5 ANG NOCHEBUENA NG ISANG KUCHERg \*. Megdadapithapon pa tang sana ay nakarating nasa babsy i Rept TN a Basilio. Naantala kasi ang takbo ng kalesang sinasakyan niya sa * _ aan ng kuchero. Nakalimutan ng pobre ang kaniyang sedula at ayaw naman niche maglagay sa mga mapagsamantala. Naging dahilan ito upang tanung-tanungin at bugbug-bug. bugin siya ng mga walang kaluluwa sa kwartel na pinagdalhan sa kaniya, Bagamat Pinilit ni Basiliong makapasok sa lugar na pinag-iimbestigahan upang ang kuchero ay maalalayan, napilitan siyang maghintay sa labas nang hindi siya payagan, Kapansin-pansin ang mga pasa sa buong katawan ng kuchero. Pinagbubuntal, Pinagsisipa at hinataw-hataw siya ng batuta, Bagama’t ang katawan ay latang-lata at ang mga mata ay pinangingiliran ng luha, pinilit niyang ngumiti nang makitang hinintay siya at hindi iniwanan ng pasaherong isang tunay na kaibigan. Ang kalesa ay muling pinaandar ng kuchero. Inakala ng dalawa na sa maayos nna paglalakbay ay wala na silang problema, pero nagkamali sila. Pagpasok na pag. pasok sa kabayanan ng San Diego ay natanaw nila ang di mahulugang karayom'na plasa. Maraming umiilaw sa prusisyon sapagkat bisperas ng Pasko noon. Napilitang smagparke ang kuchero sa tabi ng puno ng avucado, Ang mapanghalinang mga ngiti: ng mga umiilaw na kadalagahan ay maka- pagbibigay sana ng galak sa puso ng binata ngayong kapaskuhan subalit may isang mapait na alaala ng kalungkutan na nagbabalik sa kaniyang isipan. Upan iwaksi ang mapait na nakaraan, ibinaling ng binata ang pananaw sa iprinuprusisyong imahen ng mga santo at santa na nangakasakay sa mga karosa. 2 Una sa linya ng mga rebultong ipinaparada si ; Ialake na may mahabang balbas, Nakaupe oe ee too mateo nalililiman ng isang punong kinadadapuan ng pinatuyong mee e ukay na unwa'y kulay na tiyak mong hahangaan, Kapansin-pansing ksiahi ong may sari-saring kalan, palayok, batong pambayo at kalikut, Sinasabing kun, ig santo ang kaniyang nograpiyang Buropeo, may Metuselah naman 'g may Noel daw sa Iko- ey ang mgy Pilipino, / ‘Sino po ang santong yan?” tanong ng kuchero kay Basili ilio,35 “$i Metuselah po.” “Matanda na po pala si Metuselah. Wala po sigurong gwardia sibil noong pana- hon niya. Kung mayroon, baka hinuli siya sa haba ng balbas niya. Kung nabubuhay po siya ngayon, tiyak na ipapatawag siya ng berdugo at parurusahan din tulad ng maraming kalalakihan, maging bata o matanda man.” Neingiti-ngiti lamang si Basilio sa biro ng kuchero. Nang mapadaan ang Tatlong Haring Mago, may komentaryo rin ang kuchero. “Natitiyak ko rin po na walang gwardia sibil noong panshon ng Tatlong Hari!” “Wala na‘naman?” 7 “Na naman po sapagkat kung mayroon, tiyak na di nila papayagang maghari- parian ang sinumang maitim tulad ng isang imaheng yan, Hindi ba niya alam na de kalidad ang kutis ng dalawang Espanyol na sumusunud-sunod sa kaniya sa linya?” Da... Dalawang Espanyol, si Gaspar at si Baltazar?” “Sino pong Gaspar at Baltazar?” “Wa... Wala... Wala!” “Nagdaan na po ang Tatlong Hari, pero alam po ba ninyo kung kailan maka- awala nang tuluyan ang hari natin na nakakulong sa kuweba ng kadiliman?” “Hari natin na nakakulong sa dilim? Ano yan, isang alamat? Kung isang alamat yan Mamang Kuchero, ipakikwento nga ninyo?” 3 “Alamat nga po ito na pinaniniwalaan ng maraming kucherong: katulad ko. May isang hari daw ang mga katutubo. Nakatali raw ito sa loob ng isang madilim na kuweba sa San Mateo. May nagsasabing tuwing isang siglo raw'ay natatanggal nito ang isang tanikalang nakatali sa mga kamay at mga paa ng higanteng tao. May nagpapatotoo po na natanggal na raw ang mga tanikala sa dalawang kamay at sa kaliwang paa nito. Tanging ang.kanang paa na lang daw ang natatalian ng kadena ng kaalipinan. Sa pagnanais na makalaya, nagdadadamba raw ito sa kweba. Ito raw ay naririnig ng lahat bilang kulog na dumadagundong kung hapon. May nagsasabing kapag kinamayan mo raw ang haring ito, tiyak na masusunog daw at magiging ka- lansay ang palad mo. Kilala raw ng marami ang haring ito sa tawag na Haring Ber- nardo. Huwag na huwag po ninyong ipagkakamali ang alamat na ito sa alamat ni Bernardo io. Pero alam ba ninyo ang gagawin ko kung makakawala nang tulu- yan si Harinj ardo? Ibibigay ko sa kaniya ang kabayo ko at iaalay ang buhay ko. Baka siya po kasi ang tanging pag-asa ng bansang ito. Tiyak na hahanguin niya tayong lahat sa pagkaalipin. Tiyak na matitikman natin ang tunay na kahulugan ng kalayaan at kaligayahan.” ¢ Sinalat-salat ng kuchero ang mga pasa sa mukha habang pinagmamasdan ang malayu-layo nang imahen ng Tatlong Hari na nakasakay sa karosang hinihila-hila. + Dalawang mahahabang linya ng mga batang lalake ang sumunod. May mga batang pagud na pagod sa katataas ng nagliliwanag na sulo. May mga batang hapung- hapo na sa kabibibit ng mga parol o sa Kasisindi lagi sa namamatay na mga mitsa36 kuchero na para bang saga, awa coaryo. Kung Bindi ka gqy0t | ng mga kandilang daledala. Napansin ng tatawe" ig mga inosenteng kay” ang mga baga ng m; bata sa kanilang pagro ga pobreng ; bag an Ra sila ay pakinggan, bake akalain mong nakikipagbabas wa 8a kanilang pagdarasal, ansin ng kuchero na 4 Heto ngayon ang karosa ni na malungkot pa rin qt naaadornohan ng mga azucena ang imahen, g mapansing nasa m, at Aasisinagan nitong mukha, Patangu-tango ang kuchero PANE cig ang naks, bilang tabi ng karosa ang dalawang gwardiya sibil. Ang m6 Pagpapalungkot sa santo. batang babae. Nakapin, Sa likuran ni San Jose umiilaw ang isang grupo NBM oe aca subal dong sila at hagrorosaryo, Oo nga’t parang galit din sila sa K hindi naman galit na galit at nagsisisigaw. ti abe el Kesunod ng mga batang babae ang isang pangkat ng mal Nagllwanag ang mpe hila-chila ang mga laruang kuneho na gawa sa papel de Japon. AOE Te soe ing kuneho sa pamamagitan ng mga malilit na pulang kandilang B&UDA ® ~~ laruan. May ilang pilyong bata na nagduduldol paminsan-minsan ne HY Spey na Jaruan sa mga laylayan ng hermanang sa pagkagulat ay napapa ay’ Min: ie ata sod at minsang matumba ang nagugulat na hermana na ikinatutuwa ng balana galit ng mga nasabing hermana, pinagmumura nila ang mga pilyong bata na gumula sa -kanila. Kapag hindi sila nasiyahan sa pagmumura, aagawin nila ang laruan at tatepak-tapakan sa daan. Sapagkat winasak na ang mga laruan, ang mga inosénteng bata ay nag-iiyakan. Naoobserbahan. ng kutserong unti-unti nang nawawala ang mga nasabing ku- neho na para bang sinalakay ng isang salot sa bayang ito. Sapagkat naglalaro sa isip ng kutsero ang salot, naalala niya ang pagdalaw ng malaking salot na pumeste sa maraming kabayo sa San Diego. Upang hindi mada. may ang mga kabayo niya, sinunod ng kutchero ang payo ng kura na magpabendis- yon daw siya ng mga hayop na alaga niya, Bumayad siya ng sampung piso sa pag- wiwisik ng banal na tubig at sa pagbigkas ng dasal Latino ng kura paroko. Pero kahit na pala ispesyal ang dasal at seremonya, nangapeste.rin ang mga kabayo niya. Bilang parangal sa Araw ng Kapanganakan ni Hesus, nasa hulihan ng mga karo- sa ang imahen ni Birheng Maria. Naaadornohan ng mahahabang pakpak ang malapad na sumbrerong isinuot sa ulo niya. Upang bigyang diin na lalangtao ang Ina ni Kristo, pinuno ng mataming bulak at Pira-pirasong tela baro nito. Napakaganda ng imahen. May malungkot lang na mukha i i ; a Vu ‘a ito tulad ng iba pang santo na nililok ng mga Pilipino, Nasa harap ni Birheng Mari " . 'g Maria ang koro, Nasa likod naman ang mga musikero. Sa magkabilang tabi ay naroroon ang dalawang gwardia sibil b nagbabantay ay patingin-tingin na ; na habang nag! y Patingin-tingin na para bang may hinahanap na sali Nang makedaan na ang mahabang prusigy yon ‘ sero na namatay ang lampara ng kalesa niya, Mada nea eee napansin ng kut- aslalang baka mainip ang binatang sakay, Ha itong sinindihan sa pag: Habang noglalakbay, pilit na dinadama nj Basilio ang ka si reas38 malami, pahay-babay Pa rin ang sao ang simoy ng hanging amihan at nasa ee al unti-unti nang nababer®® can ant may ibat-ibang kulay. Pero isang katotohan! Minggan. Nabawasan na tin - a €ng magagandang musika na dati'y laging naP9P: tahanan: mahiFap MAN O may, 8 nn Sagitsit ng kawali sa mga kusina ng bawat a oi , an mo ang tinu: »Alam rig binata na sa pagmamasid-masid aY mPa niya ay nae ng Mga Pilipino. Una rito ang ekonomiya 08 bee 8 pandaigdig na Pamilihan, sama. Bumababa ng: naman ang bentaban ng ast kabayo, Kalabaw at manok nasira ng bagyo ang mga palayan at napeste ang MB2 O° ay nagbabaan kani-kanilang kulungan, Lahatlahat sa kebuhayané PMO TT ay nagtaasan tanging ang mga buwis lamang na sumasakal sa mg8 MATT i ang me, Sa pagtaas ng buwis, tumaas din ang awtoridad ng mee Mt ra higentell ice gwardiya sibil ay lalong naghar-harian, Ang mga unipormedoné g ito ang nagpapalumbay sa masaya sanang araw ng Pasko. Habang hiadarama ang matinding galit sa mga makapaneyarihen, nagulat na lamang ang binata nang marinig niya ang nakatutulig na sigaw na A¥O! Bene’ Yon ng dalawang sundalo. Namatay na naman pala ang ilaw sa lampare kaya sinisita nila ang nagpapatakbo ng kalesa. Napakamot ng noo ang kutsero. Alam niyang umaati. kabong bugbugan na naman ito sapagkat ang kwartel ay tanaw na tanaw na nito, Binulungan siya ng daldwang sundalo. Hinihingan na naman siya ng lagay. Pero ang kutsero ay matibay. Wala sa kaniyang lagay-lagay. Kung siya ay dadagukan a bubuntalin, ito ay kaniyang tatanggapin. © JGapagkat alam na ni Basilio ang mangyayari sa kutsero, tinapik-tapik na lang niya ito at palihim na iniaabot ang dinobleng bayad sa matapat na serbisyo ng pobreng ginoo, Kahit pinangingiliran ng luha ang pinagtutulakang kutchero, nilingon pa rin, nito ang. papalayong binata na walang magawa kahit awang.awa, ‘Alam ni Basiliong matapos bugbugin ang kuchero ay ipupublika ang balita sa mga dyaryo, Isang simpleng krimen ang mawalan ng ilaw sa lampara ng kalesa subalit katatakutan ito ng mga mamamayan at ituturing na isang napakalaking kasalanan; Yuyuko na naman, ang bayan at mayabang na titindig ang mga makapangyarihan. Kipkip ang dalang kahon, tinalunton ni Basilio ang makikipot na daan at parang paslit na bata siyang titinga-tingala sa ilang nagliliwanag na mga bintana, Noche- buena sa San Diego. Bagamat méy mga parol pa ring nakasabit, hind#malaman ni Basilio kung bakit sa pakiramdam niya ay naghihirap ang San Diego lalo na ngayong bisperas ng Pasko, : ¢Napansin ng binata oe heii’ ang bahay lang yata ni Kapitan Basilio ang kakikitaan mo ng rangya kung bisperas ng Pasko. Nagliliwanag ang likod bahay nito na pinaglulutuan ng maraming putaheng katakam-takam. at tiyak na maiibigan ng sinumang may panlasang pihikan. Maririnig mo ang pagpapagibik ng mga manok, pabo at pato. habang ginigilitan ang mga leeg nito, Maririnig mo ri 8 r saat ng kawayan habang iniikot ang nagmamantikang lechon na kailang i ens kumukulong mantike s@ mga talyase na pinagpriprituhan ng malalaking bangos "2‘| May ‘kabilisan ang mga mata ni Basilio sapagkat napansin niya kaagad na Iamabas ng veranda si Sinang na anak ni Don Basilio. Ang dating may balingkinitang ‘an din niya sa nagliliwanag na tahanan ang dala- Wang makapangyarihan: Si Padre Salvi ng Simbahan at ang Alferes ng militar. Ipinagtataka ni Basilio kung’ bakit Sapagkat malalakas ang boses, dinig na dinig ng binata ang usapan ng mag- kakaumpok na bisita, / , “Pupunta kami, Senyor Simoun. Makaaasa kayong pupunta kami sa Tiani. Pero sigurihin ninyong masisiyahan kami sa mga alahas ninyo! | Kailangang patuna- yan ninyong kayo lang ang mog-aalahas na tinitingala ng buong mundo. Sayang kung pabubulaanan ninyo ang maraming magagandang Papuring ibinibigay sa inyo!” Pagbibirong sabi ni Kapitan Basilio. “Makaaasa kayong sisikapin kong pumunta,” dugtong ng Alferes. “Kailangang- kailangan ko po ng isang relo. Pero kung magkakapatung-patong ang aking kom- Promiso, pakikiusapan ko si Kapitan Basilio na ipili ako ng pinakamagandang relo sa koleksiyon ninyo. He... Heto po ang bayad. Ta. . . in ni '@ mag-alala, Tinyente. Napakaliit na bagay mo na yan. Itago mo na. Regalo ko na « “Huwag ka nan; upang pabayaran ko sa yo yan. Itago i 8a yo ang relo.” sundalo upang ang pitaka niya ay kum: “Aba, aba, hindi maaaring di mo tanggapih ang bayad ko, Kapitan Basilio, Tiyak na mapapahiya ako dito.” “Magagalit alo sa inyo kung ngayon nyo ko babayaran sa harap ng ating mga kaibigan. Hayaan ninyong magtuos tayo pag dating na ng alahas sa kwartel ninyo.” “Gusto kong magpabili rin sa in: pal at lumol v0, Kapitan Basilio,” nakikiusap na sabi ni Padre Salvi. “Isang ‘magandang pares ng hikaw ang ipakikikuha ko sa inyo. Pag dating na po sa kumbento babayaran ko.” _, & Sapagkat gustung-gusto ting makakuha ng mga biyaya ng Simbahan, parang robot na sumang-ayon si Don Basilio na paluwalan muna ang bayad ng kurang40 ‘ ililista niya sa tubig iniidolo, Patangu-tango ang may-ari ng bahay Kehit alam myané ang inutang na pera ng tuso.pa sa matsing na kura. . sa kopita. Dinig na di jak ng aah gaian nito ang malala- Buong yabang na tumindig si-Simoun na nagsali nig’ ni Basilio ang nie ng singe aoislind habang pina eae ngmundo.~"" ° king taong napagbilhan na niya ng dyamante sa iba’t-ibang Pi va sarli ni Basilio, “Napakatuso! Pinagtubuan niya ang lahat ng tao!” eee ng tunay na halaga “Kung totoo ang mga balita, nakukuha raw niya sa kalahati ne iva nang sobra- ang mga alahas na ipinagbibili niya. Nangangahulugané en ang Kumikita.” sobra. Nakelulingkot isiping ang mga dayuhang katulad niyo eis 0. Sapagkat pinalaki Pawisan si Basilio nang dumating sa bahay ni Keer a. Hindl lang paggalang ng matanda, may mataas na respeto sa Hinata ang - at nakita na ng kaya pinahahalagahan siya ng may-ari ng tahanan, Hine ays. katiwala kung paano siya magtistis ng pasyente s@ pagamutang s Sapagkat alam ni Basiliong tinitingila siya ng katiwalang 1s kaniya,’ ang galit, na:paminsan-minsan ay ibinubuhos ni Kapitan lit balandra naman niya dito. \ Kung ang galit ni Kapitan slago ay parang Big hari sa nasasakupan; ang galit naman ni Basilio ay tila ba galit lamang ng nee mag-anak sa isang mahal sa buhay na ngayon ay dinaramdam, bukas ay nakakali- mutan..), i) “Matagal-tagal ding nawala ako ritd, Ano ang maibabalita ninyo?” pag-uusisa ni Basilio habang riagsasabon ng kamay salababo, “Dalawa raw po sa mga manggagawa ang ikinulong. Isa raw dito ay ipatatapon. Nabalitaan na ba ninyong may napipesteng kalabaw araw-araw?” iwalang susunud-sunod sa re iago ay ibina- “Wala ba kayong maganda-gandang maibabalita sa akin? Kung hindi ikinulong si Juan, ipinatapon naman si Pedro. Kung hindi ipinatapon si Pedro, napiste naman ang kalabaw at kabayo. Wala ba kayong’iba pang maikwekwento na may kinalaman sa buhay-buhay natin’sa bayang ito?” . “May kinalaman sa bayang ito? Sa San Diego ba ika ninyo? Isang kasama po natin ang sumakabilang buhay, Yung matandang namamahala sa kagubatan. Bali- tang ayaw daw pong pahintulutan ng kura na malibing ang pobreng maggnda.” * «at bakit daw?” : apn “Mayaman daw po si Kapitan Tiago na amo nito, Kailangan tery ong paglilibingan at ang mga ritwal ng isasagawa sa Simbahan,” “Hindi mahalaga sa akin ang bangkay na yan, Kailan, rf 2s gan ko. sakit upang maopera at mapag-aralan, Kung walang p; ‘ alae eee aanaey sa sa bangkay, wala rin akong makikita sa namatay. Wala ka na ban ang ang kura iba pang bagay na hindi tungkol sa patay?” 8 Maibabalitang Malungkot na isinalaysny' ng katiwala ang pagkak, ‘Kabesang Tales. Naslala ng binata ei Juli, agkakadakip ng mga tulisan kay daw ang semen-4 “Pinalungkot nyo Ko sa balitang yan,” Hindi pa man nagsisimulang maghapunan ay tumindig nu # Basiti H ae % to pagkainan, Dali-dali itong pumasok ‘sa silid pahingahan, Sa iaang iglap ay adie, ng binata ang bintana at minalas ang abot tanaw na bayan ng Gaypang, na sa paki wari niya ay humihikbi sa kalungkutan, I Talasalitaan ‘ : —— 4. Naantala ang paghuhukay ng mga minero sapagkat nagkasakit ang punong inhinyero. (a, natuloy b, nahinto c. napabilis d. natagalan) +— 2. Hahanguin kayo sa kamangmangan ng mga guro ninyo sa paaralan. (a, tba- baon b. ituturo ¢. ibibigay d. sasagipin ) 3. Maraming nanood sa pagtatanghal na pangkultura sapagkat mahusay nang magsayaw ay mapanghalina pa ang ngiti ng balerina, (a. matapat b, mapang- akit c, masining d. matagal ) +— 4. Ayon sa mga historyador, dapat nating patirin ang tanikala ng ating paglging alipin. (a. sinulid b, tali c, kadena d. sintas ) —— 5. Nagpapalumbay sa mga turista ang masasamang balita tungkol sa bansang sinilangan nila. (a, nagpapasaya b. nagpapalungkot c. nagpapagalit d. nagpa- pakalmado ) —— 6. Bilang isang mahusay na potograpo, kailangang twaksi mo sa tsip na bayad lamang ang habol mo at hindi ang sining ng trabaho mo, (a. alisin b. tlagay c. idagdag d. ipagbawal ) —— 7. Pihikan sa pagkain ang mga delegadong dumalo sa pulong. (a. mapagturo 6, magana c. mabagal d. mapili) —— 8 Napahiya ang superbisor nang malaman niyang nakipagbabag ang tauhan niya sa isang kliyente ng kumpanya, (a. nakipag-usap b. nakipag-away c.nakl- pagkaibigan d. nakipagsagutan ) +— 9. Matapang na itinuro ng magbobote ang salaring dapat managot sa kaso, ‘ (a. testigo b. kriminal c. huwes d. pulis ) —— 10. Ang pagdirtwang natin ng siglo ng nasyonalismo ay dapat isipin at damhin hindi lamang ng bawat propesyonal, empleyado, manggagawa at estudyan- teng Pilipino kundi pati na rin ng mga walang trabaho na nabubuhay sa bansang ito. (a. sampung taon b. isangdaang taon c. isang libong taon d. isang milyoyg taon) # ap II. Pag-unawa sa Binasa -— J. Sinasabing pabaya ang kuchero sapagkat nakalimutan niyang dathin ang (a, asawa b. anak-c, sedula d, diploma) , ~~ 2, Nakasagabal sa paglalakbay ni Basilio'ang mahabang (a, kwentuhan b. sulatan ¢. prusisyon d. pagluluto ). ~~ 3. Hindi raw makaliligtas sa kamay na bakal na parusa ng mga gwardiya sibil si Metuselah sapagkat wala raw silang pinipiling (a. gulang b. pinagaralan ¢. kabuhayan d. relthiyon) kung sino ang dapat parusahan i;