Scena więzienna:

Wigilia, północ, więźniowie zbierają się w celi Konrada

Żegota - nowy więzień, naiwny (bez winy w sybir nas nie wyślą)
został aresztowany na wsi, uciekł tam przed prześladowaniami, udawał rolnika
wóz więzienny - kibitka
Tomasz - przewodniczący towarzystwa Filomatów i Filaretów
Nowosilcow chce przypodobać się carowi polując na polskich studentów, rozbijając ich ewentualne spiski

Tomasz chce razem z studentami bez rodzin i bliskich wziąć na siebie całą winę
Poczucie humoru - nadzieja
Jan Sobolewski przynosi wiadomości z Wilna, 20 kibitek studentów na Sybir
Ofiara złożona na ołtarzu ojczyzny, cena za odzyskanie wolności
Bajka Żegoty o Bogu, Człowieku i Diable
Diabeł zakopał ziarna żeby człowiek nie zrobił z nich pożytku
Ziarno - patrioci, Diabeł - car, Nowosilcow
Młodzi chłopcy - zapowiedź wielkich patriotycznych gestów
(piosenka 1) Jankowski nie wierzy że polakom sprzyja Jezus i Maryja, stracił wiare, chce żeby Bóg zrobił
coś z carem bo inaczej nie będzie wierzył że jest po ich stronie
Konrad nie pozwala na używanie imienia Maryji podczas picia
(piosenka 2) Cokolwiek Feliksa spotka ze strony cara wykorzysta to przeciwko niemu
Zło zawsze przegra, zło uderzy w sprawców zła
Wiara że cierpienie polskich patriotów to cena za niepodległość
Wątek martyrologiczny - obrazy męczeństwa, cierpień, okrutnych i krwawych prześladowań

Wielka improwizacja:

prometeizm - postawa wybitnej jednostki podejmującej walkę z Bogiem

Konrad przebywając samotnie w celi więziennej dostaje wielkiego natchnienia i wygłasza monolog
Proces narastających w bohaterze emocji został dokładnie przedstawiony
Kompozycja ma charakter rozwojowy, zaczyna się spokojnie, napięcie narasta stopniowo do punktu
kulminacyjnego, na końcu następuje gwałtowne wyczerpanie zakończone omdleniem Konrada
Bohater przeciwstawia się podstawowej funkcji artysty, tworzeniu dla odbiorcy (wygłaszając
improwizacje nie ma widowni)
Autokreacja siebie jako artysty doskonałego
Horacjański łabądź
Jako że jest poetą doskonałym, przewyższającym talentem wszystkich innych, jest równy Bogu
Ale dorównanie Bogu nie wystarcza Konradowi, wyzywa go na pojedynek
Uważa że przewyższa Boga, bo dysponuje orężem miłości, a Bóg tylko mądrością
Obiektem miłości Konrada są wszystkie pokolenia jego narodu
Konrad - poeta-przewodnik, wieszcz romantyczny
Oskarża Boga o bezduszność, jego prometejski bunt wynika z cierpienia zniewolonej Polski, dla której jest
gotowy się poświęcić
Konrad uważa że z racji jego wyjątkowości Bóg powinien obdarzyć go władzą nad duchem jego narodu,
chce się poświęcić dla narodu ale jednocześnie chce nad nim despotycznej władzy, żądanie to pokazuje
go jako absolutnego tyrana
Bóg milczy i nie odpowiada na coraz poważniejsze groźby, więc Konrad sięga po największy zarzut,
nazywa Boga carem (słowo car wypowiedział już szatan po omdleniu Konrada)
Konrad dokonuje bluźnierstwa
Psychomachia - wewnętrzna walka bohatera między siłami dobra i zła, pychy i pokory, indywidualizmu i
miłości do narodu, potępieniem a zbawieniem (wielka improwizacja - moralitet)
Współgra to z planem metafizycznym, o dusze bohatera walczą aniołowie i diabły

Widzenie Ewy:

Ewa modli się za Filomatów i Filaretów więzionych w Wilnie w klasztorze Bazylianów

Kwiaty z ogródka, które Ewa uplotła w wianek i podarowała Maryi symbolizują więźniów
Ofiara prześladowanych przez Rosjan Polaków została doceniona przez Maryje, która przekazuje ją
Jezusowi (deesis)
Róża symbolizuje Konrada, wybaczenie mu bluźnierstwa przez Boga i przeznaczenie mu roli jego
wybrańca, apostoła lub zapowiedź odrodzenia się narodu polskiego
Scena rozgrywa się w pokoju sypialnianym Ewy, występuje połączenie elementów świata realnego i
wyobrażonego, podkreśla to role wizji w kreowaniu i postrzeganiu rzeczywistości w "Dziadach"

Widzenie księdza Piotra:

Polska jako Chrystus

Męczeństwo niewinnej polskiej młodzieży - odpowiednik osądu Heroda
Francja (Gal) - odpowiednik Piłata, nie udzieliła Polakom pomocy w czasie powstania listopadowego
Austriak - Rakus
Prusak - Borus
Rosjan - Moskal, żołdak przebijający bok chrystusa, ale Chrystus mu wybaczy (bunt rosjan przeciwko
caratowi, powstanie dekabrystów)
Rosja, Prusy, Austria - krzyż chrystusa
Cierpienie Polski nie jest zawinione, ale ma wymiar sakralny, odtwarza losy Chrystusa, jej ofiara ma
zbawić grzeszną Europe, Polska jako naród wybrany przez Boga (mesjanizm)
Wizja mężczyzny który ocalał z wywózki na Sybir i został wybrany do przewodzenia polskiemu narodowi
"Wskrzesiciel narodu,
Z matki obcej; krew jego dawne bohatery,
A imię jego czterdzieści i cztery"
Można utożsamiać go z Konradem lub Mickiewiczem (którego matka była Żydówką), może to być też
zaszyfrowanie imienia Adam
Określenie "czterdzieści i cztery" pozostaje tajemnicze i niejednoznaczne