Professional Documents
Culture Documents
مقالة
مقالة
َٞ
ُٔٳ خڀًَه
ربط خُ٘خٲ:
ح
خؼبځىٛ
ظٹعسٓ ٌٍي خؼبٹدڀص خؼبعىخ٠٭ص خوىخَخ ڄه ٸٝدجً خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞخڀيت
وَيض يف َٔدجځً خڀىىَخوُص ڄه خڀىٕىدض خڀؽدوُص.وظى٠ك ڄٹدڄً َ ٞو٘دهن خعبځُٿ زُت خ٬الڂ خاليذ خڀٵد٤مٍ
,و ظسُت يف ټٿ و٥ىهتد ڄُّش خاليذ خڀٵد٤مٍ هبدوڄٹدڂ مشٓ خڀً٬دش خؼب٥ځٹُت ،خٌ مل َىـً ٌٍخ خالٔځىذ ٬ىً
خاليزدء خڀٱَت خڀٵد٤مُُت ٸ ٣وخهنڃ ڀىٹٝهڃ ٬ه خڀٽمدپ خڀؽدين ظدوُوخ يف خؼب٭دين وخالڀٵد،٦وخوڀُدء خهلل ٪ڂ جيُون
ٴُ١هڃ خالڀْهٍ خٌ خـُخء ،وڄىص ٬ځً ٬سًٌُڃ ًََّون خالڀٵد! ٦
خ
َٸڃ خڀٝٵمص ظسىَر وڄسدلػ خڀُٸڃ
خڀسمػ ٬ه خؼب٭دين خڀځٱىَص الْڄُت خڀيت وَيض يف ټعر خڀځٱص ،وخڀسمػ ٬ځً
د
58 خڀسمػ ٬ه خغبًَػ خڀَُٙٳ
" ال ظّخپ خڄيت خبَت و٬ځً َُ٘٭ص ڄه يَىهد لٕىص صبُځص ڄد مل َعى٥ىخ خڀٹسځص زدٸًخڄهڃ ومل
ذ
خ٬ىٌ زدهلل خڀٕمُ ٫خڀ٭ځُڃ ڄه خڀ٥ُٙدن خڀُـُڃ
زٕڃ خهلل خڀُضبه خڀُلُڃ
زً وزىڀهي وزًخ٬هي ًُٔود ڄٵ١ٿ ُٔٳ خڀًَه ٪ ٢خٔع٭ُت يف صبُ ٫خالڄىَ
ڄد مل َ٭ـ ـ ـ ـ ـ ــځڃ ٬،ځّمً خڀسُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدود ضبًخ ڀُذ ٬ځّـ ـ ـ ــڃ خالوٕ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدنَ
وخْڀـ ـ ــً خالټـ ـ ــدَڂ خؽب ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــًخش ٬ځً خڀىـ ـ ـيب خٴ١ٿ خڀٝـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــځىش
ڀٕ ـ ـ ــُق يَ ـ ــه خغبـ ـ ـ ـ ــٷ ٌڃ َ٬دش ووــع ٛڄه ظٕځُمً خڀً ٬ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدش
خوـ ــ٭دڄ ـ ـ ــً وخهلل ڄد وٕ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــُىد وــ ـدء ڄىهــڃ لديَد طبٕـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــُىد
٬ځً خال٬ـ ــديٌ يف َــًَ ــً خڀس ـ ــدظُ ُٔٳ خؽبًي ُٔٳ خالڄدڂ خڀ٥دٌـُُ
ظُٕٿ ڄه ٸٝـ ـ ـ ـ ـ ــدجً ي وظىه ـ ـ ــمٍ فبُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِخض خاليذ خڀٵد ٤ـ ـ ـ ـ ــمٍ
يف ټٿ ٘ ـ ـ ـ ــدو ـ ــدض ڀــً َ١ـ ـ ـ ــدٌٍ ؿبمً زٌُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدن يَ ـ ـ ـ ــه خهلل
ٸدڄـ ـ ــط ٬ځً خ٘ٵـ ــدٸــً يڀُ ـ ـ ـ ـ ــځص ٔفدپ خو٭ ـ ـ ــدڄدهت خعبَّ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــځص
وڀٹمص خال٘ ـ ـٵـ ـ ــدٶ ٸً ٍَٰىـ ـ ـ ـ ـ ــد يف لفـ ـ ـ ـ ـ ـ ــُخْالء ڀً َُزُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــىد
ر
زدو٭ـ ـ ــڃ خالڀًْ يخز ـ ــد َٵ ١ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــٿ ڄٵ١ٿ ڄىٝىٜـ ـ ـ ــً خؼبٵ ١ـ ـ ـ ـ ـ ــٿ
وٕىص ُٔـ ــٳ خڀًَه ـدء ،لسٍخ وٕىص زٌُ ـ ـ ــدن خؽبًي خظً ټٍخ
ڀً خڀى ـ ـ ـ ـ ـ ــفدش ٬ىـ ـ ـ ـ ــً َ ُٖ٬زً ؼب ـ ـ ــه وخالي ڄ ـ ــه ٜمُ ـ ــڃ ٸځسـ ـ ــً
وِخيي يف خڀ٭ ـ ـ ـ ــّ وخڀٕځ ٥ـ ـ ـ ـ ـ ــدن خزٹ ـ ــدي َز ـ ـ ـ ـ ــىد ڄًي خالِڄـ ـ ــدن
ٌټُخ اللٕ ـ ـ ــدودهت خعب ـ ـ ـ ــځُـ ـ ـ ـ ــځص ٘ٽ ـ ــُخ الو٭ـ ـ ـ ــڃ ؽبڃ ـ ــَّ ـ ـ ــځص
ڄه ٬ځمـ ــهڃ ،ڄٕعٱُٸد ڄٕـ ــعىُٝخ ټعسط ؾبهىيٌ ٌخ ڄٕــعسٝـ ـ ـ ـ ـ ـ ــُخ
٬ه ٘ٽُ خيىن ٴ ١ـ ـ ـ ــځً خؼبـ ـ ــىٴىَ ڄٰ ٫دَــص خڀُٹُـ ـ ـ ـ ـ ــه زدڀعٹ ُٝـ ـ ــُ
خڄد ز٭ً – ٸً ربُټط يخجُش ٌٍي خؼبٹدڀص خؼبعىخ٠٭ص ڄٕعًَُش ٬ځً ڄُټــّ ٘ٽُ خڀًخُُ٬ت خالـځُت
ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَهَٞؤًُود ڄٵ١ٿ ُٔٳ خڀًَه٪ ٢ؼبد ُ٘ٴٍت زٵ١ځهمد وټُڄهمد ٬ځٍ
زدڀعمدٸٍ خىل ٌخهتمد خؼبسدَټص وظىال زعٱٍَيت ٴُهد ٤ىخپ لُټـيت خڀ٭ځمُص وخڀ٭مځُص يف لًٌ خڀٹد، ُٜ
ڄٕعىعفص يف لُټعهد خڀًوََص ڄد وـسط ڄه خػبًڄص ڀاليذ خڀٵد٤مٍ لُػ وًذ خڀُهد خڀًخٍ٬
خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞڄ٭ځىد "وخن خاليذ خڀٵد٤مٍ غبٌُ زدن زبًڄً خعبدڄ٭ص وًڄص
ًٜٶ ووٴدء".5وټىن ٌٍي خغبُټص ڄٕعًَُش ظًپ ٬ځً يوخڂ ٌٍي خػبًڄص وٌڀٻ خڀٙٽُ ڀٹٝىَ
5خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ، ٞخػب٥سص خڀيت خڀٹدٌد خَ١د يف خعبدڄ٭ص ٬ىً ظإُٔٓ ڄٕفً خعبدڄ٭ص وظإُٔٓ خڀسىدء خڀٙدٌٷ ؽبد ،ڀُځص خعبم٭ص ٘ 24هُ
٘٭سدن ٜ، 5377ـ 4
ز
خيخء لٷ خػبًڄص و خڀٙٽُ .وٸً ذبعهً ٌٍي خڀًخجُش والپ يوَخهند يفخڀسمػ ٬ه خڀُ٥خٴص وخڀځ٥دٴص
َ ٞ
وڄُّش خاليذ خڀٵد٤مٍ هبد يف وٕىدض خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
س
السثة الداعٌ اىل اخرَاز العٌواى
اى هوالًا الداعٌ االجل يلَدًا هدولد تسُلاى اللدٍي ز ض هلا شا ي لل هلا ز هت اهل
ُرخ احلقريج ّمسع ًّسلو ّذكلل لد هٌلَ –هلا شا ٍلرلس اللداعٌ االجل يلَدًا سلاُس يلَ
الدٍي زض * ٍّشوق اىل هعسفح هوىل ُومشس الدعاج املطلقني* ّ مساء السواء للعلازفني * ّ
قد قا زض " اسس سلثح العلن ! ...اْ جاهعح ًلا عللن ًلو اٍلهن حاة اثلح الكللح ف سلس
ثثٌِححسس ٍسس يككال ًسس لِوطط ححِوطط هك
مهَشح تاّاجٌ صااة ًا قصائد اًسس زيائ يٌ فائدج لَرا زُجو
ذالّج لسذا زُجو
اْ تللاّّاجٌ صللااة ًللا زيللائ اًسسل قصللائد هللا يللٌ تللداء سلللة لسجو ايللرداحج
لسجو
اْ تاّاجٌ صااة هواعظ اتَاخ يٌ علن ًو ايرداحج لسجو
ف هبللٌ ًصللَدرو اًسس ل ازتللاحاخ تللاّاجٌ صللااة ٍسس ل لَللدا اٌُللا يللٌ فائللدج
لَجو".2
ّي احتَ ٍشراق ل اني * فازاحخ اذ فكرلهن ها تساد ياعح اال ّفكسُا ي هعسف جيو
هٌدرِا اجلاهعح السَدَح ُرٍ الدسصح السعَدج اى ذكرة املقالح املرواضعح هظِسج لرلهن
الدٍي زض * ّقدقا الشوق الكوني*ي ذلس احب الداعٌ االج يَدًا ساُس يَ
13
اهرياجلاهعحالسَدَح املقدس " خَٻ خٌىْو ين هن ـدجٌٍ هك ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞين ٌټُ
ڄد ټحٌٍ ڀٽهى هن ٌىجٌٍ َ ،دخْپٍت ٘دن ڄد ټحٌٍ ڀٽهى هن ٌىجٌٍ ،وؽُ ٌىجٌٍ ،ٸىپ ٌىجٌٍ ،ټځمص ٌىجٌٍ"
ٴهٍخ وُعهد يف ټعدزص خؼبٹدڀص خؼبعىخ٠٭ص زدڀُٹُت * مث ز خ احتَ لثسراى لثس فَ لِا االشُاز ّ ي ل
شُسج خاصَح لَس لد عٌد االخسى ّاًواعِا شاحخ اىت ها قدزخ عدُا فكاًد فَِا هي
القاصسٍي * فازاحخ اى ختلراز هٌِا شُسج ٌُّ الٌسخح الثاًَح للكلوح املٌرخثح اذد ي يلهن
ًظوَ لالدز الثوني*
ّاى الهري اجلاهعح السَدَح قس يَدً ٍوي هبائٌ صااة جنن الدٍي * ي ذعسٍ هقام احب
زض
تاع هدٍد فوي عسفَ لوا عسفَ فاة ي شهسج الداعٌ االج يَدًا ساُس يَ الدٍي
الظافسٍي * ّاهنا قس خ ي هقدهح لراتَ قس ُّو"تسلاخ ًشس االحب الداسوٌ" قولَ ُرا " :وَځّڂ
خن وى٠ك زدود خؼسعىد يف ز٭ ٟخڀٹٝدجً ټځمدض ٬ځً خغبىخٍ٘ ڄ٬ ٫الڄص "ن" ٬ځُهد ,ڀعًپ ٬ځً خهند
وٕىص ؼدوُص ڀځٽځمص خڀىخَيش يف خڀسُط وٌڀٻ ڀـ"خن خڀىٕىص ظًپ ٬ځً وـهص خوُي َُ٤ٵص وخ٘دَش
ٴُهد ڀُ٥ٵص"3.خڀٹىپ خؼبسُت* ٴس٭ؽـعـهد ٸىڀً ٸٓ ٌٍخ ٬ځً خڀٽعدزص ،وظٙٽُ خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٬ځً ڄد
ڄىمعهد ،ٴمد ټدن ڄه ٜىخذ يف ٌٍي خؼبٹدڀص ٴهى ڄه زُټص ڄىالود خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ڄٵ١ٿ ُٔٳ
خڀًَه * ٪ ٢وخهند دبد ـىُط ٌَُت .
33خڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص خؼبٹًْ ًٌُٔ َىٔٳ هبدجٍ ٜدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ ،زُټدض و ُٙخاليذ خڀٵد٤مٍ (يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى ،ُٙخعبدڄ٭ص
خڀُٕٵُصٌ5382 ،ـ 2111ڂ) .8
14
وٹً خؼبُخـ ٫و خؼبٝديَ
خٔعٵًض ٜىَ ڄٹدڀعهد خؼبعىخ٠٭ص ڄه ټعر خڀً٬ىش خؽبديَص خڀيت و٥ٵهد -دبد ظع١مه ڄه ٬ځڃ
خحملٕىٔدض وخؼب٭ٹىالض -الٌٰت يڀُٿ ٬ځً وٴُش خال٤ال ٪وّٰخَش خؼبديش الوڀُدء خهلل ٬ځُهڃ خڀٕالڂ*
خڀٍَه ٴمىپ خٴٽدٌَڃ ڄاًَش زٹىش خڀعدجًُ وخالؽبدڂ * وخهند ؼبٝديَ ڄه زٽُ َىڂ َ٬ٵىخ ؽبد خالٸالڂ *
ووَت خ ٔـٓ ڀُٴ ٫زىُدن ڄه خڀسمػ وخڀٽالڂ* َٰت خهند ڀعٵدَٔت ټځمص خڀٙهديش خڀيت عبمُ ٫وځٹص خهلل
ڄه ٬دمل خڀ٭ٹٿ و٬دمل خڀىٵٓ و٬دمل خالٴالٺ و٬دمل خڀ٥سُ٭ص زدٌُٔد ـدڄ٭ص لدُٜش *4وڀٹً ٸدپ ٜدلر
خڀُٔدجٿ ٪ڂ "٬ځمىد ٌٍخ َٕعٱُٶ خڀ٭ځىڂ ټځهد"-5ٴهٍ ظٕعٱُٸهد و ربُ ٣هبد ټمد خؼبُټــّ حيُ ٣خڀًخجُش *
وز٭ً – ٴدهند -ڄه زٕدظُت ټدڀ٭ٹىي خؼبى٩مص* ٬ځً خڀربوي خؼبىمىمص * جيًَ خالٔعمعد ٪ڄىهد ڀٽىهند زال
ـًخپ ڄعهًڀص ـٌت خعبىص*وو٥ٷ ًُٔ خڀى٥ٹدءٜځ" ٫ظٵٽُ ٔد٬ص وَت ڄه ٬سديش ٔىص"*6وخن خڀٽعر
خڀيت هبد ڄنت ڄٹدڀيت خؼبعىخ٠٭ص ٸدجمص ٌٍ :
4خو - ُ٩خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خؼباًَ خڀَٙتخٌِ َ ،ٞخجملدڀٓ خؼباًََص خؼبدجص خالوىل ،خجملځٓ خڀعدٔ. ٫
5خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ، ٪ ٢خالٸعسدٔدض خڀىىَخوُص ،خجملځٓ خڀؽدڄهٌ5424-ـ.
6خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ، ٪ ٢خالٸعسدٔدض خڀىىَخوُص ،خجملځٓ خڀُخزٌ5415-٫ـ.
7خو -ُ٩خڀٙى ٛخڀٵد٠ٿ ٜدلر خڀُٔدجٿ خالڄدڂ خضبً خؼبٕعىَ ٪ڂ َٔ ،دجٿ خوىخن خڀٝٵد ووالن خڀىٴد،ؾ ،77 ،2خو ُ٩خؼبځمٷ .5-
"خڀ٭ځىڂ خڀٵځٕٵُص ؤَز٭ص ؤوىخ :٪ؤوؽبد خڀَُدُ٠دض ،وخڀؽدين خؼبى٥ٹُدض ،وخڀؽدڀػ خڀ٭ځىڂ خڀ٥سُ٭ُدض ،وخڀُخز ٫خڀ٭ځىڂ خإلؽبُدض" ،خؼب ًَٝخڀٕدزٷ
،ؾ .49 ،5
15
خزبٍض صبُ ٫خڀ٭ځىڂ يف ٠مىهد*وڄد ٰديَ ُ٘حد ڄىهد*ٸدپ ڄىالود خؼبى٭دڂ :٫٤ـعىد ٬ځڃ ؛ ٔككال وسس
خلد٤ص ڄد ڀحٍ ڀسس؛خْ خڄدڂ خضبً خؼبٕعىَ پححهٍ خٌٍت ظٵَُ ٫ككهٍت ٌىجٍ،خٜٿ،زُؿ٬ ،ى ُٝخٌىد َهدطط
ٍٔ ؛"-8ٴمد خ٬ځً ڄٹدڂ ٜدلر خڀُٔدجٿ ٪ڂ*وڄد خهبً ٌٌٍ خڀ٭ٹدجٿ*ٴدهن ٪ڂ يف ٌٍي خڀُٔدجٿ
زُت ٪ڂ خمهُص خڀځٵ ٧وخؼب٭ٌت* وټُٳ ٴىدڄص خؼب٭ٌت ظايٌ خىل ٴىدڄص خالڀٵد*٦
خجملدڀٓ خؼباًََص
خن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خؼباًَ خڀَٙتخٌِ ٸٓ ٸً زُت يف ټعسً وٌٍ هنُ ڄه خهندَ خعبىص ظُٕٿ *
"خڀ٭ځڃ" زٙىخًٌ خالْٴدٶ وخالوٵٓ وخن صبُ٭دڀ٭ځىڂ يف ُٔيٌد ڄىـىيش ودٜص ٬ځڃ خڀعإوَٿ* وٌټُ
ُ٩٬ڃ ڄٹدڂ ويل خهلل وخن َٽىن هبڃ وال ڄه َٰتٌڃ الٌْ خڀٹُآن ظٵُٝٿ* وخن ٸدڀىخ ٸىال وـُّخ ٴال
ظ٭ًي زٹځُٿ * زٿ عبمُ ٫خڀٵد٨هڃ ؽبد ٬ځً زالٰص َٰتٌڃ خڀعٵُ١ٿ * ټمد ؽبڃ ٬ځً صبُ ٫خالودڂ
ظٵُ١ٿ* ومل َّپ ٔځٕځص ٬ځمهڃ ـدََص و٬ځمهڃ خڀٌُُٷ خؼبىعىڂ خڀيت َُوٌ خڀٱځُٿ * وٸً ٸدپ خهلل
خڀ٭ځٍ خعبځُٿ*
"ها ًٌسخ هي اٍح اّ ًٌسِا ًاخ خبري هٌِا اّ هثلِا امل ذعلن اى اهلل علي ل تٌء قدٍس"
َٞ
خڀُٔدجٿ خڀُڄ١دوُص ڀځًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
ڀٹً ـدء خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞوخَؼد ڀٙىئن خڀً٬دش خڀٕدڀٵُت
خالْلديَ*ٞو ټدن ڀً ڄه خڄدڂ ُٝ٬ي ٪ڂ دبد خڄًي زدعبً و خڀٵعك و خػبُدپ خالظٝدپ و خالربدي*و خهن
يف َٔدجځً خڀُڄ١دوُص خڀَُٙٵص خڀيت ٌٍ خوعدؾ ظځٻ خؼبديش خڀ٭ځىَص* -ٸدپ ٴُهد خڄَت خعبدڄ٭ص
8خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ، ٪ ٢خالٸعسدٔدض خڀىىَخوُصٌ5425 ،ـ ،خجملځٓ خڀٕديْ.
16
خڀُٕٵُص ٸٓ*"ڄككُ خْ َٔدڀص َُ٘ٵص لٹُٹص ڄد هبٍ هي} لٽمص ڄدهبٍ هي} ظإوَٿ ڄد هبٍ هي} سبدڂ
كبى ُٜٲ ود ٸىخ ً٬ڄد هي"-9ڄى٠مد ٩٬مص ڄٹدڄهد زُت ټعر خڀً٬ىش خؽبديَص * ٴدٔعٵًض ڄه
ڄىس ٫ظځٻ خڀُٔدالض ٤ىخپ ڄٹدڀيت*وَِىط زًََوٕىدهتد ټعدزيت*و ٸً خوٍض دبفدڄ ٫ٸځيب
دبد ظځىق – ڄه ُ٩٬ڃ ڄٹدڂ خيزً َ -ٞڄه ڄهدَٸهد *51خٌ خڀُٔدجٿ خڀُڄ١دوُص و خًن خهلل ظى٥ىٌ
خالُٔخَ خڀىمىَص وخڀسالُٰص وخڀعدوَځُص و خڀٵځٕٵُص ربط ََٶ ڄىٙىٌَد*وظًٝق ضبدجڃ خؼب٭دين
خڀ٭ًڄځُص ٬ځً خٰٝدن ٔ٥ىٌَد*ٴع٩هُ ڄىهد ڄٹدڄدهتڃ خڀىىَخوُص ٨هىَ خڀٙمٓ*و َىٹ ٫ٙڄه
خڀ٩الڂ خڀځسٓ*
ٸٓ
ڄٹًڄدض خڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص
خٔعٵًض ڄُخَخ ڄه خڀٽځمدض خؼبمع٭ص الڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٸٓ ًٌُٔ َىٔٳ هبدجٍ ٜدلر
قبڃ خڀًَه ٸٓ * خڀيت َى١ك ڄه ټإٔهد خالوال ٚوخڀُٹُت* وٌى خڀٌٍ ٬سٹط ڄه مشدجځً
وٕمدض خڀىً * و ٸُ٥ض ڄه ٔځٕسُٿ خوٜدٴً ڄُدي خجملً * 55خڀٌٍ لدِ ٸٝر خڀٕسٷ يف خيَخٺ
لٹدجٷ خؼب٭دين* وزځٯ خىل خڀٍَوش يف خوال ٚوالء خڀًخُُ٬ت خالـځُت وخڀعٵديٌ ٬ځُهمد،
وڄ٭ُٴص ٸًٍٔ ڄٹدڄهمد وڄٹدڂ خڀً٬دش خؼب٥ځٹُت َ ٞخڀٍَه ٌڃ لفر خالجمص خڀٕس ٫خؼبؽدين * وٌى
خغبٽُڃ خغبدٌٶ خڀٵًَُ * ټدوط ڀً ًَ ٤ىىل يف ربځُٿ ټٿ ڄٕحځص ٬ځمُص * و ټٙٳ ټٿ ٰمص ٴٽَُص
* و ټدن ڀً يف ټٿ ڄى٠ى ٪ڄه ڄىخ ٫٠خڀ٭ځڃ و خؼب٭ُٴص و ُ٩ؼدٸر وخٔ٬ ٫مُٷ * و ٴٽُ وٸدي حيٿ
خؼب٭١الض زدٔځىذ خوُٷ * 12ٴدهن ڄد ظُٺ ڄٕحځص ڄٱځٹص خال ٴعك ُٜدُٜهد * و ال ڄٙٽځص خال خو٠ك
9ټځمدض ًٌُٔ َىٔٳ هبدجُٝدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ ،خ الڄعمدن خڀٙٵهٍ ٌ5416-ـ.
51صب ٫ڄهُٶ ؼىذ لَُُ خزَُ ٟسٹً خڀٝسٯ وَٝٹٿ ٍب َٽعر ٴهي – ڀىَٓ ڄ٭ځىٲ ،خؼبىفً يف خڀځٱص .863 ،
َ55خـ -٫خضبً زه خزُخٌُڃ خؽبدمشٍ خالٌٌُِ خؼب ، ٌُٝـىخٌُ خاليذ.599،
52خوَ ًٌُٔ -ُ٩ىٔٳ هبدجُٝدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ ،هبدء ؾبمى٬ص ڄٹًڄدض خڄعمدن خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ،ڄٹًڄص.
17
ڄسدوُهد *53وخن ڀً ڄٹًڄدض خڀيت ٬ه ڄٹدڂ خاليذ خڀٵد٤مٍ وڄُّهت خؼبمُّش ظسمػ * ودٜص خىل
خيذ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞوخىل خڀَٕت خڀ٭ځمٍ ربػ * ٴدٔعىُض ڄىهد ٤ىخپ
ڄٹدڀيت خؼبعىخ٠٭ص -يخجمص * ٬ىً ڄد وـًهتد ؽبد ڄالجمص *
َٞ
خؼبٹدالض خڀيت ټعسط ٬ځً خيذ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
18
خڀعى ٣ُ٥خؼبىـّ
ټـ ــدن خڀـ ــًخ ٍ٬خالــ ــٿ ٝ٬ـ ــمص خؼبٕعُ٘ـ ــًَه *وڄ٭ـ ــدٌ خڀ٭دجـ ــٍَه*فبه خٜـ ــ٥ٵدي خهلل
مشٕ ـ ــد ال ٠ـ ــدءخ ض و ـ ــىَي وخَظ ١ـ ــدي خهلل ز ـ ــًَخ الٴ ـ ــديخض خٔ ـ ــُخَي* وفب ـ ــه خزب ـ ــٍخْپ ؿبم ـ ــً
خڀ٥ـ ــدٌُون ڄى٠ـ ــٔ ٫ـ ــٌُڃ* وعبـ ــإ خڄـ ــٌُڃ* ڀُعځـ ــى زدڀعدجُـ ــً خڀـ ــٌٍ خڄـ ــًوي زـ ــً ٤ـ ــىپ يٌـ ــُي
ڄـ ــًحيهڃ ٌټُخ*وَىٙـ ــُي يف خڀ٭ـ ــدمل و٩مـ ــد ووؽُخ*وعب٭ځـ ــً ڀعٝـ ــىُٵً ڄى٠ـ ــى ٪خغبٽمـ ــص* وَٙـ ــٽُ
خهلل ٔ ــسمدهن ٬ځ ــً ظځ ــٻ خڀى٭م ــص* ٴٹ ــدپ يف خَ ١ــدق ٌڀ ــٻ خؼبىم ــً خڀځ ُ٥ــٳ* ڄ ١ــمىد ؼب ــد ٴ ــهي
ڄه خؼب٭ٌت خڀَُٙٳ *
ٴځٹ ــً خـ ــُي ټ ــٿ ڄ٭ ــٌت ٴځٕ ــٵٍ وزُ ــدن لٽم ــٍ يف ؾب ــُخي * و ٠ــمه ټ ــٿ َڄ ــّ لٹُٹ ــٍ ؤ ــُ
55
خڀْهٍ يف ُٔي ٌټُخي*
ٴف٭ځط ڄٕعىَتش ڄه ٸىڀً ٸٓ ٌٍخ ڀځمٹدڀص خؼبعىخ٠٭ص و٥ىخض * ٴفمُ٭هد ٔعىعهٍ خىل
خڀىعُفص خڀٕځُمص وٌڀٻ "ڄُّش خاليذ خڀٵد٤مٍ"ڄه صبُ ٫خعبهدض* وخن خيزً ٌى خاليذ خڀٵد٤مٍ
خٌ صب٘ ٫اون خْزدجً خڀٽُخڂ ټځهد ٴهي وخڀٝٵدض * ټمد ٸدپ خڄَتخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص خؼبٹًْ :ظإؼُض
ٴٽُهت خڀُ٥سص زداليذ خڀٵد٤مٍ زٿ ظإؼُ خاليذ خڀٵد٤مٍ زً خىل لً خالڀعـحدڂ وخالربدي زُىهمد،ٴال ديٽه
َٞ
54ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
ٔ55ځٕص و ُٙخڀربټدض55
19
خالڄعُدِ زُىهمد خو خڀعٵَُٷ ٴُهمد،ٴدٰعًي خاليذ خڀٵد٤مٍ يف ربځُځً خڀىهدجٍ ٌ ،ى ڄد ٸدڀً خو ټعسً،
56
و ڄد ٜىٵً خو و٩مً"
ڄسعًءش زٍټُ ڄٹدڂ خيذ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه ََ ٞٴُ ٫خڀًَـدض *
وخٔع٭مدڀً ڀځىٕىص خڀيت ؽبد وـهدض وٴُهد خ٘دَخض*
ٍب ٌټُض خڀىٕىص ټـىىَ ڄه خوىخَ زُټدض خڀٹُآن خڀٽًُن يف خيزً * وټمد ڄًق خڀٽعدذ
َٞ
خوڀُدء خهلل ٪ڂ ڄًلهڃ يف ڄًلً* ټمد ٸدپ
57
خْپ ً٤خؼب٥ٝٵً ڀځًَه و٭ڃ خغبٵ٩ص * ٌخ ټعدذ خهلل يَ خؼبًق ٴُهڃ ڀٵً٩
ٍ ب ٌټُض ز٭ ٟوٽط خڀىٹً خالييب الو٠ك ټُٳ ٌڃ هبٍخ خغبځٍ ٬د٤ځىن * وهبٍي خال٘دَخض و
خڀىـهدض ودڀىن.
56خو ُ٩خڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ،وُٕڃ َو٠ص خاليذ خڀٵد٤مٍ 78 ٚ
َٞ
57ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
20
خو سبؽُځًَ،ٽىن ڄًَـمهڃ ٜځً خهلل ٬ځُهڃ ٌّش ٴٽُي ،وخٔځىذ زُدهن ،ولٕه خيخجً ٴال َُي
خٌ ودلُص ڄه وىخلٍ خاليذ خال ز٭ُت ڄًحيً ؽبڃ ،ويف ٜــىَش وًڄهت زُت خًََهڃ-وخن ٌڀٻ
خؼب٭ٌت ٌى خالٔدْ خڀٌٍ َٹىڂ ٬ځهي زىدء " خاليذ خڀٵد٤مٍ" زٿ خن ٌڀٻ خؼب٭ٌت ٌى َوق خاليذ
58
خڀٵد٤مٍ
ٍب خوعهط خىل خڀىعُفص * و ٌڀٻ ڄد ٸدڀً خڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص خؼبٹًْ ًٌُٔ َىٔٳ هبدجٍ
ٜدلر قبڃ خڀًَه ":خن خڀىٕىص ظًپ ٬ځً وـهص خوُي َُ٤ٵص وخ٘دَش ٴُهد ڀُ٥ٵص" * وخهن
َ ٞڄد ِخپ ٍَټُ يف ټٿ ڄد ٜىٓٳ -ڄىٝى ًٜخڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه َ*ٞ
وڄه وـهص يف وٕىدهت ٌټُ ڄىٝى ًٜخڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ڄٵ١ٿ ُٔٳ خڀًَه *٪ ٢زدَټىد
خهلل ڄه خوىخَ غب٩دهتڃ خڀَُٙٵص * يف ټٿ َىڂ ڄىَت وڀُځص ڄىَتش *
21
خڀسدذ خالوپ
ڄٹدڂ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞيف خٔع٭مدڀً خڀىٕىص
خڀؽدوُص وڄُّش خاليذ خڀٵد٤مٍ هبد
خڀٵٝٿ خالوپ:
ز٭ً خغبمً هلل ٴد ُ٤خػبالجٷ زدڀٽدٲ وخڀىىن* وز٭ً خڀٝځىخض ٬ځً وسهي لدڄٿ ُٔ خهلل
خؼبٽىىن* و٬ځً ٬عُهت خڀ٥دٌُش و٬ځً ي٬دهتڃ خؼب٥ځٹُت ټٿ ڄىهڃ زٙدن ُ٩٬ڃ ڄه ڄىالٌڃ
فبىىن*"و٬ځً ڄه خؼسط خظبً يف ټعدذ خڀ٭ځڃ ًُٔ خڀىُُٜت ز٥دٌُ ُٔٳ خڀًَه *"59وڀٹّسً وخڀًي
ُٔٳَ خڀًَه ظُمىد زځٹر ُٔٳ خهلل خڀٙهَت خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٬سً ٬ځٍ ُٔٳ خڀًَه* وظبٓدي
"خڀ٥دٌُ خڀٌٍ ٤دذ خٜال وؿبعًخ* ٔٵُىص خڀىفدش وټ٭سص خڀ٭ځڃ وحبُ خڀىًي* ..و٬ځً خڀًخٍ٬
خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ڄىٝى ًٜوزٌُدهن * خغبدوٌ ُ٩٬ڃ ٴىُي وـځُٿ ٘إهن"*21
و٬ځً وڀًي وڄىٝى ًٜوٸُش ُ٬ىً*خڀىدز ٫ټمؽځً ڄه ڄ٭ُت ُ٬ىً* خؼبىىل خالـٿ ٬ځڃ خغبٷ خؼبسُت*
و٬ٹُٷ خڀُمه خؼبځٹّر زُٕٳ خڀًَه* خڀُخـك ڀٵ١ځً خڀ٭ُ٩ڃ ټٿ خؼبىخَِه* وٜدلر خڀٵ١ٿ ٴٓ١ٿ
زىخَؼص صبُ ٫خڀً٬دش خؼب٥ځٹُت * خ٤دپ خهلل زٹدءي خڀَُٙٳ يف خًب ٜمص وخټمٿ ٬دٴُص خىل َىڂ
خڀًَه*ووځً ٔځ٥دهن خؼبىُٳ خىل خزً خالزًَه* خْڄُت
خڀًخ ٍ٬خالـٿ خغبٍ خؼبٹًْ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه َ ،ٞخڀُٔدڀص خڀَُٙٵص ٴُى٠دض خعبىص ٌ5386ـ(فبسحٍ :زًٌَ ؿبٿٌ5431ـ) ٜـ59
19
20خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ،وّخوص الىل خڀربټدض– ٔځٕځص و ُٙخڀربټدض ( 52فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى ، ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ5426ـ) ٜـ 3
22
ڀٹـ ــً ٸـ ــًَخهلل ڀځـ ــًخ ٍ٬خغبـ ــديٌ وخػبمٕـ ــُت يف خحملـ ــٿ خڀـ ــٌٍ ڄـ ــه ٴ١ـ ــځً خڀ٭مـ ــُڃ
خلځ ــً*خن جيم ــ ٜ ٫ــٵدض صبُ ــ ٫ڄ ــه ٸ ــً ڄ ١ــىخ ٸسځ ــً ڄ ــه خڀ ــً٬دش خڀٽ ــُخڂ خالـځ ــص*ٴُمعىٌ
٬ځ ـ ــً ڄ ـ ـدْؼٌُڃ * وَى ٥ـ ــىٌ يف ڄٵى ـ ــُي خعبځُ ـ ــٿ ڄٵدوٌُڃ*ووىڀ ـ ــً خهلل يف خڀىؽـ ــُ شوخڀ ـ ــى٩ڃ
ڄځٽ ـ ــص خڀىس ـ ــُُت* ڀُ ١ـ ــمه صبُ ـ ــ ٫ڄ ـ ــد خيو ـ ــُوي ڄ ـ ــه خالٔ ـ ــُخَ خڀځًوُ ـ ــص يف ظ ٝـ ــدوُٵً ز ـ ــدزځٯ
ظ١ـ ــمُت* وخَـ ــًي خڄـ ــدڂ خڀ٭ٝـ ــُ زـ ــدڀٵُ ٟخالِيل خڀـ ــًخجمٍ* ٴدوٙـ ــإ زىٴـ ــىَي خؼب٭ـ ــدين خوٙـ ــدء َ٩هـ ــُ
ڄه زًخجَُٰ ٫ي,وڀىخڄ ٫يََي ,والٜصخاليذ خڀٵد٤مٍ*25
ٴىممً خهلل ظ٬ ٫ځً ڄد خوالود ڄه يَخٔص ٸٝدجً خال٬الڂ خاليذ خڀٵد٤مٍ * وخن خالڄ٭دن يف
َٞ
وخلً خيهبڃ وخڀعٵٽُ غبٌُ* ودٜص يف ٸٝدجً خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
خالْلدي* خٌ خيزً فبځىء زد٘دَخض وزٙدَخض ٴ٭ځً خڀٹدَت خن جيعهً ټٿ خالـعهدي *
خٌ ٸدپ خڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٸٓ* "ٴدن ٸٝدجًي خڀيت ظع١مه ڄًَك خْپ ؿبمً
خڀ٥دٌَُه خڀٽُخڂ ،لُت َعٝٵمهد ڄه وٴٹً خهلل ظ٭دىل ڀٵهڃ ڄد يف ڄًحيهڃ ڄه ظبى خؼب٭ٌت ٴدهن
٬ىً ظالوهتد ڀُفً ڄه ُٔي ڄ٭دوهي َخلص ٸځسً ٍ ،ب َځمٓ ڄه و٩ڃ خڀعٵٽُ ٴُهد والٜص ڀسً ٍ ،ب
ظُٹه خن ظځٻ خؼب٭دين ټمؽٿ ظٕځٕځهڃ خؼباِپ –خِڀُص ٍ ،ب ُٔعس ُٝڄه ظځٻ خڀٹٝدجً ڄه ٠مه
ڄ٭دوُهد ؤُي ٌټٌُد وڄد خوَي ٴُهد ڄه خػب٥دذ ،وخالڀعفدء وخالزعهدپ ڀىخڄ ٫ٸىپ ظ٭رب ٬ه خوسدء
23
لُىش ٸً ُٜٴط زُڄعهد يف ڄٹع ً١لهبڃ وخڀً٬ىش خڀُهڃ وټدوط ظًپ ٬ځً خوسدء ڄد ڄدًَٔ يف
ٔسُځهد يالڀص وخ٠مص ـځُځص *
َٞ
وخن خاليذ لُــػ ټــدن ڄ٭ىــدي خزُخِٸــىش خڀــعٽځڃ خؼبىٌىزــص ڄــه خهلل ڀالوٕــدن*22ٴځٹــً لٹــٷ
ٌڀٻ خؼب٭ٌت يف خالوعٝد ٚزځٱص خڀٹُخن* ويف ڄـد خوٙـإي وؽـُخ وو٩مـد ڄاَـًخ زـدڀى٥ٷ وخڀسُـدن*وخهن
خٔعىًڂ خڀځٱص خڀ٭ُزُـص و٘ـُٓٴهد * خٌ ڄـه ٸځـڃ خڀىـىَ ټعـر يف َٔـدڀهت ٔـ٥ىٌَد*وخن خيزـً خڀٵـدجٷ
٬ځً خڀٽٿ وؽبد ُٰخجر* ټٍڀٻ ؼبه خز ُٝٴُهد و٭ڃ خڀ٭فدجر*ٴمه ظـًزُ وظٵٽـُ يفخَْـدض خڀٹـُآن
خڀٽًُن*وخڄ٭ه خڀى ُ٩ٴُهد وٌهى دب٭دوُهد ٬ځُڃ* ٴُٕٵهڃ خ
وخن ڀُٔدجځً َ ٞخڀَُٙٵص ڄٹدڂ ُ٩٬ڃ ،وټٿ زُط ڄإوىٌش يف ٌٍي خؼبٹدڀص ٴهى ڄه َٔدجځً َ ، ٞ
وخن خڀُٔدجٿ خڀَُٙٵص ودڀط ڄىٸٵد ودٜد يف خڀًَخٔدض خڀٵد٤مُص وخڀ٭ُزُص 23خٌ ؼب٭دين خڀٍټُ
خغبٽُڃ خظط ڄسُىص وؼب٥دوَهد ڄىٵعمص .ڄٙمٓمدً ڄٕٻ ڄد ٴدق يف ٬سدَش وُٕڃ َو٠ص خاليذ
خڀٵد٤مٍ ڄه ُٜط ڄٹدڂ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود٬سً ُٔٳ خڀًَه َ– ٞ
"ڀٹًټدن ڄىٸٳ ٌٍخخڀًخ ٍ٬خالـٿ يف ظب ٣ظٕځٕځهڃ ڄىٸٳ خڀىٔ ٣خڀٌٍ َٵ١ٿ
٬ځً ُ٤ٴهي ،وڄىٸٵدڀ٭دمل خڀىمَُُخڀٌٍ ٸً وَغ ظځٻ خڀىَخؼص خڀٽُديص،وظ١د٬ٵط ٬ىًي
ٴدوَؼهد خڀً٬دش خڀٽُخڂ خؼب٥ځٹُت ڄه ز٭ًٌد ٠٭دٲ ڄد وَغ ،خٴ١ط خڀهي ټىىِ ٬ځڃ
خالجمص خڀٵد٤مُُت ٔالڂ خهلل ٬ځُهڃ ،ٴدڀٵهت لٵُ٩د ٬ځُمد ،وخُ٘ٶ ٬ځً ٤ىٌَد ٴٝديٲ
ڄىً ټځُمد،خـٿ ټدمنىٸٵً ڄه ٌٌٍدڀٽىىِخػبَ٥تش،ڄىٸٳ ڄىعإيظدڀهي،ٴإعبإي ٴُ٤ةؼبدڄً هبد
22خڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص خؼبٹًْ ًٌُٔ َىٔٳ هبدجُٝدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ:هبدء ؾبمى٬ص ڄٹًڄدض خڄعمدن خعبدڄ٭ص
خڀُٕٵُصٔ(،ىَض،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص)39
23خڀٵه وڄٍخٌسً يف خڀى ُٙخڀ٭ُيب 356ٚ
24
ظَُّىهد، ؿبدٔه َُ١ٵدڀُهد ٍب ٴُٝځهد، دبفدڄ٭ط حيُ٣ خن
وڄدْؼُظُظُهبد،وڄّخَدذبمُځهد" 24،ٴدڀٽًت خؼبٍټىَ يف ٌٍي خڀ٭سدَش ٌى ڄد ٌوُٓي خالجمص خڀٵد٤مُُت
٪ٚ
جبم ٫ـىخٌُ خڀ٭ځىڂ وخڀٵىىن وزـِمٵد٨ص خڀًََُّ خغبٽمُص وخڀألْيل خاليزُص ٴهي ،ٴمه ظځٻ
خڀًََ خڀؽٹُځص ٌ -خضُ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞوخڀًخ ٍ٬خالـٿ خغبٍ
خؼبٹًْ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه َ ٞخڀٍََه ڄَه خٔمٹّد خڀٽىىَِ خڀ٭ځمُص ڄه وَخؼص خڀٵد٤مُُت
،وټدوط ٌخهتمد ـىٌُ ڄه ـىخٌُ ٌٍي خڀٽىىِ خَ١دً ،ٴدالجمص خڀٵد٤مُُت ٪ ٚخٴ١ط خڀُهمد زُټدهتڃ
خڀٹًُٔص وخًَٓومهد ڀُِ٬دَص ظب ٣خڀعٕځٕٿ زى ُٙخڀ٭ځىڂ وًٌخَص خڀىٵىْ ؿبدٴ٩دً ؽبد يف خَـدء
خڀ٭دمل ،وخهنمد ضبً ـىالن خڀ٭ځىڂ وخڀَُٙ٭ص ټدڀُٰ١دڂ ڄه لعٳ ڄ٭دوًَهد ،ٴدڀىٸىٲ ٌهىد ٬ځً
ڄد ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ خغبٍ خؼبٹًْ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه َ٬ ٞدَٴدَ ڄٹدڄً خعبځُٿ يف
وًڄص خڀً٬ىش خڀٱُخء وټدن ڄه خـٿ لٕىدض وخڀًي خالُٰ َ– ٞ
25
ال ز٭ّ ٍڂ لدٔڃ
ًُ٘ٓض ڄسىُص خڀ٭سديش ټځهد * ٬ځمدً ټٍخ ٬م ً
ٴَُعڃُّ ڄ٭ٌت خڀعٓ ًُُٙز٭ً خَٝدپ ٌٍخ خڀسُط خؼبسدَٺ دبد ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ
خڀًَه َ٬ ٞىً زىدء ؿبُخذ خؼبٕفً خڀٵد٤مٍ-
" وڀٹً خوعُض زىدء ٌٍخ خحملُخذ ٬ځً ٜىَش ؿبُخذ خعبدڄ ٫خالٌُِ فبعُمىدً زٍڀٻ خحملُخذ
٪ٚ
خڀَُٙٳ لىت ًَوڂ زُټدض خعبدڄ ٫خالٌُِ زٕىخٌَ ٴُى ٞڄأـٕص خالڄدڂ خؼب٭ّ ڀًَه خهلل
26
خىل ٌٍي خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص "
َ ًٌُٔ24ىٔٳ هبدجُٝدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ،وُٕڃ َو٠ص خاليذ خڀٵد٤مٍ ،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ،فبسحٍ -يخجُش خڀ٥س ٫خڀىٌ 5381 ُٙـٜ،ـ 54
25خڀًخ ٍ٬خالـٿ خغبٍ خؼبٹًْ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه َ ، ٞضبً ظٕسُك ٬دڂ خػبمُٕت -ضبًخ ڀُذ زدڀسًخج٬ ٫دمل،خڀٹٝدجً خؼبىعىسص،
وٝدذ خڀًَـص خڀ٭دُ٘ش ،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص
25
َ_ ٞ
ٍب ٌى َ٭رب
27
"ٍب خين ًُ٘ٓهتد زى ُٙٴىىن خڀ٭ځىڂ وهتٍَر ٤ځسص خڀ٭ځڃ زداليذ خڀٵد٤مٍ"
ٴدن خْؼدَ خؼب٭َّص خڀٹدٌُش وڄدْؼٌُد ٔسسدً ڄهمٓدً ڀ٭مُخن خڀً٬ىش خؽبديَص ويوخڂ خڀربټدض
خڀُهد،وٴُى ٞخالجمص خڀٵد٤مُُت يف خؼب٭َّص خڀٹدٌُش يخجمد ڄعٝځصً ـدََص كبى خَـدء خڀ٭دمل ،ٴمؽدڀً
ڄ٭ُوٲ وڄٙهىي يف خلُدء ؤڄُ خعبدڄ ٫خالٌُِ وَٽىن ٌڀٻ بزعًخ ُء ٔىخٌَ ٴُى ٞخالجمص خڀٵد٤مُُت
َٞ
، ٪ ٚٴىٸٳ خڀس ُٝخالْن ٬ځً ڄد ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ خڀٵد٤مٍ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
وـٍزط خڀىٵٓ وخڀٵٽُش ٬ځً ظ٭مٷ ٌٍخ خڀٹىپ خؼبىُٳ وټعدزص ټُٵُص ڄىهدؾ ـَُدن ٴُىٞ
٪ڂ
خالڄدڂ خؼب٭ّ ٪ ٚوټمُٓعهد خىل ٌٍي خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ،ٴدڀٹځڃ َع٭ر ٬ه َٸڃ ڄىخٌر خوڀُدء خهلل
َ
وڀٽه خڀٍټُ ڄٵُو ٞأليخء خڀٙٽٍُ ،ب ٌټُ خڀًخ ٍ٬خالـٿ خڀٵد٤مٍ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
ٞؤن خاليذ خڀٵد٤مٍ َ ًُٓٙزىُدن خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ،ٴُٹسٿ خڀ٭ٹٿ وخڀٵٽُ خن ظ ًُُٙزىدء خعبدڄ٭ص
خڀُٕٵُص ال ديٽه خال ز٭ً ظٹىًن وٵىْ ٤الذ خڀ٭ځىڂ وهتٍَهبڃ ز٭ځڃ خاليذ خڀٵد٤مٍ ،ٴدن يَخٔص
خاليذ خڀٵد٤مٍ يف خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص َُٸٍ خڀ٥دڀر يف ڄُخٸٍ خڀًَـدض ٬ځمدً و٬مالً ،وټدن
ڄٍخٸً يف خاليذ خڀٵد٤مٍ ًََّ خ٘عُدٸً كبى صبُ ٫خڀ٭ځىڂ28الن خاليذ حيمٿ ٬سث خڀع٭ځُڃ وڄه
خوٌب يف خاليذ ٸىشً وڄعدوصً ٴٹً ل ٍ٩جبالجٿ خڀى٭مص ،ٴدڀًڀُٿ ٬ځً ٌٍخ ڄد خو٠ك ٌٍي خڀ٭سدَش
– "ٴځُٓ خڀٱُ ٞڄه ظ٭ځُڃ خاليذ ٬ىًود ټدؼب٭عدي خؼبع٭دَٲ – زٿ خهن ڀع٭ځُڃ خڀ٭ځڃ وخڀ٭مٿ وخهن
زً حيٝٿ ڀځمٕعٵًُ خڀًُُ٘ يف ڄًخَـهد ټٿ خؼبٌت وخالڄٿ وخٌخ ټدن خاليذ زُت ٔدجُ خعبدڄ٭دض
ڄعًخو ًال يف ڄٵهىڄً خڀ٭دڂ ،ٴمه خڀالِڂ – خالـعهدي خڀٽدڄٿ ڀً غبٝىپ خؼب٭ُٴص وخالؼبدڂ ،ٴدن خاليذ
َ ًٌُٔ56ىٔٳ هبدجُٝدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ ،هبدء ؾبمى٬ص ڄٹًڄدض خڄعمدن خعبدڄ٭ص ،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ،فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى5418 ،ُٙ
ٌـٜ ،ـ 26
27خؼب ًَٝخڀٕدزٷٜ ،ـ.26
28خو ُ٩خؼبځمٷ 5
26
٬ځً ٘عًٓ ڄٵدٌُمً ڀٽه ُٰ٠ىد خالٌعًخء خىل خڀُٝخ ٢خؼبٕعٹُڃ ڄىً وڄه ظ٭ځُمً 29".ٴځٵ٧
خالٌعًخء ٌهىد ٌى يف خغبٹُٹص ڄ٭ٌت خڀع ًُُٙزداليذ خڀٵد٤مٍ الـٿ ٌڀٻ َ٭ً يف خٜىپ خاليذ
ال ڄأـٕدً ٬ځً خٔدْ ٸىٌ ټدن زىُدودً ڄُٜىٜدً،
خڀٵد٤مٍ ،وڄد خڀٌٍ ڄاً ٜ
ٴدعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ظىٙث خڀ٥الّذ وظُزُٓهڃ زٕٹٍ ڄُدي ٔدجُ خڀ٭ځىڂ وخڀٵىىن وڄٌ ٫ڀٻ
ظٝځك ڄ٭د٘هڃ وڄ٭ديٌڃ ،وخاليذ يف ـدور حيمٿ خالوسدَ وخڀٵٹً وخڀعإوَٿ وخغبٽمص وخن
ټالمهد َٝى٭دن ٜى٭ص ُ٩٬مص وٌٍ هتٍَر خڀىٵىْ وربَُٽهد وظٹىديهد خڀٌٍ خ٬ځً ُٰ ٞخاليذ
خڀٵد٤مٍ ،ٴدڀعًََؿ يف خڀًَـدض ٌى خڀع ًُُٙزداليذ خڀٵد٤مٍ ڀځفدڄ٭ص خڀُٕٵُص.
وَعفځً ٌٍخ خڀٵه وخ٠مد دب٭ُٴص ُٰ ٞخؼبىٙث وٌى خَٸدء خؼبٕعٵًَُه ڄه خڀُٔدڀص
خڀَُٙٵص يف يَـدض خڀٵهڃ ؼب٭ُٴص خؼبٹدڄدض خالؽبُص وزٍڀٻ َعڃ خٴد٠ص ٴُى ٞخڀٹُآن
٬ځً خؼباڄىُت وڀٹًٸدپ خڀًخ ٍ٬خألـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ٪ ٢يف ٌٍخ
خڀًٝي:
زُټدض خْپىخ وسس ي٬دش هي َ شٔڃ ټًٌَُ ..ٴـهت َٴـهت زُدن وسس زځىً
ټُظد ـدئو خوسس خ٬ځً ڄد خ٬ځً زُدن ين ُ٤ٲ وي خڀٵد ٦خوسس خظبدء ٍٔ
ظبفهدئ وهك هج ظبفهـ پُْسس ،ظبفهدئودَ وسس خًن هبٍ زىسس هك ٔككال
٤سٹدض ود ڄىخٴٷ ظبفهسس ڄككُ هي ظى لَُ٬ ٛځُٽڃ ..لُ ٚود
َ ًٌُٔ29ىٔٳ هبدجُٝدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ ،هبدء ؾبمى٬ص ڄٹًڄدض خڄعمدن خعبدڄ٭ص ،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ،فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى5418 ،ُٙ
ٌـٜ ،ـ 42
27
ٔسر َِإيش خْپىخين ټى٘ٗ ټُظد} ححال ـدجٍ (خجملځٓ خالوپ
ٜ5426ـ )55
وٌټُ ڄىالود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ٪ ٢يف زُدن ڀً ڄؽٿ ٌٍي خڀ٭سدَش ڄه خڀُٔدجٿ خڀَُٙٵص
وټُٵُص ٴعٷ ڄد يف خَِص خڀٹُآوُص ڄه خؼب٭دين زځ٥دٴص ٸُخءهت وظُظُر ټعدزهت
28
؛ ٌټُ ـى پًُخ هتدجٍ ظى خْ٘دن ڄد هن خْوٌ ٔٽسس ،ٸُآن ود ؤيخء ين
31
ڄ٭ٌتخْ زُدن ود ظُظُر ٍٔ وخ٠ك هتدجٍ ؛،
ٴدڀٝځىخض – خمند ٌٍ ٬ځً ڄىالش ُ٩٬مص ٪ڂ ،وټىهند " خوؽً" َٹع ٍ١خٔوعٹدء خڀٵد ٦ظځُٷ زدؼبُؤش.
ٴدٜدَ ًُٔود َ٬ ٞىدَهت خڀهي ،وخظط ټځمدض " خڄَتش ،فبَتش ،ڄًَُش " وإيڄص ڀً ٍ .ب َُظٹٍ
ظٵٽُي بىل ظبدء ڄًتڀص ٌٍي خؼبىالش ٪ ٚڄ ٫ټىهند خوؽً .ٴٍټَُ ٘دن ٬ځمهد وڄًتڀعهد خػبَ٥تش
٬ىًخهلل ٪ؾ .وخٔع٭دَ ڀربټدهتد خالِڀُص والوىخٌَد ټځميت " خڀَّٕمدزصَ "و"خڀٌَُُّّشَ" ٍب َٝٳ ٘ٵد٬عهد
ڀُٙ٭عهد زٽځمص "ؾبَتش" وَعڃ ـىيش وٜٵً هبٍي خعبمځص خڀځُ٥ٵص " وڀٽٿ ُ٘ث يف ڄى٠٭ً خڀالجٷ
زً"وؽبٍي خؼبُّش ُٔٓ َٔىپ خهلل ٜځ ٫ڄىهد ٴٹدپ ظبدّ٬د عبىخهبد ٬ه خؼبُؤش – "ًٜٸط خهند ڄٍت
ز١٭ص " وٌٍ ڄ ٫ـالڀص ڄٹدڄهد ال ظ٭مٿ خال ڄد ظځُٷ زدؼبُؤش وبىل ٌڀٻ خ٘دَ َ ٞزدوعٹدء
خڀٽځمدض يف خزعًخء ٌٍي خڀ٭سدَش،
29
وخهن خڀىلُــً خڀــٌٍ خٔــع٭مٿ خڀىٕــىص زٽؽــُش ،وټــٍڀٻ ڄــه ظٙــُٲ زعًََٕــً َ ٞخ٬ــٍت
خڀ٭الڄص ًٌُٔ ٬سً ٬ځٍ ؿبٍُ خڀًَه ٸٓ خٔع٭مٿ خڀىٕىص ټؽَتخ يف خيزً .
خڀٵٝٿ خڀؽدين:
خن "ن" ٬الڄص َ١٭ً خڀٽدظر ٬ځً ټځمص خظبد ټدن خڂ ٴ٭ال خڂ لُٴد ,
َٞ
ڄؽالًټمد ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
32
"خ٤ٳ ڀٹىڂ ًََُون ز٥ٱُدهنڃ *خ٤ٵدء وىَٺ ڄه ٴعىعهڃ ودجُش" ز٭ًوخهنڃ
33
"ڀحه ظٕعٷ خڀ٭ځڃ خغبٹُٹٍ ٴإهتڃ*وخيپ وزدالوال ٚيف لهبڃ خَٖ" خؼبدء
وڀُٓ ټٿ ڄد جيًي خڀٹدَت ٬ځً خغبدُ٘ص ڄه خڀُٙوق وخڀَّديخض ،ټمد َٹىڀىن يف خڀځٱص يف ڄ٭ٌت
34
خغبدُ٘ص " ڄد ٬ځّٷ يف لدُ٘ص خڀٽعدذ ڄه خڀُٙوق وخڀَّديخض"
َٞ
َىـً يف خغبدُ٘ص وخن يف ز٭َٔ ٟدجٿ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
٬الڄص "ن" ټمد َىـً ٬الڄص "ن" وال ٴُٶ زُىهمد ,ظـايٌ خىل ُٰ ٞوخلً.
َٞ
32ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
33ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
34خؼبىفً يف خڀځٱص –ڄىٙىَخض يخَ خؼبُٙٶ 946زَتوض
30
ټمد خن يف خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص "ٌُِ خڀَُد ٞخالِڀُص" وخڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص "َو٠ص ٴُيوْ"
وخڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص " ُْٰ خعبىص" وخڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص " ڄُٙزص ظٕىُڃ وىَ" زًپ ٬الڄص "ن"
ټعر يف خغبدُ٘ص ٬الڄص "ن".
َٞ
ټمد ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
35
" ٌٿ َٰتي ڀځمٷ ن زدڀٕس ٫ڄه * ي٬دجڃ خالٔالڂ ڄه يخ٬ڃ" ن ڀځًَه
ٸٓ
و َىـً خڀىٕىص خڀؽدوُص خَ١د يف ٸٝدجً خغبً خڀ٭الڄص ًٌُٔ ٬سً ٬ځٍ ٬مدي خڀًَه
ؤًٌُ ٬سً ٬ځٍ ؿبٍُ خڀًَه ٸٓ.
خن خټؽُ خڀىٕىدض خڀؽدوُص ظٽىن ڄعٹدَزص ڄه خڀٽځمدض خؼبىعىسص ټمد خظً يف ٸٝدجً
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ :ٞ
36
"صب٭عڃ ڄه ٴ١دجٿ ٴُُٸط * يف ٬دمل خالوٓ ټٿ ڄسؽىغ" ٸُٕمط
37
"ڄىٽڃ زٍت ؿبمً وُذبٍ* وُٿ ڄىــٍ وكبىټڃ ن وځــعفٍ" ن ٬ىًټڃ
38
"َٵُـىن ټُذ ٌٌ ټُزص* وَٽٙٵىن لّن ڄُء لَّه" ٰڃ
39
"ِڀٵً ڀ٭ــسً ؽبڃ ـب ــځ *ٛهبڃ ڀًي َز ــهڃ َّيڀـ ــٳ" ٤ىىب
َٞ
35ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
36ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
37ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
38ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
31
و ظٽىن خڀىٕىدض خڀؽدوُص خؼبىعځٵص ڄه خڀٽځمدض خؼبىعفسص ټـمد خظً
41
"ؽبڃ ي٬دش ًٌي ٌڃ حبىَ وًي * ٌڃ ُٔىٲ َيي ٌدڂ خڀ٭ًي ظؽځٯ" ُٔىپ
"وهبد ٜٵًض ز٩ځڃ ٬ځٍ زه* خغبُٕت خزه ٴد٤ڃ خالً٬خء "
45
خؼب٥هُ
42
لفدذ " ڄه وڀـ ـ ـ ـ ــٍ ڀُز ـ ـ ـ ــً ڀٱُىذ * ٰدجسـ ـ ـ ـ ـ ــدض و ـ ـ ــمه خڀىَي ٬الڂ"
ويف ز٭ ٟخؼبىخ ٫٠ظٽىن خڀىٕىص خڀؽدوُص ال ټځمص خڂ ټځمعُت زٿ ڄُٝخ ٪زٽدڄځً ټمد خظً
" ٌٿ َٰتي خًٔ خهلل خعبٌُ وٌٿ * ٔىخي ڄه ـًپ خالز٥دپ ذبًَال" ٌٿ َٰتي و ً٤خڀًَه
43
خغبىُٳ وٌٿ
44
" و٬ځُٻ ٜځىش خڀًْ خڀىَي* ڄد خڀىهدَ خ٠دء وڄد خڀځُٿ ـه" ٔمر خڀٝځىخض ٬ځُٻ مهط
وٸً ټعر يف ز٭ ٟخزُدظدڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞخټؽُ ڄه ڀٵ ٧وخلً
َٞ
ڀځىٕىص خڀؽدوُص ټمد ٸً ٸدپ
َٞ
39ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
41ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
45ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
42ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
43ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
44ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
32
45
"ٌڃ ڄىفمىن ٔاپ ڄٕعُٴً * وڄٝځمىن ټٿ ٘حٍ ٴًٕ" ٌٌ ڄىُصَٰ ٌٌ ,سص
46
"خڀٝديٸىن زًٝٸهڃ ٘هً خڀىَي* وٜٵد هبڃ َڄّ خڀٝٵد وخؼبٙ٭ُ" ڄ٭ٌت,ڄٱّي
47
"وَُ٠ك ڄىالود ٬ځٍ خؼبُظ *ً١ڄُٹدض صب ٫خوخجٿ وخوخوُ" ٘دن,ٴ١ٿ,ؾبً
خاليذ خڀٵد٤مٍ لُىد َسًٌ خڀعىلًُ وخڀ٭ًپ ولُىد َٵٝك زدڀ ٪ُٙوخڀ٭ٹٿ خهن لُىد َځٹٍ خڀُىد
خڀسد٤ه وخڀعدوَٿ ولُىد خغبفص وخڀسمػ .......
َٞ
45ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
46ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
َٞ
47ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
33
َخ٬ىخ وٝدجٌٍ ٛخ خاليذ
ٸدپ خڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٸٓ ي٬دظى ين خٸعًخء ټُٔى ظى ڄ٭ځىڂ پُْٔسس هك ټُىخ ڄىخيل ٤دٌَُه هتدـ
ًُٔود ٬سً ٬ځٍ ُٔٳ خڀًَه َ ًُٔ ٞود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞوى خيذ يَٽهى ،ټىجٍ وسس
زعدئ ظى خًن هن هتدجٍ هكخْ ٌىًؤعدن ڄد زُضضهٍ وسس ڀٽهعد هتد ـ ظدَسس هي ظى خديدن وى ټمدپ ؛ (ٌ 5397ـ
خالڄعمدن خڀٙٵهٍ)
وټدن ڄه خزُ ٪ظالڄٍُي خؼبىىل خالـٿ خڀٵد٠ٿ خڀ٭الڄص ٬سً ٬ځٍ ٬مدي خڀًَه و ٸً ټدن لدڄٿ
ٌڀٻ خڀ٭سإ ،خڄُىد ٬ځً ڄّخَدي و وٝدجًٝ
خٔځىزً خالييب
،وٌڀٻ خالٔځىذ و ٌڀٻ خاليخء خڀځٍخن خوعُ٬همد ًُٔود ٬سً ٬ځٍ ُٔٳ خڀًَه قبً ٌٍخ خؼبىىل
ٸً ٌٌر هبمد يف خ٬ځً خڀٍَوش ،ٴمسدمهد ټٿ ظٽمُٿ و ټٿ ذبمُٿ،
34
خ٤٭دڂ ټٍخٺ خوٻ ٰدِ خٜځىش ټٍخٺ خوٻ ٌدِ
ٌڀٻ:
5ـ ڄًق خڀً٬دش خؼب٥ځٹُت ڄه خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٬سً ٬ځٍ ُٔٳ خڀًَه َ ٞخىل خڀًخٍ٬
خالـٿ ًُٔود ٬سً خڀٹديَ قبڃ خڀًَه َ ٞـ 565ٸًُٝش.
2ـ يف خڀُؼدء ٬ځً خالڄدڂ خغبُٕت ٪ڂ و٬ځً لًويي خغبدَُ٠ه يف ُٝ٬ي ـ 65ٸًُٝش.
35
-4وخوٙدء ً٬ش َٔدجٿ وُدزص يف و ُٙخڀ٭ځڃ ٬ه خڀً٬دش خؼب٥ځٹُت َ ٞيف ٝ٬ىَ ٘ىت وخوًٙ
خڀٹٝدجً يف ـبعځٳ خڀځٱدض خڀ٭ُزُص وڀٕدن خڀً٬ىش,خالَيوَص وخڀٵدَُٔص
"و خؼبىىل خڀٵد٠ٿ ٬سً ٬ځٍ ؿبٍُ خڀًَه ٸً خٔعٵدي خٔعٵديش ؿبٷ ټدڄٿ ڄه ٬مً ًُٔود قبڃ
خڀًَه ،ٴىفً يف ٸٝدجًي ُ٠دء ظځٻ خڀٙمٓ خؼبُ١حص خؼبُٙٸص ،و ڀً ٸٝدجً زًَ٭ص ،و ڄُخ غ
يف َِء ڄىالود خغبُٕت زځُٱص" ،
"و ٌٍخ خؼبىىل خڀ٭الڄص ٬سً ٬ځٍ ؿبٍُ خڀًَه ٌى خڀٌٍ ظىىل زبَُؿ يخُٝ٬ ٍ٬ود خغبديٌ و
خػبمُٕت ڄه خڀً٬دش ،خڀً٬دش خڀ٭الڄص خؼبٵُي ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه ،٪ ٢و ضبٿ ظځٻ
خالڄدوص خىل خٌځهد ،و ٔىٶ ٌڀٻ خؽبًٌ لىت َسځٯ خؽبًٌ ؿبځً ،و ڀً ٴ١ٿ ضبٿ خالڄدوص ،
ؿبٵى٨ص ڄه خالوعال ٢خڀٌٍ ټدن خالوىل زًڀىخ و٭مص خهلل ټٵُخ ڄىڀ٭ُت زً ،وٌى خالوعال ٢خڀٌٍ
ټدي خن ََّٿ ٬ه ٌٍخ خاليذ خٌڃ وٝدج ،ًٝڀى مل َٝىً ٌٍي خڀىخٔ٥ص خڀ٭ُ٩مص خؼبهمص"،
"وخؼبىىل خالـٿ ًٌُٔ ؿبٍ خڀًَه ڀً ٸٝدجً َُ٘ٵص زًَ٭ص خڀٙدن َُٜ,ىص خالٔځىذ
ؿبٽمص خڀسىُدن ,ڄى٩ىڄص خظٹه خڀى٩ڃ ......
36
ًٌُٔ ٬سً خڀٹديَ لٽُڃ خڀًَه
ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞيف َٔدڀهت خڀَُٙٵص زالٮ خڀً٬دش
خڀٵد٤مُُت "خودربٹٹىد زدالڄ٭دن يف ٸٝدجًي خڀَُٙٵص ,خغبدوَص ٬ځً خؼب٭دين خڀځُ٥ٵص ,ٴى٠ك
ڀىد خن ؽبٍخ خؼبىىل خڀٵد٠ٿ ڄٹدڂ خڀٵُيخوُص يف خاليذ خڀٵد٤مٍ زُت خ٬الڂ ٌڀٻ خاليذ
خالـځص خڀٽُخڂ,ڄىٍ خزعًخء خڀً٬ىش خڀُ٥سُص يف زاليخؽبىً خىل ڄىعهً خَدڄً خڀٕ٭ًُش خڀيت
ټمٿ ؽبد يف خڀٕ٭ديش خڀعمدڂ
37
خڀسدذ خڀؽدين
خڀٵٝٿ خالوپ:
ڀُٓ خالڄُ دبهبڃ ؤن خڀ٭ځڃ ٌى خڀى ٫٠خالٔدٍٔ ڀاليذ لُػ ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٬سً
٬ځٍ ُٔٳ خڀًَهَ-: ٞ
48
وخن خڀٌٍ خٔعٽمٿ خڀٵهڃ * يف ٴىىن خڀ٭ځىڂ خيَر خيَر
وٸً َى٠ك ؤن خاليذ ال َعڃ وَٕعٽمٿ ٴُٹدپ خيزدً لىت ز٭ًخلعىخجً ؼبى٠د٬دض ڄه خڀ٭ځىڂ ټدڀٵٹً
وخالوسدَ وخغبٽمص وَٰتٌد.49وخهنَٞخٔځڃ ٤ځر ټمدڀُص خاليذ وسبدڄُهت ٌٍي خىل خاليَر
وخٔعٽمدپ ٴهمً.وٌى خؼبځٍ حبمٿ ٌٍخ خڀؽٹٿ خعبُٕڃ،ٴدهن ٬ىً خٔعُٵدجً ؽبٍخ خڀَٕ ٢ُٙعمٷ
زدٔڃ خاليَر.ٴځٍڀٻ ټدن خاليذ وخڀٙ٭ُ يف خعبدٌځُص ڄ٭ُوٴد زًَىخن خڀ٭ُذ وٜمدجٳ
٬ځىڄهڃ وڀٱعهڃ وټدوىخ حيعٵځىن زىاليش خڀٙد 51 ُ٬وَ٭ًوهن ڀٕدن ٸىڄهڃ وـدڄ ٫خوسدٌَڃ
ووخٜٳ زُحدهتڃ خٌ ٬ځمىخ زٽىهنڃ َٰت ڄٕعُ٥٭ُت عبمٌُ ٫ڀٻ وڀىٹٝدهنڃ يف خڀع٭سَت خڀٵُٝك
وخڀسځُٯ ڄ ٫وـىي خؼب٭ٌت خڀٝمُك يف خڀٹځىذ ټمد ـدء ٬ه خڀٙى ٛخڀٵد٠ٿ ٪ڂ:
48خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٬سً ٬ځٍ ُٔٳ خڀًَه َ( ،ٞڀ٭مٌُ خڄٌُ ٬فُر ٬فُر* وڄد خَذبهي ٸَُر ٸَُر) ،خڀٹٝدجً خؼبىعىسص خعبځُص ڄه
ٸٝدجً خڀًخ ٍ٬خالـٿ خالولً خڀّټٍ ًُٔود ٬سً ٬ځٍ ُٔٳ خڀًَه َ ٞيف وٝدذ خعبدڄ٭صٔ،،ىص ٌ 5434ـ ٜ ،ـ 565
49خوَ ًٌُٔ-ُ٩ىٔٳ هبدجٍ ٜدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ ،هبدء ؾبمى٬ص ڄٹً ڄدض خڄعمدن خعبدڄ٭ص(،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٜ)5418،ـ47
َ51خـ- ٫خزه َُ٘ٷ خڀٹَتوخين،خڀ٭مًش يف ؿبدٔه خڀٙ٭ُ وخْيخزً ووٹًي ،خعبّء خالوپ(،ڀسىدن زَتوض:يخَ خعبُٿ،خڀ٥س٭ص خڀُخز٭ص
5972ڂ)ٜـ65
38
"ويف خڀىدْ ڄه جيىپ يف ٸځسً خؼب٭ٌت خڀٝمُك ٴُ٭رب٬ىً زدڀځٵ ٧خڀُټُٻ،ٴُمُځً ٬ه ڄ٭ىدي وخن
مل َُي خاللدڀص ڀٽىً ٬فّ يف خڀځٵ،٧ٴَُٝت خڀځٵَٰ ٧ت ڄاي ٬ه خؼب٭ٌت،ال ڀ٭فّ خؼب٭ٌت،وڀٽه
ڀ٭فّ خڀځٵ.55"٧
ٸدپ خڀسدلػ خزه ٸعُسص يف ٌټُ خاليذ وټدوط صبځهت ٌٍي ظٽٵٍ ٬ځً ڄٽدوص خاليذ خڀ٭دڀُص وخلعمدڀً
عبمُ ٫خڀ٭ځىڂ وخڀٵىىن ،وٌٍ – " خٌخ خَيض خن ظٽىن ٬دؼبد ٴد٤ځر ٴٓىدً وخلًخً وخٌخ خَيض خن
ظٽىن خيَسدً ٴعٵىٓه يف خڀ٭ځىڂ" ،52ٴهٍي خڀىٽعص ټدڀُو ٞخؼبى ُ١يف خؼبٹدڀص خؼبىٔ٭ص الهند ظٙعمٿ
وظٍوُ ٴُهد خٌِدَ ٬ځڃ خڀٵٹً وخاليذ وخالوسدَ وخغبٽمص وظىمى خشبدَ خالٜىپ خڀٵد٤مُص ٴهي ،ٸدپ
خڀًخ ٍ٬خالـٿ خڀٵد٤مٍ خؼبٹًْ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞيف ڄًق خالجمص خال٤هدَ – ٪ ٚ
55خالڄدڂ خضبً خؼبٕعىَ ٪ڂَٔ ،دجٿ خوىخن خڀٝٵدء ووالن خڀىٴدء،خڀُٔدڀص خغبديَص وخڀؽځؽىن يف ٬ځٿ خوعالٲ خڀځٱدض ؤَىڂ خػب٥ى٢
وخڀ٭سدَخض(زَتوض:يخَ ٜديَ5957 ،ڂٌ5377-ـ)ٜـ 52 2
52خيب ؿبمً ٬سً خهلل زه ڄٕځڃ زه ٸعُسص ،خڀٙ٭ُ وخڀٙ٭ُخء ،يخَ خؼب٭دَٲ5982 ،ڂ،
53خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ- ٞخْپ ً٤خالجمص خڀ٥دٌُوود ،خڀٹٝدجً خؼبىعىسص ،وٝدذ خڀًَـص خڀعدٔ٭ص ،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص
39
خڀٵٝٿ خڀؽدين:
وٸً َٹدپ خن خڀٙ٭ُ ڄُؤش ټٿ ،54 ُٝ٬ٴٹً َُُي ظًَٝٷ ٌڀٻ يف ٌٍي خال٘٭دَ خٌ ټدن خڀ٭ُٝ
خعبدٌځٍ ڄ١دٌُد الظبً خبځىي ٬ه و٩دڂ خڀ٭ځمٍ.55ٴٽُٳ خڀٵدجًش ڄه خال٘٭دَ خڀيت ټدوط
ڄأـٕص ٬ځً خٔدْ َٰت خٔدْ خڀ٭ځمٍ؟ٴځٍڀٻ ڄد زٹُط خال خڀٵد٨د ڄُټسص يف وٜٳ ٨دٌُ
خؼبُجُدض َٰت لدوَص ٬ځً خؼب٭دين خؼبٵًُش خٌ مل ظٕعٽمٿ ؽبد لٹُٹعهد.
لىت خټمٿ خهلل ظ ٫خٔدْ خاليذ زدټمٿ خاليَدن خؼبس٭ىغ زً َٔىپ خهللٜځ.٫وټدن وٌٍ ٫٠خ
خڀًَه ٬ځً خٔدْ خڀ٭ځڃ خڀٌٍ خوٵفُ ڄه ـىخور َٔىپ خهلل ٜځ ٫ڀٽىهن ڄًَىهت 56وڄه خڀٹُخْن
خڀٽًُن خڀٌٍ خوّپ خهللظ ٫يف خټمٿ ڄه خڀځٕدن وخًب ڄه خڀځٱدض وڄد ٴُ ٢خهلل ٴهي ڄه ُ٘ث لُػ
ﳅﳇﳈ
ﳆ ﭧﭐﭨﭐﱳﭐ ﲹ ﲺ ﲻ ﲼ ﲽ ﲾ ﳀ
ﲿﳁﳂﳃ ﳄ
ﳉﳊﳋﳌﳍﳎ ﳏﳐﳑﳒﳓﳔﳕﳖﳗﳘ
57
ﳙﱲ
ٴدِيٌُض خڀ٭ځىڂ يف خڀ٭ُذ وهبُهتڃ زالٰص خڀٹُخْن وٴٝدلص خڀُٔىپ وخ٬فّهتڃ ٬ه خالظُدن
ظ٫
دبؽځهمد يف خيخء خڀٵُٝك 58ز٭ً خن ټدوىخ ڄع٭ىيَه ڀځٵىُ دب٭ځٹدهتڃ وزځُٱعهڃ،لُػ وٵً خهلل
ﱝﱟﱠﱡ
ﱞ ٬ه خڀٹُخْن ټىهن خڀٙ٭ُزٹىڀًﭐﭨﭐﱡﭐ ﱕ ﱖ ﱗ ﱘ ﱙ ﱚ ﱛ ﱜ
54خؼبُـ ٫خڀٕدزٷٜ،ـ39
55خؼبُـ ٫خڀٕدزٷٜ،ـ/36خو ُ٩خؼبځمٷ3 -
"56خڀ١سد٬ ٍ٬ه ٬ځٍ ٪ ٚخن َٔىپ خهلل ٜځ ٫ٸدپ خود ڄًَىص خڀ٭ځڃ و٬ځٍ زدهبد "خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خڀٹد ٍ٠خڀى٭مدن َ،ٞټعدذ ُ٘ق
خالوسدَ،خعبّء خالوپ(،فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى،ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص،خڀ٥س٭ص خڀؽدوُصٌ5429،ـ)ٜـ 2
57خڀٹُخن خڀٽًُن59:6،
"58خٌخً خ٬فدِ خڀٹُخن ڄه ـهص ڀٵ ً٩خي ٛوڄه ـهص ڄ٭ىدي َ٭ڃ،ٴځٵَ ً٩ځفڃ ٴٝمدء خڀ٭ُذ خڀىدِپ خڀٹُخن ٬ځً ڀٕدهنڃ"خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود
خؼباًَ خڀَٙتخٌِ َ ،ٞخجملدڀٕدؼباًََصخؼبدجصخالوىل،خجملځٓ (84فبسحٍ،Oxford Printers :خڀ٥س٭ص خڀؽدوُص ٌ5422 :ـ 2112/ڂ)ٜـ
/453خو ُ٩خؼبځمٷ4-
40
ﱠ .59ٴځٍڀٻ خوٍوخ خڀٹُخْن وټالڂ َٔىپ خهلل ٜځ٫ڄ٭ُدَخً اليهبڃ وڄٹُدٔد ڀسالٰعهڃ وٴٝدلعهڃ
ٴُٴ٭دٌڃ ٬ه وٕدٔص خعبدٌځُص.وًٌخٌڃ وي٬دٌڃ خىل ڄٽدَڂ خالوالٶ وخالْيخذ وخىل ظىلًُ
خهلل و٬سديهت 61والٲ ڄد ټدوط هبد يف خڀ٭ ُٝخعبدٌځٍ.وڀٽه ٸىه خهلل ظ٬ ٫ځً ٌٍخ خالٔدْ ڄه
خڀ٭ځڃ خڀځًين ٸىخوُت ـًًَش ڀ٭مځُص خاليذ وخڀٙ٭ُ لُػ هنً ٬ه خالظسد ٪الٔدڀُر خال٘٭دَ
خعبدٌځٍ فبُّ خزُت خعبًُٓ وخڀُيٌ ڄه خڀٹىپ وزُت خغبٷ وخڀسد٤ٿ لُػ ﭧﭐﭨﭐﱡﭐ ﲧ
ﲨﲩﲪﲫﲬﲭﲮﲯﲰ ﲱﲲﲳﲴﲵﲶﲷﲸ
ﲹ ﲺ ﲻ ﲼ ﲽ ﲾ ﲿ ﳀ ﳁ ﳂ ﳃ ﳄ ﳅﳆ ﳇ ﳈ
ﲺ ﲼﲽﲾﲿﳀ
ﲻ ﲰﲱ ﲲﲳﲴﲵﲶﲷﲸﲹ
41
65
يف مدحله ىزل القساٌْ تيزيال * وفصلت بله االيات تفصيال
٪
ٴٽدن ڄىً خڀ٭ځڃ خن خڀٌٍ ٴٝٿ َٔىپ خهلل ٜځ ٫ڄه خڀٹُخْن ټدن ټځً ڄًلد الْڀً خڀ٥دٌَُه
ڂ،ٴهڃ خؼب٭دين الٌْ خڀٹُخْن وټدن َٔىپ خهللٜځَُ٫٭ځّمىَُ٭ُٓٲ خڄهت خوٜدٴهڃ و٘ىئهنڃ وڄىدٸهبڃ
٤ىپ لُدهت خڀَُٙٳ،ٴځٍڀٽ٭ىً خڀىهدَص ٸُهنڃ زدڀٹُخْن خڀٝدڄط زٹىڀً ٜځ "٫خين ظدَٺ ٴُٽڃ
67
خڀؽٹځُت ټعدذ خهلل و٬عٌُب ڄد خن سبٕٽعڃ هبمد ڀه ظ١ځىخ " ،66ٴدٸدڄهڃ خًٌخ خٌٿ خڀٍټُ.
ٴدظ١ك خن ٌټُ خهلل ٌى لٹد ٌټُ ؿبمً ٜځ٫وخْڀً خڀ٥دٌَُه٪ ٚڀٽىهنممٵٝځُت الٌْ
خهلل،68ٴمه ٍَټٌُڃ وديعًلهڃ ڄٕعمًخ ڄه زالٰص خڀٹُخْن وٴٝدلص خڀُٔىپ و٬ځً
خٔدْ ٬ځمً ټدن لَُد زدن َٽىن ڄه خڀٵَُٷ خحملمىي،ڄسع٭ًخ ٬مه َهُڃ يف خويَص
خالڀٵد 69٦وڀى ټدن ڄٕعمًخ ڄه خڀٹُخْن وڀٽه زٱَت خَظسد٤هد دب٭دوُهد الُ٬خ٬ ً٠ه ٌټُ
خالجمص ٪ڂ و ڄًلهڃ ،خٌ ټدن خالجمص ٪ڂ خٔـٓ ٌڀٻ خڀ٭ځڃ خڀٌٍ ٸدپ خال٘٭دَ٬ځً
خٔدٔهىڄىدز٭ً وخزىخذ ڄًَىهت لُػ ټدن خوؽبڃ زدذ ڄًَىص ٬ځڃ خڀىيب وټدن ټالڄً هنفد
ڀځسالٰص ټمد ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَهَ":ٞوٌى خؼبسً ٪ڀځى٥ر
65خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ،ٞيف ڄًلٽڃ وّپ خڀٹُخن ظًتَال*وٴٝځط زٽڃ خالَْدض ظٵُٝالٔ،ځٻ ـىٌُ ڄى٩ىڂ،خڀًَلص
خڀؽدوُص(يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى:ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص،خڀ٥س٭ص خڀؽدوُصٌ5451:ـ)ٜـ51
66خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔودخضبً ضبًُ خڀًَه خڀٽُڄدين َ،ٞټعدذ خؼبٝدزُك يف خؼسدض خالڄدڄص ،خؼبٝسدق خالوپ،خڀربٌدن خڀُخز(،ُٙ٬ ٫يخجُش خڀ٥س٫
وخڀى:ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ5426،ـ)ٜـ87
"67كبه خٌٿ خڀٍټُ"ڄه ټځمدض ز٭ ٟخالجمص ٪ڂ،خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ََ،ٞو٠ص ًٌخَدضٔ،3 /ىص ٌ5434ـٜ ،ـ
"/572وخالجمص ڄه ٌََهت ٪ڂ ٌڃ خڀٍټُ ڀٽىن وٵىٔهڃ ڄٙعٹص ڄه وٵًٕ ،وٌڃ ز٭ًي خٌٿ خڀٍټُ ،الن ڄه زً ٸدڂ زٌُدن خڀٍټُ ٴهى خڀٍټُ"
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خؼباًَ خڀَٙتخٌِ َ،ٞخ جملدڀٕدؼباًََصخؼبدجصخالوىل،خجملځٓ (82فبسحٍ،Oxford Printers :خڀ٥س٭ص خڀؽدوُص :
ٌ5422ـ 2112/ڂ)ٜ،ـ 412
"68ټدن خٌٿ خڀٍټٌُ...ڃ خالجمص ڄهخْپ ؿبمً ٪ ٚٴهڃ خؼبىُـىن حبٽمص زُدهنڃ ڄه خڀٙفُ خالو ُ١ودَخ" -خؼب ًَٝخڀٕدزٷ ،خجملځٓ ٜ،82ـ
415
69خو ُ٩خؼبځمٷ7 -
42
وخڀٽعر خڀيت ؽبد ز٭ً يَـص ټالڂ خهلل وټالڂ َٔىڀً يَـص ظځُهد*وَُٰ يََ ټځمدهت
والْڀُهد* ټمؽٿ خڀًَخٌَ يف ظبدء خڀسالٰص وخعبّخڀص ظالڀُهد*وال ًََٺ خڀسځٱدء ٘إوٌد
ڀعفدڀځهد ٬ه يَټهڃ وظ٭دڀُهد"71ٴىَؼىخ خًٌخ خزىدجهمد صبٌٍُ ٫ي خڀ٭ځىڂ وخڀسالٰص وخڀٵٝدلص
لُػ ٸدپ خڄَت خؼباڄىُت ٪ڂ"خن صبُ ٫خڀ٭ځڃ وڄد ٴ١ٿ زً خڀىسُىن يف ؿبمً ٜځ ٫ويف وخڀًْ
خڀ٥دٌَُه ٪ڂ" ،75ٴُُُي خؼُ ٌٍي خڀ٭ځىڂ يف خ٘٭دَ خؼبٕځمُت وخؼبىُ١ڄُت ڄد يخڄىخ
ود٨مُت لٕر خڄُ خهلل ظ.٫ٴسځٯ خڀٽمدپ خٌ خو٭ٽٕط يف خ٘٭دٌَڃ ٘٭د٬دض ٴٝدلص خيخء
خڀٹُخْن وزالٰص ڄ٭دوُهد،
خن ټعدذ خهلل ظ٭دىل ٌى خٔدْ خڀسالٰص وخڀٵٝدلص خڀٌٍ ټدن ڄإوىٌخ ڄىً خٜىپ ٌٍي خڀ٭ځىڂ،
وخَ١د ٌٍخ خڀٽعدذ ڀٽىهن زُجُد ڄه خال٬ىـدؾ 72ـدء زدً٬پ خاليخء ،ٴدٜحب ؽبٍخ خال٬عًخپ وٌڀٻ
خالٔدْ ٸًوش يف خڀسالٰص وخڀٵٝدلص وخڀځٱص وٌَوش ڀځٽمدپ خڀيت ؿبدپ خظُدن خلًي خَْص ڄؽٿ
خَْدهت خڀٽُديص ټمد ﭧﭐﭨﭐﱡﭐ ﱌ ﱍ ﱎ ﱏ ﱐ ﱑ ﱒ ﱓ ﱔ ﱕ ﱖ
73
ﱗ ﱘ ﱙ ﱚ ﱛ ﱜ ﱝ ﱞﱠ
ٴٽٍڀٻ ڄًَك خٌٿ خڀسُط ٪ڂ لٹد زع١مُىً الٌْ خڀٹُخْن ظ١مه زالٰص وٴٝدلص خڀٹُخْن خڀيت
ؿبدپ خظُدن ڄؽٿ ٌڀٻ خؼبًق يف َٰتٌڃ وال ُٰ وَٝحب ٌڀٻ خؼبًق ٬ځً ٸمص خڀٽمدپ وخٔدْ
خڀسالٰص وٸُڃ خڀٵٝدلص وخًب خڀځٱص وخڀځٕدن زُت صبُ ٫خال٘٭دَ زٿ َٝحب ٸًوش ؼبه ًََُ خڀسالٰص
وخڀٵٝدلص.
71خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ،ٞخڀُٔدڀصخڀَُٙٵص هنُ خڀىىَ خڀٙ٭ٙ٭دين(،فبسحٍleaders press private :
ٌ5374،ltdـ)ٜـ 55-54
75خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ََ ،ٞو٠ص ًٌخَدض (،2فبسحٍ :خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٌ5433ـ2152 ،ڂ)ٜـ 99
ﲷ ﲹ ﱠخڀٽهٳ5 :
ﲸ 72ﭧﭐﭨﭐﱡﭐ ﲭ ﲮ ﲯ ظب ﲱ ﲲ ﲳ ﲴ ﲵ ﲶ
73خڀٹُخن خڀٽًُن54:58،
43
74
خوط خٜٵُعهه لر ٔځُمد* ن ٸًديد ڀځٝدٴىدض خڀ٭عدٶ ټٹىپ خزه ٌدين يف :
وټٍڀٻ خغبٽمص ٌُمديش ظبدوَص 75خؼبس٭ىغ هبد َٔىپ خهلل ٜځ ٫ټمد ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود
"76
٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ" ٞوٌى خؼبس٭ىغ جبىخڄ ٫خڀٽځڃ خڀٌٍ ڄىً ټٿ ټځڃ ُ٤ر لٽمٍ ًَٜ
وخڄُي خهلل زدڀً٬ىش زدغبٽمص خىل ٔسُځً ،77وټمد ٌټُ خهن ي ً٬خىل ٌڀٻ خڀٕسُٿ زدغبٽمص زُ١زً
خالڄؽدپ خڀيت ٌټُض يف خڀٹُخْن زًڀُٿ ٸىپ خهلل ظ٭دىلﭐﱡﭐﱁ ﱂ ﱃ ﱄ ﱅ ﱆ
ٜځ٫
ﱏ ﱠ.78وټٍڀٻ ټمد ٌټُ خن َٔىپ خهلل ﱉ ﱋ ﱌ ﱍ ﱎ
ﱊ ﱇ ﱈ
خٸدڂ ٬ځُد زدذ ڄًَىص لٽمهت خڀٵ٭ٿ خڀٌٍ زً خوَؼً خڀىيب ٜځ ٫لٽمهت وـ٭ځً ز٭ًي ڄًَىص
خغبٽمص وڄدڀٽهد ٴهٽٍخ خٜحب ټٿ خڄدڂ ڄه ٌََهت ز٭ًي ڄدڀٻ خغبٽمص يف ِڄدهن ،وڄىهؿ خڀسالٰص
وخڀٵٝدلص خؼبىَوؼص ڄه وخڀًٌڃ ،ټمد ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًٔود خڀٹد ٍ٠خڀى٭مدن َ"ٞوخڀسالٰص
ال ؿبدڀص ڄٹٝىَش ٬ځً ٬ځٍ ال َىدِ ٪ٴُهد وال َٕدوٌ زً خلً يف ٍ٘ء ڄىهد وٌى ڄ٭ًن خڀځٕه
وَىسى ٪خڀسالٰص".79ٴٽٍڀٻ ڄه َإٌب زدغبٽمص يف خ٘٭دَي ٴهى زدغبٹُٹص ظ١مُت ؼبد يف خڀٹُخْن ڄه
خؼب٭دين وخالڄؽدپ وټٍڀٻ ٌى خالٸعسدْ ،ؼبد خوٵفُض ڄه خٸىخپ وخٴ٭دپ ٌٍي خؼبىخيل خڀٽُخڂ ٪ڂ ټمد
ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ:ٞ
74ټُڂ خڀسٕعدين،يَىخن خزه ٌدين خالوًڀٍٕ،ٸمه يف ڄإًب ٬ځً خڀ٭ٙدٶ* وڀسٕه خغبًخي يف خاللًخٶ (،زَتوض:يخَ ٜديٌَ5384،ـ-
5964ڂ)ٜـ 225
75خو -ُ٩خالڄدڂ خضبً خؼبٕعىَ ٪ڂَٔ ،دجٿ خوىخن خڀٝٵدء ووالن خڀىٴدء،خجملځًخڀؽدڀػ ،خڀُٔدڀص خغبديَص وخڀؽځْؽىن يف ٬ځٿ خوعالٲ خڀځٱدض،
(زَتوض:يخَ ٜديَ5957 ،ڂٌ5377-ـ)ٜـ 85
76خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ،ٞخڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص ظىلًُ خؼبځص خڀسُ١دء(،فبسحٍ،يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى:ُٙخعبدڄ٭ص
خڀُٕٵُصٌ5435،ـ)ٜـ 55
44
81
وفعلَه مل خيل مً حلنة * وقوهله ليص لُ مً ىقيص
"وڀٹً ټدن ظإُٔٓ خڀًوڀص خڀٵد٤مُص ٬ځً خٔدْ خڀ٭ځڃ" ،85ووخ ٫٠خٔدًٔ ټدن خالڄدڂ خضبً
خؼبٕعىَ ٪ڂ خڀٌٍ ؼبد ٬مط خڀىدْ خڀٵعىص خڀ٭مُدء و٬مُط ٬ځُهڃ خالوسدء ٜىٳ َٔدجٿ خوىخن خڀٝٵدء
،وخ٠٭د ؽبڃ خٜىپ خڀ٭ځڃ وڄسديجً وڄٕعٱُٸد عبمُ ٫خڀ٭ځىڂ وڄسُىد ٴځٕٵص خڀًَه ولٹُٹعهد
وڄځمسد ٔسُٿ خڀً٬ىش وَُ٤ٹعهد،82وخڀٵعىهت ٌٍي ټدوط ڄه خَخيش خؼبإڄىن الو٥مدْ خْؼدَ خڀًَه
زدوٙدء خڀٵځٕٵص خڀُىودين ؤ٭هي ڀعسًَٿ خڀَُٙ٭ص وظٱَُتٌد وخن َُي خڀىدْ خىل يَه خڀٵځٕٵص
،83ٴهٍخ لٹُٹص خهند ً٠ڀٽؽُش خڀعُصبدض ال ټمد ِ٬مً خؼباَوىن اللُدء خڀ٭ځىڂ وبٴٙدجهد .ٴ٭ځً
ٌٍخ خالٔدْ خڀ٭ځمٍ ټدن ٨هىَ خالجمص خڀٵد٤مُُت٬ڃ.ٴسدڀ٩هىَ ټدن خهند ٞظٕځ ٣خالڄدَخض
خڀُٙ٭ُص ٬ځً خڀًوڀص خڀ٭سدُٔص خڀٕىُص ،84خؼبايَص خىل خوٹٕدڂ خڀًوڀص خڀ٭سدُٔص و٠٭ٵهد،وهبٍخ
خڀعٕځ ٣وخالوٹٕدڂ خڄعّـط خڀؽٹدٴدض وخغب١دَخض،ٴدوٍ خالڄُخء يف بٴٙدء ٌٍي خڀ٭ځىڂ يف
بڄدَخهتڃ زٍََ٭ص خڀٙ٭ُ،لىت خِيٌُض خڀ٭ځىڂ وَٸط خالڄص خڀ٭ُزُص خؼبٕځمص ،وټٍڀٻ خَظٹً
خاليذ ڄ٭هد،ٴهٽٍخ ټدن خالجمص ٪ڂٌڃ ؿبُټُت ؽبٍي خڀىه١ص وخالِيٌدَ لٹُٹصً.وټٍڀٻ ټدن
٨هىٌَڃ و٨هىَ ٬ځمهڃ مهد خالٔدْ الِيٌدَ خاليذ يف ٌٍخ خڀ٭ ُٝټمد ټدن يف خزعًخء خالٔالڂ .
81خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ٬،ٞه زُعٽڃ وىَ ًٌي َٕعٵُ٬ *ٟه ٔىلٽڃ ٴُى ٞٸًْ ظٵُ ،ٟـىخٌُ خڀسالٰص
خڀځًوُص،خعبّء خڀؽدينٌ5454،ـٜ،ـ 32
85خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُُٔٳ خڀًَه َ،ٞخػب٥سص خڀيت خڀٹدٌد يف خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ5373،ـٜ،ـ 5
82خؼب ًَٝخڀٕدزٷ ٚ،ـ4
83خو -ُ٩خغبًخڀ٭دؼبدڀٵد٠ځًَُٕدڀُٙىٹ٥سسىٕځُمدقبٍ ٸٓ ،ڄىعّ٬دألوسدَخعبّءخالوپ( فبسحٍ
:يخجُشخڀ٥س٭ىخڀى :ُٙخعبدڄ٭صخڀُٕٵُص ٌ5426،ـ2115/ڂ)ٜـ555-554
84خو ُ٩خؼبځمٷ /51-خديه ٴىخي ًُٔ،خڀًوڀص خڀٵد٤مُص يف ڄ-ُٝظٵَٕت ـًًَ(،خڀٹدٌُش:خڀًخَ خؼبَُٝص خڀځسىدوُص،خڀ٥س٭ص
خڀؽدوُصٌ5421،ـ2111،ڂ)ٜـ 525-522
45
وټمد ز ُٙزً َٔىپ خهلل ٜځ ٫لُػ ٸدپ ":ڄد مل َٽه يف ُٝ٬ي ووٸهت ٌڀٻ ٴهى ټدجه يف
خٝ٬دَ خالجمص ڄه وڀًي".85ټدن خالجمص خڀٵد٤مُىن ٪ڂ ز٭ً ٨هىَ خالڄدڂ خؼبهًٌ ٪ڂٔدُ٬ت إلٴٙدء
خڀ٭ځىڂ وَُٕون دبه ټدن َ٥ځر خڀ٭ځڃ وخاليذ ڄه خڀىدْ،86وڄُٰسُت خىل ٜىد٬ص خڀى٩ڃ ټمد
ٍَټُ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خڀٹد ٍ٠خڀى٭مدن َ":ٞٸدپ وظب٭هت َٹىپ يف ٌٍخ خجملځٓ ټدن
خؼبىٝىَ زدهلل ٪ڂټؽَتخ ڄد َإڄُين خن خئڀٳ ټعدزد خو خٜى ٫زُعد وَٹىپ يل خن ال َٽه ٌڀٻ ٴدـُ ُ٘حد
خٸىڀً خو ٠مىً ،ٴىخهلل ڄد هتُإ يل ٍ٘ء ڄه ٌڀٻ خـالال ڀً يف ًٌَٜخن خٸدزځً زً وخـعُت
87
٬ځهي زدڀٹىپ ٴهي"
ٴځٍڀٻ ټدوىخ َهعمٓىن ڀځٙ٭ُخءټمد خَن خؼبٹٌَُّ88وخَ١د ټؽُض خڀعٝىُٵدض وخڀعإڀُٵدض ربط
لٽمهڃ يف صبُ ٫خؼبى٠ى٬دض ڄه خڀٵٹً وخالوسدَ وخغبٽڃ وخڀعإوَٿ.وخټؽُ ٌٍي خڀعإڀُٵدض ټدن
ڀځًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خڀٹد ٍ٠خڀى٭مدن َ ٞزدڄُ خڄدڂ ِڄدهن لُػ ټدن ٌى ٪ڂ َُٰسً وديًي ز٭ځمً
.ٴدٌخًلٌُ زدن َٹدپ خن خاليذ يف ٌٍخ خڀ٭ ُٝزځٯ خڀٹمص .وڀٽه خڀٙ٭ُخء مل َ٭عًڀىخ زُت ٌٍَه
خالٔدُٔت ومل ٍَټُوخ خالجمص ٪ڂ وود٠ىخ يف ٬ځىڄهڃ زٱَت خڀُـى ٪خڀُهڃ وال خالڀعٵدض خىل ٌټٌُڃ
ٴځٍڀٻ ڄد زٹُط خ٘٭دٌَڃ خال ؽبىخغبًَػ،وال خ٘٭دَ ڄه ڄًلهڃ ٪ڂ ٬ځً خٔدْ ٬ځمهڃ.
85خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خڀٹد ٍ٠خڀى٭مدن َ،ٞټعدذ خؼبىدٸر وخؼبؽدڀر (خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص:يخجُش خڀ٥س ٫وخڀىٔ ،ُٙىص ٌ 5434ـ) ٜـ 453
86خو ُ٩خؼبځمٷ / 55-خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خڀٹد ٍ٠خڀى٭مدن َ، ٞټعدذ خجملدڀٓ وخؼبٕدَُخض،خعبّء خػبدڄٓ(فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى، ُٙ
خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ5434 ،ـ)ٜـ 364
87خؼب ًَٝخڀٕدزٷٜ،ـ 519
88خو ُ٩خؼبځمٷ/52-خضبً خالٔٽىًٌَ،خضبً خڄُت٬،ځٍ خعبدَڂ٬،سً خڀ٭َّّخڀس،ٌُٙخضبً ُ٠ٳ،خؼبٵٝٿ يف ظدََه خاليذ خڀ٭ُيب،خعبّء
خڀؽدين(،خڀٹدٌُش:ڄٽعسص خاليخذ2115،ڂ)ٜـ 35
46
َّيٌُ،لُػ خٸدڂ خڀٹُخن خٜىال ڀاليذ خعبًُ وـ٭ٿ ټمدڀً يف ٌټُ خهللظ٫خٌ يف ٌټُ ضبځص
خڀٹُخن ڄه خالجمص خڀ٥دٌَُه،٪ ٚوزُت َٔىپ خهلل ٜځ ٫ڄٹدڄدض خالجمص ٪ڂوُٓ٬ٲ ٘اوهنڃ يف
ظٵُٝځً الٌْ خڀٹُخن خڀٽًُن ،ٴٹُهنڃ زدڀٹُخن خڀٝدڄط ڄى٠مد ټمدڀُص خاليذ خڀ٭ُيب زدَظسد٢
َٞ
خؼب٭دين زدڀٵد٨هد لُػ ٸدپ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
89
وٍه املعاىي يف الشسائع كلَا * وعلى املعاىي قدز االلفاظ
ٴمد ِخپ خاليذ خڀ٭ُيب ڄىٍ زًء خالٔالڂ خىل خڀ٭ ُٝخغبًَػ ڄٵعٹُخ خىل ٴ١ٿ خالجمص ٪ڂ و٬ځىڄهڃ
ڀىُٿ ټمدڀً خٌ ز٭ځمهڃ ټدن و٥ٷ خيذ خڀ٭ُيب وزٵ١ځهڃ ټدوط لُدهت ټمد ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود
91
٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ: ٞفضلَه ميعش للل صسيع*علنَه ميطق للل مجاد
خڀٵٝٿ خڀؽدڀػ :خڀىٕىص خڀؽدوُص ڄه خڀٽمدپ خڀؽدين خٌ ڄىً ظّيخي ڀځٹدَت خؼب٭دين
خغبٹُٹُص وخاليذ خڀ٭ُيب ودپ ٬ىهد
ٌټُ ڄدٌُص خڀٽمدپ يف خڀىٹً خاليذ خڀ٭ُيب وخاليذ خڀٵد٤مٍ وَسعًؤ ڄعُمند زسُط خڀًخ ٍ٬خالـٿ
ًُٔود خؼباًَ خڀَٙتخٌِ َ ٞلُػ ٸدپ وڄد خًٜٶ ڄه ڄٹدپ-:
95
وللل مً املقاالت سوق *واماو وزأية وزعيل
89خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ،ٞڀځًَهخْپ ؿبمً لٵد *٦وُ٩خهتڃ ربمهي وخالغبد،٦خڀٹٝدجً خؼبىعىسص،خاليذ
خڀٵد٤مٍ،خڀًَـص خڀ٭دُ٘ش،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٜ،ـ 585
91خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ،ٞخْپ ً٤خڀُُٰ ً٠دغ خڀ٭سدي*٘ٵ٭دء خڀىيل َىڂ خؼب٭دئ،ځٻ ـىٌُ ڄى٩ىڂ،خعبّء
خالوپ،خڀًَـصخالوڀص،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ،خڀ٥س٭صٌ5361،ـٜ،ـ 56
95خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خؼباًَ خڀَٙتخٌِ َ،ٞٸدپ وخڀُلٿ ڀځُٕي ؿبمىپ*لٷ ڄىٻ خڀىىي وـً خڀُلُٿ،خڀٹٝدجً خؼبىعىسص،خاليذ
خڀٵد٤مٍ،خڀًَـص خػبدڄٕص،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٜ،ـ 2
47
ٴٵٍ ٌٍخ خڀسُط صبد٬د ڄه خڀٹىپ يف ظسُُت خلىخپ خڀىٹدي خاليذ خڀ٭ُيب ؼبد ظٙ٭سط خالَْخء زُت
خڀٹًخڄً ڄه خڀىٹدي وزُت خحملًؼُت ٬ځً فبُ خالٝ٬دَ يف ظٹىًن خڀ٭مٿ خالييب وخغبٽڃ ٬ځً ـىيهت
،ٴمد خظٵٹىخ ٬ځً ڄٹُدْ وخلً خو ٬ځً ڄٵهىڂ وخلً ڀُع٭ربوخ زً ٬ه ټمدڀُصخال٘٭دَ ،وڀُٓ
٬ىًٌڃ لً ڄ٭ُت ڀځٽمدپ ٔىي ڄد لًي خڀځٱىَىن يف ڄعٵُٸص ڄه خؼب٭دين وٌٍ ":ټمٿ
َ،ٽمٿ،ټمدال وټمىال( ڄه زدذ و ُٝوٌٍ خٴٝك وڄه زدذ ٬ځڃ وٌٍ خَيؤٌد وڄه زدذ ټُڂ خو
خڀٽمدپ خٔڃ) ًب ٴهى ټدڄٿ وټمُٿ .وَٕع٭مٿ خڀٽمدپ يف خڀٍوخض ويف خڀٝٵدض َٹدپ ټمٿ خٌخ سبط
خـّخءي وټمځط ؿبدٔىً،ټمٿ خڀُٙث وخټمځً خسبً وصبځً خٌ ـ٭ځً صبځص وظٽمٿ خڀُٙث وظٽدڄٿ
وخټعمٿ ټدن ټدڄال وخٔعٽمٿ خڀُٙث ټمځً وخٔععمً ،خڀٽمدپ ڄًَٝوخٔڃ ""92وخڀٽدڄٿ ڄه
خڀُـدپ خعبدڄ ٫ڀځمىدٸر خغبٕىص".93وخن ٌٍي خؼب٭دين ظٕعىځ ٛخىل ؼالؼص وٌٍ خڀعمدڂ وخعبمدپ
وخحملدٔه.
ڄٽعٵُت ٬ځً ٌٍي خؼب٭دين ظٵُٸىخ ٌِىالء خڀىٹدي ٴُٸعُت ربط َؤَص خلً ڄىهڃ وسبٕٽىخ زدَْخجً
وڄٹدًَُٕ الٔعفديش خال٘٭دَ وربُٕىهد.وڀُٓ ٌٍخ خڀٽمدپ ڄه خؼبٕعى ي خؼبُـى ٬ىًٌڃ زٿ
خڀٽمدپ ڄه خلًي خؼبًَـص ڄه ڄًخَؾ خڀٵٝدلص خڀځٵُ٩صوخڀسالٰص خؼب٭ىىَص ،ٴځٍڀٻ ٌڃ
َ٥ځٹىن ٬ځً ـًُ ڄه خال٘٭دَ وټدڄځهد ڀٵ ٍ٩خڀٵُٝك خو خڀسځُٯ.وڀى خهنڃ َدبد َ٥ځٹىن ٬ځُهد
ڀٵ ٧خڀٽمدپ ٴال ُٰو ڄه ټىهند يف ٠مه خڀٵٝدلص خو خڀسالٰص.
48
ڄه ٸسٿ ٌڀٻ.94ٴُٕىٶ ٴَُٷ وځٳ َؤَصخعبدل ٧ڀ٫زدڀ٭ىدَص خڀځٵُ٩ص وخعبمدپ ڀ٩دٌُ خڀٝىَش
وخڀٙٽٿ لُػ َٹىپ"و ڀُٓ خڀٙدن يف خَُخي خؼب٭دين الن خؼب٭دين َ٭ُٴهد خڀ٭ُيب و خڀ٭فمٍ و خمند ٌى
يف ـىيش خڀځٵ ٧و ڀُٓ َ٥ځر ڄه خؼب٭ٌت خال خن َٽىن ٜىخزد" .95و ڄٌ ٫ڀٻ وخٴٷ ټؽَت ڄه خڀىٹدي
خ ٬ځً َؤهي خٌ خهنڃ ٴ١ځىخ خڀٙٽٿ ٬ځً خؼب٭ٌت و َ٭رب خزى ٌالپ خڀ٭ٕٽٌُ ٬ه ٌٍخ خڀُؤٌ زىٵٓ
خڀٵد ٦خعبدل٧ڀ ٫سبدڄد و ڀٽه زًون خن ََٙت خڀهي و َ٭عٹً ٬ځٍ خزه ٬سً خڀ٭َّّ خعبُـدين خن
خڀځٵ ٧خٌڃ ڄه خؼب٭ٌت،96وټٍڀٻ ڄه خظسدٌٍ ٪خ خڀُؤٌ ٸًخڄص زه ـ٭ٵُ لُػ َٵُٕ ظځٻ
خالَخء:
" ڄه خڀًڀُٿ ٬ځً خن ڄًخَ خڀسالٰص ٬ځً ربُٕت خڀځٵ .٧وخن خػب٥ر خڀُخجٹص وخال٘٭دَ
خڀُخج٭ص ڄد ٬مځط الٴهدڂ خؼب٭دين ٴٹ ٣الن خڀُيٌ ڄه خالڀٵدَ ٦ٹىڂ ڄٹدڂ خعبًُش ڄىهد يف
خالٴهدڂ .وخمند ًَپ لٕه خڀٽالڂ وخلٽدڂ ُٜٱهت وَوظٷ خڀٵد ً٨وـىيش ڄ٥دڀ٭ً ولٕه
97
ڄٹدڄً ٬ځً ٴ١ٿ ٸدجځً وٴهڃ ڄىٙحً"
" ويڀُٿ خْوُ ...خن خڀٽالڂ خٌخ ټدن ڀٵ ً٩لځىخ ٍ٬وزد ؤځٕال ٔهال وڄ٭ىدي ؤ٥د
يوٿ يف صبځص خعبًُ .وخٌخ ټدن خؼب٭ٌت ٜىخزد وخڀځٵ ٧زدَيخ وٴدظُخ وخڀٵدظُ ُ٘ ڄه خڀسدَي
98
ټدن ڄٕعهفىد ڄځٵى٨د وڄٍڄىڄد ڄُيويخ"
" وخڀٽالڂ خٌخ ټدن ڀٵٰ ً٩ؽد وڄ٭َُ ً٠ؼد ټدن ڄُيويخ وڀى خلعىي ٬ځً خـٿ ڄ٭ٌت وخوسځً
99
وخَٴ٭ً وخٴ١ځً"
94خو ُ٩خؼبځمٷ21-
َ95ىٔٳ لُٕت زٽدَ ،زىدء خڀٹًُٝش يف خڀىٹً خڀ٭ُيب خڀٹًًن يف ٠ىء وٹً خغبًَػ (،زَتوض –ڀسىدن :يخَ خالوًڀٓ ڀځ٥سد٬ص و خڀى،ُٙخڀ٥س٭ص
خڀؽدوُص ڄًَّش و ڄهٍزص ٌ5413ـ5983-ڂ)ٜـ527
َ96خـ٬ -٫سً خڀٹديَ خڀٹ ، ٣ڄٵهىڂ خڀٙ٭ُ ٬ىً خڀ٭ُذ ،ظُصبص ٬سً خغبمًُ خڀٹ(،٣يخَ خؼب٭دَٲ ڄ٥دزٔ ٫فٿ خڀ٭ُذ 5982ڂ)ٜـ 565-564
ًُٔ97ٸ٥ر،خڀىٹً خالييب خٜىڀً وڄىدٌفً(،يخَ خڀُٙوٶ:خڀ٥س٭ص خڀُ٬ُٙص خڀؽدڄىصٌ5424،ـ2113-ڂ)ٜـ 541
98خؼبُـ ٫خڀٕدزٷٜ ،ـ 545
49
وٴَُٷخْوُ ټدن ٸاويخ غبٽڃ ٬سً خڀٹدٌُ خعبُـدين يف ظٵُ١ٿ خؼب٭ٌت ٬ځً خڀځٵ.٧وٌى َٹىپ"خن
515
خالڀٵد ٦وًڂ خؼب٭دين 511وټٍڀٻ َُٙٲ خزه خالؼَت خؼب٭دين ٬ځً خالڀٵد.٦
ٴٙٽځط يف ٨ٿ ٌٍَه خڀٵَُٹُت ٴُٶ ټؽَتش ڄعمٕٽدض زٵُو٬دض ٌٍَه خالٜځُت ټٵُٸص ڄىٹديش
ڀځٹٝدجً خعبدٌځُص الوٌٍد ظځٻ خڀٹٝدجً خمنىٌؾ خڀٽمدپ ٬ځً ِ٬مهد زدهند ٔسٹط خىل
خؼب٭دين،512وصبد٬ص وڀ٭ط زدؼبسدڀٱص وخٸٕدڄهد ولٕسعهد ٍ٬زص513الـٿ ٌوٸهد خؼبمُخ،ٞو٤دجٵص
ُ٤زط جبُْ خالٜىخض يف خڀٙ٭ُ،514وٸىڂ خٜحب ڄاؼُخ زعإؼَتخض خؼب٭دين خؼبى٥ىَص يف
خال٘٭دَ.515ٴدن ٌٍخ خالٴعُخٶ يف خعبمدپ خڀځٵ ٍ٩وخؼب٭ىىٌ وسبدڄهمد خيوٿ هبڃ يف خالوعالٲ
٬ه ڄٹًٌٝڃ خؼبإڄىپ يف خڀٙ٭ُ وو٩مً،وسبّٸط ٴُٸعُت ٬ځً خٔدْ ظځٻ خڀٹىخ ً٬خڀيت
خوٍوٌد ٬ه خَٔ٥ى.ٴٵُٸص خالوىل خوٍض ڄه خڀٙ٭ُ ؿب ٟخؼبع٭ص حبالوش ټالڄً وخْوٌُد
خ٬عٹًض ز٭ى ُٝخڀع٭ځُڃ وخڀعهٍَر ڄه ـههت،516وٌڀٻ خهند ظًَُ خڀعُزُص وخٴٙدء خڀع٭ځُڃ
،ٴځٍڀٻ خن خڀٵَُٷ خؼبمع ٫زدڀٙ٭ُ ظ٭ُر ٬ځً خالْوُ ڀځفٌُ ٬ځً ٔسُٿ خڀٵالٔٵص ؼبد ظٙدزً
ڄٹٝىيمهد ڄه خڀع٭ځُڃ وخڀعهٍَر وظسد٬هت ڀځىَُ٩ص خحملدټدش(،)mimesisوٌٍخ خڀٵَُٷ ظ٥٭ه
517
٬ځً خالوپ زدڀٽٍذ وخػبى ٞيف خالڄىَ خڀًوُىَص وخڀځهى وخڀځ٭ر.
99خؼبُـ ٫خڀٕدزٷٜ،ـ545
٬511سً خڀٹديَ خؼبدِين ،ربٹُٷ ٴد َّظُلٍُت ،خڀٙ٭ُ ٰدَدهت وؤدج( ، ً٥زَتوض :يخَخڀٵٽُ خڀځسىدين خڀ٥س٭ص خڀؽدوُص 5991ڂ)ٜـ 525
َ515خـ-٫خؼبُـ ٫خڀٕدزٷٜ،ـ 524
512خو ُ٩خؼبځمٷ25-
513خو ُ٩خؼبځمٷ22-
514خو ُ٩خؼبځمٷ23-
515خو ُ٩خؼبځمٷ24-
516خو ُ٩خؼبځمٷ25-
517
Refer- appendix no26/M.S.Nagarajan, English Literary Criticism and Theory-An
Introduction History, (Hyderabad: Orient Longman Private Limited, first published
2006),pg 9-10
50
ٴهٍي خؼبع٭ص حبالوش خڀٽالڂ وخػبى ٞٴُدڀٽٍذ وخؼبسدڀٱص ٌٍ خڀٱدَص خؼبُذبُص ڀځځٵُ٩ىن وظځٻ
خڀعُزُص وخڀعسد٬ص ڀٵځٕٵصخحملدټدش ٌٍ خؼبىمً خؼب٥ځىذ ڀځسالُٰىن وخؼب٭ىىَىن ،وڀٽه مل ذبعم٫
ٌدظُت خڀٱدَعُت الٌ ٴَُٷ زٿ ظٵُي ټٿ وخلً ڄه خڀٵَُٹُت زدلًخٌد ولٕسعهد ٌَوش ټمدؽبد ،وټٿ
ٌڀٻ ټدن زّ٬ڃ ڄىهڃ.ٴدالڄُ زدغبٹُٹص َٽىن ټمد زُت ًٌُٔ َىٔٳ هبدجٍ ٜدلر قبڃ خڀًَه
ٸٓ ٬ه خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ:ٞ
"وٸً ُ٬ت ڀىد ڄ٭ٌت "خاليذ خڀٵد٤مٍ"ًُٔ ...ودخزى ؿبمً ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ... ٞ
ٴٹدپ ڄٵُٕخ ،وخٴٝك ڄ٭ربخ" :وخ٬ځمىخ خن ٬ځمدء خغبٷ خڀُخٔىىن يف خڀ٭ځڃ َ٭ځمىن ٬ځڃ
خڀځٕدن ،ڄه ٰ١ىن آَدض خڀٹُآن ،وڄه ًٌخَدض ٸُودء خڀٹُآن خڀٍَه ٬ځمهڃ خڀُضبدن خڀسُدن،
ٴهڃ َ٭ُٴىن يف صبُ ٫خٜىدٲ ڄ٭دوُهد ولٹدجٹهد ،وَ٭ځمىن ٨ىخٌٌُد وزىخ٤ىهد ويٸدجٹهد ،وخڄد ڄه
ٔىخٌڃ ڄه خڀىدْ ،خڀٍَه ڀُٓ ؽبڃ ڀىىَ خڀعدجًُ خالَىدْ ،ٴهڃ َ٭ځمىن ٬ځڃ خڀځٕدن يف خڀىمى
وخڀ٭ُو ٞوخڀځٱص ٴٹ ،"٣ٴٹً ٸدپ ڄىالود خڄَت خؼباڄىُت:٪ ٚ
ٴځّڄىخ ٨دٌُ خڀٹىپ وخُ٤لىخ زد٤ىً ،وڄٹُڃ خالڀٕه خڀ٭ځىڂ خغبٹُٹص وخالڀٕه ٌڃ خغبًوي
ڄه لً خڀىد٤ٷ خىل خؼبٕعفُر ٴهى خؼبٹُڃ ؽبد يف خڀٽمدپ خڀؽدين،و٬ځڃ خاليذ ٌى ڄه خڀٽمدپ خالوپ
518
ٴٹ ٣ال ٴدجًش ٴهي وال ٬دجًش ڄه َٰت ڄ٭ُٴص لٹدجٹً خڀيت ٌٍ ڄه خڀٽمدپ خڀؽدين".
ٴدديد ټمدپٍ لٝٿ خاليذ خڀ٭ُيب ڄه خڀٱدَعُت َځّڂ خن َٽىن ٌڀٻ خڀٽمدپ ڄالِڄد ڀ٩دٌُ خڀٹىپ
ڄُ٥لد ڀسد٤ىً ڄًٝخٸد ؼبد زُىً خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ.ٞوټٍ ال َسٹً ٌٍخ
خالڄُ َٰت ڄٵهىڄد جير خن َٹُڃ وَ٭ُت ڀاليذ خڀ٭ُيب ڄ٥ٝځك خڀٽمدڀُت خٌ ٌىَ٭ًڂ ٌٍخ
َ ًٌُٔ518ىٔٳ هبدجٍ ٜدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ ،هبدء ؾبمى٬ص ڄٹً ڄدض خڄعمدن خعبدڄ٭ص(،خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٜ)5418،ـ 46
51
خؼب٥ٝځك يف ٬ځىڂ وٹًي.وٸً َٹىپ ٜدلر ټعدذ خڀع٭َُٵدض خن خڀٽمدپ ڄد َٽمٿ زً خڀىى ٪يف
ٌخهت و ٌى خڀٽمدپ خالوپ خو يف ٜٵدهت و ٌى خڀٽمدپ خڀؽدين .وټٍڀٻ يف خڀٽځُدض خڀٽمدپ ٌى ڄد َٽىن
ً٬ڄً وٹٝدودَٕ ،ع٭مٿ يف خڀٍخض و يف خڀٝٵدض ،و ٌى َىٹٕڃ خىل ڄىى ٪و ٌى ڄد حيٝٿ ڀځىى ٪و
َٹىڄً ټدالوٕدوُص و ٌى خوپ ٍ٘ء حيٿ يف خؼبديش و َٰت ڄىى ٪و ٌى ڄد َ٭ُ ٞڀځىى ٪ز٭ً خڀٽمدپ
خالوڀٽدڀ١مٻ ڀالوٕدن و َٕمً ټمدال ؼدوُد .و ٌى خَ١د ٸٕمدن خلًمهد ـبعٝص ٸدجمص زً َٰت
ٜديَش ٬ىً ټدڀ٭ځڃ ڀالوٕدن ڄؽال و خڀؽدينخْؼدَ ٜديَش ٬ىً ټدڀٽعدزص ڄؽال".519
ٴځى جيىِ خڀع٭سَت خٌخً زدڀٽمدڀُت ٬ه ٌدظُت خڀٱدَعُت ڀعٽىن خڀٱدَص خؼبع٭ص دبم ٟخڀٽالڂ وخالڀٵد ٦خٌ
خڀ٭ىدَص زدالڀٵد ٦ټمدال خوال،وربٿ خڀٱدَص خڀعُزىَص وخڀع٭ځُمُص خڀيت ٌٍ وعُفص خَٝدپ خؼب٭دين خىل
خالٴهدڂ وخڀ٭مٿ لٕهبد خٌ خڀ٭ىدَص زدؼب٭دين ؿبٿ خڀٽمدپ خڀؽدين ،الن خالڀٵد ٦هبد ظعڃ ٌخض خڀٙ٭ُ
ٴهٍ خٌخ ٜٵص ڄٹى ڄص ڀً وٌٍ ڄد َ٩هُ ڄه خڀٙ٭ُ وڀُٓ ز٭ًڄهد خٌ وـىي ڀٍخض خڀٙ٭ُ.ٴدڄد
خؼب٭دين ٴهٍ ڄد هبد ظعڃ ٜٵدض خڀٙ٭ُ و٬مځُعهد ٴهٍ خٌخ ٜٵص ڄعممص ڀً.
ٴداليذ خڀ٭ُيب الـٿ خالوعالٴدض خؼبٍټىَش وڀ٭ًڂ خڀعىخِن وخال٬عًخپ زُت خڀٵَُٹُت وٰدَعهمد ڄه
خعبمدپ خڀځٵ ٍ٩وخڀٽمدپ خؼب٭ىىٌ،مل جيعم ٫ڀً ټال ٌٍَه ڄه خڀٽمدڀُت.وِ٬ڃ ټال خڀٵَُٹُت زدن
ټٿ وخلً ڄىهمد ظٵُي زىخلً ڄه ٌٍَه خڀٽمدڀُت .وٌڀٻ خن خڀځٵُ٩ىن ِ٬مىخ زدوٵُخيٌڃ
زدڀٽمدپ خالوپ وخؼب٭ىىَىن ِ٬مىخ حبٝىؽبڃ خڀٽمدپ خڀؽدين ،وڀٽه ڄد يخڄد يف صبُ ٫خاللىخپ خال
ڄالِڄدن زدڀٽمدپ خالوپ ومل حيٝال ٬ځً ٤دجٿ ڄه خڀٽمدپ خڀؽدين ټمد لعڃ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود
٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞوٌڀٻ ڄد ـدء ٬ه خڀٙى ٛخڀٵد٠ٿ ٜدلر خڀُٔدجٿ ٪ڂ":خ٬ځڃ خن
٬519ځٍ زه ؿبمً خڀَُٙٳ خعبُـدين،ټعدذ خڀع٭َُٵدض (،زَتوض :ڄٽعسص ڀسىدن ٌ5969ـ)ٜـ / 599ز ُْ٥خڀسٕعدين،ؿبُ ٣خحملُ ٣ٸدڄىْ
ڄ٥ىپ ڀځٱص خڀ٭ُزُص (،زَتوض :ڄٽعسص ڀسىدن ودُ٘ون ٌ5979ـ )ٜ 565ـ
52
خؼب٭دين يف خڀٽالڂ ټدالَوخق وخڀٵد٨هد خـٕدي ؽبد ٴال ٔسُٿ خىل ٸُدڂ خالَوخق خال زدالـٕدي" 551وٸً
خ٘دَ خالڄدڂ ٪ڂيف ٌٍخ خڀٽالڂ خىل خمهُص خڀځٵ ٧وخؼب٭ٌت ڄ٭د يف سبدڄُص خڀٽالڂ ،وڀٽه خڀځٵُ٩ىن
ڀ٭ىدَعهڃ زدالڀٵد ٦يون خؼب٭دين زٿ زدُ٤خلهد مل حيٝځىخ خال خڀٽمدپ خالوپ الن ز٭مځهڃ زدالڀٵد ٦ٴٹ٣
خٜحب ټالڄهڃ "ټفًٕ ال َوق ٴهي" 555وخڄد خؼب٭ىىَىن مل حيٝځىخ خٌ ټمدپ الهنڃ خُ٤لىخ خالڀٵد٦
وخٔعهفىىٌد و٬مځىخ زدؼب٭دين ٴٹ ،٣ٴدٜحب ټالڄهڃ "ټُوق ودٴُش ٬ه ـًٌٕد" 552وڄد ٴهمىخ "زدن
خهلل خڄٽه ڀځىٵٓ ڄه خعبٕڃ خڀٌٍ ـ٭ٿ ؽبد ٴهي ټٿ ڄد ربعدهج ڄه ٜى٭هت ڀعٽمٿ زً وظسځٯ خىل
ٰدَص خًٌ٬د ؽبد ودڀٹهد زعىٌٍٔ ٣خ خعبًٕ" ،553وٌڀٻ خن خڀٽمدپ خڀؽدين خؼبع٭ځٷ زدؼب٭دين َٰت
ؿبٝىپ خال زعىٔ ٣خڀځٵ ٧خڀٌٍ ٌى خڀٽمدپ خالوپ ،ٴٽُٳ َ٩ىىن ٌاالء لٝىؽبڃ زدڀٽمدپ خڀؽدين
ڄه َٰت لٝىپ خڀٽمدپ خالوپ ،خٌخ ڄد لٝځىخ خٌ وخلً ڄه خڀٽمدپ خٌ زعهفُىهڃ ڀالڀٵد ٦ڄد
ٌفىىخ خال خؼب٭دين لُػ خهنڃ لٕر ٸىپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞڄد لٝځىخ
خال ٨دٌُ خؼب٭دين خؼبًڀىپ ٬ځُهد زدالڀٵد ٦خڀ٩دٌُش وال ڄد ټدن ڄه زد٤ىهد ،ٴمىت خهنڃ َعهفىىن
خالڀٵد ٦خڀ٩دٌُش خڀًخڀص خىل ٨دٌُ ڄ٭دوُهد خٜسمىخ ٬ىًجٍ ڄعهفىُت ڀعځٻ خالڀٵد" ٦الوٻ ؼبد ٬سط
خؼبٝىى ٪ٴٹً ٬سط خڀٝدو ،554٫الن خؼب٭دين ٌهىد ڀٽىهند ڄًڀىڀص زدالڀٵد ٦ټدوط ڄٝىى٬دهتد.
551خالڄدڂ خضبً خؼبٕعىَ ٪ڂَٔ ،دجٿ خوىخن خڀٝٵدء ووالن خڀىٴدء،خڀُٔدڀص خغبديَص وخڀؽځْؽىن يف ٬ځٿ خوعالٲ خڀځٱدض ؤَىڂ خػب٥ى٢
وخڀ٭سدَخض(زَتوض:يخَ ٜديَ5957 ،ڂٌ5377-ـ)ٜـ 519
555خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٬ځٍ زه خؼبىىل ؿبمً زه خڀىڀًُ َ،ٞټعدذ ظدؾ خڀ٭ٹدجً وڄ٭ًن خڀٵىخجً(،فبسحٍ:يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى،ُٙخعبدڄ٭ص
خڀُٕٵُص ٌ5427،ـ)ٜـ212
552خؼب ًَٝخڀٕدزٷٜ،ـ212
553خؼب ًَٝخڀٕدزٷٜ،ـ 325
554خالڄدڂ خضبً خؼبٕعىَ ٪ڂَٔ ،دجٿ خوىخن خڀٝٵدء ووالن خڀىٴدء،خعبّء خڀؽدين ،خڀُٔدڀص خڀؽدڄىص ،يف ټُٵُص ظٽىَه خغبُىخودض( ،زَتوض:يخَ
ٜديَ5957 ،ڂٌ5377-ـ)ٜـ /575ٸدپ ٬سً خڀٹدٌُ خن ظُظُر خؼب٭دين يف خڀٌٍه ٌى خڀٌٍ َٹع ٍ١ظُظُر خالڀٵد ٦يف خڀ٭سدَش وخن خڀځٵ٧
الڄَّص ڀً يف ٌخهت
53
خًٌخ مل َٵهمىخ ټال خڀٵَُٹُت خن خٜٿ خڀٽمدپ ټدن ڄه خال٬عًخپ ،وټځعد خڀٱدَعدن ڄه خالڀٵد ٦وخؼب٭دين
ربمالن خمهُص يف سبدڄُص خڀٙ٭ُ وټمدڀُهت ،ٴدالڀٵد ٌٍ ٦خڀٍََ٭ص خىل خڀىٜىپ خىل خؼب٭دين
خؼبٹٝىيش ،الن"خؼب٭دين ٌٍ خالٜىپ وٌٍ خال٬عٹدي خڀٌٍ خوپ ڄد َعٝىَ يف خڀىٵٓ،وخالڀٵد٦
ٌُىىل ؽبد.وخؼب٭دين ټدڀىٵىْ،وخالڀٵد ٦ټدالـٕدڂ وخؼب٭دين ټدالَوخق" 555وخن ٬دڄال زدـٕدي
خالڀٵد ٦ؾبعهًخ يف خؼب٭دين وربُٝځهد حبٕر ٸىهت ټدن لدٜال ڀٽدڄٿ خڀٝىَش ،556وټمد ٸدپ
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خؼباًَ خڀَٙتخٌِ َ" :ٞخن خڀٝىَش خڀٝدغبص ال ظٹىڂ خال ڄه خ٬عٹدي خڀىٔ٣
ڄه زُىهمد(-خالٴُخ ٢وخڀعٹَٝت)" ،557ٴُع١ك خٌخ خن خڀٽمدپ ال حيٝٿ خال زدال٬عًخپ وٌڀٻ ڄد خ٘دَ
خڀهي خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خڀٹد ٍ٠خڀى٭مدن َ ٞلُػ ٸدپ :ټٿ زدجه ٬ه ٘ٽٿ خال٬عًخپ ودَؾ
٬ه لً خڀٽمدپ .558
555خؼب ًَٝخڀٕدزٷ ،خڀُٔدڀص خڀٕدز٭ص ُٙ٬ش ڄه خعبٕمدوُدض خڀ٥سُ٭ُدض يف ٬ځٿ خوعالٲ خڀځٱدض ؤَىڂ خػب٥ى ٢وخڀ٭سدَخضٜ،ـ 522
556خڀع٭سَت ڄٕعىَتش ڄه" وخٌخ ټدن ٬دؼبد ٬دڄال َ٭سً جبًٕي ٬ځً ڄٹًخَ ٤دٸهت وجيعهً يف خؼب٭دين وربُٝځهد حبٕر ٸىهت ټدن ټدڄٿ خڀٝىَش يف
ڄ٭عٹًي" ،خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٬ځٍ زه خؼبىىل ؿبمً زه خڀىڀًُ َ،ٞټعدذ ظدؾ خڀ٭ٹدجً وڄ٭ًن خڀٵىخجً(،فبسحٍ:يخجُش خڀ٥س٫
وخڀى،ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٌ5427،ـ)ٜـ212
557خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خؼباًَ خڀَٙتخٌِ َ،ٞخ جملدڀٕدؼباًََصخؼبدجصخالوىل،خجملځٓ (،38فبسحٍ، Oxford Printers :خڀ٥س٭ص خالوىل
ٌ5395 :ـ5975/ڂ ٜ )،ـ 579
558خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خڀٹد ٍ٠خڀى٭مدن زه ؿبمً َ،ٞټعدذ خؽبمص يفخْيخذ خظسد ٪خالجمص ٪ڂ(،فبسحٍ:يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى، ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص
ٌ 5426،ـ 2113،ڂ)ٜـ 9
54
خڀٵٝٿ خڀُخز٫
559
"ڀحه ظٕعٷ خڀ٭ځڃ خغبٹُٹٍ ٴإهتڃ*وخيپ وزدالوال ٚيف لهبڃ خَٖ" خؼبدء
ٴدڀىٕىص خالوىل :خڀ٭ځڃ ،وخؼبدء ټمد خظً يف ټعر خڀـً٬ىش وڄـىخ ٧٬خوڀُـدء خهلل ڄؽـٿ ٬ځـً خڀ٭ځـڃ ټمـد
ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ڄٵ١ٿ ُٔٳ خڀًَه ٬ ": ٪ ٢سدْ ود ز٭ً ٬ځٍ خټـرب وٽـال خوـسس هج وٸـط
پُدْ الككٍ ظى يمشىى پدٔسس پدين ٤ځر هن ټًُو ،هج پـدين ٬ځـڃ پـُ ڄؽـٿ ؛ ،زځٽـً لٕـُت وـد پدٔـسس
خَْد ،سبدڂ ڀىككى وسس زعدَى هك ـُىخ هبٍ لدالض خْوسس هت وٸط لٷ وى ٬ځڃ ٤ځر ټُوخ وسس پُدْ جبهدوخ وـسس
خْڂ ٍٔخْڂ هن ححال ـدـى ".521ٴدهن يف ٌٍخ خڀسُط
َٞ
559ڄه يَىخن خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
521خجملځٓ خڀؽدڀػ ٌ5436ـ
525خخجملځٓ خڀؽدين ٌ 5425ـ
55
وڀ ــى ٸ ــُت خڀىٕ ــىص خڀؽدوُ ــص ڄ ــاڄه ٬ځ ــڃ خن خؼب ــدء ٌهى ــد ڀ ــُٓ خؼب ــدء خؼبع٭ ــدَٲ خٌ خ ٠ــُٵط زځٵ ــ٧
"خغبٹُٹٍ"
ٴ ــُ٭ځڃ خن خؼب٭ ــٌت خڀ ــٌٍ ََُ ــً خن َسځٱ ــً َ َ ٞٵهم ــً خڀٹ ــدَت زٽ ــال خڀىٕ ــىعُت خالوىل ټدو ــط خڂ
خڀؽدوُص.
خوال ٍَټُ َ ٞخن خٔـعمًض مشـٓ ظبـدء خؽبـًي ڄـه وـىَ الالءي خڀـيت ٌـٍ ټدڀٙـمٓ ڄٙـَتخ ٬ځـً
٬ځى ڄٹدڂ خالڄدڂ ٪ڂ وخن الالءي ٴُهد ظىـً مشٓ ظبدء خؽبًخَص ،ٴدالٔعمًخي ٌى خٔعمًخي خؽبًخَص
ٍ ب َٹىپ خن ظځٻ خڀٙمٓ ،مشٓ ظبدء خؽبًخَص ظٕعىَت زىىَي ،ٴدالٔعىدَش ٌهىد خٔعىدَش خڀٙمٓ
ٴهٽٍخ ٌټُ خؽبًخَص وخڀٙمٓ و٤ځهبمد ڄه ويل خهلل ٪ڂ وڀحه خَخي ٘ـد ُ٬خن َٽعـر ڄـد ټعسـً اللعـدؾ
خىل خن َٽعر زُعُت خڂ خىل خٔع٭مدپ خڀعٝٱَت يف خالڀٵد. ٦
56
" خڀىٕىص خڀؽدوُص" ڀځمُٲ:
ٴدوالً ٌټُ خڀُٔدجٿ خڀيت ٜىٵهد َ ٞخن ڀً َٔدجٿ يف ٬ځمهڃ ٬ ،ځـڃخْپ ؿبمـً خٌ ڄـه ٬ځمهـڃ و٬ـه
٬ځمهڃ
ٍ ب ٸدپ َ ٞخن يف ٬ځمٽڃ ټڃ ڄه َٔدجٿ ټعسط
ٴُى٠ــك خن ڄــه ظځــٻ خڀُٔــدجٿ خڀ٭ًَــًش خڀــيت ٜــىٵط يف ٬ځمهــڃ ويف ڄــًلهڃ خټؽٌُــد َٔــدجځً
خَُ٘ٵص !
ٴد٘ ــدَ خو ًال زدڀىٕ ــىص خالوىل خن ٌ ــٍ َٔ ــدجځً و خهن َ ٞمل جي٭ ــٿ وٕ ــىص ؼدوُ ــص ڀ ــ " يل " خڀ ــيت ٌ ــٍ يف
خؼبُٝخ ٪خڀؽدوُص ڄاټًخ ڄد ٌټُ يف خڀىٽعص خڀٕدزٹص.
وټڃ ڄه خزُدض ڀً ال َٹـًَ ٬ځـً ٴهـڃ ڀٵـ ٧ڄىـهد ٴٽُـٳ خڀسځـىٮ خىل ټىـههد ،وڄـد ټعسـط خالڄـص ٴـٍڀٻ
ال٨هدَ و٭ڃ ڄىالٌد خٌ َى٭ڃ ٬ځـً ټـٿ ٤دڀـر ٬ځـڃ يف خعبدڄ٭ـص خڀٕـُٵُص خن َٹـُئو خاليذ خڀٵـد٤مٍ و
َعربټىخ هبد ٴ٭ځُىد خ٨هدَ و٭ڃ خهلل ټمد خڄُود ،ٴځٍڀٻ لدوڀط خىل لـً ڄـد ڀځىٜـىپ خىل ڄـد َٕـعمُٿ
خڀهي وٜىڀً ڄه خڀىـهص خالوٌُ خڀَُ٥ٵص وخال٘دَش خڀځُ٥ٵص خڀيت ٌـٍ يف خڀىٕـىص ،وٸـً ٸـدپ خڄـَت
خؼباڄىُت ٪ڂ " ٬ځُٻ زدڀٕ٭ٍ ڀُٓ ٬ځُـٻ زـدڀىفك".و ظٹـىپ ز٭ـً ڄ٭ُٴعـهد ٬ځـً ٰـُ ٟڄـه ٴـُٟ
ٌــٍخ خڀ٭ځــڃ خن خڀــًخ ٍ٬خالـــٿ ٔــًُود ڄٵ١ــٿ ٔــُٳ خڀــًَه ٌ ٪ ٢ــى لٹــد وٕــىص وخڀــًي خعبځُــٿ
وـًي ڄه ؽبمد ڄه ټٿ ڀٕدن ٸدُٜش خڀٙٽُ خعبَّٿ.
57
خڀٵٝٿ خػبدڄٓ:
خ٘دَ خڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٸٓ خىل ٌٍخ خؼب٭ٌت " ٍب ٸًَ خهلل ڀً خَ١د خن َىي ٪صبُ ٫ڄد َعځٹدي
ٴُ١د يف ًَٜڄىفسً خڀٌٍ خيعدَي ڀً ڄؽال ،ٴُىَؼً ٬ځمد ټمد َٹعىهي ٴ١ال ،خىل خن زاٌځً ڀٹىڀً
522
خن ٌٍخ خڀٵىت خود ـ وخودء ڀ٭ځىڂ خؽبًي"
خ٘دَخڀهي خڄَت خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص خؼبٹًْ ٸٓ" :خن يف َٔدجٿ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ
خڀًَهَ ٞخىل ڄىٝى ًٜخڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ٪ ٢ڀ٥دجٳ خال٘دَخض ويف
ڄًق خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ٪ ٢ڄه ُ٠دء ڄٹُمً خڀ٭ًڄځٍ ُ٘خجٳ
خالودَخض".523ومل ال َٽىن ٌٍخ ألن "ڀى ـدء خغب ٟڄه ٌٍخ خؼبىىل ٬ځً ٌټُ ٌڀٻ خؼبىىل ٴدڀٍټُ
حيٌ ٟوٌ خڀىالء ٬ځً خظسدٌٍ ٪خ خؼبىىل ڀځىٜىپ خىل خٴديخض ٌڀٻ خؼبىىل خڀٌٍ ٌى ڄه ٬ځُُت يف
524
٬ىؾ خؼبى ُ٩خال٬ځً"
وخن يف ٸُدڄً ڀ٭ځڃ خهلل زٹدء وڀاليذ خڀٵد٤مٍ يف ڄ٭دَؾ خغبٽمص خالؽبُص خڀٕىُص خَظٹدء 525الهن
لُت ٸدڂ زدالڄُ "خيخڂ ڀىخڀًي خڀًخ ٍ٬خالـٿ خڀُخٸٍ يف خ٬ځً ٬ځُُت ڄٕځٕٿ خڀٍټُ زعالوش
ٸٝدجًي وڄىدـدهت وظسُُت ڄ٭دوُهد خڀٱُ فبد ًَپ ٬ځً زُىدهت ،ٴسٵ١ځً خٜسمط خؼب٭دين خعبځُځص
58
ڄٵعىلص خزىخهبد ڄىٜىڀص خٔسدهبد وز٭ځمً خڀّودَ خڀعم٭ط ظځٻ خؼب٭دين ـ ٴدٔعىدَض ڀ٭ځمدء خغبٷ
526
خؼبُظدُ٠ت خَـدء خؼبٱدين"
ڄىالود خؼبٹًْ يف خ٬ځً ٬ځُُت ٪ ٢ٸدپ يف ٌټُ خيزً "ي٬ىش ين زُټدض ككهٍت ،فبځىٺخْپ ؿبمً وسس
وًخ هي ككهٍت خ وسس ككهٍت ظىٴُٷ خْپٍ ،ككهٍت ظًًَٕ ټًٌُ ،ظدجًُ خوسس خؽبدڂ ين ٔىخٌَ ـدََص
ټًٌُ ،ظدهك سبُطط ٔىى هك ححدڀُٓ َٔدڀص ڀٽهٍ ححٽى ححهىطط …ظى هي ټىين زُټص ؛ هك ويل خهلل
ين ،
ٸٝدجً ٌّخَو هتحٍ ككُد ،خ٘٭دَ ٌّخَو هتحٍ ككُد خْپ ؿبمً ين ٌټُ ڄد ،ككهىد ٘دوًخَ ،
٬فر ٘دن ؛ خٌٍت ...فبځىٺ خْپ ؿبمً ٜځىخض خهلل ٬ځُهڃ هي َد ًُٔ خڀٙهًخء وى ٸًُٝش
ڀٽهى هي هبٍ ټُخححٍ ڄد ڀٽهى ٌُ ،خَٻ ڄاڄه ڄُي ،زحَتو خوسس زححدئ ٔككال وسس َدي هتحٍ ككُى ٔ ،ككال
پٌُْسس ؛ خوسس زُټص ڀسس ؛ ،ظى خٌىو يپ ٍٔ وٽځى ؛ هك ٌُ ڄاڄه ود يپ ڄد هي ككىيخَى ٌىو ؛ ،ظى
وسس وًخ هبدجٍ زٌُدن خڀًَه ود وّيَٻ هتٽٍ ٔككال ڄاڄىُت ،ڄاڄىدض ظٻ ڄاڄىُت ! هي
527
پهىححدئـى"
ٸدپ " ٪ ٢خَٻ يخ ٍ٬ين ڄ٭ُٴص زُفد يخ }ٍ٬ټُخوٌ ٔٽسس"
ٴــدهن يف خټؽــُ وٕــىدهت خٔــع٭مٿ ڀٵــ ٧خڀٵ١ــٿ وخؼبٵ١ــٿ..وټٿ ٌڀــٻ خ٘ــدَش وزٙــدَش دبىٝىٜــً
خؼبٵ١ٿ ٪ ٢
59
َٞ
ڄُّهت ٪ ٢يف ڄًق وخڀًي خڀٵًَُ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
ٴدهن ٸً وٜٳ صبدپ وـهً زٽؽَت خڀٝٵدض ڄؽٿ خؽبالپ وخڀسًَ وخڀٙمٓ وڀً يف
ٜٵص خؽبالپ وٜٵص خڀٙمٓ ڄُّش فبُّش وڄ ٫وٜٳ خ١٬دء ـٕمً خؼب٥هُ خهن وٜٳ
٬مځً خعبځُٿ وٌى ظٝىُٳ خڀُٔدجٿ خڀَُٙٵص ټمد خهن ٸدپ :
60
خڀىعُفص
ٸ ـ ــً ٸ ـ ــدپ خڄ ـ ــَت خعبدڄ٭ ـ ــص خڀٕ ـ ــُٵُص خؼبٹ ـ ــًْ يف ٌټ ـ ــُ وخڀ ـ ــًي َ ٌ": ٞـ ــى يف ٘ ـ ــٵدٴُهت و ـ ــىَ
خالوــىخَ ويف َظس ــص ټمدڀــً ٬ٹ ــٿ ټ ــٿ"* ٴهــى ڄىس ــ ٫خالو ــىخَ خڀــٌٍ ڄى ــً َ ــىَت وَ١ــُث ـ ــّء ټ ــٿ خيذ
َٞ
وخڀٽٿ * وخهن ٸدپ
528
ٴىٶ خال ڀىٲ ظ ــًَّ وىَ وىخ"ُ٨ "وٸٝدجًخوٙــإهتد خ٘٭دٌَد *
ټمد ٸدپ خڄَت خعبدڄ٭ص ًٌُٔ َىٔٳ هبدجُٝدلر قبڃ خڀًَه ٸٓ "وټدن خڀًخ ٍ٬خالـٿ
ٝ٬مص خؼبٕعًَُ٘ه * وڄ٭دٌ خڀ٭دجٍَه * خڀ٭الڄص خڀىمَُُ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه * فبه
خ٥ٜٵدي خهلل مشٕد ال٠دءخض خوىخَي * وخَظ١دي خهلل زًَخ الٴديخض خُٔخَي * وفبه خزبٍيخْپ ؿبمً
خڀ٥دٌُون ٪ ٚڄىٌُٔ ٫٠ڃ * وعبإ خڄٌُڃ * ڀُعځى زدڀعدجًُ خڀٌٍ خڄًوي زً ٤ىپ يٌُي
ڄًحيهڃ ٌټُخ * وَىُٙي يف خڀ٭دمل و٩مد ووؽُخ * وڀُف٭ځً ڀعٝىُٵً ڄى٠ى ٪خغبٽمص * وَٙٽُ خهلل
ٔسمدهن ٬ځً ظځٻ خڀى٭مص ٴٹدپ يف خَ١دق ٌڀٻ خؼبىمً خڀځُ٥ٳ * ڄ١مىد ؼبد ٴهي ڄه خؼب٭ٌت
529
خڀَُٙٳ *
ٴٽٿ ڄه ظربٺ زٹٝدجًي خڀَُٙٵص ل ٍ٩وىَخ ڄه ٌڀٻ خڀىىَ * ٴٝدَ ٬دؼبد خٌ وٵىْ
٪ڂ
خڀ٭ځمدء ڄه وىَ ،وڀىالخڀ٭ځڃ ٴهى وٵٓ ـدٌٿ فبمځىء ز٩ځمص ولسىَ * ٸدپ ٜدلر خڀُٔدجٿ
* " ٍب خ٬ځڃ خن وٵىْ خعبهدپ ټځهد ڄىظً زدڀٹُدْ خىل وٵىْ خڀ٭ځمدء وٌڀٻ خن ٸځىذ خڀ٭ځمدء
528ڄه ٸًُٝش خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه َ ٞڄ٥ځ٭هد "خغبمً هلل خڀ٭ځٍ خڀٹديَ * زدٌَ خڀربَدض خڀسًَ ٫خڀٵد"ُ٤
ٔ529ځٕځص و ُٙخڀربټدض 3 ٚ 5
61
ڄٵعىلص وًٜوٌَڃ ڄىُٙلص ڄعٕ٭ص فبعځحص ڄه وىَ خؽبًي وَوق خؼب٭دَٲ وٌُِش خڀ٭ځىڂ ،
وٸځىذ خعبهدپ لُـص ڄىٱځٹص ،وًٜوٌَڃ ڄه خڀىٔدوْ وخػبُدالض ُ٠ٹص ڄ٩ځمص وخوٌدڄهڃ
ٌدجمص وخٴٽدٌَڃ ظدجهص يف ٨ځمدض خعبهدالض خؼبعُخټمص" وخهن ؽبى و٭ڃ خڀٹدجٿ*وټمد ٸدپ خڀًخٍ٬
خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه َ ": ٞخًن زُدن خَْى ؛ ـ ـُىو ِڄدن ٌىجٍ هت ڄؽٿ ٜدلر ين
ُ٠وَش ؛..هك هج وٓ خظىى ٬ځڃ ٌىجٍ ,خظىى ټمدپ ٌىجٍ ,خظىى ٴ١ٿ ٌىجٍ..ـهٿ ود خڄىخض
وسس ِوًي ټُوخ؛..ظدَسس ٬ځڃ و ُٙټُوخٍٔ َٔ..دجٿ ڀٽهد ٸٝدجً ڀٽهد ٌّ,خَو وٵىْ وسس ظُدَ
ټًُخ!"531ٴځى خـعهً خػبَّ ڄًي ٬مُي ڄد خ٘سً ٠ٱُسً ِجَت خالًٔ ,ٴدن ٸىخٴهي ڀُ٥ٵص هبٍي
خڀىـهص ڀٽىهند وَّهص ڄه خڀ٭ُىذ.
"ي٬دظى هي َٔدجٿ ڀٽهٍ يًَخ ،ټعر ڀٽهٍ يًَخ ،هج ڄد وي زُټدض وسس ظبدوٌ يًَو،
زدوخـٍ ٜدلر هي ټعىد َٔدجٿ ڀٽهد ،ظَُثثه وَْ خڄدڂ خڀّڄدن ين وًڄص ټًٌُ ،خوسس
َٔدجٿ ڀٽهسس ؛ ،سبدڂ زُټدض ظبدوَص خْثث ود َٔدجٿ ڄد ظبدوٌ يسس ؛...سبىسس ٨هىَ ين
535
زُټدض ٨دٌُش وعهٍ ڄځيت ظى مهُطط زد٤ىص ككهٍتخْپٍ يجُسس ؛"
532
ڄىسس خظىى ٴُٟخْوسس ؛ هك ٸځڃ ٍٔ ڀٽهدظى وعهٍ.
62
"خ٤دڀَٔ..٫دجځهڃ خؼبٙمىوص زربټدض خالُٔخَ خڀٽسدَ يف وځىخٌب...ٴدڀعٹ٥ط ڄه ظځٻ
خڀعٝدوُٳ و ظځٻ خڀُٔدجٿ خُٔخَخ ُ٩٬مص و خڀسدزد،و وٴعك خهلل يل و وڀهي ٔالڂ خهلل ٬ځهي ڄه وىَ
خڀٵُ ٟخعبدٌَ خؼبعمً يب يف ٌڀٻ ڄه خوىخَ خڀ٭ځىڂ خؼبځٽىظُص خزىخزد،ٴ١مىعهد يف َٔدجځٍ يف
٬سدَخٌب ،وخوي٬ط زدٌن ويل خهلل ٜځىخض خهلل ٬ځهي ز٭١د ڄه خالُٔخَ خغبٹُٹُص خڀيت ال َإٌن يف
ټٙٵهد و خڀعَُٝك هبد يف ظځٻ خڀُٔدجٿ يف خ٘دَخٌب،ڀُځعٹ٥هد ڄه ټدن خودود لٹد ،و َٕعٵًُ هبد
ڄه ٜإيٲ زدٌٔن ويل خألڄُ ڄٵًُخ ڄه خڀ٭ځمدء ؿبٹد"533
" ؤَدڀيت ٌٍي و٭مص ڀٽٿ ڄاڄه ٌٌ زَٝتش ،و لفص ٬ځً ټٿ ڄه خكبُٲ ٬ه ٌٍي خڀىظَتش
"534،
ٌڀٻ الن فبځىٺ خْپ ؿبمً ٜځ ٫ال َى٩ڃ و٩ڃ ٘٭ُ خوَىٙث ٬سدَش يف وؽُ خال يف ٘ٽٌُڃ وال َٽىن
خڀًخٴ ٫ڀً بىل ٌڀٻ خال ڄد حيًٕ يف خ٬مدٶ ٸځسً ڄه وـً و وّو ٪بىل ٌټٌُڃ ...وخزبٍض
ٌټٌُڃ و ٘ٽٌُڃ ظسفُال ألييب خڀٌٍ خٔعٵًهت ڄىهڃ و ـ٭ځهت غبُىٌب يف ڄىيهتڃ و خـعهديٌ
535
يف وًڄعهڃ ؤـٿ ٘٭دٌَ.
63
ڀځ٭ؽُش ذبدوِخ َخـُص خؼبٹُٝش خؼبٹدڀص وظىعهً
536
ڀُٕٳ خڀًَه خٔ٭ٳ خالڄال ڄـ ـ ـ ــه خڀٽـ ـ ـ ــالڂ ٴٝـ ـ ـ ــٿ خعبمـ ـ ـ ــال
537
ٌو ٝ٬مص ڄىٝىَ ٚذ ٤دٌُ ـبعدَ ڄاًَ زدهن
ـؿ ؾ
536ـُػ ٸدپ َ :ٞخصبځط يف خڀٹىپ ٴهي لُػ خَي * َخَد ٴهٿ ڄه ڄٵٝٿ خعبمٿ
537لً خالڄدڂ :خڀ٥هدَش ڄه خهلل وخالوعُدَ ڄه خهلل وخڀ٭ٝمص ڄه خهلل وخڀعدجًُ ڄه خهلل وخڀى ٛڄه خهلل
64
غبر ٬ځڃ يف خڀٹځىذ لدَغ ؼدڀػ ڄ٭ځڃ ظُټُسً
538
وځُٵص خالڄدڂ وخڀٕځ٥دن خالوٕدن ٌى لٹد وخهن
539
وځُٵص خالڄدڂ وخڀٕځ٥دن خالوٕدن ٌى لٹد وخهن
538ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ٌٍ : ٪ ٢خ ٌى خالوٕدن ٜدَ وځُٵص * الڄدڄً يف خَٔ ً٠ځ٥دود
539ٸدپ خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ٌٍ : ٪ ٢خ ٌى خالوٕدن ٜدَ وځُٵص * الڄدڄً يف خَٔ ً٠ځ٥دود
65
ڀً ڄ ــد يخڄط ټٿ ُ٘ث حيم ـ ـ ـ ــً خزٹدي خهلل ٌخټ ـ ـ ـ ـ ـ ــُخً ڀـممـ ـ ــمً
ڄــد خڀىٕىص خالوىل ؽبد ؼــدوُـ ـ ـ ـ ــص يف ٜمـ ـ ـ ـ ـ ـ ــص ټـدڄځص و٬دٴُـ ـ ــص
٬ــځُ ـ ــهڃ ظإٌب ،يف ټ ـ ـ ـ ـ ــٿخْن وٜځىخض خڀـ ــُخِٶ خؼبىـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدن
66
قائمة املصادرواملراجع
خؼبٝديَ خڀٵد٤مُص
٪ڂ
خڀٙى ٛخڀٵد٠ٿ ٜدلر خڀُٔدجٿ خالڄدڂ خضبً خؼبٕعىَ ¦
َٞ
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خڀٹد ٍ٠خڀى٭مدن ¦
خٔدْ خڀعإوَٿ .خٌْ 5455:ـ .ـبّن ټعر خڀىٝدذ .خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٔ .ىَض.
ظإوَٿ خڀً٬دجڃ.زَتوض :يخَ خؼبىعٌ5454 . ُ٩ـ5993/ڂ.
ُ٘ ق خالوسدَؾ.5فبسحٍ:يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى . ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص.
ُ٘ ق خالوسدَ ؾ.3فبسحٍ:يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى . ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص.
ټعدذ خجملدڀٓ وخؼبٕدَُخض وخؼبىخٸٳ وخڀعىٸُ٭دض فبسحٍ:يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى . ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ 5435 .ـ .
ي٬دجڃ خالٔالڂ ؾ . 5فبسحٍ:يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى . ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ 5436 .ـ .2154 -
َٞ
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خضبً ضبًُخڀًَه خڀٽُڄدين ¦
َٞ
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خؼباًَ خڀَٙتخٌِ ¦
خجملدڀٓ خؼباًََص خؼبدجص خالوىل .فبسحٍ :خوټٓ ٴُي .خڀ٥س٭ص خالوىل ٌ5395 :ـ5975،ڂ .خڀ٥س٭ص خڀؽدوُص :
ٌ5422ـ 2112،ڂ.
خجملدڀٓ خؼباًََص خؼبدجص خڀؽدوُص .فبسحٍ:خوټٓ ٴُيٌ5417 .ـ .
خجملدڀٓ خؼباًََص خؼبدجص خڀؽدڀؽص .فبسحٍ خوټٓ ٴُيٌ5426.ـ2115 ،ڂ.
67
َٞ
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود خيََٓ ٬مديخڀًَه ¦
ُ٬ ىن خالوسدَ ؾ .5خٌْ5454:ـ .ـبّن ټعر خڀىٝدذ ٔ .ىَض :خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص.
ٸٓ
خغبًخڀ٭دؼبدڀٵد٠ځًَُٕدڀُٙىٹ٥سسىٕځُمدقبٍ ¦
َٞ
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه ¦
خڀُٔدڀص خڀَُٙٵص ٠ىء وىَ خغبٷ خؼبسُت .فبسحٍ ،ڄ٥سى:٪زُظٗ خوًَدٌ 5335 .ـ .
خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص شبُخض ٬ځىڂ خؽبًي .فبسحٍ :ڄ٥سى ٪زُظٗ خوًَدٌ 5337،ـ .
خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص ٌُِ خڀَُد ٞخالِڀُص .فبسحٍ :ڄ٥سى ٪ڀًٌَُْ 5338 .ـ.
خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص ِزًش زٌُدن خڀًٝٶ خڀىخ٠ك .فبسحٍ :ڄ٥سى : ٪ڀًٌَُْ 5347 .ـ.
خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص هنُ خڀىىَ خڀٙ٭ٙ٭دين .فبسحٍ :ڄ٥سى : ٪ڀًٌَُْ 5374 .ـ.
خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص يََ خڀسٙدَخض .فبسحٍ :ڄ٥سى : ٪ڀًٌَُْ 5339.ـ.خڀ٥س٭ص خڀؽدوُص ٌ5394 .ـ.
خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص ٌخض خڀربټص ٌ5359ـ .فبسحٍُٔ:ٳ ڀُسځٓ ،خڀ٥س٭ص خڀؽدوُص ٌ5455ـ.
َٞ
.خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص زُټدض خٜمدذ خڀع٥هَت خڀً خ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٤دٌُ ُٔٳ خڀًَه
ٌ 5381ـ.فبسحٍ :خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه َ ٌ5432 ،ٞـ2155 /ڂ.
ـىخٌُخڀسالٰص خڀځًوُص ؾ. 5،2ييب :خقبمه قبمٌٍ5454 .ـ5994 /ڂ.
َٞ
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ؿبمً زٌُدن خڀًَه ¦
َٔ دڀص خڀى٭ٍ خؼبٕمدش لٽمص خڀٱُسص خغبٹُٹُص ٌ 5385ـ.فبسحٍ :زًٌَ ؿبٿٌ5431ـ.
خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص ٌخض خڀىىَ .فبسحٍ :خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ5388 .ـ.
خڀُٔدڀص خڀُڄ١دوُص ٨هىَ ؾبً خڀٵد٤مُُت .فبسحٍ :زًٌَ ؿبٿٌ5389 .ـ.
خهبً ٌِىَ ََد ٞخڀ٭ځڃ .فبسحٍ :خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٔ .ىص ٌ5458ـ5997 ،ڂ.
68
خالٸعسدٔدض خڀىىَخوُص .فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى .ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ5426.ـ.
ـىخٌُ خڀٽالڂ خڀٱدڀُص ٌ5427 .ـ.
ٕ٬ ٿ خؼبىدـدش خڀُڄ١دوُص.فبيب :يخجُش خڀ٥س ٫و خڀى ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ5428 .ــ.
ـىخٌُ خڀٽالڂ خڀٱدڀُص ٌ5429 .ـ.
ٴُ١ځص ڄځٻ خغبُٕت زٽُزالء.فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى ،ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُصٌ5431 ،ـ.
َ و٠ص ًٌخَدض. 5فبسحٍ :خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٌ5432ـ 2155ڂ.
٪٢
خڀًخ ٍ٬خالـٿ ًُٔود ٬ديل ٸًَ ڄٵ١ٿ ُٔٳ خڀًَه ¦
ٸٓ
ًٌُٔ َىٔٳ هبدجُٝدلر قبڃ خڀًَه ¦
وُٕڃ َو٠ص خاليذ خڀٵد٤مٍ .فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى ،ُٙخعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص ٌ 5381 .ـ.
هبدء ؾبمى٬ص ڄٹًڄدض خڄعمدن خعبدڄ٭ص .فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀىٌ 5418 .ُٙـ.
ٸٓ
خغبً خڀ٭الڄص خالؼب٭ٍ ٬سً خڀ٭ځٍ خؼب٭ُوٲ زدڀىيل ¦
ٌُِ ش خٴٷ خڀسًَ ٫وٌُِش َو ٞخڀُزُ .٫خيخَش خال٘د٬ص خعبدڄ٭ص خڀُٕٵُص .
69
خڀٹٝدجً خؼبىعىسص وٝدذ خڀًَـص خڀٕدئص .فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀىٌ5432 .ُٙـ.
خڀٹٝدجً خؼبىعىسص وٝدذ خڀًَـص خڀٕدز٭ص .فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى.ُٙ
خڀٹٝدجً خؼبىعىسص وٝدذ خڀًَـص خڀؽدڄىص .فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى.ُٙ
خڀٹٝدجً خؼبىعىسص وٝدذ خڀًَـص خڀ٭دُ٘ش .فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى.ُٙ
وٝدذ خڀعًََر ،خڀًَـص خڀؽدوُص .فبسحٍ :يخجُش خڀ٥س ٫وخڀى.ُٙ
و ٛيخ ٍ٬خڀُ٥ر ڄىٝىَ خڀُمه ٬ځً خؼبىىل ٬ٹُٷ خڀُمه .فبسحٌٍ5432 .Safe Offset :ـ.
خؼبُخـ ٫خالٔالڄُص
خؼب٭دـڃ خڀځٱىَص ¦
خالٴَُٹٍ خؼب ٌُٝخيب خڀٵ١ٿ صبدپ خڀًَه ؿبمً زه ڄٽُڂ خزه ڄى٩ىَ .ڀٕدن خڀ٭ُذ .زَتوض :يخَ ٜديَ 5451
ٌـ 5991 /ڂ.
ؿبمًزه َ٭ٹىزدڀٵَتوِخزديٌ .خڀٹدڄىْ خحملُ .٣زَتوض :يخَ خلُدء خڀعُخغ خڀ٭ُيبٌ5457 .ـ5997/ڂ.
ڄ٭ځىٲ ڀىَٓ ،خؼبىفً يف خڀځٱص .زَتوض :يخَ خؼبُٙٶ 2115 .ڂ .خڀ٥س٭ص خغبديَص وخالَز٭ىن.
ټعر خڀځٱص ¦
خوُٓ يټعىَ خزُخٌُڃ .ڄه خُٔخَ خڀځٱص .زَتوض :ڄ٥س٭ص عبىص خڀسُدن خڀ٭ُيب ٌ5371 .ـ5955/ڂ.
خيب خغبٕه ٬ځٍ زه ًُٕ٬خڀُڄدين خڀىمىٌ،ټعدذ ڄ٭دين خغبُوٲ(،يخَ خڀُٙوٶ ڀځى ُٙو خڀعىَِ ٫و
خڀ٥سد٬صٌ5414،ـ5984،ڂ).
٬ د ٍٜي.ڄُٙدپَ .٭ٹىذ ي .خڄُٿ زًَ .٫خؼب٭فڃ خؼبٵٝٿ يف خڀځٱص وخاليذ .زَتوض :يخَ خڀ٭ځڃ ڀځمالَُت.
5987ڂ.
خيب ڄىٝىَ خعبىخڀُٹٍ ڄىٌىذ زه خضبً زه ؿبمً زه خػب ، ُ١خؼب٭َُّذ ڄه خڀٽالڂ خال٬فمٍ ٬ځً لُوٲ خؼب٭فڃ (
يخَ خڀٹځڃ ڀځ٥سد٬ص و خڀى ُٙو خڀعىَِ : ٫يڄٙٷ ٌ5451ـ 5991 -ڂ ).
خڀًټعىَش َّّ٬ش ٴىخپ زدزيت ،خؼب٭فڃ خؼبٵٝٿ يف خڀىمى خڀ٭ُيب(،زَتوض:يخَ خڀٽعر خڀ٭ځمُصٌ5453 ،ـ 5992ڂ
).
ټمدپ خزى ڄٝځك ،خڀىلًُ يف خڀىمى وخالُ٬خذ ( .زَتوض :خؼبٽعسص خغبًَؽص ).
70
ًٌ خَص خڀىمى .يٌځٍ :ټعر ودهن ًَُ٘ش.
ُ٘ ق ڄحص ٬دڄٿ .يٌځٍ :ټعر ودهن ًَُ٘ش.
ِ قبدين،ؿب.ٍٙ
٬ سً خڀُضبه خڀربزىٸٍُ٘ .ق يَىخن خؼبعىيب ؾ .5زَتوض ڀسىدن :خڀىدُ٘ يخَ خڀٽعدذ خڀ٭ُيب ٌ5357 .ـ ـ
5938ڂ.
خڀًُٕ خضبً خؽبدمشٍ زٻ.ـىخٌُ خڀسالٰص يف خؼب٭دين و خڀسُدن و خڀسًَ .٫ڄ٥س٭ص خال٬عمدي زٙدَ ٪لٕه خالټرب
دبٌ5358 ،ُٝـ 5941 -ڂ.
ظإڀُٳ صبد٬ص ڄه خالٔدظٍش.خالٔځىذ خڀٝمُك يف خڀسالٰص و خڀ٭ُو.ٞزَتوض :ڄىٙىَخض يخَ ڄٽعسص خغبُدش:
5964ڂ.
خيب ٬ځٍ خغبُٕت زه َُ٘ٷ خڀٹَتوخين خالِيٌ .خڀ٭مًش يف ؿبدٔه خڀٙ٭ُ وخْيخزً ووٹًي .ؾ . 2زَتوض :يخَ
خعبُٿ 5972 ،ڂ.
خڀًټعىَ ڄ٥ٝٵً ودٜٳ .خڀٝىَش خاليزُص .يخَ خالوًڀٓ ٌ5415 .ـ 5985/ڂ.
خڀًټعىَش ٬سً خڀ٭َّّش ٬عُٷ٬ ،ځڃ خڀسُدن .زَتوض :يخَ خڀىه١ص خڀ٭ځمُصٌ5415.ـ 5985 /ڂ.
٬ سً خڀٵعدق خڀسُٕىين٬ .ځڃ خؼب٭دين-يَخٔص زالُٰص ووٹًَص ؼبٕدجٿ خؼب٭دين .ڄ : ُٝڄٽعسص وٌسصٌ5418 .ـ .
خڀًټعىَ حيُـً وٌُر خعبسىٌَ.خؼبالزٓ خڀ٭ُزُص يف خڀٙ٭ُ خعبدٌځٍ .زَتوض :يخَ خڀٱُذ خالٔالڄٍ5989ڂ.
.ټعدذ خُٔخَ خڀسالٰص .ـًش :يخَ خؼبًين . ٬ سً خڀٹدٌُ زه ٬سً خڀُضبه خعبُـدين خڀىمىٌ
ٌ5452ـ5995/ڂ.
خڀًټعىَ ٬ځٍ قبُر ٥٬ىٌ٬ .مُو زه ټځؽىڂ خڀعٱځيب ٘د ُ٬خڀٵىُ و خغبمدٔص .زَتوض -ڀسىدن،يخَ خڀٽعر
خڀ٭ځمُصٌ5453 ،ـ 5993 -ڂ.
خضبً خڀٙدجر-خٜىپ خڀىٹً خالييب.زَتوض :يخَ خؼبًين ٌ5458 ،ـ 5995ڂ.
خڀًټعىَش خو٭دڂ ٴىخپ ٬ٽدوٌ .خؼب٭فڃ خؼبٵٝٿ يف ٬ځىڂ خڀسالٰص – خڀسًَ ٫وخڀسُدن وخؼب٭دين .زَتوض :يخَ خڀٽعر
خڀ٭ځمُص ٌ5457 .ـ5996/ڂ.
خڀُٙه ٬سً خغبُٕت خالڄٍُت ًُ٬.خڀٱًَُ يف خالٔالڂ.ڄ٥س٭ص خَُخنٌ5423،ـ.
71