Leereenheid 5: Substans- en impulskontroleversteurings

Die gebruik van substanse word gereeld gelys as ‘n simptoom onder ander versteurings (bv.
Antisosiale persoonlikheidsversteuring). Maar verslawing wat beduidende kliniese kommer
veroorsaak, val onder impulsbeheerversteurings (verslawings t.o.v. kos, die internet,
patologiese dobbel en seks). Hierdie versteurings bestaan uit ‘n kompulsiewe onvermoë om
impulse te beheer, of ernstige sukkel om impulse te beheer, ten spyte van die negatiewe
gevolge wanneer ‘n persoon op hierdie impulse reageer (dit kan ook lei tot geweld en
destruktiewe gedrag).
Die American Society of Addiction Medicine definieer verslawing as volg:
‘n Primêre, kroniese siekte van breinbeloning, -motivering, -geheue en verwante stroombane.
Disfunksie in hierdie stroombane lei tot biologiese, psigologiese, sosiale en spirituele
manifestasies (die individu strewe na patologiese beloning en/of verligting deur
middelmisbruik en ander gedrag).
Verslawing word gekarakteriseer deur die onvermoë om voortdurend gedragsbeheer in te
perk, drange te weerhou en verminderde herkenning van probleme met gedrag en
interpersoonlike verhoudings en‘n disfunksionele emosionele respons. Verslawing gaan
gewoonlik gepaard met siklusse van terugslag en remissie. Sonder behandeling in aktiwiteite
vir herstel, is verslawing progressief en kan lei tot gebrek of premature dood.
Teorieë van verslawing
1. Die morele teorie: Sommige mense het ‘n gebrekkige vermoë om persoonlike
verantwoordelikheid te neem vir hul lewens en/of ‘n tekort aan spirituele krag om
gebeurtenisse in hul lewens te hanteer.
-Baie spiritueel gebaseerde programme (bv. Alcoholics Anonymous) maak staat op
hierdie teorie.
-‘n Spirituele gids of religieuse leier help ‘n persoon om weer op die regte morele pad
te kom
-Die regtelike sisteem neem ‘n soortelyke posisie (middelmisbruik/gebruik is nie ‘n
regmatige verdediging vir misdaad nie en individue word aanspreeklik gehou)

2. Psigoanalitiese teorieë: Verslawing is die resultaat van ‘n persoon se

ontwikkelingstasis op ‘n spesifieke fase van persoonlikheidsontwikkeling.
-Verslawing= Stasis tydens orale fase (hou weer verband met geslagsrol-konflikte)
-Verslawing is nie resultaat van ‘n individu se poging om angs te verminder
-Intervensie deur ‘n opgeleide professionele persoon word verlang

3. Gedragsteorie: Verslawing sluit enige en alle gedrag in wat habitueel (gewoonte) is

en word beskryf as kompulsiewe deelname aan plesierige gedrag, wat patologies word
(bv. Patologiese dobbel).
-Verslawing is aanhoudende, herhalende gedrag in die teenwoordigheid van
negatiewe gevolge
-Hierdie voortdurende gedragspatroon word gekarakteriseer deur ‘n sterk begeerte om
voort te gaan met die aktiwiteit, ‘n geneigdheid om die duur, gereeldheid en
hoeveelheid van die aktiwiteit te laat toeneem, ‘n psigologiese of fisiese afhanklikheid
 van bevrediging (verkry deur deelname aan aktiwiteit) en ‘n potensiële nadelige effek
op individue en die gemeenskap.
4. Die siekte model: Verslawing is ‘n onomkeerbare, progressiewe toestand,
gekenmerk aan die verlies van beheer oor middelgebruik.
-Dit is nie geneesbaar nie en kan slegs beheer word deur volledige onthouding
-Ontkenning van middelverslawing is ‘n simptoom (ten spyte van waarneembare
ineenstorting van sosiale en interpersoonlike strukture)
-Die drank industrie ondersteun hierdie teorie
-Lei tot meer welwillende behandeling van middelmisbruikers

Tipes verslawing

*Kyk tabel 10.1 (Opsomming van substans- en nie-substansverwante versteurings)

Versteurings kan in drie kategorieë verdeel word, naamlik substans-geinduseerde

versteurings, substans-gebruik versteurings en nie-substansverwante versteurings.

1. Substans-geïnduseerde versteurings

 Substans bedwelming (intoxication) en onttrekking

Akute bedwelming is ‘n toestand wat volg na die toediening, ingestie of blootstelling
aan psigoaktiewe middels. Die toediening het veranderinge en versteurings in
bewussyn, kognisie, persepsie, gemoed en gedrag tot gevolg. Dit veroorsaak
wanaangepaste veranderinge in gedrag/psigologiese toestande en reaksies wat klinies
beduidend is (bv. Gemoedversteurings, kognitiewe inperking, ingeperkte oordeel en –
sosiale/beroepsfunksionering). Die veranderinge is die gevolg van onmiddellike
farmakologiese effekte van die middel en sal met tyd verdwyn (onomkeerbaar).
Langtermyn gebruik veroorsaak residuele skade. Gevolge van substans bedwelming
sluit delirium, koma, trauma, konvulsies en braking in. Na voortdurende en
langdurige gebruik van middels, ontwikkel ‘n groep simptome na die persoon die
gebruik van die middel verminder/termineer. Die intensiteit hiervan varieer en dit het
‘n beperkte tyd (afhangende van die middels wat gebruik was). Simptome veroorsaak
stres en ingeperkte funksionering. Konvulsies en delirium is algemeen.

 Substans/Medikasiegeïnduseerde psigotiese versteuring

Mimiek sommige psigiatriese versteurings (bv. Skisofrenie). Dit is ‘n groep
simptome wat voorkom na die gebruik van psigoaktiewe middels en wat nie bloot
simptome van bedwelming is, wat deur middels geproduseer is nie. Die simptome
vorm nie deel van die onttrekkingstoestand nie, hallusinasies (meestal ouditories) is
teenwoordig, delusies mag voorkom (meestal paranoïede) en abnormale gemoed,
perseptuele- en psigomotoriese steurnisse kom voor.
2. Substans-gebruik versteurings
Die patroon van substansgebruik in die versteuring is wanaangepas en lei tot kliniese
inperking of distres. Hierdie patrone duur voort vir 12 of meer maande, en sluit een of meer
van die volgende in:
-Voortdurende gebruik (kom nie rolverpligtinge na nie)
-Herhalende gebruik (in plekke waar dit gevaarlik kan wees)
-Regtelike probleme (bv. kriminele gedrag of wanordelike gedrag)
-Voortdurende gebruik van middels (t.s.v. interpersoonlike of professionele probleme)
-“Toleransie” (behoefte aan voortdurende verhoogte hoeveelhede van die middel, om
dieselfde effek te produseer)
-Onttrekking (ontwikkel ‘n substans-spesifieke sindroom a.g.v. terminasie/vermindering van
substans, na langdurige gebruik. Dit is ‘n wanaangepaste gedragsverandering wat in bloed en
selle plaasvind. Hierdie veranderinge kan fisies, kognitief of beide wees. Mense hou
gewoonlik aan om middel te misbruik, om simptome te verlig.)
-Kompulsiewe gebruik (gebruik middels in groter hoeveelhede of oor ‘n langer tydperk, as
wat oorspronklik beplan is)
-Veelvoudige en onsuksesvolle pogings om gebruik te verminder/termineer
-Tydkomponent teenwoordig (persoon se lewe word deur middel oorgeneem. Tyd word
spandeer op verkry-, gebruik en herstel na effek van middels)
-Verantwoordelikhede word nie nagekom nie (bv. gaan nie werk toe nadat persoon die vorige
aand te veel gedrink het nie)
-Persoon se lewe draai om die gebruik van die middel
-Psigologiese- en fisiologiese simptome (a.g.v. middelgebruik)
*Kyk tabel 10.5: Opsomming van algemene simptome van middelgebruik
3. Nie-substansverwante versteurings
Dobbelversteuring
Vir sommige mense word dobbel ‘n versteuring met persoonlike en sosiale gevolge.
Kompulsiewe dobbel affekteer mense van alle kulture, etnisiteit, ouderdom, geslag en sosio-
ekonomiese groepe. Kompulsiewe dobbel kan beskryf word as:
‘n Progressiewe kondisie gekarakteriseer deur die toenemende preokkupasie met dobbel, ‘n
behoefte om toenemende hoeveelhede geld, met toenemende gereeldheid te wet (bet).
Wanneer die persoon ophou word gemoedsveranderinge en rusteloosheid ervaar. “Verliese
jaag” verwys na persoon se poging om geldverlies reg te stel deur verder te dobbel. ‘n
Algemene onvermoë word ervaar om op te hou dobbel, selfs al word die persoon
gekonfronteer met negatiewe gevolge.
-12% van SA populasie gebruik gereguleerde dobbel institusies, terwyl 19% informeel
dobbel
-Sosio-ekonomiese status: meer mense van lae tot middel sosio-ekonomiese groepe dobbel
informeel (informele dobbel en probleem dobbel is meer verwant aan mekaar as formele
dobbel).
-Aanvang= adolessensie of vroeë volwassenheid
-Stadige aanvang, wat geleidelik toeneem met tyd
-Dobbelpatrone kan gereeld of episodies wees
-Bewyse van ‘n genetiese komponent in die versteuring

“Internet gaming disorder”

Toon dieselfde breinpatrone as die wat waargeneem word in middelgebruikers en ander

impulskontrole groepe. ‘n Versteuring in witstof konneksies in die orbitale frontale korteks
kom voor. Hierdie witstof is die brug tussen areas van die brein betrokke by die generering
van emosie, uitvoerende funksie, kognisie, selfbeheer en besluitneming.

Kruiskulturele en Suid-Afrikaanse perspektiewe

*Lees bladsy 398-400 oor Alkohol en Tik (methamphetamine)

Etiologie

Biologiese faktore

Speel ‘n rol in beide middelafhanklikheid en middelmisbruik en beïnvloed 40% tot 60% van
‘n persoon se predisposisie tot verslawing. Verslawings kan poligenies wees
(bepaal/beinvloed deur meervoudige gene), wat die moontlikheid van oorerwing van
verslawing verhoog. ‘n Persoon se risiko vir verslawing word bemiddel deur die graad van
die verhouding met verslaafde familielid (As ‘n onmiddellike familielid ‘n verslawing het, is
daar ‘n groot moontlikheid dat die persoon se kinders ook ‘n verslawing sal hê). Mense met
‘n predisposisie vir ‘n mentale versteuring het ‘n hoër risiko van middel gebruik of
verslawing. Die interaksie tussen biologiese, sosiale en omgewingsfaktore, sal bepaal tot
watter mate genetiese faktore ‘n persoon se lewe sal affekteer. Veerkrag en kulturele faktore
speel ‘n rol in hoe verslawing manifesteer in mense met genetiese vatbaarheid. Omgewing
en genetiese veranderlikes kombineer om die oorspronklike gebruik van ‘n verslawingsagent
en die oorgand van gebruik na verslawing te bepaal.

Brein strukture

Breinstrukture wat deur verslawing beïnvloed word, is die wat met beloning geassosieer
word. Hierdie strukture is deel van die motiveringshiërargie en word gemodifiseer deur
verslawing. Oorstimulasie van die areas, produseer euforiese resultate (wat voortdurend
verlang word deur mense wat middels gebruik-gedrag word dus herhaal). Stres verhoog die
begeerte vir dwelms en hormone speel ‘n rol (sommige vroue het ‘n drang na nikotien tydens
menstruele siklus). Neuro-oordrag en interkonneksie tussen die hippokampus en kortikale
sisteme (brein beloning strukture) word deur verslawing geaffekteer. ‘n Vorige ervaring van
beloning, sal drange vir hierdie middels veroorsaak en dus deelname aan verslawing gedrag.
Langtermyn gebruik van middels versteur die manier hoe belangrike breinstrukture
saamwerk, om gedrag wat verwant is aan middelgebruik, te beïnvloed (kan tot toleransie lei).
Breinveranderinge kan tot verslawing, of die behoefte om middels kompulsief te gebruik, lei.
Veranderde impulsbeheer, ingeperkte oordeel en die patologiese soeke na beloning is die
resultaat van disfunksie van geheue, motivering en beloningfunksies van witstofkonneksies
tussen die frontale korteks en beloningstrome.

Neuro-oordragstowwe

Belonings wat deur middels geproduseer word is gewoonlik meer plesierig as die wat
natuurlik geproduseer word. Tydens gebruik van sommige middels kan twee tot tien keer
meer dopamien as normaalweg afgeskei word (as ‘n natuurlike beloning). Indien middel
ingeneem word deur te rook of deur ‘n inspuiting, het dit ‘n onmiddellike effek wat vir lang
periodes uitgerek kan word. Die brein onthou die plesier en stuur die persoon om dieselfde
plesier oor en oor te ervaar. Die chemiese samestelling van sommige middels, het ‘n noue
verwant met neuro-oordragstowwe wat in die brein gevind word. Die verwantskap mislei
reseptore en laat aanhegting tot en aktivering van senuwee selle toe. Afwykende boodskappe
word via die neurale netwerk gestuur. Normale kommunikasie paaie kan gevolglik versteur
word.

Dopamien

Dopamien is ‘n neuro-oordragstof wat in areas van die brein betrokke by beweging, emosie,
kognisie, motivering en gevoelens van plesier gevind word. Die brein reguleer
dopamienvlakke, deur natuurlike produksie te verminder of die hoeveelheid reseptore
betrokke by die oordrag van die inligting af te skakel. ‘n Aantal fisiese gevolge kan ervaar
word wanneer middels voortdurend en langdurig gebruik word. Dieselfde prosesse is
betrokke as by die produsering van toleransie tot middels, wat kan lei tot strukturele
veranderinge en uiteindelik breinfunksie veranderinge (skade kan permanent wees).

Psigologiese en sosiale faktore

Middelgebruik produseer oorweldigende gevoelens van plesier en welsyn, maar die as die
euforie verdwyn volg negatiewe effekte (varieer van middel tot middel). Die oorspronklike
gevoel wat geskep word, word geakkommodeer deur gevoelens van krag, verhoogte
selfvertroue en verbeterde energievlakke. Sekere middels kan ook mense minder angstig en
meer in staat laat voel in omstandighede wat hul as moeilik ervaar. Mense wat skaam en
angstig in sosiale situasies voel, kan ook middels gebruik om braafheid te gee en sosiale angs
te verminder. Stres kan as ‘n sleutelfaktor beskou word, wat tot middelgebruik lei, dit
onderhou en terugval veroorsaak in mense wat probeer rehabiliteer. Mense met stres en
verwante versteurings en depressie lyers, mag middels gebruik om algemene gevoelens, van
nie in staat wees om te cope nie, verminder. Dit word ook gebruik om prestasie/optrede in
werk, sosiale, seksuele of sport sfere te verbeter. Nuuskierigheid en groepsdruk kan lei tot
middelmisbruik en word gedryf deur mense se eie behoeftes om in te pas by sosiale groepe.
Baie mense eksperimenteer ook om te sien watter effek middels op hulle sal hê.

Wanneer middelgebruik die hooffokus van ‘n persoon se lewe word, verminder dit die
persoon se kapasiteit om begeertes en self te beheer. Daar vind fisiese veranderinge in die
breine van mense wat middels gebruik plaas, wat hul vermoë om te oordeel of besluite te
neem, die vermoë om te leer en onthou en die vermoë om gedrag te beheer beïnvloed.

Nie alle middelgebruik (selfs voortdurende gebruik), kan as patologies of klinies beduidend
gediagnoseer word nie. Hierdie mense wys min/geen waarneembare verandering in hul
vlakke van funksionering nie en langtermyn gesondheidskade word eers klinies beduidend
wanner fisiese gevolge voorkom. Sosiale- en omgewingsfaktore het ‘n groot invloed op die
moontlikheid van middelgebruik. Onvoldoende ouerlike toesig, vroeë aggressiewe gedrag en
swak sosiale vaardighede kan ‘n persoon predisponeer vir toekomstige probleme met
middelgebruik.

Middelmisbruik is ‘n beduidende gemeenskapsprobleem, aangesien dit ‘n observeerbare

impak op die sosiale omgewing het. Daar is ‘n verwantskap tussen middelgebruik en
misdaad, verlies aan vermoë om te werk, skade tot self en ander (wanneer onder die invloed
van alkohol), verlies van inhibisies of selfvernietigende gedrag. Gemeenskappe met hoë
armoede vlakke, in teenstelling met gemeenskapslede met sterk konneksies en inklusie, staan
‘n groter risiko vir middelgebruik.