolute functie en 𝑔 = 3√𝑥
𝑔 = 3√𝑥 , 𝑛𝑖𝑒𝑡 𝑎𝑓𝑙𝑒𝑖𝑑𝑏𝑎𝑎𝑟 𝑖𝑛 𝑥.

′ 1
𝑔′ = (𝑥 1/3 ) = 𝑥 −2/3
3
1 1 1
𝑔 ′ (0) = ∙ 2 = ∉ ℝ
3 3 0
0
102

❖ Stelling van Rolle
Dus moet glad zijn
𝑎 𝑐1 𝑐2 b
Rico raaklijn
Als de drie voorwaarden voldaan zijn, dan zal je sowieso ergens een horizontale raaklijn tegen
komen (raaklijn met rico= 0).
Grafisch voorbeeld
𝑪𝟐 = 𝟎
❖ Oefening: Juist of fout?
𝑓 𝑐𝑜𝑛𝑡𝑖𝑛𝑢 𝑜𝑝 [ 𝑎, 𝑏 ] ⇒ ∃ 𝑐 ∈] 𝑎, 𝑏 [∶ 𝑓 ′ (𝑐) = 0
Als
𝑓 (𝑎) = 𝑓 (𝑏)
→ fout, met slechts twee voorwaarden zal deze c niet bestaan.
Tegenvoorbeeld:
1 geen horizontale raaklijn (niet glad)

1
𝑦 = |𝑥 − |
2
0 0,5 1
103

❖ Stelling van Lagrange
a.k.a de middelwaardestelling
Gemiddelde verandering van 𝑓 op

[ 𝑎, 𝑏 ]
↳ a.k.a. rico koorde door (𝑎, 𝑓(𝑎)) en (𝑏, 𝑓 (𝑏))
De stelling van Lagrange baseert zich deels op de stelling van Rolle. Alleen zegt deze stelling dat
𝑓(𝑎) en 𝑓(𝑏) op een verschillende hoogte liggen.
Als volgt zegt zijn stelling dat er in ieder geval ergens één raaklijn in de grafiek van zo’n functie
dezelfde rico heeft als de koorde van deze functie.
Grafisch voorbeeld
104

❖ Trajectcontroles
❖ Stelling van Lagrange
In de praktijk
→ Na een rit met de wagen geeft de boordcomputer aan dat de gemiddelde snelheid over
deze rit gelijk is aan 125 km/u.
Dan moet je snelheidsmeter tijdens deze rit ooit wel eens 125 km/u aangeduid hebben.
→ Trajectcontroles gebruiken deze stelling om tot beboeting over te gaan.
❖ Juist of fout?
1. Als een functie afleidbaar is in 𝑎, dan is ze ook continu in 𝑎. juist

2. Als een afleidbare functie op ℝ twee of meer nulpunten heeft, fout, p.111
dan heeft de afgeleide functie minstens één nulpunt.
3. Als f continu is op [ 0, 1 [, afleidbaar op ] 0, 1 [ en zodat 𝑓 (0) = 𝑓 (1),
dan bestaat er een 𝑐 ∈ ] 0; 1 [ met 𝑓 ′ (𝑐) = 0.
Fout, [ 0 , 1 [ moet met gesloten haken zijn.
via deze schrijfwijze is 𝑓(0) ≠ 𝑓(1)
❖ Oefening 3.6 op st. van Lagrange
Onderzoek telkens of de voorwaarden van de st. van Lagrange vervuld zijn en indien ja, zoek 𝑐.
(a) 𝑓(𝑥) = 𝑥 2 − 6𝑥 + 1 op [ −1, 2 ] (b) 𝑔(𝑥) = |𝑥 − 3| op [ 2, 5]
(zelf op te lossen)
105

3.3 Hoorcollege 9
Funtieonderzoek
 Stijgen en dalen ⟶ 𝒇′
 Convexiteit en concaviteit ⟶ 𝒇′′
 Lokale extrema en buigpunten
Differentiaal en marginale veranderingen

 Differentiaal van een functie
 Toepassing in de economie: marginale veranderingen
❖ Functieonderzoek
❖ Stijgen van een functie
𝑥1 < 𝑥2
1 2 ⇒ 𝑓 (1) < 𝑓(2)
1 1,5 ⇒ 𝑓(1) < 𝑓(1,5)
❖ Dalen van een functie
106

❖ Verloop en eerste afgeleide van een functie
Rico van de raaklijn in (𝒙, 𝒇(𝒙))
Het verloop van de functie rondom een punt wordt bepaald door de stand van de raaklijn in dat
punt.
❖ Stijgen en dalen van een functie
𝑓 (𝑥) = 2𝑥 5 − 5𝑥 2
𝑓 ′ (𝑥) = 10𝑥 4 − 10𝑥
= 10𝑥(𝑥 3 − 1) ⟶ 𝒐𝒏𝒕𝒃𝒊𝒏𝒅𝒆𝒏 𝒐𝒎𝒅𝒂𝒕
𝒆𝒆𝒏 𝒕𝒆𝒌𝒆𝒏𝒐𝒏𝒅𝒆𝒓𝒛𝒐𝒆𝒌
𝒈𝒆𝒘𝒆𝒏𝒔𝒕 𝒊𝒔
Ontbinden:
= 10𝑥(𝑥 3 − 1) (𝐴3 − 𝐵3 )
= 10𝑥(𝑥 − 1)(𝑥 2 + 𝑥 + 1)
↳ 𝐷 = 12 − 4 ∙ 1 ∙ 1 = −3 < 0,
𝑑𝑢𝑠 𝑜𝑛𝑡𝑏𝑖𝑛𝑑𝑏𝑎𝑎𝑟
Tekenonderzoek 𝑓′:
𝑥 0 1 𝑥 0 1
𝑓′(𝑥) + 0 − 0 + 10𝑥 − − − 0 + + +
𝑥−1 − − − − − 0 −
𝑓(𝑥) 𝑥2 + 𝑥 + 1 + + + + + + +
Lokaal lokaal 𝑓(𝑥) + + + 0 + 0 +
Maximum minimum
107

❖ Convexiteit van een functie (=parabool is een dal-vrom)
❖ Concaviteit van een functie (=parabool met een berg-vorm)
❖ Convexiteit / concaviteit en de tweede afgeleide
Tweede afgeleide is positief

Tweede afgeleide is negatief
Grafische verklaring
Bij een convexe functie zal de helling van de raaklijn toenemen als 𝑥 groter wordt. M.a.w. de
afgeleide functie 𝑓′ is dan zelf een stijgende functie. Gevolg: 𝑓 ′′ (𝑥) > 𝟎.
Bij een concave functie zal de helling van de raaklijn afnemen als 𝑥 groter wordt. M.a.w. de
afgeleide functie van 𝑓′ is dan zelf een dalende functie. Gevolg: 𝑓 ′′ (𝑥) < 𝟎.
108

De afgeleide van een functie is gelijk aan de rico van de raaklijn van die functie
De tweede afgeleide van een functie is gelijk aan de evolutie van de rico’s van die raaklijn.
Deze stelling zegt: als deze evolutie stijgt, is het convex, als deze evolutie daalt, is het concaaf.
❖ Concaviteit / convexiteit van een functie
𝑓 (𝑥) = 2𝑥 5 − 5𝑥 2
𝑓 ′ (𝑥) = 10𝑥 4 − 10𝑥
𝑓 ′′ (𝑥) = 40𝑥 3 − 10 1
1 ≈ 0,63
= 40 (𝑥 3 − ) 3
√4
4
Ontbinden:
1
= 40 (𝑥 3 − )
4
1 3
= 40(𝑥 3 − ( 3 ) )
√4
1 2
1 1 2
= 40(𝑥 − 3 )(𝑥 + 3 𝑥 + ( 3 ) )
√4 √4 √4
1 2 1 2 1 2
↳ 𝐷 = ( 3 ) − 4 ∙ 1 ∙ ( 3 ) = −3 ∙ ( 3 ) < 0,
√4 √4 √4
Tekenonderzoek 𝑓′: 1
𝑥 3
√4
1
𝑥 3
1
√4 40(𝑥 − 3 )
√4 − − 0 + + +
𝑓′′(𝑥) − − 0 + +
2
1 1 2
𝑥 + 3 𝑥 + (3 ) + + + + + +
𝑓(𝑥) √4 √4
buigpunt 𝑓(𝑥) − − 0 + + +
❖ Intermezzo
Eén van de volgende uitspraken is fout. Welke?
A. Als 𝑓 afleidbaar is in 1, dan is 𝑓 continu in 1.

B. Als 𝑓 verandert van convex naar concaaf in 1, dan heeft 𝑓 buigpunt in 1.
- Zie voorbeeld volgende pagina 𝑓(𝑥) = |𝑥 2 − 1|
C. Als een afleidbare functie 𝑓 nulpunten heeft in 0 en in 1, dan zal er een punt 𝑐 tussen
0 en 1 bestaan waar 𝑓 ′ (𝑐) = 0. ↘ Stelling van Rolle
109

❖ Buigpunten
❖ Geen buigpunt
Een tekenwisseling van 𝑓" in 𝑥0 hoeft niet te betekenen dat 𝑓 een buipunt heeft in 𝑥0
𝑔(𝑥) = 𝑥 2 − 1
Het gewone voorschrift (zonder absolute waarden) geeft de groene dal-vorm weer,
met de top ( 0, −1 ).
110

❖ Stellingen over buigpunten
𝑓 (𝑥) = 𝑥 3 − 2𝑥 + 1
𝑥0 = 1
Buigpunt? ⇒ verandert 𝑓′′(𝑥) van teken in 1?
𝑓 ′ (𝑥) = 3𝑥 2 − 1
𝑓 ′′ (𝑥) = 6𝑥
⇒ ℎ𝑒𝑡 𝑣𝑒𝑟𝑎𝑛𝑑𝑒𝑟𝑡 𝑛𝑖𝑒𝑡 𝑣𝑎𝑛 𝑡𝑒𝑘𝑒𝑛, 𝑑𝑢𝑠 𝑒𝑟 𝑖𝑠 𝑔𝑒𝑒𝑛 𝑏𝑢𝑖𝑔𝑝𝑢𝑛𝑡
𝑤𝑎𝑛𝑡 1 𝑖𝑠 𝑔𝑒𝑒𝑛 𝑛𝑢𝑙𝑝𝑢𝑛𝑡 𝑣𝑎𝑛 𝑓 ′′ .
Differentieerbaar = afleidbaar
Opgelet!
→ Het omgekeerde van (2) is onwaar.

→ Het omgekeerde van (3) is onwaar.
Bedenk zelf tegenvoorbeelden. Hint: bestudeer 𝑓 (𝑥) = 𝑥 𝑝 voor enkele waarden van 𝑝.
(2)
𝑓 ′′ (𝑥0 ) = 0 ⇒ 𝑓 heeft een buigpunt in 𝑥0
We willen met een tegenvoorbeeld bewijzen dat 𝑓 ′′ (𝑥0 ) = 0 is en geen buigpunt heeft in 0.
Vb. 1: 𝑓(𝑥) = 𝑥 3 , 𝑥0 = 0
𝑓 ′ (𝑥) = 3𝑥 2 , 𝑓 ′′ (𝑥) = 6𝑥 , 𝑓 ′′ (0) = 6 ∙ 0 = 0
⇒ geen tegenvoorbeeld, 𝑥0 heeft wel een buigpunt
Vb. 1: 𝑓(𝑥) = 𝑥 4 , 𝑥0 = 0
𝑓 ′ (𝑥) = 4𝑥 3 , 𝑓 ′′ (𝑥) = 12𝑥 2 , 𝑓 ′′ (0) = 12 ∙ 02 = 0
⇒ wel goed tegenvoorbeeld
↳ 𝑓 ′′ (0) = 0, maar heeft in𝑥0 geen buigpunt van 𝑓 (𝑥) = 𝑥 4
111

(3)
Zoek 𝑝 zodat
1) 𝑓 (𝑥) = 𝑥 𝑝 heeft buigpunt in 0
2) 𝑓 ′′ (0) = 0 en 𝑓 ′′′ (0) = 0
𝑓 (𝑥) = 𝑥 5
𝑓 ′ (𝑥) = 5𝑥 4 , 𝑓 ′′ (𝑥) = 20𝑥 3 , 𝑓 ′′ (0) = 20 ∙ 03 = 0
𝑓 ′′′ (𝑥) = 60𝑥 2 , 𝑓 ′′ (0) = 60 ∙ 02 = 0
❖ Juist of fout?
A. Als 𝑓 een buigpunt heeft in 𝑎, dan is 𝑓 afleidbaar in 𝑎.

B. Als 𝑎 ∈ dom 𝑓 en 𝑓′′ verandert van teken in 𝑎, dan heeft 𝑓 een buigpunt in 𝑎.
C. Als 𝑓 ′′′ (𝑎 ) bestaat en 𝑓 heeft een buigpunt in 𝑎, dan 𝑓 ′′′ (𝑎) ≠ 0.
❖ Lokale extrema
In een lokaal extremum verandert de functie dus van verloop.
Lokaal maximum
Lokaal minimum
Lokaal en globaal minimum (globaal = in de hele grafiek)
112

❖ Stellingen over lokale extrema’s
Dit, om tekenonderzoek te vermijden
Opgelet!
→ Als 𝑓 ′ (𝑥0 ) = 0 en 𝑓 ′′ (𝑥0 ) = 0 kan men a priori geen besluit trekken over 𝑥0 .
In dit geval dient het teken van 𝑓′ onderzocht te worden.
→ De beweringen zijn niet omkeerbaar! Zo is het oa. Mogelijk een lokaal extremum te
hebben in een punt 𝑥0 waar 𝑓 ′ (𝑥0 ) = 0 en 𝑓 ′ ′(𝑥0 ) = 0.
(Tegenvoorbeeld: 𝑓 (𝑥) = 𝑥 4 in 𝑥0 = 0. )
𝑓 ′ (𝑥0 ) = 0 ⇒ raaklijn is horizontaal in 𝑥0

𝑓 ′′ (𝑥0 ) > 0
Oefening
Voorbeeld dat deze stelling niet lukt:
3
𝑓 (𝑥) = (𝑥 − 1)3 + 1
2
Hebben we een lokaal extrema in het punt 𝑥0 = 1?
Normaal zou je dit oplossen a.d.h.v. een tekenonderzoek (zie vroeger),

De stelling over lokale extema zegt dat dit niet nodig is.
Oplossing via stelling:
3 9
𝑓 ′ (𝑥) = ∙ 3(𝑥 − 1)2 ∙ (𝑥 − 1)′ + 0 = (𝑥 − 1)2
2 2
9
𝑓 ′′ (𝑥) = ∙ 2 (𝑥 − 1)1 = 9(𝑥 − 1)
2
9
𝑓 ′ (1) = ∙ 2 (1 − 1)1 = 0
2
′′ ( )
𝑓 1 = 9(𝑥 − 1) = 0
Conclusie: we kunnen niet steunen op de stelling want 𝑓 ′ (1) = 0 En

𝑓 ′′ (1) = 0. We moeten dus toch een tekenonderzoek uitvoeren:
113

Tekenonderzoek 𝑓′:
1
𝑥 3
√4
𝑓′′(𝑥) + 0 +
𝑓(𝑥)
Antwoord: Nee, geen lokaal extrema.
❖ Oefening
Beschouw de functie
𝑥2 𝑥3
𝑓 (𝑥) = ln(𝑥 + 1) − 𝑥 + −
2 6
a. Bepaal het domein van deze functie
𝑥 2−𝑥 3 −𝑥(𝑥 2+𝑥−1)

b. Toon aan dat 𝑓 ′ (𝑥) = 2(𝑥+1) en 𝑓 ′′ (𝑥) = (𝑥+1)2
c. Bepaal de lokale extrema en de buigpunten van 𝑓.
d. Hoeveel nulpunten heeft deze functie? Bestudeer het verloop om dit uit te vissen.
(zelf op te lossen)
114

3.4 Hoorcollege 10
Absolute en relatieve veranderingen
Differentiaal en marginale veranderingen

 Differentiaal van een functie
 Toepassing in de economie: marginale verandering
Elasticiteit
 Elasticiteit van een functie in een punt
 Grafische interpretatie
 Verband tussen opbrengst en prijselasticiteit van de vraagfunctie
 Rekenregels
❖ Absolute en relatieve veranderingen
Beschouw een functie 𝑦 = 𝑓(𝑥). Elke verandering in de input (𝑥) heeft een effect op de output
(𝑦 = 𝑓(𝑥)). Deze veranderingen kunnen op verschillende manieren bestudeerd worden.
Veranderingen
Input Output
Absoluut △𝑥 △𝑥
△𝑥 △ 𝑓 (𝑥)
Relatief
𝑥 𝑓(𝑥)
△𝑥 △ 𝑓 (𝑥)
Procentueel %△𝑥 = ∙ 100 % △ 𝑓(𝑥) = ∙ 100
𝑥 𝑓(𝑥)
115

❖ Voorbeeld
1
𝑓 (𝑥) =
√𝑥
1 1
𝑥=4 (ref.punt) △ 𝑓(4) = −
√4 +△ 𝑥 √4
△𝑥 △𝑓(4)
%△𝑥 = 4
∙ 100 = 25 △ 𝑥 % △ 𝑓 (4) = 𝑓(4) ∙ 100 = 200 △ 𝑓(4)
Observatie 1:
△ 𝑓(𝑥) △𝑥→0
→ −0,0625
△𝑥
= 𝑓′(4)
1 1 1 1 1 1
𝑓 (𝑥) = = 𝑥 −1/2 𝑓 ′ (𝑥) = − 𝑥 −3/2 𝑓 ′ (4) = − ∙ 4−3/2 = − ∙ = −
√𝑥 2 2 2 8 16
−3 1 1
(= (41/2 ) = 2−3 = = )
23 8
Observatie 2:
% △ 𝑓 (4) △𝑥→0
→ −0,05 "𝐸𝑙𝑎𝑠𝑡𝑖𝑐𝑖𝑡𝑒𝑖𝑡 𝑣𝑎𝑛 𝑓
%△𝑥
Formule? (zie verder)
116

❖ Differentiaal en marginale verandering
Herhaling. Als 𝑓 afleidbaar in 𝑥, dan geldt per definitie

𝑓(𝑥 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥) = lim
△𝑥→0 △𝑥
Bijgevolg, als △ 𝑥 “voldoende dicht” bij nul is, dan

𝑓 (𝑥 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥) ≈ 𝑓 ′ (𝑥) ∙△ 𝑥
Een differentiaal is een multiplicator.

Een formule die toelaat om functieveranderingen te berekenen
𝑓(𝑥 +△ 𝑥) − 𝑓 (𝑥)
𝐃𝐞𝐟𝐢𝐧𝐢𝐭𝐢𝐞 ⟹ 𝑓 ′ (𝑥) ≈ ⟹ 𝑓(𝑥 +△ 𝑥) − 𝑓 (𝑥) ≈ 𝑓 ′ (𝑥) ∙△ 𝑥
△𝑥
↳ 𝑎𝑙𝑠 △ 𝑥 𝑘𝑙𝑒𝑖𝑛 𝑖𝑠
Voorbeelden
1. d(3𝑥 2 − 𝑥 + 1) = (3𝑥 2 − 𝑥 + 1)′ d𝑥 = (6𝑥 − 1)d𝑥
2. d(cos 𝑥 2 ) = (cos 𝑥 2 )′d𝑥 = (− sin 𝑥 2 )(𝑥 2 )′ d𝑥 = −2𝑥 sin 𝑥 2 d𝑥
❖ Differentiaal
Meetkundige betekenis
Uitleg: We hebben een referentiepunt 𝑓(𝑥), we ‘verstoren’ dit referentiepunt naar een
nieuwe functiewaarde, namelijk 𝑓(𝑥 +△ 𝑥). En men is geïnteresseerd in het verschil van de 𝑦-as,
terwijl men het verschil op de 𝑥-as weet. Bvb: 𝑥-as geeft de prijs weer, 𝑦-as geeft de opbrengst
weer. Hoeveel stijgt / daalt de opbrengst als men de prijs verhoogt?
117

Het doel van differentiaal rekenen is te achterhalen hoe groot △ 𝑓(𝑥) is (groene streep). Deze
groene afstand kunnen we heel goed benaderen door 𝑓′(𝑥) △ 𝑥 (blauwe streep).
❖ Marginale veranderingen
Motivering. Stellen we △ 𝑥 = 1 in de benaderingsformule

𝑓 (𝑥 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥) ≈ 𝑓 ′ (𝑥) ∙△ 𝑥, dan geldt
‘ △ 𝑥 ’ valt weg
𝑓 (𝑥 + 1) − 𝑓(𝑥) ≈ 𝑓′(𝑥)
= marginale verandering (economisch)
Opgelet! De marginale verandering 𝑓′(𝑥) is slechts een benadering van de werkelijke

verandering 𝑓 (𝑥 + 1) − 𝑓(𝑥) bij toename van 𝑥 met één eenheid.
❖ Voorbeeld
Gegeven is de kostenfunctie 𝐾(𝑞) = 𝑞2 + 3𝑞 + 100. Bereken en geef de betekenis van de marginale

kost bij een productieniveau van 100 eenheden.
Oplossing
→ 𝑀𝐾(𝑞) = 𝐾 ′ (𝑞) = 2𝑞 + 3
→ 𝑀𝐾(100) = 2 × 100 + 3 = 203.
Betekenis: Bij 𝑞 = 100 eenheden kost het de firma ongeveer 203 geldeenheden om een
extra eenheid te produceren.
→ Ter vergelijking, de reële meerkost is:
𝐾(101) − 𝐾 (100) = (1012 + 3 ∙ 101 + 100) − (1002 + 3 ∙ 100 + 100)
= 1012 − 1002 + 303 − 300 + 100 − 100 = 204 𝟐𝟎𝟒 ≈ 𝟐𝟎𝟑
❖ Oefening
De vraagvergelijking van een goed is 𝑝 = 10𝑞−1/2 . Benader (zonder rekentoestel) de prijs

wanneer 𝑞 = 24 eenheden van het goed gevraagd worden.
Oplossing
Stel 𝑓 (𝑞) = 10𝑞−1/2 , dan 𝑓 ′ (𝑞) = −5𝑞−3/2 .

Benaderingsformule: 𝑓 (𝑞 +△ 𝑞) − 𝑓(𝑞) ≈ 𝑓 ′ (𝑞) ∙△ 𝑞 = −5𝑞−3/2 ∙△ 𝑞
Kies 𝑞 = 25 en △ 𝑞 = −1, dan 1
𝑓(24) − 𝑓(25) ≈ −5 ∙ 125 ∙ (−1)
𝑓 (24) − 𝑓 (25) ≈ −5 ∙ 25−3/2 ∙ (−1) 𝑓(24) − 𝑓(25) ≈
1
25
1 1
𝑓(24) = 25 + (10 ∙ )
1 √25
𝑓 (24) ≈ 2 + ≈ 2,04 1
= 25 +
10
25 5
De prijs bij 𝑞 = 24 is ongeveer 2,04 geldeenheden.

Exact: 𝑓(24) = 2,041241 … )
118

❖ Elasticiteit
20
rico= − 1 = −20
40 ≈ 𝑟𝑖𝑐𝑜 𝑅 = 𝑓′(3)
△ 𝑓(𝑝0 )
20
3 4
𝑝0 +△ 𝑝 = 1
△ 𝑓(𝑝0 )
≈ 𝑓′(𝑝0 )
△𝑝
⇓
△ 𝑓 (𝑝0 ) ≈ 𝑓 ′ (𝑝0 ) ∙△ 𝑝 (𝑎𝑏𝑠𝑜𝑙𝑢𝑢𝑡 𝑔𝑒𝑠𝑐ℎ𝑒𝑡𝑠𝑡)
Relatief
1
△ 𝑝 = 1 (absoluut) ⟶ relatief: 3
= 0,333 … = 33,3 %
20 1
△ 𝑓 (𝑝0 ) = −20 (𝑎𝑏𝑠𝑜𝑙𝑢𝑢𝑡) ⟶ relatief: − 40 = − 2 = −50 %
Relatief verandering van 𝑓 −1/2 3

= = − = −1,5 (𝑖𝑠 𝑑𝑒 𝑒𝑙𝑎𝑠𝑡𝑖𝑐𝑖𝑡𝑒𝑖𝑡)
relatief verandering in 𝑝 1/3 2
△ 𝑓(𝑝0 )
33,3 % ↑ in 𝑝 ⟹ 50 % ↓ in 𝑞
𝑓(𝑝0 )
50 = −1,5
1 % in I 𝑝 ⟹ % ↓ in 𝑞 △𝑝
33,3 𝑝0
△ 𝑓(𝑝0 ) △𝑝
= −1,5 ∙ (𝑟𝑒𝑙𝑎𝑡𝑖𝑒𝑓 𝑔𝑒𝑠𝑐ℎ𝑒𝑡𝑠𝑡)
△𝑝 𝑝0
❖ Het concept elasticiteit
→ Elasticiteit is net als marginaliteit een instrument om verandering te meten.

Marginaliteit is gebaseerd op absolute veranderingen, elasticiteit op relatieve
veranderingen.
→ Herhaling: de marginale verandering van 𝑓 in 𝑥0 is
→ De elasticiteit van 𝑓 in 𝑥0 definiëren we nu conceptueel als:

relatieve verandering van 𝑓 in 𝑥0
𝜀𝑓 (𝑥0 ) = lim
△𝑥→0 relatieve verandering van 𝑓 in 𝑥0
119

❖ Elasticiteit: definities
Herhaling De afgeleide is een limietverhouding van absolute veranderingen:
Definitie: De elasticiteit van een functie 𝑦 = 𝑓(𝑥) in een punt 𝑥0 , 𝜀𝑓 (𝑥0 ) genoteerd, is de
limiet, voor △ 𝑥 ⟶ 0, van de relatieve verandering van 𝑓(𝑥) in 𝑥0 gedeeld door de relatieve
verandering van 𝑥 in 𝑥0 :
Interpratatie. Voor kleine procentuele wijzigingen % △ 𝑥 geldt
△ 𝑓(𝑥0 )
≈ 𝜀𝑓 (𝑥0 ) ∙ % △ 𝑥
𝑓(𝑥0 )
↳ "𝑚𝑢𝑙𝑡𝑖𝑝𝑙𝑖𝑐𝑎𝑡𝑜𝑟"
❖ Benaderingsformules
Voor kleine veranderingen ∆𝑥
Absolute veranderingen Relatieve veranderingen
Definitie afgeleide in 𝑥0 : Definitie elasticiteit in 𝑥0
△ 𝑓 (𝑥0 ) △ 𝑓(𝑥0 ) / 𝑓(𝑥0 )

𝑓 ′ (𝑥0 ) = lim 𝜀𝑓 (𝑥0 ) = lim
△𝑥→0 △𝑥 △𝑥→0 △ 𝑥 / 𝑥0
% △ 𝑓(𝑥0 )
= lim
△𝑥→0 %△𝑥
⇓ ⇓
Benaderingsformule in 𝑥0 : Benaderingsformule:
△ 𝑓(𝑥0 ) ≈ 𝑓 ′ (𝑥0 ) ∙△ 𝑥 % △ 𝑓(𝑥0 ) ≈ 𝜀𝑓 (𝑥0 ) ∙ % △ 𝑥

120

❖ Basisformule elasticiteit
Stelling
Bewijs
Bewijs
△ 𝑓(𝑥0 ) / 𝑓(𝑥0 ) ⟶ 𝑟𝑒𝑙𝑎𝑡𝑖𝑒𝑣𝑒 𝑣𝑒𝑟𝑎𝑛𝑑𝑒𝑟𝑖𝑛𝑔 𝑖𝑛 𝑓

𝜀𝑓 (𝑥0 ) = lim
△𝑥→0 △ 𝑥 / 𝑥0 ⟶ 𝑟𝑒𝑙𝑎𝑡𝑖𝑒𝑣𝑒 𝑣𝑒𝑟𝑎𝑛𝑑𝑒𝑟𝑖𝑛𝑔 𝑖𝑛 𝑥
𝑓 (𝑥0 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥0 ) 𝒙𝟎 ⟶ 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡𝑎𝑛𝑡, ℎ𝑎𝑛𝑔𝑡 𝑛𝑖𝑒𝑡 𝑎𝑓 𝑣𝑎𝑛 𝑥
= lim ∙
△𝑥→0 𝑓(𝑥0 ) △𝒙 𝑑𝑢𝑠 𝑚𝑎𝑔 𝑗𝑒 𝑣𝑜𝑜𝑟𝑜𝑝 𝑧𝑒𝑡𝑒𝑛
𝑓 (𝑥0 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥0 ) 𝑥0
= lim ∙
△𝑥→0 △𝑥 𝑓(𝑥0 )
𝑥0 𝑓(𝑥0 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥0 ) 𝑥0
= ∙ lim = ∙ 𝑓′(𝑥0 )
𝑓(𝑥0 ) △𝑥→0 △𝑥 𝑓 𝑥0 )
(
❖ Oefening
100
𝐵𝑒𝑠𝑐ℎ𝑜𝑢𝑤 𝑑𝑒 𝑣𝑟𝑎𝑎𝑔𝑓𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑒 𝑞 = 𝑉(𝑝) = . 𝐵𝑒𝑟𝑒𝑘𝑒𝑛 𝑑𝑒 𝑝𝑟𝑖𝑗𝑠𝑒𝑙𝑎𝑠𝑡𝑖𝑐𝑖𝑡𝑒𝑖𝑡 𝑣𝑎𝑛 𝑑𝑒 𝑣𝑟𝑎𝑎𝑔 𝑖𝑛
𝑝−1
𝑝 = 𝑝0 = 5 𝑒𝑛 𝑖𝑛𝑡𝑒𝑟𝑝𝑟𝑒𝑡𝑒𝑒𝑟 𝑑𝑒𝑧𝑒 𝑤𝑎𝑎𝑟𝑑𝑒.
Oplossing
→ Prijselasticiteit van de vraag = 𝜀𝑉 (𝑝0 )
𝑉′(𝑝) 𝑝
𝜀𝑉 (5) = 𝑝=− (∗)
𝑉(𝑝) 𝑝−1
→ 𝜀𝑉 (5) = −1,25
→ Interpretatie: bij een prijs van 5 geldeenheden zal een prijstoename van 1 % resulteren
in een vraagdaling met ongeveer 1,25 %
(∗) tussenstappen:
100 (𝑢𝑝 )′ = 𝑝 ∙ (𝑢𝑝−1 ) ∙ 𝑢′

𝑉(𝑝 ) = = 100 ∙ (𝑝 − 1)−1
𝑝−1
100
𝑉 ′ (𝑝) = = 100 ∙ (−1)(𝑝 − 1)−2 ∙ (𝒑 − 𝟏)′
𝑝−1
= 100 ∙ (𝑝 − 1)2
𝑉 ′ (𝑝) −100(𝑝 − 1)−2

⟹ ∙𝑝= ∙ 𝑝 = −1 ∙ (𝑝 − 1)−1 ∙ 𝑝
𝑉(𝑝) 100(𝑝 − 1)1
𝑝
=
𝑝−1
121

❖ Grafische betekenis van 𝜀𝑓 (𝑥0 )
“Marshall criterium”
= een meetkundige interpretatie
van ℇ𝑓 (𝑥0 ) wanneer 𝑓 een dalende
functie is.
Hier: 𝑓 is elastisch in 𝑥0 , want 𝐴 > 𝐵
Bewijs
Bewijs
Vergelijk raaklijn 𝑅 door het punt (𝑥0 , 𝑓 (𝑥0 )):
𝑦 − 𝑓 (𝑥0 ) = 𝑓 ′ (𝑥0 )(𝑥 − 𝑥0 )
Snijpunt van 𝑅 met de 𝑋-as: (𝑥𝑅 , 0)
𝑓 (𝑥0 )
𝑥𝑅 − 𝑥0 = − als 𝑓 ′ (𝑥0 ≠ 0)
𝑓 ′ (𝑥0 )
Dus
𝑓′(𝑥0 ) (∗) 1 𝐴
𝜀𝑓 (𝑥0 ) = ∙ 𝑥0 ⇒ − ∙ 𝑥0 = −
𝑓 (𝑥0 ) 𝑥𝑅 − 𝑥0 𝐵
Notities bij bewijs: Vergelijk rechte door punt (𝒂, 𝒃)

en rico = m
𝒚 − 𝒃 = 𝒎(𝒙 − 𝒂)
Vergelijk raaklijn 𝑅 door het punt (𝑥0 , 𝑓 (𝑥0 )):
rico
( ) ′ ( )( )
𝑦 − 𝑓 𝑥0 = 𝑓 𝑥0 𝑥 − 𝑥0
𝒐 − 𝒇(𝒙𝒐 ) = 𝒇′(𝒙𝟎 )(𝒙𝑹 − 𝒙𝟎 )
Snijpunt van 𝑅 met de 𝑋-as: (𝑥𝑅 , 0)
𝑦=0
𝑓 (𝑥0 )
𝑥𝑅 − 𝑥0 = − als 𝑓 ′ (𝑥0 ≠ 0)
𝑓 ′ (𝑥0 )
⇓
𝟏 𝒇′ (𝒙𝟎 )
Dus − 𝒙 = 𝒇(𝒙𝟎)
𝑹 −𝒙𝟎
𝑓′(𝑥0 ) (∗) 1 𝐴
𝜀𝑓 (𝑥0 ) = ∙ 𝑥0 ⇒ − ∙ 𝑥0 = −
𝑓 (𝑥0 ) 𝑥𝑅 − 𝑥0 𝐵
122

𝑥𝑅
𝐴 𝑥0 𝐵
𝐴 = 𝑥0 , 𝐵 = 𝑥𝑅 − 𝑥0
❖ Verband tussen 𝑂′(𝑝) en prijselasticiteit van de vraag
Vraagfunctie: 𝑞 = 𝑉(𝑝)
Opbrengstfunctie: 𝑂(𝑝) = 𝑝 ∙ 𝑞 = 𝑉(𝑝 ) ∙ 𝑝
Verbandformule: indien de vraagfunctie 𝑉 afleidbaar in 𝑝 en 𝑉 (𝑝) ≠ 0, dan
𝑑𝑂
= 𝑞 ∙ (1 + 𝜀𝑉 (𝑝)) ( 𝑧𝑒𝑙𝑓𝑑𝑒 𝑛𝑜𝑡𝑎𝑡𝑖𝑒: 𝑂′ (𝑝 ) = 𝑉(𝑝) ∙ (1 + 𝜀𝑉 (𝑝)) )
𝑑𝑝
Volgt dat het teken van 𝑂′(𝑝) bepaald is door het teken van 1 + 𝜀𝑉 (𝑝).
Gevolg.
Opmerking Als 𝜀𝑉 (𝑝) = −1 ("V is eenheidselastisch in p").

𝑑𝑂
Dan kan men a priori geen besluit trekken over 𝑝0. Een tekenonderzoek van 𝑑𝑝 wijst dan uit
of 𝑝0 een lokaal maximum of minimum van 𝑂 is.
Voorbeeld.
𝑞 = 𝑉(𝑝) = 𝑎 − 𝑏 ∙ 𝑝 (𝑎, 𝑏 > 0)

⟶ 𝑂 = 𝑞 ∙ 𝑝 = 𝑉(𝑝) ∙ 𝑝 = (𝑎 − 𝑏 ∙ 𝑞) ∙ 𝑝 = 𝑎 ∙ 𝑝 − 𝑏 ∙ 𝑝 2 ( 𝑶′ (𝒑) = 𝒂 − 𝒃 ∙ 𝒑 )
𝑑𝑂
= 𝑞 ∙ (1 + 𝜀𝑉 (𝑝))
𝑑∙𝑝
−𝑏 ∙ 𝑝 𝑎−𝑏∙𝑝−𝑏∙𝑝 𝑎−2∙𝑏∙𝑝
= 𝑞∙ 1+ =𝑞∙ = 𝑞∙ (𝒒 = 𝒂 − 𝒃 ∙ 𝒒)
𝑎−𝑏∙𝑝 𝑎−𝑏∙𝑝 𝑎−𝑏∙𝑝
123

𝑎−2∙𝑏∙𝑝
=𝑞∙
𝑞
= 𝑎−2∙𝑏∙𝑝
In rubriek ‘gevolg’ en ‘opmerking’ worden er drie gevallen besproken. Hieronder een

gelijkaardige opsomming:
Geval 1:
𝑑𝑂
1 + 𝜀𝑉 (𝑝) > 0 ⟶ >0 ⟶0 ↑
𝑑𝑝
Geval 2:
𝑑𝑂
1 + 𝜀𝑉 (𝑝) < 0 ⟶ <0 ⟶0 ↓
𝑑𝑝
Geval 3:
𝑑𝑂
1 + 𝜀𝑉 (𝑝) = 0 ⟶ =0 ⟶ 0 𝑏𝑙𝑖𝑗𝑓𝑡 𝑐𝑜𝑛𝑡𝑠𝑎𝑛𝑡
𝑑𝑝
Bewijs
Bewijs
Uit 𝑂 = 𝑝 ∙ 𝑉(𝑝) volgt
𝑂′ (𝑝) = 1 ∙ 𝑉(𝑝) + 𝑝 ∙ 𝑉′(𝑝) productregel

𝑝 𝑉′(𝑝)
= 𝑉(𝑝) (1 + ) 𝑉(𝑝) afzonderen
𝑉(𝑝)
= 𝑉(𝑝) (1 + 𝜀𝑉 (𝑝)) basisformule elasticiteit
Grafische analyse
𝒂
𝟐
2 1
0 𝑎
124

𝑨′ 𝑩′
𝒙′𝑹
𝑨 𝑩
𝑥0′ 𝑥0 ↳ 𝒙𝑹
↓ ↓
𝐴′ < 𝐵′ ⇒ 𝑉 𝑖𝑠 𝑖𝑛𝑒𝑙𝑎𝑠𝑡𝑖𝑠𝑐ℎ 𝑖𝑛 𝑥0′ 𝐴 > 𝐵 ⇒ 𝑉 𝑖𝑠 𝑒𝑙𝑎𝑠𝑡𝑖𝑠𝑐ℎ 𝑖𝑛 𝑥0
𝑏 𝑏 𝑏
𝑉(𝑝 ) = 𝑏 − ∙𝑝 𝑉 ′ (𝑝) −𝑎 −𝑎 ∙𝑝 ∙ 𝒂
𝑎 ∙𝑝 = ∙𝑝 =
𝑏 𝑉 ′ (𝑝) 𝑏 𝑏
𝑉 ′ (𝑝) = − 𝑏−𝑎∙𝑝 (𝑏 − ∙ 𝑝) ∙ 𝒂
𝑎 𝑎
−𝑏 ∙ 𝑝 −𝑝
= =
𝑎∙𝑏−𝑏∙𝑝 𝑎−𝑝
1. Elastisch
𝑝 𝑝
− < −1 ⟺ >1 ⟺ 𝑝 >𝑎−𝑝
𝑎−𝑝 𝑎−𝑝
⟺ 2𝑝 > 𝑎
𝑎
⟺𝑝>
2
2. Inelastisch
𝑝 𝑎
𝐴𝑛𝑎𝑙𝑜𝑜𝑔: − > −1 ⟺𝑝<
𝑎−𝑝 2
3. Eenheidselastisch
𝑝 𝑎
− = −1 ⟺𝑝=
𝑎−𝑝 2
125

❖ Rekenregels elasticiteitsfuncties
1. Regel machtsfunctie: als 𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑥 𝑏 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0), dan 𝜀𝑓 = 𝑏
2. Regel exponentiële functie: als 𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑒 𝑏𝑥 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0), dan 𝜀𝑓 = 𝑏𝑥
3. Productregel: 𝜀𝑓∙𝑔 = 𝜀𝑓 + 𝜀𝑔
4. Quotiëntregel: 𝜀𝑓/𝑔 = 𝜀𝑓 − 𝜀𝑔
5. Kettingregel: als ℎ(𝑥) = 𝑔(𝑢) met 𝑢 = 𝑓(𝑥), dan 𝜀ℎ (𝑥) = 𝜀𝑔 (𝑢) ∙ 𝜀𝑓 (𝑥)
❖ Oefening
5 ln 𝑥 𝑒 3𝑥
Bepaal de elasticiteitsfunctie van 𝑓(𝑥) = .
√𝑥
❖ Oefening
Toon aan dat voor de functie 𝑔(𝑥) = 𝑓 (𝑥)𝑝 (𝑝 ∈ ℝ) geldt dat

𝜀𝑔 (𝑥) = 𝑝 ∙ 𝜀𝑓 (𝑥) ↳ 𝑔′ (𝑥) = (𝑓 (𝑥)𝑝 )′ = 𝑝 ∙ 𝑓 (𝑥)𝑝−1 ∙ 𝒇′(𝒙)
Bewijs
‘Bewijs’
𝑔′(𝑥)
𝜀𝑔 (𝑥) = ∙𝑥
𝑔(𝑥)
𝑓′(𝑥)𝑝
= ∙𝑥
𝑓 (𝑥)𝑝
𝑝 ∙ 𝑓 (𝑥)𝑝−1 ∙ 𝑓′(𝑥)
= ∙𝑥
𝑓 (𝑥)𝑝
1
= 𝑝∙ ∙ 𝑓′(𝑥) ∙ 𝑥
𝑓 (𝑥)
↳ = 𝜀𝑓 (𝑥)
= 𝑝 ∙ 𝜀𝑓 (𝑥)
126

❖ Regel: machtsfunctie
Als 𝑓(𝑥) = 𝑎𝑥 𝑏 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0), dan 𝜀𝑓 = 𝑏
Bewijs
Bewijs
(𝑎𝑥 𝑏 )′
𝜀𝑓 (𝑥) = 𝑥
𝑎𝑥 𝑏
𝑎𝑏𝑥 𝑏−1
= 𝑥
𝑎𝑥 𝑏
𝑎𝑏𝑥 𝑏
=
𝑎𝑥 𝑏
=𝑏
❖ Regel: exponentiële functie
als 𝑓(𝑥) = 𝑎𝑒 𝑏𝑥 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0), dan 𝜀𝑓 = 𝑏𝑥
Bewijs Bewijs
(𝑎𝑒 𝑏 )′
𝑎𝑒 𝑏𝑥
𝑎𝑒 𝑏𝑥 (𝑏𝑥)′
= 𝑥
𝑎𝑒 𝑏𝑥
𝑎𝑒 𝑏𝑥 𝑏𝑥
=
𝑎𝑒 𝑏𝑥
= 𝑏x
❖ Productregel voor elasticiteitsfuncties (zie hoorcollege 12 voor extra notities)

Bewijs
Bewijs
Zij ℎ(𝑥) = 𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥), dan
ℎ′(𝑥)
ℎ(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) + 𝑓 (𝑥)𝑔′(𝑥)
= 𝑥
𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) 𝑓 (𝑥)𝑔′(𝑥)
= 𝑥+ 𝑥
𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥) 𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥) 𝑔′(𝑥)
= 𝑥+ 𝑥
𝑓(𝑥) 𝑔(𝑥)
= 𝜀𝑓 (𝑥) + 𝜀𝑔 (𝑥)
127

❖ Quotiëntregel voor elasticiteitsfuncties (zie hoorcollege 12 voor extra notities)

Bewijs
Bewijs
𝑓 (𝑥) 𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) − 𝑓 (𝑥)𝑔′(𝑥)

Zij ℎ(𝑥) = , dan ℎ ′ (𝑥) = en
𝑔(𝑥) 𝑔 (𝑥)2
ℎ ′ (𝑥) 𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) − 𝑓(𝑥)𝑔′ (𝑥) 𝑔(𝑥) 𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) − 𝑓(𝑥)𝑔′ (𝑥)
= 2
∙ =
ℎ(𝑥) 𝑔(𝑥) 𝑓(𝑥) 𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥)
ℎ′(𝑥)
ℎ(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) − 𝑓 (𝑥)𝑔′(𝑥)
= 𝑥
𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) 𝑓 (𝑥)𝑔′(𝑥)
= 𝑥− 𝑥
𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥) 𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥) 𝑔′(𝑥)
= 𝑥− 𝑥
𝑓(𝑥) 𝑔(𝑥)
= 𝜀𝑓 (𝑥) − 𝜀𝑔 (𝑥)
❖ Kettingregel voor elasticiteitsfuncties (zie hoorcollege 12 voor extra notities)

Bewijs
Bewijs
Zij ℎ(𝑥) = 𝑔(𝑢) met 𝑢 = 𝑓(𝑥), dan
ℎ′(𝑥)
ℎ(𝑥)
𝑔′(𝑢) ∙ 𝑢′
= 𝑥
𝑔(𝑢)
𝑔′ (𝑢) ∙ 𝑢 ∙ 𝑢′
= 𝑥
𝑔(𝑢) ∙ 𝑢
𝑔′ (𝑢) ∙ 𝑢 𝑢′
= ∙ 𝑥
𝑔(𝑢) 𝑢
𝑔′(𝑢) 𝑓 ′ (𝑥)
= 𝑢∙ 𝑥
𝑔(𝑢) 𝑓(𝑥)
= 𝜀𝑔 (𝑢) ∙ 𝜀𝑓 (𝑥)
128

4 Hoofdstuk 4
4.1 Hoorcollege 11
Integraalrekeing
 Onbepaalde integraal
 Basisbegrippen
 Fundamentele eigenschappen
 Basisintegralen
 Integratietechnieken
 Substitutiemethode
 Partiële integratie
❖ Integraalrekenen
𝑎𝑓𝑙𝑒𝑖𝑑𝑒𝑛
𝑓(𝑥) → 𝑓′(𝑥)
𝑖𝑛𝑡𝑒𝑔𝑟𝑒𝑟𝑒𝑛
𝑓′(𝑥) 𝑓(𝑥) 𝑓(𝑥) ← 𝑓′(𝑥)
𝑓′(𝑥) 𝑓(𝑥)
𝑥 𝑝+1
∫ 𝑥 𝑝 𝑑𝑥 = +𝑪 (𝑝 + 1 ≠ 0) 𝑤𝑎𝑛𝑡 𝑛𝑜𝑒𝑚𝑒𝑟 𝑚𝑎𝑔 𝑛𝑖𝑒𝑡 0 𝑧𝑖𝑗𝑛.
𝑝+1
∫(2𝑥) 𝑑𝑥 = 𝑥 2 + 𝐶 , 𝑤𝑎𝑛𝑡 (𝑥 2 )′ = 2𝑥
∫ cos 𝑥 𝑑𝑥 = sin 𝑥 + 𝐶
∫ sin 𝑥 𝑑𝑥 = − cos 𝑥 + 𝐶
Van waar komt het min-teken? (cos 𝑥 )′ = − sin 𝑥 ⇔ −(cos 𝑥 )′ = + sin 𝑥
⇔ (− cos 𝑥 )′ = sin 𝑥
∫ 𝑥 2 𝑑𝑥 ≠ 𝑥 3 ⟶ (𝑥 3 )′ = 3𝑥 2 (𝑛𝑖𝑒𝑡 𝑜𝑛𝑧𝑒 𝑢𝑖𝑡𝑘𝑜𝑚𝑠𝑡)

1 3 ′
( 𝑥 ) = 𝑥 2 (𝑤𝑒𝑙 𝑜𝑛𝑧𝑒 𝑢𝑖𝑡𝑘𝑜𝑚𝑠𝑡)
⟶
3
1 3 ′
⟶ ( 𝑥 ) = 𝑥2
3
2
1 3
𝑑𝑢𝑠 ∫ 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑥
3
129

❖ Intro: van marginale kost naar kost
Gegeven: 𝑀𝐾 = 2𝑞 + 75 en vaste kost 100.

Gevraagd: voorschrift kostenfunctie 𝐾 = 𝐾(𝑞)
Oplossing: We hebben gezien dat 𝑀𝐾 = 𝐾′(𝑞). We zoeken dus een functie 𝐾 = 𝐾(𝑞)
waarvan de afgeleide precies 𝑀𝐾 geeft én zodat 𝐾(0) = 100.
Via ‘omkering’ van enkele gekende differentieerregels vinden we
𝐾′(𝑞) = 2𝑞 + 75 + 0
↓ ↓ ↓
𝐾(𝑞) = 𝑞2 + 75𝑞 + 𝐶 (𝐶 is een willekeurige constante)
De constante 𝐶 kunnen we vinden door te eisen dan 𝐾 (0) = 100.

Bijgevolg heeft de gevraagde kostenfunctie als voorschrift:
𝐾 (𝑞) = 𝑞2 + 75𝑞 + 100
❖ Primitieve functie en onbepaalde integraal
Zij 𝑦 = 𝑓(𝑥) een functie en 𝐼 een interval in het domein van 𝑓, waarop 𝑓 continu is.
∫(𝑥) 𝑑𝑥 = 𝐹(𝑥) + 𝐶
⇔ 𝐹 ′ (𝑥) = 𝑓(𝑥)
Eigenschap. Als 𝐹 en 𝐺 primitieve functies van 𝑓 op 𝐼 zijn, dan bestaat er een constante 𝐶 ∈ ℝ
zodat 𝐺(𝑥) = 𝐹 (𝑥) + 𝐶 voor alle 𝑥 ∈ 𝐼.
Notatie. ∫ 𝑓(𝑥)d𝑥 = 𝐹 (𝑥) + 𝐶 met 𝐹 een primitieve functie van 𝑓 op 𝐼 en 𝐶 ∈ ℝ.
Benaming. In de context van ∫ 𝑓 (𝑥)d𝑥 heet de functie 𝑓 de integrand.
130

❖ Basisintegraal: machtregel
Uit:
(𝑥 𝑝+1 )′ = (𝑝 + 1)𝑥 𝑝
Volgt voor 𝑝 ≠ 1:
′
1 1 1
( 𝑥 𝑝+1 ) = (𝑥 𝑝+1 )′ = (𝑝 + 1)𝑥 𝑝 = 𝑥 𝑝
𝑝+1 𝑝+1 𝑝+1
Bijgevolg:
1
∫ 𝑓𝑥 𝑝 d𝑥 = 𝑥 𝑝+1 + 𝐶 indien 𝑝 ≠ −1
𝑝+1
Fout:
𝑥 −1+1 𝑥0
𝑖𝑛𝑑𝑖𝑒𝑛 𝑝 = −1 ∫ 𝑥 −1 𝑑𝑥 = +𝐶 = + 𝐶 ⟶ 𝑑𝑖𝑡 𝑘𝑎𝑛 𝑛𝑖𝑒𝑡
−1 + 1 0
Correct
1
𝑖𝑛𝑑𝑖𝑒𝑛 𝑝 ≠ −1 ∫ 𝑥 −1 𝑑𝑥 = ∫ 𝑑𝑥 = ln|𝑥| + 𝐶 ⟶ 𝑑𝑖𝑡 𝑘𝑎𝑛 𝑤𝑒𝑙
𝑥
𝑥′ 1
𝑤𝑎𝑛𝑡, 𝑜𝑚𝑔𝑒𝑘𝑒𝑒𝑟𝑑: [ln|𝑥| ]′ = = = 𝑥 −1
𝑥 𝑥
𝑎𝑏𝑠𝑜𝑙𝑢𝑡𝑒 𝑤𝑎𝑎𝑟𝑑𝑒𝑡𝑒𝑘𝑒𝑛𝑠 𝑧𝑖𝑗𝑛 𝑒𝑠𝑠𝑒𝑛𝑡𝑖𝑒𝑒𝑙
❖ Basisintegralen
Een ’omgekeerde lijst’ van de lijst met basisafgeleiden.

Van buiten te leren
131

❖ Eigenschappen
1. (∫ 𝑓 (𝑥)d𝑥)′ = 𝑓(𝑥)
Wanneer je de afgeleide van een primitieve functie van 𝑓 neemt, bekom je de functie 𝑓
zelf.
2. (∫ 𝑓 (𝑥)d𝑥)′ = 𝑓 (𝑥) + 𝐶, of nog, 𝑓(𝑥) + 𝐶

Een functie is een primitieve functie van haar afgeleide functie.
3. Lineariteit van de onbepaalde integraal

3.1. ∫ 𝑐 𝑓 (𝑥)d𝑥 = 𝑐 ∫ 𝑓(𝑥)d𝑥 (𝑐 ∈ ℝ)
Een vermenigvuldigingsconstante kan buiten het integraalteken geplaatst worden.
3.2. ∫(𝑓 (𝑥)+g(x))d𝑥 = ∫ 𝑓 (𝑥)d𝑥 + ∫ 𝑔(𝑥)d𝑥 +
De integraal van een som van twee functies is gelijk aan de som van de individuele
integralen.
Oefening bij eigenschap 3.2
5 5
∫ ( + 2𝑥 − 7𝑥 4 ) 𝑑𝑥 = ∫ 𝑑𝑥 + ∫ 2𝑥 𝑑𝑥 + ∫ −7𝑥 4 𝑑𝑥
𝑥 𝑥
1
= 5 ∫ 𝑑𝑥 + ∫ 2𝑥 𝑑𝑥 − 7 ∫ 𝑥 4 𝑑𝑥
𝑥
2𝑥 7
= 5 ln |𝑥| + − 𝑥5 +𝐶
ln 2 5
Controle:
′ ′
2𝑥 7 2𝑥 −7 5 ′
(5 ln |𝑥| + − 𝑥 5 + 𝐶) = (5 ln|𝑥| )′ +( ) +( 𝑥 ) +𝐶
ln 2 5 ln 2 5
1 7
= 5 ∙ (ln|𝑥| )′ + (2𝑥 )′ − (𝑥 5 )′
ln 2 5
1 1 7 ′
= 5∙ + ∙ 2𝑥 ∙ ln 2 − ∙ 5𝑥 4
𝑥 ln 2 5
5
= + 2𝑥 − 7𝑥 4
𝑥
❖ FOUT: ∫ 𝑓 (𝑥) ∙ 𝑔(𝑥) 𝑑𝑥 = ( ∫ 𝑓(𝑥) 𝑑𝑥 ) ∙ ( ∫ 𝑔(𝑥) 𝑑𝑥)
Tegenvoorbeeld:
𝑓 (𝑥) = 𝑥 2
𝑔(𝑥) = 𝑥 3
Welke fout begaat men als je dit zou opschrijven: ∫(𝑥 2 ∙ 𝑥 3 ) 𝑑𝑥 = ∫ 𝑥 2 ∙ ∫ 𝑥 3

𝑥3 𝑥4
= ∙
3 4
𝑥7
= +𝐶
12
Correcte manier: = fout
6
𝑥
∫(𝑥 2 ∙ 𝑥 3 ) 𝑑𝑥 = ∫ 𝑥 5 𝑑𝑥 = +𝐶
6
132

❖ Overzicht integratietechnieken
In deze volgorde te onderzoeken:
1. Direct integreren met een basisintegraal.
2. Uitwerken en eenvoudig splitsen van de integrand
3. Substitutiemethode
4. Partiële integratie of integratie bij delen.
❖ Substitutiemethode
Substitutieregel
Als 𝑢 = 𝑔(𝑥), dan
∫ 𝑓(𝑔(𝑥))𝑔′ (𝑥)𝑑𝑥 = ∫ 𝑓(𝑔(𝑥))𝑑𝑔(𝑥) = ∫ 𝑓 (𝑢)𝑑𝑢
Hoe en wanneer te gebruiken?
→ Een uitdrukking in de integrand kan je best door 𝑢 substitueren indien de afgeleide van
deze uitdrukking, eventueel op een constant veelvoud na, eveneens in de integrand
voorkomt.
→ Het doel is om na de substitutie een integraal te bekomen die eenvoudiger is dan de
opgave.
❖ Voorbeeld: ∫ sin2 3𝑥 cos2 3𝑥 𝑑𝑥
1. Zoek naar een onderdeel van de integrand, waarvan de afgeleide (eventueel op een
constante na) ook in de intagrand voorkomt. We vinden: 𝑢 = sin 3𝑥.
2. Bepaal 𝑑𝑢 = 𝑑 sin 3𝑥 = (sin 3𝑥)′𝑑𝑥 = 3 cos 3𝑥 𝑑𝑥
3. Verwerk 𝑢 en 𝑑𝑢 in de opgave en los op:
1
∫ sin2 3𝑥 cos 3𝑥 𝑑𝑥 = ∫(sin 3𝑥 )2 3 cos 3𝑥 𝑑𝑥 (∗) (sin2 3𝑥 = (sin 3𝑥 )2 )
3
1 𝑢 = sin 3𝑥
= ∫ 𝑢2 𝑑𝑢 1
3 𝑑𝑢 = cos 3𝑥 𝑑𝑥
3
1
= 𝑢3 + 𝐶
9
1
= sin3 3𝑥 + 𝐶
9
1
(∗) hier werd een 3 toegevoegd aan cos 3𝑥 𝑑𝑥 om als volgt een 3 er bij te schrijven en voorop te
plaatsen.
133

❖ Voorbeeld: ∫ 𝑥 3 √𝑥 2 + 1 𝑑𝑥
1. Stel 𝑢 = 𝑥 2 + 1
2. Bepaal 𝑑𝑢 = 𝑑(𝑥 2 + 1) = (𝑥 2 + 1)′ 𝑑𝑥 = 2𝑥 𝑑𝑥
3. Verwerk 𝑢 en 𝑑𝑢 in de opgave en los op:
1
∫ 𝑥 3 √𝑥 2 + 1 𝑑𝑥 = ∫ 𝑥 2 ∙ √𝑥 2 + 1 ∙ 2𝑥 𝑑𝑥 (∗)
2
1
= ∫(𝑢 − 1) 𝑢1/2 𝑑𝑢
2
1
= ∫(𝑢3/2 − 𝑢1/2 ) 𝑑𝑢
2
1 1
= ∫ 𝑢3/2 𝑑𝑢 − ∫ 𝑢1/2 𝑑𝑢
2 2
1 2 5/2 1 2 3/2
= 𝑢 − 𝑢 +𝐶
25 23
1 1
= (𝑥 2 + 1)5/2 − (𝑥 2 + 1)3/2 + 𝐶
5 3
1
(∗) 𝑥 3 werd opgesplitst in 𝑥 2 en 𝑥 ; het getal 2 werd toegevoegd, tezamen met 2, zodat ze elkaar
aanvullen.
❖ Partiële integratie (integratie bij delen)
Partiële integratieregel
(1ste vorm) ∫ 𝑓(𝑥) 𝑔′ (𝑥)𝑑𝑥 = 𝑓(𝑥)𝑔(𝑥) − ∫ 𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) 𝑑𝑥
(2de vorm) ∫ 𝑓 (𝑥) 𝑑𝑔(𝑥) = 𝑓 (𝑥) 𝑔(𝑥) − ∫ 𝑔(𝑥) 𝑑𝑓(𝑥)
Men is vrij om te kiezen welke vorm men wenst te gebruiken. Maar de meest gekozen vorm is de
eerste vorm.
Hoe en wanneer gebruiken?
→ Wanneer de integrand een product is van twee functies, de ene makkelijk af te leiden
(stel 𝑓(𝑥)) en de andere makkelijk te integreren (stel 𝑔′(𝑥)).
→ Doel: te komen tot een integraal in het rechterlid die eenvoudiger is dan de opgegeven
integraal in het linkerlid.
→ Men moet dus zelf de keuze maken welke functie het gemakkelijkst te integreren is en
welke functie het gemakkelijks af te leiden is. Dit gebeurt vaak via Trial and Error.
134

❖ Voorbeeld: ∫(𝑥 3 − 3) ln 𝑥 𝑑𝑥
𝑓 (𝑥) = (makkelijker af te leiden functie) = ln 𝑥

1. kies:
𝑔′ (𝑥) = (makkelijker integreren functie) = 𝑥 2 − 3
1
𝑓′(𝑥) = 𝑥
2. Bepaal: 1
𝑔′ (𝑥) = ∫ 𝑓 (𝑥 2 − 3) 𝑑𝑥 = 3 𝑥 3 − 3𝑥
3. Bijgevolg,
1 1 1
∫ 𝑓(𝑥 2 − 3) ln 𝑥 𝑑𝑥 = (ln 𝑥) ( 𝑥 3 − 3𝑥) − ∫ ( 𝑥 3 − 3𝑥) 𝑑𝑥
3 𝑥 3
1 1
= ( 𝑥 3 − 3𝑥) ln 𝑥 − ∫ ( 𝑥 2 − 3) 𝑑𝑥
3 3
1 1
= ( 𝑥 3 − 3𝑥) ln 𝑥 − ( 𝑥 3 − 3𝑥) + 𝐶
3 9
1 1
= ( 𝑥 3 − 3𝑥) ln 𝑥 − 𝑥 3 + 3𝑥 + 𝐶
3 9
❖ Voorbeeld: ∫ log 𝑎 𝑥 𝑑𝑥
1. We kunnen toch partiële integratie toepassen, als we de integrand bekijken als 1 ∙ log 𝑎 𝑥.
2. Kies dus:
𝑓(𝑥) = (makkelijker af te leiden functie) = log 𝑎 𝑥
𝑔′ (𝑥) = (makkelijker integreren functie) = 1
1
𝑓′(𝑥) = 𝑥 ln 𝑎
3. Bepaal:
𝑔′ (𝑥) = ∫ 1 𝑑𝑥 = 𝑥
4. Bijgevolg,
1
∫ 1 ∙ log 𝑎 𝑥 𝑑𝑥 = (log 𝑎 𝑥)𝑥 − ∫ ∙ 𝑥 𝑑𝑥
𝑥 ln 𝑎
1
= 𝑥 log 𝑎 𝑥 − ∫ 𝑑𝑥
ln 𝑎
1
= 𝑥 log 𝑎 𝑥 − 𝑥+𝐶
ln 𝑎
135

❖ Extra oefening: ∫ ln 𝑥 𝑑𝑥 =? (𝑚𝑒𝑡 𝑑𝑒 "𝑚𝑎𝑎𝑙 1 − 𝑡𝑟𝑢𝑐")
∫ ln 𝑥 𝑑𝑥 𝑤𝑜𝑟𝑑𝑡 𝑑𝑢𝑠 ∫ 1 ∙ ln 𝑥 𝑑𝑥
Met 1 𝑎𝑙𝑠 𝑔′(𝑥) en ln 𝑥 𝑎𝑙𝑠 𝑓(𝑥)

1
Kies: 𝑓(𝑥) = ln 𝑥 𝑓 ′ (𝑥) = 𝑥
𝑔′ (𝑥) = 1 𝑔(𝑥) = ∫ 1 𝑑𝑥 = 𝑥
Formule toepassen: ∫ 𝑓 (𝑥) 𝑔′ (𝑥)𝑑𝑥 = 𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥) − ∫ 𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) 𝑑𝑥 (we gebruiken de eerste vorm)
1
= ∫ ln 𝑥 ∙ 1 𝑑𝑥 = ln 𝑥 ∙ 𝑥 − ∫ ∙ 𝑥 𝑑𝑥 ln 𝑥 ∙ 𝑥 𝑠𝑐ℎ𝑟𝑖𝑗𝑣𝑒𝑛 𝑤𝑒 𝑎𝑙𝑡𝑖𝑗𝑑 𝑎𝑙𝑠: 𝑥 ln 𝑥
𝑥
1
= 𝑥 ln 𝑥 − ∫ ∙ 𝑥 𝑑𝑥
𝑥
= 𝑥 ln 𝑥 − ∫ 1 𝑑𝑥
= 𝑥 ln 𝑥 − 𝑥 + 𝐶
Controle:
= (𝑥 ln 𝑥 − 𝑥 + 𝐶 )′
= 𝑥 ′ ∙ ln 𝑥 + 𝑥 ∙ (ln 𝑥)′ − 𝑥 ′ + 𝐶′
1
= ln 𝑥 + 𝑥 ∙ −1+0
𝑥
= ln 𝑥 + 1 − 1 + 0
= ln 𝑥
❖ Oefeningen
Bereken de volgende integralen:
(a) ∫ 𝑥(2𝑥 2 + 3)5 𝑑𝑥
(b) ∫ 𝑒 2/𝑥 𝑥 −2 𝑑𝑥
(c) ∫ 𝑥 5 √4 − 𝑥 3 𝑑𝑥
ln 𝑥
(d) ∫ 𝑑𝑥
√𝑥
(𝑏)
2 2
∫ 𝑒 𝑥 𝑥 −2 𝑑𝑥 𝑢=
𝑥
2 ′
𝑑𝑢 = ( ) 𝑑𝑥 = (2𝑥 −1 )′ 𝑑𝑥 = 2 ∙ (−1) ∙ 𝑥 −2 𝑑𝑥 = −2𝑥 −2 𝑑𝑥
𝑥
1 1 1 1
= ∫ 𝑒 𝑢 ∙ − 𝑑𝑢 = − ∫ 𝑒 𝑢 𝑑𝑢 = − 𝑒 𝑢 + 𝐶 = − ∙ 𝑒 2/𝑥 + 𝐶
2 2 2 2
136

❖ De constante van de partiële integratie
∫ 𝑥 ∙ 𝑒 𝑥 𝑑𝑥
𝑓 (𝑥) = 𝑥 𝑓 ′ (𝑥) = 1
𝑔′ (𝑥) = 𝑒 𝑥 𝑔(𝑥) = 𝑒 𝑥 + 𝑪𝟏
⟶ 𝑥 ∙ (𝑒 𝑥 + 𝑪𝟏 ) − ∫ 1 ∙ (𝑒 𝑥 + 𝑪𝟏 ) 𝑑𝑥
= 𝑥 ∙ (𝑒 𝑥 + 𝑪𝟏 ) − ( ∫ 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 + 𝑪𝟏 ∫ 𝒅𝒙 )
= 𝑥 ∙ (𝑒 𝑥 + 𝑪𝟏 ) − 𝑒 𝑥 + 𝑪𝟏 + 𝐶
= 𝒙 ∙ 𝒆𝒙 + 𝑪𝟏 − 𝒆𝒙 + 𝑪𝟏 + 𝑪
= 𝒙 ∙ 𝒆𝒙 − 𝒆𝒙 + 𝑪 (term met 𝑪𝟏 valt weg)
137

4.2 Hoorcollege 12
 Elasticiteit: bewijzen rekenregels

 Asymptoten: bewijs formule 𝑎 en 𝑏
 Integralen: partiële integratie
❖ Elasticiteit: Revisited
❖ Elasticiteit: leerstofoverzicht
△ 𝑓(𝑥0 )/𝑓(𝑥0 )
𝐃𝐞𝐟𝐢𝐧𝐢𝐭𝐢𝐞. 𝜀𝑓 (𝑥0 ) = lim
△𝑥→0 △ 𝑥/𝑥0
𝐁𝐞𝐧𝐚𝐝𝐞𝐫𝐢𝐧𝐠𝐬𝐟𝐨𝐫𝐦𝐮𝐥𝐞. % △ 𝑓 (𝑥0 ) ≈ 𝜀𝑓 (𝑥0 ) ∙ % △ 𝑥
𝑓′(𝑥)
𝐁𝐚𝐬𝐢𝐬𝐟𝐨𝐫𝐦𝐮𝐥𝐞. 𝜀𝑓 (𝑥) = ∙𝑥
𝑓(𝑥)
𝐆𝐫𝐚𝐟𝐢𝐬𝐜𝐡𝐞 𝐛𝐞𝐭𝐞𝐤𝐞𝐧𝐢𝐬. 𝜀𝑓 (𝑥0 ) = −𝐴/𝐵 (′Marshall criterium")
𝐕𝐞𝐫𝐛𝐚𝐧𝐝 𝐨𝐩𝐛𝐫𝐞𝐧𝐠𝐬𝐭 - 𝐞𝐥𝐚𝐬𝐭𝐢𝐜𝐢𝐭𝐞𝐢𝐭. 𝑂′ (𝑝) = 𝑉(𝑝)(1 + 𝜀𝑉 (𝑝))
Rekenregels. Elasticiteit van een machtsfunctie en exponentiële functie; elasticiteit van een
product en quotiënt, elasticiteit van een samengestelde functie.
❖ Rekenregels elasticiteitsfuncties
1. Regel machtsfunctie: Als 𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑥 𝑏 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0), dan 𝜀𝑓 = 𝑏
2. Regel exponentiële functie: Als 𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑒 𝑏𝑥 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0), dan 𝜀𝑓 (𝑥) = 𝑏𝑥
3. Productregel: 𝜀𝑓∙𝑔 = 𝜀𝑓 + 𝜀𝑔
4. Quotiëntregel: 𝜀𝑓/𝑔 = 𝜀𝑓 − 𝜀𝑔
5. Kettingregel Als ℎ(𝑥) = 𝑔(𝑢) met 𝑢 = 𝑓(𝑥), dan 𝜀ℎ (𝑥) = 𝜀𝑔 (𝑢) ∙ 𝜀𝑓 (𝑥)
138

❖ Regel: machtsfunctie
Als 𝑓(𝑥) = 𝑎𝑥 𝑏 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0), dan 𝜀𝑓 = 𝑏
Bewijs
(𝑎𝑥 𝑏 )′
𝑎𝑥 𝑏
𝑎𝑏𝑥 𝑏−1
= 𝑥
𝑎𝑥 𝑏
𝑎𝑏𝑥 𝑏
=
𝑎𝑥 𝑏
=𝑏
❖ Regel: exponentiële functie
Als 𝑓(𝑥) = 𝑎𝑒 𝑏𝑥 (𝑎, 𝑏 ∈ ℝ en 𝑎 ≠ 0), dan 𝜀𝑓 (𝑥) = 𝑏𝑥
Bewijs
(𝑎𝑒 𝑏𝑥 )′
𝑎𝑒 𝑏𝑥
𝑎𝑒 𝑏𝑥 (𝑏𝑥)′
= 𝑥
𝑎𝑒 𝑏𝑥
𝑎𝑒 𝑏𝑥 𝑏𝑥
=
𝑎𝑒 𝑏𝑥
= 𝑏𝑥
139

❖ Productregel voor elasticiteitsfuncties
Bewijs
Zij ℎ(𝑥) = 𝑓 (𝑥)𝑔(𝑥), dan
ℎ′(𝑥)
𝜀ℎ (𝑥) = 𝑥 (𝐛𝐚𝐬𝐢𝐬𝐟𝐨𝐫𝐦𝐮𝐥𝐞)
ℎ(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥)+𝑓(𝑥)𝑔′(𝑥)
= 𝑓(𝑥)𝑔(𝑥)
𝑥 (𝐩𝐫𝐨𝐝𝐮𝐜𝐭𝐫𝐞𝐠𝐞𝐥)
𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) 𝑓(𝑥)𝑔′(𝑥)
= 𝑥+ 𝑥 (𝐛𝐫𝐞𝐮𝐤 𝐨𝐩𝐬𝐩𝐥𝐢𝐭𝐞𝐧)
𝑓(𝑥)𝑔(𝑥) 𝑓(𝑥)𝑔(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥) 𝑔′(𝑥)
= 𝑓(𝑥)
𝑥+ 𝑔(𝑥)
𝑥
= 𝜀𝑓 (𝑥) + 𝜀𝑔 (𝑥) (𝐛𝐚𝐬𝐢𝐬𝐟𝐨𝐫𝐦𝐮𝐥𝐞)
❖ Quotiëntregel voor elasticiteitsfuncties
Bewijs
Quotiëntregel afgeleiden
𝑓(𝑥) ′( 𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥)−𝑓(𝑥)𝑔′(𝑥)
Zij ℎ(𝑥) = , dan ℎ 𝑥) = en
𝑔(𝑥) 𝑔(𝑥)2
ℎ ′ (𝑥) 𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥)−𝑓(𝑥)𝑔′(𝑥) 𝑔(𝑥) 𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥)−𝑓(𝑥)𝑔′ (𝑥)

= ∙ = .
ℎ(𝑥) 𝑔(𝑥)2 𝑓(𝑥) 𝑓(𝑥)𝑔(𝑥)
ℎ′(𝑥)
𝜀ℎ (𝑥) = 𝑥 (𝐛𝐚𝐬𝐢𝐬𝐟𝐨𝐫𝐦𝐮𝐥𝐞)
ℎ(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥)−𝑓(𝑥)𝑔′(𝑥)
= 𝑥
𝑓(𝑥)𝑔(𝑥)
𝑓 ′ (𝑥)𝑔(𝑥) 𝑓(𝑥)𝑔 ′(𝑥)

= 𝑓(𝑥)𝑔(𝑥)
𝑥− 𝑓(𝑥)𝑔(𝑥)
𝑥
𝑓 ′ (𝑥) 𝑔′(𝑥)
= 𝑓(𝑥)
𝑥− 𝑔(𝑥)
𝑥
= 𝜀𝑓 (𝑥) − 𝜀𝑔 (𝑥)
140

❖ Kettingregel voor elasticiteitsfuncties
Bewijs 𝑓 𝑔
Zij ℎ(𝑥) = 𝑔(𝑢) met 𝑢 = 𝑓 (𝑥) , dan

𝑥 𝑢 ℎ(𝑥)
ℎ′(𝑥)
𝜀ℎ (𝑥) = 𝑥
ℎ(𝑥) ℎ
𝑔′ (𝑢) ∙ 𝑢′ ℎ ′ (𝑥) = 𝑔′ (𝑢) ∙ 𝑢′
= 𝑥
𝑔(𝑢) Kettingregel
𝑔′ (𝑢) ∙ 𝑢 ∙ 𝑢′ 𝑢
= 𝑥 𝑡𝑜𝑒𝑣𝑜𝑒𝑔𝑒𝑛
𝑔(𝑢) ∙ 𝑢 𝑢
𝑔′ (𝑢) 𝑓′(𝑥)
= 𝑢∙ 𝑥
𝑔(𝑢) 𝑓(𝑥)
= 𝜀𝑔 (𝑢) ∙ 𝜀𝑓 (𝑥)
❖ Oefening
Toon aan dat voor de functie 𝑔(𝑥) = 𝑓 (𝑥)𝑝 (𝑝 ∈ ℝ) geldt dat

𝜀𝑔 (𝑥) = 𝑝 ∙ 𝜀𝑓 (𝑥)
Via kettingregel elasticiteit:

𝑓 𝑔
𝑥 𝑢 ℎ(𝑥)
𝐾𝑅.ℰ
ℰ𝑔 (𝑥) ⇒ ℰ𝑝 (𝑢) ∙ ℰ𝑓 (𝑥)
↓ 𝑟𝑒𝑘𝑒𝑛𝑟𝑒𝑔𝑒𝑙 𝑚𝑎𝑐ℎ𝑡𝑠𝑓𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑒
= 𝑚𝑎𝑐ℎ𝑡
=𝑝
Stel: methode via enkel basisformule

𝑔′ (𝑥)
ℰ𝑔 (𝑥) = ∙𝑥
𝑔 (𝑥)
𝑔(𝑥) = 𝑓 (𝑥)𝑝
⇓ 𝐾𝑅. 𝑎𝑓𝑔𝑒𝑙𝑒𝑖𝑑𝑒
𝑝−1
𝑔′ (𝑥) = 𝑝(𝑓(𝑥)) ∙ 𝑓′(𝑥)
𝑝 ∙ 𝑓(𝑥)𝑝−1 ∙ 𝑓′(𝑥) 𝑓 ′ (𝑥)
= ∙𝑥 = ∙ 𝑥 = 𝜀𝑓 (𝑥)
𝑓(𝑥)𝑝 𝑓(𝑥)
141

❖ Oefening
Als de prijs verhoogt van 10 naar 11, neemt de opbrengst toe van 1000 naar 1010.
Geef een benadering van de prijselasticiteit van de vraag in 𝑝 = 10.
Methode 1: 𝑂′ (𝑝) = 𝑉(𝑝) ∙ (1 + ℰ𝑉 (𝑝))
𝑂′ (𝑝) 𝑂′ (𝑝)
⟶ = 1 + ℰ𝑉 (𝑝) ⟹ ℰ𝑉 (𝑝) = −1
𝑉(𝑝) 𝑉(𝑝)
𝑂 = 𝑝 ∙ 𝑞
𝑂′ (10)
⟶ ℰ𝑉 (10) = −1
𝑉(10) 1000 = 10 100
↳ 100, 𝑤𝑎𝑛𝑡 10 ∙ 100 = 1000
↓ (+) (+) △ 𝑝 (−) △𝑉
10 1
≈ −1= − 1 = −0,9 1010
100 10 1010 = 11
= 𝑖𝑛𝑒𝑙𝑎𝑠𝑡𝑖𝑠𝑐ℎ, 𝑤𝑎𝑛𝑡 − 1 < ⋯ < 0 11
= 91,81
△ 𝑂 10
𝑂′ (10) ≈ = = 10
△𝑝 1
Methode 1: via basisformule
𝑉 ′ (10)
𝐸𝑉 (10) = ∙ 10
𝑉 (10)
1010
△ 𝑉 − 100 91,81 − 100
𝑉 ′ (10) ≈ = 11 ≈ = −8,19
△𝑝 1 1
𝑉 ′ (10) 8,19
𝐸𝑉 (10) = ∙ 10 = − = −0,819
(
𝑉 10 ) 10
142

❖ Asymptoten
V.A. : 𝑥 = 𝑎 S.A. : 𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏
lim 𝑓 (𝑥 ) = +∞ lim 𝑣 (𝑥) = 0

> 𝑥→+∞
𝑥→𝑎
waarbij
𝑣(𝑥) = 𝑓 (𝑥) − (𝑎𝑥 + 𝑏)
❖ Schuine asympoten
Limietformule voor 𝑎 en 𝑏
Als 𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏 een schuine asymptoot is op +∞ van de functie 𝑓, dan
Bovenstaande blijft geldig als men overal +∞ vervangt door −∞.
143

𝑓(𝑥)
❖ Bewijs van 𝑎 = lim
𝑥→+∞ 𝑥
Bewijs
Bewijs
We weten dat 𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏 S.A. van 𝑓 op +∞.
𝑑𝑒𝑓𝑖𝑛𝑖𝑡𝑖𝑒
⇒ 𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑥 + 𝑏 + 𝑣 (𝑥) met lim 𝑣(𝑥) = 0
𝑥→+∞
𝑎𝑥 = 𝑓(𝑥) − 𝑏 − 𝑣(𝑥)
𝑓 (𝑥) 𝑏 𝑣(𝑥)
𝑎 = − − als 𝑥 ≠ 0 (want delen door 0 mag niet)
𝑥 𝑥 𝑥
𝑓 (𝑥) 𝑏 𝑣(𝑥)
lim 𝑎 = lim − lim − lim
𝑥→+∞ 𝑥→+∞ 𝑥 𝑥→+∞ 𝑥 𝑥→+∞ 𝑥
=𝒂 =𝟎 =𝟎
𝒇(𝒙)
𝒂 = 𝐥𝐢𝐦
𝒙→+∞ 𝒙
❖ Bewijs van 𝑏 = lim (𝑓 (𝑥) − 𝑎𝑥)

𝑥→+∞
Bewijs
Bewijs
We weten dat 𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏 S.A. van 𝑓 op +∞.
𝑑𝑒𝑓𝑖𝑛𝑖𝑡𝑖𝑒
⇒ 𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑥 + 𝑏 + 𝑣 (𝑥) met lim 𝑣(𝑥) = 0
𝑥→+∞
𝑏 = 𝑓 (𝑥) − 𝑎𝑥 − 𝑣(𝑥)
𝑣(𝑥)
lim 𝑏 = lim (𝑓 (𝑥) − 𝑎𝑥) − lim
𝑥→+∞ 𝑥→+∞ 𝑥→+∞ 𝑥
=𝒃 =𝟎
𝒃 = 𝐥𝐢𝐦 (𝒇(𝒙) − 𝒂𝒙)

𝒙→+∞
❖ Conceptvraag
Welke van de volgende functie(s)? heeft de rechte 𝑦 = 𝑥 + 1 als asymptoot op +∞?
A. 𝑓1 (𝑥) = 𝑥 + 1 + 𝑒 𝑥
B. 𝑓2 (𝑥) = 2(𝑥 + 1)
1
C. 𝑓3 (𝑥) = 𝑥 + 1 + 𝑥+1
D. 𝑓4 (𝑥) = (𝑥 + 1)2
144

Bijlage
145

5 Formularium Hoofdstuk 1
❖ Domein
′ ≥ ′ 𝑒𝑛 ′ ≤ ′ ⟶ [ ∙∙∙ ,∙∙∙ ] ′ >′ 𝑒𝑛 ′
< ′ ⟶ ] ∙∙∙ ,∙∙∙ [
→ Noemer ≠ 0
→ Vierkantswortel ≥ 0
→ Een evenmachtsveelterm in een vierkantswortel heeft twee nulpunten.
→ Dit los je als volgt op a.d.h.v. een tekenonderzoek en schrijf je als volgt de positieve getallen
op, want vierkantswortel ≥ 0: ] ∙∙∙ ,∙∙∙] 𝑈 [ ∙∙∙ ,∙∙∙ [
1
→ Vierkantswortel in de noemer ⟶ 𝑥 > 0 ( )
√𝑥
→ Een onevenmachtswortel mag wel negatief zijn.
1 1
→ Een breuk in een wortel ⟶ 𝑥 ≥ 0 (√𝑥 )
→ 𝑥 2 ; 𝑥 3 ; 𝑥 4 ; 𝑥 5 altijd ℝ
❖ Beeld
→ 𝑥 afzonderen en schrijven als een functie van 𝑥
→ Zelfde eigenschappen zoals domein
❖ Injectiviteit
→ Domein = beeld OF voor elke 𝑥 −waarde waar de grafiek aanwezig is
(domein) is er een 𝑦-waarde (beeld)
→ Doe de test. Vul de OF de horizontale lijntest (grafisch)

Vergelijking in zodat
𝑓 (𝑥1 ) = 𝑓(𝑥2 ) ⟶ is het zo? ⟶ injectie
❖ De inverse functie
𝑥 afzonderen en schrijven als een functie van 𝑥. (zoals bij ‘beeld’).
❖ Een functie van twee punten

→ (𝑥1 ; 𝑦1 ) en (𝑥2 ; 𝑦2 )
→ (𝑦 − 𝑦1 )(𝑥2 − 𝑥1 ) = (𝑥 − 𝑥1 )(𝑦2 − 𝑦1 )
❖ Topformule
→ (𝑝 , 𝑞) ⟶ 𝑦 = (𝑎(𝑥 − 𝑝)2 ) + 𝑞
−𝑏 𝐷
→ 𝑝= 𝑞=−
2∙𝑎 2∙𝑎
146

❖ Logaritmes
log 𝑎 𝑎2 = 𝑎 log 1 = 0
log 𝑒 = ln 𝑒 ln(𝑥) = 𝑥
ln 𝑒 2 = 2 𝑥 ∙ ln(𝑎) = ln(𝑎 𝑥 )
log 𝑎 (𝑏𝑥) = log 𝑎 𝑏 + log 𝑎 𝑥 𝑎 ∙ log 𝑥 = log(𝑥 𝑎 )
𝑏 𝑎log𝑎 (𝑥) = 𝑥
log 𝑎 ( ) = log 𝑎 𝑏 − log 𝑎 𝑐
𝑐
log(−𝑥) = ∅
log 𝑎 𝑥 = log 𝑎 𝑏 ∙ log 𝑏 𝑥
❖ Exponentiële functies
→ Log toevoegen (∙ log ) aan beide leden
→ 10𝑥 = 102 ⟶ 𝑥=2
❖ Goniometrie
sin 𝑥 𝜋
tan 𝑥 = tan =1
cos 𝑥 4
𝜋
sin2 𝑥 + cos 2 𝑥 = 1 cot =1
4
cos 0 = 1 𝜋
cos =0
2
sin 0 = 0
𝜋
cos 𝑥 sin =1
cot 𝑥 = 2
sin 𝑥
𝜋 𝜋 𝜋 𝜋
Radialen 0
6 4 3 2
Graden 0 30° 45° 60° 90°
1 √2 √3
sin 𝜃 0 1
2 2 2
√3 √2 1
cos 𝜃 1 0
2 2 2
tan 𝜃 0 √3 1 U
√3
3
cot 𝜃 U 1 √3 0
√3
3
147

❖ Limieten
lim 𝑐 = 𝑐
𝑥→𝑎
lim 𝑥 = 𝑎
𝑥→𝑎
lim (𝑓(𝑥) + 𝑔(𝑥)) = lim 𝑓 (𝑥) + lim 𝑔(𝑥)

𝑥→𝑎 𝑥→𝑎 𝑥→𝑎
lim (𝑓(𝑥) ∙ 𝑔(𝑥)) = lim 𝑓(𝑥) + lim 𝑔(𝑥)

𝑥→𝑎 𝑥→𝑎 𝑥→𝑎
𝑛
lim 𝑓(𝑥)𝑛 = (lim 𝑓 (𝑥))
lim √𝑓(𝑥) = √ lim 𝑓 (𝑥)

lim 𝑓(𝑥)
lim 𝑐 𝑓(𝑥) = 𝑐 𝑥→𝑎
𝑥→𝑎
lim (log 𝑏 𝑓(𝑥)) = log 𝑏 (lim 𝑓(𝑥))

lim 𝑓 (𝑥)
𝑓(𝑥) 𝑥→𝑎
lim =
𝑥→𝑎 𝑔(𝑥) lim 𝑔(𝑥)
𝑥→𝑎
sin 𝑥
lim =1
𝑥→𝑎 𝑥
❖ Limieten met als uitkomst…

𝑎>1 𝑎<1
𝑎+∞ = +∞ 𝑎+∞ = 0
𝑎−∞ = 0 𝑎−∞ = +∞
𝑎 0
=∞ =0
0 𝑎
LL en RL zoeken
𝑎
L.L. = 0− = −∞ Pas op:
𝑎 −𝑎
R.L. = 0+ = +∞ 0− = +∞
−𝑎
0+
= −∞
𝑥
=0
+∞ 𝑛𝑖𝑒𝑢𝑤𝑒 𝑚𝑒𝑡ℎ𝑜𝑑𝑒 𝑧𝑜𝑒𝑘𝑒𝑛 𝑏𝑖𝑗:
0 ∞
𝑥 = ; = ; = −∞ + ∞
=0 0 ∞
−∞
−∞ ∙ +∞ = −∞
Veeltermfuncties: de term met de hoogste graad bepaalt de limiet.
148

❖ Continuïteit
→ lim ∙∙∙ = 𝑟𝑒ë𝑒𝑙 𝑔𝑒𝑡𝑎𝑙 ⟶ ophefbaar discontinu in 𝑎
𝑥→𝑎
→ lim ∙∙∙ = ±∞ ⟶ essentieel disconinu in 𝑎
𝑥→𝑎
❖ Asymptoten
→ Verticale asymptoot
= daar waar het domein stopt.
+ limiet berekenen: moet ±∞ zijn als uitkomst, dan bestaat de verticale asymptoot.
→ Schuine of horizontale asymptoot
Rechte: ≪ 𝑦 = 𝑎𝑥 + 𝑏 ≫
𝑓(𝑥)
𝑎 ⟶ lim =⋯
𝑥→∗ 𝑥
𝑏 ⟶ lim(𝑓(𝑥) − 𝑎𝑥) = ⋯
𝑥→∗
∗ hier vul je de 𝑥-waarde in van de verticale asymptoot.
149

❖ Differentialen
(𝑎)′ = 0
′ ′ ′
(𝑓(𝑥) + 𝑔(𝑥)) = (𝑓(𝑥)) + (𝑔(𝑥))
′
(𝑓(𝑥) ∙ 𝑔(𝑥)) = 𝑓 ′ (𝑥) ∙ 𝑔(𝑥) + 𝑓(𝑥) ∙ 𝑔(𝑥)′
′
𝑓 (𝑥) 𝑓 ′ (𝑥) ∙ 𝑔(𝑥) − 𝑓 (𝑥) ∙ 𝑔′ (𝑥)
( ) = 2
𝑔 (𝑥 ) (𝑔(𝑥))
′ 1
(√𝑎𝑥) = ∙ (𝑎𝑥)′
2√𝑎𝑥
(𝑥)′ = 1
𝑥
(|𝑥|)′ =
|𝑥|
(𝑥 𝑎 )′ = 𝑎 ∙ (𝑥)𝑎−1 ∙ (𝑥)′ (𝑜𝑜𝑘 𝑎𝑙𝑠 𝑥 𝑒𝑒𝑛 𝑢𝑖𝑡𝑔𝑒𝑏𝑟𝑒𝑖𝑑𝑒 𝑓𝑢𝑛𝑐𝑡𝑖𝑒 𝑖𝑠)
1 ′ 1
( ) = − 2 ∙ (𝑥)′
𝑥 𝑥
(𝑒 𝑥 )′ = 𝑒 𝑥 ∙ (𝑥)′
(𝑎 𝑥 )′ = 𝑎 𝑥 ∙ ln 𝑎 ∙ (𝑥)′
1
(log 𝑎 𝑥 )′ = ∙ (𝑥)′
𝑥 ∙ ln 𝑎
1
(ln 𝑥)′ = ∙ (𝑥)′
𝑥
Logaritmisch differentieer techniek

𝑓 ′ (𝑥) = 𝑓(𝑥) ∙ (ln|𝑓(𝑥)|)′
(𝑥 𝑥 )′ = 𝑥 𝑥 ∙ (ln|𝑥| 𝑥 )′ (daarna: macht: ‘𝑥’ voorop zetten en productregel
Uitvoeren)
(𝑓 ∙ 𝑔 ∙ ℎ )′ = 𝑓 ′ ∙ 𝑔 ∙ ℎ + 𝑓 ∙ 𝑔′ ∙ ℎ + 𝑓 ∙ 𝑔 ∙ ℎ ′
❖ Kettingregel
→ ℎ ′ (𝑥) = 𝑓 ′ (𝑢) ∙ 𝑢′ (𝑥)
→ 𝑢 is een functie
→ Vooral te gebruiken bij goniometrische functies
❖ Regel van de l’Hôpital

0 ∞
Limieten met als uitkomst (0) of (∞)
𝑓 (𝑥 ) 𝐻 𝑓 ′ (𝑥)
lim ⇒ lim
𝑥→𝑎 𝑔 (𝑥 ) 𝑥→𝑎 𝑔′ (𝑥)
150

❖ Goniometrische functies
(sin 𝑥)′ = cos 𝑥 ∙ (𝑥) ′ 1
(Bgsin 𝑥)′ = ∙ (𝑥)′
√1 − 𝑥 2
(cos 𝑥 )′ = − sin 𝑥 ∙ (𝑥 )′
1
1 (Bgcos 𝑥)′ = − ∙ (𝑥)′
(tan 𝑥 )′ = ∙ (𝑥)′ √1 − 𝑥 2
cos2 𝑥
1
1 (Bgtan 𝑥)′ = ∙ (𝑥)′
(cot 𝑥 )′ = − 2 ∙ (𝑥)′ 1 + 𝑥2
sin 𝑥
1
(Bgcot 𝑥)′ = − ∙ (𝑥)
1 + 𝑥2
❖ Lokaal extrema
→ Eerste afgeleide (𝑓 ′ (𝑥 )) → 𝑓 ′ (𝑥0 ) = 0 𝑒𝑛 𝑓 ′′ (𝑥0 ) > 0
⇒ lokaal minimum
→ Nulpunten zoeken
→ 𝑓 ′ (𝑥0 ) = 0 𝑒𝑛 𝑓 ′′ (𝑥0 ) < 0
→ Tekenonderzoek ⇒ lokaal maximum
❖ Buigpunten
→ Tweede afgeleide (𝑓 ′′ (𝑥))
→ Nulpunten zoeken
→ tekenonderzoek
❖ Elasticiteit
→ Benaderingsformule:
𝑓(𝑥 +△ 𝑥) − 𝑓 (𝑥) ≈ 𝑓 ′ (𝑥) ∙△ 𝑥
→ Elasticiteit van 𝑦 = 𝑓(𝑥)
( ( 𝑓(𝑥 +△ 𝑥) − 𝑓(𝑥) ) / 𝑓(𝑥0 ) )
ℰ𝑓 (𝑥0 ) =
△ 𝑥/𝑥0
→ Absolute veranderingen
△ 𝑓 (𝑥0 ) ≈ 𝑓 ′ (𝑥0 ) ∙△ 𝑥
→ Relatieve veranderingen
% △ 𝑓 (𝑥0 ) ≈ ℰ𝑓 (𝑥0 ) ∙ % △ 𝑥
→ Basisformule Elasticiteit
𝑓 ′ (𝑥0 )
ℰ𝑓 (𝑥0 ) = ∙𝑥
𝑓 (𝑥0 ) 0
→ Opbrengstfunctie
𝑑𝑂
𝑂(𝑝) = 𝑝 ∙ 𝑞 𝑂′ (𝑝 ) = 𝑑𝑝
Als 𝑉′(𝑝) bestaat en 𝑉(𝑝) ≠ 0, dan

𝑂′(𝑝) = 𝑉(𝑝) ∙ (1 + ℰ𝑣 (𝑝))
❖ Elasticiteit
→ ℰ𝑓 (𝑥0 ) tussen −1 en 0 ⟶ inelastisch
→ ℰ𝑓 (𝑥0 ) < −1 ⟶ elastisch
→ ℰ𝑓 (𝑥0 ) =−1 ⟶ eenheidselastisch
151

❖ Rekenregels elasticiteit
→ Machtsfunctie:
𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑥 𝑏 ⟹ ℰ𝑓 = 𝑏
→ Exponentiële functie:
𝑓 (𝑥) = 𝑎𝑒 𝑏𝑥 ⟹ ℰ𝑓 = 𝑏𝑥
→ Productregel:
𝑓 (𝑥) = ℰ𝑓∙𝑔 ⟹ ℰ𝑓 + ℰ𝑔
→ Quotiëntregel:
𝑓 (𝑥) = ℰ𝑓/𝑔 ⟹ ℰ𝑓 − ℰ𝑔
→ Kettingregel:
ℎ(𝑥) = 𝑔(𝑢) ⟹ ℰℎ (𝑥) = ℰ𝑔 (𝑢) ∙ ℰ𝑔 (𝑥)
152

❖ Volgorde methodes
1. Direct integreren met een basisintegraal
2. Splitsen / termen toevoegen van de integrand
3. Substitutiemethode
4. Partiële integratiemethode
❖ Integralen
∫ 𝑑𝑥 = 𝑥 + 𝐶
1
∫ 𝑥 𝑝 𝑑𝑥 = ∙ 𝑥 𝑝+1 + 𝐶
𝑝+1
1
∫ 𝑑𝑥 = ln|𝑥| + 𝐶
𝑥
∫ 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑒 𝑥 + 𝐶
∫ ln 𝑎 𝑑𝑥 = ln 𝑎 ∙ 𝑥 + 𝐶
1
∫ 𝑎 𝑥 𝑑𝑥 = ∙ 𝑎𝑥 + 𝐶
ln 𝑎
′
( ∫ 𝑓 (𝑥) 𝑑𝑥 ) = 𝑓 (𝑥) + 𝐶
∫(𝑓(𝑥) + 𝑔(𝑥)) 𝑑𝑥 = ∫ 𝑓 (𝑥) 𝑑𝑥 + ∫ 𝑔(𝑥) 𝑑𝑥
∫(𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥)) 𝑑𝑥 = ∫ 𝑓 (𝑥) 𝑑𝑥 − ∫ 𝑔(𝑥) 𝑑𝑥
❖ Goniometrische functies
1
∫ sin 𝑥 𝑑𝑥 = − cos 𝑥 + 𝐶 ∫ 𝑑𝑥 = Bgsin 𝑥 + 𝐶
√1 − 𝑥 2
∫ cos 𝑥 𝑑𝑥 = sin 𝑥 + 𝐶 1
∫− 𝑑𝑥 = Bgcos 𝑥 + 𝐶
√1 − 𝑥 2
1 1
∫ 𝑑𝑥 = tan 𝑥 + 𝐶 ∫ 𝑑𝑥 = Bgtan 𝑥 + 𝐶
cos2 𝑥 1 + 𝑥2
1 1
∫− 𝑑𝑥 = cot 𝑥 + 𝐶 ∫− 𝑑𝑥 = Bgcot 𝑥 + 𝐶
sin2 𝑥 1 + 𝑥2
153

❖ Substitutiemethode
∫ (𝑓(𝑔(𝑥)) + 𝑔′ (𝑥)) 𝑑𝑥 = ∫ 𝑓(𝑔(𝑥)) ∙ 𝑑𝑔(𝑥) = ∫ 𝑓(𝑢) ∙ 𝑑𝑢
Van toepassing bij een product van twee functies.
❖ Partiële integratiemethode
∫ 𝑓(𝑥) + 𝑔′ (𝑥) 𝑑𝑥 = 𝑓(𝑥) + 𝑔(𝑥) − ∫ 𝑓′(𝑥) ∙ 𝑔(𝑥) 𝑑𝑥
→ Van toepassing bij een product van twee functies
→ 𝑓(𝑥) is de makkelijkst af te leiden functie
𝑔(𝑥) is de makkelijkst integreerbare functie
𝑓 (𝑥) + 𝑔(𝑥) − ∫ 𝑓′(𝑥) ∙ 𝑔(𝑥) 𝑑𝑥
integreren
afleiden
integreren
overschrijven
154

9 Opfriscursus WISKUNDE voor HANDELSWETENSCHAPPEN

9.1 Rekenen in R
❖ Machten en wortels
1
𝑎−𝑛 = 𝑛
𝑎
𝑚
𝑛
𝑎 𝑛 = √𝑎𝑚
𝑎𝑝 ∙ 𝑎𝑞 = 𝑎𝑝+𝑞
𝑎𝑝
= 𝑎 𝑝−𝑞
𝑎𝑞
(𝑎𝑝 )𝑞 = 𝑎𝑝∙𝑞
(𝑎 ∙ 𝑏)𝑝 = 𝑎𝑝 ∙ 𝑏𝑝
𝑎 𝑝 𝑎𝑝
( ) = 𝑝
𝑏 𝑏
155

9.2 Veeltermen
❖ Merkwaardige producten
(𝐴 + 𝐵)2 = 𝐴2 + 2𝐴𝐵 + 𝐵2
(𝐴 + 𝐵)(𝐴 − 𝐵) = 𝐴2 − 𝐵2
2 2 2
(𝐴 − 𝐵) = 𝐴 − 2𝐴𝐵 + 𝐵
(𝐴 + 𝐵)(𝐴2 − 𝐴𝐵 + 𝐵2 ) = 𝐴3 + 𝐵3
(𝐴 + 𝐵)3 = 𝐴3 + 3𝐴2 𝐵 + 3𝐴𝐵2 + 𝐵3
(𝐴 − 𝐵)(𝐴2 + 𝐴𝐵 + 𝐵2 ) = 𝐴3 − 𝐵3
(𝐴 − 𝐵)3 = 𝐴3 − 3𝐴2 𝐵 + 3𝐴𝐵2 − 𝐵3
❖ Euclidische deling
Voorbeeld:
−𝑥 5 + 𝑥 4 − 3𝑥 3 + 2𝑥 2 − 𝑥 + 1 𝑥2 − 𝑥 + 2
−𝑥 5 + 𝑥 4 − 2𝑥 3 𝑥 3 + 𝑥 2 − 4𝑥 − 4 = 𝑄(𝑥)
−𝑥 5 + 𝑥 4 − 5𝑥 3 + 2𝑥 2 − 𝑥 + 1
−𝑥 5 − 𝑥 4 + 3𝑥 3 − 2𝑥 2
−𝑥 5 + 𝑥 4 − 4𝑥 3 + 2𝑥 2 − 𝑥 + 1
−𝑥 5 + 𝑥 4 − 4𝑥 3 − 4𝑥 2 + 8𝑥
−𝑥 5 + 𝑥 4 − 3𝑥 3 − 4𝑥 2 + 7𝑥 + 1
−𝑥 5 + 𝑥 4 − 3𝑥 3 + 4𝑥 2 − 4𝑥 + 8
−𝑥 5 + 𝑥 4 − 3𝑥 3 + 2𝑥 2 − 3𝑥 + 9 = 𝑅(𝑥)
Bijgevolg,
𝑥 5 − 3𝑥 3 + 2𝑥 2 − 𝑥 + 1 3𝑥 + 9
2
= 𝑥 3 + 𝑥 2 − 4𝑥 − 4 + 2
𝑥 −𝑥+2 𝑥 −𝑥+2
❖ De regel van Horner

De regel van Horner is een verkorte werkwijze van de Euclidische staartdeling waarbij de deler
van de vorm 𝑥 − 𝑎 is.
We beschouwen het volgende voorbeeld met 𝑇(𝑥) = 2𝑥 3 − 5𝑥 2 + 𝑥 + 3 en 𝑁(𝑥) = 𝑥 − 2. Het

vinden van 𝑄(𝑥) en 𝑅(𝑥) kan gebeuren a.d.h.v. het volgende schema:
2 −5 −1 −3
2 ↓ −4 −2 −2
2 −1 −1 −1
De algemene stappen om zo’n schema op te stellen zijn:

1. Plaats in de eerste rij, rechts van de verticale streep, de coëfficiënten van de te delen
veelterm 𝑇(𝑥) volgens dalende machten van x (als er een macht ontbreekt schrijven we er
een 0 tussen waar die macht hoort te staan). In dit voorbeeld is dat de rij (2, −5,1,3).
2. Plaats op de tweede rij, links van de verticale streep, de waarde 𝑎 uit de deler 𝑁(𝑥) = 𝑥 − 𝑎.
In dit voorbeeld is dat 2.
3. Haal de eerste coëfficiënt op de eerste rij naar beneden en plaats deze op de derde rij onder
de horizontale streep (en onmiddellijk rechts van de verticale streep).
4. Schuif één kolom naar rechts op en plaats hier op de tweede rij het product van het getal op
de derde rij van de kolom ervoor en het nulpunt. (= 2 ∙ 2 = 4).
156

5. Nu plaats je op de derde rij de som van de twee waarden in dezelfde kolom boven de
horizontale streep. (= −5 + 4 = −1).
6. Herhaal stappen 4 en 5 tot alle kolommen rechts van de verticale streep ingevuld zijn. De
laatrst ingevulde waarde uiterst rechts onder de horizontale streep is niet anders dan de rest
𝑅(𝑥) bij deling door 𝑥 − 𝑎. In het voorbeeld krijgen we 𝑅 (𝑥) = 1.
7. Onder de horizontale streep vind je nu, de waarde uiterst rechts niet meegerekend, de lijst
met coëfficiënten van de quotiëntveelterm 𝑄(𝑥) volgens dalende machten van x. in ons
voorbeeld is dat 𝑄 (𝑥) = 2𝑥 2 − 𝑥 − 𝑥.
❖ De Discriminant
De discriminant gebruiken we om nulpunten te zoeken (𝑦 = 0). De discriminant kan je enkel
toepassen op een tweedegraadsvergelijking 𝐾(𝑥) = 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐).
Formule discriminant:
𝐷 = 𝑏2 − 4𝑎𝑐
De discriminant kan 3 uitkomsten hebben. Groter, kleiner of gelijk aan 0. Deze uitkomst hangt af
welke formule we gaan gebruiken om de nulpunten te zoeken.
𝐷 Nulpunten van 𝐾(𝑥) Ontbinding van 𝐾(𝑥)

−𝑏−√𝐷 −𝑏+√𝐷
>0 𝑥1 = en 𝑥1 = 𝑎(𝑥 − 𝑥1 )(𝑥 − 𝑥2 )
2𝑎 2𝑎
−𝑏
=0 𝑥1 = 𝑎(𝑥 − 𝑥1 )2
2𝑎
<0 Geen in ℝ Bestaat niet in ℝ
In de tweede kolom staan de formules die zullen gebruikt worden om de nulpunten te vinden.
Nadat je de nulpunten hebt gevonden, dan kan je de nieuwe vergelijking uitschrijven zoals te
zien is in kolom 3.
❖ Som en productmethode
Bij de som -en productmethode wordt er gebruik gemaakt van twee formules.
Deze methode gebruiken we om nulpunten te zoeken.
−𝑏 𝑐
𝑆= 𝑃=
𝑎 𝑎
Net zoals bij de discriminant, is deze enkel van toepassingen op tweedegraadsvergelijkingen.
Voorbeeld:
𝑉𝑒𝑟𝑔𝑒𝑙𝑖𝑗𝑘𝑖𝑛𝑔: 𝑥 2 − 5𝑥 + 6 = 0
−𝑏 5 𝑐 6
𝑆 = = = 5 𝑃 = = = 6
𝑎 1 𝑎 1
157

Nu zoeken we twee cijfers. De som van de twee cijfers is gelijk aan de uitkomst van S. Het
product van die twee zelfde cijfers, is gelijk aan P.
In dit geval bekomen we: 𝑥1 = 2 en 𝑥2 = 3.
Want: → 2 + 3 = 5
→2 ∙ 3=6
Opmerking: Afhankelijk van wat 𝑎 is, gebruiken we deze methode. Als 𝑎 = 1, dan is de som -en
productmethode vrij eenvoudig toe te passen.
❖ Ontbinden in factoren, welke methode?

1. Merkwaardig product
2. Som en productmethode
3. Discriminant zoeken
4. Regel van Horner
Als je begint aan een vergelijking, probeer je eerst stap 1 uit te voeren. Indien deze stap niet
mogelijk is ga je zo naar beneden tot je wel de vergelijking kan uitvoeren.
158

9.3 Vergelijkingen in één onbekende
❖ Vergelijkingen met absolute-waardetekens
|𝐴| = |𝐵| ↔ 𝐴 = 𝐵 𝑜𝑓 𝐴 = −𝐵
|𝐴| = 𝐵 ↔ [𝐴 = 𝐵 𝑜𝑓 𝐴 = −𝐵] en 𝐵 ≥ 0
9.4 Ongelijkheden in één onbekende
❖ Tekenonderzoek
Lineaire veeltermen
𝑏
𝑥 −
𝑎
𝑎𝑥 + 𝑏 tegengesteld teken van 𝑎 0 teken van 𝑎 d
Voorbeeld:
Vergelijking: 3𝑥 + 6 = 0
−6
𝑥= 3 =2
𝑥 −2
3𝑥 + 6 − 0 +
Kwadratische veeltermen
• 𝐷 = 𝑏2 − 4𝑎𝑐 > 0
−𝑏−√D −𝑏+√D
𝑥
2𝑎 2𝑎
𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 teken van 𝑎 0 tegengesteld teken van 𝑎 0 teken van 𝑎
Voorbeeld:
Vergelijking: 𝑥 2 + 3𝑥 − 10 = 0
𝑥 = −5
𝑥=2
𝑥 −5 2 d
𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 + 0 − 0 +
159

• 𝐷 = 𝑏2 − 4𝑎𝑐 = 0
−𝑏
𝑥
2𝑎
𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 teken van 𝑎 0 teken van 𝑎d
Voorbeeld:
Vergelijking: 4𝑥 2 + 4𝑥 + 1 = 0
𝑥=0
−1
𝑥
2
𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 + 0 +
• 𝐷 = 𝑏2 − 4𝑎𝑐 < 0
𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 teken van 𝑎
Voorbeeld:
Vergelijking: 𝑥 2 + 𝑥 + 1 = 0
𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑥 + 𝑐 + + +
Veeltermen van graad drie of hoger

Bij een veelterm van graad drie of hoger, gaan we deze eerst ontbinden in lineaire factoren en /
of kwadratische factoren.
Voorbeeld
Vergelijking: 𝑥 4 + 2𝑥 3 − 𝑥 − 2 = 0
Dit kunnen we herschrijven, zodat:

(𝑥 − 1)(𝑥 + 2)(𝑥 2 + 𝑥 + 1)
𝑥 −2 1 d
𝑥−1 − − − 0 +
𝑥+2 − 0 + + +
𝑥2 + 𝑥 + 1 + + + + +
V(𝑥) + 0 − 0 +
160

9.5 Stelsels van vergelijkingen
We hebben twee (of meerdere) vergelijkingen met een onbekende 𝑥 en onbekende 𝑦 (of meer).
Het doel is dat we de onbekenden zoeken.
❖ De combinatiemethode
Deze methode is enkel toepasbaar op stelsels van lineaire vergelijkingen.
De combinatiemethode uitgelegd a.d.h.v. volgend voorbeeld:
Voorbeeld:
Beschouw het stelsel
−2𝑥 + 3𝑦 = 13
−3𝑥 + 4𝑦 = 23
Om bijvoorbeeld de onbekende 𝑥 te elimineren, vermenigvuldigen we de eerste vergelijking met

3 en de tweede met 2. We noteren als volgt:
−2𝑥 + 3𝑦 = 13 |3
−3𝑥 + 4𝑦 = 23 |2
De op deze manier bekomen vergelijkingen tellen we op:
−6𝑥 + 9𝑦 = 39
−6𝑥 + 8𝑦 = 46
17𝑦 = 85
𝑦=5
We bekomen nu 𝑥 door in één van de twee vergelijkingen 𝑦 te vervangen door 5.
2𝑥 + 3 ∙ 5 = 13
2𝑥 = −2
𝑥 = −1
Bijgevolg, 𝑉 = {(−1,5)}
161

❖ De substitutiemethode
Deze methode is toepasbaar op zowel lineaire als niet-lineaire stelsels.
Hier gaan we de 𝑥 of 𝑦 van één vergelijking afzonderen en plaatsen in de andere vergelijking.
Voorbeeld:
Beschouw het stelsel:
−2𝑥 + 3𝑦 = 13
−3𝑥 + 4𝑦 = 23
We nemen de eerste vergelijking en zoeken bijvoorbeeld 𝑦 in functie van 𝑥:
13 − 2𝑥
2𝑥 + 3𝑦 = 13 ↔ 𝑦=
3
13−2𝑥
Nu vervangen we 𝑦 in de tweede vergelijking door de uitdrukking en krijgen een
3
vergelijking in slechts één onbekende 𝑥.
13 − 2𝑥
−3𝑥 + 4 ( ) = 23
3
𝑥 = −1
In de vergelijking waarin we de 𝑦 afgezonderd hebben, vullen we nu de 𝑥 in door −1.
13 − 2(−1)
𝑦=
3
𝑦=5
Bijgevolg, 𝑉 = {(−1,5)}
162

9.6 Vlakke meetkunde
❖ Rechte bepaald door hun richtingscoëfficiënt en een punt

Punt (𝑥1 , 𝑦1 ) rico 𝑚
Formule: 𝑦 − 𝑦1 = 𝑚(𝑥 − 𝑥1 )
❖ Rechten bepaald door twee punten

Punt (𝑥1 , 𝑦1 ) Punt (𝑥2 , 𝑦2 )
Formule: (𝑥2 − 𝑥1 )(𝑦 − 𝑦1 ) = (𝑦2 − 𝑦1 )(𝑥 − 𝑥1 )
❖ Rechte bepaald door middelpunt en straal r van cirkel

Punt (𝑥1 , 𝑦1 ) straal 𝑟
Formule: (𝑥 − 𝑎)2 + (𝑥 − 𝑏)2 = 𝑟 2
163

9.7 De goniometrische getallen
❖ De goniometrische cirkel
❖ Tabel met basiswaarden

𝜋 𝜋 𝜋 𝜋
Radialen 0
6 4 3 2
Graden 0 30° 45° 60° 90°
1 √2 √3
sin 𝜃 0 1
2 2 2
√3 √2 1
cos 𝜃 1 0
2 2 2
tan 𝜃 0 √3 1 U
√3
3
√3
cot 𝜃 U √3 1 0
3
164

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)

Stuvia 488817 Wiskunde Voor Bedrijfskundigen I Theorie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Stuvia 488817 Wiskunde Voor Bedrijfskundigen I Theorie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Stuvia 488817 Wiskunde Voor Bedrijfskundigen I Theorie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wiskunde voor bedrijfskundigen I

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

Wiskunde voor bedrijfskundigen I

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

2. Grondtalveranderingseigenschap: logaritmen. loga 𝑥 = loga 𝑏 ∙ logb 𝑥 ...............................................29

3. Verband tussen expa en exp1/a en loga en log1/a ...........................................................................................30

8. Continuïteit: 𝑙𝑖𝑚 𝑓 (𝑥) = 𝑓 (𝑥0 ). .......................................................................................................................... 102

10. Grafische betekenis van 𝜀𝑓 (𝑥0 ) / “Marshall criterium “ /

Vergelijk raaklijn R door het punt (𝑥0 , 𝑓 (𝑥0 )) .......................................................................................... 122

12. Elasticiteit: 𝜀𝑔 (𝑥) = 𝑝 ∙ 𝜀𝑓 (𝑥) ................................................................................................................................. 126

15. Productregel elasticiteit: 𝜀𝑓∙𝑔 = 𝜀𝑓 + 𝜀𝑔 .......................................................................................................... 127

16. Quotiëntregel elasticiteit: 𝜀𝑓/𝑔 = 𝜀𝑓 − 𝜀𝑔 ........................................................................................................ 128

19. Bewijs van b = lim (𝑓 (𝑥) − 𝑎𝑥)...................................................................................................................... 144

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

 Functies van één veranderlijke: definities, domein, beeld, grafiek

❖ Gebruik van functies in de economie: verbanden bestuderen

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

❖ Prijs en vraag: verband met voorbeeld

• Als 𝑞 = input en 𝑝 = output, dan 𝑝 = 𝑓(𝑞) met 𝑓(𝑥) = 3 − 2𝑥

❖ Het begrip functie

Expliciete en impliciete functies

𝑦 = 𝑥 2 is een functie 𝑦 2 = 𝑥 is geen functie

Elke verticale rechte snijdt Er is minsten één verticale

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

Welke van de volgende impliciete verbanden is geen functie van 𝑥?

A. 𝑥 − 𝑦 = 1 ⇔ 𝑥−1 =𝑦 = een functie

= één 𝑥 kan dus twee 𝑦’s bevatten

D. Geen van de bovenstaande

❖ Domein en beeld van een functie

dom 𝑓 = {𝑥|𝑓(𝑥) ∈ ℝ}.

- Het domein lees je af op de 𝑥-as

Bld 𝑓 = {𝑦|∃𝑥 ∶ 𝑦 = 𝑓 (𝑥)}.

- het beeld lees je af op de 𝑦-as

Enkele regels voor domeinsbepaling

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

→ dom 𝑓 = ℝ \ {1} → dom 𝑓 = ℝ

Extra uitleg bij eerste vergelijking:

𝑔(𝑥) = 𝑥 + 1 → Domein en Beeld

B. 𝑓(𝑡) = 1 + √𝑡 − 1 Bestaansvoorwaarde: vierkantswortel mag niet negatief zijn.

C. 𝑔(𝑥) = (𝑥 − 2)3 dom 𝑔 = ℝ

D. 𝑓(𝑢) = |𝑢| dom 𝑓 = ℝ

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

Uitleg aan de hand van een Vin diagram:

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

→ Als de functie 𝑓 inverteerbaar is, dan dom 𝑓 −1 = bld 𝑓 en bld 𝑓 −1 = dom 𝑓.

→ In een orthonormaal assenstelsel is de grafiek van 𝑓 −1 het spiegelbeeld van de grafiek

Er vormt zich een probleem vanaf −1.

𝑦(2) heeft meerdere 𝑥’en. Namelijk 1 en −1.

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

𝑓 is injectief, en dus 𝑔 is niet injectief, en dus niet

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

❖ Grafieken van een functie en haar inverse

(Zelf op te lossen, gelijkaardige oefeningen zitten in de oefeningenbundel)

Gedownload door: omidalz | omid-boy@hotmail.com

 Transformeren van functies