Odkrywanie świata.

Nauka i edukacja w XVIII wieku

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Louis-Sébas en Mercier, Tableau de Paris, t. 4, tłum. Dorota Wiśniewska, Amsterdam

1782, s. 44–45.
Źródło: Wspomnienia ucznia Pestalozziego, [w:] Źródła do historii wychowania, oprac. S.Kot,
Warszawa 1930, s. 244–248.
Źródło: Louis Antoine de Bougainville, Voyage autour du monde [Podróż dookoła świata],
tłum. D. Wiśniewska, Paris 1771, s. 189–216.
Źródło: Jean-Jacques Rousseau, Emil, czyli o wychowaniu (1762), [w:] Teksty źródłowe do
dziejów wychowania. Oświecenie, t. 5, oprac. S. Możdżeń, Kielce 1993, s. 17–23.
Źródło: Wspomnienia ucznia Pestalozziego, [w:] Źródła do historii wychowania, oprac. S. Kot,
Warszawa 1930, s. 244–248.
Źródło: John Locke, Myśli o wychowaniu (1693), [w:] Teksty źródłowe do dziejów
wychowania. Oświecenie, t. 5, oprac. S. Możdżeń, Kielce 1993, s. 5–16.
 Odkrywanie świata. Nauka i edukacja w XVIII wieku

Rycina Daniela Chodowieckiego z podręcznika Johannesa Bernharda Basedowa Elementarwerk, 1774 r.

Nauczanie dzieci na chwałę Boga, częściowo przy wykorzystaniu księgi natury i zwyczajów, częściowo
przy wykorzystaniu księgi religii.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W 1750 r. Akademia w Dijon we Francji ogłosiła konkurs na przygotowanie rozprawy

zatytułowanej: Czy odnowienie sztuk i nauk przyczyniło się do odnowienia obyczajów?.
Zwycięzca Jean‐Jacques Rousseau przekonywał, że nauka i sztuka nie tylko nie odnowiły
obyczajów, ale wręcz stanowią główne źródło panującego na świecie zła. Twierdzenie to
stało w sprzeczności z oświeceniową wiarą w postęp – przekonaniem, że człowiek zmienia
i doskonali świat poprzez rozwój nauki i techniki – poglądy Rousseau z czasem zyskały
rzeszę zwolenników w całej Europie.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Sprawdzisz, jakie metody efektywnego uczenia się proponowali filozofowie

oświecenia.
Wybierzesz najważniejszy wynalazek pochodzący z XVIII w.
Wyjaśnisz, jak na życie ludzi w XVIII w. wpływała ideologia oświecenia.
Przeczytaj

Wychowanie idealne
W nowożytnej Europie jedynie garstka dzieci z rodzin nieszlacheckich miała dostęp do
edukacji. Synowie mieszczan i (rzadziej) chłopów trafiali najczęściej do szkół parafialnych,
w których przygotowywali się do posługi kapłańskiej. Chłopcy z rodzin mieszczańskich
uczyli się tam, oprócz katechizmu, czytania, pisania i rachunków – umiejętności, które
wykorzystywali później w zawodach rzemieślnika, handlarza, sekretarza czy urzędnika.
W szkołach średnich, prowadzonych najczęściej przez jezuitów, naukę pobierało jeszcze
mniej młodzieży. W programach dominowały łacina oraz antyczna poezja i retoryka,
a nadrzędnym celem kształcenia było wychowanie w wierze. W kolejnym stuleciu
w większości europejskich krajów poglądy pedagogiczne zaczęły się zmieniać pod
wpływem koncepcji trzech „oświeconych”: Anglika Johna Locke’a oraz Szwajcarów
Jeana‐Jacques’a Rousseau i Johanna Heinricha Pestalozziego.

John Locke proponował, aby zamiast łaciny

i greki dzieci uczyły się języka ojczystego
i innych praktycznych jego zdaniem
przedmiotów: historii, geografii czy
matematyki. Podkreślał też znaczenie nauk
przyrodniczych i wiedzy o rzemiosłach,
narzędziach oraz wynalazkach. Według
angielskiego filozofa życiową misją
dziewczynek było prowadzenie
gospodarstwa domowego, dlatego powinny
one uczestniczyć w codziennych
obowiązkach swoich matek. Locke uważał
również, że biedniejsi chłopcy nie
skorzystaliby z solidnego wykształcenia,
dlatego edukacja zarezerwowana jest dla
John Locke sportretowany przez Godfreya Knellera
dzieci z dobrze sytuowanych rodzin. Locke
przed 1697 r. Poszukaj informacji, czym jeszcze
zalecał wychowanie domowe pod okiem
oprócz edukacji zajmował się John Locke.
guwernera oraz naukę poprzez zabawę, Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
doświadczenie i obserwację. Zachęcał do
wykorzystywania pomocy dydaktycznych, takich jak globus, mapa, zbiory przyrodnicze,
przyrządy, modele.

Jean Jacques Rousseau stworzył koncepcję

wychowania na łonie natury, z dala od
cywilizacji i życia miejskiego. Według
 genewskiego filozofa dziecko powinno
przebywać w otoczeniu przyrody, bez
dostępu do wygód i daleko od
zdemoralizowanego świata. Wychowawca
zaś powinien odgrywać rolę
strażnika‐przyjaciela dziecka, a nie jego
nauczyciela‐instruktora. Wychowanek
otrzymuje pełnię swobody – sam decyduje,
czego chce się nauczyć i kiedy to nastąpi.
Podobnie jak Locke Rousseau pisał
o starannym wychowaniu chłopców. Jego
zdaniem „naturalna” dla kobiety jest
pozycja żony i matki, dlatego dziewczynki
od najmłodszych lat powinny pomagać
innym kobietom w ich codziennych
Portret Jeana-Jacques’a Rousseau pędzla Maurice’a
zajęciach. Uważał też, że wychowanie na
Quen na de La Tour, 1753 r.
Źródło: Musée Antoine-Lécuyer, domena publiczna.
wsi zapewnia idealne warunki rozwoju,
dlatego jego rady nie dotyczyły dzieci
z rodzin plebejskich.

Szwajcar Johann Heinrich Pestalozzi jako pierwszy wcielił w życie koncepcję szkoły
ludowej, dostępnej dla chłopców i dziewcząt ze wsi. Zafascynowany ideami Rousseau,
kształcił u swoich uczniów umiejętności samodzielnego myślenia i pobudzał ich ciekawość
świata, zostawiając im dużo swobody. Jego model zainspirował wielu twórców
XIX‐wiecznego systemu oświaty ludowej.

Johann Heinrich i Anna Pestalozzi otoczeni przez swoich uczniów na obrazie Conrada Ermischa z 1882 r.
Znajdź trzy podobieństwa między klasą w szkole Pestalozziego a tą, którą znasz z własnego doświadczenia.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Nowa szkoła
Reformę szkolnictwa w duchu oświecenia wdrożyli przede wszystkim władcy, którzy
chcieli być postrzegani jako filozofowie na tronie. W Prusach, Saksonii i Szkocji chłopcy
zostali objęci obowiązkiem szkolnym, ale władze borykały się z brakiem środków, szkół
i kadr, dlatego oświata w dalszym ciągu była dostępna tylko dla niewielkiej części
społeczeństwa.

“ Wspomnienia ucznia Pestalozziego

Było nas około sześćdziesięciu uczniów, chłopców i dziewcząt od lat
8‐15, a nauka trwała od 8‐11 rano i 2‐4 po południu. Uczyliśmy się
rysować, rachować i ćwiczyć w wymowie. Nie czytano, ani też nie
pisano, toteż uczniowie nie mieli zeszytów, ni czytanek. Podobnie,
nie kazano nam wydawać na pamięć ustępów treści duchownej, czy
też świeckiej. Do rysunków nie dawano nam ani wskazówek, ani
tematów, tylko kredkę i tabliczki. Do nauki rachunków mieliśmy po
jednej na dwoje, małą tabelkę z tektury, podzieloną na kwadraty
z punktami. Mieliśmy je liczyć, dodawać, odejmować, mnożyć i dzielić
ze sobą
Źródło: Wspomnienia ucznia Pestalozziego, [w:] Źródła do historii wychowania, oprac. S.Kot, Warszawa 1930, s. 244–248.

Szersze zmiany w szkolnictwie umożliwiła kasata (przejęcie) jezuitów, która miała miejsce
w 1773 r. Prowadzone przez zakon gimnazja stały się placówkami państwowymi – nastąpiła
ich sekularyzacja, a przejęcie jezuickich majątków pozwoliło zebrać fundusze na
przeprowadzenie reformy. Przykładowo w Warszawie powstało pierwsze w Europie
ministerstwo oświaty (Komisja Edukacji Narodowej), którego zadaniem było
upaństwowienie szkolnictwa i opracowanie nowych programów nauczania.
Okładki podręczników opracowanych w okresie działalności KEN. Przyjrzyj się wszystkim
okładkom. Do których współczesnych przedmiotów szkolnych przynależą wymienione na
nich zagadnienia?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Okładka podręcznika do zajęć z botaniki.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Okładka podręcznika do zajęć z fizyki.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Okładka podręcznika o logarytmach.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Okładka podręcznika - układ grammatyki.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
 Elementarz zawierający m.in. naukę pisania i czytania.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Okładka podręcznika do zajęć z arytmetyki.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Postęp techniki i rosnące potrzeby państwa spowodowały w Europie braki kadrowe.

Potrzebni byli inżynierowie, wojskowi i urzędnicy niższego szczebla, dlatego zaczęły
powstawać szkoły realne o profilu zawodowym, uczelnie techniczne i akademie wojskowe.
Najwięcej takich placówek pojawiło się w Prusach. Ponadto oświeceni monarchowie
chętnie otwierali szkoły rycerskie (średnie). Młodzież szlachecka przez pierwsze cztery
lata uczyła się tam dobrych manier, tańca, języków nowożytnych oraz przedmiotów
humanistycznych i ścisłych, a ostatnie dwa lata nauki poświęcała na przygotowanie się do
pracy zawodowej. Absolwenci szkół rycerskich sprawowali wyższe urzędy publiczne,
zasilali szeregi armii i administracji państwowej, służyli na arystokratycznych dworach
i pracowali w dyplomacji. Szkołę Rycerską założył np. Stanisław August Poniatowski.

Jan Piotr Norblin, Adam Czartoryski w Szkole Rycerskiej, lata 70. XVIII wieku. Szkoła Rycerska założona
w 1765 r. była pierwszą w Polsce placówką edukacyjną, która działała na zasadach wojskowego korpusu. Była
przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej z uboższych rodzin, których nie było stać na zatrudnianie prywatnych
nauczycieli.
W jakiej roli występuje książę: ucznia czy komendanta Szkoły?
Źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie, domena publiczna.

Akademie i towarzystwa naukowe

Tempo zakładania uniwersytetów w Europie w XVIII w. spadło w porównaniu z okresem
wcześniejszym i chociaż wiele ośrodków przeszło gruntowną reformę, to nie one były
głównymi propagatorami wiedzy i nowych idei. Tę rolę odgrywały powstające towarzystwa
naukowe i akademie. Pierwsze tego typu instytucje: angielskie Towarzystwo Królewskie
i francuska Akademia Nauk powstały z inicjatywy władców jeszcze w XVII w. W oświeceniu
dołączyły do nich m.in. Pruska Akademia Nauk w Berlinie (1700 r.) oraz Cesarska Akademia
Nauk w Petersburgu (1724 r.).
Rosyjska Akademia Nauk (obecnie muzeum), widok współczesny.
Źródło: Alex 'Florstein' Fedorov, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Pruska Akademia Nauk w Berlinie, widok współczesny.

Źródło: Jörg Zägel, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Brytyjskie Towarzystwo Królewskie, widok współczesny. Wymień cechy wspólne tych
trzech budynków. Jaki reprezentują styl architektoniczny?
Źródło: Kaihsu Tai, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Instytut Francuski w Paryżu, siedziba francuskiej Akademii Nauk, widok współczesny.

Źródło: Nitot, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
 Jean Marie e i Jean-Bap ste Corneille, Członkowie francuskiej Akademii Nauk przybyli,
aby ofiarować Ludwikowi XIV swój słownik, 1694 r.
Dlaczego przychylność władcy była tak ważna dla członków Akademii?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W salonie, kawiarni i klubie

Miejscami, w których dyskutowano o nowych odkryciach oraz ideach oświeceniowych,
były także tzw. salony (przez ówczesnych nazywane zgromadzeniami lub wieczorami).
Chociaż zdarzało się, że spotkania te organizowali mężczyźni, zwykle ich animatorkami
były kobiety – arystokratki i zamożne mieszczanki. Zapraszały do swoich domów artystów
i ludzi pióra, którzy czytając swoje dzieła na głos, zabawiali gości. Na marginesie tematów
poruszanych w ich utworach towarzystwo rozmawiało o literaturze i sztuce, jak również
o sprawach społecznych, gospodarczych i politycznych (więcej w Sprawdź się, ćwiczenie
4).
Anicet Charles Lemonnier, Salon pani Geoffrin w 1755, 1812 r.
Najsłynniejsze spotkania w XVIII w., na których wzorowały się europejskie elity, organizowały Francuzki. Salon
pani Geoffrin, wdowy po administratorze manufaktury luster w Saint-Gobain, odwiedzali czołowi
przedstawiciele oświecenia. Na obrazie widzimy arystokrację i intelektualistów przysłuchujących się dziełu
czytanemu przez filozofa i matematyka d’Alemberta. Gospodyni, w niebieskiej sukni, siedzi w pierwszym
rzędzie, na trzecim krześle od prawej. Pani Geoffrin była przyjaciółką filozofów, ale wiele osób w Paryżu żywiło
do nich niechęć. Często zdarzało się, że ludzie o różnych poglądach spotykali się pod jednym dachem, ale
nawet jeżeli dochodziło między nimi do wymiany opinii, etykieta nakazywała powstrzymywanie się od
prowadzenia zaciętych sporów.
Zwróć uwagę, że w spotkaniu u pani Geoffrin biorą udział kobiety. O czym świadczy ich obecność?
Źródło: Château de Malmaison, domena publiczna.

O ile w domach szlachty i bogatej burżuazji spotykali się przedstawiciele elit, o tyle
w popularnych wówczas kawiarniach czas spędzali średniozamożni mieszczanie i ludzie
wolnych zawodów (prawnicy, lekarze, nauczyciele i literaci). Często dyskutowali tam
o problemach społecznych i politycznych. W Anglii w kawiarniach gromadzili się także
członkowie klubów i towarzystw naukowych, aby wysłuchać wykładu lub wziąć udział
w debacie na ważny temat społeczny.

Tajemnicza masoneria
Masoneria (czyli wolnomularstwo) powstała w Wielkiej Brytanii na początku XVIII w.
i szybko rozprzestrzeniła się w Europie i Ameryce. Była to organizacja tajna i elitarna,
należeli do niej arystokraci, zamożni mieszczanie, uczeni i filozofowie. Członkowie uważali
się za równych sobie braci (mimo przynależności do różnych stanów) i łączyli w loże,
osobne dla mężczyzn i osobne dla kobiet. Bracia masoni i mniej liczne siostry masonki dążyli
do zrealizowania oświeceniowych haseł wolności, równości i braterstwa; wierzyli, że ich
ruch przyczyni się do odbudowy moralnej świata. Ważne były dla nich dokształcanie się,
wspieranie edukacji biednych i działalność charytatywna. Ze względu na liberalizm,
antyklerykalizm i kosmopolityzm popadli w konflikt z Kościołami, które obawiały się
osłabienia swojej pozycji w społeczeństwie. Podstawowe wartości wyznawane przez
wolnomularzy i zasady funkcjonowania organizacji nie uległy zmianie do dziś.

Wolnomularska inicjacja. Rycina z XVIII w. Zauważ, że wszyscy zgromadzeni mają na sobie fartuchy. Nazwa,
system emblematów i symboli obrzędowych (oprócz fartucha to kielnia, młot, poziomica) nawiązują do pracy
budowniczych, a hierarchia wewnętrzna grupy (kolejne stopnie wtajemniczenia: uczeń, czeladnik, mistrz) bazuje
na zasadach organizacji cechu murarskiego. Wolnomularze wywodzą swoje początki od średniowiecznych
budowniczych katedry św. Pawła w Londynie, którzy strzegli sekretów zawodu i dopuszczali do niego tylko
zaufane osoby.
Co możemy powiedzieć o miejscu, w którym odbywa się scena przedstawiona na rycinie?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Plansza przedstawiająca symbole wolnomularskie, XIX w. Symbole wolnomularskie mają bogatą treść ideową
i łączą się z podstawowymi wartościami wyznawanymi przez każdego masona.
Do czego mogą nawiązywać widoczne na grafice przedmioty?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słownik
antyklerykalizm

(z gr. anti – przeciw, klerikos – mający władzę religijną) niechętny lub wrogi stosunek do
udziału duchownych w życiu społecznym i politycznym
burżuazja

(z fr. bourgeoisie – mieszczaństwo) zamożni mieszczanie żyjący z pozarolniczej

działalności gospodarczej, cieszący się wysoką pozycją społeczną
kosmopolityzm

(gr. kosmopolites – obywatel świata) pogląd sprzeciwiający się podziałom terytorialnym

i politycznym, które są źródłem konfliktów i wojen; postawa społeczna zakładająca, że
„ojczyzną człowieka jest cały świat”, a jego mieszkańcy tworzą jedną ogólnoludzką
wspólnotę
liberalizm

(z łac. liberalis – wolnościowy, od liber – wolny) kierunek polityczny i ideologia; zakłada,

że wolna (nieskrępowana nakazami) wolność jednostki jest gwarantem zrównoważonego
i rozwijającego się społeczeństwa; promuje tolerancję wobec poglądów i zachowań
innych oraz ceni różnorodność i pluralizm
retoryka

(z gr. retorike – sztuka wymowy) nauka zasad poprawnego i pięknego wysławiania się
sekularyzacja

(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie; przejście majątków, urzędów lub uprawnień

spod władzy kościelnej pod władzę świecką; również przejście osoby duchownej do
stanu świeckiego
zakon jezuitów

jezuici, Towarzystwo Jezusowe (łac. Societas Iesu); katolicki zakon męski założony w 1534
r. przez św. Ignacego Loyolę w Paryżu; celem Towarzystwa było wspieranie Kościoła
rzymskokatolickiego poprzez pracę oświatową i misyjną; w wyniku narastającej krytyki ze
strony filozofów oświecenia oraz konfliktów między władcami europejskimi a jezuitami
papież Klemens XIV rozwiązał zakon w 1773 r.; został on przywrócony na początku XIX w.
przez papieża Piusa VII
Słowa kluczowe
edukacja, szkoła, wychowanie, odkrycia naukowe, oświecenie, salon, kawiarnie, masoneria,
John Locke, Jean‐Jacques Rousseau, Johann Heinrich Pestalozzi

Bibliografia
Możdżeń S.I., Historia wychowania do 1795, Kielce 2005.

Litak S., Historia wychowania: Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, t. 1, Kraków 2004.

Rostworowski E., Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977.

Wielka historia świata. Świat w XVIII wieku, t. 8, red. Franaszek P., Kraków 2006.
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z prezentacją, a następnie wykonaj polecenia.

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE

Domena publiczna, wikipedia.org

W 1687 r. Issac Newton (1642-1727)

opublikował Matematyczne zasady filozofii
naturalnej, w których pokazał tzw.
newtonowski obraz świata, oparty na
sformułowanych przez niego zasadach dynamiki
i prawie grawitacji.
2

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE

Domena publiczna, wikipedia.org

W 1735 r. szwedzki botanik Karol Linneusz

(1707-1778) opublikował pracę System natury,
w której dokonał klasyfikacji tysięcy okazów
roślin i zwierząt. Opracowany przez niego
podział na królestwa, gromady, rzędy, rodzaje
i gatunki przez długi czas funkcjonował
w obiegu naukowym.

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE

Domena publiczna, wikipedia.org

W okresie 1725-1742 powstały trzy niezależne

od siebie skale do pomiaru temperatury.
Stworzyli je urodzony w Gdańsku Niemiec
Gabriel Daniel Fahrenheit (1725), Francuz René
Antoine de Réaumur (1730) oraz Szwed Anders
Celsius (1742).

Zero bezwzględne (0 °K) w:

- skali Farenheita to -459,67 °F

- skali Celsjusza to -273,15 °C

- skali Réaumura to -218,52 °Ré

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE

Domena publiczna, wikipedia.org

Rosjanin Michaił Łomonosow (1711-1765)

odkrył prawo zachowania masy w reakcjach
chemicznych.
 5

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE

Domena publiczna, wikipedia.org

W 1752 r. Benjamin Franklin (1706-1790)

zamontował na dachu swego domu w Filadelfii
pierwszy piorunochron.

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE
 Domena publiczna, wikipedia.org

Francuz Antoine Lavoisier (1743-1794)

przeprowadził eksperyment wyjaśniający
przebieg procesu spalania: udowodnił, że polega
on na łączeniu się substancji spalanej z tlenem.
Przeprowadził też analizę składu powietrza
i rozłożył wodę na pierwiastki wodoru i tlenu.
W 1789 r. opublikował Traktat podstawowy
chemii, do którego plansze opracowała Maria
Anna Lavoisier - żona i asystentka badacza.

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE

Domena publiczna, wikipedia.org

Dzięki badaniom nad właściwościami

nagrzanego powietrza, 4 czerwca 1783 r. bracia
Joseph Michel i Jacques É enne Montgolfier
wznieśli się na wysokość 500 metrów ponad
powierzchnię ziemi skonstruowanym przez
siebie balonem. W niedługim czasie powtórzyli
eksperyment w Paryżu. Wydarzenie
przyciągnęło tłumy ciekawskich.
8

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE

Contentplus.sp.z o.o., CC BY SA 3.0 na podstawie wikipedia.org

W latach 1766-1769 Francuz Louis Antoine de

Bougainville odbył podróż dookoła świata
i odkrył wyspy Polinezji, m.in. Tahi (w Oceanii,
na północny-wschód od Nowej Zelandii).
Powyżej mapa ilustrująca trasę wyprawy
dookoła świata Louisa Antoine’a de
Bougainville’a.

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE

Domena publiczna, wikipedia.org

Dwa lata po Bougainvillu w swoją pierwszą

podróż dookoła świata wyruszył Anglik James
Cook. Trwała ona trzy lata, a w jej trakcie
podróżnik zbadał wybrzeża Australii i ogłosił jej
przynależność do Wielkiej Brytanii.
Zorganizował jeszcze dwie wyprawy. Podczas
ostatniej, jego załoga stoczyła potyczkę
z Hawajczykami, w czasie której Cook został
zabity. Powyżej trasa trzech podróży Jamesa
Cooka. Pierwsza (1768-1771) zaznaczona jest
na czerwono, druga (1772-1775) na zielono,
a trzecia na niebiesko (1776-1779). Przerywana
niebieska linia ilustruje drogę powrotną
ekspedycji Cooka po jego śmierci.

10

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/POQMq3QGE

Domena publiczna, wikipedia.org

Pod koniec XVIII stulecia Włoch Alessandro

Volta (1745-1827) skonstruował ogniwo
galwaniczne (pierwszą baterię elektryczną). Było
to ważne odkrycie, jednak minęło sporo czasu
zanim elektryczność znalazła zastosowanie
w domach i w przemyśle. Na cześć badacza
“woltem" nazwano jednostkę napięcia
elektrycznego, a “woltomierzem" - narzędzie
służące do pomiaru napięcia.
Polecenie 2

Wybierz osiągnięcie, któremu – twoim zdaniem – najwięcej zawdzięczamy po dziś dzień. Swój
wybór uzasadnij za pomocą co najmniej dwóch argumentów.

Twoja odpowiedź

Polecenie 3

Na podstawie portretów badaczy określ trzy elementy wyglądu zewnętrznego (np. stroju,
fryzury czy zarostu), które odróżniają XVIII-wiecznych uczonych od ich dzisiejszych
następców.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Dopasuj teksty do ilustracji przedstawiających sposoby nauczania. Następnie wykonaj

dodatkowe polecenie.

Przez Przez
Przez stosowanie
Przez radę bliźnich: porównywanie systematyczne
w praktyce
mężczyzna pyta i odróżnianie pouczanie: chłopcy
wyniesionej
o drogę, rzeczy: chłopiec uczą się zliczać
z pouczeń wiedzy:
nieostrożnego uczy się ilość kwadratów
ci sami chłopcy
chłopca pocięły rozpoznawać w wielkiej
uczą się rachować
pszczoły. konia, kobyłę, osła posadzce
w szkółce drzewek.
i muła. kwadratowej.
Źródło: Ryciny Daniela Chodowieckiego z podręcznika Johannesa Bernharda Basedowa Elementarwerk
(1774), domena publiczna, wikipedia.org

Rozstrzygnij, czy metody nauczania przedstawione w książce Basedowa były inspirowane

ideologią oświecenia. Uzasadnij odpowiedź.
Ćwiczenie 2 輸

Na których przedmiotach szkolnych dowiesz się więcej o XVIII-wiecznych naukowcach i ich

odkryciach? Przenieś imiona i nazwiska uczonych do odpowiedniej kategorii.

Biologia

Isaac Newton

Louis Antoine de Bougainville

James Cook
Fizyka
Antoine Lavoisier

Karol Linneusz

Benjamin Franklin
Chemia
Alessandro Volta

Michaił Łomonosow

Geografia
Ćwiczenie 3 醙

Zapoznaj się z materiałami źródłowymi, a następnie wykonaj polecenia.

Źródło A

“
Louis Antoine de Bougainville

Voyage autour du monde [Podróż dookoła świata]

Kiedy zbliżaliśmy się do lądu, wyspiarze otoczyli statki. Tak duża liczba
[miejscowych] zebrała się wokół naszych statków, że trudno nam było
przycumować, było tyle tłumu i hałasu. Wszyscy zaczęli krzyczeć
„Tayo!”, co oznacza „przyjaciel”, i okazali nam wiele życzliwości. [...]
Miałem wrażenie, że znalazłem się w rajskim ogrodzie: przeszliśmy
przez teren zieleni pokryty pięknymi drzewami owocowymi
i poprzecinany małymi rzekami, które zachowują niebywałą świeżość.
Wielu ludzi cieszy się tu skarbami, które natura oddaje w ich ręce;
wszędzie widzieliśmy gościnność, odpoczynek, słodką radość
i wszystkie oznaki szczęścia. Uwierzyliśmy, że są oni prawie równi sobie
lub przynajmniej cieszą się wolnością, która podlegała jedynie prawom
ustanowionym dla szczęścia wszystkich. Myliłem się, podziały
społeczne są bardzo widoczne na Tahi , a dysproporcja okrutna.
Królowie i starsi mają prawo głosu i prawo do skazania na śmierć swoich
niewolników i służbę. [...]
Charakter narodu wydawał się nam łagodny i korzystny. Zdaje się, że na
wyspie nie ma wojen domowych ani szczególnej nienawiści. [...] Każdy
zbiera owoce z pierwszego drzewa, które stanie na jego drodze, zabiera
je do pierwszego domu, do którego wchodzi. Wydawałoby się, że wśród
rzeczy absolutnie niezbędnych do życia nie ma żadnej własności i że
wszystko należy do wszystkich.

Źródło: Louis Antoine de Bougainville, Voyage autour du monde [Podróż dookoła świata], tłum. D. Wiśniewska, Paris
1771, s. 189–216.
Źródło B

Bougainville dociera na Tahi , ilustracja z książki Nawigatorzy francuscy: historia nawigacji, odkrycia
i kolonizacje francuskie (1846).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Przeprowadź krytykę zewnętrzną źródła A, odpowiadając na pytania.

Kim był autor źródła?

Ile czasu minęło od zakończenia wyprawy, zanim relacja z niej została opublikowana?

Do kogo adresowany był utwór?

Uzupełnij tekst.

Francuska ekspedycja spotkała się z ciepłym przyjęciem  / wrogością  ze strony

tubylców.
Bougainville przedstawia pozytywny  / negatywny  obraz mieszkańców Tahi .
Autor jest pozytywnie zaskoczony  / rozczarowany  , obserwując podziały
społeczne wśród Tahitańczyków.
Źródło B przedstawia perspektywę Tahitańczyka  / Europejczyka  .

Ćwiczenie 4 醙

Przeczytaj tekst, a następnie odpowiedz na pytanie.

“
Louis-Sébas en Mercier

Tableau de Paris

Wizyty zajmują dużo czasu. [...] usiąść, wypowiedzieć kilka

małoznaczących słów, po czym uciec, żeby zrobić to samo w sąsiednim
domu. Wyjść z jednego domu i wejść do innego to praca i codzienne
zajęcie. Skrócono długość komplementów składanych na przywitanie.
Siada się, jeśli ma się na to ochotę, bez słowa. Osoba właśnie przybyła
rozgaszcza się w fotelu znajdującym się najbliżej gospodyni domu
i zwalnia go, gdy nadejdzie następny gość.

Kobiety mierzą się wzrokiem od stóp do głów, robiąc przy tym miny. To
jest moment, w którym wiadomości krążą; [...] fakt, który dotarł o ósmej
godzinie wieczorem jest znany w całym Paryżu o dziesiątej. Komentarz
i bons mots [dowcipne, krótkie opowiadanie; powiedzenie] już mu
towarzyszą, przy czym następnego dnia nie będzie o nim więcej mowy.

Źródło: Louis-Sébas en Mercier, Tableau de Paris, t. 4, tłum. Dorota Wiśniewska, Amsterdam 1782-1788, s. 44–45.

Autor ma pozytywny  / negatywny  stosunek do paryskich elit.

Zacytuj fragmenty tekstu, które na to wskazują.

Ćwiczenie 5 醙

Przeanalizuj dane ze źródeł A–C i na ich podstawie zaznacz „prawda”, jeżeli zdanie jest
prawdziwe, lub „fałsz”, jeśli jest ono fałszywe.

Źródło A

Miasta Europy w 1800 r. (powyżej 50 tys. mieszkańców).

Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło B

Data założenia Miasto

1701 La Laguna

1702 Breslau (Wrocław)

 Data założenia Miasto

1714/7 Cervera

1722 Dijon

1722 Pau

1727 Camerino

1732/4 Fulda

1733/7 Gö ngen

1735 Rennes

1742/3 Erlangen

1748 Altamura
 Data założenia Miasto

1755 Moskwa

1760 Bützow

1765 Corte

1768 Nancy

1769 Malta

1771 Münster

1772/3 Modena

1773 Konstantynopol

1777 Bonn
 Data założenia Miasto

1781 Stu gart

1782 Budapeszt

Lista uniwersytetów założonych w Europie w XVIII w., na podstawie wikipedia.org.

Źródło C

70

60

50

40

30

20

10

0
XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII
wiek
Liczba nowych uniwersytetów

Rozwój sieci uniwersytetów w Europie od XI do XVIII stulecia, na podstawie wikipedia.org.

W XVIII w. najwięcej nowych uniwersytetów powstało na terenie dzisiejszych Niemiec.

prawda  / fałsz 
Drugie miejsce w rankingu państw z największą liczbą nowych uniwersytetów w XVIII w.
zajęły państwa włoskie. prawda  / fałsz 
W pierwszej połowie stulecia powstało dokładnie tyle samo uniwersytetów co po 1750 r.

prawda  / fałsz 
Jeden z założonych w XVIII w. ośrodków współcześnie znajduje się na terytorium Polski.

prawda  / fałsz 
Większość nowych uniwersytetów powstała w dużych ośrodkach miejskich. prawda  /
fałsz 
W XVIII w. zakładanie nowych uniwersytetów stało się popularne jak nigdy dotąd.

prawda  / fałsz 

Wynotuj trzy europejskie miasta, które liczyły powyżej 50 tys. mieszkańców w 1800 r.
i w których w XVIII w. powstały uniwersytety.
Ćwiczenie 6 醙

Przeczytaj fragment dzieła Johna Locke’a, a następnie wskaż zasady dobrego wychowania,
które są zgodne z poglądami autora tekstu.

“
John Locke

Myśli o wychowaniu (1693)

Zdrowy duch w zdrowym ciele – oto zwięzły, lecz pełny opis

szczęśliwego stanu na tym świecie. Ten, kogo rozum nie prowadzi
mądrze, nie wstąpi nigdy na właściwą drogę, ten zaś, czyje ciało jest
kruche i słabe, nie będzie nigdy mógł nią podążać.
Ci zatem, którzy mają zamiar kiedyś kierować swoimi dziećmi, powinni
zaczynać, gdy są one bardzo małe i baczyć, aby zupełnie poddawały się
woli swych rodziców. Jeżeli chcesz, by syn twój był ci posłuszny, gdy
przestanie być dzieckiem, ugruntuj koniecznie władzę ojcowską, skoro
tylko będzie mógł pojąć, co to jest uległość i zrozumieć, pod czyją jest
władzą. Jeżeli chcesz, aby otaczał cię czcią, naucz go tego w jego
dzieciństwie, w miarę zaś, jak zbliża się do wieku męskiego, dopuść go
do większej zażyłości.
Dziecko ulega i udaje posłuszeństwo, gdy boi się kija, który nad nim
wisi. Gdy go jednak usuniemy i gdy dziecko niepilnowane może się czuć
bezkarne, wtedy daje tym większy upust swej naturalnej skłonności,
która w ten sposób zupełnie się nie zmienia, lecz przeciwnie wzmaga
się w nim i rośnie, a po takim ograniczeniu wybucha zwykle z tym
większą gwałtownością.
Przede wszystkim dzieci (wcześniej może nie myślimy) są bardzo
wrażliwe na pochwały i uznanie. Znajdują one przyjemność w tym, że są
cenione i szanowane, zwłaszcza przez rodziców i tych, od których
zależą. Jeśli zatem ojciec pieści je i chwali, gdy postępują dobrze,
a pokazuje im chłodne i obojętne oblicza, gdy robią źle, i gdy temu
towarzyszy podobne zachowanie się matki i wszystkich dookoła, to
w krótkim przeciągu czasu odczują one różnice.
Będziesz się może dziwił, że naukę kładę na ostatnim miejscu. Gdy
rozważam, jakie korowody robi się z tą odrobiną łaciny czy greki, ile lat
się na to poświęca i ile to czyni hałasu i daremnej krzątaniny, trudno mi
wstrzymać się od przypuszczenia, że rodzice dzieci ciągle jeszcze żyją
pod grozą rózgi nauczyciela.

Źródło: John Locke, Myśli o wychowaniu (1693), [w:] Teksty źródłowe do dziejów wychowania. Oświecenie, t. 5, oprac.
S. Możdżeń, Kielce 1993, s. 5–16.

 Wychowanie kształtuje człowieka.

 Dyscyplina i rygor gwarantują sukces wychowawczy.

 Edukacja dziewczynek i chłopców powinna przebiegać tak samo.

 Cnota jest ważniejsza niż wiedza.

 Dziecko powinno uczęszczać do szkoły od najmłodszych lat.

Dobre słowo i dezaprobata ze strony bliskich zdziałają więcej niż przymus i kary

cielesne.

 Od dziecka wymaga się więcej, młodzieńcowi okazuje się przyjaźń.

 W zdrowym ciele zdrowy duch.

 Wiedza powinna być pożyteczna.

 Dobrze wykształcony człowiek zna utwory autorów antycznych w oryginale.

Ćwiczenie 7 醙

Przeczytaj fragment wspomnień Jana Ramsauera, ucznia Johanna Heinricha Pestalozziego,

a następnie rozstrzygnij, czy dane stwierdzenie w tabeli jest faktem, czy opinią, i zaznacz
odpowiednio: F lub O.

“ Wspomnienia ucznia Pestalozziego

Było nas około sześćdziesięciu uczniów, chłopców i dziewcząt od lat

8-15, a nauka trwała od 8-11 rano i 2-4 po południu. Uczyliśmy się
rysować, rachować i ćwiczyć w wymowie. Nie czytano ani też nie
pisano, toteż uczniowie nie mieli zeszytów ni czytanek. Podobnie nie
kazano nam wydawać na pamięć ustępów treści duchownej, czy też
świeckiej. Do rysunków nie dawano nam ani wskazówek, ani tematów,
tylko kredkę i tabliczki. Do nauki rachunków mieliśmy po jednej na
dwoje, małą tabelkę z tektury, podzieloną na kwadraty z punktami.
Mieliśmy je liczyć, dodawać, odejmować, mnożyć i dzielić ze sobą.
Mniej celowe były ćwiczenia wymowy, które [Pestalozzi] czerpał
z historii naturalnej, a które za nim powtarzać musieliśmy, rysując
w sposób opisany powyżej. Wymieniał płazy, płazy pełzające
i chodzące, małpy, małpy ogoniaste i bezogoniaste itd. Z tego
wszystkiego nie rozumieliśmy nic, gdyż wcale nie objaśniał, mówiąc
tylko śpiewnie, szybko i niewyraźnie, tak że cudem chyba mógł ktoś
zrozumieć to i nauczyć się czegoś. Mimo że Pestalozzi jak najsurowiej
zabronił pomocnikom swoim stosowania kar cielesnych, sam w klasie
rozdawał hojnie na prawo i lewo policzki.
Nie twierdzę zgoła, by wszystkie pieśni były celowe i stosowne [śpiewu
uczył były żołnierz], w każdym jednak razie stanowiły środek
rozweselenia i nastrój panował doskonały, gdy śpiewano stale na
świeżym powietrzu, w podróży, podczas spacerów, lub wieczór
w krużgankach, czy na podwórzu zamkowem.
Odnośnie do życia w instytucie muszę dodać jeszcze, że nie było ono
wcale unormowane żadnym rozkładem godzin. Wszystko tu odbywało
 się jak w domu, przyjemnie i swobodnie. Zwłaszcza w porze letniej po
kąpieli w [rzece] Emmie rzadko udzielano wieczorem nauki. Około ósmej
lub dziewiątej szli wszyscy na przechadzkę, zbierając rośliny lub
kamienie.

Źródło: Wspomnienia ucznia Pestalozziego, [w:] Źródła do historii wychowania, oprac. S. Kot, Warszawa 1930, s. 244–
248.

Jan Ramsauer – z pochodzenia Szwajcar; jako 10-letni chłopiec, w roku 1800, musiał opuścić
swoją rodzinną wioskę wskutek zamieszek rewolucyjnych. Zaopiekowała się nim dobroczynna
pani von Werth i posłała go do szkoły w Burgdorf, prowadzonej przez Johanna Heinricha
Pestalozziego, twórcę szkoły ludowej, dostępnej dla wszystkich. Ramsauer szybko został
domownikiem u Pestalozziego, a z czasem objął posadę nauczyciela w jego zakładzie. Spędził
u jego boku 16 lat.

Stwierdzenie F O
Szkoła Johanna Heinricha Pestalozziego miała charakter
 
koedukacyjny.
W zakładzie Pestalozziego dzieci uczyły się wymowy,
 
rysunku, podstawowych działań na liczbach.
Metody stosowane przez Pestalozziego bywały
 
nieefektywne.
Teoretycznie w szkole Pestalozziego nie stosowano kar
 
cielesnych.
Niektóre pieśni uczone na lekcjach śpiewu miały znikomą
 
wartość pedagogiczną.
W instytucie Pestalozziego panowała swobodna, luźna
 
atmosfera.
Ćwiczenie 8 難

Na podstawie fragmentu powieści Emil, czyli o wychowaniu sformułuj pięć zasad dobrego
wychowania według Jeana-Jacques’a Rousseau.

“
Jean-Jacques Rousseau

Emil, czyli o wychowaniu (1762)

Wszystko wychodząc z rąk Stwórcy jest dobre, wszystko wyrodnieje

w rękach człowieka. Zmusza on glebę do karmienia płodów właściwych
innej glebie, drzewo do wydawania owoców właściwych innemu
drzewu; nie chce niczego takim, jak je stworzyła natura, nawet
człowieka: musi go tresować jak konia w ujeżdżalni; musi go urabiać na
swoją modłę jak drzewo w swoim ogrodzie.
Istnieją zawody tak szlachetne, że nie można wykonywać ich za
pieniądze, nie okazując się przez to niegodnym ich wykonywania; takim
jest zawód wojownika; takim jest również zawód nauczyciela: Któż tedy
wychowywać będzie twoje dziecko? Powiedziałem ci już: ty sam. – Nie
mogę. – Możesz! Postaraj się tedy o przyjaciela, innej rady nie widzę.
Dzieci nie tylko nie posiadają nadmiaru sił, ale nie mają ich nawet
w dostatecznej mierze, aby zadowolić wymagania natury; trzeba im
przeto pozostawić możność posługiwania się wszystkimi siłami, które im
daje przyroda i których nie potrafiłyby nadużyć. To pierwsza zasada.
Trzeba im pomagać i dostarczać tego, czego im brakuje bądź to pod
względem rozsądku, bądź pod względem siły, we wszystkim, co dotyczy
potrzeby fizycznej. To druga zasada.
W pomocy, której im się udziela, ograniczyć się należy jedynie do rzeczy
istotnego pożytku, nie ustępując w niczym zachciankom ani niesłusznym
żądaniom; zachcianki bowiem nie będą się pojawiały, jeżeli nie
rozwiniemy ich sami, zważywszy, że nie pochodzą z natury. To trzecia
zasada.
Trzeba wnikać starannie w ich język i znaki, ażeby w wieku, kiedy nie
potrafią jeszcze udawać, umieć odróżniać, które z ich żądań pochodzą
 wprost z natury, które zaś ze skłonności nabytych od ludzi. To czwarta
zasada.
Ten, kto zna jedynie potrzeby fizyczne, płacze wtenczas tylko, kiedy
cierpi, i jest to wysoce korzystne; w ten bowiem sposób wiadomo
dokładnie, kiedy potrzebuje pomocy, a jeżeli tylko udzielenie jej jest
możliwe, nie należy opóźniać jej ani o chwilę. Jeżeli jednak nie możecie
mu dopomóc, nie róbcie nic, nie pieśćcie go dla uspokojenia; pieszczoty
wasze nie uleczą kolek: będzie natomiast pamiętało, co trzeba robić, aby
być pieszczone; a skoro tylko umie zajmować was sobą według swej
chęci, już panuje nad wami i wszystko stracone.

Źródło: Jean-Jacques Rousseau, Emil, czyli o wychowaniu (1762), [w:] Teksty źródłowe do dziejów wychowania.
Oświecenie, t. 5, oprac. S. Możdżeń, Kielce 1993, s. 17–23.

Zasada 1

Zasada 2

Zasada 3

Zasada 4

Zasada 5
Ćwiczenie 9 難

Ustal, które z poniższych rysunków ilustrują powieść Jeana-Jacques’a Rousseau Emil, czyli
o wychowaniu. Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do elementów graficznych.

Ilustracja A

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ilustracja B
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ilustracja C

Źródło: gallica.bnf.fr / Bibliothèque na onale de France, domena publiczna.

Ilustracja D

Źródło: Fivedit, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Ilustracja E
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ilustracje:

Uzasadnienie
Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia 2022, Historia

Temat: Odkrywanie świata. Nauka i edukacja w XVIII wieku

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:

zakres podstawowy

XXIV. Europa w dobie oświecenia.

Uczeń:

2. wyjaśnia główne idee oświecenia i rozpoznaje dokonania epoki w dziedzinie kultury;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, jakie metody efektywnego uczenia się proponowali filozofowie oświecenia;

opisuje najważniejszy wynalazek pochodzący z XVIII w.;
wyjaśnia, jak na życie ludzi w XVIII w. wpływała ideologia oświecenia.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
 dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Wyświetlenie przez nauczyciela tematu i celów zajęć, przejście do wspólnego ustalenia

kryteriów sukcesu.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”

i zapisują na kartkach minimum pięć pytań do tekstu. Wybrana osoba zbiera pytania do
urny. Nauczyciel dzieli uczniów na 5‐osobowe grupy, które losują pytania z puli
i przygotowują odpowiedzi. Zespół, który jest gotowy, zgłasza się i przedstawia
rezultaty swojej pracy. Pozostali uczniowie wraz z nauczycielem weryfikują
poprawność odpowiedzi.
2. Praca z multimedium („Prezentacja multimedialna”). Uczniowie zapoznają się
z materiałem, nauczyciel czyta polecenie 2 - „Wybierz osiągnięcie, któremu – twoim
zdaniem – najwięcej zawdzięczamy po dziś dzień. Swój wybór uzasadnij za pomocą co
najmniej dwóch argumentów” i prosi uczniów, aby wykonali je w parach. Następnie
wybrana osoba prezentuje propozycję odpowiedzi, a pozostali uczniowie
ustosunkowują się do niej. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia ją, udziela też
uczniom informacji zwrotnej.
3. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel przechodzi do sekcji „Sprawdź się”.
Zapowiada uczniom, że w kolejnym kroku będą rozwiązywać ćwiczenia 1‐5 – od
najprostszych do najtrudniejszych – i będą to robić wspólnie. Wybrana osoba czyta po
kolei polecenia. Po każdym przeczytanym poleceniu nauczyciel daje uczniom
określony czas na przygotowanie się, a następnie ochotnik udziela odpowiedzi. Reszta
uczniów ustosunkowuje się do niej, proponując swoje pomysły. Nauczyciel w razie
 potrzeby koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne informacje, udziela uczniom
informacji zwrotnej.
4. Nauczyciel wyświetla kolejne ćwiczenia nr 6‐8, które uczniowie wykonują
w czteroosobowych grupach. Po każdym zakończonym zadaniu wybrana grupa
prezentuje swoje rozwiązanie.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie dobierają się w pary i wymieniają poglądami, dzielą się tym, czego się
nauczyli na temat: „Odkrywanie świata. Nauka i edukacja w XVIII wieku”.
2. Na zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy wylosowanej osoby.

Praca domowa:

1. Opracuj podsumowanie tematu „Odkrywanie świata. Nauka i edukacja w XVIII wieku”

w formie pytań do krzyżówki.
2. Wykonaj ćwiczenie nr 9 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Możdżeń S.I., Historia wychowania do 1795, Kielce 2005.

Litak S., Historia wychowania. Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, t. 1, Kraków 2004.

Rostworowski E., Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977.

Wielka historia świata. Świat w XVIII wieku, t. 8, red. Franaszek P., Kraków 2006.

Wskazówki metodyczne:

Cały e‐materiał może być wykorzystany do realizacji zajęć metodą odwróconej klasy.
Wtedy uczniowie zapoznają się z informacjami w sekcji „Prezentacja multimedialna”
i przygotowują swoje wypracowania. W szkole następuje czytanie i ocena koleżeńska
opracowań uczniów.