Isaretler Ve Sistemler 6NBAS DersNotu

İşaretler ve Sistemler | www.bulentaltinbas.com.
tr 2017 - SAÜ Yaz Okulu Ders Notları/ Bilgisayar Mühendisliği 1
1161 – Seçkin ARI | ari@sakarya.edu.tr
2017 Yazokulu BLNT6NBS Dersnotu

http://www.bulentaltinbas.com.tr/Isaretler_ve_Sistemler_6NBAS_DersNotu.pdf
2017 Yazokulu Örnek Vize Soruları

http://www.bulentaltinbas.com.tr/Isaretler_ve_Sistemler_6NBAS_OrnekVize_Sinav.pdf
2017 Yazokulu Vize-Quiz-Final

http://www.bulentaltinbas.com.tr/Isaretler_ve_Sistemler_6NBAS_QVF_Sinav.pdf
İşaret nedir?
Fiziksel bir sistemin davranışına ya da durumuna ilişkin bilgi taşıyan ve bir ya da daha fazla bağımsız değişkene
bağlı olarak değişen her türlü büyüklüğe işaret diyoruz.
Örneğin: Fırın Sıcaklığını ayarlama; Giriş (voltaj değerini ayarlama)  Çıkış (çıkan sıcak hava), sensörler
kullanılıyor, sensörlerin çıkışları sinyal olarak ifade ediliyor.
 Kararsız sistem (Sizin ayarladığınız değerlere ulaşmayabilir)

 Matematiksel yöntemin güvenirliği sağlaması gerekiyor.
 İşaretler zamanın bir fonksiyonudur
Örn.
Arabaların hızlanması; arabanın hızı işaret
Su tankları; suyun akış hızı işaret
x(n) y (n)
SİSTEM
Sinyaller
1. Analog ve sayısal sinyaller

2. Gerçel ve karmaşık sinyaller
3. Gerekirci ve rassal sinyaller
4. Çift ve tek sinyaller
5. Periyodik ve periyodik olmayan sinyaller
6. Enerji ve Güç sinyalleri
İşaretler ve Sistemler | www.bulentaltinbas.com.tr 2017 - SAÜ Yaz Okulu Ders Notları/ Bilgisayar Mühendisliği 2
x(n) x(n-2)
x(0)
x[n] veya x ( n) n:zaman (tamsayı değerler alır)
x[0] x dizisindeki 0.elemanı verir
x[1] -1 anındaki genlik değeri (herhangi sayısal bir değere sahip olabilir)
Time Shift (Öteleme)

x(n  k ) sağa öteleme/ Geçmiş hakkında bilgi
x[n]  x[n  n0 ] n0  0 x[n  8]
x(n  k ) sola öteleme / Gelecek hakkında bilgi
x[t ]  x[t  t0 ] t0  0 t[t  5]
x(n) zaman ekseninde ters çevirme
Örnek
x[n  8]
n  0  x(8)
n  8  x(0)
Örnek X(n-2) sağa

öteleme yapar
X(n) X(n-2)
1 1
1/2 1/2
1/4 1/4
-1/2 -1/2
X(n+2) sola
öteleme yapar
Fark denklemlerinde bu ötelemeler kullanılarak ifade edilir. X(n+2)
x(n) x(n-2) 1
x(0) x(1) 1/2

1/4
-1/2
Bufferlama işlemi; İşaretin

geçmiş değerlerine bu şekilde
ulaşabiliriz
Time Reversal (Zamanı Ters Çevirme)

x[ n] x[t ]
 
x[  n] x[ t ]
Burada 0 anında bir

değişiklik yok!
X(n) X(-n)
1 1
1/2 1/2
1/4 1/4
-1/2 -1/2
x[n]  x[n] x[n  2]  x[(n  2)]  x[n  2]
Sola ötelemeye örnektir fakat –n

olduğu için sağa ötelemedir!
İşaretin periyodik olması

x[ n]  x[n  N ]
Bu koşul sağlanıyorsa; Ayrık işaretimizin periyodik
x[0]  x[ N ] olduğunu söylüyoruz ve N ile ifade ediyoruz
x[ 1]  x[ N  1] N tamsayı değerler alabiliyorsa periyodik.
1 1 1
1/2 1/2 1/2
1/4 1/4 1/4
-1/2 -1/2 -1/2

0 n  0
Impulse işareti  [ n]  
1 n  0
δ(n) δ(n-n0)
1
1
n0
0 n  0
Birim basamak işareti u[n]  
1 n  0
u(n) u(n-n0)
1 … 1 …
…..
n0 n0-1 n0 n0+1 n0+2
 (n) ve u(n) dönüşümleri
δ(n)
n
δ(n-1) δ(n-2)
1 1
n n
δ(n-k) 
u(n)   (n  k )
1 k 0
n ayrık, t analog ifade

n olduğunu gösteriyor
k
 [n]  u (n)  u (n  1)
n
0 n  0
u[n]    [m]  1
m   n0
u(n) u(n-1)
1 … 1 …
n n
δ(m)   [ m]  0
m 
n0
0
1
  [ m]  1
m 
n0
0
n m   [ m]  1
m 
n0
Üstel işaretler
a n n0
x ( n)  a n u ( n)  
0 n0
Karmaşık sayılar
 r  Q 2  w2

Q  jw   w
 tan( ) 
 Q
j
Q  jw  re
jm r =Genlik
w (G,w)
 ( sigma)  r.cos 
r w  r.sin 
  jw  r (cos   j.sin  )  r.e j
G Rc
f ( )  cos   j.sin  Üstel fonksiyonun

f '( )   sin   j cos  türevi kendisinin j ile
çarpımına eşit ise
f '( )  j. f ( ) üsteldir.
e j  cos   j sin 

e j  cos   j sin 
e j  e j  2.cos  e j  e  j
cos   toplama
2
j
e  e  j
sin   çıkarma
e j  cos   j sin  2j

e j  cos   j sin 
e j  e  j  2 j.sin 
k için tam sayı

Örnek x(n)  e jw0 n bu işaret periyodik midir?
değerler varsa
x ( n)  x ( n  N ) periyodik
2 k  w0 N
e jw0 n  e jw0 ( n  N )
x(n)  e jw0n  cos(w0n)  j sin(w0n)
e jw0 n
 e jw0 n  e jw0 N
2 k
1  e jw0 N N
w0 İşaretimizin
frekansı

j n
Örnek x(n)  e 4
bu işaret periyodik midir?
8 örnekte bir tekrar ediyor
2 k 2
N N  k  8k x (0)  1
w0  Periyodik
x (8)  1
4 x (16)  1

j n
Örnek x(n)  e 8
dizisi periyodik midir?
2 k 2
N N  k  16k Periyodik
w0 
8
n
j
Örnek x ( n)  e 8
bu işaret periyodik midir?
2 k 2
N N  k  16 k Periyodik değil
w0 1
8
2
Örnek x(n)  cos( n) bu işaret periyodik midir?
3
3 örnekte bir tekrar ediyor
2 k 2
N N  k  3k Periyodik x(0)  1
w0 2
1
3 x(1)  
2
3
x(2)  
2
x(3)  1
x(n)  x1 (n)  x2 (n)
x1 (n)  N
x2 (n)  M
x ( n)  x ( n  L )
x1 (n)  x1 (n  mN )
x2 (n)  x2 (n  kM )
x1 (n)  x2 (n)  x1 (n  L)  x2 (n  L)
x1 (n  mN )  x2 (n  kM )  x1 (n  L)  x2 (n  L)
L  mN  kM
 
Örnek x(n)  cos( n)  sin( n) periyodik midir?
3 4
 
x(n)  cos( n)  sin( n)
3 4
2 m 2 m
N =  m.6
w0 
3
2 k 2 k
M =  k .8
w0 
4
L  mN  kM  m6  k8 Periyodiktir.
1  cos 
cos 2  
2

Örnek x(n)  cos 2 ( n) periyodik midir?
8
 Frekans
1  cos( n)
 4 1 1  x(k )  1 x ( m)  8
x(n)  cos 2 ( n) = =  cos( n)
8 2 2 2 4 L  1k  8m  8
Katsayı genliği
1 …
değiştirir
x(n)  x(n  N )
x(n)  x(n  1)

Ödev x(n)  cos( n 2 ) periyodik midir? Cevap: Periyodiktir, 8
8
x ( n)  x ( n  N )   2
2 nk  2 nN 2 m  N
8 8
   2
cos  n 2   cos   n  N   2
8  8  N  8k N  16 m
 
 2   2
 cos  n  2nN  N 
8 8 8 
 2 nk 2 m 
Ötelenmiş birim işaretlerin toplamı

 [n]  u (n)  u (n  1)

u[n]    (n  k )
k 0
δ(n) u(n)
1 1 …
n n
x(n)  ?
Örnek
X(n)
1
1/2
1/4
-1/2
Çözüm
1
n
x(1). (n  1)    (n  1)
-1/2 2
n
x(0). (n)  1. (n)
1/2
1
n
x(1). (n  1)  . (n  1)
2
1/4
1
n
x(2). (n  2)  . (n  2)
4

x(1). (n  1)  x(0). (n)  x(1). (n 1)  x(2). (n  2)
Genel İfade
x(n)   x(k ). (n  k )
k 
DOĞRUSAL ZAMANDA DEĞİŞMEYEN SİSTEMLER
x(n) y (n)
SİSTEM
Giriş Çıkış
y (n)  T [ x(n)]
Örnek Banka faizi hesaplayan sistem
y(n)  1.01 y(n  1)  x[n]

 y[n]  ay[n  1]  bx[n]
y(n)  1.01 y(n  1)  x[n]
Örnek Fark denklemleri, Diferansiyel denklemler

x(0)  y (0)
y (1)  y (0)  0, 01  y (0)  y (0) 1, 01
y (2)  y (1)  0, 01  y (1)  y (1) 1, 01  x(2)
y (n)  y ( x  1) 1, 01  x(n)
Örnek Ses sistemleri

Seri bağlı sistem Paralel bağlı sistem
x(n) y (n) y1 (n)
h1 (n) h2 (n) h1 (n)
x(n) y (n)
+
x(n) y (n) h2 (n)
y2 ( n)
h1 (n) * h2 (n)
x(n) y (n)
x(n) y (n) h1 (n)  h2 (n)
h2 (n) h1 (n)
Ayrık zamanlı sistemler ve özellikleri
1. Hafızalı
2. Nedensel (Gerçeklenebilirlik)
3. Kararlılık
4. Zamanla değişmezlik
5. Doğrusallık
1. Hafızalı
y[ n]   2 x[ n]  x[ n]2 
2
y (t )  Rx (t )
n
y[ n]   x[k ]
k 
Önceki değeri çıkışa gönderiyor.
y ( n)  x[ n  1] Sistem (sola ve/veya sağa) ötelenmiş hallerden

 birine sahipse hafızalıdır.
1
y (t )   x( )d
c 
2. Nedensel (Gerçeklenebilirlik)
x bilgisinin sadece geçmişteki bilgisine sahipsek; n ve/veya (n-k) gibi sağa ötelenmiş
hallerinden biri ise nedensel, sistemin nedensel olması gerçeklenebilir olması demektir.
3. Kararlılık
Zaman ekseninde çıkış işareti belli bir sınır aralığında kalıyorsa; Girişse uygulanan işaretin
genliği sınırlı bir aralıkta değişiyorsa, girişe uygulanan işaret ile sistem çıkışı da belirli bir
aralıkta duruyorsa sistem kararlıdır.
Örnek Banka faiz örneğinde sistem kararsızdır.Giren para max 1000 olsa bile çıkan hesaptaki
para ∞’a gidebilir.
4. Zamanla değişmezlik
Giriş miktarına uygulanan öteleme sistemin çıkışında da aynı öteleniyorsa zamanla değişmez.
y (n)  T [ x(n)]
x1 (n)  x(n  k )
y1 (n)  T [ x1 (n)]  T [ x(n  k )]
Koşul: y1 (n)  y (n  k ) olması gerekir.

Örnek: y (n)  8n x(n) sistemin özellikleri hakkında bilgi veriniz?
y (n)  8n x(n)  (n-k) yok Hafızalı Değil

 x(n) var Nedensel
T [ x(n  k )]  8n x(n  k )  y1 (n)  y (n  k ) eşit olmadığı için;
Zamanla değişmez değil (Sabit n var)
x1 (n)  x(n  k )  Kararsız n ∞’a gidiyor
y1 (n)  8n x1 (n)  8n x(n  k )

eşit değil
y (n  k )  8(n  k ) x(n  k )
Örnek: y(n)  T [ x(n)]  x(n)  4 x(n  3) sistemin özellikleri hakkında bilgi veriniz?
y(n)  T [ x(n)]  x(n)  4 x(n  3)  (n-k) var Hafızalı

 x(n) ve x(n-k) var Nedensel
x1 (n)  x(n  k )  y1 (n)  y (n  k ) eşit olduğu için
Zamanla değişmez
y1 (n)  x1 (n)  4 x1 (n  3)  x(n  k )  4 x(n  k  3)  Kararlı n ∞’a gitmiyor
eşit
y (n  k )  x(n  k )  4 x(n  k  3)
5. Doğrusallık
T [ x(n)]  y (n)
T [ x1 (n)]  y1 (n)
T [ x2 (n)]  y2 (n)
x3 (n)  ax1 (n)  bx2 (n)
y (n)  T [ x(n)] T [ x3 (n)]  y3 (n)
y3 (n)  ay1 (n)  by2 (n)
Sistem Doğrusal ise;

?
y3 (n)  T [ax1 (n)]  T [bx2 (n)]
?
y3 (n)  aT [ x1 (n)]  bT [ x2 (n)]
x3 (n)  ax1 (n)  bx2 (n) ?
y3 (n)  ay1 (n)  by2 (n)
Bu eşitlik
Sağlanıyor ise sistem lineer (doğrusal)
Sağlanmıyor ise nonlineer (doğrusal değil)
y3 (n)  T [ x3 (n)]  T [ax1 (n)  bx2 (n)]
Örnek: y(n)  2 x(n)  3  M sistemin özellikleri hakkında bilgi veriniz?
y ( n)  2 x ( n)  3  M  (n-k) yok Hafızalı Değil

 x(n) var Nedensel
y(n  k )  T [ x(n  k )]  2 x(n  k )  3  y1 (n)  y (n  k ) eşit olduğu için;
Zamanla değişmez (Sabit n yok)
 Kararlı n ∞’a gitmiyor
 y3 (n)  T [ x3 (n)] eşit olmadığı için;
y1 (n)  2 x1 (n)  3  2 x(n  k )  3
eşit Doğrusal değil
y ( n  k )  2 x( n  k )  3
y1 (n)  T [ x1 (n)]  2 x1 (n)  3

y2 (n)  T [ x2 (n)]  2 x2 (n)  3
x3 (n)  ax1 (n)  bx2 (n)

y3 (n)  T [ x3 (n)]  2(ax1 (n)  bx2 (n))  3
T [ x3 (n)]  aT [ x1 (n)]  bT [ x2 (n)]

T [ x3 (n)]  a(2 x1 (n)  3)  b(2 x2 ( n)  3)
?
y3 (n)  T [ x3 (n)]
2(ax1 (n)  bx2 (n))  3  a(2 x1 (n)  3)  b(2 x2 (n)  3)
Örnek: y (t )  ( x(t )) 2 doğrusal mı? Örnek: y (n)  T [ x(n)]  n 2 x(n  2) doğrusal mı?
y1 (t )  T [ x1 (t )]  ( x1 (t )) 2 y1 (n)  T [ x1 (n)]  n 2 x1 (n  2)
y2 (t )  T [ x2 (t )]  ( x2 (t )) 2 y2 (n)  T [ x2 (n)]  n 2 x2 (n  2)
x3 (t )  ax1 (t )  bx2 (t ) x3 (n  2)  ax1 (n  2)  bx2 (n  2)

y3 (t )  T [ x3 (t )]  (ax1 (t )  bx2 (t )) 2 y3 (n)  T [ x3 (n)]  n 2 (ax1 (n  2)  bx2 (n  2))
T [ x3 (t )]  aT [ x1 (t )]  bT [ x2 (t )] T [ x3 (n)]  aT [ x1 (n)]  bT [ x2 (n)]

T [ x3 (t )]  a( x1 (t )) 2  b( x2 (t )) 2 T [ x3 (n)]  a(n 2 x1 (n  2))  b(n 2 x2 (n  2))
? ?
y3 (t )  T [ x3 (t )] y3 ( n)  T [ x3 ( n)]
? ?
(ax1 (t )  bx2 (t )) 2  a( x1 (t )) 2  b( x2 (t )) 2 n ( ax1 ( n  2)  bx2 ( n  2))  a ( n x1 ( n  2))  b (n x2 ( n  2))

2 2 2
a 2 y1 (t )  b 2 y2 (t )  2aby1 (t ) y2 (t )  ay1 (t )  by2 (t ) ay1 ( n)  by2 ( n)  ay1 ( n)  by2 ( n)

 (n+k) var Hafızalı
 x(n) ve/veya x(n-k) yok Nedensel değil
 y1 (n)  y (n  k ) eşit olduğu için;
Zamanla değişmez değil (Sabit n var)
 Kararlı değil n ∞’a gidiyor
 y3 (n)  T [ x3 (n)] eşit olduğu için;
Doğrusal
Örnek: y (n)  6 x 2 (n  3) sistemin özellikleri hakkında bilgi veriniz?
y (n)  6 x 2 (n  3)  (n-k) var Hafızalı

 x(n-k) var Nedensel
x1 (n)  x(n  k )  y1 (n)  y (n  k ) eşit olduğu için;
Zamanla değişmez (Sabit n yok)
y(n  k )  T [ x(n  k )]  6 x 2 (n  k  3)  Kararlı n ∞’a gitmiyor
 y3 (n)  T [ x3 (n)] eşit olmadığı için;
y1 (n)  6 x 2 (n  k  3) Doğrusal değil
eşit
y (n  k )  6 x 2 (n  k  3)
y1 (n)  T [ x1 (n)]  6 x12 (n  3)

y2 (n)  T [ x2 (n)]  6 x2 2 (n  3)
x3 (n)  ax1 (n)  bx2 (n)

y3 (n)  T [ x3 (n)]  6(ax1 (n  3)  bx2 (n  3)) 2
T [ x3 (n)]  aT [ x1 (n)]  bT [ x2 (n)]

T [ x3 (n)]  a6( x12 (n  3))  b6( x2 2 (n  3))
?
y3 (n)  T [ x3 (n)]
?
6(ax1 (n  3)  bx2 (n  3)) 2  a 6( x12 (n  3))  b6( x2 2 (n  3))
6(ax1 (n  3)  bx2 (n  3)) 2  ay1 (n)  by2 (n)
Örnek: y (t )  x(t  1) sistemin özellikleri hakkında bilgi veriniz?

DOĞRUSAL ZAMANLA DEĞİŞMEZ SİSTEM (DZD)
DZD DZD
y (n)  T [ x(n)] h(n)  T [ (n)]
Giriş birim impuls dizisi  (n) ise, buna karşı düşen sistem çıkışı impuls cevabı olarak adlandırılır ve h(n) ile
gösterilir. Ayrık zamanlı DZD sistemin giriş ve çıkış bağıntısını, birim impuls cevabı yardımıyla belirlemede ilk
adım, önceki bölümde verilmiş olan denklemin bir daha yazılmasıdır.
x ( n)   x(k ). (n  k )
k  
    
y(n)  T x(n)  T 
k 

x(k ). (n  k ) 
 k 

x(k ).T  (n  k )  
k  
x(k ).h(n  k )
Konvalisyon Toplamı

y(n)   x(k ).h(n  k )
k 
x(1). (n  1)
x(1)
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 n
x(2). (n  2)
x(2)
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 n
x(k ). (n  k )
x(k )
0 k 1 k k  1 n
x(n) dizisinin impuls bileşenleri ile gösterilmesi
 (n) h(n)
DZD SİSTEM
 (n  k ) h( n  k )
(a)
h(n)
 (n)
1
0 n 0 1 2 n
(b)
 (n  k ) h( n  k )
1
0 k n 0 k n
(c)
Zamanla değişmeme kriteri, (a) DZD sistemin ötelenmiş birim impuls cevabı, (b)  (n) için DZD sistemin cevabı,
(c)  (n  k ) için aynı sistemin cevabı

Örnek x(n) , birim impuls cevabı h(n) olarak verilen DZD bir sisteme giriş olarak uygulanmaktadır.

Çıkış dizisini bulunuz? y(n)   x(k )h(n  k )
k 
h(n) X(n)
1/2
Çözüm

y(n)   x(k )h(n  k )
k 
y(n)  x[0]h[n  0]  x[1]h[n  1]  0,5h(n)  2h(n  1)
0,5.h(n) 2.h(n-1)
0,5
y(n)
2,5 2,5
∞’a gidiyorsa;
0,5 
y(n)   x(k )h(n  k )
k 
k'lı ifadeye dönüştürüp

topluyoruz
Örnek x(n) , h(n) olarak verilen DZD bir sisteme giriş olarak uygulanmaktadır. Çıkış dizisini bulunuz?
y ( n)  ?
h(k) X(k)
1/2
Çözüm

y(n)   x(k )h(n  k )
k 
h(-k) h(n-k)
1 1
n+2 n+1 n
n0 Hiç örtüşme yok y (n)  0
n0 y(0)  0,5  0  0,5
n 1 y (1)  0,5  2  2,5
n2 y(2)  0,5  2  2,5
n3 y(3)  0  2  2
n4 Hiç örtüşme yok y (n)  0

n0 Hiç örtüşme yok y ( n)  0

X(k)
h(0-k)
1
1/2
y (0) 0,5
n0 çarp

h(1-k) X(k)
1/2
y (1) 0,5 2
n 1  çarp

h(2-k) X(k)
1/2
y (2) 0,5 2
n2  çarp

h(3-k) X(k)
1/2
y (3) 0  2
n3 çarp

n4 Hiç örtüşme yok y ( n)  0

Örnek Chapter2.pdf/Example2.3
Örnek Chapter2.pdf/Example 2.4
Örnek  x(k ).h(n  k )  x(n)* h(n)

x ( n)  h( n)  x(n)* h(n)
x ( n )   ( n)
y ( n)  ?
h(n-k) X(k)
1
1
Çözüm n0 y ( n)  0
x ( n)   ( n) n0 y (0)  1
y ( n)  x ( n) * h( n)   ( n) * h( n)  h( n) n  1 y (1)  1
n  2 y (2)  1
y ( n)  u ( n)
n y ( n)  1
Örnek  x(k ).h(n  k )  x(n)* h(n)
x ( n)  h( n)  x(n)* h(n)
x(n)   (n  1)
y ( n)  ?
Konvalisyon:
y (n)   (n  1) * h(n)  h(n  1)

Çözüm y (n)   (n  2) * x( n)  x(n  2)
x(n)   (n  1)
y (n)   (n  1) * x(n)  x(n  1)
y (n)  x(n) * h(n)   ( n  1) * h( n) y ( n)   ( n  k ) * x ( n)  x ( n  k )
y (n)  u (n  1)  h(n  1)
1
Birim gecikme elemanı; z
x ( n)  h( n)  x(n  1) x(n  1)  x(n)* h(n)
x(n  1)  x(n)*  (n  1)
Birim gecikme elemanı
x(n  1)  x(n)* z 1
z 1
Örnek
x(n)   (n)   (n  2)
h(n)   (n  2)   (n  2)
y ( n)  ?
Çözüm
y(n)  x(n)* h(n)
y (n)  x(n)* h(n) y(n)  h(n)* x(n)
 [ (n)   (n  2)]* h(n)
  (n)* h(n)   (n  2)* h(n)
h(n) h ( n  2)
  (n  2)   (n  2)   ((n  2)  2)   ((n  2)  2)
  (n  2)   (n  2)   (n  4)   (n)
Örnek Chapter2.pdf/Example2.1
h(n)   (n)   (n  1)   (n  2)
x(n)  0,5  (n)  2  (n  1)
y ( n)  ?
h(n)   (n)   (n  1)   (n  2)
x(n)  0,5  (n)  2  (n  1)
y ( n)  x ( n) * h( n)
 x(n) *[ (n)   (n  1)   (n  2)]
 x(n) *  (n)  x(n) *  (n  1)  x(n) *  (n  2)
x(n) x ( n 1) x ( n  2)
 x(n)  x(n  1)  x(n  2)

 0,5  (n)  2  (n  1)  0,5  ( n  1)  2  (n  2)  0,5  (n  2)  2  ( n  3)
 0,5  (n)  2,5  ( n  1)  2,5  ( n  2)  2  ( n  3)
Ödev
h(n)   n 0n4
olduğunda y (n)  ?
x(n)  1 0n6
SERİ BAĞLI h(n)

x(n) y (n)
h1 (n) h2 (n)
x(n) y (n)
h1 (n) * h2 (n)
x(n) y (n)
h2 (n) h1 (n)
y (n)  x(n) * h(n)   x(k ).h(n  k )
 x(t ) * h(t )   x( ).h(t   ) d

 x ( n) * h( n)
y1 (n)  x(n) * h1 (n)
y (n)  y1 (n) * h2 (n)  x(n) * h1 (n) * h2 (n)
PARALEL BAĞLI
h(n)
y1 (n)
h1 (n)
x(n) y (n)
+
h2 (n)
y2 ( n)
x(n) y (n)
h1 (n)  h2 (n) Çıkışta yapılan
işleme göre burası
değişir. Bu örnek te
y (n)  x(n)* h1 (n)  x(n)* h2 (n)
+
 x(n)*(h1  h2 )
Örnek
h(n)  (h1  h 2) * h3
h1 (n)   (n  1)

h2 (n)   (n  2)   ( n)
h (n)   (n  1)
 3
h( n)  ?
Çözüm
h(n)  (h1  h2 ) * h3 (n)
 (h1  h2 ) *  (n  1)
 h1  (n  1)  h2  (n  1)
 h1 (n  1)  h2 (n  1)
  (n)   (n  1)   (n  1)
# Sistemin impuls cevabına bakarak hafızalı olup olmadığını nasıl çözeriz

y (n)  T [ x(n)]
 x(n)* h(n)
 h(n)* x(n)

  h( k ) x ( n  k )
k 
 (h  1) x(n  1)  h(0) x(n)  h(1) x(n  1) 
Hafızalı olma şartı;
h( n)  0 n0
h(n)   (n  1)
Sistemin impuls cevabına bakarak nedensel olup olmadığını nasıl çözeriz
Nedensel olma şartı;
h( n)  0 n0
h(n)   (n  1) Nedensel
h(n)  3 (n  1) Nedensel
Sistemin impuls cevabına bakarak Kararlı olup olmadığını nasıl çözeriz

Tanım uyarınca her sınırlı giriş işareti yine sınırlı bir çıkış sağlıyorsa, DZD sistem kararlıdır.
 h(k )  
k 
Örnek n  0 şartını u (n) sağlıyor

DZD sistemin impuls cevabı aşağıdaki şekilde verilmiş olsun. h(n)  a nu (n) nedenseldir
h( n)  a n u ( n) h(n)  a nu (n) hafızalıdır
 
 h( k )   a
k   k 0
k
elde edilir. Eğer a  1 ise toplamı yakınsar. Buradan aşağıdaki sonuca gelinir.

1
h( k ) 
k 0
1 a
O halde sistem kararlıdır. Ancak a  1 olursa bu toplam yakınsamaz ve sistem kararsız olur.
Örnek
DZD sistemin impuls cevabı aşağıdaki şekilde verilmiş olsun.
h(n)   (n  n0 )
 
h(n)   (n  n0 ) kararlı  h( n)    ( n  n )  1
n   n  
0
  
h(n)  u (n) kararsız  h( n)   u ( n)   u ( n)  

n   n   n 0
n  0 Hafızasız
h(n)   (n  n0 ) 
n  0 Hafızalı
n0  0 Nedensel değil

h(n)   (n  n0 ) 
n0  0 Nedensel
BLOK DİYAGRAMLAR
Fark Denklemleri
h( n) FIR sınırlı sayıda toplama, çıkarma
IIR sonsuz sayıda //
N M
 b y ( n  k )   a x (n  k )
k 0
k
k 0
k
ak , bk sabit sayılar
 (n  1)  z 1
Sistemin Cevabının hesaplanması
 b y ( n  k )   a x (n  k )
k k
başlangıç değerleri veriliyor
y (1) 
 2.dereceden denklem ise 2 giriş işareti verilir.
y (2) 
x ( n)
y ( n)  ?
Doğal Çözüm
Girişi işareti x(n)  0 kabul edilir
y(1) ve y(2) verilenler kullanılarak sistemin doğal çözümü yd ( n) bulunur
y (n)   n fark denkleminde yerine yazılır, kökler bulunur
Zorlanmış Çözüm
Doğal çözümün tam tersi
Başlangıç koşulları y(1)  0 ve y(2)  0 kabul edilir.
Verilen giriş işaretine x(n) göre (bkz sf 30 Tablo) sistemin zorlanmış çözümü y z ( n) bulunur
Özel Çözüm
y (n)   n kabul edilir. Doğal çözümde fark denklemine yazılır
n tane kök bulunur; 1 , 2 , 3
yd (n)  c11n  c22n   cN Nn
Başlangıç koşulları 0 kabul ediliyor. Başlangıç koşullarıyla c leri buluyoruz
y(n)   x(n  k )  bk y(n  k ) y (0), y (1) , y (2)

2.dereceden ise
ikisi kullanılıyor
y(n)  b1 y(n 1)  b2 y(n  2)   x(n  k )
 n  b1 n1  b2 n2  0
 n  2 ( 2  b1 n  b2 )  0
1 ve 2 kökler
1  2 c11n  c22n  yd (n)

Katlı kök
varsa
1  2 c11n  c2n1n  yd (n)
1  2  3 c11n  c2n1n  c3n21n  yd (n)
0  y (0)  b1 y (0  1)  b2 y (0  2)  y (0)  b1 y (1)  b2 y (2)  0  y (0)

1  y (1)  b1 y (1  1)  b2 y (1  2)  y (1)  b1 y (0)  b2 y (1)  0  y (1)
c1 ve c 2 bulunur
x ( n) yÖ ( n)
Au (n) Ku (n)
AM nu (n) KM nu (n)
Anm K0nm  K1nm1   Km
A cos(u (n))
K 0 cos(0 n)  K1 sin(0 n)
A sin(u (n))
yz (n)  yd (n)  yÖ ( n)
Toplam çözüm  yd (n)  y z (n)

Örnek
y (1)  2
y (2)  2
y (n)  2 y ( n  1)  3 y ( n  2)  x( n)
yd ( n )  ?
Çözüm
yd (n)  c11n  c22n  c1 (1)n  c2 (3)n
y ( n)   n y(0) ve y (1) kullanılarak c1 ve c 2 bulunur
y (n)  2 y ( n  1)  3 y ( n  2)  x( n) y(n)  2 y(n  1)  3 y(n  2)  x(n)

 n  2 n 1  3 n  2  0 0  y (0)  2 y (1)  3 y (2)  0
1 1 ve 2 3
1  y (1)  2 y (0)  3 y ( 1)  0
y (0)  2.2  3.2  0
y (0)  10  c1  c2
yd (n)  c11n  c2 2 n
 c1 (1) n  c2 (3) n y (1)  2.10  3.2  0
 1(1)  9(3)
n n
y (1)  26  c1  3c2
 (1) n  (3) n  2
10  c1  c2
26  c1  3c2
c1  1
c2  9
Örnek
y(n)  ay(n  1)  x(n) doğal ve homojen çözümünü bulunuz?
Çözüm
yd (n)  c11n  c1 (a)n
y ( n)   n y(0) kullanılarak c1 bulunur
y (n)  ay (n  1)  x(n) y(n)  ay(n  1)  x(n)

 n  a n 1  0 0  y (0)  ay (1)  0
1  a
1  y (1)  ay (0)  0
yd (n)  c11n y (0)  ay (1)  0
 c1 (a)n y (0)  ay (1)  c1
 ay (1)(a) n c1  ay (1)
  a 
n 1
y (1)
Örnek
y(2)  0, y(1)  5
doğal çözümünü bulunuz?
y(n)  3 y(n  1)  4 y(n  2)  x(n)
Çözüm
yd (n)  c11n  c22n  c1 (4)n  c2 (1)n
y ( n)   n y(0) ve y (1) kullanılarak c1 ve c 2 bulunur
y (n)  3 y (n  1)  4 y (n  2)  x(n)  x(n) y(n)  3 y(n  1)  4 y(n  2)  x(n)

 n  3 n 1  4 n  2  0 0  y (0)  3 y (1)  4 y (2)  0
1  4 2 1
1  y (1)  3 y (0)  4 y ( 1)  0
yd (n)  c11n  c2 2 n y (0)  3 y (1)  4 y (2)  0
 16.4n  1.(1) n y (0)  3.5  4.0  15  c1  c2
 4n  2  (1) n 1
y (1)  3 y (0)  4 y (1)  0
y (1)  3.15  4.5  65  4c1  c2
15  c1  c2
65  4c1  c2
c1  16
c2  1
Örnek (Özel Çözüm)

y(2)  0, y(1)  5 verilmiş fakat zorlanmış çözümde başlangıç koşulları 0 kabul ediliyor
y(n)  3 y (n  1)  4 y (n  2)  x(n)
Ku (n)  3Ku (n  1)  4 Ku (n  2)  Au (n)
K  3K  4 K  A
Tam Çözüm yada Toplam Çözüm  yd  yö
Örnek
y(n)  2 y(n  1)  3 y(n  2)  x(n) fark denkleminin Özel ve Zorlanmış çözümünü bulunuz?
Çözüm
y(n)  2 y(n  1)  3 y(n  2)  x(n)
Doğal Çözümü daha önce hesaplamıştık (bkz.)
yd (n)  (1)n  9(3)n

yz (n)  yd (n)  yÖ (n)
yz (n)  c3 (1)n  c4 (3)n  yÖ (n)
x(n)  10u (n) //Giriş İşareti
yÖ (n)  Ku (n)
y(n)  2 y(n  1)  3 y(n  2)  x(n)
Ku (n)  2 Ku (n  1)  3Ku (n  2)  10u (n)

En fazla ötelenen
n  2 durumlar için
K  2 K  3K  10
4 K  10
5
K 
2
5
yz (n)  c3 (1) n  c4 (3) n  u (n)
2
Başlangıç koşulları 0
y (0)  y (1)  3 y (2)  x(0) 10  c3  c4 

5
0 0 2
y (0)  x(0) 30  c3  3c4 
5
n0
y (0)  10 2
5 c3  0,875
10  c3  c4 
2 c4  11,125
y (1)  y (0)  3 y (1)  x(1)
10 0
y (1)  10  x(1) yz (n)  0,875 (1)n 11,125 (3)n  2,5 u(n)

y (1)  x(1)  10
n0
y (1)  20  10
y (1)  30
5
30  c3  3c4 
2
Örnek
5 1
y ( n)  y (n  1)  y (n  2)  x(n) n0 x ( n)  2 n u ( n) yÖ (n)  ?
6 6
Çözüm
5 1
y ( n)  y (n  1)  y (n  2)  x(n) x(n) yalnız bırak
6 6
yÖ (n)  K 2n u(n)
5 1
y ( n) 
y (n  1)  y (n  2)  x(n)
6 6
5 1
K 2n u (n)  K 2n u (n  1)  K 2n u (n  2)  2n u (n)
6 6
5 1
K 2n  K 2n 1  K 2n  2  2n
6 6
5 1 8
2n  2 ( K 22  K 21  K )  2n K
6 6 5
5 1
K 22  K 21  K  4
6 6
Örnek
y(n)  ay(n  1)  x(n) n0 x ( n)  u ( n) yd ( n )  ? yÖ (n)  ? y z ( n)  ?
Çözüm
y(n)  ay(n  1)  x(n)
Tek kök olduğu için; x ( n)  u ( n )

yd (n)  c1 n y (0)  x (0)
yÖ (n)  Ku (n)
Ku (n)  aKu (n  1)  u (n) x (0)  u ( n)
 n  a n 1  0 K  aK  1 x (0)  u (0)
 n 1 (  a )  0 1 x (0)  1
1  a K
1 a
yd (n)  c1 (a)n yz (n)  c21  yÖ (n)
1
y (0)  ay (1)  x(0)  c2 (a)n  u ( n)
1 a a
y (0)  ay (1)  0 c2 
n=0 y(0)  a y(1)  x(0) a 1
y (0)   ay ( 1)
1
 ay (1)  c1 yz (0)  c2 (a)0  u (0)
1 a
a 1
yd (n)  ay(1)(a)n y z ( n)  (a) n  u ( n)
a 1 1 a
Toplam Çözüm= yd (n)  y z (n)

a 1 a 1
 ay (1)(a)n  ( a ) n  u ( n)  [  ay (1)](a) n  u ( n)
a 1 1 a a 1 1 a
Örnek
y(n)  3 y(n  1)  4 y(n  2)  x(n)  2 x(n  1)
y (1)  y(2)  0 x(n)  4n u (n) toplam çözümü bulunuz?
Çözüm
 n  3 n1  4 n2  0 yd (n)  c11n  c22 n

y ( n)   n
 n2 ( 2  3  4)  0  c1 (1) n  c2 (4) n
1 1 2  4
yd (0)  c1  c2  0
Başlangıç koşulları 0 olduğu için yd (n)  0 olur
yd (1)  c1  4c2  0
n=0 y(0)  3 y(1)  4 y(2)  0 y (0)  0 c1  0 c2  0
n=1 y(1)  3 y(0)  4 y(1)  0 y(1)  0 yd (0)  0
yz (n)  c3 (1)n  c4 4n  yÖ (n)

Bu şekilde bir durumla yerine
yÖ (n)  K 4 u(n)n
karşılaşırsak katlı kök
olduğunu anlıyoruz kullanıyoruz
c11n  c2  2 n
1 , 2 kökler için yÖ (n)  Kn4n u(n) Fark denkleminde yerine yazıyoruz
c11n  c2 n 2 n
y (n)  3 y (n  1)  4 y (n  2)  x(n)  2 x(n  1)

n 1
Kn4 u (n)  K (n  1)4 u (n)  4 K (n  2)
n
4n2 u (n)  4 n u ( n)  2. 4 n 1 u( n  1)
ortak parantez ortak parantez
4
4n  2 (16 Kn  12 K (n  1)  4 K (n  2))  4n 1 (4  2) K
6
16 Kn  12 Kn  12 K  4 Kn  8K )  24 5
20 K  24
6
yÖ (n)  K 4n u (n)  4n u (n)
5
6
yz (n)  yd (n)  yÖ (n)  c3 (1) n  c4 4n  n4n u (n)
5
y(n)  3 y(n  1)  4 y(n  2)  x(n)  2 x(n  1)
1
y(0)  3 y(1)  4 y(2)  x(0)  2 x(1)  y(0)  1  c3  c4  0  c3  
 25
24 
y(1)  3 y(0)  4 y(1)  x(1)  2 x(0)  y(1)  9  c3  4c4   26
5  c4 
25
1 26 6
yT (n)  yd (n)  yÖ (n)  [ (1) n  (4) n  n4n ]u (n)
25 25 5
Örnek
y(n)  0,5 y(n  1)  x(n) n0
y(1)  2 x(n)  u (n) toplam çözümü bulunuz?
Çözüm
yd (n)  c1 n
y (n)  0,5 y (n  1)  x(n)
y (0)  0,5 y(1)  0 1
y ( n)   n
 n  0,5 n 1  0 yd (n)  c1 n  1( ) n
y (0)  1 2
 n 1 (  0,5)  0
1  0,5
1  c1
y z (n)  yd (n)  yÖ (n)

 c2  n  Ku (n)
1
 ( ) n  Ku ( n)
2
y (n)  0,5 y (n  1)  x(n)

1
Ku (n)  Ku (n  1)  u (n) y(0)  0,5 y(1)  x(0)
2
2
1
K  K 1 2
2 y(0)  1  c2 
3
2
K
3
1 1 2
yz (n)  yd (n)  yö (n)  ( ) n  u (n)
3 2 3
yT (n)  yd (n)  yz (n)
1 1 1 2
 (  ) n  (  ) n  u ( n)
2 3 2 3
2 1 2
  (  ) n  u ( n)
3 2 3
# Birim impuls cevabının hesaplanması

x(n)   (n) uygulanarak elde edilen zorlanmış çözümdür.
n  0 olduğunda x(n)  0 olacağından yÖ (n)  0 olur
Birim impuls cevabı sadece yd ( n) ve 0 başlangıç koşulları kullanılarak bulunur.
Örnek y(n)  0,5 y(n  1)  x(n) fark denkleminin birim impuls cevabını hesaplayınız?
Çözüm
y (n)  0,5 y (n  1)  x( n)
h( n)  0,5h( n  1)   ( n) 1
yd (n)  c1( )n  h(n)
x ( n )   ( n) 2
y ( n)  h( n) 1 n
h(0)  0,5 h( 1)   (0) h ( n )  (  ) u ( n)
0 kabul edilir
2
h(0)  1  c1
Örnek y(n)  3 y(n  1)  4 y(n  2)  x(n)  2 x(n  1) fark denkleminin birim impuls cevabını
hesaplayınız h  n   ?
Çözüm
y (n)  3 y (n  1)  4 y (n  2)  x(n)  2 x(n  1)
h(n)  3h(n  1)  4h(n  2)   (n)  2 (n  1) 1  c1  c2
x ( n )   ( n) h(0)  3h(1)  4h(2)   (0)  2 (1) 5  c1  4c2
y ( n)  h( n) h(0)  1  c1 (1)  c2 (4)
0 0
6 1
c1  c2 
h(1)  3h(0)  4h(1)   (1)  2 (0) 5 5
h(1)  5  c1 (1)1  c21(4)1
h ( n )  yd ( n )
 (c1 (1) n  c2 (4) n )u ( n)
1 6
( (1) n  (4) n )u ( n)
5 5
# Durum Değişkenleri
Sistemin içerisindeki değişkenler
Bizim müdahale edemediğimiz değişkenler
N N
y (n)   ak x(n  k )   bk y (n  k )
k 0 k 0
1
 x ( n)  x(n  1)
2
İşlem adımları;
1. Fark denkleminin y(n) gördüğümüz yere e(n) yazıyoruz
2. Eşitliğin sağ tarafında ne yazdığından bağımsız olarak (ne olursa olsun) x(n) yazıyoruz
1
e(n)  e(n  1)  x(n)
2
1
e(n)  x(n)  e(n  1)
2
3. Sistemin derecesi ne ise durum değişkenlerinin derecesi de o olur. Bu örnekte 1 değişken var
(1.dereceden)
q1 (n)  e(n  1) // Durum değişkenleri
q1 ( n  1) // q1 ( n ) kullanarak yazıyoruz
q1 (n  1)  e(n)
1
 x(n)  q1 (n)
2
y ( n )  e( n )
1
 x ( n)  q1 ( n)
2
Durum değişkenleri yöntemi
Fark denklemiyle modellenen nedensel süzgeçlerin iç değişkenlerinin durumunu belirlemek için durum
değişkenleri yaklaşımı kullanılır. Sistemin tüm durum değişkenleri durum vektörü adı verilen bir vektörle
gösterilir. Durum değişkenleri N nci dereceden fark denklemini N adet birinci dereceden sisteme dönüştürerek
elde edilir. Bu amaçla, aşağıdaki N nci dereceden fark denklemini ele alalım.
N N
y(n)   ak .x(n  k )   bk . y(n  k )
k 0 k 1
Bu süzgeci birbirine seri bağlanmış iki süzgece ayırabiliriz.
N N
(n)  x(n)   bk .(n  k ) y(n)   ak . (n  k )
k 1 k 0
Bu ifadeleri yeniden düzenlenmek suretiyle fark denklemi elde edilir.
q1 ( n) , q 2 (n) , ….. , q N (n) durum değişkenleri de aşağıdaki gibi tanımlanır.
q1 (n)   (n  N )
q 2 (n)   (n  N  1)

q N 1 (n)   (n  2)
q N (n)   (n  1)
denklemlerinden durum değişkenleri arasındaki ilişki yazılabilir.
q1 (n  1)   (n  N  1)  q 2 (n)
q 2 (n  1)   (n  N  2)  q3 (n)

q N 1 (n  1)   (n  1)  q N (n)
q N (n  1)   (n)  x(n)  b1 (n  1)  b2 (n  2)    bN  (n  N )
 x(n)  b1 q N (n)  b2 q N 1 (n)    bN q1 (n)
Bu matrisleri denklem formunda gösterebiliriz.
 q1 (n  1)   0 1 0  0 0   q1 (n)  0
 q (n  1)   0 0 1  0 0   q 2 (n)  0
 2  
                   x ( n)
       
q N 1 (n  1)  0 0 0  0 1  q N 1 (n) 0
 q N (n  1)   bN  bN 1  bN  2   b2  b1   q N (n)  1
       
q ( n 1) A q(n) B
 (n) değişkeni yok edilebilir.
 N
 N
y (n)  a0 . x(n)   bk . (n  k )   a k . (n  k )
 k 1  k 1
N
 a0 x(n)   a k  a0 bk . (n  k )
k 1
Aşağıdaki katsayıları tanımlayalım.
c1  a N  a 0 bN
c 2  a N 1  a 0 bN 1

c N 1  a 2  a 0 b2
c N  a1  a 0 b1
çıkış ifadesi,
y (n)  a 0 x(n)  c1 q1 (n)  c 2 q 2 (n)  c3 q3 (n)    c N 1 q N 1 (n)  c N q N (n)
veya
 q1 (n) 
 q ( n) 
y (n)  c1 c 2  c N    2   a0 x(n)
      
C
  d
 N 
q ( n )
olarak yazılabilir. Girişine x(n) işareti uygulanan doğrusal bir sistemin çıkışı y (n) olduğuna göre, durum
denklemleri aşağıdaki gibi yazılabilir.
q(n  1)  Aq(n)  Bx(n)
y(n)  Cq (n)  dx(n)
A sistem matrisi, B kontrol vektörü, C gözlem vektörü ve d geçiş katsayısı olarak kullanılır. A matrisi N
nci dereceden bir kare matristir. B ve C vektörleri N boyutludur. q(n) ise durum değişkenleri içeren durum
vektörüdür.
q(n)  q1 (n) q2 (n)  q N (n)

T
Şekilde durum değişkenlerine ilişkin blok diyagramı gösterilimi verilmiştir. Burada çift çizgiler vektör işaretleri
göstermektedir.
x(n) B q(n  1) q(n) C y (n)

1
+ z +
Şekil Durum değişkenleri yöntemiyle modellenen süzgecin blok diyagramı
Örnek Sayısal bir süzgeç aşağıdaki fark denklemiyle tanımlansın:
y(n)  x(n)  2 x(n  1)  x(n  2)  y(n  1)  2 y(n  2)
Yukarıdaki denkleminden a 0  1 , a1  2 , a 2  1 , b0  1 , b1  1 , b2  2 olarak belirlendiğinden, bu süzgeç
durum değişkenleri yöntemi ile aşağıdaki gibi gösterilir.
 q1 (n  1)  0 1   q1 (n)  0 c1  a 2  a0 b2  1  1(2)  3

q (n  1)  2  1  q (n)  1  x(n) c2  a1  a0 b1  2  1.1  1
 2     2   
bulunur. O halde çıkış, durum değişkenleri ve giriş cinsinden aşağıdaki gibi verilir.
 q ( n) 
y (n)  3 1   1   x(n)
 q 2 ( n) 
q 2 (n  1)
+ +
x(n) y (n)
z 1
-1
q 2 ( n)
z 1
2 3
q1 (n)
Şekil Örnek 2.11 deki sayısal süzgecin durum denklemleri cinsinden blok diyagramı
Örnek A,B,C,D bulunduğunda

y(n)  3 y(n  1)  4 y(n  2)  x(n)  2 x(n  1) durum değişkenleri? çözüm bulunmuş olur
Çözüm
b0 b1 b2 a0 a1
1 y(n)  3 y(n 1)  4 y(n  2)  1 x(n)  2 x(n 1) 2. Dereceden

e(n)  3e(n  1)  4e(n  2)  x(n) sistem
Durum değişkenleri;
q1 (n)  e(n  2)  q1 (n) 

 ( n)   
q2 (n)  e(n  1)  q2 (n) 
Durum denklemleri;
q1 (n  1)  e(n  1)  q2 (n)
q2 (n  1)  e(n)  x(n)  3q2 (n)  4q1 (n) 1.denklemdeki q katsayıları
X(n)’nin katsayısı
 q1 (n  1)   0 1   q1 (n)   0 
q1 q2 xn
 q (n  1)         x ( n)
 2   4 3   2   1 
q ( n )
A B 2.denklemdeki q katsayıları
y (n)  e(n)  2e(n  1)

 x(n)  3e(n  1)  4e(n  2)  2e(n  1)
 q1 q2   q (n)   xn 
e(n) y ( n)   4 5   1   1  x ( n)
 x(n)  5e(n  1)  4e(n  2)    q2 (n)   
C D
 x(n)  5q2 (n)  4q1 (n) katsayılar y ( n )' de katsayılar y ( n )' de
# Z Dönüşümü
z bir karmaşık sayı
  j  re j

x( z )   x(n) z
n 
n
 
Örnek Sınırlı eleman varsa/Sağ taraflı dizi x(n)  1, 2,5, 7, 0,1 x( z )  ?
0 1 2 3 4 5 
Çözüm
Im[z]
1 2 3 4 5
x( z )  x(0)  x(1) z  x(2) z  x(3) z  x(4) z  x(5) z
 1  2 z 1  5 z 2  7 z 3  0 z 4  1z 5 z-düzlemi
Yakınsama Bölgesi
0 Re[z]
z  0 ’da karmaşık sayıları içerisinde barındıran bölge
z  0 ’da ∞’a gider, bu hariç her yer YB (Yakınsama bölgesi)
 
Örnek Sınırlı eleman varsa/Sol taraflı dizi x(n)  1, 2,5,7,0,1 x( z )  ?
     
 5 4 3 2 1 0 
Çözüm
x( z )  x(0) z 0  x(1) z1  x( 2) z 2  x( 3) z 3  x( 4) z 4  x( 5) z 5

 1z 0  0 z1  7 z 2  5 z 3  2 z 4  1z 5
 1  7 z 2  5z3  2z 4  z5
Yakınsama Bölgesi (YB)
z olduğu yerlerde YB (Yakınsama bölgesi)
 
Örnek Sınırlı eleman varsa/Sağ ve Sol taraflı x(n)  1, 2,5,7,0,1 x( z )  ?
 2 1 0 1 2 3 
Çözüm
x( z )  x(2) z 2  x(1) z1  x(0) z 0  x(1) z 1  x(2) z 2  x(3) z 3

 1z 2  2 z1  5 z 0  7 z 1  0 z 2  1z 3
 z 2  2 z  5  7 z 1  z 3
Yakınsama Bölgesi (YB)
z z0 olduğu yerlerde YB (Yakınsama bölgesi)

Örnek
x ( n)   ( n) x( z )  ? YB  ?
Çözüm
 
x(n)  1 x( z )  1 YB  Tüm karmaşık düzlem
0 
Örnek
x(n)   (n  2) x( z )  ? YB  ?
Çözüm
 
x(n)  1 x( z )  1z 2 YB n  0 0' dan farklı tüm karmaşık düzlem
2 
Örnek
x(n)   (n  2) x( z )  ? YB  ?
Çözüm
 
x(n)  1 x ( z )  1z 2 YB n  
2 
Örnek
x ( n)   n u ( n) x( z )  ? YB  ?
Çözüm
x ( n)   n u ( n)

  n z n
n0
 n x(n)   nu (n  1)
  ( z 1 ) 1
n0 
1   z 1
1

1   z 1
YB z 
YB  z 1  1 z 
Örnek
Sağ taraflı üstel x(n)  a n u (n) dizisi için z -dönüşümü aşağıdaki gibi yazılır.
 
X ( z )   a n .z n   (a.z 1 ) n
n 0 n 0
Burada a.z 1  1 için seri yakınsak olur ve z -dönüşümü aşağıdaki gibi bulunur.
1 z
X ( z)  1

1  a.z za
a.z 1  1 koşulundan z  a yazılabilir. Yakınsaklık bölgesi a yarıçaplı dairenin dışında kalan
bölgedir. X (z ) nin z  0 da bir sıfırı ve z  a da bir kutbu vardır.
Im[z]
Yakınsaklık
Bölgesi z-düzlemi
Re[z]
o x
z0 za
o: sıfır
x: kutup
Şekil x(n)  a n u (n) dizisi için sıfır-kutup diyagramı ve yakınsaklık bölgesi

Örnek
Sol taraflı bir diziye örnek olarak aşağıdaki diziyi ele alalım.
 0, n  0 için
x(n)   n
 b , n  1 için
x(n) nin z -dönüşümü için aşağıdaki ifade yazılabilir.
1   
X ( z)    b n .z n    b n .z n  1   b n .z n  1   (b 1.z) n
n   n 1 n 0 n 0
Eğer b 1 .z  1 veya z  b ise (6.12) deki seri yakınsar.
1  b 1 .z z z
X ( z)  1  1
 1
 
1  b .z 1  b .z  b  z z  b
Yakınsaklık bölgesi b yarıçaplı dairenin içinde kalan alandır.
Im[z]
Yakınsaklık z-düzlemi
Bölgesi
z0 Re[z]
o x
z b
Şekil x(n)  b nu ( n  1) dizisi için sıfır-kutup diyagramı ve yakınsaklık bölgesi
Açıklama Son iki örnekteki dizilere ait z -dönüşümlerinin incelenmesinden, sadece z -dönüşümünün
sıfırları ve kutupları yardımıyla dizileri belirlemenin mümkün olmadığı görülmektedir. Gerçekten a  b
olması halinde, sağ ve sol taraflı dizilerin z -dönüşümleri aynı olmaktadır. Farklı olan özellik ise
yakınsaklık bölgeleridir. O halde, diziyi belirlerken z -dönüşümünün yanı sıra yakınsaklık bölgesi de
verilmelidir. Dizinin sağ veya sol taraflı olarak belirtilmesi durumunda da yakınsaklık bölgesi dolaylı
olarak verilmiş olur.
Örnek
İki taraflı diziye örnek olarak
 an , n0 için
x ( n)   n
 b , n0 için
dizisinin z -dönüşümünü bulalım.
 1 
X ( z)   x(n).z n 
n  
  b n .z  n   a n .z  n
n   n 0
a.z 1  1 ve b 1 .z  1 koşullarının sağlanması durumunda,
z z z ( 2 z  a  b)
X ( z)   
z  b z  a ( z  a ).( z  b)
şeklinde yazılabilir. Yakınsaklık bölgesi şekildeki gibi yarıçapları a ve b olan halka içindedir. Yani,
a  b ise, a  z  b yakınsaklık bölgesidir.
Im[z]
Yakınsaklık z-düzlemi
Bölgesi
Re[z]
o x o x
za
z b
ab
z
2
Şekil x(n)  a nu (n)  b nu (n  1) dizisi için sıfır-kutup diyagramı ve yakınsaklık bölgesi
Standart z -Dönüşümleri
Dizi z -Dönüşümü Yakınsaklık Aralığı
 (n) 1 Tüm z
 (n  m) , m  0 z m z  0 , yani z  0 hariç tüm z
 (n  m) , m  0 zm z   , yani z   hariç tüm z
1
u (n) z 1
1  z 1
1
 u (n  1) z 1
1  z 1
1
a n u (n) z a
1  az 1
1
 a n u (n  1) za
1  az 1
1  z 1 cos
u (n) cos n z 1
1  2 z 1 cos  z 2
z 1 sin 
u (n) sin n z 1
1  2 z 1 cos   z 2
1  rz 1 cos
u (n)r n cos n zr
1  2rz 1 cos  r 2 z 2
rz 1 sin 
u (n)r n sin n zr
1  2rz 1 cos  r 2 z 2
n
1
Örnek x(n)     u (n)  u (n  10)  X ( z)  ?
2
Çözüm
1
X ( z) 
1   z 1
1 YB z  0

1
1    z 1
2
 9
 1 1 1 1 
x(n)  1, , , ,    sağ taraflı ve sınırlı

 2 4 8
2 
0 1 2 3 9 
9
1 1 1
X ( z )  1z  z 1  z 2 
0
   z 9
2 4 2
n n
1 1
Ödev x(n)    u (n)    u (n  10) X ( z)  ?
2 2
x(n)   2 u(n) X ( z)  ? YB  ?
n
Örnek
Çözüm
1 1
X ( z)   YB z 2
1 z 1
1  2 z 1
x(n)   2  u(n) X ( z)  ? YB  ?
n
Örnek
Çözüm
1 1 1
X ( z)    YB z 2
1 z 1
1   2  z 1
1  2 z 1
Örnek x ( n)   ( n) X ( z)  ? YB  ?
Çözüm
X ( z)  1 YB Tüm z (karmaşık) düzlem
Z dönüşümü özellikleri
1. Doğrusallık (z dönüşümü)
x1 (n) ve x2 (n)
x1 (n)  X 1 ( z ) YB1
x2 (n)  X 2 ( z ) YB 2
x3 (n)  ax1 (n)  bx2 (n)

X 3 ( z )  aX 1 ( z )  bX 2 ( z ) YB1  YB 2
x( n)  3  2   4  3   u ( n) şeklinde verilen dizinin X ( z)  ? YB  ?

n n
Örnek
 
Çözüm
1 1
X ( z)  3  1
 4 YB
1  2z 1  3z 1 z 2  z 3
3 4
 1
 z 3
1  2z 1  3z 1
Örnek x(n)  cos(0 n)u (n) şeklinde verilen dizinin X ( z)  ? YB  ?
Çözüm
1  z 1 cos 0 n  YB
X ( z)  Sağ taraflı ve sınırsız (Çemberin dışı)
1  2 z 1 cos 0 n   z 2 z 1
e j0n  e j0n e j0

cos 0 n 
2 z 1  z 1
z  r.e j
1 1 z 1
 2  2 z r
1  e j0n z 1 1  e j0n z 1
2. Öteleme (z dönüşümü)
x(n)  X ( z )
a.
x1 (n)  x(n  k )

X ( z)   x ( n)  z
n 
n
  x(1) z1  x(0) z 0  x(1) z 1 

  x(1) z  x(0)  x(1) z 1 
 Öteleme sağ
X1 ( z)  
n 
x1 (n)  z 1 tarafa ise

X1 ( z)  z k X ( z)
  x (n  k )  z
n 
1
n
  x(1) z  k 1  x(0) z  k  x(1) z  ( k 1) 

 z k X ( z)
x(n)  X ( z )
x2 (n)  x(n  k )
 Öteleme sol
X 2 ( z)   x ( n)  z
n 
2
1
tarafa ise
 X 2 ( z)  z k X ( z)
  x (n  k )  z
n 
2
n
 z k X (z)
Örnek x(n)  2n u (n  2) şeklinde verilen dizinin X ( z )  ? YB  ?
Çözüm
x(n)  2n u (n  2)
 22  22  2n u (n  2) YB
n2
 42 u (n  2) z 2
2
z
X ( z)  4 
1  2 z 1
b. x(n)  X  z 1 
Örnek x(n)  2 n u ( n  2) şeklinde verilen dizinin X ( z)  ? YB  ?
Çözüm
x(n)  2 n u ( n  2)
 22  22  2 n u ( n  2) YB
 4  2 n  2 u (n  2) z 2
2
z
X ( z)  4 
1 2z
x ( n)  X  z 
c.
x1 (n)  n x(n)
d   n 

x(n)   n  z  n 1 
d
X1 ( z)   z
dz
X ( z)  
dn  n 
x ( n )  z   
 n 
  
  z    n  x(n)  z  n 1    n  x ( n )  z  n z 1
 n   n
x ( n)  X ( z )
d
n  x ( n)   z X ( z )
dz
3. Konvolüsyon (z dönüşümü)
y(n)  x(n)* h(n) Y ( z)

Transfer Fonksiyonu; H ( z ) 
Y ( z)  X ( z)  H ( z) X ( z)
1
Örnek y ( n)  y (n  1)  2 x(n) şeklinde verilen dizinin H ( z )  ? YB  ?
2
Çözüm
1
y ( n)  y (n  1)  2 x(n)
2
1
Y ( z )  z 1Y ( z )  2 X ( z )
2 YB
1 1
Y ( z )(1  z 1 )  2 X ( z ) z 
2 2
Y ( z) 2

X ( z ) 1  1 z 1
2
Örnek
 1  n
 0n2
h(n)   2  x(n)   (n)   (n  1)  4 (n  2) y ( n)  ? YB  ?
 0
 diğer
Çözüm h(n)
 1 1
x(n)   (n)   (n  1)  4 (n  2) h(n)  1, ,  1
 2 4 1/2
1 2
X ( z )  1 z  1 z  4  z
1/4
0
1 1
H ( z )  1  z 1  z 2
2 4
Y ( z)  X ( z)  H ( z)
 1 
 1  z 1  4 z 2  1  z 1  z 2 
1
 2 4  y(n)
19/4
3 19 9 9/4
 1  z 1  z 2  z 3  z 4 3/2
2 4 4
1 1
3 19 9
y (n)   (n)   (n  1)   (n  2)   ( n  3)   ( n  4)
2 4 4
n
1
Örnek x(n)  n   u (n  2) X ( z)  ? YB  ?
2
Çözüm
n2
x2 (n)  x3 (n  2)
1
1
2 2
1 1
n x2 (n)    u (n  2) X 2 ( z )  z 2 X 3 ( z )
x1 (n)          u (n  2) 2
2 2 2 1
1
n  z 2
2 n2 x3 (n)    u (n) 1
1  z 1
1 1 2
    u (n  2) 2
2 2 1 z 2
x2 ( n ) X 3 ( z)  
1 1
1  z 1 1  z 1
2 2
n
1
x(n)  n   u (n  2)
2
d
2 X ( z )   z ( X 1 ( z ))
1 dx
X1 ( z)     X 2 ( z)
2 d 1 z 2 YB
 z (  )
1 z 2 dx 4 1  1 z 1 z 
1
  2
4 1  1 z 1 2
2 1  1  1 1
 z 3 1  z 1   z 2  z 2
 z
2  2  2 4
2
 1 1 
1  z 
 2 
n
1
Örnek x ( n)  n   X ( z)  ? YB  ?
2
Çözüm
n n
1 1 Çift taraflı
x(n)  n   u (n)  n   u (n  1)
2 2 (0, )  (1, )
x1 ( n ) x2 ( n )
 X 1 ( z )     z  X 2 ( z )  
d d
X ( z)   z YB
dz  dz 
    1
z   z 2
d  1  d  1  2
 z   z  
dz  1  1 z 1  dz  1  1 z 1  1
 z 2
 2   2  2
Ters Z dönüşümü
1.Yöntem
Counchy Entegral (Rezidü teoremi)
1
X ( z)  z 
1   z 1
x(n)   Res  X ( z ) z n1 

tüm kutuplar
Res  z  zi  x( z ) z n 1
z  zi
1
Örnek X ( z)  YB z   Ters z dönüşümünü bulunuz?
1   z 1
Çözüm
z n 1 zn
x( z ) z n 1  
1   z 1 z   z 
zn
x(n)  Res  z  zi  x( z ) z n1    z   n n  0 olduğu sürece
z  zi
z  z 
1
x ( n)   n n  1 X ( z )  z n1  n  0 olursa
z  z  
 Res zX ( z ) z n 1 1 1
 z 
1  z  0
z  z    z 0  1 1
 x ( n)    0 n0
z  z   1 1  
 Res  z    X ( z ) z z   z
n 1
z 0 
z 
z 
 n  x ( n)   n u ( n)
2.Yöntem
Kuvvet Serileri
Bölme işlemi en büyük

X ( z)   x(n) z
n 
n
Sağ taraflı ise z  n ’li terimler terimli dereceden
başlanarak yapılır.
1
X ( z)  z 
1   z 1
1 1   z 1 1
 1   z 1   2 z 2  
1 z 1
1   z 1   2 z 2   3 z 3   1 z 1
 
z 1 1   1 z 1   2 z 2     x ( n) z  n
n 0
 z 1   2 z 2 

  n z n
 2 z 2 n 0

 2 z 2   3 z 3
x ( n)   n u ( n)
 3 z 3

Bölme işlemi en küçük


 x(n) z
terimli dereceden
X ( z)  n
Sol taraflı ise z ’li terimler
n
n 
başlanarak yapılır.
1
X ( z)  z 
1   z 1
1  z 1  1 1
  1 z1   2 z 2   3 z 3  
1   1 z1  1 z1   2 z 2   3 z 3   1 z 1
 
 z 1 1  1 z1   2 z 2    x (n) z
n 1
n
 1 z1   2 z 2 

 z 2 2
 
n 1
n n
z

 2 z 2   3 z 3
x(n)    nu (n  1)
 3 z 3

3.Yöntem
Kısmi Kesirlere Ayırma Yöntemi
8x2  3x  21
Örnek  ( x)  Ters z dönüşümünü bulunuz?
( x  2)( x  3)( x  1)
Çözüm
1  ( x  2) ( x) x 2
8 x  3x  21
2
 ( x) 
( x  2)( x  3)( x  1)
 2  ( x  3) ( x) x 3
1 2 3
  
x2 x3 x 1
 3  ( x  1) ( x) x 1
N ( x)
Örnek  ( x)  Çift Katlı kök Ters z dönüşümünü bulunuz?
( x  b) ( x  a1 ) ( x  a j )
r
Çözüm
1  ( x  a ) ( x) x  a
j
N ( x)
 ( x)   0  ( x  b) r  ( x ) x b
( x  b) ( x  a1 ) ( x  a j )
r
0 1  r 1 1 2 j
        d
( x  b) r
( x  b) r 1
( x  b) 1
x  a1 x  a2 x  aj 1  (0 )
dx x b
1 d
k  (  k  1)
k dx x b
z 1 1
Örnek X ( z)  z  zaman domeninde tersi nedir?
1 4
1  z 1
4
Çözüm Pay ve paydanın derecesi aynı ise

bölme işlemi yapılır
z 1
X ( z) 
1
1  z 1
4
1
X1 ( z) 
1
1  z 1
4
X ( z)  z 1 X1 ( z) 1
n
Birim öteleme x1 (n)    u (n) Aynı işaret
x(n)  x1 (n  1) 4
n 1
1 genlikleri aynı
x ( n)    u (n  1)
4
1 2
z 1 1  1 z 1 1 4
z
4 X ( z)  z 
z 1  1 z 2 z 1 1
1  z 1
 4
4
1 2 n2
z 11
4 x(n)   (n  1)    u (n  2)
44
Kısmi kesirler yöntemi ile zaman domeninde tersi?
z 1  1 z 1  1
4 n
1
1
z 4 4 x(n)  4 (n)  4   u (n)
 4
4
z
Örnek X ( z)  zaman domeninde tersi nedir?
 1  1
 z   z  
 2  4
7 1 1 2
4z  z
Örnek X ( z)  4 4 zaman domeninde tersi nedir?
3 1 1 2
1 z  z
4 8
Çözüm
7 1 1 2
4
z  z
X ( z)  4 4 pay ve paydanın derecesi eşit olduğu için bölme işlemi yapıyoruz
3 1 1 2
1 z  z
4 8
1 2 3 1
z  z  4 8 z  4 z 1
1 2 7 1
1
2  z 1 4 4
X ( z)  2  4 2
 1 1  1 1  
1  z  1  z  1
 2  4   z 1  2
X1 ( z ) 4
1 1
2  z 1 2
 1 1  4 2 3
A  1  z  
 2   1 1   1 1  1
1
1  z  1  z  2
A B  2   4  z 1  2
X1 ( z)  
1 1
1  z 1 1  z 1 1
2 4 2  z 1
 1  4 2 1
B  1  z 1    1
 4   1 1   1 1  1 2
1  z  1  z 
 2  4  z 1  4
3 1
X1 ( z)  
1 1
1  z 1 1  z 1
2 4
1 1
z  z  
2 4  Yakınsama Bölgesi kombinasyonlarına bakalım 1 2

1 1 3 4
z  z 
2 4
n n
1 1 1 1 1
1-2 z   z  x(n)  2 (n)  3   u (n)  1  u(n) z 
2 4 2 4 2
n n
1 1 1 1 1 1
3-4 z   z  x(n)  2 (n)  3   u (n  1)  1  u(n)  z 
2 4 2 4 4 2
n n
1 1 1 1 1
1-4 z   z  x(n)  2 (n)  3   u (n  1)  1  u (n  1) z 
2 4 2 4 4
1
1  2 z 1  z 
1 1
Çözüm
1
X ( z)  kısmi kesirler yöntemi
1  2 z 1  z  1 1
1 z 2
A 2
A B 1  z 1 z 1 
1 z 2
X ( z)  1
 2
1 2z 1  z 1 1 z 1
B  1
1  2 z 1 z 1 1 z 1
2 1
X ( z)  1

1 2z 1  z 1
x(n)  2(2)n u(n)  u(n)

z 2
  2n1  1 u (n)
1
1  z 1  z 
2 1
Çözüm
1
X ( z)  !
1  z  1  z 
1 2 1
işaretler
A B C

    1 z 1
2 1
1 z 1 1 z 1
1 1
A 
1  z 1 z 1 1 2
z 2
 A   1  
A B C d d 1 1
X ( z)    B 
1  z  1  z 
1 2 1 1 1  z 1 dz z 1 1 dz  1  z  z 1 1 1  z 1 2
z 1 1
4
1 1
C 
1  z  1 2
z 1 1
4
1 1 1
2 4 z 1
X ( z)    4 1
1  z  1  z  1  z
1 2 1 1 z 1
1 1 1
x ( n)   1 u(n)  u(n)   n  1 u(n) z 1
n
4 4 2
 n u ( n) 1 z 
Formül 
 nu (n  1) 1   z 1 z 
 
1  d  1 
  z  1  
z
1  z  1 2
 dz  1  z   1 1 1
  x ( n)   1 u (n)  u (n)   n  1 u(n)
u (n) n
nu ( n ) 4 4 2

u ( n 1)  0
1 z 1  n 1u  n 1
 z  n 1 de o olduğu için
1  z  1  z 
 n1u ( n ) 
1 2 1 2
1 1
z 1 1
Örnek X ( z)  4 z  zaman domeninde tersi nedir?
2
 1 1  2
1  z 
 2 
Çözüm
1 1 3
A  1 z 
A B 4 z 1  2 2
X ( z)  
 A  1  z 1    z 2
2 1
 1 1   1 1  B
d d 1 1
 1
1  z  1  z  dz  4  z 1 2
 2   2  dz z 1  2 4 z 1  2
  
 1 1   d  
2
1
 1  z     z    2 z
 2   dz  1  1 z 1    
  2   d  1 
z    2z
 1  dz  1  1 z 1 
 z 1   2 
 2   2z
  1 1  2  1
n
  u (n)
 1  z   2
 2   1
n
n  u ( n )
2
n
1
2 n 1  u ( n 1)
2
n
1
 
x ( n )  2  n 1   u ( n  1)
2
 1  1
Örnek X ( z )  ln 1  z 1  z  zaman domeninde tersi nedir?
 2  2
Çözüm
 1 2  1
  z   z 1
 d  1 z 1
 z  x( z )    z  2   2   
 dz  1 1
 1  z 1  1  z 1 2 1  1 z 1
 2  2 2
n 1
11
nx(n)     u (n  1)
22
n
11
x(n)     u (n  1)
n2
Örnek x(n)  e  Tnu (n) z dönüşümü nedir?
Çözüm
1
 n u ( n)  1
1   z 1 X ( z)   T 1
z  eT
1 e z
  e  T
Örnek x(n)  e  2n1u(n 1)  e 2n1u(n) z dönüşümü nedir?
Çözüm
x(n)  e  2 n1u (n  1)  e  2 n1u (n)

e2 n  
 e 2 n
 e  u (n  1)   e
1 2 n
e 
 u ( n)
e e z  e 2 z  e 2

X ( z)  
1  e2 z 1 1  e 2 z 1 e 2  z  e 2
k
1 1
Örnek x(k )  x(k  1)  u (k )  u (k  1) k  0 u (k )   
3 3
a) İki yanlı z dönüşümü ile
b) Bir yanlı z dönüşümü ile Soruda değişiklik
k
1 yapılıp çözüm
k  0 için u (k )    ve u (1)  3 koşulları altında yapıldı. Uygulama7
3
c) k  k  1 ötelenmesi uygulanarak çözünüz bkz sunu
Çözüm
n
1 1
y (n)  y (n  1)  x(n)  x(n  1) x ( n)    u ( n) y ( n)  ?
3 3
a)
1
Y ( z )  z 1Y ( z )  X ( z )  z 1 X ( z ) 1
3 X ( z) 
 1  1
Y ( z ) 1  z 1   X ( z ) 1  z 1  1    z 1
 3  3
 1 
Y ( z ) 1  z 1  
 3
1
 1    z 1
1
1  z 1 
1  z 1
  A 2
3  1 1 
1  z 
1  z 1  3  z 1 3
Y ( z) 
 1 1  1 1 
1  z 1  z 
 3  3  1  z 1
B  1
Y ( z) 
A

B  1 1 
 1 1   1 1  1  z 
1  z  1  z   3  z 1 3
 3   3 
2 1
Y ( z)  
 1 1   1 1 
1  z  1  z 
 3   3 
n n
1  1
y ( n)  2   u ( n)     u ( n)
3  3
Durum denklemlerinden transfer fonksiyonu H ( z )
Y ( z)
H ( z) 
X ( z)
Karmaşık sağı ve
Matris bu şekilde
ortak paranteze
z .Q( z )  A Q( z )  BX ( z )
Karmaşık Matris alınamaz o yüzden
sayı
karmaşık sayı I
q(n  1)  A q(n)  B x(n) 
  z  A Q( z )  BX ( z ) matrisi ile çarpılır
z.Q( z )  AQ( z )  BX ( z ) 
 zI  A Q( z )  BX ( z )
Q( z )   zI  A BX ( z )
1
Y ( z )  C Q( z )  d X ( z )
Y ( z )  C   zI  A  BX ( z )  d X ( z )
1
y(n)  C q(n)  d x(n) 

 Y ( z)
 C   zI  A  B  d
1
Y ( z )  C Q( z )  d X ( z ) 
X ( z)
H ( z )  C   zI  A  B  d
1
0 1  0  3
Örnek A  B  C  d  1 H ( z)  ?
 2 1 1  1
Çözüm
z 1 
zI  A   
 2 z  1
1  z  1 1
 zI  A
1

z  z  1  2  2 z 
H ( z )  C   zI  A B  d
1
3 z
  z 0 0 1  
1
 1
 3 1   z  z  1  2
   1
 0 z   2 1 
1  z  1 1  0 
  0 1 
z  z  1  2  2 z  1 
1 
 3 1  
z
Sistemin transfer fonksiyonu

Örnek
k1 k3
k2 k4
Çözüm
y(n)  x(n)   k1  v(n  1)  k2  v(n  2)    y(n)  k3  v(n  1)  k4  v(n  2) 

1.kol v ( n ) 2.kol
V ( z )  k3 z 1V ( z )  k4 z 2V ( z )  Y ( z )
v(n)  y (n)  k3  v(n  1)  k4  v(n  2)
V ( z ) 1  k3 z 1  k4 z 2   Y ( z )
V ( z )  Y ( z )  k3 z 1V ( z )  k4 z 2V ( z )
Y ( z)
V ( z) 
1  k3 z 1  k4 z 2
Y ( z )  k1 z 1V ( z )  k2 z 2V ( z )  X ( z )
Y ( z )   k1 z 1  k2 z 2 V ( z )  X ( z )
Y ( z )   k1 z 1  k2 z 2 
Y ( z)
 X (z)
1  k3 z 1  k4 z 2
y (n)  x(n)   k1  v(n  1)  k2  v(n  2)   k z 1  k z 2 
Y ( z ) 1  1 1 2 2   X ( z )
Y ( z )  X ( z )  k1 z 1V ( z )  k2 z 2V ( z )  1  k3 z  k 4 z 
 1  k3 z 1  k4 z 2  k1 z 1  k2 z 2 
Y ( z)    X ( z)
 1  k3 z 1  k4 z 2 
 1   k3  k1  z 1   k4  k2  z 2 
Y ( z)  1 2   X ( z)
 1  k 3 z  k 4 z 
Y ( z) 1  k3 z 1  k4 z 2

X ( z ) 1   k3  k1  z 1   k4  k2  z 2
Örnek
+ +
b0
-
-
-
a2
a1
+ +
Çözüm
Y ( z )  W ( z )  z 2W ( z )
y(n)   (n)   (n  2)
2
Y ( z )  1  z 2 W ( z )
Y ( z)  W ( z)  z W ( z)
Y ( z)
W ( z) 
1  z 2
 (n)  b0 x(n)  a1 (n  1)  a2  b0 x(n)   (n  2) 

W ( z )  b0 X ( z )  a1 z 1W ( z )  a2  b0 X ( z )  z 2W ( z ) 
W ( z )  b0 X ( z )  a1 z 1W ( z )  a2b0 X ( z )  a2 z 2W ( z )
W ( z )  a1 z 1W ( z )  a2 z 2W ( z )  b0 X ( z )  a2b0 X ( z )
W ( z ) 1  a1 z 1  a2 z 2    b0  a2b0  X ( z )
2 
1  a1 z 1  a2 z 2    b0  a2b0  X ( z )
Y ( z)
1 z
Y ( z )  b0  a2b0  1  z 
2

X ( z) 1  a1 z 1  a2 z 2
 b0  a2b0  1  z 2 
H ( z) 
1  a1 z 1  a2 z 2
h(n)   (n)
Örnek h(0)  1
H ( z)  1
h(n)  2 (n)
Örnek h(0)  2
H ( z)  2
Kararlı Kararsız
Örnek
1 2
H ( z)   1
1  z 1 1  3z
1
2
Kararlı , nedensel değil h(n)  ?
Çözüm Nedensel değil Nedensel

(Çemberin içi) (Çemberin dışı)
1
1
1  z 1 2
2
1  3 z 1
n
1 1 1
z  z 3 z   z 3 h(n)    u (n)  2  3 u (n  1)
n
2 2 2
z 3
1
z 
2
  n
1
1
      3
n
h ( n )   2
 0 2 
1 0
2
1
1
2
Kararsız , nedensel h(n)  ?
1
1
1  z 1 2
2
1  3 z 1
1
1 z   z 3 1
n
z  z 3 h ( n )    u ( n )  2  3  u ( n)
n
2
2
z 3 2
z 3
1
z 
2
Kararsız , nedensel değil h(n)  ?
1
1
1  z 1 2
2
1  3 z 1
n
1 1 1
z  z 3 z   z 3 h(n)  1  u (n  1)  2  3 u (n  1)
n
2 2 2
z 3
1
z 
2
SÜREKLİ ZAMAN İŞARETLER

FOURİER SERİES
2
0   0 Temel frekans katsayısı
T
 2  
a k Fourier seri katsayısı
jk  t
k (t )  e jk0t
e  T 
x(t )  ae
k 
k
jk0t
x(t )   a2e j 20t  a1e  j0t  a0  a1e j0t  a2e j 20t 

2. Harmonik 1. Harmonik Frekansın 1. Harmonik 2. Harmonik
kısım kısım 0 olduğu kısım kısım
durum
DC
Örnek Chapter3.pdf / Example 3.2

 İşaretin periyodu
1
x(t )   ak e jk0t
k 
ak  
T T0
x(t )e jk0t dt bilinmiyorsa bu şekilde
integral alınır
Örnek x(t )  cos 0t  temel katsayısı ve frouer serisi spektrumu?
Çözüm
e j0t  e  j0t 1 j0t 1  j0t

cos 0t   e  e
2 2 2
1
a1  a1  ak  0 k  1
2
Örnek x(t )  sin 0t  temel katsayısı ve frouer serisi spektrumu?
Çözüm
e j0t  e j0t 1 j0t 1  j0t

sin 0t   e  e
2j 2j 2j
1 1
a1  a1   ak  0 k   1
2j 2j
 
Örnek x(t )  cos  2t   temel katsayısı ve frouer işareti?
 4
Çözüm
   e j  e  j
x(t )  cos  2t   
 4 2

   
j  2t    j  2t   j0t
  e  4
e  4
1 j 2t j 4 1  j 2t j 4
cos  2t     e e  e e 0  2
 4 2 2 2
 
j j
4 4
e 1 1 e 1 1
a1   j a1   j
2 2 2 2 2 2
Örnek x(t )  cos  4t   cos  6t  şeklinde verilen işaretin temel katsayısı ve frouer serisi?
Çözüm
e j  e j e j 4t  e  j 4t 1 j 4t 1  j 4t
cos  4t   cos  4t    e  e

2 
2 2 2
e j  e j e j 6t  e  j 6t 1 j 6t 1  j 6t
cos  6t   cos  6t    e  e

2 
2 2 2
EBOB(4, 6)  2
1 1 1 1
x(t )  e j 6t  e j 4t  e j 4t  e j 6t olduğundan
2 2 2 2
1 1 1 1
0  2
a3  a2  a2  a3 
2 2 2 2
Örnek x(t )  sin 2  t  şeklinde verilen işaretin temel katsayısı ve frouer serisi?
Çözüm
e jt  e  jt
sin t 
2j
1
sin 2 t  1  cos  2t   j 2  1
2
1 cos  2t 
2
 e jt  e  jt 
sin t  
2
 yada  
 2j  2 2
   e j 2t  e  j 2t 
e j 2 t 2e 0 e  j 2 t 1 1
   2 4
4 4 4
   e j 2t  e  j 2t 
1 1
2 4
0  2
1 1 1
a1   a1   a0 
4 4 2
Örnek Yandaki şekle göre ak  ?
2
Çözüm 0 
T0
T0
2
1
ak 
T0 
0
x(t )e  jk0t dt
T0
2
1

T0  Ae  jk0t dt
0
e  j  1
1 1
  A e  j   1
k
T0 jk0
 
0 t 
2 T0
1 1   jk 
  A e
T0 2
 1  0 k çift
T0  2  
jk  
 T0  

 ak 
A
j 2 k
1   1 
k
 
 A
 j k k tek
 
0


A
j 2 k
1  e  j k  a0 
A
j 2 0
 0 0
0

1   1  belirsizliği
 
T0 T0
A
 1   1
k
1 2
A 2
A  T0  A
j 2 k a0 
T0 
0
Adt  t
T0 0
 
T0  2
 0 
 2

sin  k0T1 
ak 
k
sin 0T1  sin 0T1 

a1  a1 
 
sin  20T1  sin  20T1 
a2  a2 
2 2
0
a0  belirsizliği L ' Hospital (k ya göre) uygulanır
0
sin  k0T1  0T1 cos  k0T1  0T1 2 T1 2T1
LHospital    
k   T  T
T
1 1
a0   dt
T T1

Örnek x(t )    t  kT 
k 
Çözüm
k  2 ise

x(t )     t  kT 
k 
    t  2T     t  T     t     t  T     t  2T  
T 2
1 2 0 
ak   x(t )e  jkw0t dt T
T T
2
T
1 2 1 e  j 2  1
a0  
T T
 (t ) e  jkw0 0 dt 
0 1 T
2
  t  yerine   t  T  seçilseydi;
T
1 2
ak   x(t )e  jkw0t dt
T T
2
T  2 
1 2  jk  T 1
a0    (t  T ) e  T  dt 
T T T
0
2 1
k
 
Örnek
2 
x(t ) 
T
     k 
k 
0
burayı
Genlik 0 yapan
değer
 
1 jkw0t 1
Örnek x(t )    t  kT   
k  k  T
e   e jkw0t
T k
 
Ödev x(t )  1  cos  2 t   sin 10 t  
 6
x(t )  ak y (t )  bk z (t )  Ax (t )  By (t )
Sabit
x(t )   ak e jkw0t y (t )   bk e jkw0t ck  Aak  Bbk
DC
k k z (t )   ck e jkw0t
k
FOURİER SERİES
Öteleme
x(t  t0 )  e jkw0t0 ak
z(t )  x(t ) y(t )   x(t ) y(t 1)
x(t )  a k
dx (t )
 jk0 ak   jkw0  
e sin  k  k  0
dt
ak    2
t
1 
 x( )d  jk0 ak
1
k 0
 2
x(t  t0 )  e jkw0t0 ak
1
g (t )  x(t  1) 
x(t  1)  bk 2
bk  e jkw0 ak
b k 0
g (t )  ck   k
0 k 0
x(t  1)   bk  e jkw0 ak

1
g (t )  x(t  1) 
2
  bk e jk0t
1
  b2 e j 20t  b1e  j0t  b0  b1e j0t  b2e j 20t  
sabit
2
sabit
g (t ) DC bileşeni
Bu durumda
b1’e etki eder

1
g (t )  x(t  1)  e j0t
2 amaç c’leri bulmak
1
  b2 e j 20t  b1e  j0t  b0  b1e j0t  b2e j 20t   e j0t
2
Türev alınarak kare

dalga üçgen dalgaya
dönüştürülür
d Seçkin hoca tahtada bu soruyu çözerken

g (t )  y (t )  ck  jk0 dk
dt dk yerine ck, ek yerine dk kullandı
c
dk  k amaç d’leri bulmak
jk0
 2 2sin  k / 2   jk /2
 dk  e k 0
 jk j  k 
2
dk  
 1
 k 0
2
FOURİER SERİES
Türev Filtresi
Türev
Filtresi
Yüksek frekanslı olanların daha baskın
Düşük frekanslı olanların 0’a yakın
y(n)  x(n)* h(n) y(t )  x(t )* h(t )

Y ( z )  X ( z ).H ( z ) Y ( )  X ( ).H ( )
1. Alçak bant geçiren filtre
2. İdeal yüksek geçiren filtre
3. Band geçiren filtre

FOURİER SERİES
Alçak geçiren filtre
d
Vs (t )  R.i  Vc (t ) Vs (t )  R.C Vc (t )  Vc (t )
dt
dVc (t )
iC d
dx e jt  R.C  H ( j )e jt   H ( j )e jt
dt
dV (t )
Vs (t )  R.C c  Vc (t ) jt
e  R.C j H ( j )e jt  H ( j )e jt
dx
1
Vs (t )  e j t
H ( j )e jt  e jt
1  RCj
Vc ( )
H ( j )  1  t RC
Vs ( ) h(t )  e u (t )
RC
İşaretlerimiz periyodik değilse

FOURİER SERİES dönüşümü
Zamana
göre
X ( z )   x ( n) z  n

1 
 x( j )e
 jt
x(t )  d
 x(t )e
 jkt
2 X ( )  dt



Frekansa
x( j )   x(t )e
 jt
d Fourier dönüşümü
göre

1
ak  x  j  1
T   k0
X (t ) 
2  X ( )e jkt d 
Fourier ters dönüşümü

Örnek x(t )  e  at u (t )
Çözüm Periyodik olmadığı için fourier dönüşümü yapılır
x(t )  e  at u (t )

X ( )   e  at e  jt
0

  e  a  j t
0

1  a  j t
 e
a  j 0
1
  0  1
a  j
1

a  j
Alçak geçiren şeklinde
davranan spektrum


Örnek x(t )  ?
Çözüm
X ( )  2   0 

1
 X   e
jt
x(t )  d
2 

1
  2    0  e jt d
2 
0 olması için  0
 e j0t
Örnek x(t )  ?
Çözüm
X ( )  2   k0   e jk0t  

F e jk0t  2   k0 
 x(t )   ( ak e jk t ) 0
 a e
k
jk0t
   a e k
jk0t
 e   ( a e
jk0t jk0t
) X ( )   ak 2    k0 
k
Genlik
FOURIER SERİSİ AÇILIMI (Özet-Tekrar)
1

 jk0t
 ak  x (t ) e dt
X ( ) 

 x(t )e jt dt T0 T0

X ( z)   x ( n) z
n 
n

1
 X ( )e
jt
x(t )  d
2 
Örnek
 
F e jk0t  2   k0 
 a e 
F  x(t )   F jk0t

X ( )   ak F e jk0t 
k
  F a e  jk0t
X ( )   ak 2   k0 
k
  a F e 
k
jk0t
Örnek cos ct  spektrumu
e jct  e  jct
cos c t  
2 1
1  jct 1 jct a1  a1  a0  0 k  1
 e  e 2
2 2
a1 a1
FOURİER SERİES
DOĞRUSALLIK
x(t ) 
F
 X ( j )

1
 X ( j )e  Y ( j )
jt
x(t )  dt y (t ) 
F
2 

 aX ( j )  bY ( j )
ax(t )  by (t ) 
1
X ( j )   x(t )e
 jt
dt F  ax(t )  by (t )  
F
 F  aX ( j )   F  bY ( j ) 
2 
F  ax(t )  by (t )  
F
 aF  X ( j )   bF Y ( j ) 
FOURİER SERİES
ÖTELEME
x(t )
 e jt0 X  
x(t  t0 ) 
2
Örnek X ( )  sin T1 

1
x(t )  x1 (t  2,5)  x2 (t  2,5)
2
2sin  2   2 sin  
2sin 3 
X 1 ( j ) 
 
 2 X 2 ( j ) 

2  2 sin 3

 2 
   3 
5 5
 j 2  j 2
x1 (t )  e jt0 X1    e sin   x2 (t )  e jt0 X 2    e
  2 
2 2
sin 
 2
1 5 5
x(t )  x1 (t  )  x2 (t  )
2 2 2
1  j 52 2     j 2 2  3 
5
X ( )  e sin    e
  2 
sin 
2  2
    3  
5  sin  2   2sin  2  
    
 j
e 2
  
 
 
FOURİER SERİES
ÇİFT TARAFLI ÖZELLİĞİ (DUALITY)
x(t ) 
 X  
 2 x   
X (t ) 
sin  at 
Örnek işaretinin spektrumu (Chapter4.pdf / Example 4.4)
t
1
x(t )  
t a sin  at 
0
 t ifadesine benzetmeye çalışıyoruz
diğer
2 1 t a
sin  at  
 2 
t 0 diğer
1 2 1 1 t a
sin  at  
 2 
2 t 2 0 diğer
Örnek x(t )  ea t a  0 işaretinin spektrumu (Chapter4.pdf / Example 4.2)
a t 2a
x(t )  e 

a  2
2
1
Örnek işaretinin spektrumu (bkz. Chapter4.pdf / Example 4.2)
a  t2
2
a t 2a
e 
 1
a  2
2
ifadesine benzetmeye çalışıyoruz
a2  t 2
1 2a 1 a 

 2 e
2a a  t
2 2
2a
1  a 

 e
a t
2 2
a
FOURİER SERİES
KONVOLÜSYON
Ayrık Zamanlı Sistem
y(t )  x(t )* h(t )
Y ( )  X ( )  H ( )
Sürekli Zamanlı Sistem
r (t )  s (t ) * p (t )
1
R ( )   S ( )  P( )
2
Örnek cos 0t   sin 0t  işaretinin spektrumu nedir?
1
Çözüm cos 0t   sin 0t  X ( )   X 1   * X 2   
2 
x1 ( t ) x2 ( t )
X1       0      0 
 
X 2        0        0 
j j
  
X    X 1   *     0      0  
X       0      0   * X 2    j j 
veya
  X 2   0    X 2   0   
 X 1   0   X1   0 
j j
x(n) *   n  2   x(n  2)
x 1 (n)    n  1
x 2 ( n)    n  2 
x1 (n) * x2 (n)  x1 (n) *   n  2 

 x2 (n) *   n  1
1
x(t )  sin  20 
2
2.Yol
 
1  
*
2  
 
Bir işaretin 0 noktasından tutup diğer işaretin

bulunduğu tüm noktalara yerleştirme işlemi
yapıyoruz. Üst üste gelen işaretler toplanıyor.

Örnek x(t )  cos 0t  * s(t ) (Bkz.Chapter4.pdf / Example 4.2)
Çözüm x(t )  cos 0t  * s(t )

x1 ( t )
1
X ( )   X 1   * S   
2 
 
1  
*
2  
 
X ( ) 
Örnek
ÖRNEKLEME
(Bkz.IS_BOLUM3.docx)
Örnek 3.1
Şekil de gösterilen kare dalga işareti için Fourier serisi açılımını bulunuz.
x(t )
P  P/2 P/2 P
 P  Tr  P  Tr  Tr 0 Tr P  Tr P  Tr t
2
İşaretin periyodu P olmaktadır. Böylece 0  olarak bulunur. x(t ) çift-simetrik bir işaret
P
P P
olduğundan, integrali ( , ) aralığında almak işlemi basitleştirecektir. İntegral sonucunu k  0 ve
2 2
k  0 için aşağıdaki şekilde elde ederiz.
P /2 T
1 1 r  jk0t 1
 
Tr
ak  x(t ) . e jk0t . dt  e . dt    e  jk0t
P  P /2 P Tr jk0 P Tr
, k  0 için,
2 e jk0Tr  e jk0Tr 2sin(k0Tr )
  ( ) 
k0 P 2j k0 P
T
1 r 2Tr
a0   dt  , k  0 için,
P Tr P
Ayrıca a 0 terimini, L’Hopital kuralını kullanarak da aşağıdaki gibi bulabiliriz.
 1

2 sin(k0Tr ) 20Tr cos(k0Tr ) 2Tr
lim  
k 0 k0 P 0 P P
Böylece sonuç ifadesini genel olarak aşağıdaki gibi yazabiliriz.

2sin(k0Tr )
ak 
k0 P
Bazı önemli Fourier dönüşümleri
1 Doğrusallık F a.x(t )  b. y(t )  a. X ( )  b.Y ( )

2 Freakans kaydırma  
F x(t ).e j0t  X (  0 )
3 Zaman kaydırma Fx(t  t0 )  X ().e jt0
4 Zaman türevi  dx(t ) 
F  j. X ( )
 dt 
5 Zaman integrali t  X ( )
F   x( ).d     . X (0). ( )
   j
6 Zaman domeninde konvolüsyon F x(t )  y (t )  X ( ).Y ( )


x(t )  y (t )  x( ).y (t   ).d

7 Frekans domeninde konvolüsyon F  X ( )  Y ( )  x(t ).y (t )


X ( )  Y ( )  X ( ).Y (   ).d

8 Ölçekleme 1 
F[ x(at )]  X ( ) ; a gerçel için
a a
9 Perseval teoremi  
1
 x(t ) .dt   x( ) .d
2 2

2 
10 Dualite(zaman-frekans) F x(t )  2X ( )

11 Korelasyon 
F  x(t ).y(t   ).dt  F x(t )  y(t )  X ( ).Y ( )


12 Karmaşık eşlenik  
F x (t )  X  ( )
13 Genlik modülasyonu
F x(t ).cos0t  
1 1
X (  0 )  X (  0 )
2 2
14 Simetrik(çift-tek)  
F xçift (t )  X çift ( )
F xtek (t )  X tek ( )
15 Frekans türevi dX ( )
F t.x(t )  j
d
16 Gerçel x(t ) X ( )  X  ( )
X ( )   X ( )
ReX ( )  ReX ( )
X ( )  X ( )
ImX ( )   ImX ( )
Bazı önemli Fourier dönüşümleri
x(t ) X ( )
A
(A)
1 İmpuls
0 t 0 
x(t )  A (t ) X ( )  A
x(t ) X ( )
A
(2A)
2 Sabit
0 t 0 
x(t )  A X ( )  2A ( )
x(t ) X ( )
( ) ( )
3 Kosinüs 0 t
 0 0 0 
X ( )   ( (  0 )   (  0 ))
x(t )  cos(0t )
jX ( )
( )
x(t )
 0
0 0 
4 Sinüs 0 t
 ( )
X ( )   ( (  0 )   (  0 ))
x(t )  sin( 0 t )
x(t ) jX ( )
( )

0 t
t
5 Basamak x(t )  u (t )    ( ).d
1

X ( )   ( ) 
j
x(t ) X ( )
0t
(2 )
6 Karmaşık
0 t 0 0 
üstel
x(t )  e j0t X ( )  2 (   0 )
X ( )
x(t ) 2a
1
-a 0 a t 0 
 / a  /a
7 Darbe x(t )  u (t  a)  u (t  a) sin(a)
X ( )  2a
a
c x(t ) X ( )
 1
Sınırlı
 c 0 c 
bantlı
8  
t X ( )  u (  c )  u (  c )
işaret 
c c
 sin( c t )
x(t )  c
 c t
x(t ) X ( )
1 2a
9 Üçgen
-2a 0 2a t  / a 0  / a 
1 sin 2 (a)
x(t )  1  t ; t  2a X ( )  2a
2a (a) 2
x(t ) X ( )
1 1 /(a 2 )
Tek taraflı 1/ a
üstel işaret
10
0 t 0 
1
x(t )  e  at . u (t ); a  0 X ( ) 
a  j
x(t ) X ( )
1 2/a
Çift taraflı
üstel işaret
11
0 t 0 
2a
x(t )  e
a t
; a0 X ( ) 
  a2 2
x(t ) X ( )
1
Gauss
0 t 0 
işareti
12
x(t )  e  at 
2
X ( )  .e 
2
4a
x(t ) X ( )
İmpuls  2 0   0 0  0 2 0 
-2T -T 0 T 2T t
treni 2 
13  X ( )    (  n 0 )
  (t  nT )
T
x(t )  xT (t )  n  
2
n   0 
T
1
xT (t ) X ( )
2
14 Periyodik  2 0   0 0  0 2 0 
-T 0 T t
işaret 
 jk0t X ( )  2   (  k )
 Xk.e
0
xT (t )  xT (T  t )  k  
k   2
0 
T
X k :Fourier Serisi Katsayıları
ÖRNEKLEME
f (t )
xs  t   xa  t  * s(t )
 ts / 2 0 ts / 2 t
 p (t )
xa  t  Analog ifade 1
Ts Örnekleme  3P  2P P 0 P 2P 3P t
x(n)  xa  nTs 
f p (t )
 3P  2P  P  ts / 2 ts / 2 P 2P 3P t
0
Örnek
xa  t   e j0t Analog ifade Ts Örnekleme x(n)  ?
Çözüm
j 2 k  jw0 NTs
x ( n)  x ( n  N ) j 2 k
N
e jw0 nTs  e jw0 ( n N )Ts j w0Ts
x(n)  xa  nTs  2 k
Periyodik midir? e jw0 nTs  e jw0 nTs  e jw0 NTs 
e jw0 ( nTs )
2
1  e jw0 NTs Ts
T0
e j 2 k  e jw0 NTs
kT0

Ts
Örnek
xa  t   cos 15t  Analog ifade

Ts  s Örnekleme
10
x(n)  ? N ?
Çözüm
x(n)  xa  nTs 
 cos 15nTs  2
   T0  2 10 4
 cos 15n  N k k 0 k  k k  3 ise Periyodu 4
 10  Ts  15  3
10
 3 
 cos  n
 2 
Örnek xa  t   e  t
Analog ifade Ts periyotlarla örnekleniyor x(n)  ? Elde edilen periyot?
Çözüm
xa  t   et
x(n)  xa  nTs   e nTs
1
X ( z)   Ts 1
z  eTs
1 e z
Özetle yapılan işlemler;

xs (t )  xa (t ) x s(t ) Çarpma işlemi yapıyoruz frekans
Analog işaret impuls treni domeninde karşılığı konvolüsyon işlemi

s(t )    t  kT 
k 
s
1
X s ( )   X a   * S   
2 
Bozulma olmasını istemiyorsak; 1

s (t )   ak e jk0t   e jk0t
Ts k
s  1  1 1
Ts
2
1 1
s ( )   xa (t )e  jkst dt    (t )e  jkst dt 
s  21 Ts T
 s
2
Ts Ts
Bu şartı sağlaması gerekiyor  a 2   k 

k 0
2
Bu şart sağlanmazsa bozulmalar başlar s ( ) 
Ts
     k  0
 
Örnek x(n)  cos  n  f s  10kHz xa (t )  ?
 8
Çözüm

 0 nTs  
x(n)  xa (nTs )
n
8 0 
8
fs 
8
10.10   1250
3

   0Ts
cos  n   cos 0 nTs  8
 8 xa (t )  cos(1250 t )
 1
 0
8 fs
Amaç f 0 ‘ı
bulmak
Örnek s  21 bu örnekte k=-1 değeri için analog işaret bulunmuş
fs
  f0   k fs
cos 0 nTs   cos  n  2 f 0 f  16 1 için
 8 n  2 kn s  n
fs fs 8 fs
    fs
 
1 16
 1  
cos  2 f 0 n   cos  n 
2 n  f 0  kf s   n 
10000
 10000
 0
fs
  8 fs 8 16
  
f 0  kf s 1  625  10000
 8  
fs 16  10625 Hz
 
 2 f 0 fs   
cos  n  2 kn   cos  n 
 fs fs   8
 1 
cos  2 f 0t 
cos  2 10625t 
cos  21250 t 
 
Örnek xa (t )  cos  500 t   s  2000 örnekleme frekansı ile örnekleniyor xr (t )  ?
 4
Çözüm
 
xa (t )  cos  500 t   xs (t )  xa (t ) x s (t )
 4
j  j
e 4
e 4

a1  a1  Periyot= 0  500
2 2 4
1
X s ( )   X a   * S   
2 
 
1  
X s ( )  *
2  
 
2 2 1
Ts   
s 2000 1000
 
X r (t )  cos  500  
 4
 
Örnek xa (t )  cos 1000 t  
 4
xs (t )  xa (t ) x s(t )
1
X s ( )   X a   * S   
2 
 
1  
X s ( )  *
2  
 
 j 4 j


2000 
   2000 cos     2000 2  1000 2
4
e e
   
 2  4 2
 
 
j j
4 4
e e
a1  a 1 
2 2
xr (t )  2 cos 1000 t 
?????— ———————
2 2 2
Ts   
s 1000 2 1000
 
1 j j
 e 4 2000  1000 e 4 x 2
2
21 Temmuz 2017 (son ders) Özet &Geçmiş Final (2016) Sorularının çözümü
Kısmi Kesirleme
Payın derecesi  Paydanın derecesi
N ( z) A B Y
   
 1  Pzi
1
 1  P1z 1  P2 z 1
1
1  Pz
i
1
1
 u (n) z 
1   z 1
1
 u (n  1) z 
1   z 1
Ayrık Zamanlı Sistem
y ( n)  x ( n) * h( n)
Y ( z)  X ( z)  H ( z)
Y ( z)
H ( z) 
X ( z)
y (n)  y (n  1)  x(n)  x(n  1)

Y ( z )  z 1Y ( z )  X ( z )  z 1 X ( z ) Bölme işlemi yapılır
z 1  1 z 1  1
Y ( z ) 1  z 1  yada özellikler kullanılır
H ( z)    z 1  1  1
X ( z ) 1  z 1  
2
2
H ( z )  1 
1  z 1
h(n)   (n)  2u (n)
1  z 1
H ( z) 
1  z 1
1 z 1
H ( z)  
1  z 1 1  z 1
h(n)  u (n)  u (n  1)
Fourier Serisi
Periyodik ve sürekli

e j0t  e  j0t e j0t  e j0t
k 
cos 0t  
2
sin 0t  
2j
Periyodik ise; Periyodik değil ise;

1 Fourier dönüşümü yapılır
ak   x(t )e jk0t dt 
T0 T0 X ( )   x(t )e
 jt
 
X ( )   2 a    k 
k 0
1

 X ( )e
jt
k  x(t )  d
2 
Örnekleme (Çarpma İşlemidir)
xs (t )  xa (t ) x s(t )
r (t )  s (t ) x p (t ) 
1
R ( ) 
1
 S ( ) * P( )
s(t )     t  kT   T  e
k 
s
jks t
2 s k
2
S ( ) 
Ts
     k 
k
s
s  1  1 
 Örtüşme olmaması için bu şart sağlanmalı,
s  21 
Sağlanmaz ise örtüşmeler başlıyor orijinal işaret
elde edilemez hale geliyor.
xa (t ) Analog zaman işareti
Ts Örnekleme
x ( n)  xa ( nTs )
1
T0 T0
ak  x(t )e  jkst dt
2 2 
3T0 0   
2 Periyot 2T0 T0
   t     t  T   e
1  jk0t
 0 dt
T0 T
 0
2 3T0
1  t1 
     t  e  jk0t dt     t  T0  e  jk0t dt  2
2T0

1   jk T0  T0
  1  e T0
 t2  
2
2T0  

1
1  e jk  1
 

2T0 1 k tek
1   1   T0
k

1
2T0

1   1
k
 2T0 0
 k çift
Örnek X ( )  ?
Çözüm
 1

1   jt
X ( )   2
    t  1     t     t  1 e d 

  t 1 t 0
2 t 1 
T 2 1 1
2 2   e j  1  e  j
0    2 2
j  j
T 2 e e
 1
2
 1  cos  

Örnek x(t )   x(t  kT )
k 
1 X ( )  ?
Çözüm
1  1 1   jk t
     
T1   2 t 1
ak     t  1   t   t  1 e 0 dt
2 
 t 0 t 1 
Periyot  T
1 1 1 
2    e jk0  1  e  jk0 
0  T1  2 2 
T1

1
T1
1  cos  k0  
2016 BSM307 Final 1.Soru Temel frekansı 0  2 olarak verilen x(t ) işaretinin fourier seri katsayıları
1 1 1
a0  1 a1  a1  a2  a2  a3  a3  ’tür
4 2 3
x (t ) işaretini aşağıda spektrumları verilen sistemlere uyguladığımızda çıkışında elde edeceğimiz y (t ) işaretinin
temel frekansını ve fourier seri katsayılarını yazınız.
Temel Frekans 0  2
a)
a0  1
1
a1  a1 
4
1
a2  a2 
2
b)
1
a2  a2 
3
1
a3  a3 
3
2016 BSM307 Final 1.Soru Çözüm

a.)
a0  1
1
a1  a1 
4
1
a2  a2 
2
b.)
1
a2  a2 
3
1
a3  a3 
3
2016 BSM307 Final 2.Soru X ( )  ?
2016 BSM307 Final 2.Soru Çözüm
0 T1
X ( )  
T1
1e  jt dt   1e  jt dt
0
0 T1
1  jt 1  jt
 e  e
j T1
 j 0

1
j
1  e jT1  
1
j
 e  jT1  1
1 1 jT1 1  jT1 1
  e  e 
j j j j

2

j j
1
 e jT1  e  jT1 
2 2  e jT1  e  jT1 
   
j j  2 

2
j
1  cos T1  
 
2011 BSM307 Örnek Final 3.Soru x(t )  cos 1000 t   Ts  1ms
 2
2011 BSM307 Örnek Final 3.Soru Çözüm
xs (t )  xa (t ) x s(t )
1
X s ( )   X a ( )* S ( )
2
1 2 2 
Ts  1ms  sn  1000 Hz s    2000 0  1000 Periyot  T0 
1000 Ts 1 2
1000
 
j j
A  A '  1000 e 2
 1000 e 2
 j 2 
j 
 1000  e  e 2 
 
 
 j2 j 
e e 2
 2 1000   X s ( )  0
 
 2  Y ( )  0  y(t )  0
 
 
 2000 cos  
2
 2000 cos  90 
0
0
2
Örnek 4.Soru xa (t )  e j t  e j 2 t Ts  s
3
y(t )  ?
Örnek 4.Soru. Çözüm
y (t )  xs (t )  h(t ) 0  
2 2
xs (t )  xa (t )  s (t ) s    3 a 1  1
Ts 2
1 a 2   1
X s ( )   X a ( ) * S ( ) 3
2
y(t )  2 j sin  t   2 j sin  2 t  y(t )  sin 0t 

BSM307 Örnek Final 5.Soru
Hangi k değerlerinde sistem kararlıdır? Sistem Nedensel
BSM307 Örnek Final 5.Soru Çözüm
y (n)   (n)   (n  1)  (n)  x(n)  2k (n  1) Y ( z)


X ( z)
YB  2k  1
1
1 1
W ( z )  X ( z )  2kz W ( z ) 1 z 1  2kz 1
Y ( z)  W ( z)  z W ( z) 2k  1
Y ( z) 1  z 1
Y ( z )  W ( z ) 1  z 1
 X ( z )  W ( z ) 1  2kz 1
  1  2k  1
X ( z ) 1  2kz 1
Y ( z) X ( z) 1 1
W ( z)  W ( z)  1  z 1 k
1  z 1 1  2kz 1 H ( z)  2 2
1  2kz 1
1  z 1 1
H ( z)  h(n)  ? k aldığımızda koşul sağlanmış olur
1  2kz 1 4
1  z 1 1  z 1 1
H ( z)   z 
1 1 1 2
1  2   z 1 1  z
4 2
1  z 1
H ( z) 
1
1  z 1
2
1 z 1
 
1 1
1  z 1 1  z 1
2 2
n n 1
1 1
h( n)    u ( n)    u (n  1)
2 2
X ( )  ?

1 1 
  2   t  1  2   t  1 e
 j0t
X ( )  dt

1 1
    t  1 e j0t dt     t  1 e j0t
2 2
t 1 t 1
1 1
 e j  e  j
2 2
j  j
e e

2
e  e  j
j
 j
2j
 j sin  
xa (t )  sin  2000 t  Ts  2ms X s ( )  ? Y ( )  ? y(t )  ?
2
Ts  2ms  s  2000 Hz
1000
2 2 1 
0  2000 s    1000 2 ak  2 
Ts 2 2j j
1000
Xs    0
Y ( )  0
y (t )  0
Bu döküman
Seçkin ARI hocanın | İşaretler ve Sistemler 2017 Yaz Okulu dersinde anlattığı ve tahtaya çözdüğü
örneklerden oluşturulmuştur. Dökümanı istediğiniz gibi kopyalayabilir dağıtabilirsiniz. Bazı örnekler
hocanın kendi verdiği sunularda olduğu için oradan kopyalanmıştır. Hangi dökümandan kopyalandığı
örnekte belirtilmiştir. Faydalı olması dileğiyle, doküman içerisinde hata olduğunu düşünüyorsanız
bulentaltinbas@hotmail.com adresine mail atarsanız sevinirim.
Sakarya Üniversitesi
Bilgisayar Mühendisliği
Bülent ALTINBAŞ
14.07.2017

Isaretler Ve Sistemler 6NBAS DersNotu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Isaretler Ve Sistemler 6NBAS DersNotu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İşaretler ve Sistemler | www.bulentaltinbas.com.

tr 2017 - SAÜ Yaz Okulu Ders Notları/ Bilgisayar Mühendisliği 1

1161 – Seçkin ARI | ari@sakarya.edu.tr

2017 Yazokulu BLNT6NBS Dersnotu

2017 Yazokulu Örnek Vize Soruları

2017 Yazokulu Vize-Quiz-Final

 Kararsız sistem (Sizin ayarladığınız değerlere ulaşmayabilir)

Arabaların hızlanması; arabanın hızı işaret

Su tankları; suyun akış hızı işaret

1. Analog ve sayısal sinyaller

x[n] veya x ( n) n:zaman (tamsayı değerler alır)

x[0] x dizisindeki 0.elemanı verir

Time Shift (Öteleme)

Örnek X(n-2) sağa

Fark denklemlerinde bu ötelemeler kullanılarak ifade edilir. X(n+2)

x(0) x(1) 1/2

Bufferlama işlemi; İşaretin

Time Reversal (Zamanı Ters Çevirme)

Burada 0 anında bir

x[n]  x[n] x[n  2]  x[(n  2)]  x[n  2]

Sola ötelemeye örnektir fakat –n

İşaretin periyodik olması

-1/2 -1/2 -1/2

n0 n0-1 n0 n0+1 n0+2

 (n) ve u(n) dönüşümleri

n ayrık, t analog ifade

f ( )  cos   j.sin  Üstel fonksiyonun

k için tam sayı

x(n)  x1 (n)  x2 (n)

Ötelenmiş birim işaretlerin toplamı

DOĞRUSAL ZAMANDA DEĞİŞMEYEN SİSTEMLER

Örnek Banka faizi hesaplayan sistem

y(n)  1.01 y(n  1)  x[n]

Örnek Fark denklemleri, Diferansiyel denklemler

y (n)  y ( x  1) 1, 01  x(n)

Örnek Ses sistemleri

y ( n)  x[ n  1] Sistem (sola ve/veya sağa) ötelenmiş hallerden

Koşul: y1 (n)  y (n  k ) olması gerekir.

Örnek: y (n)  8n x(n) sistemin özellikleri hakkında bilgi veriniz?

y (n)  8n x(n)  (n-k) yok Hafızalı Değil

y1 (n)  8n x1 (n)  8n x(n  k )

y(n)  T [ x(n)]  x(n)  4 x(n  3)  (n-k) var Hafızalı

Sistem Doğrusal ise;

Örnek: y(n)  2 x(n)  3  M sistemin özellikleri hakkında bilgi veriniz?

y ( n)  2 x ( n)  3  M  (n-k) yok Hafızalı Değil

y1 (n)  T [ x1 (n)]  2 x1 (n)  3

x3 (n)  ax1 (n)  bx2 (n)

T [ x3 (n)]  aT [ x1 (n)]  bT [ x2 (n)]

x3 (t )  ax1 (t )  bx2 (t ) x3 (n  2)  ax1 (n  2)  bx2 (n  2)

T [ x3 (t )]  aT [ x1 (t )]  bT [ x2 (t )] T [ x3 (n)]  aT [ x1 (n)]  bT [ x2 (n)]

(ax1 (t )  bx2 (t )) 2  a( x1 (t )) 2  b( x2 (t )) 2 n ( ax1 ( n  2)  bx2 ( n  2))  a ( n x1 ( n  2))  b (n x2 ( n  2))

a 2 y1 (t )  b 2 y2 (t )  2aby1 (t ) y2 (t )  ay1 (t )  by2 (t ) ay1 ( n)  by2 ( n)  ay1 ( n)  by2 ( n)

Örnek: y (n)  6 x 2 (n  3) sistemin özellikleri hakkında bilgi veriniz?

y (n)  6 x 2 (n  3)  (n-k) var Hafızalı

y1 (n)  T [ x1 (n)]  6 x12 (n  3)

x3 (n)  ax1 (n)  bx2 (n)

T [ x3 (n)]  aT [ x1 (n)]  bT [ x2 (n)]

Örnek: y (t )  x(t  1) sistemin özellikleri hakkında bilgi veriniz?

DOĞRUSAL ZAMANLA DEĞİŞMEZ SİSTEM (DZD)

y (n)  T [ x(n)] h(n)  T [ (n)]

x(n) dizisinin impuls bileşenleri ile gösterilmesi

(c)  (n  k ) için aynı sistemin cevabı

y(n)  x[0]h[n  0]  x[1]h[n  1]  0,5h(n)  2h(n  1)

k'lı ifadeye dönüştürüp