Professional Documents
Culture Documents
G2gtur Handbook TR
G2gtur Handbook TR
G2gtur Handbook TR
ElKitab Ekim2010
indekiler
Teekkr ........................................................................................................... 5 Ksaltmalar ....................................................................................................... 7 1 2 Giri ............................................................................................................ 9
1.1 2.1 2.2 2.3 erik ..........................................................................................................................9 Giri..........................................................................................................................11 Yasal ereve..........................................................................................................11 Kurumsal ereve ...................................................................................................13 Giri..........................................................................................................................17 Daha yi Organizasyon, Ynetim ve Finansman iin Tavsiyeler ..............................17
ElKitab Ekim2010
ElKitab Ekim2010
Teekkr
Son iki yl sresince, Hollanda Trkiye Hkmetleri arasndaki program erevesinde Trkiyedeki istekli pek ok alma arkadayla, baarl bir ibirlii ortaya koymu bulunuyoruz. Proje kapsamnda kk ve orta lekli belediyelerde atksu artmasyla ilgili olarak eitli pilot projeler, eitimler ve alma toplantlar gerekletirildi. Bunlardan edinilen tecrbeler bu El Kitabnn gelitirilmesini mmkn klmtr. Aada belirtilen kurum ve kurulularn uzmanlarna, bu projeye katlmlar, gstermi olduklar azim ve deerli katklarndan tr teekkr bir bor biliriz: ller Bankas evre ve Orman Bakanl (OB) Trkiye Belediyeler Birlii (TBB) Umarz ki herkes bu ibirliinden bizim kadar tat almtr. Bu ibirliimizin yakn gelecekte de devam etmesini gnlden arzuluyoruz.
Sayglarmzla, Proje ekibi: Corinne van Voorden (Ameco) Nicola Bekker (Ameco) Hans Jansen (TAUW ) Mike van Boldrik (TAUW) Paul Telkamp (TAUW) Gerard Rundberg (World Waternet) Otto Ferf Jentink (World Waternet) Cavit Soydas (World Waternet) Monique van der Straaten (NL Agency) Fatih Altunkaynak (IBS) Seyla Ergenekon (IBS) Tamer Atabarut (IBS)
ElKitab Ekim2010
ElKitab Ekim2010
Ksaltmalar
AA AAT OB D&C IWA KAAD KAAT KAAY SAT SBR SVI TBB UCT Atksu Artma Atksu Artma Tesisi evre ve Orman Bakanl Tasarm ve Yapm (Design & Construct) Uluslararas Su Birlii (International Water Association) 91/271/EEC sayl Kentsel Atksu Artm Konsey Direktifi Kentsel Atksu Artm Tesisi Kentsel Atksu Artm Ynetmelii (Trk Mevzuat) Saha Kabul Testi Ardk Kesikli Reaktr (Sequence Batch Reactor) amur Hacim Endeksi (Sludge Volume Index) Trkiye Belediyeler Birlii University of Cape Town
ElKitab Ekim2010
ElKitab Ekim2010
Giri
Bu El Kitab, Hollanda Hkmeti tarafndan finanse edilen ve devletleraras bir proje olan Trkiyedeki Kk ve Orta lekli Belediyelerde Atksu Artmas iin Uygun bir Metodoloji Gelitirilmesi balkl proje kapsamnda gelitirilmitir (G2G08/TR/7/2). Projenin amac, kentsel atksu artm ile ilgili 21 Mays 1991 tarihli 91/271/EEC sayl Konsey Direktifinin uygulamaya geirilmesine katkda bulunmaktr. 2017 yl itibar ile Trkiyedeki tm kk ve orta lekli belediyelerin (2,000 ile 10,000 aras edeer nfusa sahip belediyeler 2017 ylna kadar; 10,000 ile 50,000 aras edeer nfusa sahip belediyeler ise 2014 ylna kadar) atksular artlmaldr. zel ncelikler arasnda unlar da yer almaktadr: Kentsel Atksu Artm Ynetmelii ile uyumlu ve kk ve orta lekli belediyeler iin uygun teknolojik zmlerin tespit edilmesi. Atksu artmnn ynetimi ve organizasyonunun iyiletirilmesi (su birliklerinin gelitirilmesi, ibirlii, eitim). Mevcut atksu artma tesislerinin iletim ve ynetiminin iyiletirilmesi (insan kaynaklar ve mali kaynaklarn tahsis edilmesi, etkinliin arttrlmas, eitim). Bu El Kitabnn amac, kk ve orta lekli belediyelerde atksu artm iin organizasyon, ynetim ve finansmanla ilgili aralar sunmaktr. El Kitab; atksu artma sektrnde almakta olan profesyoneller ve uzmanlar iin kaleme alnmtr (yerel, blgesel ve ulusal makamlar, belediyeler ve dier ilikili kurumlar). Kk ve orta lekli belediyeler iin Kentsel Atksu Artm Ynetmeliinde yer verilen tanm kullanlm olup, kastedilen nfus 2,000 ile 50,000 aras edeer nfusa sahip belediyelerdir. Bu, Trkiyede halen yaklak 2,500 belediyenin atksu artmna eriim ihtiyac olduu anlamna gelmektedir.
1.1
erik
El Kitab, atksu artm ile ilgili yasal ve kurumsal erevenin genel bir deerlendirmesiyle balamaktadr. Bu blmn ardndan, atksu artmnn organizasyonu ve ynetiminin iyiletirilmesi iin tavsiyeleri ieren blm ile teknolojik yaklam ve aralar kapsayan bir blm bulunmaktadr. Atksu Artma Tesislerinin (AAT) iletilmesi ve bakm, konunun nemi nedeniyle, ayr bir blmde ele alnmtr.
ElKitab Ekim2010
10
ElKitab Ekim2010
2
2.1 Giri
Bu blmde, atksularn artlmas ile ilgili yasal ve kurumsal ereve hakknda genel bir deerlendirmeye yer verilmitir. Atksularn artlmas ile ilgili grev ve sorumluluklar konusunda gelecekte karlalabilecek baz zorluklar tespit edilmitir.
2.2
Yasal ereve
Trk mevzuatnda, 21 Mays 1991 tarih ve 91/271/EEC sayl Kentsel Atksu Artm Konsey Direktifine (KAAD) dayal olarak kentsel atksu dearjn dzenleyen iki belge unlardr: Kentsel atksularn Kentsel Atksu Artm Tesislerinde (KAAT) toplanmas, artlmas ve dearjn dzenleyen Kentsel Atksu Artm Ynetmelii (KAAY). Tm meskenlerin ve sanayilerin yzey sularna yaptklar dearjlar nedeniyle meydana gelebilecek su kirliliini dzenlemek amal, Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii. T.C T.C T.C EVRE VE ORMAN BAKANLII MINISTRY OF ENVIRONMENT AND FORESTRY MINISTRY OF ENVIRONMENT AND FORESTRY Kurulu Kanunu Establishment Law Establishment Law (4856 2003) (4856 2003) (4856 2003) Kentsel Atksu Artm By-Law on By-Law on Ynetmelii Urban Wastewater Treatment Urban Wastewater Treatment (2006) (2006)
(2006)
Su Kirlilii By-Law on Control of By-Law on Control of Water Pollution Kontrol Water Pollution (2004) (2004) Ynetmelii (2004)
EVRE KANUNU ENVIRONMENTAL LAW ENVIRONMENTAL LAW (2872-1983) (2872 1983) (2872-1983) (5491-2006) (5491-2006) (5491 2006)
BLDRMLER
NOTIFICATIONS NOTIFICATIONS
Numune Alnmas ve Analiz Notification of Sample Getting Notification of Bildirilmesi Yntemlerinin Sample Getting and Analyze Methods
and Analyze Methods
Sensitive atksu artm Kentsel and less sensitive ile Tehlikeli Maddelerin Su ve water areas communique By-Law on Control of Pollution water areas communique By-Law on Control Olduu of Pollution ilgili, hassas waste daha az evresinde NedenMaterials concerning urban ve water Grown out of Dangerous Materials concerning urban waste water Grown out of Kontrol Dangerous hassas su regulation treatment regulation Kirliliin treatment alanlarna dair in the Water and Environment (2005) in the Water and Environment (2005) (2009) tebli (2009) Ynetmelii (2005) (2009) me Regulation on the Quality Suyu Elde on the Quality Etmekte The Regulation The of the Surface Water From Which Kullanlan veya of the Surface Water From Which Drinking Water is Obtained or Planned Kullanlmas Obtained or Drinking Water is Planlanan Planned to beYzey Sularnn Kalitesi to beObtained(2005) Obtained(2005) Hakknda Ynetmelik (2005) By-Law on Control of By-Law on Control of Toprak (2005) Soil PollutionKirliliinin Kontrol Soil Pollution (2005) Ynetmelii (2005)
KAATlerin ve yzey sularna yaplan dearjlarla ilgili mevzuatn ematik bir gsterimi ekil 2de grlmektedir. Her admda, her iki ynetmeliin de ilgili maddelerine yer verilmitir.
11
ElKitab Ekim2010
ekil 2de atfta bulunulan her iki ynetmeliin maddeleri Ek 1de aklanmaktadr. ekil 2de de grlebilecei zere, KAAT zincirinin en nemli admlar unlardr: Kentsel atksuyun artm gereklilikleri. Dearjlar dzenleyecek olan kanalizasyon sistemlerinin inas ve bakm ile ilgili gereklilikler. o Dearj izinlerinin verilmesi ve belediyeler tarafndan kanalizasyon sistemlerine yaplacak endstriyel atksu dearjlarnn denetlenmesi. o KAATne giren ve kan atksu kalitesinin OB tarafndan denetlenmesi. o Dearj izinlerinin verilmesi ve dorudan yzey suyundaki sanayi atksularnn OB tarafndan denetimi.
2.3
Kurumsal ereve
Dearjlar kontrol altnda tutabilmek iin etkin biimde alan bir kurumsal ereveye ihtiya vardr. Yukarda saylan admlarn, sorumluluk stlenecek kurumlar tarafndan izlenmesi gerekecektir. Bu grev ve sorumluluklar aada daha detayl olarak ele alnmtr. Genel grev ve sorumluluklar Atksu dearj ilkelerinden, sektrel dearj standartlarndan, alc ortama dearjla ilgili yasal izinlerden, Atksu Artma (AA) projelerinin denetim, izlenmesi ve onayndan evre ve Orman Bakanl (OB) sorumludur. Nitrat kirlenmesinin takibi ve denetiminden Tarm ve Ky leri Bakanl sorumludur. Kanalizasyon sistemi ve KAATlerinin tesis edilmesinden, bakmndan, iyiletirilmesinden ve iletilmesinden Bykehir Belediyesi ve dier belediyeler sorumludur. Belediyeler ller Bankasndan AAT projesinin hazrlatlmasn, inaatnn yaptrlmasn ve finansmann talep edebilirler. Bu belediyelerin AATnin proje tasarmndan, teknik danmanlk (denetim) hizmetlerinden, ihale ilemlerinden ve inaasndan ller Bankas yetkilidir.
13
ElKitab Ekim2010
2.
Atksuyun, Su Kirliliinin Kontrol Ynetmeliinin 44nc Maddesi ile Tablo 25ine uygunluunu belediyeler kontrol eder.
5. 3. Dzenli aralklarla kontrol
4.
6.
Gda/st rnleri endstrilerinde, belediye dearjlar ler ve n artma gerekip gerekmediine bakar;
zinler gerektiinde deitirilir (Su Kirliliinin Kontrol Ynetmeliinin Tablo 25inde yer verilen koullar)
14
ElKitab Ekim2010
Evsel AATnden yzey sularna yaplacak dearjlarla ilgili grev ve sorumluluklar 1. zin bavurusu OB l Mdrlne gnderilir.
4.
3.
OB l Mdrl atksuyun, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin 37. Maddesine (Tablo 5 - 21) uygunluunu kontrol eder.
5.
6.
7.
OB l Mdrl kendi blgelerindeki kamuya ait KAAT dearjlarna ilikin durum raporunu her iki ylda bir hazrlar ve OBna gnderir.
8.
9.
OB l Mdrl, belediyelerle birlikte, Ynetmeliin uygulanmas ile ilgili bir uygulama program hazrlar.
Gelecekteki zorluklar KAADnin gereklilikleri Trkiye yasalar ve dzenlemelerine dahil edilmitir; ancak, atksu direktifi ve evreyle ilgili dier direktifler konusunda daha entegre bir yaklam gelitirilebilir; Kanalizasyon sistemine yaplacak endstriyel dearjlar konusundaki izinleri belediyeler vermektedir; ancak belediyeler fiili dearjlarn kalitesini kontrol etmemektedir. Dearjlarn denetimini iyiletirmek iin, hem blgesel dzeyde hem de yerel makam dzeyinde kapasitenin iyiletirilmesi gerekir. Ynetmeliin uygulanmas konusunda iyiletirmeler yaplabilir. KAATnin operasyon performansn takip etmekten OB l Mdrl sorumludur. OB, bu grevlerin de belediyeler tarafndan ifa edilmesini tercih edebilir ancak bunun iin kapasite yetersizlii sz konusudur.
15
ElKitab Ekim2010
16
ElKitab Ekim2010
3.1
Giri
KAATlerinin gerekletirilmesinden, iletilmesinden, bakmndan ve atksu hizmetlerinin finansmanndan belediyeler sorumludur. 2,000 ile 10,000 aras edeer nfusa sahip belediyeler 2017 ylna kadar, 10,000 ile 50,000 aras edeer nfusa sahip belediyeler 2014 ylna kadar; 50,000 zeri nfusa sahip tm belediyeler ise 2012ye kadar atksu artmna eriebilmelidir. Halen atksu artmna ihtiya duyan (2,000 ila 50,000 nfusa sahip) kk ve orta lekli belediyelerin says 2,500 kadardr. Belediyelerin finansman ve yatrm taleplerini etkin bir biimde hayata geirebilmek iin organizasyonla ilgili baz tavsiyeler sunulmaldr. Organizasyon ve finansmanla ilgili etkin tedbirler dikkate alndnda, KAATlerinin iletilmesi ve bakm kayda deer biimde iyiletirilebilir. Aada operasyon ve bakmn iyiletirilmesi iin tavsiyeler sunulmaktadr.
3.2
1) Belediyeler aras ibirlii ve su birliklerinin kurulmas Kk ve orta lekli belediyelerde KAATlerinin ina edilmesiyle ilgili ortak uygulama; her belediyenin gerek ller Bankasndan, gerek OBndan gerekse dier yatrmclardan destek alarak veya destek almakszn kendi balarna tesisi ina etmesi eklindedir. KAATlerinin iletilmesi ve bakm her belediye tarafndan ayr olarak gerekletirilir. KAATlerinin kkl nedeniyle, maliyet-etkin KAATlerin hayata geirilmesi ve/veya iletim ve bakmnn uygun ekilde organize edilmesi gtr. KAATnin birden fazla belediyeye hizmet vermesi durumunda etkinlik arttrlabilecektir. Bu tr tesislerin ina edilmesi ve iletilmesi ile ilgili maliyetler bylece kayda deer biimde azaltlabilir. Belediyelerin KAAT ile ilikili yatrm, inaat, iletim ve bakm hususlarnda ibirlii yapmas durumunda kaynaklar, zellikle de insan kaynaklar, azamiye karlabilecektir. OB su birlikleri oluumunu balatm ve KAATlerinin birden fazla belediye tarafndan paylalmasn salamtr. Baz belediyeler (ller Bankasnn da nerisi ve uygun gr ile) atksu artm konusunda ibirliine balamlardr; ancak, ortaklk ierisindeki belediyelerden birisinin mali ykmllklerini yerine getirmemesi halinde ortakln aksamas ska rastlanan bir durumdur. Makul ve salam bir ibirliini destekleyecek ynetim sistemleri dnlmelidir. Su birliklerinin oluturulmas ile ilgili muhtemel ibirlii ekillerinin genel bir deerlendirmesine Ek 2de yer verilmitir.
17
ElKitab Ekim2010
2) OB, ller Bankas ve Belediyeler arasndaki ibirlii OB, ller Bankas ve Belediyeler arasndaki ibirliinin iyiletirilmesi atksu dzenlemeleri ile ilgili uygulama ve ncelikler konusunda ortak karar alnmasn destekleyecektir. Ek 3de ller Bankas iin gelitirilmi bir karar alma modeli gsterilmektedir. Bu model, optimum sre iin nerilen durumdur. Mevcut uygulamalar henz bu modelle uyumlu deildir ancak halen mzakere edilmektedirler. 3) Belediyelerin rol; kirleten der prensibi, personel Mevcut durumda bir belediye bir AAT inasna balamak konusunda inisiyatif alr ve destek iin ller Bankas (Belediyelerin byk ounluu) ya da OBndan talepte bulunur. Belediye, AATnin inas srecine dahil olmaz. Belediye ancak inaat tamamlandnda devreye girer. naat tamamlandnda, operasyon ve bakm belediyenin sorumluluu altnda organize edilir. Bu genellikle operasyon ve bakm uygulamalarnn yetersizlii ile sonulanr. Belediyeler, AATlerinin tasarlanmas ve inaat sreci ile ve inaat tamamlanan tesislerin operasyonu ve bakm ile ilgili hususlarla daha yakndan ilgilenmelidirler. Bu, sahiplik ve sorumluluk hislerini arttracaktr. Aada belirtilen faaliyetler belediyeler tarafndan gerekletirilmelidir: Kirletenlerden cretlerin toplanmas ile ilgili hususlarn organize edilmesi; bu gelirler yatrm, iletme ve bakm maliyetlerinin karlanmasnda kullanlabilir. Atksu artm ile ilgili tarifenin/verginin hesaplanmas ve ne zaman uygulanacana karar verilmesi letim ve bakm iin gereken personelin istihdam Atksu artm ile ilgili gerekliliin halka duyurulmas. 4) Fizibilite almalarnda iletim ve bakm maliyetlerine dikkat edilmesi KAATler tasarlanrken enerji, iletim, bakm, personel gibi birden fazla maliyet unsuru en azndan 35 yl gibi sreleri kapsayacak ekilde dikkate alnmaldr. Mali hususlarn fizibilite aamasnda dikkate alnmaya balanmas (rnein otomasyon ve dier enerji-etkin havalandrclar gibi) uygun kk lekli KAAT tekniklerine ilikin kararlar ciddi ekilde etkileyebilecektir. 5) naat srasndaki gzetim ve denetim nas tamamlanan KAATler kimi zaman ilk tasarma birebir uymaz. Baarsz ya da dk kalitede tesisler ina edilmesi, bakm ve tadilat iin zamanndan nce yksek tutarlarda paralar denmesine neden olur. Bu sorun, KAATlerinin inaat srasndaki gzetim ve denetimin daha kapsaml ekilde gerekletirilmesi ile zlebilir. naat srecindeki gzlem ve denetimin kalifiye personel tarafndan yaplmas salanmaldr. 6) KAATlerinin Birletirilmesi KAATlerinin belediye seviyesinde iletimi iin kalifiye personel yetersizlii sz konusudur. Bu nedenle tercih edilen, KAAT srelerinin, zellikle de komu belediyelerin KAAT srelerinin birletirilmesidir. Tesisler benzer olduunda farkl KAATleri arasnda personel deiiklii kolayca mmkn olacaktr. 7) Halkn dahil edilmesi Atksu artlmas srelerine halk daha sk dahil edilebilir. Atksu dzenlemesi/ynetimi ile ilgili karar alma srecine halkn dahil edilmesi, halkn atksu artm ile ilgili kararlln arttracak ve atksu artm ile ilgili deme yapmak zorunda olduklarn anlamalarn salayacaktr.
18
ElKitab Ekim2010
8) hale srecinin gzden geirilmesi Genel olarak Geleneksel ekil, Tasarm ve Yapm ile Kamu-zel Sektr birlii (bkz: Ek 4: ihale eitleri) olmak zere ihale eidi bulunmaktadr: Tasarm ve Yapm ile Kamu zel Sektr birlii ihale trleri halen Trkiyede uygulanmamaktadr. Geleneksel ihale eidinde inaat zerindeki denetim azami seviyede tutulabildiinden, en uygunu geleneksel eit olacaktr. Halen uygulanmakta olan ihale tr ile ilgili olarak aadaki hususlar belirtilebilir: Tasarm ncesi srete sadece yatrm maliyetleri dikkate alnmakta, iletim maliyetleri dikkate alnmamaktadr. Nihai kullanc asndan kullanm maliyetleri de en az yatrm maliyetleri kadar nem arz ettiinden, kullanm maliyetlerinin daha fazla nemsenmesi tavsiye olunur. Tasarm dahilinde her iki maliyet trnn dikkate alnmasyla, inaat ucuza tamamlanabilecek ancak kullanm maliyetleri yksek olacak bir sistemin tercih edilmesi nlenebilecektir. ok Kriterli Analiz (bkz: Ek) kullanm, eitli kriterlere dayanan bir karar alma mekanizmasn destekler. 9) Enerji maliyetlerine devlet destei Ekim 2010da, OBca AAT enerji tevii dzenlemesi yaynlanmtr. Sz konusu dzenleme gereince iletilmekte olan kentsel ve endstriyel AATlerinin enerji maliyetlerinin bir ksm finanse edilmektedir. (fiilen desteklenen yzdenin halen tespit edilmesi gerekmektedir). Belediyeler bu destek iin mracaatta bulunabilirler. 10) AAT iletilmesinde zel sektr seeneinin gz nnde bulundurulmas AATlerinin en nemli maliyet bileenleri personel ve elektrik giderleri kalemleridir (bkz: aadaki tablo). Belediyeler tesisleri kendileri iletebilecekleri gibi, iletmeyi dardan zel bir irkete de verebilirler. D kaynak kullanmnn baz avantajlar bulunmaktadr: zel sektr personel ie alm konusunda her zaman daha esnek ve personelle ilgili gider kalemlerinin kontrolnde daha etkindir. D kaynak kullanmyla ilgili bir dier avantaj ise satn almalardaki esnekliktir. Devlet almlaryla ilgili kurallar daha az esnektir ve artma tesisleri iin yedek para ve kimyasal madde almlar genellikle daha uzun zaman almaktadr. D kaynak kullanldnda alm, zel irket tarafndan gerekletirilecektir ve zel irketin kamu alm kurallarna uyma zorunluluu olmayacaktr. Aklama Enerji tketimi gc, ynetim gc, teknisyenler gc, dz iiler keltme kimyasallar Polimerler amur nakli Birim maliyet, Avro kWh ba 0,10 Ylda 24.000 Ylda 16.800 Ylda 7.000 Ton ba 200 Kg ba 3,8 Ton/km ba 0,20
11) Maliyetlerin farknda olunmas letim ve bakm maliyetlerinin tahminine destek olmak asndan Ek 5de bir tabloya yer verilmitir. Bu tablo, iletim ve bakm maliyetlerine ilikin genel bir rehber olarak dnlmelidir.
19
ElKitab Ekim2010
20
ElKitab Ekim2010
4
4.1 Giri
Trkiyedeki mevcut KAATlerinin deerlendirmesine dayal olarak, daha iyi atksu artmna ilikin genel teknik tavsiyeler sunulmaktadr. KAAT Direktifi ile ilgili hususlar dikkate alnarak hazrlanm uygun atksu artma teknolojilerinin genel bir deerlendirmesi Blm 4.3de sunulmaktadr. Blm 4.4de ise yeniliki teknikler ele alnmaktadr. Tasarm kriterleri deerlendirilmi ve nemli bir etkinlik lt olarak otomasyon konusu derinlemesine ele alnmtr. Son blmde ise AATlerinin boyutlandrlmas ile ilgili bir ara sunulmu ve letim-Bakm konusu ele alnmtr.
4.2
Trkiyedeki mevcut KAATlerinin deerlendirmesine ilikin aadaki teknik tavsiyeler sunulmaktadr: 1) Verimin tespit edilebilmesi amacyla KAATnin giri ve k suyunun sk aralklarla analiz edilmesi KAATnin gerek etkinlii bilinmemekle birlikte giri ve k suyu deerleri gereince analiz edilmemektedir. KAATnin veriminin bilinmesi son derece nemlidir. 2) Oksijen lmnn kurulmas ve oksijen giriinin kumanda edilmesi KAATlerindeki havalandrma cihazlarnn kapal olmas, sklkla karlalan bir durumdur. Bu enerji maliyetlerini drmek iin bavurulan bir yntem olsa da tesisin etkinliini kayda deer biimde azaltmaktadr. Oksijen giriini kumanda edecek online oksijen lmnn kurulmas tavsiye olunur (ayrca bkz: 3. husus). 3) KAATnin iletilmesinin iyiletirilmesi iin daha fazla online lm kurulmas Online ak lmne ek olarak, genellikle KAATlerinde online lm de kurulu deildir. Bu, KAATnin iletilmesini zorlatrr. zellikle de aktif amur tanknda bulunacak bir online oksijen lm ok nemlidir. Yzey havalandrclar, bu online oksijen lm tarafndan kumanda edilmelidir. Bylece, oksijen miktarnn KAATnin o anki ykne uygun miktarda olduundan emin olunur. Oksijen (=enerji) bu ekilde boa harcanmam olur. Genel olarak, daha fazla sayda online lm kullanlmas ile operatrlerin fazla zaman harcamasna gerek duyulmaz. Online lmlerle ilgili daha iyi bir denge kurulmas hususu dikkate alnabilir. (ller Bankasnca yaplan projelerde oksijen lm cihazlar ve dier lm cihazlar otomasyona bal olarak tesis edilmekte, ancak arzalanmas halinde baz Belediyelerce onarlmad iin kullanlmamaktadr.) 4) k suyunda klorlama gereinin deerlendirilmesi Atksu artma tesisi k sularnda bulunmas olas koliform bakterilerin halk sal zerinde yarataca riskleri azaltmak amacyla klorlama yaplmaktadr. Bu adan klorlama faydal olmakla beraber alc ortam karakteristikleri gz nne alnarak gereksiz uygulamalardan kanlmaldr. Klorlama, yzme suyu veya sulama suyuna direk dearj yapld durumlarda nemlidir. te yandan denize boalan kk bir akarsuya dearj yaplyorsa bu dearjn deniz zerindeki etkileri ihmal edilebilir dzeyde olacaktr.
21
ElKitab Ekim2010
Bu durumda, tesisin iletiminde yaplacak iyiletirmeler k suyundaki koliform ieriinin azaltlmas ynnden klorlamaya oranla daha etkin fayda salayabilir. 5) Yerleim konusunda yaplacak iyiletirmeler sayesinde inaat maliyetlerinin azaltlmas Genel olarak, KAATleri birden fazla binadan, uzun boru hatlarndan ve pek ok datm blmesinden oluur. Binalarn daha efektif bir yerleim ile birletirilmesi inaat maliyetlerini ciddi lde azaltacaktr. 6) Tasarm etkinlii Baz KAATleri gelecekte geniletilebilecekleri hususu dikkate alnarak ina edilir. KAATnin tasarlanmas ve inas aamasnda bu maliyet asndan etkin bir zm gibi grlebilir, ancak uygulamada inaat maliyetleri gereinden yksek olacaktr. Gelecekteki muhtemel byme iin kurulmu/ina edilmi olan bileenler (kt hava koullar, atksudan mtevellit kirlenmeye maruz kalma, vb. gibi nedenlerle) amortismana tabi olacak ve KAAT yenilenirken muhtemelen bunlarn da yeniden yaplmas gerekecektir. Ayrca, KAATlerinin teknii de zamanla kayda deer biimde deiebilecektir. 7) Operatrler iin emniyet tedbirleri alnmas Operatrlerin alma koullarnn optimize edilmesi iin emniyet tedbirleri alnmaldr. rnein, pompalar veya dier elektrikli cihazlar zerine bir emniyetli alma dmesi takldnda cihazdaki elektrik akmnn kontrol edilmesi salanr. Bu da, bakm almas srasnda emniyetli alma koullarnn salanmasn mmkn klar. Bir dier emniyet tedbiri ise, aktif amur tanklarndaki emniyet kordonlardr. Emniyet kordonlar yzey havalandrclar ve iticilerinin birka metre aasna balanr. Emniyet kordonlar, aktif amur tankna kazara den olduunda, den kiiyi ekmeye yardmc olur. Emniyet kordonu ekildiinde yzey havalandrclar ve iticiler durur ve bylece fiziksel yaralanmalar nlenmi olur. 8) Operatrlerin eitilmesi Genel olarak, yklenici tarafndan verilen eitim sresi azdr. Daha uzun sreli eitim verilmedilir. 9) Sulu ortamda karm askdaki kat madde (Mixed Liquid Suspended Solids) ieriinin tasarm deerinde veya tasarm deerinin altnda tutulmas 10) Susuzlatrlm amur iin bir nihai hedef belirlenmesi
4.3
Trkiyenin Kentsel Atksu Artm Direktifine uymay istedii dikkate alndnda, aktif amurlu KAATlerinin kk ve orta lekli belediyeler iin en uygun tesisler olduu grlmektedir. Daha basit ve ekonomik olarak daha etkin olan SBR (Sequence Batch Reactor Ardk Kesikli Reaktr) ve Doal artma/lagnler gibi dier artma eitleri (Ek 6daki, evsel atksularn artlmas iin kk lekli teknolojilerin listesine baknz) bulunsa da bunlar, nitrat ve fosfat giderimi ile ilgili KAAD gerekliliklerini karlamamaktadr. Aktif amurlu KAATleri e zamanl ve birden fazla blme sistemlerinden olumaktadr. oklu blme sistemleri, Hollandada, KAATleri ile ilgili akll teknolojilerin n plannda yer almaktadr. ok blmeli sistemler amurun yzmesini nler ve optimum biyolojik nitrojen ve fosfat giderimine odaklanmaktadr. Sre tercihleri ve yaplandrma ekilleri aadaki paragraflarda ele alnmaktadr.
22
ElKitab Ekim2010
ekil 3: Aerobik amura bal olarak nisbi SVI deiimi 2) Microtrix parvicella hidrofobik ve ipliksi bir bakteridir; byme hz dktr ancak birleme eilimi yksektir. Sadece yksek yal asitlerinde ve dk N ve S (mikro aerofili) oksijenli ortamda geliebilir. Microtrix parvicella oksijensiz ortamlarda geliemez ama yksek ya asitlerini absorbe etmeyi srdrmektedir. Oksijen konsantrasyonu 1.5 mg/lden fazla olan bir aerobik tank ve yeterince yksek aerobik amur oran k suyunda dk amonyak konsantrasyonu salayacaktr. Bu, Microtrix parvicella iin dezavantaja neden olacaktr. 3) Ayrca, anaerobik tanktaki (mevcut ise) ve n denitrifikasyon tankndaki piston akm koullar (mevcut ise) floktaki ya asitlerinin nfuzunu destekler ve bunlar aerobik tanktaki Microtrix parvicella iin daha az uygun hale getirir.
23
ElKitab Ekim2010
4) Ayrca, anaerobik tanktan sonra konulacak, belirli bir asgari temas sresine sahip bir n denitrifikasyon tank da doru bakterinin oluumunu kolaylatrr ve ezamanl koullarn yokluu nedeniyle Microtrix parvicella geliimini nler. Sabit anoksik reaktrde Microtrix parvicella oalamaz ama yksek ya asitlerini absorbe edebilir. Ancak, dier mikroorganizmalar da ayn koullar altnda yksek ya asitlerini absorbe edebilmektedir. Ama bu organizmalar oalabileceklerinden daha rekabet edebilir hale geleceklerdir. Kullanlacak bir n denitrifikasyon tank, uygun floklasyon bakterisinin seilmesine katkda bulunur. Piston akm konfigrasyonu gradiyent bir alt tabakaya neden olur bu da COD ve (yksek) ya asitlerinin flok tarafndan absorbe edilmesini salar. 5) Muhtemelen, kn nitrifikasyon yazn ise denitrifikasyon iin fakltatif bir tanka ihtiya duyulacaktr. Bu, atksudaki BO/N oranna baldr (bkz: paragraf 5.2.4). zetle Microtrix parvicelladan kaynakl amur yzmesi sorunlar sadece dk scaklklarda (< 15 C) sz konusudur. Yaz aylarnda, Microtrix parvicella sorunu sz konusu deildir. Bu ipliksi bakteri 15 C ve zeri scaklklarda farkl bir ekil alacak ve artk amur yzmesi sorununa katks olmayacaktr. Pratikte bu, 15 C zeri scaklklarda aerobik amur orannn ve amonyak konsantrasyonunun (amur yzmesinin nlenmesi asndan) kritik nem arz etmeyecei anlamna gelmektedir.
ekil 4: Phoredox ve UCT srelerinin ematik gsterimi Bu iki konfigrasyon arasndaki tek (ancak mutlak) fark geri dn amurunun ve A geri devrinin giri noktas yeridir. Phoredox srecinde; geri dn amuru anaerobik tanka geri devir ettirilir. UCT srecinde ise geri dn amuru aerobik tanka geri devir ettirilerek anaerobik tanka ayr bir geri devir ile iletilir (A geri devri). Phoredox srecinde, anaerobik reaktrn bir blm, nitrat ieren dn amurunun geri devir edilmesi nedeniyle, anaeorobik ortam anoksik olacaktr. Bu, zellikle dk scaklklarda ve fazla yk altnda meydana gelir. Bu nedenle, Bio-P sreci sekteye urar. zellikle de k aylarnda k akndaki fosfat konsantrasyonu yksek olabilir. Kstl fosfat uzaklatrma etkisi birka hafta srebilir. UCT sreci sabit oksijensiz tankta denitrifikasyon ileminin tam olarak gerekleebilecei ekilde tasarlanmtr. Bu ekilde, anaerobik tank yl boyu oksijensiz kalabilecektir. Bunun avantajlar aada sralanmtr: UCT srecinde daha az kimyasal kullanlr (ya da hi kimyasal kullanlmaz). UCT sreci bu nedenle Phoredox srecinden daha sreklidir. Sistem, dn amur akndan bamszdr.
24
ElKitab Ekim2010
Tm ya asitleri biyolojik P giderimi ilemi iin kullanlacaktr ki bu da k suyundaki P konsantrasyonunu drr. Fosfor giderim ileminin daha etkin olmasnn yannda, denitrifikasyon ilemi iin daha fazla BO bulunduundan, denitrifikasyon sreci de daha hzl gerekleir.
ekil 5 Yukardaki ekilde, ihtiya duyulacak blmelerin miktarn temsil eden alan bulunmaktadr: 1. Hi sabit anoksik hacim gerekmiyor ezamanl (BO/N oran yaklak > 5) 2. Sabit anoksik hacim gerekiyor (BO/N oran yaklak > 2.5 ve < 5) 3. Sabit anoksik hacim ve fakltatif hacim gerekiyor (BO/N oran yaklak < 2.5) Ksaca, yukarda belirtilen BO/N oran iin, bir karusel sistemi gibi, yaklak olarak 5 adet ezamanl blme kullanlabilir. BO/N oran yaklak olarak 5den kk ve yaklak olarak 2.5dan byk bir sistem iin iki blmeye ihtiya duyulur. BO/N orannn daha da dk olmas durumunda nc bir blmeye ihtiya duyulur. ki izgi, iyi bir nitrojen giderimi salanabilmesi iin gerekli olan aerobik ve anoksik hacmin yzdesini gstermektedir. rnein BO/N oran 4 ise, yaklak %30 anoksik ve %70 anaerobik hacme ihtiya duyulur.
25
ElKitab Ekim2010
UCT Prosesi
spuislib
ekil 6 Anaerobik reaktrde, bio-P bakterisinin seimi gerekleir. lk anoksik reaktrde (Anox 1) n denitrifikasyon ilemi gerekletirilir. Bu reaktrde, dn amurundaki nitrat, oksijensiz tanktaki artk biyo-znr KO kullanlarak uzaklatrlr. Daha sonra nitrat iermeyen amur anaerobik tanka geri devir ettirilir (A geri devri). Bu srete, uucu ya asitleri tamamen bioP bakterisi iindir. kinci bir anoksik reaktrde (Anox 2) aerobik reaktrde olumu olan nitrat denitrifikasyona tabi tutulur. Aerobik reaktrde nitrifikasyon gerekleir ve biyoznr KOnin kalan da zlr. Oluan nitrat (B geri devri ile) aerobik reaktrden anaerobik tanka geri devir ettirilir ve orada nitrat alnr. Bu sistemde, tm uucu ya asitleri bio-P bakterisi iin faydal olacaktr. Bu sistemde biyolojik fosfat artmasnn nitrojen artmasndan daha nce gereklemesi de bu yzdendir. Hollandada UCT prosesi genel olarak Kimyasal-Biyolojik Nitrat ve Fosfat Artm ilemi ile birlikte kullanlr (UCT-BCFS prosesi). BCFS prosesi
spuislib
ekil 7
26
ElKitab Ekim2010
Giri suyu anaerobik alana giri yapar. Oksijensiz alandan sonra atksu ve amur karm selektrden (temas tank), anoksik alan 1den (sabit anoksik reaktr), anoksik alan 2den (fakltatif reaktr) ve aerobik reaktrden balayarak dier blmelere girer. Proses, farkl geri devir aklarnn (Geri devir A, Geri devir B ve Geri devir C) kumanda edilmesiyle dzenlenir. En son aerobik reaktr oksijenle dzenlenmitir. Oksijensiz blmdeki fosfata zengin suyun bir syrc tank (stripper tank) yardmyla alnmas sonucu fosfor daha da giderilmi olur. Bu fosfata zengin suya bir metal solsyonu eklenir ve su kelmenin gerekleecei amur koyulatrcsna gnderilir. Phoredox prosesi
spuislib
ekil 8 Anaerobik reaktrde, bio-P bakterisinin seimi gerekleir. lk anaerobik reaktrde (Anox 1) n denitrifikasyon gerekletirilir. Nitrat, aerobik reaktrden Anox 1e doru olan resirklasyonla beslenir. lk aerobik reaktrde nitrifikasyon gerekleir ve kalan biyoznr KOde zlr. Geri devrin snrlandrlmas amacyla kalan nitrat ikinci bir anaerobik reaktrde (Anox 2) denitrifikasyon ilemine tabi tutulur. Bundan sonraki aerobik reaktrde amur tazelenir. Geri dnen amur anaerobik reaktre geri devir ettirilir. Anaerobik tankn ilk blm anoksik olacaktr nk dn amurunda halen bir miktar nitrat bulunmaktadr. Bu sistemde, uucu ya asitlerinin bir blm bio-P bakterisi iin deil, denitrifikasyon ilemi iin faydal olacaktr. Bu sistemde, nitrojen artmas biyolojik fosfat artmasndan daha nceliklidir. Orijinal Phoredox prosesi tamamen piston akl reaktrlere dayaldr ki bu da 5 farkl reaktre neden olur. Hollandada hemen her zaman, son reaktr bir karusel reaktr halinde birletirilmitir (e zamanl nitrifikasyon/denitrifikasyon). Bu karusel reaktr ierisinde de ayn alanlar fark edilebilir. Aadaki ekilde, Phoredox prosesi Hollandada kullanld ekliyle gsterilmektedir.
27
ElKitab Ekim2010
spuislib
ekil 10
28
ElKitab Ekim2010
E zamanl nitrifikasyon/denitrifikasyon ilemi tek bir reaktrde gerekleir. Reaktr bir veya birden fazla aerobik ve anaerobik alanlar ieren bir sirklasyon reaktrdr. Bu farkl alanlardan tr, proses koullar aerobik ve anoksik koullar arasnda srekli olacaktr. Ezamanl prosesle son derece dk nitrat konsantrasyonlar elde edilebilir. Ezamanl olmayan proseste yksek SVI salanr. Bu nedenle, kelme tanklar 150 mg/l gibi bir SVI iin tasarlanmaldr. UCT veya Phoredox prosesi iin tasarm SVIs 120 ml/gdir. Bio-P giderim ilemi amacyla, sirklasyon sisteminin ncesinde ayr bir anaerobik tank kurulmu olmaldr.
4.4
Yeniliki Teknikler
Bir nceki blmde, son teknoloji amur sistemlerine odaklanlmtr. Bu sistemlerin haricinde piyasada yeniliki bir takm teknikler de bulunmaktadr. Bu blmde, bu yeniliki tekniklerden bazlar ele alnacaktr. Anammox, Oland, SHARON, DEMON ve BABE Bunlarn tm, atksularn denitrifikasyonu ile ilgili tekniklerdir. Bu sistemler, geleneksel aktif amurlu sistemlere kyasla daha az oksijen tketirler ama rtlm amurun suyunun alnmasndan elde edilen atksu gibi sadece nitrojen konsantrasyonu son derece yksek sular iin kullanlabilirler. Ayrca bu yeniliki sistemlerin iletilmesi de geleneksel aktif amurlu sistemlerin iletilmesine kyasla ok daha karmaktr. Atksuyun bu tekniklerden herhangi biriyle ileme tutulmasyla aktif amur tesislerine gelecek olan sulardaki nitrojen oran kayda deer biimde azaltlm olacaktr. Bu tr teknikler maliyet asndan sadece anaerobik rtme tanklarna sahip byk KAATlerinde etkindir. O nedenle, bu teknikler kk ve orta lekli belediyeler asndan uygun deildir. Kum filtresi k suyu kriterlerinin dk olduu durumlarda (rnein N < 5 mg/l ve P-total < 0,5 mg/l gibi) kum filtresi kullanlabilir. k suyunun hassas blgelere dearj edildii durumlar buna bir rnek olabilir. Kum filtresi, nitrojen, fosfor ve askda katlarn daha da azaltlmas iin (ikinci) keltme tanklarndan sonra bir son artma ilemi olarak konulabilir. MembranBioReaktr (MBR) MBR kullanlarak yksek k suyu kalitesi salanabilir. MBRn kaplad alan son derece kktr. Bu da MBR yntemini kullanlabilir alann az olduu ya da arazi fiyatlarnn yksek olduu durumlarda tercih edilir klar. Yksek enerji tketimi, yksek yatrm maliyetleri ve iletmenin karmakl MBRn dezavantajlardr. Kk ve orta lekli belediyeler iin MBR ancak ve ancak geleneksel aktif amur sistemleri iin gereken alana sahip olunmamas durumunda dnlmelidir. NeredaTM Bu yeniliki teknikte bakteri flok eklinde deil, kompakt granller halinde geliir. Ayrca keltme tanklarna ihtiya duyulmayacandan enerji tketiminin kayda deer biimde azalaca ve daha az alana ihtiya duyulaca belirtilmektedir. Bu teknik umut verici olmakla birlikte, henz tam kapsaml olarak kantlanmamtr. Nereda tekniinin geleneksel aktif amurlu sistemlerden daha karmak olmas muhtemeldir ve gvenilirlii de henz bilinmemektedir. u aamada, kentsel atksularn artlmas amal ilk tam lekli kurulumu Hollandada bulunmaktadr. 2011 ylnda devreye sokulmas planlanmaktadr. Bu teknik (imdilik) kantlanm bir teknik olmadndan, bu aamada Trkiyede uygulanmas tavsiye edilmemektedir.
29
ElKitab Ekim2010
Yukarda aklanan yeniliki tekniklerin yan sra, Yeni Sanitasyon (ya da Merkezi Olmayan Sanitasyon) ad verilen bir yeniliki teknik daha bulunmaktadr. Yeni Sanitasyon teknii ev ierisinde kaynanda ayrma esasna dayanmaktadr. Ev ierisinde farkl atksu aklar arasnda ayrm yapmak mmkndr. yle ki: Siyah su (idrar, dk ve bir miktar sifon suyu ierir ve konsantre bir aktr) Gri su (mutfaktan, banyodan, amar makinesinden gelir ve nispeten daha az kirli bir aktr). Yamur suyu (en az kirli aktr)
Yamur suyu
ekil 11 Trkiyedeki mevcut durumda yamur suyu zaten siyah ve gri sulardan ayr tutulmaktadr. Ancak, konsantre siyah su yine de daha az kirlilik ieren gri su ile karmaktadr. Yani, kirlilii yksek ak, grece daha az kirli ak ile kartrlmaktadr. (rnein vakumlu tuvaletlerden elde edilen gibi) konsantre siyah su neredeyse tamamen besin maddeleri, patojenler, tbbi ilalar ve hormonlar ierir. Siyah suyun, grece daha az kirlilik ieren gri sudan ayr tutulmas biyo-gaz retimi, fosforun geri kazanlmas ve istenirse, ila ve hormonlarn gereken ekilde ele alnmas gibi frsatlar beraberinde getirir. Yeni Sanitasyon teknii evin ierisinde baladndan, ancak yeni kentsel alanlarda ve geni kapsaml yenileme projelerinde dikkate alnabilecektir.
30
ElKitab Ekim2010
4.5
Tasarm Kriterleri
Bu blmde bir atksu artma tesisinin farkl blmleri ile ilgili tasarm kriterlerinin genel bir deerlendirmesine yer verilmitir.
4.4.1 Izgaralar
Izgara genilii: 6 mm (veya daha az) En az 1 zgara,(ift zgara olmas tercih edilir) Beton korumas Malzeme: elik IP65 (3 mm kalnlk) Kanal kaplamak iin alminyum Tasarm yamur suyu akna gre yaplmtr Bir by-pass dnlmelidir Izgara %95den fazla altrlmaldr Kanaldaki seviye fark ve ak
4.4.3 n keltme
Azami tank ap: 30 ila 45 metre Yzey yk: 2-4 m/saat (ortalama 2,5 m/saat) Derinlik: 1,5 ila 2 metre kan amur konsantrasyonu: %0,5 ila 2,0 Bileen Katlar KO BO Toplam P Toplam N BO:N:P nceden belirlenmi k deeri n keltme olmadan %0 %0 %0 %0 %0 24:6:1 BO/N = 4,0 Normal n keltme %30-40 %25-35 %20-30 %10-20 %5-10 21:6:1 BO/N = 3,5 keltili %60-80 %35-60 %45-70 %60-90 %15-30 10:5:1 BO/N = 2,0 Gelimi n artma (PE) %60-90 %30-60 %40-50 %20-35 %10-30 13:5:1 BO/N = 2,6
31
ElKitab Ekim2010
32
ElKitab Ekim2010
Nitrifikasyon tank Dnmler: NH4+ -> NO2- ve NO2- -> NO3 Oksijen ierii > 1.0 2.0 mg/l Optimum pH deeri: 7.0 8.0 Yeterli aerobik amur ya (scakla ve amur ykne baldr). 10 Cde nitrifikasyon iin 10 gnlk bir asgari aerobik amur ya gerekecektir. Bu, azami 0.15 kg BO/kg DS.gn amur ykne eittir. Zehirli madde yok. Tercihen dk NH4 ierii ve NO2 ierii olmaldr. Aerobik hacim en az %80 olmaldr. Nitrifikasyon tanknn bykl, azami amur yk 0.15 kg BO/kg DS.gn olacak ekilde tasarlanmaldr. (scaklk, DS ierii, vs. ile balantl olarak, elde etmek istenilen asgari aerobik amur yana bal olarak). Nitrifikasyon hz ounlukla DS ierii, scaklk ve pH deerine baldr.
ekil 12 Bu iki temel grup altnda, farkl zelliklere sahip farkl sistemler yer alr. Temel hususlardan birisi, oksijen giriiyle balantl enerji tketimidir. En yaygn kullanlan havalandrclar iin oksijen ile enerji kullanm arasndaki iliki aadaki tabloda verilmitir. Havalandrc tr Difzrl havalandrc: plakal (ufak kabarcklar) Difzrl havalandrc: diskli (ufak kabarcklar) Yzey havalandrc: Dikey aft dk hz (etkinlii yksek) Yzey havalandrc: Dikey aft dk hz Yzey havalandrc: Dikey aft (yksek hzda dndrlrken) Yzey havalandrc: rotor kW bana O2 girii 4,5 5,5 kg O2/kW 4,0 5,0 kg O2/kW 2,0 2,2 kg O2/kW 1,6 1,8 kg O2/kW 1,4 1,6 kg O2/kW 1,2 1,7 kg O2/kW
33
ElKitab Ekim2010
Difzrl havalandrclar ve yzey havalandrclarnn iletilmesi ile ilgili hususlar aadaki tabloda ele alnmtr. Aklama Gvenilirlik Bakma elverililik Uygunluk Srdrlebilir enerji tketimi Srdrlebilir ses ve koku Deneyim kame edilebilirlik Kapasite Difzrl Havalandrc ++ + +++ +++ +++ ++ + +++ Yzey Havalandrcs (dikey aft) +++ +++ +++ + +++ +++ +++ +++
Ak hz < 1 cm/saniye kelme sresi (HRT) 3-4 saat Yzey keltme tank (m2) = giri debisi (m3/h)/ yzey yk (m/h) Ortalama yan derinlik: 1.5 2 metre k amurunun ortalama konsantrasyonu: 0,8 % ds ap; Merkez datm yaps /Clifford (giri: keltme tanknn apnn %15 ila %20si) Derinlik; Merkez datm yaps/Clifford: keltme tanknn yan derinliinin 2/3 Merkez datm yaps/Cliffordda floklasyon iin gereken sre: 3 ila 5 dakika ap > 40 m keltme tanklar: amurun giri yn ile k yn arasnda ksa devreyi nlemek iin deflektr tasarlanr. Deflektrn ap merkez datm yapsnn/Cliffordun 1,1 ila 1,2 katdr Deflektrn kenar ile merkez datm yapsnn/Cliffordun derinlii arasndaki mesafe > 1 m olmaldr. Deflektrn taban ile tankn taban arasndaki mesafe > 1 m olmaldr. keltme tank kprsyle ilgili olarak: o keltme tank ap < 30 m: kpr uzunluu = 0,5 x keltme tank ap o keltme tank ap 25 ila 40 m: kpr uzunluu = 0,75 x keltme tank ap o keltme tank ap > 40 m: kpr uzunluu = 1 x keltme tank ap
34
ElKitab Ekim2010
Optimum pH 6,5 ila 7,5 KO: N:P 1000:5:1 Zehirli bileim yok rtcnn duvar yzeyi izole edilmi olmaldr (scaklk srtmesi en az 3 m2/K/W Kontrol iin menhol konulmas gerekecektir (1 x 1 m) rtcnn tipi ile rtcde kullanlan malzeme projeye uygun olarak seilmelidir.
35
ElKitab Ekim2010
Belt pres seilmesi durumunda, hava artm ile ilgili nlemler alnmaldr.
4.6
Otomasyon
4.6.1 Giri
Otomasyon sistemlerinin kullanm tesislerin etkinliini somut biimde arttracaktr. Kk ve orta lekli belediyelerdeki KAATlerinin bileenleri genellikle elle alp kapatlr. Basit kumandalar ve zamanlayclar kullanlarak makinelerin ileyii ve kumandas ok daha kolay ve etkin hale getirilebilir. Karmak donanm ya da yazlm kullanmaya gerek yoktur. Akll proses kontrol ekipmanlar ve ayarlamalar ile operatrlerin srtndaki ar i yk hafifletilebilir (bunlar 24 saat kullanlabilmektedir). Ayrca, KAATnde sistemlerin otomatik olarak iletilmesi ile enerji tasarrufu da salanabilir: Daha kaliteli lm ekipmanlar kullanlmas ve ekstra anahtar seviyelerinin uygulanmas ile tamalar ve pompalarn kuru almas riskleri nlenebilir. Daha fazla lm sensr (Seviye, Oksijen, ak) kullanlmas, kumanda cihazlarndan daha fazla geri bildirim alnmas ve srecin daha lineer klnmas ile sistemde daha kararl bir sre ilemesi salanabilir. Srete sk dalgalanma olmas, geri bildirimsiz olarak makinelerin ska alp kapatlmas sreten istenilen sonularn alnmasn gletirir. Tesis bileenlerinin bir enerji deerlendirmesine tabi tutulmas ve makinelerin enerji asndan daha etkin alternatiflerinin belirlenmesi ile iyiletirmelerin artaca, enerji talebinin azalaca ve bylelikle yllk operasyon maliyetlerinin de decei beklenir. Online lm ekipmanlar ve otomasyon proses kontrol ekipmanlarnn eklenmesi gibi, son derece basit ve ufak bir takm deiikliklerle mevcut KAATlerinin ileyii ok daha etkin hale getirilebilir. Temel olarak, kk KAATleri aada belirtilen lm ve kumanda aralar ile donatlm olmaldr. Bu, iletme ve bakm masraflarn azaltacaktr. Seviye anahtar Seviye sensr Debi sensr Oksijen sensr Kumanda cihaz
36
ElKitab Ekim2010
Daha byk kurulumlarda unlar gerekebilecektir: Proses Lojik Kumandalar SCADA ve olay kaytlar Alarm ve uyar sistemleri letiim sistemleri A Uzaktan kumanda
ekil 13 Amonyum/oksijen kontroll dzen Amonyum/oksijen kontroll dzen kademeli-otomasyon olarak aklanabilir. Bunun anlam: havalandrclar bu dzende de oksijen kontroll dzene gre kumanda edilir ancak oksijen kontrol deeri amonyum kontroll dzen tarafndan belirlenir. Aktif amur tankndaki amonyum konsantrasyonu llr. llen bu konsantrasyon ayarlanm bir amonyum kontrol deeri ile karlatrlr. llen amonyum konsantrasyonu, ayarlanm amonyum kontrol deeri ve amonyum konsantrasyonundaki deiim trendi arasndaki farka bal olarak, PI-kumanda cihaz %0 ile %100 arasnda deien bir sinyal gnderir. Amonyum kontroll dzenin salad bu k deeri oksijen kontrol deerini belirler. Oksijen kontrol deeri, snrlayc kullanlarak iki deer arasndaki bir aralk olarak tanmlanabilir. Bunu takiben, havalandrma bir nceki blmde oksijen kontroll dzenle ilgili ksmda anlatlan ekilde gerekletirilir. Kontrol dzeni aadaki emada gsterilmitir.
37
ElKitab Ekim2010
ekil 14 Nitrat/amonyum/oksijen kontroll dzen Nitrat/amonyum/oksijen kontroll dzen de kademeli otomasyon olarak aklanabilir. Bu kontrol dzeninde, amonyum kontrol deeri, aktif amur tankndaki nitrat konsantrasyonu ile belirlenir. Oksijen kontrol deerini ve dolaysyla, oksijen kontroll dzeni de amonyum kontrol dzeni belirler. Sonuta oksijen kontroll dzen havalandrclara bir sinyal gnderir. Aktif amur tankndaki nitrat ierii llr. Eer nitrat konsantrasyonu nceden ayarlanm deerden (kontrol deerinden) yksekse, amonyum kontrol deeri nceden belirlenmi bir deer kadar arttrlacaktr. Eer nitrat konsantrasyonu nceden belirlenmi deerden dkse, amonyum kontrol deeri nceden belirlenmi bir deer kadar drlecektir. Nitrat ierii belirlenmi minimum ve maksimum deerler arasndaysa, amonyum kontrol deeri minimum ve maksimum amonyum deerlerinin ortalamas olacak ekilde ayarlanr. Kontrol dzeni bir nceki blmde amonyum/oksijen kontroll dzenle ilgili ksmda anlatlan ekilde gerekletirilir. Kontrol dzeni aadaki emada gsterilmitir.
ekil 15
38
ElKitab Ekim2010
4.7
TAUW, AATlerinin boyutlandrlmas iin bir Excel hesap tablosu kullanmaktadr. Mevcut tesislerin k suyunda bulunan toplam-N deerinin yllk ortalamasnn hesaplanmasnda da kullanlabilir (geriye doru hesaplama). Mevsime bal yklerin etkileri de bu arala hesaplanabilir. Aktif amurla ilgili hesaplamalar Alman HSA modeline dayaldr. Hesaplama ynteminde, nitrifikasyon ilemi scakla bal bir sre olarak dnlmtr; bu adan statik dnm olarak dnlen HSA modelinden farkllk gsterir. Amonyaktan oluan nitrat, k nitrat deeri iin HSA hesaplamasnn girdisidir. Bu azot uzaklatrma modeli, scakln tasarm scaklnn altnda seyrettii bir dnem olsa dahi, yllk ortalama toplam N k deerini hesaplayabilme imkan salar. Bu yntemle farkl sre konfigrasyonlar (UCT, mUCT, BCFS, Phoredox ve karusel) boyutlandrlabilir ve uygulanabilir. HSA modelinin yan sra bu yntemde, rnein havalandrma ve keltme tanklar iin birer modl gibi, eitli dier modller de yer almaktadr. Kullanm kolayl salamak zere, hesap aracna bir de gezinti ubuu eklenmitir. Bu hesap ynteminin kullanlmas ile KAATnin kat zerinde boyutlandrlmas gerekmeyeceinden zamandan da tasarruf salanr; bu yntem ancak ve ancak modelin arka plan yeterince anlalyorsa ve kullanc sonularn nasl yorumlanmas gerektiini biliyorsa kullanlmaldr. Aksi taktirde, yaplan tasarmn uygun olmama riski olduka yksektir. TAUW Hesap Yntemine ilikin bilgiler Ek 7de yer almaktadr.
39
ElKitab Ekim2010
40
ElKitab Ekim2010
5
5.1 Giri
letme ve Bakm
Etkinlik nlemlerine, planlamaya, iletme, ynetim ve finansla ilgili hususlara gereken dikkat ve zenin gsterilmesiyle KAATlerinin iletim ve bakm kayda deer biimde iyiletirilebilecektir. Bu blmde, dikkate alnabilecek nerilerin genel bir deerlendirmesine yer verilmitir.
5.2 letme
KAATlerinin iletmesinde odaklanlmas gereken noktalardan bazlar unlardr: 1) zleme k suyunun standartlara uygun olduundan emin olunabilmesi iin k suyundan dzenli olarak rnek alnmas gerekecektir. Kalitenin takip edilmesi ile enerji tketimi de daha etkin biimde organize edilebilecektir. 2) Otomasyon Otomasyon operatre dzenli bilgiler salar; bu bilgiler tesisin performansnn iyiletirilmesinde kullanlabilir ki bu da hem k suyu kalitesinin daha yksek olmasn hem de tesisin etkin biimde kullanlmasn salar. 3) Personel, ibirlii, bilgi alverii Atksu artma tesislerinde, gerekli bilgi ve deneyime sahip, eitilmi personel altrlmal Dzenli aralklarla toplantlar dzenleyerek, operatrler ile bakm personeli arasnda bilgi alverii salanmal, Komu belediyelerin tesisleri arasnda ibirlii balatlmaldr.
4) Klavuzlar ller Bankas belediyelere, artma tesisleri iin iletme el kitaplar temin eder.
5.3 Bakm
KAATlerinin bakmnda odaklanlmas gereken noktalardan bazlar unlardr: 1) Bir bakm plan gelitirilmesi (Dijital) bir bakm plan gelitirilmeli. Gnlk bakm ilerini tanmlanmal. rnein be sene gibi bir srenin bakm plan nceden gelitirilmeli (tesisin blmlerinin alma saatlerini esas alarak). Bakm planna dayal olarak finansman planlanmal. Bakm iin kullanlan ekipmanlara (aletlere) iyi baklmal.
41
ElKitab Ekim2010
2) Personel, ibirlii, bilgi alverii Atksu artma tesislerinde, gerekli bilgi ve deneyime sahip, eitilmi personel altrlmal. Dzenli aralklarla toplantlar dzenleyerek, operatrler ile bakm personeli arasnda bilgi alverii salanmal. Komu belediyelerin tesisleri arasnda ibirlii balatlmal.
42
ElKitab Ekim2010
Ekler
Ynetmeliklerin Balca Maddeleri Su Birliklerinin Organizasyon ekilleri AA Karar Alma Modeli hale ekilleri AATlerinin letme ve Bakm Maliyetleri Atksu Artlmas ile lgili Kk lekli Teknolojiler Tauw Hesap Yntemi
Ek 1 Ek 2 Ek 3 Ek 4 Ek 5 Ek 6 Ek 7
43
ElKitab Ekim2010
44
ElKitab Ekim2010
45
ElKitab Ekim2010
Madde 12, aadaki hallerde daha az hassas blgelerdeki 2.000-10.000 e deer nfus toplama alanlarnda ikincil artma konusunda o kadar kat deildir: Bu tr dearjlarn Ek IIde (Ynetmelikte) belirtilmi kontrol prosedrlerine uygunluu gsterilmise Bu tr dearjlarn evreyi olumsuz etkilemeyeceine dair kapsaml almalar bulunuyorsa bu almalarn sonularn belediye en azndan ylda bir OBna gnderecektir. OB, daha az hassas alanlarn belirli aralklarla (drt yl gemeyecek ekilde) gzden geirilmesini salayacaktr. Madde 14 takip ve kontrol hususlarn ele alr: Dearjlarn uygunluunu takip etmekten OB l Mdrl sorumludur. Ek IIIde sralanm sanayi sektrlerinin atksu dearjlarn takip etmekten belediye sorumludur (biyolojik olarak paralanabilir bileenler ieren ve Ynetmelikte direkt dearjna izin verilmi olanlar). OB l Mdrl, kontrol bilgilerini iki ylda bir veya talep zerine OBna gnderecektir. Madde 15 deerlendirmeyi ele alr: OB l Mdrl, her iki ylda bir kendi sorumluluk alanlar dahilindeki tm KAAT dearjlarnn durum raporunu hazrlayarak OBna gnderir. OB l Mdrl, ynetmeliin belediyelerle ibirlii halinde uygulamaya konulmas iin bir uygulama program hazrlar. OB blgelerden gelen sonular her iki ylda bir deerlendirir. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Madde 26 lm ve kontrol sorumluluu ile ilgilidir: Atksuyun miktar ve kalitesinden ve kirliliin verilen atksu dearj deerlerine drlmesinden KAATnin sahibi olan belediye sorumludur. Veriler belediye tarafndan sene sreyle saklanacaktr. OB l Mdrlkleri bu faaliyetlerin gerekletirilip gerekletirilmediini kontrol eder ve kendi lmleriyle karlatrr; OB tarafndan yaplacak bu lmler belediye tarafndan denecektir. Madde 32, Tablo 21e atfta bulunarak, evsel dearjlarla ilgili standart ve deerleri sunar. Dearj standartlar, BO5 yklerine veya bunlara karlk gelen nfuslara gre drt kategori altnda tanmlanmtr. Standartlar yk/nfus oran arttka daha katlar. Ancak, sadece BO5, KO, AKM ve pH parametrelerini ele alr. KAA Ynetmeliinin en yakn tarihte yaynlanm ynetmelik olmasndan tr, Tablo 21deki bu deerler, KAA Ynetmeliinin Tablo 1i ve Tablo 2sinde yer verilen deerlerden farkllk gsterir. Yeni KAATleri KAA Ynetmeliinin Tablo 1i ve Tablo 2sinde verilen deerlere uygun olmaldr; mevcut KAATleri ise Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin Tablo 21de verilen deerlere uygun olmaldr. Dearj izni ile ilgili 37. Maddeye gre: Evsel ve endstriyel atksu dearjlarnn her trls iin OB l Mdrlnden dearj izni alnmaldr. OB l Mdrlnden alnan izin be yl sreyle geerlidir. zin konusunda, Tablo 5 21deki standartlar/deerler/kriterler esas alnr. Geerlilik sresi: snrlamalarn bildirilmesinden itibaren on iki aydr. Madde 39da izinlerle ilgili snrlamalar ve izin iptalleri ele alnr. Dearj izninin sresi getiinde, iki kat ceza verilir ve gerekli dzeltmelerin yaplmas iin sre tannr. irket buna ramen gerekli boaltma koullarn salayamazsa, dearj izni iptal edilir. Madde 40 izin sreci ile ilgilidir: dare, izin bavurusu tarihinden itibaren en ge 2 ay ierisinde izni vermelidir.
46
ElKitab Ekim2010
zin belgeleri dzenli aralklarla yenilenir. Bu yenileme srasnda, belirtilen deerlerde deiiklik olup olmad, atksu ve kirlilik miktarlar, gerekli teknolojinin uygulanm olup olmad, nlemlerin alnp alnmad, bakaca nlem alnmas gerekip gerekmedii ve lm programlar kontrol edilir. Yukarda belirtilen hususlarla ilgili herhangi bir deiiklik varsa bavuru sahibi izin ilemlerine batan balamal ve yeni batan izin belgesi edinmelidir.
47
ElKitab Ekim2010
48
ElKitab Ekim2010
Bileik KAAT iin organizasyon ekilleri KAATnin iletme ve bakm sorumluluunu, belediyelerden biri stlenir
Muhtemel dar boazlar Sorumluluk stlenmemi olan belediye iletme ve bakm giderleri konusundaki katlm payn demeyebilir. Belediyenin yeterli kapasiteye sahip olmas gerekir Siyasi nceliklerdeki farkllklar / siyasi konular, ortak zmlere ulalmasna engel olabilir Belediyelerde Organizasyon ve Ynetim kapasitesine ihtiya duyulur Belediye memurlar sorumluluk stlenmez; Belediyelerin/OBnn kapasiteye sahip olmas gerekir /OB kurul yelerinin seimini organize etmelidir Belediyelerin/OBnn kapasiteye sahip olmas gerekir / OB kurul yelerinin seimini vs. organize etmelidir Bu konuda faaliyet gsteren profesyonel zel sektr irketlerinin bulunmas arttr; belediyenin, ihale prosedrleri/zel sektr irketlerinin sevk ve idare edilmesi konularnda belirli bir kapasiteye sahip olmas gerekir
Sorumluluk paylalr Bamsz ynetim ve organizasyon (seilmi kurul); karar almay kolaylatrr Etkinlik, yatrm getirisi ok daha ksa bir sre ierisinde elde edilir Gereken yeterlilie sahip uzmanlar kullanlabilecektir
Genel Notlar: Belediyeler arasndaki farkllklarn (corafi zorluklar, iklim koullar, atksu karakteristik zellikleri vs.) dikkate alnmas gerekecektir. Belediyelerde atksu artma ile ilgili organizasyon ve ynetim kapasitesine sahip olunmas gerekecektir.
49
ElKitab Ekim2010
50
ElKitab Ekim2010
51
ElKitab Ekim2010
52
ElKitab Ekim2010
EK 4: HALE EKLLER
Prensipte, temel ihale eklinden sz edilebilir: 1. Geleneksel 2. Tasarm ve Yapm 3. Kamu zel Sektr Ortakl (PPP) Her ihale eklinin kendine zg bir yntemi bulunmaktadr. Her ihale ekli iin ele alnan yntem aadaki blmlerde aklanmtr.
Geleneksel hale
Geleneksel ihale eklinde drt aamadan sz edilebilir. Bu drt aama, aadaki genel deerlendirmede ele alnmtr. 1. n tasarm a) k noktalar/n koullar b) Sistem tercihi c) Teknolojik tasarm/ana bileenlerin boyutlandrlmas d) Ak emalar e) Proses kontrol emas f) Temel tasarm yerleim g) Temel bilgi ekipmanlar h) naatla ilgili hesaplamalar 2. Kesin projesi 3. naat 4. Tamamlanma Aama 1: n tasarm 1. k noktalar/n koullar Hollandada 30 yl sonras iin planlama yapmak olaan bir uygulamadr. Bu sre, inaat ilerinin mr ile ilgilidir. Bu alt aamada, AATnin gelecekteki ykleri hem biyolojik hem de hidrolik anlamda tespit edilir. Ykler, mevcut AATnin o anki durumuna + 30 yl sonras iin yaplacak varsaymlara dayal olarak tespit edilir. Varsaym lkenin imar planlarna, ilgili belediyenin/belediyelerin imar planlarna ve beklenen sanayiye dayal olarak yaplr. k suyu ile ilgili olarak gelecekte sz konusu olacak gereklilikler de elbette bu alt aamann bir parasdr. k noktalar/n koullar ounlukla su kurullar tarafndan tespit edilir. 2. Sistem seimi Genel olarak sistem seimi ihtimallerin/seeneklerin gzden geirilmesi ile balar. ou durumda bu, ie dahil olan su kurulu ile szlemeli mhendislik firmas arasnda yaplacak bir beyin frtnas ile balar. htimallerin/seeneklerin gzden geirilmesi sonucunda bir dizi farkl sistem alternatifleri belirir. Not: baz durumlarda su kurulunun sistem konfigrasyonu tercihi belirli olabilir. Farkl alternatifler zerinde kafa yorulur; her alternatif iin teknolojik boyutlar hesaba katlr ve yaklak bir maliyet deerlendirmesi (yatrm ve kullanm maliyetleri) gerekletirilir. Baz durumlarda, yaplan bu deerlendirmelerden sonra belirli bir sistem konfigrasyonu konusunda gereken karar verilmi olur; baz durumlarda ise belirli bir alternatifte karar klnamaz ve niteleyici ve ok kriterli bir analize ihtiya duyulur. ok kriterli analiz, yllk maliyetler, srdrlebilirlik (rnein enerji, kimyasal maddeler vs. asndan), dayankllk, riskler ve operatrler asndan karmaklk gibi hususlar kapsar. Yukarda saylan hususlar sadece rnektir. Analizin hangi hususlar kapsayaca konusuna su kuruluna da danlarak karar verilir. Her husus iin bir arlk puan (rnein 1 ila 3 arasnda) belirlenir. Arlk puan daha yksek olan husus, arlk puan daha dk olan hususlardan daha nemli demektir. zerinde kafa yorulan bu sistem seenekleri, ok kriterli analiz tablosunda yan yana konulur. Ardndan farkl alternatifler puanlandrlr. Bu puanlama
53
ElKitab Ekim2010
(rnein -3 ile +3 arasndaki) saylar kullanlarak veya (--den ++ya kadar) art ve eksi iaretleri kullanlarak gerekletirilebilir. Her husus, ilgili sistem seenei konusundaki puanla arplr; nihai skora eklenir. ok kriterli analiz, farkl alternatifler arasndaki niteleyici farklar konusunda anlalr bir tablo sunabilmelidir. Aadaki tabloda bir rnek verilmitir. OK KRTERL ANALZ No 1 2 Husus Maliyetler (toplam yllk maliyetler) Srdrlebilirlik Srdrlebilirlik: toplam Enerji (elektrik, gaz, ulam) Kimyasallar amur retimi Havaya verilen emisyon miktar Gereken alan Grlt Maliyetler ve srdrlebilirlik naat aamasnda iletme naat sresi ve inaat aamalar (k kalitesi zerindeki etki) letme ve bakmn karmakl Kesinlik Kesinlik: toplam 6a 6c 6d 7 Normal iletme srasnda arza Kantlanm teknoloji Yzer amur riski Salamlk Salamlk: toplam 7a 7b 8 Alt toplam 9 k talepleri Yksek yk / yanl tahmin Tedarikilerle ilgili ihale riskleri Riskler Yenilikilik Toplam 1 0 ++ 0 ++ + + 1 1 1 + + 0 1 1 1 1 0 + + 0 -0 + 0 + 0 + Arlk Puan 3 3 Alternatif 1 0 -Alternatif 2 Alternatif 3 0 + Alternatif 4 0 ++
2 2 2 1 1 1
++ --0 0 0 --
0 + 0 0 --
0 ++ 0 0 -0 +
0 ++ 0 + 0 ++
1 1 1 2
+ + 0
0 + 0 -
0 0 + +
0 -
54
ElKitab Ekim2010
ok kriterli analizde elde edilen toplam skor, her alternatifin inaat ve kullanm giderleri ile yan yana konulur. Bu toplam genel deerlendirmeye gre ina edilecek AATnin sistem seimi belirlenir. Sistem seiminde ok kriterli bir analiz kullanlmas demek mutlaka en ucuz alternatifin seilecei anlamna gelmemektedir. Aadaki tabloda bir rnek sunulmutur. Alternatif 1 en dk inaat giderlerine, Alternatif 4 ise en dk iletme giderlerine sahip olmasna ramen, bu rnekte Alternatif 3 zerinde karar klnmtr. Kriter naat giderleri letme giderleri Kalitatif kriterler Alternatif 1 3.060.850 1.702.146 -Alternatif 2 7.256.450 1.809.392 -Alternatif 3 7.602.400 1.691.728 ++ Alternatif 4 6.640.200 1.635.685 +
3. Teknolojik tasarm / ana bileenlerin boyutlandrlmas Bu alt aamada, Sistem Seimi alt aamasnda yaplan deerlendirmeler bir adm ileri gtrlr. Sistem konfigrasyonu artk seilmitir ve aadakiler de dahil temel bileenlerin boyutlandrlmas / kontrol edilmesi gerekecektir: Debiler Hacimler Oksijen girii aplar amur retimi amur artm Bu boyutlandrma sadece teknik perspektiften yaplr. Mekanik veya inaat mhendislii ile ilgili hususlar dikkate alnmaz 4. Proses Ak emalar Bu aamada, bir nceki aamada elde edilen temel bileen boyutlandrmasna dayal olarak bir proses ak emas yaplr. Proses Ak emas AATnin proses aknn genel bir deerlendirmesini sunar ve her bileenden gelen/her bileene giden aklar emaya dahil edilir. rnek bir ak emas aadaki izimde gsterilmektedir. Bu rnekte iki ak bulunmaktadr: parantezler ierisinde gsterilen ak kuru havadaki debi, dier ak ise yamurlu havadaki debidir.
55
ElKitab Ekim2010
5. Proses kontrol emas Bu alt aamada, online lm cihazlarnn nereye yerletirilmesi gerektii ve srecin nasl kontrol edilecei gibi temel otomasyon kontrolleri belirlenir. rnein: Bloverlerin, ATdeki amonyak sensrne gre otomatik olarak kumanda edilmesi amur fazlasnn, ATdeki MLSS sensrne gre otomatik kumanda edilmesi Bu alt aama, elektroteknik ve teknoloji uzmanl ibirlii ile gerekletirilir. Aadaki ekilde, bir aktif amur tank ierisindeki havalandrma iin proses kontrol emas rnek olarak verilmitir.
6. Temel tasarm yerleim Bu aamada temel tasarm yaplr. rnein aktif amur tanklarnn ve keltme tanklarnn bykl bilinmektedir ve yerleim planlanabilir. Bu alt aama byk lde inaat mhendislii uzmanl tarafndan gerekletirilir. Hollandada tmyle yeni bir AAT neredeyse hi ina edilmez. Bunun anlam, srekli (byk apl) tadilat/yenileme/dzenleme almalar ile kar karya olduumuzdur. Tm yeni bileenlerin mevcut alana sdrlmas ii bir bilmeceye dnebilir. Bir AATnin rnek yerleimi aadaki ekilde gsterilmektedir.
56
ElKitab Ekim2010
7. Temel bilgi ekipmanlar Bu alt aamada, gelecekte ina edilecek AATnin tm bileenleri iin bir n ekipman listesi hazrlanr. Ekipmanlarn ihtiya duyduu alan deneyime dayal olarak tahmin edilir. Bu alt aama, makine mhendislii uzmanlar tarafndan yrtlr. ou durumda, temel tasarm yerleim asamas temel bilgi ekipmanlar aamas ile e zamanl olarak yrtlr. naatla ilgili hesaplamalar: 1. ila 7. alt aamalar tamamlandktan sonra inaat mhendislii ile ilgili hesaplamalar gerekletirilebilir. naat mhendislii ile ilgili hesaplamalar aadaki hususlar da kapsar: Hidrolik Binalarn ykseklii Temel derinlii Kuyu nokta sistemi Temel Aama 2: Kesin projesi n tasarm aamas tamamlandktan sonra tatbikat projesi yaplabilir. Ksaca ifade etmek gerekirse, tatbikat projesi n tasarmn daha da detaylandrlmasdr ve unlar kapsar: Ak emasnn Son ve Kat Hali Fonksiyonel tasarm Kat ekipman listesi Elektrik tesisat P&IDler Tam maliyetler
57
ElKitab Ekim2010
Aama 3: naat Tatbikat projesi tamamlandnda inaat aamasna balanlabilir. naat ii bir mteahhide verilir. ou durumda, inaat aamasnn ynetiminden de szlemeli bir mhendislik firmas sorumludur. Aama 4: Kabul Aamas naat aamas tamamlandnda (tamamlanmak zere olduunda) kabul aamas balar. Bu aamada aadaki faaliyetler gze arpar: Geici Kabul o Saha Kabul Testleri (SAT) o Islak testler o Fonksiyonel testler o Proses kontrol testi Balang prosedr hazrlanr letme ve bakm planlar hazrlanr Operatr(ler) eitilir Sre optimize edilir Kesin kabul
Tasarm ve Yapm
Tasarm ve Yapm (D&C - Design & Construct), hem tasarm hem de inaattan bir konsorsiyumun sorumlu olduu ihale eklidir. D&C temel olarak aada belirtilen sekiz admdan/aamadan oluabilir: 1. Su kurulu artnameyi hazrlar 2. hale konsorsiyumu kurulur ve eylem plan hazrlanr 3. hale deerlendirilir, szleme imzalanr 4. Sipari emri verilir 5. Detaylar konsorsiyum tarafndan tasarlanr 6. naat sreci 7. Devreye alma, balatma 8. Mteriye teslim Aama 1: Su kurulu artnameyi hazrlar D&C ihalesinin balayabilmesi iin ncelikle artnamenin son kullanc tarafndan hazrlanmas gerekecektir. Hollanda sz konusu olduunda, bundan su kurulu sorumludur. Talepleri ieren artname aadaki hususlar kapsar: Hidrolik Giri suyu ile ilgili zellikler k suyu ile ilgili zellikler Tasarm zellikleri Enerji tketimi (kWh/kii edeeri) zinlerden dzenlemeler hale seimi ile ilgili kriterler Malzeme seenekleri (ou durumda) Bu ihale eklinde, yine de su kurulu seilen zmler zerinde gayet sk bir denetime sahiptir. Talepleri ieren artname hazrlandnda artk ihaleye klabilir. Aama 2: hale konsorsiyumu kurulur ve eylem plan hazrlanr kamu ihalesine karldktan sonra, eitli konsorsiyumlar kurulur. hale konsorsiyumlar genellikle bir danman, bir inaat mteahhidi ve bir makine / elektrik (M&E) mhendislii mteahhidinden oluur. Konsorsiyumun, kendi deneyimini belirleyebilme konusunda belirli
58
ElKitab Ekim2010
bir zgrl vardr. hale konsorsiyumu kurulduunda, konsorsiyum iinde bir risk deerlendirmesi yaplr. Eer konsorsiyum makul grnyorsa, konsorsiyumda yer alacak firmalar/kurulular yazl bir szleme imzalar ve ibirliini hkme balarlar. in artnamesine bal olarak, eitli alternatifler iin keif yaplr. Her alternatifin talepleri ieren artnameye uygun olup olmad kontrol edilir. Bu aamada, genellikle su kuruluna soru sorabilme imkan vardr. Neticede bir tek alternatif/zm kalr/seilir. Bu zm iin bir eylem plan hazrlanr. Eylem plan aadaki konular kapsar: Sre teknolojisi ve tasarm tercihleri Tasarm ve gerekletirme letme ve bakm letme maliyeti Proje Ynetimi izimler ve hesaplar Su kurulu, artname kriterlerini kendi tasarmlarnda teknik ve mali anlamda en etkin ekilde uygulayabilmi olan konsorsiyumu seecektir. Bu nedenle eylem plan byk zenle hazrlanmaldr. Aama 3: hale deerlendirilir, szleme imzalanr Su kurulu eitli konsorsiyumlarn sunmu olduu eylem planlarn inceleyip deerlendirecektir. Baz durumlarda su kuruluna bir danmanlk firmas da yardmc olur. Sonu olarak bir konsorsiyum seilecektir. Bu karar verildikten sonra, szlemenin hazrlanmas ve elbette ilgili taraflarca imzalanmas gerekecektir. Szlemede fiyat, garanti, nemli konular, deme artlar, planlama v.b. gibi hususlar yer alr. Aama 4: Sipari emri verilir Aama 5: Detaylar konsorsiyum tarafndan tasarlanr Tatbikat projesi 2. aamada tamamlanmtr. Bu aamada ise proje daha da detaylandrlr ve geniletilir. Aadaki konular ele alnr: Kat Proses Ak emas Fonksiyonel tasarm Kat ekipman listesi Elektrik tesisat P&IDler Aama 6: naat sreci Bu aama ounlukla geleneksel ihale ekliyle ayndr. D&C ihale ynteminde mteri/su kurulu tarafndan daha az denetime ihtiya olmas, mterinin/su kurulunun malzeme ve markalarn seimi hususlarnda daha az rol oynamas ve genel planlamann konsorsiyum tarafndan ele alnmas buradaki temel farklardr. Aama 7: Devreye alma, balatma naat aamas tamamlandnda AATnin devreye alnmasna balanabilir. Bu aama da aa be yukar geleneksek ihale eklinin 4. aamas ile ayndr. Atksuyun fiilen artlmaya balanmasndan nce eitli testlerin gerekletirilmesi gerekecektir. Bu testler unlardr: Saha Kabul Testi (SAT) Islak testler Fonksiyonel testler Proses kontrol testi
59
ElKitab Ekim2010
Ayrca iletme ve bakm iin bir de klavuz hazrlanr ve balatma prosedr yazya dklr. Bu admlar tamamlandnda AATnin gerek anlamda iletilmesine balanabilir. Balandktan sonra operatrler eitilir. Tm bu admlar tamamlandnda AAT son aamaya, yani mteriye teslim aamasna hazr demektir. Aama 8: Mteriye teslim Bu aamada AAT resmen mteriye devir teslim edilir. Bu aamada mteri iletme ve bakm klavuzunun son halini teslim alacaktr. Genellikle mteriye teslim ii resmi bir seremoni ile gerekletirilir. Garanti sresinin tamamlanmasyla mteri bakiye tutar (son deme) deyecektir.
60
ElKitab Ekim2010
750 MWh Kimyasallar Susuzlatrma Younlatrma Fosfor giderimi k suyunun klorla dezenfeksiyonu Elekten geirme Kum, akl Endustriyel atk su amur susuzlatrma Susuzlatrlm amur nakliyesi Polimer Polimer Demirtuzu Klor 2400 0 0 0 kg kg ton ton
65,00 Beher MWh 3,50 beher kg beher kg beher ton beher ton 5,00 beher m3 5,00 beher m3 beher kg 5,00 beher ton 2,00 beher ton
Artk
amur Artma
Su Kullanm
polymer retimi amal icme suyu Binalara verilen icme suyu kullanm WVO-vergisi
480 m3 100 m3 pe
Vergi
sabit giderler toplami Deiken Maliyetler Bakm UNITE lme cihazlar aciklama Ak Oksijen Nitrat Pompalar fleyici Mikserler Kayl filtre kullanilan 3 pc 1 pc 1 pc 10 2 3 1 pc pc pc pc birim fiyat 3000 4000 5000 1000 5000 1000 120000
67.590,00
24,70
Mekanik donanim
Temizlik Kurumsal giderler Personel giderleri Ynetici Teknoloji Uzm i 1 fte 0,5 fte 4 fte 20000 beher fte 10000 beher fte 5000 beher fte
toplam Oran % 9.000,00 4.000,00 5.000,00 18.000,00 6,58 10.000,00 10.000,00 3.000,00 120.000,00 143.000,00 52,27 20.000,00 5.000,00 20.000,00 45.000,00 16,45 206.000,00 273.590,00 17,10 75,30 100,00
Degisken giderler toplami Toplam bte kisi basina dusen gider * Buradaki rakamlar hernekadar Hollanda'da kullanilan kyaslama rakamlar da olsa, gercek degildir!
61
ElKitab Ekim2010
62
ElKitab Ekim2010
Havalandrlm glet ve havuz eitleri: Glet ve havuzlarn havalandrlmasyla ilgili pek ok yntem bulunmaktadr: Motorla alan yzer yzey havalandrclar; Motorla alan dalg havalandrclar; Motorla alan sabit konumlu yzey havalandrclar; Dalg difzrler yardmyla basnl hava pskrtlmesi. Yzey-Havalandrmal (motorla alan yzer yzey havalandrcs kullanlan) Havuza Tipik Bir rnek Yzey havalandrcs kullanlan havuz ve gletler, 1 ila 10 gnlk ilem sreleri ile BOnn %80 ila %90n giderir. Havuz ve gletlerin derinlii 1.5 metre ile 5.0 metre arasnda deiebilir. Yzeyden havalandrmal bir sistemde, havalandrmann iki ilevi bulunur: biyolojik oksidasyon reaksiyonlar iin gereken havann havuz ierisine aktarlmas ve havann dalmas ve reaksiyona giren maddelerin (yani oksiyen, atksu ve mikroplarn) dalmas iin gereken kartrmann salanmas. Tipik olarak, yzer yzey havalandrclar 1.8 ila 2.7 kg O2/kWh muadili hava aktaracak ekilde tasarlanmlardr. Ancak, aktif amur sistemlerinde elde edilen lde kartrma imkan sunamazlar ve bu nedenle havalandrlm havuzlarn performans, aktif amur birimlerinde elde edilen performans dzeyine ulaamaz. Biyolojik oksidasyon sreleri scakla duyarldr ve 0 C ila 40 Cde, biyolojik reaksiyonlarn hz da scaklkla birlikte artar. Yzey havalandrmal kaplarn ou 4 C ila 32 C aras scaklklarda altrlr. Havalandrmal glet teknolojisi, zellikle de bunlarn yksek performansl sistemlerde kullanlan eitleri, atksu artmas iinde en ok yanl anlalan teknolojidir. Bu yanl anlama, byk lde, imdiki teknolojinin gemite kullanlan ve alglerin hayati rol stlendii ve ilem srelerinin uzun olduu, semeli lagn teknolojisinden evrilmi olmasndan kaynaklanmaktadr. Aslnda, yksek performansl havalandrmal lagn teknolojisi aktif amur ile pek ok ortak noktaya sahiptir. Tasarm ve iletmesi dzgn yapldnda, havalandrmal lagnler hem TSS hem de CBO5 asndan 30 mg/L limitlerine uygun k sular salayabilmektedir. Dahas, dk teknoloji proses birimlerinin modifiye edilmesi veya eklenmesi ile, nitrifikasyon da yapacak ekilde tasarlanabilirler. Havalandrmal glet sistemlerinin temel avantajlar dk maliyetli olular ve operatr nezaretine asgari dzeyde ihtiya duymalardr. 2) Anaerobik rtc Anaerobik rtc yksek konsantrasyonlu (endstriyel) atksularn ve evsel atksu amurunun yksek scaklklarda (>30C) indirgenmesini ve biyogaz salnmasn salayan bir artma ilemidir. Biyogaz cazip bir enerji kaynadr. Anaerobik artma Trkiyede cazip bir seenek olabilir nk bu teknik bir enerji kayna olarak biyogaz retir ve Trkiyedeki ortalama hava scaklklar da Hollandadakinden yksektir. Anaerobik rtc, biyolojik olarak yklabilen materyallerin oksijensiz ortamda mikroorganizmalar tarafndan paralara ayrld bir dizi sreten oluur. Giri malzemesinin hem hacim hem de ktle olarak klmesini saladndan, genellikle atksu amuru ve organik atklarn artlmasnda kullanlr. Entegre bir atk ynetim sisteminin bir paras olarak kullanldnda anaerobik sindirim, p sahas gaznn atmosfere yaylmasn azaltc rol stlenir. Bu sre metan ve karbondioksit ynnden zengin bir biyogaz rettiinden ve fosil yaktlarn yerine alternatif yakt saladndan, anaerobik rtc yenilenebilir enerji kayna olarak yaygn ekilde kullanlmaktadr. Ayrca, rtme sonras kalan artk, besin maddeleri ynnden zengindir ve gbre olarak kullanlabilir. rtme sreci bakteriyel hidroliz ile balar. Bakteriyel hidrolizin amac karbonhidratlar gibi znmez organik polimerlerin paralanmasn salamak ve bylece bu organik polimerleri dier bakteriler tarafndan tketilebilir klmaktr. Daha sonra asidojen bakteriler, ekerleri ve
63
ElKitab Ekim2010
amino asitleri karbondioksit, hidrojen, amonyak ve organik asitlere dntrr. Bunun ardndan, asidojen bakteriler bu organik asitleri asetik aside ve beraberinde amonyak, hidrojen ve karbondiokside dntrr. Son olarak kullanlan metanojenler de bu rnleri metan ve karbondiokside dntrr. Gemite, anaerobik sindiricilerin gerektirdii yksek teknik uzmanlk ve yksek sermaye yatrm ihtiyac ve gemiteki sre etkinliklerinin dk oluu, anaerobik rtclerin endstriyel uygulamalarda atksu artma teknolojisi olarak kullanmn kstlamtr[3]. Buna ramen anaerobik sindirim tesisleri, bugn Birleik Devletler Kalknma Programnda merkezi olmayan en faydal enerji kaynaklarndan biri olarak kabul edilmektedir, zira bunlar byk enerji santrallerine kyasla daha az sermaye yatrm gerektirmektedirler. 3) SBR SBR (Sequenching Batch Reactor Ardk Kesikli Reaktr) aerobik bir biyolojik atksu artma yntemidir. Atksu ncelikle byk bir reaktre gelir ve mikroorganizmalarla temas eder (aktif amur, M.O.). Burada oksijen kontroll bir biimde enjekte edilir. Bu mikroorganizmalar kirlilii karbondiokside (CO2) ve yeni biyoktleye dntrr. Bu srete, farkl enjeksiyon teknikleri ile enjekte edilen oksijenden bol miktarda kullanlr. Azot balar da azota dntrlr (nitrifikasyon). Uygun bir proses kontrol mekanizmas da bu nitrat nitrojen gazna dntrr (denitrifikasyon). SBRnin avantajlar unlardr: Proses kontrol ve bakmnn kolayl Geni tampon kapasitesi ve buna bal olarak, tepe yklere ve dk taleplere kar koruma Nitrojen ykyle ilgili olarak, nitrifikasyon ve denitrifikasyon srelerinde basit dzenlemeler yaplabilmesi Ayrca amur ktrcye ihtiya duyulmamas Havalandrmal tanka yaplan atksu beslemesinin tam olarak kontrol edilebilmesi yzer amur retimini azaltr Yksek ykl bir sistemle kyaslandnda, dk ykl bir sistem grece daha az amur retecektir. amurun asgaride tutulmasyla koku da azalm olur.
64
ElKitab Ekim2010
65
ElKitab Ekim2010
66
ElKitab Ekim2010
Bask Bilgisi
Bu El Kitab, Hollanda devleti tarafndan desteklenen devletleraras bir proje olan Trkiyedeki Kk ve Orta lekli Belediyelerde Su Artmas iin Uygun bir Metodoloji Gelitirilmesi balkl proje (G2G08/TR/7/2) kapsamnda gelitirilmitir. Resmi Ortaklar Hollanda Wereld Waternet, Amsterdam Agentschap NL (NL Agency NL Environment), The Hague Resmi Ortaklar Trkiye
IBS Research & Consultancy, Istanbul, Trkiye (www.ibsresearch.com) Finansr Kurulu NL EVD International / Hollanda Ekonomi Bakanl (www.evd.nl/business)
67
ElKitab Ekim2010