WIKA NG EKOLOHIYA

Wika ang pangunahing instrumento sa pakikipag-ugnayan nf tao sa kanyang lipunan. Sa kabilang banda ,
ang kapaligiran at mga natural na kalikasan sa palibot naman ang nagbibigay ng pundamental na mga
pangangailangan ng tao. May koneksyon ang wika at kapaligiran sa patuloy na pakikisalamuha ng tao sa
lipunan. Ang halaga ng wika sa tao ay kasinghalaga rin ng kapaligiran sa tao. Manipestasyon ito sa
ugnayan ng wika, isip, at kapaligiran sapagkat nasa impluwensya ng wika Kung paano iniisip ng tao ang
kanyang mundo. Umuusbong sa ugnayan ito ang tinatawag na wika ng ekolohiya. Sabi ni Wendel(w.t),
ang mga wika ay hindi umiiral sa kawalan. Ito ay bunga ng matagal na paninirahan ng taong nagsasalita
sa kanila at sa kapaligiran kung saan ginagamit ang mga ito. Isinasaalang-alang ng ekolohikal na diskarte
sa wika ang kumplikadong koneksyon ng mga relasyon na umiiral sa pagitan ng kapaligiran, wika, at
kanilang mga nagsasalita (p. 51).
Nabanggit sa unang bahagi ng aklat na ito ang pag-usbong at pag-unlad ng ugnayan ng mga akdang
pampanitikan sa pag-aaral ng biyolohikal na tema. Ito ay tinatawag na ekokritisismo. Ayon sa paliwanag
dito ni Dobie(2012), ekokritisismo ang pag-aaral ng panitikan at kapaligiran mula sa interdisiplinaryong
pananaw Kung saan ang lahat ng mga agham ay pinagsama-sama upang suriin ang kapaligiran at
magpapalitan ng kaisipan sa posibleng solusyon para sa pagwawasto ng kasalukuyang pang kapaligirang
sitwasyon(p.239). Bilang bahagi ng interdisiplinaryong prinsipyo, hindi lamang umiiral ang halaga ng
ekolohiya aa panitikan sapagkat ito ay umaalingawngaw rin sa disiplina ng pag-aaral ng wika. Ito ang
binanggit sa unahan na wika ng ekolohiya. Pinalawak ang ugnayan ito no Einar Haugen sa kanyang
sanaysay na The Ecology of Language noon 1972. Naniniwala si Haugen na higit may makukuhang
pakinabang sa pagbibigay ng higit na atensyon sa ugnayan ng wika at ekolohiya mula sa
pakikipagtulungan ng larangan ng linggwistika sa larangan ng antropolohiya, sosyolohiya, agham,
political, at maging sa sikolohiya. Dagdag pa niya, iniwan man nang madalas ito ng mga linggwista sa mga
nabanggit na larangan na hindi panglinggwistika ngunit may malakas na linggwistikong komponent ang
wika ng ekolohiya. Sinabi naman ni Wendel (w.p.) na ang ganitong pagduloy sa wika at ekolohiya ay
nagtutulak sa atin na kilalanin ang interaktibo at mapanlikhang katangian ng wika na nagsaalang-alang sa
paano hinubog at binago ang mga wika ng kanyang kapaligiran at bise bersa (p. 52).
Binigyan ng kabuluhan ni Haugen (1972) ang wika ng ekolohiya bilang pag-aaral sa mga interaksyon sa
pagitan ng anumang wika at kapaligiran nito. Ang tinutukoy rito na kapaligiran ng isang wika ay ang
lipunan na gumagamit nito bilang isa sa kanilang mga simbolo o wika. Ang wika ay umiiral lamang sa utak
ng mga gumagamit nito at gumagana naman ayon sa ugnayan nito sa mga gumagamit at maging sa
kanyang kapaligiran (gaya ng natural na kalikasan), halimbawa rito ang kanilang sosyal at natural na
kapaligiran. Ang ekolohiya ng isang wika ay nakilala ng mga taong nagsasalita ng wikang ito at inilipat sa
iba(p.57). May dalawang bahagi ang ekolohiya nito:(1)Saykolohikal, ang pakikipag-ugnayan sa ibang wika
sa isip ng mga bilinggwal at multilinggwal na tao o tagapagsalita; (2) Sosyolohikal, ang interaksyon ng
lipunan Kung saan ito ginagamit bilang midyum ng komunikasyon. Sa kabuuan, ang ekolohiyang binanggit
rito ay mga entidad(mga taong gumagamit ng wika) at ang pisikal na kapaligiran (ang lipunang
kinabibilangan ng tao) na pangunahing mga bahagi sa pagtalakay sa usapin ng kasalukuyang kalagayan ng
kapaligiran. Nakapaloob sa gamit ng wika ang pagpapahalaga at impluwensya ng tao sa ekolohiya lalo na
sa kanyang kapaligiran. Ito ay matatagpuan sa halimbawang pagsusuri sa ugnayan ng wikang Higaonon at
kanilang ekolohiya na inilahad sa ibaba.
HIGAONON: WIKANG KAKAMBAL NG KALIKASAN
Iba-iba ang paliwanag sa pinagmulan ng salitang Higaonon. Ayon kay Levita (1996), galing ito sa gaon na
nangangahulugang bundok. Sa maikling pakli, "taong-bundok" o "taong taga-bundok". Ayon naman sa
UNAHI Mindanao, sa tatlong mahalagang kataga nagmula ang pangalan ng pangkat — higa(buhay),
gaon(bundok), at onon(tao), samakatuwid, taong namumuhay sa buhay na bundok. Sa papel ni Tangian
(2010), ang higa ay salitang binukid na nangangahulugang "pinagkukutaan" at ang non naman ay taguri
sa "taong taga-itaas". Kung pagdurugtungin natin ang dalawa, makabubuo tayo ng "pinagkukutaan ng
mga taong taga-itaas". Ang "itaas” dito ay tumutukoy sa mataas na lugar gaya ng bundok at burol.
Maliban sa pagkakakilanlang ito ng pangkat, Higaonon din ang tawag sa kanilang wika. Para sa mga taga -
Mindanao, kilala ang pangkat na ito bilang lumad.
LUMAD
Lumad ang taguri sa isang taong “isinilang at nabuhay sa iisang lugar”(grown in place). Ang mga Higaonon
ay bahagi ng 18 pangkat etnolinggwistikong Mindanaon at hindi naging Islam. Dati silang naninirahan sa
mga kapatagan ngunit ayon sa kasaysayan ay napilitang tumungo sa pusod ng kagubatan dahil sa
kalupitan ng tao at modernisasyon. Pinaniniwalaang binubuo ng walong pangkat ang Higaonon na nasa

1
Bukidnon, Misamis Oriental, Agusan del Norte, Agusan del Sure at Lanao. Bagama't magkakalayo,
kapansin-pansing magkakatulad ang kanilang kasaysayan Kung ihahambing sa iba pang lumad tulad ng
Tiruray, Manobo, Bagobo, Blaan, Talaandig at Suban-on. Hanggang sa kasalukuyan, pinananatili pa rin
nila ang sariling komyunal na pananaw sa paggamit ng lupa, kapatiran, ritwal, karunungang bayan,
kuwentang bayan at awiting bayan.
Kung sisiyasatin natin ang pinagmulan, masasabing sakop ng original na angkan ng proto–Philippine o
proto–Austronesian stock ang mga Higaonon. Mula sila sa Katimugang bahagi ng Tsina libo-libong taon
na ang nakararaan. Mas una sila rito sa bansa kaysa sa mga Ifugao. Mapayapa ang pamayanang Higaonon
na matatagpuan sa mga komunidad na nakaluklok sa mga tuktok ng kabundukang nakapalibot sa Sentral
Mindanao tulad ng Bundok Kitanglad at Gabunan.
May humugit-kumulang 400,000 ang populasyon ng Higaonon sa kasalukuyan at nahahati pa rin sila sa
tatlong kategorya tulad ng mga sumusunod: 1) Primitibong komunidad na naninirahan sa kasukalan ng
kagubatan at patuloy na sumusunod nang walang pagbabago sa “Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka
Tasa Ha Lana”(Hangarin ng Pagkakaisa, Pag-ibig, at Kapayapaan), ang kanilang kabuuang batas ng
mapayapang pakikipamuhay sa kapwa; 2) Pinaghalong komunidad ng mayoryang di-Higaonon at lehitimo
o taal na Higaonon na naninirahan sa bakuna ng mga kabundukan at kagubatan; at 3) Nagsasamang
komunidad ng mga Higaonon sa kapatagan at baybaying bayan. Itinuturing nila na sila'y Higaonon ngunit
bahagi na ng mayoryang nagsisikap tumugon sa globalisasyon at mundo ng elektroniko.
Ayon sa kasaysayan, nakapalibot sa walong malalaking ilog ang mga pamayanan ng indihenos na liping
ito. Maiisa-isa natin ang mga ito ayon sa malalaking ilog: Tagoloan, Pulangi, Agusan, Gingoog, Linugos,
Balantukan, Odiongan, at Cagayan de Oro. Pawang mapayapa at palakaibigan ang mga Higaonon.
Sumusunod sila sa kanilang hinirang na Datu na pawang hinog na sa edad, may angking talino at bihasa
sa pamamahala ,edukasyon at pananampalataya. Ang Datu ang gumagabay, sumusubaybay at may
ganap na awtoridad sa pagdaraos ng lahat ng ritwal. Sila rin ang tagahatol sa nagkakasala sa isinasaad sa
kanilang batas.
Nakatala sa kanilang katutubong panitikang Dasang[da-sang] ang salaysay ng kanilang mga kaugalian at
paniniwala na maaaring basahin sa loob ng walong araw at walong gabi sa pamamagitan ng
Dumagondong(banal na asembleya). Unang maririnig mula rito ang pangkalahatang batas ng pag-ibig at
Kapayapaan. Ipinaliliwanag dito ang balangkas ng pamayanang Higaonon kanilang na ang mga dapat
gampanang tungkulin ng isang Datu. Para sa kanila, ang kahulugan ng Datu [da-tu] ay guro na tagapag-
ingat ng mga batas ng pangkat sa iba't ibang larangan ng buhay mula pa sa pinakamatandang panahon.
Sinasakop niya ang walong angkang namumuhay sa walong ilog sa Mindanao. Mayroong Datu sa
Agrikultura (Imbabasok), Datu sa Pangangaso (Panumanod), Datu sa Panananggol (Alimaong), Datu sa
Paggalang sa Tubig (Bulalakaw), Datu sa Pananalapi (Pamahandi), Datu sa Kalusugan (Mananambal), Datu
sa Kabuhayan (Pamumuhi), Datu sa Ritwal (Salikot), Datu sa Pagdarasal(Palayag), Datu sa Banal na
Asembleya (Dumalundong Baylan) at Datu sa pagtatala (Giling).
WIKA NG KAPAYAPAAN
Kapag binanggit ang wikang ‘Higaonon’, sinumang Higaonon ay palaging umaalala sa mga katagang
nakaukit sa salasila(batas ng pangkat),ang “Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka Tasa Ha Lana” na
pinakamataas na tunguhin ng bawat katutubo sa lahing ito. Nagpapahalaga ito sa Pagkakaisa at
Kapayapaan. Isinasaad sa bawat titik nito ang pag-ibig at pagpapahalaga sa kapwa upang makamit ang
katiwasayan at maligayang buhay. Ito ay maihahambing sa Bibliya ng mga Kristiyano. Ganito ang mga
tampok na katagang mababasa rito:
1. Impakatugol intugon na hadi ug lidason sang pamahili-makabaga. Huwag kang susuway sa batas –
mula pa ito sa iyong mga ninuno, mamalasin ka o ikamamatay mo;
2. Hadi yo ag lidasa alan na intugon. Huwag mong lalabagin ang banal na mga utos at huwag mong
bibigyan ng pansariling interpretation ang anumang batas ng ating tradisyon;
3. Hadi ka Lumalabaw. Huwag kang maging makasarili dahil nakamamatay iyon;
4. Hadi nog ilingi so duma. Huwag mong ihahambing ang sarili sa iba;
5. Hadi kag kasina. Iwasan mong mainggit sa iyong kapwa;
6. Manayo ka ag ila ka. Humingi ka at magbigay ka;
7. Palangga-a no sa mga duma no. Mahalin mo ang iyong kapwa;
8. Manging kauyagin kaw Ho maayad. Mamuhay kang mapayapa. Iwasan mo ang pakikipag-away. Kung
may Kapayapaan,may pag-ibig;

2
9. Miglupung kaw/mig-iling kaw. Pantay-pantay ang lahat ng tao sapagkat nilikha silang lahat ng Diyos;
10. Paliman kaw alan ing-ila Ho Magbabaya. Makinig ka sa sinuman, sa lahat. Ang karunungan ay handog
ng Diyos sa matatanda, sa Bata, at maging sa mga kababaihan.
Sa pananaw ng bawat Higaonon, ang buong pangkat ay isang pamilya na dapat subaybayan ng mga Datu
sa pamamagitan ng mapayapang paraan.
Mahalagang ibilang sa diksunaryong Filipino ang mga tampok nilang salita na humuhuni ng Pagkakaisa,
pag-ibig at Kapayapaan sapagkat kakambal ang mga ito ng kalikasang patuloy na nilalapastangan I
dinidibuho ayon sa iba't ibang panlasa ng makabagong sibilisasyong elektroniko. Sa pag-iingat ng
diksunaryo, mababakas ng mga tao sa hinaharap ang larawan ng daigdig ng kalikasan sa lupa, sa tubig, sa
himpapawid at maging ang makukulay na karanasan ng indihenos na pamayanang tulad ng Higaonon
KULTURA
Ang kasaysayan ng mga Higaonon ay kapilas ng dinanas ng iba pang Lumad na pawang nasa kabundukan
sa Mindanao, Ito ang dahilan kung bakit mahalagang bigyang pansin ang kanilang wika. Kinakatawaan
nila ang mga pamayanang malayo sa sentro ng sibilisasyon sa kapatagan sa ibaba. Ang yaman ng kanilang
kultura ay malinaw na matatagpuan sa kanilang wika na nagbibigay pansin sa yaman ng lupa na
sumasakop sa kanilang daigdig at tubig sa mga ilog na nasa kanilang paligid.
Minamahal nila ang kayamanang taglay ng kalikasan na para sa kanila ay Diyos lamang ang tanging
nagmamay-ari, si Magbabaya. Kasama niya ang mga espiritu na nananahan sa gaun (lupang malayo sa
dagat) at kaulo (bukal na pinagkukunan ng tubig), sa mga puno at kalawakan, bato, mga liyang (yungib na
may tubig), burol,kapakuan (sapa na maraming halamang pako). Kinikilala nila ang mga espiritu na
tagabantay sa kalikasan. Ang pagpapanatili sa katahimikan ng paligid ay isang Paggalang sa mga espiritu.
Ito ang dahilan kung bakit ang sinumang panauhin(di-Higaonon) na nais dumalaw at manatili sa
pamayanan ng pangkat ay dapat munang humingi ng pahintulot sa Agulanga(nakatatandang Higaonon).
Ang paghingi ng pahintulot ay hudyat sa pagsasagawa ng pamuhat(ritwal) bilang handog sa mga espiritu
ng kalikasan. Maliban sa ritwal na ito, maaari ring magkaroon ng ritwal sa panggagamot, sa pagtatanim,
pagtataboy sa peste, paggapi sa kaaway, at iba pa.
PAMUHAT/IPU: (Ritwal para sa Kapayapaan)
Kaugnay ng paggalang at pagpapanatili ng kapayapaan ang pagsasagawa ng iba't ibang ritwal sa mga
kumba(banal na lugar) ng komunidad. Pinaniniwalaan nilang sa mga sagradong lugar na ito nananahan
ang mga espiritung sumusubaybay sa bawat indibiduwal simula sa kanyang pagsilang. Taon-taon, may
takdang petsa ng pagsamba sa pamamagitan ng mga natatanging pamuhat. Kapag dumarating ang Pista
sa Lasang (piyesta sa kagubatan) na ginaganap sa Bundok Gabunan,nagtutungo ang mga Higaonon suot
ang kanilang pagkakakilanlang damit sa tribu (na may matitingkad na kulay asul, pula, puti) at nag-aalay
ng kadilayan (ritwal ng pasasalamat) para sa buong taong kasaganahan.
DAIGDIG NG PANGKAT
Binubuo ng kalupaan, masinsing mga punungkahoy, mga mamamayang nagtatangi sa mga kulay pula,
puti at asul, mga bahayang yari sa matitibay na mulawin, bundok, batisan, mga hayop pansaka at
pananim ang daigdig ng Higaonon. Masasalamin sa kanilang kapaligiran ang pagpapahalaga nila sa
kalikasan. Mahigpit na ipinagbabawal ng mga katutubo Higaonon ang pagputol ng mga puno.
Kalapastangan ito sa mga espiritung nagbabantay ng kalikasan at alinmang paglabag sa batas ng
kalikasan ay may katapat na kaparusahang mula sa Langit.
Sa pananaw ng Higaonon, ang lupa ay hindi maaaring bilhin o ipagbili sapagkat pag-aari ito ni
Magbabaya. Ganito ang sinabi ng isang lumad sa “Kumperensiya sa Pananampalataya ng mga Indihenos”:
Likha ni Magbabaya ang kalikasan na kinabibilangan ng mga bundok, punungkahoy, mga bato, ilog at
lahat ng buhay sa paligid. Bawat desisyon kaugnay rito ay kailangang isangguni sa kalikasan sa patnubay
ng mga espiritu upang magkaroon tayo ng palagiang Kapayapaan.
Nagmumula sa lupa ang buhay. Handog ito ng Diyos sa lahat ng tao. Anumang nagmumula sa lupa ay
tumutustos ng buhay. Ang kapirasong papel na nagpapatunay ng pagmamay-ari ng lupa ay isang
kalapastanganan ng sibilisasyon sa pangkat lalo na kung kasama ang mga ‘banal' na lugar na
pinagdarausan ng iba't ibang uri ng ritwal. Sa mga pagkakataong nagkakaroon ng sigalot hinggil sa lupa,
may konseho ng mga Datu na nagsisikap humanap ng solusyon. Mas madaling natatapos ang mga kaso
ng hidwaan sa lupa sa ganitong paraan.

3
Ang konsepto ng “Datu" ay pagpapahalaga sa isang “ama" ng tahanan at hindi sa aspektong panrelihiyon.
Kapag humarap na ang Datu at nakinig sa magkabilang panig ng nag-aaway na indibiduwal o angkan, ang
buong pamayanan ay masusing nagmamasid at matiyagang naghihintay ng hatol. Kadalasan, ang hatol
ay pagpapalipat ng tirahan sa isang pamilya. Samantala, binabayaran ng nakaaangat sa buhay ang
anumang puno o pananim na iiwanan sa lupain.
Bago umalis, nagsasagawa ng ritwal ang pamilya upang mapanatili ang kaayusan at Kapayapaan sa
buhay. Nangangahulugan ito ng pagpatay ng puting manok, (ang dugo nito ay idinidilig sa lupa) at
pagpapakain sa mga taong iiwanan ng mag-anak. Sa kabilang dako ang kabilang panig na iiwanan ay
nararapat maghandog sa mga tagapag-ingat na espiritu saksi ang mga kapitbahay upang maging
masagana ang buhay at makaiwas sa gaba(malas).
Isang kapansin-pansing pagbabago ang pagiging kapitan ng barangay ng mga datu sa maraming
pamayanan sa Bukidnon, dala marahil sa malakas na impluwensya ng politika at teknolohiya. Unti-unti,
nais kong isipin, pumapasok na rin ang pagbabago sa tradisyonal na komunal na konsepto ng pangkat sa
maraming aspekto ng lipunan.
Masalimuot ang naging kasaysayan ng mga Higaonon na kapamilya ng iba pang lumad. Dahil dito at sa
lawak din ng kanilang nasasakupan ay nagkaroon ng pagkakaiba-iba sa bigkas at baybay ang kanilang
wika, bagama't, pawang nasa ilalim pa rin ng taguring ‘Binukid'.
Dumanas ng iba't ibang karanasang pangkasaysayan ang wikang Higaonon na naging sanhi ng pagbabago
sa alpabeto tulad ng sumusunod:
a. Pagkawaglit ng mga katutubo pagkatapos ideklara ng gobyerno na “pampublikong lupain” ang mga
“gaop”(lupa ng mga ninuno) noong panahon ng Amerikano. Lumipas ang ilang panahon, pinarentahan ito
sa Agusan Coconut Company isang sangay ng American-Philippine Company. Ginawa itong pastulan,
kaunaha-unahang pastulan sa Bukidnon na tinatawag na Rancho Diklum. Binuo lamang ang limang lugar
ng relokasyon noong 1915. Noong 1920, nirentahan ng Philippine Packing Corporation ang 20,000
ektarya ng mga lupaing ideneklara ni Gov.Gen Dwight F. Davies na reserbasyon para sa Hukbong
pandagat;
b. Noong 1935, pinahintulutan naman ni Pangulong Manuel L. Quezon ang National Development
Company (NDC) na rentahan ang mga lupain sa halagang piso sa bawat ektarya; at
c. Noong 1988, sa tulong ng batas sa repormang pang-agrikultura, isinalin sa Del Monte Employees
Agrarian Reform Cooperative ang napakalawak na lupain ng mga ninuno ng Higaonon;
d. Ang pag-unlad ng kabuhayan sa hilagang Bukidnon ay nagbigay-daan sa pagdagsa ng iba't ibang
pangkat mula sa Luzon at Visayas. Labis itong nakaapekto sa wikang Higaonon.
May lantad at di-lantad na kahulugan ang maraming salita sa wikang Higaonon. Ito ay dahil itinatago ng
pangkat ang walang pagpapahalagang pag-usal ng mga natatanging salita na napakahalaga sa kanila tulad
ng mga pangalan ng banal na lugar lalo na yaong mga inuusal sa panahon ng ritwal at mga banal na
asembleya. Ang alpabetong kasalukuyang tinatanggap ang resulta ng mga daluyong sa pagbabagong wika
(language change).

Ang alpabetong Higaonon ay kinabibilangan ng 20 grapema. May 22 itong tunog o ponema: anim na
patinig (a, e, i, ê, o, u) at 16 katinig (b, k, d, g, h, l, m, n, ng, p, r, s, t, w, y, ?). Ang karaniwang tunog na /e/
tulad ng e sa salitang/elepante/ ay naririnig lamang sa mga tiyak na pangalan ng taong dayo gaya ng
Efren o Remy. Hindi matatagpuan ang mga hiram na tunog ng c, f, j, q, v, x at z sa wikang ito. Maliban
diyan, magpapalitan ang mga tunog d, l, at r sa ilang mga piling salita tulad ng/hadi/ (huwag) sa /hari/
at /idung/(ilong) sa /irong/.
Malapit sa kagubatan kundi man mismong kagubatan ang kanlungan ng pangkat na ito. Sapat na itong
dahilan kung bakit maraming salitang pangkalikasan ang maaari nilang maiambag sa pambansang wikang
Filipino. Magpapayaman ng talasalitaang Filipino ang pagdaragdag ng salitang ito sa diksunaryo maging
sa talakayang pangklase tulad ng panitikan dahil sa denotasyon at konotasyon nito
Agil-il [a-gil-il] pngn. –isang uri ng kuliglig na humuhuni tuwing nag-aagaw ang dilim at liwanag; insektong
pangdapit-hapon; babala na may darating na hindi kanais nais na balita; pahiwatig ng hindi mabuting
mangyayari sa hinaharap. Iba pang kasingkahulugan ng salita ay takuling at gayang-gayang.

4
Agulanga [a-gu-la-nga] pngn. –iginagalang na nakatatandang babae o lalaki sa pangkat; awtoridad;
sumbungan; takbuhan para humingi ng payo sa anumang suliranin sa buhay.
Agutay [agu-tay] –uri ng punong saging na pataas ang bunga at paboritong kainin ng unggoy.
Alumo [a-lu-mo] pdw. –paraan ng pakikipagkasundo sa kaaway sa pamamagitan ng paghingi ng tawad sa
pinagkasalaan at pagriritwal na may alay na puting manok. Hindi ito karaniwang pakikipagbati dahil
nangangailangan ito ng pagsasagawa ng isang ritwal.
Ambubunaw – punungkahoy na may bungang parang lansones. Paboritong kainin ang bunga nito ng
unggoy.
Apo [a-po] pngn.– lolo o lola; espiritu ng iginagalang ng ninunong namatay na; kaluluwa ng banal na
ninunong Higaonon; iniidolong espiritu ng ninunong matagal nang namayapa. Sa mga Higaonon,
kailangang bigkasin ito nang pormal at may matiim na Paggalang. Tuwina ay iniuukol ito kay Apo
Suminam –ang, nabuhay na isang mangingisda at walang naging lisyang payo sa lahat ng taong lumapit sa
kanya. Kahit sinong humingi ng kanyang opinyon ay umunlad sa buhay. Sinasabing nagpapakita raw rito
ang diwata at niyaya nitong alamin ang bukal ng tubig na pinanggagalingan ng Ilog Bayug. Natunton nila
ang talon ng Limunsudan sa Barangay Rogongon sa lungsod ng Iligan. Ito ang pinakamataas na talon sa
lungsod. Dahil sa nangyaring iyon ay nakaligtas raw ang lungsod ng Iligan sa malaking baha.
Naniniwala ang mga Higaonon na hanggang sa kasalukuyan ay patuloy silang binabantayan ng marami at
iba-ibang apo na sina Apo Palakampana na may ugaling palo-paluin ang kawayan upang hindi bumaha sa
kapatagan; Apo Pamulaw na pumipigil sa mahabang tagtuyot kaya patuloy na umaani nang masagana
ang mga magsasaka sa mga bundok sa palibot ng lungsod ng Iligan; wala namang pahinga sa pagnganga
si Apo Pamulaw upang palagi nang maganda ang panahon. Mahalaga ang pagnganga sa anumang
pamuhat o ritwal.
Apusaw [a-pu-saw] pngn. – halamang namumulaklak ng kulay puti at may malalapad na dahong tulad ng
gabi na tumutubo sa tubigang lugar, maaaring ilutong tulad sa gulay.
Ang halamang ito ay matatagpuan lamang sa mga tubigang di gaanong nasisikatan ng araw tulad ng lugar
malapit sa kuweba. Iginugulay ang bulaklak ng halaman nito na parang gabi. Ang kulay puting bulaklak
nito ay inihahalo sa basoy o nilagang sarisaring gulay na may tanglad, kamatis, sibuyas at kapirasong luya.
Ginagamit din ito bilang halamang-gamot na pampababa ng lagnat at nagpapahupa ng masinsing pag-
ubo.
Anibung [ani-bung] - maliit na punungkahoy na tila niyog
Bagani [ba-ga-ni] png-u. - matapang na kawal; marangal na mandirigma; hindi natatalong kawal;
katumbas ng heneral sa sandatahang hukbo ng Pilipinas.
Bagyang [bag-yang] - isang punong may malalapad na dahon na maaaring gamiting pansamantalang
bubong ng isang bahay kubo sa kamotehan o kamaisan.
Bakusan [ba-ku-san] - isang uri ng ahas na walang lason at kinakain ng mga katutubo.

Baloy [ba-loy] pngn. - halamang may malalaking dahon na pinatutuyo at ginagawang banig; uri ng
halamang tumutubo sa latian; isang halamang kapamilya ng gabi.
Binaki [bi-na-ki] pngn. - isang uri ng suman na niluto mula sa mais na dilaw; suman na mais na may
mantikilya; nilagang mais na kinudkod at ibinalot sa balat ng mais; suman sa Bukidnon. (tagbaki-gumawa;
agbakiki-gagawa; migbakiki-gumagawa);
Ang salitang ito ay mula sa salitang-ugat na baki na nangangahulugang palaka sa Cebuano. May sining sa
pagbubukas ng sumang ito bago kainin sapagkat nakatiklop ang balat ng mais na waring katawan ng isang
palaka.
Binakion [bi-na-ki-on] p-uri. Mais na tamang-tama ang para gawing binaki];singkahulugan ng pintos-
Higaonon-Rogongon
Bito [bi-to] pngn. - bagay na pagalaw-galaw at nakikipaglaro sa hangin.
Buuy [bu-uy] pngn. - lola sa tuhod; ina ng iyong lola; asawa ng ama ng iyong lola. Ang antigong panawag
na ito sa Higaonon ay walang katumbas sa Tagalog o sa iba pang wika sa Pilipinas.

5
Gitamod [gi-ta-mod] pngn. - saling bibig na mga kaugalian at pananampalatayang Higaonon mula sa
magulang at Baylan, (katumbas ng pari sa katoliko). Kabilang dito ang pinagdaang kasaysayan ng pangkat
mula pa sa sinaunang panahon. Maitutumbas din ito sa dangal ng lahi, katarungan, paggalang sa
kalikasan. Walang nasusulat na dokumentong maaaring magpatunay nito subalit kapag binanggit ang
salitang ito ay tutugunan ng paggalang ng isang Higaonon. Ang isang bahagi ng kahulugan nito
samakatuwid ay sagradong batas, lihim na koda, banal na salaysay, pangaral, katutubong kodigo ng
mabuting-asal at wastong pag-uugali; iba pang tawag: nanangen - salimbibig na mga kwento dilay -
binibigkas na aralin.
Sa wikang Filipino ay walang katumbas ang gitamod. May kuwentong bayan na tumutukoy sa mga saling-
bibig na kuwento, karunungan-bayan na hinggil naman sa mga saling-bibig na pangaral sa pamamagitan
ng tugmaang taludtod. Ngunit kung patungkol sa mga batas, walang masasabing saling-bibig na tradisyon
at batas sa alinmang panig ng bansa. Sa Bibliya, mababanggit ang “Awit ni Moises” Song of Moses (Exodo
15:1-18) na naglalahad ng pinagdaanan ng mga Israelita pagtawid nila sa dagat na Pula (Red Sea). Tuwing
inaawit iyon sa paglipas ng panahon ay nanunumbalik ang marubdob na pananampalataya ng mga
Israelita na unti-unting nahahalina sa impluwensya ng ibang pananampalataya.
Ilian [ili-yan] pngn. - tagong lugar na pinupuntahan sa panahon ng digmaan; kanlungan; lugar ng taguan
kapag may lumulusob sa pamayanan ng pangkat; taguan; ludosanan.
Iligan [i-li-gan] pngn. - daanan pababa ng bundok; gilid na pababa ng bundok; gilid ng matarik na bundok;
singkahulugan ng salitang ludosanan na patungkol sa landas na dapat daanan kung bababa sa alog (baba
ng bundok) o pupunta sa lugna (silong) mula sa sampaw (itaas ng burol) o sa pulo (itaas ng bundok);
isang lungsod sa Lanao Del Norte at kilalang ‘Lungsod ng mga Talon’ sapagkat mahigit 20 talon ang
matatagpuan dito kabilang na ang kahali-halinang Maria Cristina Falls; ilig - etimolohiya ng salitang Iligan.
Ipuan [i-pu-an] png. - taong pinag-aalayan ng ritwal. Ang salitang ito ay mula sa salitang-ugat na ipu na
nangangahulugang ritwal. Kadalasan, sanhi ng hindi maipaliwanag na pagkakasakit na siyang ,
isinasagawa ng ipuan ang ritwal sa paghingi ng tawad; kinatawan ng nagkasakit na siyang dahilan kung
bakit magriritwal; manok na puti ang handog sa ritwal.
Kaamulan [ka-a-mu-lan] pngn.- asembleya ng piyestang kultural; panahon ng pagsasayaw ng mga
Higaonon na nakasuot sa katutubong damit na nagtatampok ng mga kulay puti, asul at pula; piyesta ng
Higaonon tuwing Mayo ng taon; taunang pagtitipon ng lahat ng tologan (pangkat) ng mga Higaonon sa
Malaybalay, Bukidnon. Katumbas ito ng sinulog, sa Cebu, Dayandi sa Iligan, Panagbenga sa Baguio at iba
pa.
Kapu-un [ka-pu-un] pngn.- pinagmulan ng lahi; simula ng lipi; maaari itong angkan o salaysay ng
pagsisimula ng angkan na tinutunton upang malaman ang nakararaan o pinagdaanang buhay o
kasaysayan.
Kaya-kaya [ka-ya-ka-ya] - punong kahoy na kung mamunga ay mula ibaba hanggang sa dulo ng puno nito.
Ginagawang laruan ng mga bata ang bunga nito.
Kolubi [ko-lu-bi] - isang uri ng punongkahoy na mababa at ang bunga ay matatagpuan sa lupa katabi ng
puno.
Kumba [kum-ba] pngn. - sagradong lugar sa kagubatan na pinagriritwalan; banal na lugar para sa pag-
aalay; tiyak na lugar na pag-aalayan ng pagkain para sa mga espiritu. Kasingkahulugan ng salitang
limunsudan na patungkol sa sagradong pook na may bukal ng tubig.
Nagsimula ang pagriritwal noong ika-16 na dantaon kung kailan naging kaugalian ng matandang
Higaonon ang pag-aalay ng bigas, nganga, tabako at katutubong puting manok sa tanging lugar kung saan
nagpaparamdam ang diyos na si Magbabaya. Kapag isinagawa raw ito sa pamamagitan ng seremonya na
pangungunahan ng Baylan na may dalang alak at baryang handog kay Magbabaya, maririnig nila ang
kakaibang wika na inuusal ng baylan. Sa gayong paraan nagpaparamdam ang pinaghandungan ng
sagradong ritwal. Kapag sinaniban, ang wikang ginagamit daw ng Baylan ay Latin. Ang kumba ay
matatagpuan sa pinakapusod ng kagubatan sa Tambulan. Ipinagbabawal na puntahan ito ng mga hindi
taal na Higaonon. Madalas na idinaraos na ritwal dito ay ang ritwal ng pasasalamat at paghingi ng
pahintulot para mangaso o pumatay ng hayop sa gubat. Katumbas ito ng templo ng Diyos sa wikang
Filipino.
Ang konseptong banal na lugar ay hindi gaanong bahagi ng kanilang isip sapagkat ang mahalaga ay hindi
ang lugar kundi ang akto ng pagkakatipon-tipon.

6
Lab-o [lab-o] - isang uri ng kamoteng di pangkaraniwan na kinakain ng mga Higaonon.
Limbay [lim-bay] pngn. - balangkas ng mga araling kultural kabilang na ang salasila (batas ng pangkat) na
dapat isaulo ng isang Higaonon; mga bagay na dapat tandaan at isabuhay mula sa kabataan hanggang sa
tumanda na; awiting bayang Higaonon (Higaonon-Rogongon).
Liyang [li-yang] pngn. - yungib na may tubig; kuweba na may bukal ng tubig;masukal ngunit matubig na
tagong lugar; tinutubuan ng mga pako at apusaw.
Lugimit [lu-gi-mit] - isang uri ng punongkahoy na ang bunga ay kinakain ng ibon.
Magnana-u [mag-na-na-u] png. - gurong iginagalang sa pangkat, tagapayo, konsultant, tagapagmayapa;
tagapamagitan; tagapag-ayos sa kaguluhan o anumang sigalot.
Manggad [mang-gad] pngn. - tawag sa mamahaling gamit.
Manlulunda sa Kinaiyahan [man-lu-lun-da sa kina-iya-han] pngn. - ang espiritung nagbabantay sa iba't
ibang aspekto ng kalikasan, may pangalan ang bawat manlulunda tulad Nina
 Pinag-aso, nagbabantay sa kahayupan;
 Bulalakaw o Tagabusay, tagapangalaga sa mga tubig, batis at ilog;
 Ibabasuk o tagabugta, nangangalaga sa pananim;
 Tagabalite, nangangalaga sa mga puno at kagubatan;
 Tagabato, nangangalaga sa mga bato;
 Tagabalito, nangangalaga sa yunib; at
 Tagaliyang, nangangalaga sa loob ng yungib.
Kung papasok ang isang tao sa yungib, halimbawa, at makikitang may bukal doon, nararapat lamang
kausapin niya si Tagaliyang, umusal ng dasal, maghandog ng nganga, barya, bigas at puting manok upang
makaiwas sa sakit sanhi ng pagtampalasan sa katahimikan ng lugar na iyon.
Oway [o-way] pngn. - punungkahoy na payat at kapag pinutol at pinatuyo ay maaaring gawing basket; iba
pang tawag - balagon.
Padedeng [pa-de-deng] pngn. – hindi nakikitang nilalang na nakatira sa puno ng balete; masamang
espiritu na nakatira sa malalaking punungkahoy upang magbigay ng sakit sa tao; espiritung nagbibigay ng
sakit sa tao kapag ginambala ang kalikasan nang walang pahintulot sa mga diwata. Nagbibigay buyag sa
taong lapastangan, maingay, burara, walang pagmamahal sa kalikasan; sanhi ng sakit na hindi
maipaliwanag ang sanhi tulad ng biglang sakit ng ulo at walang tigil na pagsusuka; padedeng [pdw] -
papunta.
Ito ay salitang panumbas sa masamang espiritu na nananahan sa mga punungkahoy. Kahawig ito ng
maligno ngunit kung ang padedeng ay nakatira lamang sa mga punungkahoy,ang maligno ay
pangkalahatang panumbas sa mga nilalang na hindi nakikita.
Pagbaton-baton [ pag-baton-ba-tu-na] pndw. Makipagpalagayang-loob; makipagkasundo; makipag-ugnay
tungo sa kapayapaan; singkahulugan ng tampoda - makipag-ayos; pagbaton pndw. - buhatin, ialsa.
Hindi lamang sa salita kundi lalo't higit sa kilos dapat ipakita ang pakikiisa at pagpapanatili ng kapayapaan
sa kapwa at kalikasan. Sa pagdanas ng kapayapaan, naniniwala ang isang Higaonon na kailangang igalang
ng isang indibiduwal ang kanyang kapwa at kalikasan.
Pait-pait [pa-it] pngn. - isang uri ng maliit na isda na kulay puti at abo na nabubuhay sa ilog na ipinakakain
sa bagong panganak na Ina para maging masustansiya ang gatas na sususuhin ng sanggol.
Pulot [pu-lot] pngn. - isang maliit na puno na may dagtang ginagamit sa panghuhuli ng isda.
Sudsod [sud-sud] pngn. - isang uri ng damong malapad na tumutubo sa matubig at kubling lugar; damong
pinatutuyo at ginagawang banig;
Sudsud pdw. - magbungkal ng lupa (sudsudano - bungkalin; agsudsud - magbubungkal. Singkahulugan –
paghinilap.
Tagabito [ta-ga-bito] pngn. - espiritung nagbabantay sa labas ng kuweba at sa palibot nito; bantay-
kuweba; nagpapanatili sa katahimikan ng paligid sa kagubatan; kasama ni Tagaliyang na nasa loob naman
ng kuweba nagbabantay; salitang ugat – bito pngn. Bagay na pagalaw-galaw at nakikipaglaro sa hangin.

7
Tagaliyang [taga-liyang] pngn. - tumutukoy sa espiritung nag-iingat sa loob ng mga kuweba sa kagubatan;
pinag-uukulan ng ritwal sa kagubatan kapag nagpaplanong mangaso; inuusalan ng ritwal ng Baylan upang
hindi magkasakit/mapinsala ang sinumang papasok sa gubat.
Wala pang iisang salitang naglalarawan sa isang kuweba tulad ng salitang liyang ng mga Higaonon na
tumutukoy sa kuwebang may bukal at nilalagusan ng tubig. Mahalaga itong mapatala sa hanay ng mga
salitang Filipino tungo sa pagpapayaman ng wikang pambansa.
Tangkul [tang-kul] pngn. - instrumentong pangmusika na yari sa kawayang may taling lubid; kultural na
instrumentong pangmusika sa Higaonon; pinagmulan ng pangalan ng isang bayan sa Bukidnon, ang
Tangkulan; kawayang instrumentong pangmusika tulad ng kubing.
KONKLUSYON
Nakasalalay sa yaman ng kalikasan ang mga salitang kultural ng Higaonon. Ang pagkasira ng kalikasan ay
maaaring magbunga ng paglaho ng pangkat na naninirahan dito. Kung mangyayari ito, maglalaho rin ang
wikang nagbibigay ng identidad sa pangkat o grupo. Ang pagpapahalaga sa kalikasan ay matatagpuan sa
kanilang oral at nakasulat na kasaysayan. Sa tunguhin ng kapayapaan, isang pangangailangan ang
paggalang sa kalikasan na bumubuo ng kanilang daigdig at wika.
Ayon kay Dr. Erlinda Burton, isang antropologong Kultural ng Xavier University, sa Cagayan de Oro, “
strip a tribe of its language and you lose its identity”. Ang wika ng Higaonon ay mahalaga para mapanatili
ang kanilang identidad. Magagawa ito sa pamamagitan ng paggalang sa kalikasan na siya nitong
sandigan.