Zranione Ciało - Zraniona Dusza

„Zranione ciało – zraniona dusza”
Samookaleczenia
u dzieci i młodzieży
TERMIN: 6 LUTEGO 2019 R. (ŚRODA) GODZ. 10:00 - 14:00
MIEJSCE: AULA GÓRNOŚLĄSKIEGO CENTRUM
EDUKACYJNEGO, GLIWICE, UL. OKRZEI 20
.
Samookaleczenia
u dzieci i młodzieży
Materiały z konferencji dla rodziców, pedagogów,

psychologów i terapeutów
Gliwice, 9 lutego 2019 r.
pod redakcją
dr Ewy Golbik-Madej
GLIWICE 2019
Redakcja i korekta:
Ewa Golbik-Madej
Współpraca redakcyjna:
Witold Grzelak
Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Gliwicach

ul. Warszawska 35a, 44-100 Gliwice
tel. +48 32/231-05-69
ISBN 978-83-64023-??-?
Gliwice 2019
Spis treści
Ewa Golbik-Madej
Słowo wstępne.............................................................................. 7
Wprowadzenie
Artur Kulig
Autoagresja – różne konteksty. Leczenie.................................10
1. Rozumienie przyczyn, diagnoza problemu

Mirosława Bubak, Magdalena Plich
Samookaleczenia – co może mówić zranione ciało....................17
Małgorzata Tomaszewska
Sygnały ostrzegawcze w samookaleczeniach.............................21

Pomocne narzędzia diagnostyczne – wybrane metody............ 25
2. Wspomagająca rola rodziny i szkoły

Izabella Wiltosz-Mozych, Ewa Golbik-Madej
To nie kot – rodzice i samookaleczające się dziecko............... 28
Ewelina Pakosz-Szydłowska, Jolanta Sajkowska

Jak uchronić dziecko przed samookaleczaniem się.
Profilaktyka samookaleczeń......................................................31
Urszula Janota
Samookaleczenia wśród dzieci i młodzieży – jak skutecznie
udzielać pomocy w szkole.......................................................... 34
Elżbieta Wystep-Kolago
Uczeń samookaleczający się w szkole. ...................................... 38
3. Terapia
Jolanta Sajkowska
Refleksje dotyczące terapii dzieci i młodzieży
z tendencją do samookaleczania się.......................................... 43
Załączniki
Publiczne i niepubliczne ośrodki udzielające pomocy
psychologicznej na terenie Gliwic
(opracowanie: Ewelina Pakosz-Szydłowska)........................................... 46
Autoagresja. Autodestrukcja. Samouszkodzenie.
Bibliografia (opracowanie: Mirosława Bubak)........................................ 47
6
Ewa Golbik-Madej
SŁOWO WSTĘPNE
Oddajemy do rąk Państwa materiały mające charakter monograficzny, na

które składają się artykuły oraz pomoce będące owocem prac związanych
z przygotowaniem konferencji organizowanej przez Poradnię Psychologicz-
no-Pedagogiczną w Gliwicach. Psychologowie, pedagodzy i psychoterapeuci
tworzący sekcję terapii oraz zaproszeni goście: lekarze i pracownicy naukowi
na co dzień zajmujący się pomocą dzieciom i młodzieży z problemami emo-
cjonalnym oraz ich rodzicom, dzielą się z Państwem swoją wiedzą z szerokie-
go spectrum problematyki samookaleczeń. Problematyka ta została podjęta
z uwagi na fakt, iż problem samookaleczeń okazał się palącym tematem we
współczesnym świecie. Jak wynika z badań Fundacji „Dajemy dzieciom siłę”
co 6-ty polski nastolatek okalecza się. Szczególnie dziewczęta sięgają po ten
sposób na dostarczenie sobie ulgi lub uzyskanie pozornego poczucia kontroli
nad życiem okaleczając się czterokrotnie częściej niż chłopcy. Prezentowane
artykuły wskazują zarówno na źródło takich zachowań, czynniki wyzwalające,
jak i działania, które mają znaczenie w rozpoznaniu i leczeniu tego zaburzenia.
Materiały obejmują 8 artykułów, opisujących w aspekcie zarówno teore-
tycznym, jak i praktycznym, ale w sposób skondensowany wiedzę podstawową
na temat samookaleczeń. Ma ona stanowić najważniejsze wskazówki postępo-
wania dla osób, które spotkają się z tą problematyką.
Monografię otwiera artykuł Artura Kuliga, wprowadzający w problematy-
kę samookaleczeń pt. Autoagresja – różne konteksty. Leczenie. Autor odnosząc się
do różnych kontekstów kulturowych wskazuje na rolę zachowań agresywnych
w życiu i rozwoju człowieka. Pokazuje, że zachowania autoagresywne bywa-
ją również usankcjonowanym społecznie elementem życia, a nawet rytuałów.
Omawia formy i funkcje zachowań autoagresywnych, czynniki ryzyka i inne
ich uwarunkowania oraz najczęstsze przyczyny i użyteczne metody pomocy
pacjentowi.
7
Ewa Golbik-Madej
Każdy z rozdziałów prezentuje jedno zagadnienie.

Rozdział pierwszy, zatytułowany Rozumienie przyczyn, diagnoza za-
wiera 3 artykuły. Mirosława Bubak i Magdalena Plich w artykule zatytuło-
wanym Samookaleczenia - co może mówić zranione ciało skupiają się na pytaniach:
dlaczego dzieci to robią oraz jakie są przyczyny większej podatności na za-
chowania autodestrukcyjne. Małgorzata Tomaszewska w artykule pod tytułem
Sygnały ostrzegawcze w samookaleczeniach pisze o zjawisku odporności psychicznej
Odpowiada ona bowiem za zdolność radzenia sobie w sytuacjach trudnych.
Mówi także o sygnałach ostrzegawczych poprzedzających samookaleczenia,
oraz o ważnych słowach i zachowaniach, które powinny lub nie powinny być
kierowane do tych dzieci. Rozdział ten zamyka praktyczny zestaw narzędzi
diagnostycznych zebranych przez Mirosławę Bubak i Magdalenę Plich.
Rozdział drugi, zatytułowany Wspomagająca rola rodziny i szkoły obej-

muje 4 artykuły. W pierwszej części rozdziału ich autorki: Izabella Wiltosz
– Mozych i Ewa Golbik – Madej oraz Ewelina Pakosz-Szydłowska i Jolanta
Sajkowska omawiają perspektywę i rolę rodziny jako najbliższych dzieciom
osób, które mogą dać im to co najważniejsze dla ich prawidłowego rozwoju
psychicznego. Przedstawiają zespół czynników chroniących przed zaburzenia-
mi oraz wspierających w rozwiązywaniu problemów. Autorki podpowiadają:
jak się zachować, kiedy i gdzie się zgłosić oraz jak wspierać dziecko.
Część druga tego rozdziału przedstawia szkołę, kolejny element systemu
pomocy dziecku. Autorki prezentowanych tu artykułów odpowiadają na py-
tanie: jak skutecznie udzielać pomocy w szkole dzieciom samookaleczającym
się. Urszula Janota w swoim artykule prezentuje trzy podstawowe poziomy
oddziaływań prewencyjnych, które podejmowane w szkole gwarantują spójny
system wczesnego rozpoznawania i rozwiązywania problemów. Elżbieta Wy-
step – Kolago omawia wzorcowe procedury reakcji szkoły jakie powinny być
uruchomione już w przypadku zaobserwowania u młodej osoby zachowań
dezadaptacyjnych na terenie szkoły.
Ostatni rozdział zatytułowany Terapia zawiera artykuł Jolanty Sajkowskiej
pt: Refleksje dotyczące terapii dzieci i młodzieży z tendencją do samookaleczania się. Au-
torka omawia w nim proces terapii, jego etapy i uczestników, cele i warunki.
Wskazuje, że terapia z dziećmi samookaleczającymi się powinna prowadzić do
odbudowy bezpiecznej więzi, zdrowych granic, skutecznej komunikacji w ro-
dzinie oraz do zdobycia określonych umiejętności przez dziecko. Terapeuta
wzmacniając w ten sposób zdolności rozwojowe nastolatka i prowokując jego
dalszy rozwój sprawi, że adolescent zrezygnuje z autodestrukcyjnych sposo-
bów nawiązywania relacji na rzecz konstruktywnego wyrażania siebie.
8
Słowo wstępne
Monografię zamykają dwa załączniki, które stworzone zostały z myślą

o osobach poszukujących dalszych szczegółowych informacji lub konkretnych
placówek pomocowych. Pierwszy załącznik to lista miejsc pomocy w Gliwi-
cach, drugi to literatura traktująca o samookaleczeniach z krótką informacją
o tym czego dotyczy każda pozycja.
Autorzy żywią nadzieję, że prezentowane w nim artykuły będą pomocą,
i że przygotowane w sposób tak skondensowany materiały pozwolą Państwu
spokojnie wracać do omawianych na konferencji problemów, a osobom po-
szukującym dalszych informacji wskażą drogę do kolejnych progów wtajem-
niczenia. Najbardziej jednak liczymy na to, że osoby poszukujące odpowiedzi
na trudne pytania znajdą je i będą korzystać z tej poradnikowej wersji w swojej
codziennej pracy rodzica, wychowawcy czy terapeuty.
Zespół pracowników Sekcji Terapii

Działu Szkolno-Młodzieżowego
Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Gliwicach
9
Wprowadzenie
samookaleczenia u dzieci i młodzieży
Artur Kulig
AUTOAGRESJA – RÓŻNE KONTEKSTY

LECZENIE
Autoagresja – pojęcie bardzo szerokie i niejednoznaczne. Tematyka au-

toagresji podejmowana jest często jako motyw w filmach, programach publi-
cystycznych, dyskusjach. Często także opisywane w literaturze fachowej, jako
tak zwane samookaleczenia, współwystępujące w przebiegu różnorodnych
zaburzeń psychicznych na przykład zaburzeń depresyjnych, czy zaburzeń oso-
bowości. I jako takie łatwiej definiowalne i bardziej precyzyjnie opisane.
Konteksty kulturowe autoagresji

Autoagresja, jako zjawisko towarzyszy człowiekowi, można powiedzieć,
od wieków. A kiedy podejmiemy wysiłek, żeby się nim nieco zainteresować,
okaże się, że występowała w wielu różnych kulturach niezależnie od kontynen-
tu. Była często elementem obrzędów, rytuałów o charakterze inicjacyjnym czy
też religijnym. Można tu wspomnieć choćby o rytuałach z Ameryki Północnej
u Indian z plemion Mandanów, Paunisów i Dakotów, którzy w tak zwanym
Tańcu Słońca dokonywali aktów autoagresji. Uroczystość obejmowała czte-
rodniowe przygotowania i cztery dni tańców ku czci Słońca. Towarzyszyły
jej uczty, modlitwy i pieśni cierpienia, a sam Taniec Słońca stanowił punkt
kulminacyjny, podczas którego młodzieńcy byli poddawani próbom męstwa
połączonym z torturami, polegającymi m.in. na wieszaniu młodych ochotni-
ków na rzemieniach przymocowanych do mięśni pleców i klatki piersiowej
drewnianymi kołkami.
Innym przykładem, już bardziej współczesnych, rytuałów, w których wy-
stępują zachowania autoagresywne są na przykład zwyczaje z Tajlandii. W taj-
landzkiej prowincji Phuket uczestnicy dorocznego wegetariańskiego festiwalu
rozcinają sobie twarz mieczami, a nawet przekłuwają ją ostrymi przedmiotami.
Uroczystość odbywa się podczas dziewiątego miesiąca księżycowego w chiń-
11
Artur Kulig
skim kalendarzu. Ekstremalne obrzędy i okaleczanie ciała jest symbolem

oczyszczenia. Podczas święta ściśle przestrzega się diety wegetariańskiej.
Trudno nie wspomnieć przy tej okazji o muzułmańskim święcie Ashura,
które obchodzone przez Szyitów co roku jest tak samo krwawe, budząc przy
tym wiele kontrowersji. Odbywa się dziesiątego dnia miesiąca Muharram na
pamiątkę śmierci wnuka Mahometa, Husajna ibn Alego, który zginął w bitwie
pod Karbalą. Przez Szyitów traktowany jest jako męczennik. Według islam-
skiego kalendarza, w zależności od roku, święto przypada na okres pomiędzy
styczniem a marcem. Punktem kulminacyjnym są krwawe pochody. Mężczyźni
przez całą drogę do świątyni smagają swoje ciała biczami. Ostatni dzień postu
jest najbardziej drastyczny. Wówczas pielgrzymi ubierają białe szaty, biczują
swoje ciała, uderzają się mieczami i nożami po głowie, wykrzykując imię wnu-
ka proroka. W obrzędach tych uczestniczą również dzieci – chłopcy. Jest to
wyrazem szacunku do bólu, jakiego za życia doświadczył Husajn.
Również w obchodach Wielkiego Tygodnia (święta katolickiego) na Fi-
lipinach znajdziemy przykłady autoagresywnych zachowań, które wzbudza-
ją szok, ponieważ są naprawdę krwawe. Ich uczestnicy, aby oczyścić duszę
i zjednoczyć się z Jezusem w bólu biczują się, a chcąc spotęgować cierpienie
niejednokrotnie nacinają swoje ciało żyletkami i posypują rany solą. Wydawać
by się mogło, że jest to okrucieństwo, jednak dla filipińskich chrześcijan są to
głębokie, emocjonalne przeżycia religijne. W dzień Wielkiego Piątku kulmina-
cją świętowania jest dobrowolne ukrzyżowanie, alby oddać wiernie to, co stało
się w Jerozolimie ponad dwa tysiące lat temu.
Zachowania autoagresywne bywają również usankcjonowanym społecz-
nie elementem życia. Można w tym miejscu przytoczyć przykłady współcze-
sne, z naszego kręgu kulturowego. Sposoby na zdobienie ciała (tatuaże, body
piercing) czy też operacje poprawiające urodę, zabiegi kosmetyczne, którym
poddają się zarówno kobiety jak i mężczyźni. Również ćwiczenia fizyczne po-
nad siły na siłowni czy uprawianie ekstremalnych sportów, często zagrażają-
cych życiu, może być rozumiane jako przejaw zachowań o charakterze autoa-
gresywnym. Usankcjonowanie kulturowe sprawia, że przestają być w obszarze
zainteresowań klinicystów czy psychoterapeutów i są traktowane jako akcep-
towane społecznie. A przecież wiążą się z bólem i cierpieniem zadawanym
samym sobie.
Formy i funkcje zachowań autoagresywnych

Do zachowań autoagresywnych zaliczyć można także: zaburzenia łak-
nienia (bulimia, anoreksja, otyłość), nałogi na przykład alkoholizm, używa-
nie środków psychoaktywnych (dopalacze), obgryzanie paznokci, przymus
uszkadzania skóry (drapanie, rozdrapywanie ran, gryzienie warg, szczypanie
12
Autoagresja – różne konteksty. Leczenie
się) oraz przymus wyrywania sobie włosów (trichotillomania) z brwi, rzęs,

z głowy.
Specyficzną formą zachowań o charakterze autoagresywnym są samooka-
leczenia, które jednoznacznie oceniane są przez klinicystów jako zaburzenie.
Są to uszkodzenia ciała, które mogą mieć formę powierzchownych, lekkich
ran lub zadrapań, albo głębokich ran ciętych. Czasem wbijania sobie ostrych
przedmiotów w ciało, połykanie ich, polewanie się kwasem lub innymi żrącymi
substancjami, przypalanie papierosem, łamanie kości, uszkadzanie lub wycina-
niem fragmentów ciała na przykład powiek, gałek ocznych itd.
Zachowania autoagresywne mogą przybierać różnorodną formę. Wyróż-
nić można zatem autoagresję bezpośrednią (bicie się, samookaleczenie, samo-
oskarżanie, autokrytyka) oraz pośrednią (osoba prowokuje do agresji innych
i poddaje się jej). Występuje także podział na werbalną i niewerbalną. Au-
toagresja werbalna polega na zaniżaniu swej samooceny, poprzez wmawianie
sobie własnej małej wartości, częstą krytykę siebie i swojego zachowania. Au-
toagresja niewerbalna przejawia się głównie przez wymienione wcześniej akty
samookaleczeń.
Różnorodność zachowań autoagresywnych jest jak widać zaskakująca
i przecież nie sposób wymienić ich wszystkich. W obecnej sytuacji niejasna jest
również granica między tym, co nazwiemy jako „zdrowe” a tym, co uznaliby-
śmy za „chore”. Choć trzeba przyznać, że przy rozpoznaniu diagnostycznym,
uwzględniając oczywiście nieświadomość i wszystkie związane z tym konse-
kwencje, każde zachowanie autoagresywne może być rozumiane jako przejaw
zaburzeń w funkcjonowaniu.
Dla potrzeb niniejszego opracowania można jednak przyjąć definicję, że
każde dobrowolne zachowanie, mniej lub bardziej świadome, które stwarza
zagrożenie dla zdrowia lub życia jest zachowaniem autodestrukcyjnym (A. Su-
chańską, 2007). Natomiast samookaleczenia, to węższe pojęcie i oznaczać bę-
dzie bezpośrednią autoagresję, dążenie do wyrządzenia sobie szkody, zadania
bólu, ale bez zamiaru samobójczego.
W praktyce klinicznej zachowania autoagresywne nie występują jako
wyizolowane przejawy ludzkiego funkcjonowania w świecie. Zwykle są rozpo-
znawane jako jedne z elementów diagnozy innych zaburzeń takich jak na przy-
kład: zaburzenia depresyjne, zaburzenia obsesyjno – kompulsywne, zaburze-
nia osobowości, czy schizofrenia. Zawsze są też wynikiem bardziej lub mniej
świadomego procesu wewnątrzpsychicznego pacjenta. Na przykład podjęcie
działań autoagresywnych przez dziecko czy nastolatka nie będzie nigdy zjawi-
skiem wyizolowanym. I zawsze towarzyszyć będą temu określone przeżycia
wewnętrzne (myśli i emocje), na ogół trudne i bolesne, z którymi sobie nie
radzi.
13
Artur Kulig
Szacuje się, że w populacji nastolatków, to około 4 % osób, a w populacji

klinicznej, to około 21 %. W badaniach amerykańskich lekarzy ustalono, że
w okresie dorastania rozmyślnie zraniło się lub zadało sobie ból, co najmniej
raz w życiu od 15 do 22 % nastolatków. Są to więc niemałe liczby. Z w/w
badań też wynika, że dziewczęta i kobiety 3 krotnie częściej przejawiają takie
zachowania.
Jeśli chodzi o samouszkodzenia, to można wyróżnić takie jak (A. Favazza):
– wielkie np. autokastracja, amputacja kończyn, występujące głównie przy
ostrych psychozach czy stanach ostrego upojenia alkoholowego,
– stereotypowe np. uderzania głową w ścianę, występujące w zaburzeniach
autystycznych, czy też psychozach,
– umiarkowane, najczęściej występujące np. cięcie rąk, nóg, brzucha, wy-
stępujące w rozpoznaniach takich jak np. PTSD, zaburzeniach dysocjacyjnych,
zaburzeniach odżywiania.
W rozumieniu autoagresji, w tym również samookaleczeń, pomocne może
być przyjrzenie się funkcjom, jakie one pełnią w życiu pacjentów. Pierwszą
i chyba najbardziej znaczącą jest zamiana bólu emocjonalnego na ból fizycz-
ny. Trudne doświadczenia, traumy, przemoc wywołują emocje, z jakimi pa-
cjent sobie nie radzi. A przeniesienie tych przeżyć na ciało, daje chwilową, ale
natychmiastową ulgę. Inną ważną funkcją jest tzw. zadośćuczynienie. Ma to
związek z przeżywaniem przez pacjenta głębokiego poczucia winy. W takich
sytuacjach, autoagresja ma charakter wymierzonej samemu sobie kary. Można
również wiązać zachowania autodestrukcyjne z dążeniami Ja pacjenta do po-
twierdzenia i utrwalenia własnej wartości, poczucia kontroli oraz umacniania
koncepcji własnej osoby (budowania tożsamości). Zwraca się uwagę na adapta-
cyjno – obronne funkcje i mechanizmy autoagresji ze szczególnym naciskiem
na komunikacyjne znaczenie tego typu zachowań. Autodestrukcja ujmowana
z tej perspektywy jawi się jako celowa i adaptacyjna. Zachowania agresywne
i autodestruktywne są sposobem zaspokajania, potwierdzania i umacniania
niedowartościowanego Ja (Kubacka – Jasiecka 2006). Istotną funkcją samo-
okaleczeń jest właśnie funkcja adaptacyjna, wynikająca z potrzeby akceptacji
i uznania np. wśród rówieśników, czy społeczności więziennej. Niektóre akty
autoagresji są wyrazem pewnej wyjątkowości lub/i znakiem miejsca w hierar-
chii społecznej. Czasem samookaleczenie pełni funkcję komunikatu, jest swo-
istym sposobem wołania o uwagę i pomoc.
Czynniki ryzyka i inne uwarunkowania

Jednym z istotniejszych czynników i uwarunkowań mających wpływ na
zachowania autodestrukcyjne jest samotność i izolacja (Harlow: izolowane od
matek małpy stawały się autoagresywne oraz agresywne dla swojego potom-
14
Autoagresja – różne konteksty. Leczenie
stwa). Chodzi tu o sytuacje kiedy dziecko doświadcza braku rodziców z po-

wodu na przykład ich śmierci, rozwodu, pobyt w domu dziecka, szpitalu itp.
Poczucie osamotnienia może być tak dotkliwe, że jedynym sposobem pora-
dzenia sobie z tym, jest uczucie bólu fizycznego. Jest to jak „odzyskiwanie
siebie”, ale przez ból. Można wtedy poczuć, że się żyje, ponieważ ten kto czu-
je ból, ten żyje. Takie zachowanie może mieć również związek z czynnikami
biochemicznymi organizmu, gdyż w wyniku zadawania sobie bólu wydzielają
się w mózgu endorfiny i inne opiaty, które mają ten ból łagodzić, znieczulać
i przywracać równowagę i spokój (naturalny mechanizm obronny). Podobnie
też doświadczamy tego przyjemnego stanu w sytuacji wysiłku fizycznego, czy
współżycia seksualnego, a także w odpowiedzi na bliskości fizyczną np. tulenia
się do bliskiej osoby.
Najczęstszą przyczyną autoagresji jest uraz, trauma spowodowana w dzie-
ciństwie. Może to być np. przemoc psychiczna (np. poniżanie, krytykowanie,
ignorowanie) lub fizyczna (bicie dziecka, nadużycia seksualne itd.). Konse-
kwencją takich sytuacji są najczęściej poważne zaburzenia emocjonalne. Nie
sposób pomiąć również wpływu niewłaściwych postaw rodzicielskich (odrzu-
cenie, zaniedbanie, nadopiekuńczość, nadmierne wymagania). Warunki byto-
we i materialne rodziny również mogą mieć związek z późniejszymi zachowa-
niami autoagresywnymi, szczególnie jeśli związane są też z bezrobociem, czy
alkoholizmem rodziców.
Zachowania autoagresywne mogą być związane również z wadami wro-
dzonymi (np. zespół Retta, autyzm, upośledzenie umysłowe) i nabytymi, np.
zapalenie mózgu, uszkodzenia mózgu przez szkodliwe substancje, czy spowo-
dowane urazami mechanicznymi.
Leczenie i oddziaływania terapeutyczne

Wiadomo już jak wiele jest uwarunkowań zachowań autoagresywnych, jak
wiele pełnią funkcji i w jakich różnorodnych kontekstach mogą się pojawić.
W leczeniu należy zastosować przede wszystkim psychoterapię, a czasem
połączyć ją z leczeniem farmakologicznym oraz oddziaływaniami wspomaga-
jącymi w zależności o towarzyszących im innych zaburzeń.
Należy przede wszystkim pamiętać, że najczęściej zachowania autoagre-
sywne są elementem i przejawem szerszego problemu emocjonalnego a w ich
leczeniu istotnym jest dotarcie do źródeł problemu. Autoagresję należy wi-
dzieć i traktować jak każdy inny objaw w zaburzeniach emocjonalnych, więc
koncentrowanie się na samych aktach autoagresji nie przyniesie oczekiwanych
rezultatów. W tym sensie skuteczną formą psychoterapii będzie metoda opar-
ta na psychoanalizie lub metodach odwołujących się do tego nurtu szkołach
(np. terapia psychodynamiczna), która dysponuje narzędziami do osiągnięcia
15
Artur Kulig
tego celu. Na pewnym etapie pracy użyteczne mogą być metody pomagają-
ce pacjentowi zastępowanie destrukcyjnych zachowań innymi, bardziej doj-
rzałymi sposobami radzenia sobie z emocjami. Natomiast w pracy z dziećmi
i młodzieżą niezastąpioną będzie terapia systemowa, ponieważ często bywa,
że zachowania autoagresywne u dzieci wynikają i związane są z procesami we-
wnątrzrodzinnymi. W związku z tym łączenie oddziaływań indywidualnych
i systemowych może przynieść bardzo dobre rezultaty. Dodatkowymi techni-
kami wspomagającymi leczenie mogą być: hipnoza i techniki relaksacyjne, psy-
chorysunek (jako forma ekspresji i wyrażania emocji), psychodrama, techniki
pracy z ciałem (np. TRE).
Ważne jest, aby w oddziaływaniach terapeutycznych odwoływać się do
znanych i uznanych metod oraz podejmować współpracę pomiędzy specjali-
stami (szczególnie w terapii dzieci i młodzieży), tak aby skutecznie pomagać
pacjentom i ich rodzinom.
16
1. Rozumienie przyczyn,
diagnoza problemu
SAMOOKALECZENIA – CO MOŻE MÓWIĆ

ZRANIONE CIAŁO
Wśród nastolatków coraz częściej słyszy się o samookaleczaniu, czyli celo-

wym wyrządzaniu sobie krzywdy. W otoczeniu zachowania te budzą lęk, szo-
kują, odpychają, przerażają, najczęściej są niezrozumiałe i złoszczą.
Zatem dlaczego to robią?

Jakie są przyczyny większej podatności na zachowania
autodrestrukcyjne?
Można powiedzieć, że osoba samookaleczająca się:
– nie potrafi inaczej rozwiązać problemów: autoagresja u młodzieży
najczęściej wynika z nieumiejętności radzenia sobie z problemami domowymi
(rozwód, alkoholizm, kłótnie z rodzicami), a także z niewłaściwych postaw
rodzicielskich (odrzucenia, zaniedbania, nadopiekuńczości, nadmiernych wy-
magań). Towarzyszą temu nieprzyjemne emocje: poczucie bezradności, lęk
przed oceną, złość na siebie i innych, nieśmiałość. Stres, jaki z tego powodu
odczuwają dzieci jest ogromny i muszą go w jakiś sposób odreagować.
– woła o pomoc: jeśli młody człowiek jest pozostawiony sam sobie, nie
czuje wsparcia w otoczeniu, nie doświadcza zainteresowania bliskich swoją
osobą, jeśli relacje z rodziną są mocno rozluźnione, to samookaleczenie może
pełnić funkcję wołania o pomoc, pozyskania uwagi, wsparcia
– czuje ból: długi, przewlekły i trudny do zniesienia ból emocjonalny,
który maj– ą zagłuszyć samookaleczenia
– chce coś uzyskać: może być próbą przestraszenia kogoś, szantażu,
wymuszenia czegoś
– chce „zaszpanować” przed rówieśnikami: coraz częściej można spo-
18
Samookaleczenia - co może mówić zranione ciało
tkać się z samookaleczeniem się młodzieży by zaimponować swoim kolegom,

zyskać poczucie akceptacji
– chce zapomnieć: o problemach, kłopotach domowych lub szkolnych,
kompleksach, aby w ten sposób rozładować napięcie psychiczne i uzyskać po-
prawę swojego samopoczucia
– jest chora: z możliwością samookaleczenia należy liczyć się w zespo-
łach depresyjnych, w chorobach psychicznych (np. schizofrenii), zaburzeniach
osobowości (osobowość neurotyczna, psychotyczna, borderline)
Jakie funkcje pełnią samookaleczenia?

Samouszkodzenia zawsze służą jakimś celom, dlatego tak łatwo się od
nich uzależnić. W odniesieniu do osób, które ich dokonują i doświadczeń, ja-
kie przeżyły, samookaleczenia pełnią różne funkcje, m.in.:
– redukują napięcie wewnętrzne i nieprzyjemne stany emocjonalne. Po do-
konaniu samouszkodzenia osoby te często czują się lepiej i są w stanie wrócić
do swojego życia.
– służą przekształceniu cierpienia psychicznego w fizyczne, czyli bardziej
namacalne. Pozwala to na odzyskanie pewnej kontroli nad wewnętrznym bó-
lem i sytuacją (funkcja ochronna).
– stanowią formę komunikowania się z otoczeniem. Osoby autoagresyw-
ne często tłumią w sobie odczucia gniewu i złości, a z czasem również innych
emocji. Często dokonują ich ludzie, którzy mają trudności ze zwracaniem się
o pomoc, nieufni wobec innych, wycofani. Osoba taka jest przekonana, że nie
ma prawa mieć własnych potrzeb, życzeń oraz uczuć. Akt autoagresji ma więc
na celu uzewnętrznienie tej wielości zakazanych emocji. Autoagresja to czę-
sto także próba zakomunikowania innym o swoim cierpieniu. Często właśnie
samookaleczanie się stanowi dla osoby jedyną dostępną formę komunikacji
z otoczeniem.
– mogą być łącznikiem między ja duchowym i ja cielesnym. Osoby au-
todestrukcyjne często odnoszą wrażanie, że ich ciało jest martwe. Uszkodze-
nie ciała, poczucie bólu, a zwłaszcza widok czerwieni krwi, która jest symbo-
lem życia, upewnia te osoby, że wciąż żyją, pomaga coś poczuć.
– pomagają odwrócić uwagę od problemów
– dają poczucie kontroli, korzystania z autonomii
– mogą być próbą nakreślenia swoich granic, które wcześniej zostały na-
ruszone; stanowią próbę przekazania komunikatu; to moje ciało i ja decyduję
jak będzie wyglądało
– dają okazję do zaopiekowania się sobą, poprzez opatrywanie ran. Okres
następujący po samouszkodzeniu w przypadku niektórych osób może być je-
dyną okazją do doświadczania fizycznej troski i ukojenia.
19
– rany często są świadectwem i potwierdzeniem traumatycznych doświad-

czeń osoby, które były umniejszane i ignorowane.
– mogą pełnić funkcję samokarania lub pokuty, jeżeli dziecku wtłoczono,
że jest złe, zepsute, że zasługuje na kary cielesne i przemoc. Tak ukształtowana
osoba jest przekonana, że rzeczywiście zasługuje na karę z powodu własnej
bezwartościowości i zepsucia. Po karze, jakimi są rany, ofiara może na chwilę
sobie wybaczyć. Czasem akty autodestrukcyjne mogą mieć funkcję ukarania
innych bliskich osób.
– czasem mogą być sposobem osiągania celów, np. wymuszania czegoś.
Samookaleczenie mówi nam zawsze o wielkim cierpieniu, przez jakie

ktoś przechodzi. Odkrycie znaczenia, jakie ukryte jest za samouszkodzenia-
mi, może pomóc cierpiącej osobie pełniej zrozumieć siebie, swoją sytuację
i w konsekwencji zaprzestać tego aktu. Dlatego naprawdę istotne jest, aby
osoby samouszkadzające się pokonały barierę milczenia i udały się do psy-
choterapeuty. Z tego naprawdę można wyjść. Ponadto wsparcie bliskich osób
jest bardzo ważnym elementem radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Dzięki
pomocy życzliwych i zaufanych osób można poradzić sobie z wieloma, cza-
sem przytłaczającymi, problemami. Dlatego warto, żeby nastolatek poszukał
takiego wsparcia.
Bibliografia:
Chodak M., Barwiński Ł. Autoagresja jako forma radzenia sobie ze stresem-przegląd
zagadnień, „Psychiatria i psychoterapia” 2010.
A. Suchańska, J. Wycisk Samouszkodzenia. Istota. Uwarunkowania. Terapia, Po-
znań 2006.
Babiker G., Arnold L. Autoagresja. Mowa zranionego ciała, Gdańsk 2003.
20
SYGNAŁY OSTRZEGAWCZE
W SAMOOKALECZENIACH
Tło - odporność psychiczna i trauma

Samookaleczenia - nie sposób o nich mówić, nie wspominając o zjawisku
odporności psychicznej, terminu w zasobach nauk medycznych i społecznych
często występującego pod pojęciem RESILIENCE. Rozumiane jako tzw.
prężność osobowa, sprężystość, czy wreszcie odporność psychiczna, jest zja-
wiskiem odpowiadającym za powrót do zdrowia po doświadczeniach zagroże-
nia, czy zniszczenia, innymi słowy – zdolność do radzenia sobie w sytuacjach
trudnych.
Co zatem się dzieje, gdy organizm nie posiadł tej umiejętności, bądź ją
utracił pod wpływem niesprzyjających warunków, a także, gdy zabrakło osób
wspierających w jej doskonaleniu ?
Nim padnie odpowiedź na to pytanie, warto podkreślić, że tym, co zabu-
rza równowagę każdego organizmu jest uraz psychiczny będący rezultatem
zdarzeń, myśli, czy emocji, o mocy przekraczającej siły psychiczne przeżywają-
cej je osoby. Wówczas napięcie wynikające z traumatycznych doznań znajduje
swą cielesną ekspresję właśnie w samouszkadzaniu (nacinanie ciała, tatuaże,
kolczyki).
W zależności od wieku i etapu rozwojowego organizm jest różnie przygo-
towany na radzenie sobie z traumą. Niedojrzałą psychikę dziecka przed ura-
zami świata zewnętrznego chroni cienka „błona” wysoce podatna na urazy.
A jeśli założymy, że sposób traktowania własnego ciała wynosimy z relacji
wczesnodziecięcej – w świetle najnowszych badań – najbardziej traumatyczny-
mi doznaniami z dzieciństwa leżącymi u podstaw samookaleczania są:
21
– wykorzystywanie seksualne
– zaniedbanie opieki
– choroba rodzica (np. alkoholizm)
– nadużycia emocjonalne
– brak komunikacji z najbliższymi
– przemoc fizyczna
– strata, rozłąka
W okresie dorastania, gdy zachodzi czas tzw. separacji i indywiduacji, czyli

oddzielania się od rodziców, emocją która umożliwia separację jest złość. Na-
stolatek buntuje się, poszukuje granic i sprawdza, które zasady może łamać.
W tym akcie buntu formuje się jego tożsamość, kształtują poglądy. W do-
mach, gdzie relacje rodzinne są zdrowe, zbuntowany nastolatek czuje się ak-
ceptowany jako osoba, mimo, że jego zachowania spotykają się z dezaprobatą,
niezgodą i wiążą się dla niego z konsekwencjami.
Jeśli tzw. trudne emocje nie znajdują swego ujścia w komunikacji z najbliż-
szymi, wówczas nastolatek - skrywając smutek, poczucie bycia niezrozumia-
łym, lęk przed wyrażeniem własnego zdania, blokując złość – może przejawiać
zachowania autodestrukcyjne. Należą do nich samookaleczenia, skłonność do
używek, narkotyki, ryzykowne zachowania seksualne oraz próby samobójcze.
Wychodząc z założenia, że nasze ciało jest „kontenerem” emocji i podsta-
wą naszej tożsamości, sposób w jaki je traktuje młody człowiek wiele mówi
o jego życiu emocjonalnym. Gdy porywa się na uszkodzenie własnego ciała
wysyła sygnał przede wszystkim o rozpaczy, udręce i bólu. I to w pierwszym
rzędzie do samego siebie, a dopiero w dalszej kolejności do innych ludzi.
Obwinianie się, nieumiejętność sprostania oczekiwaniom społecznym (np.
edukacyjnym, towarzyskim), doświadczanie straty, odrzucenia, konsekwentne
tłumienie własnych potrzeb i uczuć, permanentne doświadczanie frustracji,
złości oraz tolerowanie bez sprzeciwu sytuacji krzywdzących – to najczęstsze
tło autoagresji, a równocześnie zwiastuny zachowań autodestrukcyjnych.
Sygnały
Pora zastanowić się, jakie konkretne zachowania młodego człowieka mogą
być „znakami ostrzegawczymi” poprzedzającymi samookaleczenia. Współwy-
stępują z nimi także niepokojące myśli i emocje.
– ograniczenie lub unikanie dotychczasowej aktywności (np. zaintereso-
wań, spotkań towarzyskich)
– wycofywanie się z kontaktów towarzyskich lub nieoczekiwane poszuki-
wanie nowych kontaktów (np. ponadwymiarowe spędzanie czasu w sieci)
– problemy ze snem
22
Sygnały ostrzegawcze w samookaleczeniach
– problemy z apetytem
– manifestacja silnego buntu oraz permanentne nieprzestrzeganie zna-
nych zasad
– skłonność do zachowań agresywnych
– tendencja do zachowań impulsywnych i ryzykownych
– w sytuacji kryzysu - albo opór przed poszukiwaniem pomocy i porady
specjalistów, albo duża determinacja w szukaniu wsparcia specjalisty (strach)
– ukrywanie przed najbliższymi samookaleczeń np. noszenie długich ręka-
wów i spodni nieadekwatnie do pogody, dekorowanie nadgarstków szczelnie
przylegającymi opaskami i bransoletami
– szukanie w sieci lub w szkole osób mających doświadczenia autode-
strukcyjne
– stany przygnębienia, zagubienia, smutek, skłonność do płaczu
– rozdrażnienie, nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne, , skłonność do
złości, agresji
– łatwość popadania w skrajne nastroje, labilność emocjonalna
– stany apatii, obojętności, braku motywacji do działania
– stan ogólnego zniechęcenia, znudzenia
– dominacja pesymistycznego myślenia; „widzenie wszystkiego w czar-
nych barwach”
– poczucie odrzucenia („nikt mnie nie kocha”, „nikt mnie nie potrzebuje”)
– poczucie winy (prawie zawsze nieadekwatne do okoliczności)
– uczucie wewnętrznego napięcia, niepokoju najczęściej bez obiektywnej
przyczyny
– nieoczekiwane i nieuzasadnione zainteresowanie tematem śmierci; myśli
samobójcze
– NISKA SAMOOCENA, MAŁE POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI
– lęk przed oceną zewnętrzną, poczucie nieumiejętności sprostania ocze-
kiwaniom najbliższych
– poszukiwanie osób mających doświadczenia w samookaleczeniach
Czego nie wolno mówić osobie samookaleczającej się ?

Przykłady
– nie martw się, wszystko się ułoży
– nie przejmuj się
– wyrośniesz z tego
– ogarnij się
– chyba nie chcesz mnie wpędzić do grobu
– musisz „wyjść na ludzi”
– weź się w garść
23
– nie mogę znieść tego, co sobie robisz

– co ci strzeliło do głowy ?
Podpowiedzi dla rodziców
1. naucz się rozpoznawać, kiedy dziecko mówi – słowami, tonem głosu,

wyrazem twarzy, postawą ciała – że doznaje dużego stresu
2. ucz się mądrej empatii; wyczuwaj nastroje dorastającego dziecka
3. zwróć uwagę, jak sam radzisz sobie ze stresem i jakich strategii uży-
wasz do jego przezwyciężania; zastanów się, czy są one dobrym przykładem
dla twojego dziecka
4. bądź w kontakcie ze swoim umysłem i ciałem – zastanów się, co czu-
jesz, gdy jesteś zestresowany i jak się wtedy zachowujesz
5. bądź pełen wyrozumiałości i współczucia zarówno dla własnego
dziecka, jak i dla siebie
Pamiętajmy, że w traumie ”przyjaciele są jak ciche anioły, które podnoszą nas, kiedy
nasze Skrzydła zapominają, jak latać”.
Bibliografia:
Babiker G., Arnold L., Autoagresja, Gdańsk 2003.
Carr A., Depresja i próby samobójcze wśród młodzieży, Gdańsk 2008.
de Saint-Exupery A., Mały Książę, Warszawa 2009.
24
POMOCNE NARZĘDZIA DIAGNOSTYCZNE

– WYBRANE METODY
- Wywiad
Jest to dowolna lub ustrukturyzowana rozmowa z badanym oraz jego ro-
dzicem polegająca na zadawaniu pytań o wszelkie aspekty jego życia. Pytania
mają na celu określenie problemu i zrozumienie przyczyn problemu; analizę
struktury rodziny i relacji panujących w rodzinie; określenie stanu zdrowia i roz-
woju psychofizycznego oraz poznanie funkcjonowania w przedszkolu i szkole;
analizę relacji społecznych dziecka i jego zainteresowań; określenie warunków
materialnych i mieszkaniowych rodziny; omówienie znaczących wydarzeń
w trakcie życia badanego i jego rodziny; analizę metod wychowawczych; po-
znanie rytmu dnia. Wywiad pozwala na budowanie hipotez, które są weryfi-
kowane w trakcie rozmowy. Podczas wywiadu należy pamiętać o nawiązaniu
kontaktu, odpowiednim doborze słów, zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa.
- UMACL - Przymiotnikowa Skala Nastroju

Test służy do pomiaru nastroju, rozumianego jako doświadczenie afek-
tywne o umiarkowanym czasie trwania, niezwiązane z obiektem lub związane
z quasi obiektem, obejmujące trzy wymiary rdzennego afektu: pobudzenie na-
pięciowe, pobudzenie energetyczne, tonus hedonistyczny.
Normy dla młodzieży od 16 r. ż.
- Skale Objawowe Zaburzeń Okresu Adolescencji

Skale bazują na wytycznych diagnostycznych klasyfikacji DSM-IV. Stoso-
wanie Skali opiera się na wnikliwej obserwacji funkcjonowania ucznia oraz
wywiadzie i rozmowie z uczniem, rodzicem ucznia oraz nauczycielem. Obja-
wowe skale diagnostyczne zaburzeń okresu adolescencji umożliwiają diagnozę
25
w kierunku zaburzeń i trudności charakterystycznych dla okresu adolescencji

m.in.: depresja, ryzyko prób samobójczych.
- RISB - Test Niedokończonych Zdań Rottera

RISB jest narzędziem służącym do oceny nieprzystosowania. Zakłada się, że
udzielone odpowiedzi odzwierciedlają pragnienia, dążenia, lęki i postawy osoby
badanej. Wnioskowanie o poziomie przystosowania respondenta odbywa się na
podstawie uzupełniania 40 trzonów zdań, które dotyczą dominującego samo-
poczucia, postaw wobec przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, preferencji
wartości, nasilenia problemów psychicznych, stosunku do pracy, postaw wobec
innych ludzi i stosunku do siebie. Pomimo tego, że RISB jest metodą projekcyj-
ną, to jednak posiada system obiektywnej oceny udzielanych odpowiedzi, dzięki
któremu można policzyć wskaźnik ogólnego przystosowania jednostki.
Ma trzy wersje: dla dzieci, dla młodzieży i dla dorosłych.
- IPSA II - Inwentarz Psychologicznego syndromu agresji autor-

stwa Z. Gasia
Służy do pomiaru nasilenia różnorodnych objawów agresywnych
składających się na syndrom agresji. Syndrom agresji obejmuje zarów-
no tendencje agresywne uświadomione, jak i nieuświadomione, skie-
rowane na zewnątrz lub na siebie samego, zarówno przejawiane, jak
i jedynie przeżywane. IPSA obejmuje 10 skal, m.in. Skala I (Samoagresja emo-
cjonalna) mierzy skłonność do wydawania o sobie nieprzychylnych opinii, wyol-
brzymionych własnych braków, samoponiżania się, chęci ukarania samego siebie
itp. Skala II (Samoagresja ﬁzyczna) jest miarą tendencji do kierowania agresji
przeciwko samemu sobie, poprzez zadawanie sobie bólu ﬁzycznego, samouszka-
dzania, próby samobójcze itp. Pozostałe skale dotyczą innych wymiarów agresji.
- KZA - Kwestionariusz Zachowań Autodestrukcyjnych - autorstwa

B. Izydorczyk
Narzędzie składa się z trzech podskal. Syndrom I - określa zachowania
autodestrukcyjne pośrednie (ukryte) - bez zachowanej jawnej świadomości dą-
żenia do śmierci poprzez szkodzenie sobie tj. własnemu życiu i zdrowiu. Są
to zachowania typu ZAP tj. wyuczona bezradność i destruktywny pesymizm.
Syndrom II - określa pośrednie, ukryte, nie wprost dążenie do śmierci, szko-
dzenie swojemu życiu i zdrowiu poprzez zachowania nadmiernie ryzykowne,
doświadczanie tzw. pechowych przypadków, uzależnienia - są to zachowania
autodestruktywne ZAR. Syndrom III - określa zachowania autodestruktyw-
ne jawne czyli świadome i wprost dążenie nie do śmierci, szkodzenie sobie,
własnemu życiu i zdrowiu poprzez samookaleczenia, samouszkodzenia ciała
- zachowania autodestruktywne ZAJ.
26
2. Wspomagająca rola
rodziny i szkoły
Izabella Wiltosz-Mozych, Ewa Golbik-Madej
TO NIE KOT – RODZICE

I SAMOOKALECZAJĄCE SIĘ DZIECKO
„Rozmowa”
- pokaż mi blizny,
- dlaczego?
- chcę zobaczyć, ile razy mnie potrzebowałaś,
a mnie przy Tobie nie było.
(autor nieznany)
Samookaleczenie jest wierzchołkiem góry lodowej. Rany są dużo poważ-

niejsze, niż się może wydawać. Zmaltretowane i okaleczone ciało jest symbo-
lem ran psychicznych, które choć niewidoczne dla oka, krwawią i bolą dużo
bardziej niż cielesne. Skumulowane problemy, zdają się eksplodować.
Samookaleczeniem nazwiemy każde zamierzone działanie mające na celu
zadawanie sobie ran i bólu, nie ma w nim jednak intencji samobójczej. Naj-
częściej spotykaną jego formą jest, nacinanie skóry praktycznie na całym ciele,
ale zdarzają się również nakłucia, poparzenia (parą wodną, papierosami), zada-
wanie sobie ciosów, krępowanie kończyn, wyrywanie rzęs i włosów, oraz silne
szorowanie ciała, prowadzące do zdzierania naskórka.
Takie zachowanie rani nie tylko nastolatka, ale i jego bliskich, którzy go
kochają i zapewne starają się o niego dbać jak tylko mogą. Ale nie oni są w tym
momencie najważniejsi tylko cierpiące dziecko. Zachowania te świadczą bo-
wiem o tym, że dzieci nie radząc sobie z silnymi negatywnymi emocjami w pe-
wien sposób próbują ukarać samych siebie, a poprzez siebie także i innych.
Osoba która się okalecza, pytana dlaczego to robi, najczyściej odpowiada,
że dlatego iż nienawidzi siebie, nienawidzi rodziców, bo rodzice ją nienawidzą
a ludzie ignorują i krytykują, że nikt nie stara się jej wysłuchać i zrozumieć, że
28
To nie kot – rodzice i samookaleczające się dziecko
jest o wszystko oskarżana, jestem nikim. Uszkodzenie własnego ciała świad-

czyć może o rozpaczy, udręce i bólu.
Najważniejsza jest próba zrozumienia tego, przez co przechodzi dziecko.
Aby to się stało, potrzebne jest otwarcie drogi komunikacji między rodzicem
a dzieckiem. Nie można więc udawać, że się nie widzi problemu i nie zaj-
mować się nim, bo „wyrośnie z tego”. Dziecko potrzebuje, by zaakceptować
uczucia, z którymi się boryka. Nie jest to jednoznaczne z uznaniem problema-
tycznego zachowania.
Należy rozmawiać spokojnie, oferując wsparcie, rozmowę i chęć zrozu-
mienia, co się dzieje. Niepotrzebne jest mówienie, że to, co robi jest „złe”, zbyt
szybkie wyrażanie swoich opinii ani ucinanie tematu, nawet pozornie wspie-
rającym „wiem, co czujesz”. Jeśli nastolatek nie chce rozmawiać, nie należy
go do tego zmuszać - samookaleczanie może być związane z trudnościami
w wyrażaniu emocji. Trzeba jednak dać jasny sygnał, że jest się otwartym na
rozmowę i zrobić trochę przestrzeni.
Gdy dojdzie do rozmowy, dobrze jest pamiętać, że to bardzo delikatny
temat - dla obu stron. Nie ma więc co strzelać serią pytań w nadziei, że będzie
szybko po sprawie. Jeśli dziecko jest gotowe na rozmowę, to warto pytać o to,
co stresującego się dzieje w jej/jego życiu, z czym ma trudności, w jaki sposób
samookaleczanie się pomaga i czego potrzebuje od rodziców w danej chwili.
Można też wspólnie poszukać nowych, mniej szkodliwych, sposobów na ra-
dzenie sobie ze stresem, napięciem i nieprzyjemnymi emocjami.
To poważna sprawa i nie należy tego problemu bagatelizować. Nie wolno

poprzestawać na „domowych” - choć bardzo ważnych sposobach radzenia
sobie. To zdecydowanie za mało, gdyż problem leży głębiej. Samookaleczenia
uzależniają tak samo jak środki psychoaktywne. W sprawach tak delikatnych
jak zdrowie psychiczne trzeba szybko reagować, bo w grę wchodzi zdrowie
i życie młodego człowieka. W przypadku trudności w porozumieniu między
dzieckiem a rodzicami, czy w rozwiązaniu samego problemu samookaleczania
można (i zazwyczaj jest to dobre wyjście) zwrócić się po pomoc do specjalisty
który pomoże rodzinie uporać się z tym problemem. Jednak niech nie będzie
to w tonie „Jesteś nienormalny, potrzebujesz pomocy specjalisty”, bo to tyl-
ko nasili poczucie wyobcowania i beznadziejności u nastolatka. Zrozumienie,
otwartość, empatia, wsparcie w trudnym okresie - to najpotrzebniejsze rzeczy
w takiej sytuacji.
W przypadku samookaleczeń najlepiej zwrócić się do psychologa lub
psychiatry, a następnie psychoterapeuty. W związku z tym, że osoba raniąca
się zmaga się z jakimiś trudnościami, celem terapii powinna być nauka kon-
struktywnego rozwiązywania problemów - komunikowania swoich potrzeb
29
Izabella WiltoszMozych, Ewa Golbik-Madej
w społecznie akceptowany sposób (a nie przez samookaleczenia), a także - co

równie ważne - bezpiecznego wyrażania negatywnych emocji. Nieumiejętność
radzenia sobie z własnymi emocjami zwykle dotyczy młodzieży, dlatego to
u nich najczęściej dochodzi do samookaleczeń.
A zatem:
Ważne jest wsparcie osób bliskich, pełne zrozumienie przez nich proble-
mu osoby okaleczającej się. Dobrym pomysłem na rozwiązanie tego problemu
jest rozmowa rodziców o problemie dziecka, oraz wspólna terapia - terapia
całej rodziny.
W razie wątpliwości potrzebna będzie również konsultacja ze specjalistą
w celu dokładnej i rzetelnej diagnozy.
Jest kilka miejsc, w których można szukać profesjonalnego wsparcia, gdy
zaobserwowaliśmy, że nasze dziecko się samookalecza. Bezpłatną pomoc
psychologiczną świadczą m.in. państwowe Poradnie Psychologiczno-Pedago-
giczne. Pomoc specjalistów można uzyskać także w Poradniach Zdrowia Psy-
chicznego dla Dzieci i Młodzieży. Istnieje także możliwość uzyskania pomocy
świadczonej odpłatnie - wówczas warto szukać psychoterapeuty specjalizują-
cego się w psychoterapii dzieci i młodzieży. Dobrze jest też wiedzieć, że roz-
wiązanie problemu, nawet przy pomocy specjalisty, nie nastąpi szybko – jest to
problem złożony, który wymaga czasu i pracy, najczęściej nie tylko nastolatka,
ale i całej jego rodziny.
Zawsze jednak warto ponieść trud w odnalezieniu porozumienia

z własnym dzieckiem, żeby zobaczyć tęczę musisz czasem zmoknąć!!!
Bibliografia:
Arnold L., Babiker G., Autoagresja. Mowa zranionego ciała. Gdańsk 2002.
Łuba M. Wołanie o pomoc. Głos Pedagogiczny, 32, 2011.
Ryzyko samobójstwa u nastolatków; www.rodziceidzieci.com
Widzisz, co sobie robię?; www.wiecjestem.us.edu.pl
Zachowania autodestrukcyjne, Bożena Cioch; www.edukator.org.pl
Zapobieganie samobójstwom; poradnik dla nauczycieli i innych pracowników szko-
ły; Światowa Organizacja Zdrowia, Towarzystwo Suicydologiczne, Genewa-
-Warszawa 2003.
30
JAK UCHRONIĆ DZIECKO PRZED

SAMOOKALECZANIEM SIĘ.
PROFILAKTYKA SAMOOKALECZEŃ
„Autoagresja jest jak narkotyk zaczynasz z ciekawości albo przez problemy, później
następny raz pod pretekstem jakiegoś problemu i następny i następny a później tniesz się
bo musisz, bo ci tego brakuje” („hej paul”) - wpis zamieszczony na forum osób okalecza-
jących się.
Mając na uwadze szeroko pojętą profilaktykę, należy spojrzeć na nasto-

latka w kontekście warunków, które kształtowały jego strukturę emocjonalną.
Niniejszy artykuł koncentruje się głównie na roli i zadaniach rodziny i ro-
dziców w kształtowaniu osobowości młodego człowieka. Osobowości, która
może sprzyjać dobremu funkcjonowaniu psychicznemu, albo stwarzać podat-
ność na różnorodne zaburzenia emocjonalne i dysfunkcyjne zachowania.
Wśród psychospołecznych czynników wpływających na rozwój dziecka,
rodzinie przypisuje się najważniejszą rolę. Dzieje się tak dlatego, że jej wpływ
na potomka zaczyna się najwcześniej, bo wraz z jego przyjściem na świat. A
nawet jeszcze wcześniej – od okresu prenatalnego, gdy przebywa jeszcze w
łonie matki, ale jest już częścią swojej rodziny. Po drugie – rodzice stają się
pierwszymi i najważniejszymi modelami zachowania i wchodzenia w relacje z
innymi ludźmi. Po trzecie – rodzice zaspokajają (lub nie) najważniejsze potrze-
by psychiczne dziecka od najwcześniejszego dzieciństwa.
Skutkiem tego, to co dziecko dostaje i wynosi ze swojej rodziny, stanowi
bazę jego funkcjonowania emocjonalnego i społecznego. Może ona chronić je
lub narażać na ryzyko różnorodnych dysfunkcji.
31
Zatem profilaktyka zaczyna się dużo wcześniej, aniżeli dziecko pojawi się
na świecie, zaczyna się w naszych rodzicielskich sercach, wiąże się z naszymi
rodzicielskimi umiejętnościami, przekazami, z jakimi weszliśmy w nasze doro-
słe życie. Nie będzie od rzeczy uczciwie skonfrontować się z tym, jaki przekaz
chcemy dawać, w jakim stopniu rozumiemy i zabezpieczamy potrzeby dziecka,
jaki rodzaj więzi budujemy, jaki rodzaj komunikacji stosujemy, jak okazuje-
my sobie nawzajem zainteresowanie i szacunek. I jeśli zachodzi taka potrzeba
świadomie modyfikować swoją postawę.
Niewątpliwie jako rodzice chcielibyśmy, żeby nasze dzieci miały dobre ży-
cie – czyli takie, w którym nie spotkają ich problemy, z jakimi nie będą umiały
dać sobie rady. Ale rzadko tak się dzieje, że młody człowiek nigdy ich nie
doświadczy.
Wiek dojrzewania jest okresem, w którym nastolatek jest szczególnie nara-
żony na pojawienie się różnych dysfunkcyjnych zachowań. Wynika to stąd, iż
wyszedł spod ochronnej tarczy, jaką stanowili rodzice i stare sposoby radzenia
sobie z dziecięcymi trudnościami już nie działają, a nowe dojrzalsze strategie
jeszcze nie zdążyły się wykształcić.
Zatem co jest potrzebne dziecku do prawidłowego rozwoju psychicznego
i stanowi zarazem zespół czynników chroniących przed zaburzeniami?
– silna, bezpieczna więź emocjonalna z rodzicami; jest ona matrycą przy-
szłych relacji dziecka z innymi ludźmi w jego dorosłym życiu; bezpieczna czyli
taka, w której rodzic jest dostępny emocjonalnie i fizycznie, a dzięki temu
dziecko aktywnie poszukuje bliskości i kontaktu z nim, otwarcie komunikuje
swoje uczucia, napięcie i odczuwany dyskomfort (możecie o tym dowiedzieć
się więcej na stronie http://wielkamoc.eu/
– odpowiednie do wieku granice i zasady zachowania, dające swobodę, ale
również obowiązki, dostosowane do jego możliwości rozwojowych; mówiąc o
granicach mamy na myśli to, że powinny one być elastyczne, umożliwiać szcze-
rą komunikację i bliskość oraz pozwalać na autonomię, ale jednocześnie to
rodzice powinni sprawować władzę, ponieważ to oni mają najwyższą pozycję
w hierarchii rodzinnej, ze względu na posiadane doświadczenie, odpowiedzial-
ność, jaką roztaczają, więcej o granicach dowiecie się http://www.psychologia.
edu.pl/czytelnia/129-by-rodzicem/1422-pare-slow-o-granicach.html
– adekwatne wymagania, uwzględniające jego potencjał, zatem nieodzow-
ne jest rozpoznanie jakie są realne możliwości dziecka, a to wymaga uważności
i świadomej obecności rodzica, w przeciwnym razie będziemy się opierać na
własnych, często nieprawdziwych wyobrażeniach lub na swoich niespełnio-
nych potrzebach
– czas, uwaga i zaangażowanie rodziców w jego sprawy – by czuło się waż-
ne i potrzebne, liczy się niekoniecznie ilość, ale raczej jakość spędzanego czasu
32
Jak uchronić dziecko przed samookaleczaniem się. Profilaktyka samookaleczeń
– umiejętność komunikowania swoich potrzeb, myśli i emocji, a to jest

możliwe w środowisku, które z szacunkiem słucha nawet najmłodszych
– umiejętność rozpoznawania sytuacji problemowych i stosowania kon-
struktywnych sposobów radzenia sobie z nimi, budowanie przekonania, że
trudne sytuacje są częścią życia, więc nie należy się ich bać, tylko rozprawiać
się z nimi, czerpiąc, gdy to konieczne pomoc od innych.
Jeśli dziecko dostaje od rodziców taki „pakiet”, to ma duże szanse rozwi-
jać w sobie zasoby, które pozwolą mu dobrze funkcjonować w świecie. A są to:
– pozytywny obraz siebie, innych ludzi i otaczającego świata,
szacunek do siebie i innych,
– zaradność, samodzielność i umiejętność radzenia sobie w trudnych sy-
tuacjach,
– dobre mechanizmy samokontroli, które pozwalają na samoregulację
emocji i kontrolę zachowania,
– wykształcone procesy motywacyjne, umożliwiające stawianie i realizo-
wanie celów,
– dobre, satysfakcjonujące relacje z innymi ludźmi, którzy mogą być źró-
dłem wsparcia w trudnych, kryzysowych sytuacjach.
Dzięki takim zasobom dziecko ma szansę osiągnąć coś, co nazywa się w
języku psychologii pozytywną adaptacją. Jest ona definiowana jako zdolność
pozytywnego przystosowania się do okoliczności świata zewnętrznego, pomi-
mo występujących zagrożeń i przeciwności losu. A poczucie, że jest się spraw-
czym i skutecznym w radzeniu sobie z życiowymi problemami, jest skuteczną
tarczą przeciwko emocjonalnym zawirowaniom.
33
Urszula Janota
SAMOOKALECZENIA WŚRÓD DZIECI

I MŁODZIEŻY – JAK SKUTECZNIE
UDZIELAĆ POMOCY W SZKOLE
W zapobieganiu samouszkodzeń wśród dzieci i młodzieży oraz wśród

możliwości reagowania w sytuacji ich ujawnienia się ważne wydaje się wskaza-
nie trzech podstawowych poziomów oddziaływań prewencyjnych.
Prewencja I stopnia polega przede wszystkim na zapobieganiu wystąpienia
dezadaptacyjnych zachowań poprzez diagnozowanie szkodliwych warunków
stanowiących czynniki ryzyka i przeciwdziałanie im (działania są skierowane
do uczniów u których nie obserwuje się jeszcze zachowań szkodliwych). Są to
wszelkie działania, które dotyczą szeroko rozumianego zdrowia psychicznego
np. psychoedukacja, prowadzenie programów profilaktycznych, angażowa-
nie młodych ludzi w projekty artystyczne, sportowe i społeczne, działania na
rzecz środowiska i społeczności lokalnej itp. Działania profilaktyczne, w po-
staci programów powinny zawierać następujące elementy: podnoszenie świa-
domości zjawiska autoagresji, mierzenie jego poziomu w szkole i w klasie, np.
przy wykorzystaniu anonimowego kwestionariusza skierowanego do uczniów,
budowanie planu pomocy, interwencję, a na końcu ewaluację.
Prewencja II stopnia zmierza do powstrzymania rozwoju pełnoobjawo-
wego zaburzenia w momencie pojawienia się pierwszych symptomów (na tym
etapie obserwuje się pojedyncze zachowania autodestrukcyjne takie jak epizo-
dyczne okaleczanie się).
Prewencja III stopnia ma na celu zapobieganie eskalacji lub ponownemu
wystąpieniu zachowań dezaptacyjnych, a także łagodzenie ich negatywnych
skutków (takich jak stygmatyzacja, konsekwencje hospitalizacji, itp.).
34
Samookaleczenia wśród dzieci i młodzieży – jak skutecznie udzielać pomocy w szkole
Działania prewencyjne w praktyce na terenie szkoły powinny obejmować

przede wszystkim:
– Wyodrębnienie w szkole tzw. osób pierwszego kontaktu, czyli takich
które udzielą informacji i porad pozostałym pracownikom szkoły, w przypad-
ku stwierdzenia niepokojących zachowań oraz odpowiedzialnych za monito-
rowanie sytuacji uczniów przejawiających niepokojące zachowania - zazwyczaj
są to psycholog i pedagog szkolny, ale w skład zespołu może wejść wybrany
wychowawca, dyrektor bądź wicedyrektor szkoły. Nie jest wskazane by jed-
na osoba była odpowiedzialna za radzenie sobie z trudnymi zachowaniami
uczniów, powinna mieć możliwość konsultacji z innymi i otrzymania od nich
wsparcia.
– Zapoznanie wszystkich pracowników szkoły z wiedzą dotyczącą samo-
uszkodzeń oraz innych zachowań autodestrukcyjnych np. – czym są samooka-
leczenia, jakie są rodzaje samouszkodzeń oraz czynniki ryzyka samouszko-
dzeń, jakie są behawioralne i emocjonalne sygnały ostrzegawcze.
– Edukację młodzieży w zakresie umiejętności komunikacyjnych i spo-
łecznych
– wypracowanie reguł postępowania w sytuacji zaobserwowania problemu
w ramach spójnej procedury działania.
W przypadku zdiagnozowania u uczniów zachowań autodestruktywnych

należy podjąć jak najszybciej interwencję. W sytuacji, gdy samookaleczenia
staną się utrwalonym sposobem radzenia sobie z napięciem i emocjami trud-
niej jest pomóc uczniowi. Leczenie wymaga wówczas często specjalistycznej
pomocy i trwać może bardzo długo. Z tego powodu należy pamiętać, że aby
interwencja była skuteczna, powinno się ją podjąć jak najwcześniej.
Jowita Wycisk i Beata Ziółkowska (2010, s. 145) proponują następujące
działania do realizowania na terenie placówki oświatowej w sytuacji zaobser-
wowania u młodych ludzi sygnałów ostrzegawczych: identyfikację zachowania
autodestruktywnego, nawiązanie kontaktu z adolescentem, skierowanie go do
osoby pierwszego kontaktu (psychologa, pedagoga szkolnego), analizę zacho-
wania pod kątem zagrożenia dla rozwoju nastolatka, interwencję na terenie
szkoły oraz współpracę z rodzicami. Identyfikacja zachowania autodestruk-
tywnego zawiązana jest z umiejętnością wychwycenia behawioralnych sygna-
łów ostrzegawczych. Mogą one być bardziej specyficzne: blizny, zadrapania,
skaleczenia, siniaki o niewiadomym pochodzeniu, ślady krwi na ubraniu, licz-
ne, częste opatrunki, noszenie ubrań z długimi rękawami, nogawkami, któ-
re mogą ukryć rany, nieadekwatne do pogody, unikanie aktywności, podczas
której mogą zostać odsłonięte rany, blizny (wf, basen), noszenie przy sobie
ostrych narzędzi (żyletki, nożyki, agrafki, pinezki), spędzanie długiego cza-
35
Urszula Janota
su w toalecie, miejscach odosobnionych oraz mniej specyficzne: zachowania

ryzykowne (skakanie z wysokości, przebieganie przez ulicę, prowokowanie
w sferze seksualnej), sięganie po alkohol, narkotyki, prace o tematyce fizyczne-
go zranienia, bólu, krwi, smutku, nagłe zmiany w kontaktach z rówieśnikami,
zainteresowaniach, stany depresyjne (przedłużający się smutek, przygnębienie,
wycofanie, izolacja), skrajne, impulsywne, silne reakcje emocjonalne (lęku,
gniewu, rozpaczy) na trudne sytuacje, niska samoocena i niechęć wobec siebie,
brak sieci wsparcia. W schemacie postępowania w przypadku ujawnienia aktu
autoagresji istotne są pewne kroki, które wykonamy zanim podejmiemy inter-
wencję. Ważne jest, aby zdobyć wiedzę na temat samouszkodzeń, która pomo-
że w zrozumieniu tego zachowania i jego przyczyn. Należy jak najdogłębniej
przeanalizować sytuację dziecka, które się okalecza. Sposób przeprowadzenia
interwencji oraz jej skuteczność w dużej mierze zależy od wcześniejszej analizy
sytuacji. Warto żeby przyjrzeć się szczególnie: sytuacji rodzinnej dziecka (np.
czy w rodzinie dziecka nie występuje alkoholizm, przemoc, czy można liczyć
na wsparcie ze strony rodziców, kto może być sojusznikiem dziecka w ro-
dzinie i poza nią), relacjom z rówieśnikami, sytuacji szkolnej dziecka. Ważne
są również „parametry” osoby pomagającej – empatia, wiedza i rozumienie
problemu, wrażliwość, dbałość o poczucie bezpieczeństwa, intymności. Roz-
mowę z uczniem zaczynamy od przedstawienia bezpośredniej przyczyny, dla
której podejmujemy rozmowę oraz od wyrażenia swojej troski i chęci pomocy.
Dajemy uczniowi wsparcie. Podczas rozmowy reagujemy na problemy młode-
go człowieka z szacunkiem, współczuciem i zrozumieniem. Uczeń potrzebuje
by go wysłuchano i potraktowano poważnie. Dzięki temu dajemy mu do zro-
zumienia, że może liczyć na pomoc i troskę. Słuchamy, okazujmy zrozumienie,
zainteresowanie i intencję pomocy. Ważny jest spokój, cierpliwość, życzliwość,
empatia. Rozmawiajmy zamiast dyskutować. Jeśli znajdujemy nazwę dla zgła-
szanych problemów, nazwijmy je, wytłumaczmy. Taki zabieg zmniejsza po-
czucie winy, którą może czuć do siebie uczeń z powodu obecności objawów.
W trakcie rozmowy szukajmy z nim alternatywnych sposobów radzenia sobie
z trudnościami. W czasie rozmowy należy unikać: domyślania się, dopowia-
dania emocji ucznia (dokładnie wiem, co czujesz, co chcesz powiedzieć, co
myślisz…), krytykowania, oceniania - „nie wolno tego robić!”, narzucania roz-
wiązań i działań (skończ z tym natychmiast! powinieneś wiedzieć, że to do
niczego nie prowadzi….), szybkiego dawania rad, dyskusji.
Jeżeli osobą nawiązującą kontakt z uczniem nie była osoba z grupy osób
pierwszego kontaktu to należy go skierować do osoby pierwszego kontaktu
(psychologa, pedagoga szkolnego), która może dokonać analizy zachowania
pod kątem zagrożenia dla rozwoju nastolatka. Polega ona na określeniu czy
dana osoba w ogóle przejawia zachowania o które je podejrzewamy oraz czy
36
Samookaleczenia wśród dzieci i młodzieży – jak skutecznie udzielać pomocy w szkole
istnieje ryzyko utraty życia przez nastolatka. Podstawą dokonywania oceny

działań nastolatka jest oczywiście nawiązanie z nim kontaktu i rozmowa, moż-
na też posłużyć się odpowiednimi kwestionariuszami badającymi najczęstsze
sposoby radzenia sobie przez ucznia ze stresem. Aby poznać czy podejmowa-
ne akty są groźne dla zdrowia i życia należy ustalić jaka była intencja zacho-
wania, jaki jest poziom fizycznych obrażeń, czy nastolatek podejmuje takie
zachowania co jakiś czas, jaki nastrój dominuje w jego doświadczeniu, czy jego
myślenie cechuje zawężenie poznawcze.
Interwencja na terenie szkoły polega na rozwijaniu współpracy z uczniem,
pracy nad umiejętnościami komunikacji, nabywaniem technik radzenia sobie
ze stresem, pomocy w zmianie myślenia, ustaleniu kontraktu na niewyrządza-
nie sobie krzywdy typu „24 godziny”, „do kolejnego spotkania”, wypracowa-
niu systemu wsparcia społecznego, uczeniu rozpoznawania emocji i napięcia
oraz sygnałów ostrzegawczych samouszkodzeń, pomocy w konstruktywnym
wyrażaniu emocji.
Współpraca z rodzicami będzie realizowana poprzez odbycie z nimi roz-
mowy na temat problemów ucznia samookalaczającego się. W trakcie rozmo-
wy nie obwiniamy i nie oceniamy rodziców. Głównym celem rozmowy jest
troska o dziecko. Należy przedstawić problem: opisać niepokojące zachowa-
nia wyjaśnić, że są objawem trudnej sytuacji emocjonalnej ucznia, oraz że nie
może on zostać z tym sam, że potrzebuje pomocy, przedstawić mechanizm,
wskazać konsekwencje bagatelizowania problemu. Przekazujemy też informa-
cje, gdzie szukać pomocy (dla siebie i ucznia): podajmy numery telefonów
i adresy wcześniej sprawdzonych placówek (PPP, PZP dla dzieci i młodzieży,
telefon zaufania), wyjaśniamy, na czym polega pomoc w tych miejscach oraz
na czym polega pomoc specjalistów.
Na koniec warto podkreślić, że bardzo pomocne jest, w sytuacji gdy zdro-
wie lub życie uczniów może być zagrożone, wypracowanie przejrzystej, spójnej
i dobrze opisanej strategii działania, która w sytuacji alarmowej może zostać
uruchomiona. Tego rodzaju rozwiązanie pozwala podejmować sprawne dzia-
łania, dając wychowawcom i innym pracownikom szkoły poczucie kompeten-
cji w zakresie zagwarantowania młodzieży bezpieczeństwa i właściwej opieki.
Bibliografia:
Miller A., Rathus J., Linehan M. Dialektyczna terapia behawioralna nastolatków
z tendencjami samobójczymi, Kraków 2011.
Walsh B. Terapia samouszkodzeń, Kraków 2014.
Wycisk J., Ziółkowska, B. Młodzież przeciwko sobie. Zaburzenia odżywiania i samo-
uszkodzenia – jak pomóc nastolatkom w szkole, Warszawa 2010.
37
Elżbieta Wystep–Kolago
UCZEŃ SAMOOKALECZAJĄCY SIĘ W SZKOLE
Szkoła to jedno z najważniejszych miejsc, gdzie możliwe jest dostrzeżenie,

że z nastolatek zmaga się z poważnymi problemami. Ich przejawem mogą być
zachowania autodestrukcyjne. Do lat 90–tych XX wieku samouszkodzenia ko-
jarzone były raczej z obszarem przestępczości lub psychopatologii. Współcze-
śnie badacze zauważają, że samouszkodzenia coraz częściej podejmowane są
przez młodzież w populacji ogólnej, niekoniecznie związane z zaburzeniami
psychicznymi lub poważnymi traumatycznymi przeżyciami. Jest więc prawdo-
podobne, że w przeciętnej, masowej szkole pojawią się uczniowie podejmu-
jący tego typu zachowania. Budzą one często niepokój, trudności w podjęciu
właściwej reakcji, obawy o zagrożenie życia. Okaleczenia z jakimi najczęściej
można spotkać się w szkole zwykle należą do tzw. uszkodzeń umiarkowanych,
kompulsywnych lub impulsywnych, są powierzchowne, zwykle nie wymaga-
ją interwencji medycznej a osoby okaleczające się mają skłonność do ukry-
wania tego faktu. Nauczyciele i wychowawcy mogą odczuwać duży niepokój
w związku z trudnością rozróżnienia samookaleczeń od samobójstw. Badacze
podkreślają jednak, że samouszkodzeniom towarzyszy odmienna motywacja
od prób samobójczych. Najczęstsza motywacja uszkodzeń ciała to chęć uwol-
nienia się od napięcia emocjonalnego subiektywnie ocenianego jako nie do
zniesienia lub odczucia martwoty, pustki (dysocjacji). Czynnikiem wyzwalają-
cym takie napięcie może być kłótnia z ważną osobą, porzucenie przez sympa-
tię, zbagatelizowanie, wyśmianie problemów nastolatka przez najbliższych lub
problemy szkolne.
Mogą pojawić się wtedy zachowania polegające na nacinaniu ciała ostrymi
przedmiotami, rozdrapywaniu skóry różnymi, często przypadkowymi przed-
miotami np. spinaczami, nakłuwaniu ciała (szpilkami, agrafkami, pinezkami).
38
Uczeń samookaleczający się w szkole
Pracownicy w szkołach są zwykle pierwszymi dorosłymi osobami, które

odkrywają, ze z młodym człowiekiem dzieje się coś niepokojącego. Najczę-
ściej są to nauczyciele, ale niezwykle ważną rolę mogą odegrać pracownicy
pomocniczy, którzy mają okazje obserwować ucznia poza lekcjami. Pierwsza
reakcja na niepokojące zachowania obserwowane u młodego człowieka może
mieć kluczowe znaczenie w pomocy w zaprzestaniu okaleczania się. Ważne,
by unikać skrajnych reakcji – lęku i nadmiernej troski ale także odrzucenia
i piętnowania.
W szkole warto opracować procedury reakcji w tego typu problemach,
przeszkolić wszystkie osoby pracujące w placówce w zakresie zaburzeń dzieci
i młodzieży. Warto powołać zespół kryzysowy specjalnie przeszkolony i przy-
gotowany do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Zadaniem zespołu kryzy-
sowego jest udzielenie podstawowego wsparcia emocjonalnego i informacyj-
nego oraz edukacja, koordynacja i integracja działań na różnych szczeblach
oraz kierowanie osoby przejawiającej działania dezadaptacyjne do specjalistów
(towarzyszenie w znalezieniu odpowiedniej pomocy, motywowanie do jej szu-
kania, korzystania z niej i realizowania zaleceń).
Bardzo istotną rolę mają osoby, które jako pierwsze dostrzegą i zidentyfi-
kują problem.
W przypadku zaobserwowania u młodej osoby zachowań dezadaptacyj-
nych na terenie szkoły powinny być podjęte działania obejmujące:1
– identyfikację zachowania
– nawiązanie kontaktu z nastolatkiem
– skierowanie do osoby pierwszego kontaktu (w praktyce pedagoga, psy-
chologa)
– oszacowanie zachowania pod katem zagrożenia dla zdrowia i życia
– interwencję na terenie szkoły
– współpracę z rodzicami.
W pierwszym etapie ważne jest, by umieć rozpoznawać sygnały ostrze-
gawcze, sam bowiem nastolatek rzadko sam zgłasza się o pomoc. Będą to np.
zmiany nastroju, nieadekwatna do pogody odzież (np. latem bluzy z długimi
rękawami), unikanie zajęć sportowych, liczne opatrunki, noszenie przy sobie
ostrych narzędzi, długie przebywanie w toalecie. Warto obserwować wytwory
ucznia, prace plastyczne, pisemne, blogi, czasami informacje płyną od rówie-
śników zaniepokojonych zachowaniem kolegi/koleżanki.
Gdy nauczyciel dostrzeże i zidentyfikuje problem konieczne jest nawiąza-
nie kontaktu z nastolatkiem. Oprócz podstawowych zasad dobrej komunikacji
ważne są następujące zasady:2
1 Wycisk, J., Ziółkowska, B. (2010). Młodzież przeciwko sobie. Zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia
– jak pomóc nastolatkom w szkole. Warszawa: Wydawnictwo Difin. s. 145
2 Op.cit. s.148
39
Elżbieta Wystep-Kolago
– bądź dostępny i osiągalny dla młodzieży

– zadbaj o stworzenie bezpiecznego miejsca, w którym można rozmawiać
– staraj się być spokojny i okazuj troskę
– słuchaj z uwagą
– stwarzaj przestrzeń dla uczuć nastolatka
– traktuj poważnie jego przeżycia, emocje, motywy
– okaż akceptację osoby
– znajdź i doceń zasoby ucznia
– dawaj mu odczuć, że jesteś po jego stronie
– nie okazuj gwałtownych uczuć – zdziwienia, oburzenia, lęku
– nie krytykuj, nie oceniaj, nie ośmieszaj
– nie przepytuj
– nie omawiaj zachowania ucznia na forum klasy
– nie obiecuj, że nikomu nie powiesz
– nie żądaj, by natychmiast zmienił swoje zachowanie
– unikaj porównywania z samobójstwem
Należy uważać na rozpowszechnione mity m. in mówiące, że młody czło-
wiek okalecza się, by zwrócić na siebie uwagę, najlepiej więc ignorować takie
zachowania. Taka postawa dorosłych może doprowadzić do zlekceważenia
problemu i zaniechania udzielenia pomocy. Samookaleczenia należy odczytać
jako oznakę przeżywanych trudności i wołanie o pomoc, a nie chęć chwilowe-
go zyskania rozgłosu. Z drugiej strony nie jest prawdą, że każdego młodego
człowieka okaleczającego się należy hospitalizować. Jeżeli nie stwarza zagro-
żenia dla siebie i innych i nie przejawia poważnych zaburzeń psychicznych
hospitalizacja nie jest konieczna i może przynieść więcej strat niż korzyści.
Po nawiązaniu kontaktu z nastolatkiem należy skierować go do wyznaczo-
nej w szkole osoby pierwszego kontaktu – najczęściej jest to pedagog lub psy-
cholog. Nauczyciel może sam poinformować specjalistę lub zachęcić do tego
młodego człowieka i motywować go do szukania pomocy. Ważne by działać
dyskretnie i nie wyzwalać nowych obszarów napięcia.
Sposób udzielanie pomocy zależeć powinien od tego, czy samookaleczenia są3:
epizodyczne (gdy samookaleczenie jest wyrazem okresowo przeżywanych
trudności lub tymczasowego kryzysu) – konieczne jest wsparcie i poszukiwa-
nie innych sposobów radzenia sobie z problemem oraz kontakt z rodzicem,
chroniczne (gdy samookaleczenie jest utrwalonym sposobem radzenia so-
bie z trudnościami) — rozmowa i kontrakt z dzieckiem, rozmowa z rodzicem,
szukanie pomocy na zewnątrz. Takie okaleczenia mogą być wyrazem poważ-
nych trudności3
3 M. Nitecka, A. Papa, Samookaleczenia, objawy, przyczyny, formy pomocy w szkole http://www.czesto-

chowa.powiat.pl/poradnia/samouszkodzenia.pdf
40
Uczeń samookaleczający się w szkole
Należy też w rozmowie i na podstawie oględzin zranienia ocenić ryzyko

samobójstwa. Istotne jest poznanie intencji i motywacji działania.
Szkoła nie jest miejscem dla prowadzenia terapii, niemniej jednak może
podjąć podstawowe formy interwencji jak:4
– rozwijanie więzi z nastolatkiem – zrozumienie, akceptacja, nieocenianie
– praca nad umiejętnościami komunikacyjnymi – zachęcanie do rozmów
na temat uczuć, doświadczeń
– uczenie technik radzenia sobie ze stresem
– przeformułowania poznawcze – pomoc w tworzeniu bardziej adekwat-
nego obrazu rzeczywistości, bez generalizowania, negatywizmu.
W sytuacji zaobserwowania przez szkołę zachowań autoagresywnych ko-
nieczne jest też nawiązanie kontaktu z rodzicami. W czasie rozmowy z rodzi-
cami nie należy obwiniać ani oceniać młodego człowieka ani sytuacji rodzin-
nej. Należy przedstawić problem, opisać niepokojące zachowania dziecka oraz
trudności emocjonalne z jakimi boryka się młody człowiek. Rodzice powinni
zostać przekonani, że nie powinni bagatelizować samouszkodzeń, że ich dziec-
ko nie powinno zostać samo, że potrzebuje pomocy. Rodzicom należy prze-
kazać informacje gdzie szukać pomocy, wyjaśnić na czym polega taka pomoc.
W dostrzeganiu problemów nastolatka potrzebna jest czujność i uwaga

dorosłych, budowanie atmosfery zaufania, bezpieczeństwa oraz okazywanie
akceptacji, zrozumienia i gotowości niesienie pomocy.
Bibliografia:
Wycisk, J., Ziółkowska, B. Młodzież przeciwko sobie. Zaburzenia odżywiania i samo-
uszkodzenia – jak pomóc nastolatkom w szkole. Warszawa 2010.
4 Wycisk, J., Ziółkowska, B. (2010). s. 155
41
3. Terapia
Jolanta Sajkowska
REFLEKSJE DOTYCZĄCE TERAPII DZIECI

I MŁODZIEŻY Z TENDENCJĄ
DO SAMOOKALECZANIA SIĘ
Dzieciaki na ogół przyprowadzają do terapii swoją rodzinę. To nie zawsze

jest takie oczywiste na pierwszy rzut oka, bo zgłoszenie przynosi przerażony
lub rozzłoszczony rodzic. Rodzicielska narracja pokazuje, że coś z niewiado-
mego powodu zmieniło się w dziecku. Odkryte rany to początek dalszych
odkryć. Dialogi przeczytane na komunikatorach, a przeznaczone dla rówieśni-
ków budzą zgrozę, „moje dziecko i taki język? nie poznaję jej, jego... No tak,
od pewnego czasu zamyka się, odcina, siedzi godzinami w sieci. To pewnie
stamtąd...”
W internetowych poradnikach powtarza się wskazanie, żeby udać się do
psychologa.
I tu zaczyna się nasza rola. Każdy tydzień to młodzi pacjenci z tendencją
do samookaleczeń i ich wystraszeni rodzice. Oczekiwanie, żeby pomóc, zara-
dzić, naprawić. Najlepiej już, natychmiast...
Pozyskanie zaufania młodego człowieka to priorytet. Nie zawsze jest to
łatwe. Wymaga ogromnego szacunku i cierpliwości dla drugiego człowie-
ka, który cierpi. To cierpienie może mieć z dorosłego punktu widzenia błahe
przyczyny, ale nigdy nie są błahe dla tego kto je przeżywa. I to jest punkt wyj-
ścia do nawiązania kontaktu.
Kryzys to sytuacja, w której dochodzimy do ściany, bo żadna z dotychcza-
sowych metod radzenia sobie nie działa. Tylko dla kogoś z zewnątrz sposoby
działania zdają się być oczywiste. Tylko, żeby zwrócić się po pomoc trzeba za-
ufać. Zatem pierwszy etap pracy to uważne słuchanie, rozpoznanie sposobu
43
Jolanta Sajkowska
przeżywania rzeczywistości przez dziecko, towarzyszenie mu w jego narracji.

To nie jest czas na interpretacje, a hipotezy budujemy tylko we własnej głowie.
Gotowość do otwarcia się możemy spłoszyć oceniając, krytykując, podważając
powagę przeżyć, radząc, wiedząc. Dobre wstępne założenie to „ja nie wiem
i tylko słuchając ciebie dowiem się”.
Słuchając, ale też pytając powoli zbieramy wywiad kiedy, w jaki sposób,
w jakim czasie i miejscu. Nie zawsze pojawia się dlaczego... Dzięki temu doko-
nujemy analizy funkcjonalnej objawu. Okres konsultacji diagnostycznych po-
maga naszemu pacjentowi pojąć znaczenie terapii i nazwać swoje oczekiwania.
Początki autoagresji mogą wiązać się z konkretnymi sytuacjami, ale potem
może pojawić się uzależnienie m. in. od reakcji wzmożonego wydzielania beta-
endorfin w wyniku okaleczenia się. To ważna informacja, bo takie rozpozna-
nie wskazuje na konieczność włączenia farmakoterapii. Rozeznajemy się także
w tym, czy istnieje przymus wcielania pewnych myśli, fantazji w życie. Na ile
wynikają one z negatywnych przekonań o sobie i swojej wartości, a na ile są to
wewnętrzne, prześladowcze głosy.
Wynikiem tego etapu budowania relacji jest na ogół nasza coraz lepsza
orientacja w spostrzeganiu przez dziecko własnej rzeczywistości, a więc uzy-
skanie wiedzy o tym co je frustruje, z czym nie daje sobie rady, w czym upa-
truje swoją porażkę. Zaskakująco często pojawia się wtedy problem relacji
rodzinnych. Nawet gdy skargi dotyczą kłopotów z rówieśnikami, akceptacji,
trudności szkolnych itp. to fakt, czy można o tym powiedzieć bliskim doro-
słym, sposób w jaki oni reagują są kluczowe.
Zatem kolejnym etapem jest pozyskanie rodziców do współpracy. Klu-
czem jest znów szacunek i gotowość do wysłuchania. Pamiętać musimy, że to
co dzieje się z dzieckiem budzi w nich lęk, zarówno o nie, jak i lęk przed oceną
siebie, jako rodzica. Lęk może powodować agresję. Jeśli rodzic poczuje, że sto-
imy po stronie rodziny będzie skłonny przyjmować czasem niełatwe wskazania,
konfrontować się z tym co wymaga zmodyfikowania w swoim postępowaniu.
Będzie też bardziej otwarty na rozumienie dziecka.
W ten właśnie sposób dzieci przyprowadzają rodzinę do terapii, choć nie-
koniecznie oznacza to, że wszyscy będą uczestniczyć w sesjach. Świadomość
tego czemu służy terapia dziecka powoduje, że rodzice nie podważają działań
terapeutycznych (np. rozumieją dlaczego pojawił się jawnie wyrażany bunt,
który zastąpił cięcie). Przestają obwiniać siebie lub dziecko, mniej w nich lęku,
więc mogą zacząć reagować dojrzalej. Zaczynają rozmieć, jak trudno dziec-
ku być „tymczasowym outsiderem” oraz znaczenie trzech istotnych pozycji
w okresie dojrzewania – chaosu pubertalnego, centralnej pozycji narcystycz-
nej oraz ponownego odkrycia obiektu. (Choć z pewnością tym psychoanali-
tycznym nazewnictwem nie będą się posługiwali w narracji kryzysu dorastania
44
Refleksje dotyczące terapii dzieci i młodzieży z tendencją do samookaleczania się
swojego dziecka.) Rozumienie tego co się dzieje pozwala świadomie wspierać.

Stwarza „bezpieczną przestrzeń na rozmowę o uczuciach i problemach mło-
dej osoby” (Briggs), co stanowi alternatywę dla autoagresji, w jej funkcji usu-
wania uczuć czy rozegrania ich w działaniu.
Współpracujący rodzice kontynuują w domu to czego dziecko uczy się na
sesjach np.:
– jak radzić sobie z porażką, przeżywać frustrację,
– jak radzić sobie z bólem psychicznym bez uszkadzania siebie,
– jak zdobywać dystans do siebie,
– jak akceptować się z całym dobrodziejstwem inwentarza,
– jak od nowa nauczyć się akceptować własne ciało, kochać je i dbać
o jego potrzeby
– jak przerwać zaklęty krąg ranienia się i wstydu z tego powodu, więc
znowu ranienia,
– jak wyrwać się z odrętwienia bez konieczności „dawkowania” sobie en-
dorfin poprzez cięcie,
– jak zmieniać wzorce myślenia itd.
Rodzice z kolei uczą się, jak reagować nie stosując przejściowych wzmoc-
nień (nadmiernej uwagi), ale też nie bagatelizując. Terapia powinna prowadzić
do odbudowy bezpiecznej więzi, zdrowych granic, skutecznej komunikacji
w rodzinie oraz do zdobycia wyżej wymienionych umiejętności przez dziecko.
A dla nas terapeutów niech ważne będzie to, że „proces pomieszczania
w trakcie terapii wzmacnia zdolności rozwojowe nastolatka, rozwój „rusza
z miejsca” i adolescent rezygnuje z autodestrukcyjnych sposobów nawiązywa-
nia relacji” (Briggs)
Bibliografia:
Briggs S. Praca z nastolatkami i młodymi dorosłymi. Współczesne podejście psychodyna-
miczne, Warszawa 2017.
Eckhardt A.: Autoagresja; Warszawa 1998.
Laufer M., Egle Laufer M.: Okres dojrzewania i załamania rozwoju. Perspektywa.
psychoanalityczna, Warszawa 2013.
Vincent M.: Choroba zwana dojrzewaniem, Warszawa 2018.
https://www.autism.com/ dr Stephen M. Edelson
45
PUBLICZNE I NIEPUBLICZNE OŚRODKI

UDZIELAJĄCE POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ
NA TERENIE GLIWIC
NZOZ Ośrodek Leczenia Nerwic i Zaburzeń Odżywiania „Dąbrówka”

ul. Asnyka 10, tel. 32 238 34 70
Ośrodek Leczenia Depresji i Nerwic

ul. Raciborska 13, tel. 32 726-23-78
Centrum Zdrowia Psychicznego FENIKS

ul. Młyńska 8, tel. 32 332-19-36
Diada – Centrum Terapii Systemowej i Pomocy Psychologicznej

ul. Kozielska 16, tel. 506 162 387
Ośrodek Terapii Rodzin i Par

ul. Zwycięstwa 31, tel. 66-99-0-22-33
Focus. Centrum Terapii i Wspomagania Rozwoju

ul. Piwna 17 c, tel. 660 701 413
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej PSYCH-MED

ul. Księcia Ziemowita 6, tel. 32 231 15 51
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna
ul. Warszawska 35A, tel. 32 231 05 69
Opracowanie: Ewelina Pakosz-Szydłowska
46
AUTOAGRESJA. AUTODESTRUKCJA.
SAMOUSZKODZENIE
Bibliografia
WYDAWNICTWA ZWARTE
BABIKER Gloria, ARNOLD Lois: Autoagresja: mowa zranionego ciała / przeł.

Magdalena Polaszewska-Nicke; Gdańsk 2002.
BADOWSKA-HODYR Monika: Poziom prizonizacji sprawców przestępstw
a zachowania autoagresywne w warunkach izolacji więziennej // W: Efektywność
oddziaływań resocjalizacyjnych pod red. Franciszka Kozaczuka; Rzeszów
2008, s. 349-259
BETTELHEIM Bruno: Rany symboliczne W: Antropologia widowisk: za-
gadnienia i wybór tekstów/oprac. Agata Chałupnik; red. Leszek Kolankie-
wicz; Warszawa, 2005, s. 565- 578
BRIGGS S. Praca z nastolatkami i młodymi dorosłymi. Współczesne podejście psychody-
namiczne; Warszawa 2017
CARSON Robert C.: Psychologia zaburzeń. Vol.1 / Robert C. Carson, James N.
Butcher, Susan Mineka; Gdańsk 2005, s. 506-508: Osobowość typu Border-
line
CHOJNACKA Magdalena: Samouszkodzenia, Kalisz 2003, s. 75
CZABAŃSKI Adam: Zjawisko autoagresji wśród młodzieży w Polsce // W: Wy-
brane problemy profilaktyki i resocjalizacji; Radom 2011, s. 33-50
DĄBROWSKI Kazimierz: Podstawy psychologiczne samodręczenia (automutylacji);
Warszawa 1934, s. 98
DOŁĘGA Zofia: Poczucie samotności a sposoby radzenia sobie w sytuacjach szkolnych
w kontekście autodestruktywności W: Zdrowie psychiczne uczniów - różne
konteksty i odniesienia, Katowice 2009, s. 154-181.
ECKHARDT Annegret: Autoagresja tł. Jadwiga Hockuba; Warszawa 1998
FOX Claudine: Zachowania autodestrukcyjne młodzieży - szkoła bezradna?; Warsza-
wa 2009, s. 135
47
GARMADA Ludwik: Samouszkodzenie ciała, Warszawa 1970, s. 71, [1]
GOLEMAN Daniel: Emocje destrukcyjne: jak możemy je przezwyciężyć? dialog
naukowy z udziałem Dalajlamy; Poznań 2007
GÓŹDŹ Joanna: Problem samouszkodzeń w percepcji nauczycieli W: Wybrane
problemy profilaktyki i resocjalizacji, Radom 2011, s. 51-70
HOŁYST Bruno: Suicydologia; Warszawa 2012, s. 1174-1180: Ujemne skutki
zachowań autodestrukcyjnych jako przesłanka działań profilaktycznych.
IZYDORCZYK Bernadetta, RÓŻAŃSKA-KOWAL Joanna: Zachowania
autodestruktywne u młodzieży - analiza porównawcza populacji dostosowanej i niedosto-
sowanej społecznie W: Resocjalizacja instytucjonalna: perspektywy i zagro-
żenia; Rzeszów 2004, s. 106-117
IZYDORCZYK Bernadetta: Analiza TAT Murraya w psychologicznej diagnozie
mechanizmów autodestrukcji i motywacji W: Zastosowanie wybranych technik
diagnostycznych w psychologicznej praktyce klinicznej i sądowej,
Katowice; 2006, s. 181-230
JABŁOŃSKI Ryszard: Reaching Young Europe - profilaktyczny program zapobiega-
nia zachowaniom autodestrukcyjnym W: Kryzys, interwencja i pomoc psycho-
logiczna: nowe ujęcia i możliwości; Toruń 2005, s. 293-302
JAROSZ Maria: Samozniszczenie: Samobójstwo, alkoholizm, narkomania, Wro-
cław 1980, s. 348
KAZACZUK-MARUSZAK Joanna: Zachowania autodestruktywne skazanych
w warunkach odbywania kary pozbawienia wolności W: Resocjalizacja instytucjo-
nalna: perspektywy i zagrożenia; Rzeszów 2004, s. 272-279
KENDALL Philip C.: Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji
Gdańsk 2004, s. 179-181: Jak można zaradzić samouszkodzeniom?
KOPEĆ Danuta: Zachowanie autoagresywne osób z niepełnosprawnością intelektualną;
Poznań 1999, s. 182, [1]
KOZAK Stanisław: Patologie wśród dzieci i młodzieży: leczenie i profilaktyka; War-
szawa 2007, s. 57-61
KUBACKA-JASIECKA, Dorota Agresja i autodestrukcja z perspektywy obronno-
-adaptacyjnych dążeń Ja; Kraków 2006, s. 217
Kultura czy tortura...?: obrzędy, praktyki, rytuały, które ranią, kaleczą, przynoszą cier-
pienie...: materialy z interdyscyplinarnej, ogólnopolskiej studenckiej konfe-
rencji naukowej, red. Magdalena Jarosik, Kamila Kozieł; Kraków 2007, s. 74
LAUFER M., EGLE LAUFER M.: Okres dojrzewania i załamania rozwoju. Per-
spektywa. psychoanalityczna; Warszawa 2013
MALINOWSKI Jan Adam: Agresja i przemoc w zachowaniach młodzieży - refleksja
nad zjawiskiem, ze szczególnym uwzględnieniem autodestrukcyjnych doświadczeń alko-
holowych W: Wybrane aspekty przemocy: diagnoza i profilaktyka; Toruń
2009, s. 87-106
48
Autoagresja. Autodestrukcja. Samouszkodzenie. Bibliografia
MARCZYKOWSKA Izabela: Autoagresja wśród dzieci - uwarunkowania i kon-

sekwencje W: Przemoc: konteksty społeczno-kulturowe. T. 1, Społeczne
i psychologiczne aspekty zjawiska; Rzeszów 2007, s. 263-269
MILLER A., RATHUS J., LINEHAN M.: Dialektyczna terapia behawioralna na-
stolatków z tendencjami samobójczymi, Kraków 2011
OKALECZANIE CIAŁA W: Obyczaje, języki, ludy świata, red. nacz.
Bartłomiej Kaczorowski; Warszawa 2006, s. 353-354
OPORA Robert: Eliminowanie zachowań autoagresywnych w zakładach karnych
W: Niebanalny wymiar resocjalizacji penitencjarnej: heurystyczny wy-
miar ludzkiej egzystencji; Toruń 2010, s. 89-101
PAWLISZEWSKI Marcin: Autoagresja wśród osadzonych na przykładzie Aresz-
tu Śledczego w Piotrkowie Trybunalskim W: W stronę readaptacji społecz-
nej; Piotrków Trybunalski 2009, s. 130-138
PIĄTEK Karolina: Przyczyny i przejawy zachowań autodestrukcyjnych w zakładach
karnych W: Wybrane problemy profilaktyki i resocjalizacji; Radom 2011,
s. 329-347
PIETRASZKO Jan: O relacji między konstruktywnymi i autodestruktywnymi ten-
dencjami psychicznymi i behawioralnymi W: Samobójstwo: specyfika problemu,
horyzonty badawcze; Opole 2003, s. 13-39
PRAHLHANS Klaus: Najbardziej szokujące sposoby upiększania; Wrocław 2005.
153, [1] s.
PROMIŃSKA Elżbieta: Odciąć rękę ... czyli o celowych okaleczeniach ciała; War-
szawa 1993, s. 99
RESOCJALIZACYJNE programy penitencjarne realizowane przez
służbę więzienną w Polsce pod red. nauk. Moniki Marczak; Kraków, s.
145- 159: Programy profilaktyki zachowań autoagresywnych w zakładzie karnym
RINGEL Erwin: Nerwica a samozniszczenie; Warszawa 1992.
ROMANIUK Anna: Usiłowania samobójcze osadzonych w warunkach izolacji
penitencjarnej W: Współczesne zagrożenia w strukturach społecznych:
(szkice badawcze z pedagogiki społecznej); Katowice 1993, s. 117-124
ROUX Jean Paul: Krew, mity, symbole, rzeczywistość; Kraków 1994, s. 410
Samouszkodzenia: istota, uwarunkowania, terapia / red. Anna Suchańska, Jowita
Wycisk; Poznań 2006, s. 222 [4].
SELLEN Jude: Dawanie poczucia panowania nad własnym życiem młodym ludziom,
którzy sami wyrządzają sobie krzywdę W: Skuteczne interwencje w pracy
z młodymi ludźmi z grup ryzyka; Warszawa 2010, s. 77-87
SUCHAŃSKA Anna: Przejawy i uwarunkowania psychologiczne pośredniej autode-
struktywności. 1998.- (Psychologia i Pedagogika; Nr 110)
SUMIŁA Anita: Zachowania agresywne u młodzieży hospitalizowanej psychiatrycznie
W: Psychopatologia okresu dorastania: wybrane zagadnienia; Kraków
2006, s. 175-197
49
STAWICKA Magdalena: Autodestruktywność dziecięca w świetle teorii przywiązania;
Poznań 2008, s. 246, [1] – (Psychologia nr 5)
SZARZAŁA Dariusz: Autoagresja w zakładach karnych: (przyczyny i profilaktyka)
W: Przekraczanie kręgu zagubionego człowieczeństwa na resocjaliza-
cyjnej niwie; Kraków 2010, s. 205-219.
SZYMANOWSKA Aleksandra: Więzienie i co dalej; Warszawa 2003,
s. 156-160: Samouszkodzenia i próby samobójcze podejmowane przez badanych
VINCENT M.: Choroba zwana dojrzewaniem, Warszawa 2018
WALSH B. Terapia samouszkodzeń, Kraków 2014
WIRKUS Łukasz, KOZŁOWSKI Paweł: Izolacja więzienna a zachowania autoa-
gresywne więźniów // W: Kryminologia i kara kryminalna: wybrane zagad-
nienia; Kraków 2008, s. 191-227
WOLSKA Danuta: Zachowania problemowe występujące u dzieci z autyzmem i do-
datkową niepełnosprawnością intelektualną - próby radzenia sobie z nimi W: Kryzysy
rozwojowe wieku dziecięco-młodzieżowego a możliwości społecznego
wsparcia; Kraków 2005, s. 80-102
WYCISK Jowita, ZIÓŁKOWSKA Beata: Młodzież przeciwko sobie:
zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia - jak pomóc nastolatkom
w szkole; Warszawa 2010. Okaleczanie ciała: wybrane uwarunkowania psychologicz-
ne, Poznań 2004, s. 219, [1]
WYSOCKA Ewa: Diagnoza w resocjalizacji: obszary problemowe
i modele rozwiązań w ujęciu psychopedagogicznym; Warszawa 2008,
s. 271-276
ZACHARUK Tamara: Przemoc w szkole zagrożeniem poczucia bezpieczeństwa
uczniów W: Socjologiczne i psychopedagogiczne aspekty przemocy;
Łódź 2007, s. 219-230

ARTYKUŁY Z CZASOPISM
ADAMCZYK Maria: Uciec od ciała; Maria Adamczyk; „Zadra”, 2009,

nr 1/2, s. 70-72
ARASZKIEWICZ Agata: Autoagresja, tłumiona pieszczota i bunt polityczny,
„Czas Kultury”, 2004, nr 1, s. 139- 141
KONSTANTINOS Tsirigotis Autodestruktywność pośrednia u osób uzależnionych
od narkotyków, , [i i.]; Alkoholizm i Narkomania, T. 22, nr 2 (2009),
s. 119-128
BABICKA Anna: Kultura konsumpcyjna jako generator nienawiści wobec własnego
ciała - perspektywa pedagogiki emancypacyjnej. Edukacja i Dialog, 2011, nr 3/4,
s. 42-47
50
Dyskurs ciała we współczesnej kulturze, wynaturzenia wzorów zachowań

wobec ciała, edukacja w zakresie kształtowania adekwatnej samooceny jed-
nostki jako próba niwelowania prymatu ciała.
BARAN Ewa: Pocięte dusze: samookaleczenia // Polityka, 2005, nr 50,
s. 90-92
BŁOCH-GNYCH Anna: Okaleczone ciało // Niebieska Linia. - 2009, nr 5,
s. 31-32
BORZUCKA-SITKIEWICZ Katarzyna: Korekcja doświadczeń urazowych będą-
cych źródłem zachowań destrukcyjnych jako element inkluzji społecznej // Chowanna,
2012, nr 1, s. 235-245
BRZOZOWSKA Agata: Zaburzenia psychiczne u ofiar wykorzystywania seksualne-
go - prezentacja wybranych przypadków nadużyć seksualnych wobec dzieci ujawnionych
w trakcie hospitalizacji w oddziale psychiatrii wieku rozwojowego // „Dziecko Krzyw-
dzone”, 2006, nr 14, s. 119-139
CHODAK M., BARWIŃSKI Ł. Autoagresja jako forma radzenia sobie ze stresem-
-przegląd zagadnień, „Psychiatria i psychoterapia” 2010
CHWIST Anna: Autodestrukcja wśród dzieci // Edukacja i Dialog, 1996,
nr 8, s. 9-12
CZERWIŃSKI Jerzy: Chłopcy z domku z kart // Charaktery, 2010, nr 6,
s. 110-113
Ojciec dwóch synów z autyzmem opowiada jak dotrzeć do świata dzieci
autystycznych i jak z nimi pracować.
DENST-SADURA Aleksandra: Autoagresja //Głos Nauczycielski, 2012,
nr 12, s. 16
DENST-SADURA Aleksandra: Żyletką po rękach: autoagresja nastolatków - jak
reagować? // Głos Nauczycielski, 2010, nr 17, s. 12
DOLIŃSKA-ZYGMUNT Grażyna: Osobowościowe uwarunkowania modyfikacji
ciała na przykładzie „współczesnych prymitywistów”, „Nauki Humanistyczne”,
2006, nr 10, s. 230-237
FENIK Katarzyna: Słuchając zranionego ciała // Niebieska Linia, 2009,
nr 6, s. 9-10
Autoagresja. Praca kliniczna z pacjentami, którzy zgłosili się na terapię
z powodu autoagresji.
FIDELUS Anna: Autoagresja i zjawisko samookaleczenia wśród
młodzieży // Piotrkowskie Studia Pedagogiczne, T. 14 (2009), s. 111-120
GÓRSKA Dominika: Autodestruktywność u osób z pogranicza: wybrane zagadnienia
/ Dominika Górska // „Forum Oświatowe”, 2001, t. 2, s. 129-140
IZYDORCZYK Bernadetta: Autodestruktywny wymiar jakości życia ludzi doświad-
czających lęku i depresji// Chowanna, 2005, t. 1, s. 78-91
51
IZYDORCZYK, Bernadetta: Behawioralne wskaźniki autodestrukcji u dzieci i mło-
dzieży: płaszczyzny wsparcia psychospołecznego, Bernadetta Izydorczyk // „Auxi-
lium Sociale”, 1998, nr 2, s. 118- 128
JAKUBOWICZ Edward: Dlaczego dzieci odbierają sobie życie? // Psychologia
w Szkole, 2011, nr 1, s. 142-149
KIWER Katarzyna: Problem samouszkodzeń u wychowanków domów dziec-
ka // Niebieska Linia, 2010, nr 1, s. 18-20
Problem może dotyczyć nawet ponad 50 % wychowanków. Przyczyny, inter-
wencja i postępowanie wychowawców.
KOCHAŃSKA Klara: „Zobacz, co sobie robię”: o zjawisku samookaleczania się
kobiet; „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewi-
cza”, R. 42 (2007), s. 163-181
KOCZYDŁOWSKA Joanna: Autoagresywne zachowania dziewcząt niedostoso-
wanych społecznie // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. - 1996, nr 1,
s. 28-30
KOZERA Patrycja: Paznokieć na ząb // Charaktery, 2008, nr 1, s. 74-78
O onychofagii - nawykowym obgryzaniu paznokci.
KUŚPIT Małgorzata: Zachowania autodestruktywne u dzieci // Remedium,
2012, nr 4, s. 6-7
LABUDA Krystian: Życie na ostrzu noża. Cz. 1 // Remedium, 2008, nr 9,
s. 24-25
LABUDA Krystian: Życie na ostrzu noża. Cz. 2 // Remedium, 2008, nr 10,
s. 26-27
LANDOWSKA Ilona: Zjawisko autoagresji osadzonych w latach 2004-2010
w Areszcie Śledczym w Sosnowcu. // Opieka, Wychowanie, Terapia, 2011,
[nr] 1/2, s. [46]-54
Analiza zachowań autoagresywnych osadzonych ze szczególnym uwzględnie-
niem funkcji podejmowanych samouszkodzeń. Przedstawienie sugestii, które
mogą korzystnie wpłynąć na dalszą pracę z osadzonymi podejmującymi
zachowania autoagresywne.
LATOSZEWSKA Marta: Środowisko rodzinne w kształtowaniu wzorów
autodestrukcyjnych // Remedium. 2011, nr 12, s. 10-11
Wpływ środowiska rodzinnego na kształtowanie zachowań autodestrukcyj-
nych młodzieży.
ŁOSKOT Małgorzata: Zachowania autodestrukcyjne : raport roczny programu spo-
łecznego „Szkoła bez przemocy” „Głos Pedagogiczny”, 2009, nr 10, s. 16-19
ŁUBA M. Wołanie o pomoc. Głos Pedagogiczny, 32, 2011.
ŁUKASIK Adam: Syndrom agresywności a cechy osobowości sprawców przestępstw
o charakterze agresywnym. // Opieka, Wychowanie, Terapia, 2007, [nr] 1/2,
s. [32]-37
52
Wyniki badań których celem było określenie poziomu i zakresu agresywności

dorosłych sprawców przestępstw o charakterze agresywnym, oraz analiza
zależności między cechami osobowości badanych osadzonych a różnymi
czynnikami wchodzącymi w skład syndromu agresji w ujęciu Z. Gasia.
MANDAL Eugenia: Wybrane zachowania autodestruktywne a stereotypy
płci // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 2007, nr 1, s. 13-17
Omówienie takich zachowań autodestruktywnych mężczyzn i kobiet jak:
brawurowa jazda samochodem, nieprzestrzeganie przepisów bezpieczeństwa,
ekstremalne sporty, używanie sterydów, skrajne diety, zbyt intensywne opala-
nie się, zabiegi chirurgii kosmetycznej.
MARCZAK Monika, PAWEŁEK Katarzyna: Samoagresja w polskich zakładach
karnych: (2000 - 2005). // Opieka, Wychowanie, Terapia, 2007, [nr] 1/2,
s. [28]-31
MARSZAŁEK Małgorzata: Rany modne, rytualne albo rozpaczliwe // Charakte-
ry, 2003, nr 5, s. 35-36
Autoagresja osób odbywających karę pozbawienia wolności - na podstawie
badań dotyczących samouszkodzeń więziennych (motywy, cechy osobowości,
geneza tych zachowań). Kategoryzacja zjawiska.
MATECKA Monika: Okaleczanie ciała - podstawy wsparcia - cz. IV // Reme-
dium, 2007, nr 1, s. 8-9
MICHALSKI Marcin: Autoagresja u osób z autyzmem: refleksje teoretyczno-praktycz-
ne; „Bliżej Przedszkola”, 2006, nr 6, s. 73-74
MIGDAŁ Katarzyna: Obraz rodziny oraz relacji z rodzicami z perspektywy adole-
scentów po próbach samobójczych // „Dziecko Krzywdzone”, 2006, nr 14,
s. 93-107
MILSKA-WRZESIŃSKA Zofia: Sam sobie na przekór // Charaktery, 2003,
nr 9, s. 8-12
Autodestrukcja. Autoagresja. Mechanizm uporczywego powtarzania tych
samych błędów w zachowaniach.
MIOTKE Bernadeta: Problem ucieczek i samookaleczeń w ośrodku wychowaw-
czym // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1998, nr 6, s. 21-23
MŁODOŻENIEC Anita: Uwarunkowania zachowań samobójczych u dzieci i mło-
dzieży. Cz. 2 // Remedium, 2009, nr 9, s. 1-3
Druga część artykułu przedstawiająca elementy oceny zagrożenia autoagresją
sposoby interwencji w zależności od stwierdzonego ryzyka.
MOCZYDŁOWSKA Joanna: Autoagresywne zachowania dziewcząt niedostosowa-
nych społecznie // Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1996, nr 1,
s. 28-30
MOCZYDŁOWSKA Joanna: Samookaleczenia dokonywane przez dziewczęta
niedostosowane społecznie: (na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w mło-
53
dzieżowym ośrodku wychowawczym) // Problemy Alkoholizmu, 1995, nr 8/9,
dod., s. VIII-X
MORAWSKA Karolina: Autoagresja - poznawcza teoria Ja Roya Baumeiste-
ra // Remedium, 2012, nr 5, s. 10-11
NANOWSKA Katarzyna: Interwencja kryzysowa w przypadku samobójstwa - osobo-
wość dyssocjalna oraz uzależnienie od substancji psychoaktywnych jako czynniki warun-
kujące skłonność do autodestrukcji // Teraźniejszość, Człowiek, Edukacja,
2008, nr 1, s. 73-96
PART Sylwia: Autoagresja u osób z autyzmem // Bliżej Przedszkola, 2009,
nr 8, s. 34-39
Definicja, przyczyny oraz klasyfikacja autoagresji. Fizjologiczne i społeczne
przyczyny autoagresji oraz interwencja.
PASEK Marzena: W stronę autodestrukcji // Remedium, 2005, nr 5, s. 18-19
PAWLAK Gracjana: Autoagresja: mowa, której język warto znać // Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze, 2005, nr 4, s. 10-14, 44
Problem samookaleczeń (samouszkodzeń). Definicja terminu „samouszko-
dzenie”. Funkcje okaleczania własnego ciała.
PAWLAK Gracjana: Piercing formą autoagresji // „Problemy Opiekuńczo-
-Wychowawcze”, 2006, nr 9, s. 53-59
POTOCKI Marek: Samookaleczenia młodzieży - niemy krzyk wołania o pomoc //
„Horyzonty Wychowania”, 2009, nr 15, s. 242-251
SAKSON-OBADA Olga: Związek poczucia ciała z autodestrukcją u osób borderline
// „Polskie Forum Psychologiczne”, T. 8, nr 1/2 (2003), s. 50-68
Samouszkodzenia u kobiet: przyczyny - przejawy - konsekwencje dla pracy socjalnej i psy-
choterapii. Cz. I / oprac. red. // „Wspólne Tematy”, 2004, nr 5, s. 42-48
Samouszkodzenia u kobiet: przyczyny - przejawy konsekwencje dla pracy socjalnej i psy-
choterapii. Cz. II / oprac. red. // „Wspólne Tematy”, 2004, nr 6, s. 12-18
Samouszkodzenia u kobiet: przyczyny - przejawy - konsekwencje dla pracy socjalnej i psy-
choterapii. Cz. III / oprac. red. // „Wspólne Tematy”, 2004, nr 7-8, s. 65-71
SAWAŚCIUK Ewelina: Autoagresja // Niebieska Linia, 2003, nr 2, s. 17-18
SKRĘTOWSKA Honorata: Autodestrukcja - geneza zjawiska // Remedium,
2010, nr 7/8, s. 22-24
Autodestrukcja - geneza oraz przejawy zjawiska. Opis przypadków.
STAWICKA Magdalena: Autodestruktywność dziecięca - zarys zjawiska ; „Forum
Oświatowe”, 2001, t. 2, s. 75-91
STAWICKA Magdalena: Teoria więzi w wyjaśnianiu autodestruktywności; „Forum
Oświatowe”, 2001, t. 2, s. 93-109
STUDENSKI Ryszard: Autodestrukcyjna motywacja do zachowań ryzykownych;
„Kolokwia Psychologiczne”, T. 16 (2007), s. 175-195
SUCHAŃSKA Anna: Zaopiekuj się sobą // Charaktery, 2003, nr 9, s. 16-17
Dotyczy zachowań autodestruktywnych.
54
SUCHAŃSKA Anna: Autoagresja: kryzys czy styl bycia? // „Czas Kultury”,

2004, nr 1, s. 9-11
SUCHAŃSKA Anna: Behawioralne wskaźniki pośredniej autodestruktywności a styl
wyjaśniania zdarzeń; „Czasopismo Psychologiczne”, 1995, nr 1-2, s. 93-100
SUCHAŃSKA Anna: W poszukiwaniu wyjaśnień samoniszczenia: samoniszczenie
a kompetencje samoopiekuńcze; „Forum Oświatowe”, 2001, t. 2, s. 61-73
SZAWDYN Lubomira: Katastrofy starannie obmyślane, Charaktery, 2003,
nr 9, s. 13-15
SZAWDYN Lubomira: Pożytki ze szkoły // Charaktery, 2003, nr 11, s. 45
SZCZEPANIAK Anna: Poziom inteligencji emocjonalnej u młodocianych pacjentów
dokonujących samouszkodzeń; „Psychiatria i Psychologia Kliniczna”, 2009,
nr 2, s. 100-110
ŚWIDERSKI Andrzej: Jadłowstręt psychiczny jako zachowanie autodestrukcyjne
u młodzieży; „Doradca”, 2000, nr 21, s. 16-18
ŚWIDERSKI Andrzej: Żarłoczność psychiczna jako zachowanie
autodestrukcyjne u młodzieży i dorosłych; „Doradca”, 2001, nr 24, s. 11-12
ŚWIERCZYŃSKA Katarzyna: Piekło naszych dzieci // Wprost, 2010, nr 48,
s. [42]-[45]
TRZEBIŃSKA Ewa: Urodzeni pechowcy // Charaktery, 2003, nr 9, s. 18-19
WIELKIEWICZ Dominika: Żyła, żyletka, kran... idę, bo mam plan // Opieka,
Wychowanie, Terapia, 2009, nr 3/4, s. 47-48
WIELKIEWICZ Dominika: Wampiryzm - lek na całe zło? //Opieka, Wycho-
wanie, Terapia, 2011, nr 1/2, s. 36-38
WLAZŁO Agnieszka, SZUSZKIEWICZ Milena, WLAZŁO Edward: Sa-
moagresja zawodników wybranych sportów walki // Wychowanie Fizyczne
i Sport, 2007, nr 4, s. 329-334
WYCISK Jowita: Okaleczanie ciała. Cz. 1 // Remedium. - 2006, nr 6, s. 4-5
WYCISK Jowita: Okaleczanie ciała - uwarunkowania społeczne. Cz. 3 // Reme-
dium. - 2006, nr 11, s. 8-9
WYCISK Jowita: Okaleczanie ciała - podstawy wsparcia. Cz. 4. // Remedium,
2007, nr 1, s. 8-9
Jak rozpoznać, że ktoś z naszego otoczenia podejmuje samouszkodzenia. Ja-
kich reakcji w kontakcie z taką osoba należy unikać. Jakim wsparciem można
jej służyć bez posiadania specjalistycznej wiedzy na ten temat.
WYCISK Jowita: Samouszkodzenia umiarkowane u młodzieży: podstawy prewencji na
terenie szkoły // Ruch Pedagogiczny, 2009, nr 3/4, s. 5-20
WYCISK Jowita: Autodestruktywność i jej kulturowa akceptacja w perspektywie
współczesnej teorii Ja; „Forum Oświatowe”, 2001, t. 2, s. 111-127
WYCISK Jowita: Doświadczanie własnej cielesności u kobiet i mężczyzn w kontekście
zachowań autodestruktywnych // „Polskie Forum Psychologiczne”, T. 8, nr
1/2 (2003), s. 69-77
55
Wyzwanie dla kompetencji i fachowości: Autoagresja, samouszkadzanie i zachowania
prowokacyjne u osób niepełnosprawnych umysłowo. Cz. I / oprac. red. // „Wspólne
Tematy”, 2001, nr 11-12, s. 12-19
prowokacyjne u osób niepełnosprawnych umysłowo. Cz. II / oprac. red. // „Wspól-
ne Tematy”, 2002, nr 1, s. 27-32
prowokacyjne u osób niepełnosprawnych umysłowo. Cz. III / oprac. red. // „Wspól-
ne Tematy”, 2002, nr 2, s. 3-8
prowokacyjne u osób niepełnosprawnych umysłowo. Cz. IV / oprac. red. // „Wspól-
ne Tematy”, 2002, nr 3, s. 17-21
ZBOROWSKI Zbigniew: Zachowania konstruktywne i destruktywne wobec siebie
samego // Ruch Pedagogiczny, 1991, nr 3/4, s. 102-109
Zachowania konstruktywne związane są z wyższą samoświadomością, są
silniej regulowane przez czynniki osobowościowe niż środowiskowe. Zacho-
wania destruktywne łączą się z deformacjami w zakresie autopercepcji
i samowiedzy. Autor ukazuje możliwości modyfikacji zachowań.
Opracowanie: Mirosława Bubak

Zranione Ciało - Zraniona Dusza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Zranione Ciało - Zraniona Dusza

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zranione Ciało - Zraniona Dusza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

„Zranione ciało – zraniona dusza”

Materiały z konferencji dla rodziców, pedagogów,

Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Gliwicach

1. Rozumienie przyczyn, diagnoza problemu

Mirosława Bubak, Magdalena Plich

2. Wspomagająca rola rodziny i szkoły

Ewelina Pakosz-Szydłowska, Jolanta Sajkowska

Oddajemy do rąk Państwa materiały mające charakter monograficzny, na

Każdy z rozdziałów prezentuje jedno zagadnienie.

Rozdział drugi, zatytułowany Wspomagająca rola rodziny i szkoły obej-

Monografię zamykają dwa załączniki, które stworzone zostały z myślą

Zespół pracowników Sekcji Terapii

AUTOAGRESJA – RÓŻNE KONTEKSTY

Autoagresja – pojęcie bardzo szerokie i niejednoznaczne. Tematyka au-

Konteksty kulturowe autoagresji

skim kalendarzu. Ekstremalne obrzędy i okaleczanie ciała jest symbolem

Formy i funkcje zachowań autoagresywnych

się) oraz przymus wyrywania sobie włosów (trichotillomania) z brwi, rzęs,

Szacuje się, że w populacji nastolatków, to około 4 % osób, a w populacji

Czynniki ryzyka i inne uwarunkowania

stwa). Chodzi tu o sytuacje kiedy dziecko doświadcza braku rodziców z po-

Leczenie i oddziaływania terapeutyczne

Mirosława Bubak, Magdalena Plich

SAMOOKALECZENIA – CO MOŻE MÓWIĆ

Wśród nastolatków coraz częściej słyszy się o samookaleczaniu, czyli celo-

Zatem dlaczego to robią?

tkać się z samookaleczeniem się młodzieży by zaimponować swoim kolegom,

Jakie funkcje pełnią samookaleczenia?

– rany często są świadectwem i potwierdzeniem traumatycznych doświad-

Samookaleczenie mówi nam zawsze o wielkim cierpieniu, przez jakie

Tło - odporność psychiczna i trauma

W okresie dorastania, gdy zachodzi czas tzw. separacji i indywiduacji, czyli

Czego nie wolno mówić osobie samookaleczającej się ?

– nie mogę znieść tego, co sobie robisz

Podpowiedzi dla rodziców

1. naucz się rozpoznawać, kiedy dziecko mówi – słowami, tonem głosu,

Mirosława Bubak, Magdalena Plich

POMOCNE NARZĘDZIA DIAGNOSTYCZNE

- UMACL - Przymiotnikowa Skala Nastroju

- Skale Objawowe Zaburzeń Okresu Adolescencji

w kierunku zaburzeń i trudności charakterystycznych dla okresu adolescencji

- RISB - Test Niedokończonych Zdań Rottera

- IPSA II - Inwentarz Psychologicznego syndromu agresji autor-

- KZA - Kwestionariusz Zachowań Autodestrukcyjnych - autorstwa

Izabella Wiltosz-Mozych, Ewa Golbik-Madej

TO NIE KOT – RODZICE

Samookaleczenie jest wierzchołkiem góry lodowej. Rany są dużo poważ-

jest o wszystko oskarżana, jestem nikim. Uszkodzenie własnego ciała świad-

To poważna sprawa i nie należy tego problemu bagatelizować. Nie wolno

w społecznie akceptowany sposób (a nie przez samookaleczenia), a także - co

Zawsze jednak warto ponieść trud w odnalezieniu porozumienia

Ewelina Pakosz-Szydłowska, Jolanta Sajkowska

JAK UCHRONIĆ DZIECKO PRZED

Mając na uwadze szeroko pojętą profilaktykę, należy spojrzeć na nasto-

– umiejętność komunikowania swoich potrzeb, myśli i emocji, a to jest

SAMOOKALECZENIA WŚRÓD DZIECI

W zapobieganiu samouszkodzeń wśród dzieci i młodzieży oraz wśród

Działania prewencyjne w praktyce na terenie szkoły powinny obejmować