Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 41
__ $0312 V = 2008 NAM THU MUOLLAM ISSN 868 - 331X “Dai Viet si ky toa thu". te VAN TAO V6 cai duge gai ki Chiéu Can vuong 6 TRAN XUAN AN Mat it ta igu v8 phong tro Duy tan... 8 NGUYEN THANG Méc thu Vigt Nam me HA LONG Nguyén Trudng T6. 4 GREORGES BOUDAREL Nouyén Thé Truyén. m8 NGO BANG LO! (Cau chuyén V6 Van Kiet. 1122 NGUYEN HANH Phat gido thoi Quée chia... 1125 TON CHAU QUAN ‘Quyén gia pha cla cu Dao Tan, 1129 L6c Xuyén DANG QUY BIGH Tiéng tréng Bang yan. 35 HOANG BINH HIEU Ky Hoa hay Chi Hoa 139 TON THAT THO Anh bia 1: Tung Phan Thanh Gidin ‘Tae gid: Nha diéu khéc Lam Quang Néi. Ngudi phung hién: Nguyén Tha tung Vo Van Kiet (© Chi higm: PHAM MAL HUNG @ Tong bien tap: DUONG TRUNG QUOC © Phi Ting bitn tp: DAO HONG -NGUYEN HANH@ Thy Toa so; DAO THE DUC Trax cerqaan di dignphin Nam: THAT NHAN HOd @ Ta sy: TRAN HONG DUC @ Hoi ding bien up ‘phi Nam: MAC DUONG - PHAN XUAN BIEN - LE HONG LIEM - NGUYEN DINH DAU - THAI NHAN HOA - SON NAM - HOANG LAI GIANG - TRUONG MINH NHUT (Trin by: Trung Quan Gis pep on S63GPXD VIET nn 921994 (Pou sane 25 Ting Ban Ha NOL ~ BT: #256985 — Tat Runs 02.038080 1.01. Noa hime Those mal C'phin Hlang Ha — Cla lari Ha Not Co gua dt den pha an 181 BE Tham Q.1— TP HCM = DI: 8386117 — 385/26~ Email: swanns@hompron ~ suanas @ yahoo ‘om ~ Tat khan $6" [000.31 11000,483 Naomi Hone Inghtp & Phat tron Nong thon Vir Nava Chih Stic Intal Nha in Bao Nin Don (Tone phat ha: Cone 1 Treg Phat ~ 179 LC Tine, 9. QS. DT: 9581781 « Phat hank mare goat Cngty XUNHIASABA ~ 254 ~ BMgyin Bink Khim, OF TeHCa ~ BI: 8241520 ~ 820000. Fas: BAB 8211321 Gia: 70008 VAN DE HOM NAY DALVIET SU’ KY TOAN THE” nohi ve viet & hoc sit VAN TAO, Trong dién ca Lich sit nuée ta Chui tich H6 Chi Minh da viet: Dan ta phai biét Sit ta Cho tuéng gée tich nuée nha Viet Nam. Bac day chting ta phai hiéu biét sau lich stt din the dé tir dé riit ra nhitng bai hge kinh nghiém edn thidt cho vigc “tu than, xii tho” ngay nay. Ong cha ta xita ciing coi trong vige viet sti, day sit, hoe stt dé “on c6 tri ta Viec chép sit xuta co mot thé loai goi 18 “Thue luc” = chuyen ghi chép cong viée cia vua, chia, nhu Hoang triéu thuc luc, Dai Nam thu luc... Mue dich cia “Thyge lye” la dé cho nha vua va cdc hoang than qué thich biét r0 diéu thién, diéu ée eda triéu dinh ma cae sit quan e6 quyén han va traeh nhigm ghi chép rd, giup cho vua chia stta chia dutge lam trong viée an dan tri nude, mong git? duge ngai vang lau dai. Mot su kien néi bat da duve Dai Viet su? ky toan ther ghi lai la viée vua Lé Thanh Tong muén xem “Thue Ine” dé stia chita li lam: “VYua Lé Thanh Tong mudin xem quée sit sa quan t6i Han lam vign du riéng ste quan Lé ring: “Trude kia Phong Huyén Linh lam sit quan, Dudng Thai Tong mudn xem “Thy luc”, Huyén Linh khong cho xem. Nay ngwoi voi Huyén Linh, thi ai hon?”. Nghia tra léi: “Su kién 6 ciia Huyén Va, Huyén hh Jai khong thang than ghi lai, Duong Thai Tong phai bdo ghi r6i sau méi ghi, nhu thé e ring cang chua phdi 1a hién than” (udng Thai Tong giét anh la Kin Thanh va Nguyén Cat @ eta Huyén Va, str quan Phong Huyén Linh chi chep map m¢ la st kien ngay 4 thang 6 thoi. Duéng Thai Tong xem Thue luc bat phai chép lai cho ro rang) N@i quan ni: “Vua mudn xem ghi chep hang ngay tar nam Quang Thuan (Nién hiéu etia Lé Thanh Tong) thir nit (1460) — dén nam thet 8 (1468). Nghia tra I0i: "Vua ma xem Qu6e sit hin khong phai la vige hay. Nhung vige lam eda Dutong Thai ‘Tong va Phong Huyén Linh da bi déi sau che bai aay’. Noi quan noi: “Vua bao la xem nhung ghi chep hang ngay dé biet trate day e6 Iéi gi con 6 thé noi ighia (em tp rane 8) B TIN TUS & SY KIEN + Vita qua, ba Lé Thi Kink, chu ngoai nha chi si yeu nutée Phan Chu Trinh da trao hon 1.000 trang di edo eiia eu cho Trung tim lum trat Quée gia TI (Thanh ph6 Hé Chi Minh). Day 1a tai ligu hét sie quy gid duge con chau cu Phan gin git, bio quan can than trong suot hai cue khang chién. - Ngay 3-7, tréng déng co bé mat rong 55em, phan than tréng con lai cao acm vita duge trumg bay tai Bao tang Lam Déng. Trén bé mat trong con nguyén ven hea tiét hinh ng@i sao 12 canh, cae vong tron dong tam... Theo xae nhan ban dau etia Vign khao cé hoc thanh pho H6 Chi Minh cho thay trong déng c6 nién dai cach day 2.000 néim va thude logi trong ding - Tai xa Tra Tan (huyén Bic ‘Tra My), Trung uong Hoi Nong dan Viet Nam to chiiele khanh thanh nha truyén théng di tich lich sit Hoi Nong dan giai phong mién Trung ~ Tay Nguyén. Di tich due xay dumg ngay tai khu ain citedich mang Nuée Oa cia Khu uy Khu V. + Ngay 6 - 7, tai Nha Trang da khai mae trién lam anh dug pho voi cht €é“Viet Nam toan cénh”, Trién lam trumg bay anh e@ Ién (1,5m x 3,2m) etia ee tée gid 6 moi mién d nude, phan anh vé dat nuéc, con ngudi Viet Nam nang dong, sing tgo va than thien. + Ngay 17-7, tai phong hop chinh Hoi dng Bao an 6 New York, ph6 Thi tuéng kiém Bo trudng Ngoai giao Pham Gia Khiém da chinh thite diéu hanh phién thao Iudn mé cia Hoi déng Bao an vé“Tré em va xung dot va trang” (Children and armed confict), - Ngay 16 - 7, Bo Ngoai giao ra thong cao, tirngay 16-7 dén 18 - 7, tai Quang Tr, Uy ban Bien gidi Quée gia (BO Ngoai wey ‘Neciy 24-7, dong dio cae ting lop nan dn viéng mp 10 nie TNXP rai Nga ba Ding Lge ~ An: Hanh Loan giao) va UBND tinh Quang Tr da t6 chic tap huain trién khai ké hoach téng thé thu hign cong tac tang day va ton tao he thong mde bien gigi Viét Nam — Lao. - Ngiy 16 - 7, tai Thanh pho Rach Gid, UBND tinh Kien Giang da t6 chite 16 kg ket va hoi thao lap ké hoaeh thye hién duran “Két hop bao t6n va phat trién cac trong diém khu dy tra sinh quyén tinh ‘Kién Giang” + Ngay 16-7, tai Thanh pho Ha ‘Tinh da khai mac Lé hoi thuong mai va du lich Ha Tinh nam 2008. Day 1a chuong trinh mé dau cho chudi hoat déng nhan ky nigm 40 nam chién thang Nga ba Déng Loe (24-17-1968 — 24-7-2008). -Ngay 12-7, UBND huyen An ‘Thi, tinh Humg Yen va Vien khoa hoe Phat trién nhan lye kinh té va van hod da t6 chite eude hoi thao Ikhoa hoe wai chui dé: Turing quéin Pham Neu Lao va Ié hoi Dén Pha Ung — An Thi. + Ngay 4 - 7, tai di tich Lang ‘Minh Mang, Trung tam Bao tén di tich Cé do Hué phoi hop vai phan vién Khoa hoc Cong nghé xay dung mién Trung khdi eéng trang, tu, ton tao di tich Hign Dutt Mon. Day la mot trong nhitng di tich quan trong trong he thong cae di tich etia triu Nguyen hién con. - Ngay 5 - 7, Tinh ty, HDND, UBND va MTTQVN tinh Bén Tre i t6 chite trong thé 1é ky niém 60 nam ngay truyén thong Tiéu doan 307 (5-7-1948 — 5-7-2008). - Ngay 20 - 7, tinh Ding Thap long trong lam 1é truy dieu va cai tang 123 hai eét liet si quan tinh nguyén Viet Nam tai Cam- puchia vé nghia trang bién gi6i Tam Nong. Dai dién lanh dao tinh Déng Thap, Quan khu 9, anh dao tinh Pray Veng va tinh 6 sat (Campuchia), eae eo quan doan thé va nhan dan dia phuong, toi du. - Nagy 22-7, tai Nga ba Ding Loe, Bao tang Ha Tinh va Bao tang Chitng tich Chién tranh thanh pho Hé chi Minh da té chife trién lim chuyén aé “Phu ni Ha Tinh: anh hung bat khuat, trung hau dm dang” va “Phu ni Viet Nam trong khoi hta chién tranh’. - UBND tinh Thira Thién Hué vita phé duyét dy an déu 88 812 thang 7 - 2008 tat bao tn, tu bd va phuc héi di tich Lau Tt phutong vo su, Dir an bao gém: gia cutmg tu bd tuomg Hoang thinh tai khu Bie khuyét dai; phue hdi lan can trén tuemg Hoang thanh; phue héi Léu Tit phuvng v6 sug ton tao san vuin; hg thong ha taing ky thuat da duoe UBND tinh giao cho Bao tén di tich O¢' do Hue lam chu dau tu. -Nhan ky niém 40 nam chién thing va hy sinh cia mudi nit ‘TNXP tai Nga ba Déng Loe (Can Loc, Ha Tinh, 24-7-1968-24-7- 2008), UBND tinh va Tinh doan Ha Tinh khanh thanh nha bia tudng niém liet si TNXP toan qué. Nha bia ditoe xay dug; mi tren khuon vién hon 1.000m* 6 sutim mii Tro Voi, trong khu di tich Nga ba Déing Lée. ‘Ngay 23-7, 16 cu siéu cho cic ligt si da duge Trung wong Gido hoi Phat gido Vigt Nam tién hanh tai Nga ba Dong Loe (Ha Tinh) Hang ngan luot nguoi tu khap ‘moi noi trén moi mién Té quée da tim vé manh dét thiéng dé thanh tam efiu nguyén cho anh linh efe ligt si, tir ede eyu chién binh, ew thanh nién xung phong, nguoi gia cho ti tré no, thanh nien, - Théi chinh chién, la tieu dé eda tudn 1é Nhan ehimg lich sit duce t6 chute tai Ngoi nha nghe thudt (31AVan Miéu, Ha ue trong khuén khé nhtmg hoat cada din vin ha neh thant Kg te cdiu Long Bién. Dién ra tirgay 12-7-2008, tudin Ié tai hign mot phan ky te cia dat muve trong nhung nam chién tranh (1959- 1975) gan voi eay cau Long Bien. -Bo Thong tin- Truyén thong vita thong nhat véi cae doanh nghiép vien thong sé dién thoai e6 inh tai Ha Noi, TP-HCM tang lén 8 chit s6, cin ef tinh eon Igi len 7 chit s0. Ngoai cae tinh, thanh ¢6 56 thue bao ¢¢ dinh dang str dung gm 7 chi sd duge gitt nguyén, cae tinh con lai (53 tinh) dang sit dung6 s6 nhuhign nay sé chuyén thanh 7 chu s6. $6 912 thang 7 - 2008 (Pip theo trang 3) sita dutoe”, Nghia noi: “Chi eéin bé ha ging lam diéu hay th phai xem Quée sit” ‘Noi quan dy bao nhiéu lan, Nghia noi “Thanh chia néu biét stia bd 16i Im thi 46 la phic lim v6 han etia xa tac; thé du khong khuyén can ma cang la khuyen can”. Roi Le Nghia dang ghi chép hang ngay len. ‘Vua xem xong tré lai cho sit vién. Nhu chiing ta da biét, lnat 1é phong kién quy dinh quyén han va tréch nhiém etia sit quan la: Sur quan dirge triéu dinh phong chtte va giao tréch nhigm chép “Thue luc” la ¢6 quyén tiép xite voi moi thue té va quan ‘sat ky cate sy viée dién ra trong cung dinh, nhat 1a hanh trang, cia nha vua, ké ca sinh hoat, giao tiep thuong ngay, dé ghi lai mot cach chan thye. Nha vua khong c6 quyén xem “Thue luc’, bat stt quan chép nhwty cia minh, va sti quan c6 quyén Khong chép sti theo y nha vua néu do khong phai la su thue. Sit quan phai chép duing su thc dau viée d6 nha vua khong ding ¥ (sich Déng Chu liét quée da chép truyén ba anh em nha lam str dam hy sinh than minh dé bao ve ehan ly: Nguoi anh dam chép vige “Thoi Tra giét vua”, bi ké gian than Tho ‘Tri chem dau. Ngubi em thit hai lai chep nhu thé, Iai bi Thoi ‘Tra chem dau, Nguoi em thet ba van chép nhu vay, ké gian than so hai khong dam chem mua), Si quan khong lam tron trach nhiém cung bi ngudi doi Jen én, ché evtdi Ching ta déu biét triéu dai Lé so la thoi ky thinh tri nhat trong lich sth xa hoi phong kién Vigt Nam, eaing nhur vua Lé ‘Thanh ‘Tong la vi vua théng thai, anh minh nhat trong hang ngi vua chtia Viét Nam ede thai dai. Vay ma vua da khong lam theo Iuat do, lai doi xem “Phuc luc’. Tuy vay, dong eo cia vua la tot: vua mugn xem “Thue luc” dé tu stia minh. Con Lé Nghia, c6 ngudi che la da khong git ding ky cong Khi dita “Thue luc” cho vua xem. Trai lai e6 nguéi benh we Le Nghia cho ring ong da khéo tit chai Ichi ndi:“Vua ma xem Quéde sti han khdng phai 1a viée hay. Nhung viée lam cia Duong ‘Thai Tong va Phong Huyén Linh @a bj doi sau ché bai day”. Nhung vi vua sai ndi quan dy bao nhiéu lain, ma Lé Nghia biét Lé Thanh Tong la vj vua anh minh, chan thanh mudn xem “Thue luc” dé sita chia Idi lam, hgp véi muc tiéu cia “Thue luc”, nén méi dita cho vua xem. Cudi cung thi: “Vua xem xong tra Iai cho sit vién”. Biéu nay e6 ngu ¥ la: Va xem “Thite hue” rdi khong bat stt quan chép lai diéu gi theo ¥ muén etia minh va viée sti quan dura “hye lue” cho vna xem la eéin thiét vi trong dé c6 diéu Ong chép dang sy thye gitip nha vua siia chita duge 16i kim, 6 Igi cho xa hoi, cho nén L@ Nghia méi néi “Thanh chaa néu bidt stéa bo loi lam thi do 1a phue lon vo han ctia xa tc, thé dau khong khuyén can ma ciing la khuyén can". ‘Tug thuat sit kién lich sit nay, chting toi mudn néi Jen vide gi (Kem ip nang 30) DIEN BAN Ve cai duoc goi ta Chic (iin vurong Vai thap nin cudi thé ki XIX fa thai doan dat nuéc ta phai doi mat vai thuic dan hung bao, tinh vi. Trong khi a6, n6i b6 trigu dinh lai tranh chap chinh ign, mét bo phan nhan dan bi cudng tin hod béi mot ton gido da tré thanh cong tam inh — chinh tri. Dacbiét, 46 cing la giai Goan chit nghia khong con la khd nang higm hoi, nhuing lai hoan toan kh6ng é bao chi chit Han — Nom, quéicngit ABC (khGng ké & Nam b9 thudc Phap sau 1874). Sau giai doan nay, dn toc lai chim vao cn mat nude. Vi thé, nghin ctu giai doan lich st y, cdc nha sit hoc gap phai nhiéu ludng thong tin trai ngugc nhau, lam tht “tu ligu” thucloai chit quan hoa cé muc dich “chign tranh tuyén truyén” dén miic réi nhiéu, ‘TRAN XUAN AN i duoe goi la Chiéu Cain vuong, tim thay 6 Bao ‘tang gia dinh céa Thierry D’Argenlieu (1889-1964), cuu link muc, cao tiy Dong Duong thei Phap tai xam luge, 1947, due cong bo trong khodng dam bay nam trude trén mot tap san ¢ Hud, va moi day, trén Tad} Tré Cudi Tusin, 6 18-08 (1283), ra ngay 11-5-2008, thuée vao loai do. Day la vain ban tam goi la Chiéu Can vurong - D’Argenlieu — 1889. Ban chiéu nay cung mot giude véi Chiéi: Can vuong— Gosselin 1885hay Chiéia Can vuong 562, trong cudn Lao va ché do bao b6 thude Phas" 1.V6 Chiéu Cn vwong - Gosselin - 1885 hay Chiéu Cén vuong s6 2: ‘Trude day, nha nghién extu Tran Viét Ngae da cong bé mot tham luan sit hoe Chié hay Du Cén vuong?®, xéc dinh la Du chit khong phai Chiéu, duve tuyen tai Tan Sé, Cam Lé, 13-7-1885, la Dy Cain vuong chinh thite va duy nhat, dng thoi eding khang dinh, Chan dung vua Hain Nahi 1a Chieu: Cain vermg 86 2 (ban bi tai Huong Khé, Ha Tinh, 1 1885), theo sch Lao va ché dé bio ‘hg thude Phap cita Gosselin" chi a van ban gia mao, Tham luan stt hoe ay chi ra su sai lae vé thé thie hanh van bat bude doi voi thé chiéu, va chi ra nhimg khiém Khuyét, xuyén tac ngay trong ndi dung ban chiéu 862, déng thai cung vach tran tinh chat ca biét, dom lé, khong thay xuat hign & cudn sti, tap sach nao khae, qua vige khdo chiig mét loat tu ligu cing thai, va viée chinh Gosselin khéng edn nhée dén Chiéu Can vuong s6 2 trong cudin séch vé sau ctia chinh, Gosselin, lai 18 cudn sach ¢6 aé tai chinh la vé vua Ham Nghi“ va cung chinh trong cuén Hoang dé An Nam nay, Gosselin viét ro vé Nguyén Van Tutng (di tuong xuyén tae, vu khong chinh trong Chiéu Can vuong $0 2): “Ngay 5 thang 9 1a han cht hai thang ma thong De Courey quy dinh cho [Nguyén Van] Tuong phai én dinh An Nam. [Nguyén Van] Tuong, nhu ngudi ta nhan biét, da cung cp cho ching ta nhuing nguén tin that thigt; mac dit chung ta da gidm sat chat che, ong ta van lien lae voi nhiing nhan vat dang ng ben ngoai. Thong tuong quyét dinh in khang dinh manh mé hon, véi cde ett Hiéu xae thue, bing viée déi chiéu cu thé vao Dai Nam thu luc, chinh bién, cée ky V va VE 1. Lénh du Thién ha Can vuong, ten chinh thite eda Du Cain vuong (chitkhong phai Chiéu Can vuong [36 1]) duge ban bé va truyén di ip ca nude vao ngay 2-6 ndm ‘ring, 2-6 nam At Dau (13 1885) va “Du Hoang téc”, 7-6 nm At Dan (18-5-1885), cung tir Tan $6 (Cam L6, Quang Tri) giti vao kinh 46 1a 3 ban du quan trong nhat cia Ham Nghi, Ton That ‘ThuyGt! Déi voi giéi nghién citu stz, do chinh la nhuing van kién ¢6 gi tr] stthge nhait eda then Cain verng. Xin nhé ring, Lénh dy Thién ha Cin vung (tite Da Cin virong 86 1), tit true dén nay, nhur chin; ta bidt, cang duoe ban ra, truyén di tit Tan Sé (Cam Lé) cing mot ngay (toi nhan manh: cung mot ngay) voi Du Nguyén Van Tuong va trude Du Hoang toc chi 5 ngs Va ca ba ban du ké trén déu nhai quan vé noi dung 86 312 thang 7 - 2008 Chigu Cain vuong — D'Argentien 1889 2. Mot loat van kién khac: Hai ban an vé Nguyén Van Tuong, mgt do De Champeaux co thi, mot do De Courey va nguy triéu Déng Khanh két an, cing nhung thong tin vé viée thi hanh_ én”, Mot doan thuat sy, tom luoc noi dung loi Ton That Thuyét lay danh nghia Ham Nghi kéu goi si dan Bae ky (¢6 thé la dy hode hich), vao thang 9 nam At Dau (8-10 ~ 6-11-1885)®. Vain bain nay bi nguy triéu, nguy vuong Déng Khanh phan bée bing mét ban du cung aii st dan Bac ky. Qua Dy Déng Khanh truyén ra Bac ky ln nay, chi yéu I phé phan Ton ‘That Thuyét, cing véi vai cau tom luge noi dung loi Ton That Thuyét khi “vé dén Son Phong Ha Tinh, mun tiéng danh nghia 6 dong mé hode si dan” Bae ky ni trén'”), nguéi nghién ci cb thé xae dinh tuyét d6i ding ndi dung van ban: Day chi la loi keu goi si dan Bac ky huting ung Can vutong ma théi, chit tuyét nhien khong mot loi de cap dén Nguyén Van Tutng, nguii yon la déng su, ding chi cia Ton ‘That Thuyét, eving la bé toi trang thanh, than can nhat cia Ham 86 312 thang 7 - 2008 Nghi”, ‘Mot dogn thugt su va tom luge ni dung bin “Chiéu chi trigu than hao hat Ha Tinh, chia dt quan lai (0, chan dong ché xung yeu (..), Jam ké dong trudng ki” (goi tat la Chix chi triéw tap than hao Ha Tinh) cing vao thang 9 nam At Dau (8-10 - 6-11-1885)", Ban du cia Déng Khanh va ciia Hector do Phan Liém, Pham Phit Lam truyén vao Ta ki (tit Quang Nam tri vio), théing 2 nim Binh Tuat 6. 1886)", Nguyen van ban du ¢6 doan len én Ton ‘That Thuyét, Nguyén Van Tuimg ma qua d6, ching ta thay si phu, nhan dan cho dén thoi diém ghi trén (thang 2 nam Binh Tuat [1886)) van con rat trang thanh wi hai vi phu chinh, mae di Iue bay gid’ Nguyén Van Tuimg da bi Ia day vao Gia Dinh, ra Con Dao tit trude d6 khé lau (27-7 nam At Dan [5-9-1885)). Sau van ban nay, Dai Nam thue Iue chinh bién khong con dé cap gi mia dén Nguyén Van Tuimg (thong tin vé cai chet cia ong chi duge dé cap dén & Quoe triéu huvng khoa luccta Cao Xuan Due [tue bién) va Quée sir quan triéu Nguyén [hoan tat}!""), Aictngbiétrang, theo luat phap va theo nguyén tac viet sit thud bay gio, nhuing van kign, dac biet thude loai c6 chau phe (chau ban) hode do chinh vua ban ra (chiéu, du, séc van...), phai dae bao dam tuyét déi, khéng mét ai eb quyén cit, stia hove xuyén tac, ngay ca vua néi ngéi. Do 46, e6 thé xc quyét tnyét d6i vé mute d6 kha tin cia cae tu ligu géc ké tren, dé di én ket luan: Khong ¢6 Chiéu Cain vutong— Gosselin — 1885hay Chiéix Clin vuong sé 2 nhut trong cudn Lio va ché dé baio h6 thude Phép. 46 chi 1a mot vain ban gid mao. Va lai, khéng mét triéu dinh nao, cho di la triéu dinh khang chién, lai ra dén 2, 3 ban chiéu co mot mue dich edn vuong, ma ndi dung lai trai nguoe nhau. Dé giv tinh chat long trong va uy nghiém cia Du thay Chiéu) nh Lénh du Thién ha Céin vutong, triéu dinh Ham Nghi eang nhu cae vua khée phai va chi ban ra mt lén, va chi mot lin duy nhat, bat di bat dich. Vi vay, noi dung eta Du (hode Chiéu) loai nay phai c6 tinh hai quat vé tinh hinh, nguyén nhén can ban, mue tiéu lon; n6 khong dé cap dén cae cémhan trong d6, Do 46, khong thé 6 Chiéix (Dy) Cain vutong so'2hoae 03! Nhung van kign sau 46 chi la thityéu, c6 mue dich trién khai, linh hoat theo tinh hinh. 11. V6 Chiéu Can vuong - D’Argentien - 1889 hay Chiéu Can vuong sé 3: ‘Theo thong tin khong chinh thite ‘trong mét vai nha nghién ctfu sit, t0i duoc biét ban Chieu Can vuong ~ DArgenlieu — 1889 nay da duye thong bo khong chinh thie bei ong Vo Quang Yén, mot Vidt kiéu Phap, each day khosing 7 hoje 8 naim. Tuy nhidn, vi ngay thing nim varndi dung ctia bain chidu rat dang ngirvé tinh chat nguy tao, vu Ikhodt cia n6, nén gidi nghién cca sit va ede eo quan hima trach ¢Hué Khong don nhan. Bang di vai ba nam, cang theo nguén tin khong chinh thie khac, no duaye mot tap san 6 Hué céng bd, nhung it nguei (Sem sp trang 32) rs TU LIEU Titcac nam 1905 - 1907, duge xem r e \ A ‘ aah Hb Ja khvic quanh he trong trong cao trao chéng xam lang cia tean dan ta, Nam nay, phong trao Duy Tan ° ° tién dén cao diém voi viée thanh Jap truéng Duc Thanh é Phan Thiét, phong trio Duy tin Sess trao Duy Tan tai mién Bécva mién Nam ky 1906-1907 Seserai= sc thai €acthit cla phong trae Duy Tan tai mién Nam? NGUYEN THANG ‘hoding du nam 1975, 6ng Pham Long Dién” m@t aha gido, cung la nha nghién exfu van hoe mién Nam 4 tim due ede phue trinh chinh tri hang thang eda Toan quyén Dong Duong géi Bo trudng Thude dia vao nhimg nam 1906, 1907, 1908, 1909 va 1910. Dua vao cde phiictrinh chinh tri nay, chting ta €6 thé vé lai mot edch kha chinh xéc, 10 nét cong cude Duy Tan tai Nam ky. Cac tur ligu nay ong Pham Long Dién tim thay trong bao Nong ¢6 min(*) dam nam 1906, 1907, 1908... cho thay ro vai tro ctia chai bit Gilbert Chiéu vao trén trong tet Nang ed min dam. Ta bao nay cé thé xem 1a co quan ngén luan chinh thite cia phai Duy Tén tai Nam ky vao dau thé ky XX. Fon muta, véi cae phtic meg Riseg SUP ge ee fda 6 # trinh chinh tri va to Nong co min ngec nHTB40 19 Ww Soe bya dan dam dan ¢ sau s8 cho thay phong ne es \ trao Duy Tan nay co tirnam 1903 “Vai oieot stim cag 3 mide Nam th, nay | Sen, Khdag tsi et i & Quang Nam, Binh Thudin va 5 tite think co cht qui 2d. Bubog dmuds,cy ky chtt khong phai ed ¢ Sai Gon nam 1906 - 1907 nhur dng Pham. Long Dién viét trén Giai phim Bach Khoa so D*®. Bai cia éng Dién c6 ten: Cup t6c trong phong trao Duy Tan tai mién Nam”. Tinh hinh Nam ky trong eae nam 1904 - 1907, Khi dé cap téi cae phong trao phan khang Phaip tai Nam ky cudi 86 312 thang 7 - 2008 thé ky XIX, dau thé ky XX, chang ta khong thé bé qua vai tro ciia Hi kin. Hoi kin la mot phuong cach nham két hgp quan chung, tao dung ea sd-cho edng eude tuyén truyén va chuéin bj v6 trang khéi nghia. Da nhin thay tam quan trong eta Hoi kin, nha cm quyén thue dan dra ra nhimg bién phap that gat gao. Theo Pham Long Dién thi: — Nhung Hoi kin lap ra ma khong lam léi khai vé su da lap hi ra, khong khai nhuing ké Lam dau trong hoi va nhiing ké gia nhaip hdi la nhuing ngudi nao, hoi lap ra ¥ gian ding phuong thé nao ma lam an, cung xuat phat sd phi trong hoi thi sé phai bi bat bude theo 1é Iuat An Nam eam khong cho lap hoi kin. Nguyén van nhu sau: “Phai san s6c cho gat nhumg ké gitt dao Gi-Da-Phat, vi nhiing ke theo dao ay thi khong dang luong thign, Xa trudng nao khong t cdo hig thay béi, thay phap, date hiéu la Doan Cong, Thai Bao, Su Ba hode lay hiéu dao gia nao khéc hay 1a cay phép ma qui, danh géng, lam muén phép phit chi kha, ¢6 ¥ ma lam cho dan st nhon nhut khong dang bang tinh, thi s@ c6 t6 Nhung thay b6i, thay phap, thay thude gia, van van... di v6 xit nha qué ma déi tra lutmg gat thién ha déu phai bi bit bude nhur la quan hoang. Nhung ké gidng dao Lanh va nhuing ké gitt dao ay eting déu bi bat bude muta”. Dao Lanh tite dao Buu Son ky huong”.. Nhiing bign phap trén cho thay ro da tam cia thye dain trong viée chia ré ton gido cing nint lun Iuén tim each tain di Hoi kin trong sinh hoat yéu muse cia quan ching Nam ky. ‘Trong phic trinh 362056 ngay 14-9-1906, Toan quyén Dong Dung trinh cho Bo truéng Thuoe dia biet la tai Nam ky, Hoi kin van phat trién kha manh me. Ban phe trinh nhin nhan Hoi kin 86 312 thang 7 - 2008 OR A tat ap te . fon Are ee Lot alt ook pip £8 meinen Bt oma app han fem Ke 1 I 4 = pee chi 1 mot phuong tien dé bé tap hop nhuing ngudi ban xtt 6 6 bai ngoai. Trong céc budi hoi hop, ede hoi vién hoi kin thudng khoi day cho nhau long yéu nuée®, Voi phtic trinh s6 259 ngay 7. 1907, géi Bo trudng Thuoe di Toan quyén Dong Duong bio dong gan t6i Tét, nhiéu tin dén bat loi chonha cm quyén; lam xao xuyén, nhan tam. Cae nha Nho cho réing thoi cude sip bién chuyén va sit 6 mat etia ngudi Phap tai Dong Duong khong mang lai loi ich gi cho ngwoi An Nam. Toan quyén Dong Duong tien lieu trong nam 1907 chac chan sé boc phat mot phong trao chinh tri ké st hop cae nha Nho tit Nam chi Bae, Phong trao nay co hai muc dich ¥6 rét: bia cia HO kin An Nam, mbt 6 chite chding Php 6 Sai Gon ratm 1916 van dong tan hoe trong nutie va lo liéu cho hoe sinh trong nutée xuat duong sang Nhat du hoe. Qua phiic trinh sé 888 ngay 1-5-1907, theo nhan dinh cia ‘Toan quyén Dong Dutong, vi qué tin vao saich bao dongudi Viet law vong viet géi vé, cae nha Nho co bing edip, dc biét la tai Nam ky, khong ehiu ra lam quan hoge di day hoc tai eéc trudmg do nha mute lap ra. Ho tu hop nhau lai thanh cae hoi nhim mue dich mé mang ‘thuong mai, tuong tre lan nhau. ‘Tuy nhién su tap hop nay con co muc dich xa 1a chuan bi cho cong cude gidi phong, ngui chit muta ‘khong phai la cac nha Nho trong nude ma trai Iai, dé la cae du hoe sinh trén nha cam quyén sang du hoc Nhat, trong do 06 Cutng Dé dang luu vong tai Nhat voi mot 56 nha Nho “ed dau 6c xau xa”? ‘Trong boi ednh lich sity, phong trao Duy Tan ra déi tai Nam ky véi cae tay eur phach trong lang bao, lang van: Trén Chan Chiéu tite Gilbert Chiéu, Nguyén An Khuong, Luong Khae Ninh, Tran Quang Van, Nguyén Chanh Sit, Truong Duy Toan, Gido Séi®. Phong trao nay duge manh nha tit nam1903 ¢ Quang Nam va nam 1904 trén to Nong cé min dam vi cae bai khuyén nong, khuy thuong, chéng hii tye. Cao diém ctia phong trao la nhiing nam 1906 va 1908. Coquan chinh thite cia phai Duy Tan Nam ky hie bay git la Néng 6 min dam va Lue tink Tan van, So voi Gia Dinh bao vén la mot cong bio, Nong co min dam co nhiéu tién bo kha quan. Ra déi ngay 1-8-1901 tai Sai Gon, qua nhiéu Chi but, trong sudt 20 nam trén dién dan ngon Iuén tai Nam ky, to Nong cé min dim dang xem 1 chiée edu n nén van hoe quée ngwt phéi thai v6i Gia Dinh bao va nén van hoc quée ng théi ky rang ro v6i cde bao: Than chung, Phu mittan van, Ngay nay. Hién nay (trude 1975) ong Pham Long Dién chi tim duye bo 1904, 1905, 1906, 1907, 1908, 1917, 1918, 1919, da giip doe gid thay dutge sur lin manh eda phong trao Duy Tan 6 Nam ky héi dau thé ky XX. S6 di duoe nhu vay a6 la nha tai quan xuyén cia Trin Chanh Chiéu (Gilbert Chiéu), lanh ta cua phong trao Duy Tan tai Nam ky ‘Theo Son Nam trong Thién dia hoi va cude Minh tan, Gilbert Chiéu bj bit eudi thang 10 nam 1908. Ngay 7-11-1908. Toan quyén Dong Duong géi cho Bo Thude dia mot céng dién nguyén van nhu sau: “Cong dién s6 451 Ha Noi ngity 7-11-1908 Da vé toi Ha Noi thit su 6 thang 11, sé tiép tye du hanh vao Chita Nam Nha Dude & Cin Tho nao, 1907, Ky Ngoat hee Cuong DE ting lie tri dé vn dng phone trao Bong Du irmién Nam thut hai téi, Phic dap cong dién s6'275. Da bao bat Gilbert Chiéu trong cac cong dién ciia toi s6 442 va 443, ‘Tén An Nam mang quéé tich Php nay bj t6i dong vai tro hoat dong trong muu dé td chite phién Ioan tai Nam ky cing nhw e6 nhing hanh vi bip bom”. ‘Theo Pham Long Dién thi hién nay chua tim duoe cing dién 36 442 va 443 dé biét ro noi vu nha cam quyén thuc dan bat Gilbert Chiéu. Nhung 6 mot diém nay kha la la truce ngay Gilbert Chiéu bi bat, to Nong co min dam da thay déi Chui but. Trong 56 341 ngay 26-5-1908, ta thay ong Ca- naaggio van la Chi nhan to bao trong Ikhi Chui but duce chuyén sang cho Lé Van Trung. Bao van ra ngay thtt ba mdi tudn, Noi dung khong phong phi nhu thoi ky truge, Vay voi ton chi Duy Tan, te yong c6 min dam trong nhing nam 1906, 1907 va 1908 aa c6 xtiy cho cong tée Duy Tan mot ch t6t dep tip toe, mot trong nhung hinh thite Duy Tan trong nép séng ciia con nguoi Viet Nam. Nguoi Viet Nam chung ta thuting néi: “Cai rang, edi toc la g0c con nguéi”, Mac dau tiép xc trude tién voi nén van minh Au Tay nhung ngudi dan Nam ky van Anh: Phan Lug Mink cung edp ton thé nhimg tap tue e6 truyén. Mot trong nhting tap tue ay 1a phai nam dé toc dai. Kip dén khi phong trao Duy ‘Tan 6 at khdp nude, si phu nhy. bing tinh, ho hao Duy Tan ty cudng. Dong bao Nam ky von nang long véi triéu Nguyén Ngay nay (adn thé ky XX) ede nha Duy Tén hé hao déng bao doe Tan therctia Trung Quée, véi tin tite Duy Tan 6 Trung Quée, Nhat. Trude ude sing méi, cde thanh nién Nam ky dé toc dai te thay minh ht Iu. Chung ta hay doc tron bai van sau day trich tit Nong ed min dam s6 271 ngay 25- 12-1906, dé thay r6 dan tinh thei 63 véi cong ude Duy Tan do Nong c6 min dim dé xuéng: cup Toc Toi la ngudi sin da, khi con tho aiu theo thoi trong xom, cao dau dé chop (theo thoi Chéc), sau lan ln Ion, cha me biéu dé toc. Thai! No ra nh ring ram. Nam muti ngay phai gdi mot lin, phat chai go, xtte du, bing mite cong chuyén ma tré, thi tée n6 bay ti huréng, coi ra nh tui thorren, nue di, ngiia ngay, xot xa, chi ran. Lai mieng an trau xia thudc, xem ra cha cha Ia ky! Khi Toi vao hoc truong Vinh Long, nhiim nam 1880, ngi trang thay toi déu cudi ma chao ring: 86 312 thang 7 - 2008 “Chit chan trau di dau vay?” Toi khée, nude mat nhut mua. Chutng toi het rai, chay lay kie' soi ma sdinh voi nguot thi thay khéic xa nguti ta lim, ‘Mau mau ti chay xin thy cho ngutbi ciip tée. Tim rita rdi, nghe lai thigt 1a nhe trong minh biet ching nao, 10 phan nhe 5. Neay lun thang qua, hoc duce it nam ke téi co khoa, Jén hoc trang Ion. Vai nam thi dau, bé ra ting chinh Phan ty. Thay ede dng, may thay bit khan den, chung khan tif cit, ly lam dop dé kim. Bang bat chwoe dé téc. Thai! Cue Kh6 tr6i chét! Cho phdi né ra dai eho mau ma béi cho dutge thi néi gi. No bat xom xop toi ngay, khé chiu vo hdi. Gian qua suc! Bén chay xe tude xudng cho euip tée phuie cho rinb. Ngudi thi eho quay, ké thi cho phai. Song toi rd Igi thi ld nhiéw doi it hai. Nay bén Trung Quoe, nguoi Tau dang lo cét bim an mac theo ngudi Tay. Con chwa biét ching no An Nam minh bé déu toc hé! Khi xuta theo Minh thi dé téc, nay minh tang Phap cing phat theo théi, Ay méi a thie tri thoi vy. Khong Ie git theo thoi da man, hi [du hoai ma thua sit thien ha. Tran Van Trui ky (N.C.MD,, s6 271 ngay 25-12- 1907, nam thit 6)" ‘Voi vide e6 «iy cia Nong 06 min dam, cép toc da tré thanh mot phong trao quan ching. To bao da danh nhiéu 0 dé dang ¥ kién cia eae thite gia trong Nam. Nguti chdng eting nhiéu ma ke déng digu cting khong phai it. Sau tran tuyén chit quée ngir gitta phe nha Nho yéu nuée va phe théa hiép voi ché 46 tan trao, eip toe da tré thanh mat tran van hoa thit hai trong xa hoi mat. chi quyén. Gigi tré néng nhiet ting ho vier cup tac. Trong Nong ed min dam 86 301 ngay 30-7-1907 nam thit 86 312 thang 7 - 2008 sau, thay gido Nguyén Thuan Phuong ho hao cup t6c qua bai Duy Tan tam sy. Trude long niet thanh theo moi etia thay Phuong, chai but Gilbert Chiéu nhin nhit trong phan ghi chit phia dudi “Xin thy Nguyén Thuan Phuong cham cham doi bon Duy Tan ta 1p nha hang bin kéo, nén, dao cao, van van trude da, vi néu ma hun nhau ma ctip tée mot lugt thi lam sao ¢6 di non dau dén ba trieu ma doi’ Phong trao ctip tée eit lan rong tir thanb thj dén thon qué dé roi cudi nam 1907, moi ngudi déu mae nhién cing nhén dé toc a mot chong ngai lin cho cude séng ctia bon may rau. Tit d6, cai dau tée hing ling noi 6t ma ngudi binh dan trong Nam goi dia la “cai nig” da bien dang theo ngon triéu Duy Tan da lam dao dong xa hoi mién Nam trong 2 nim 1906 va 1907, dé dua dén cude khiing b@ tring nam 1908 nhu trong lich stt Viet Nam can dai?” Dinh gid vé cong eude Duy Tan tai Nam ky - néi riéng - va toan quée - néi chung va vai trd ciia nha Duy Tan cai cach Tran Chanh Chiéu, ong Pham Long Dién héi nam 1975 da viét trén tap chi Bach khoa (Sai Gon). “,. Voi tai quan xuy@n, man tigp eda ho Tran (Trin Chanh Chiéu), ter Nong eé min dam tap hop duge dong dio quéin ching trong cong cuge Duy Tan tai mién Nam. Tit vige ed xity héi buén, lap cong ty, mé trudng day cht Quée ngu, da pha hu tuc cho 4én vige pho bién kign thie méi, 1é l6i lam vige, cach, quan tri cong vige theo Au Tay, bai xich edi hoe tit chuong thoai hoa (...) eao trao ay da mé mat cho quan chiing thay r0 edi nhue mit nuée, mit chit quyén va mat ludn ca than phan lm nguii trén manh dat do ng cha minh dé mé hoi nude mat tao dung nén”*". mt (2) Pham Long Dién tén that la Pham ‘Tain Kigt, qué lang Long Dién, tinh Phuc Tuy (Ba Ria) evn gido chute ‘Trung Qude gia sie pham Sai Gon, ew vien chute BO Gido due Sai Gon, Sauna 1975 dng dinh eu Hoa Ky (6) Viet ding ehinh ta pha la ming tte 16 che, tra) nhumg vi dng bao Nam ky doe mini, vi sa ra min( vb nga). Te ‘twbao cia nha nong, nha buén ban no ung tra noi chuyén. (2)Nguyén la tap chi Bach Khoa, nhung do mot s6.séc lenh eda chinh quyén Sai Gon: ai ra béo phai ki quy dy thae tai nga hang véi mot sd tién lon nén tap chi Bach Khoa phai chuyén ta tap chi thanh Giai phim dé Khoi ki qui. (3) Ong Pham Long Dién, tae gi bi Cuip toe trong phone trio Day tin 6 mien Nam dang tren Giai phim Bach Khea® D nay, 0 le chva doe cac tai liga ia Phan Chau Trink, Tran Quy Cap, ‘Huynh Thue Khang nén voi cho rang phong trae Duy Tan e6 du tién 6 Sai Gan vao nam 1906, 1907 réi sau d@ moi truyén ra Trung va Bie (! (4) Theo Tim tho, tong ly qui diéu ea E.Outrey, Kiéu Céng Tho dion ra quée ngu, Imprimrie Aug. Bock, Saigon 1888. (5) Tham Khao Nguyén Q. Thang, Tien trinh van nghe mién Nam, Nxb. Van hoe, 1998, tet Titan hie nghia va Buia son Ki hong. (6) Som Nam, Mién Nam dau the hyXX, Thién dia hdi va eudc Minh tan, Nxb. Pha Sa, 1971, Sai Gon, (7) Pham Long Dién, bad. (8) Vé tiéu st cde nhan wat nay, tham khio Nguyén Q. Thing, Tirdién tac gia van hoa Viet Nam, Nxb. Van hoa Thing. ‘Tin, 1998, bo mes 2006. (9) Trich theo Pham Long Dién, Giai phim Bach khoa s6D, Bad. (20) Tham Khao: Nguyén Van Xuan, Phong tro Duy tan, 1970. NguyénQ. Thing, Hujah Thole Khéng con ng vi tha van, 1971. Nguyen Q. Thing, Phan Chau Trinh ‘ude dé va tae pdm, 1986, 1994, 2001, 2006 Nxb. Van hoe, Ha Néi Va eae bai Tham luan eia Nguyén @. Thing trong cae cude héi thao tai Da Ning, Quang Nam ede nam 2001, 2002, 2008. (11) Pham Long ign, Vai tr’ Nong 06 sin dim trong phong trto Duy tin min Nam, Bach Khoo #6 4248 (15-3-1975) TU LIEU xohamane pHiy PETES gakat i Bhasin se Bomar EEMMe RAR AOR hur Viet Nam Méc thu déng vai tra chinh yéu trong vigc tao dung nén di 6 thu Viet - phan déng va quan trong nhat trong kho tang van hoa co ‘rung dai Vigt Nam, Lich sitbi hiang 8 gan chiu nhiing nguy co“tuyét mao kho tang ing bud ”khéng kém tham hoai “chan séng hoc ‘tro, d6t sach” théi nha Tan. Dau thé ky XV, Dai Viet roi vao ach 46 ho nha Minh va chinh Minh Thanh Té da truyén chi cho dai tuéing Moc Thanh thi hanh chinh séch huy digt “dot hét’ ’vét hét” van hoa Vigt mang vé Bac quae. Bai vay chan dung méc thu Vigt Nam c6 nhiing “khong den tring’ khéng sao c6 thé bir dap duoc, HA LONG mat khach quan, moc thu \ ] chuta thue su phat trién & nhdng thoi ky dau dung nude cia quée gia Dai Viet tur chi... May thay, niia sau thé ky XX, nha van hoa uyén bac Tran Van Giap dé lai dutoe cho dai mot c6ng trinh c6 ¥ nghia to lon khi ong da téng két mot cach khoa hoe va day dt téng tap 3 cudn sach chi dan céc céng trinh Han Nom cia Viét Nam bao gm 76 bo sich doi Lé, Lé triéu tur kho' thar muc gém: Hién chuong bd, Kinh str 13 bd, thir vin 29 bd, truyén ky 28 bo, tap loai 6 ba (trong 6 6 26 bo st) Hoang Nguyén Tit kho thu muc ghi tén 153 bé sch viét tir dau triéu Nguyén vé sau chép theo dia danh: Than kinh (Hue) 20 b9, Bac ky 70 bd, Trung ky 42 bo, Nam ky 21 bo va cac mt si 6 bo dau sch hién con uu gitrduee. Tuy nhién con 56 vain ban hign hutu lai it hon rét nhiéu so voi kho ding buén, tang thurmue. Va tha ngay nay cong nghi ban da that truyén 6 Viet Nam khién cho kha nang phuc héi moe thu e6 gan nhut v6 vong. Bain bain kde 88, mdi ban dae chia thank 3 bike tranh, thud lai cde chuyén ve hain anh em, ede tin sit Moe thu Viet Nam chia lam hai dong: moc kinh thu va mgc van thu. Moc kinh thu ton tai rat som & cae trung tam Phat gio Dai Viet xua von la nhitng trung tam an loat kinh Phat nhu ehda But ‘Thap, Chita Dau, chia Phat Tich, chia Lién Phai, chiia Pho Minh. Kho tang méc kinh thu 6 gid tri duoe bio quan tét nhat cho téi ngay nay phai ké dén thir khé tai chaa Vinh Nghiem - Bae Giang. Kho moe thu dé 56 nay hien hea git 34 dau sch voi gain 3.000 ban van khic. Méi ban van khe hai mat gm 4 trang sfch nguge (am bain) khée khoting 2.000 eha Han hodic Nm. Kho méc thu nay duoe danh gia la qug gia va nguyén ven nhét con lai véi nhimg ky hue quée gia da duoe ghi nhan: s6 Itong van sach nhiéu nhat, c6 nién dai xua nhat, chit khae chuan va dep nhat. Moc thu sm nhat 6 day co nién dai tir thé ky XIV triéu dai nha Tran song chi yu la moc thu thé ky XVII- XVIII va phan Jon la kinh Indt nha Phat, lich sit hinh thanh va phat trién treeng phai Tric Lam. Mot sé it khae c6 noi dung y thie gidi thiéu nghé y cing each diéu tri chimg nan y & nti ta. con binh hita lién tiép sudt tt givta thé ky XVIII, 86 312 thang 7 - 2008 XIX dén tan 1975, cia thé ky XX. Ong t6 ctia nghé ché moe van th duge ngudi doi ton vinh cho Luong Nhu Hoe vi dai quan nha Le. Ong da hoe hei nghé khie moc thu trong chuyén di sit dé vé truyén bé cho dan ching vao dau thé ky XVI. Thu su mée van thir chi phat trién thinh hanh thoi Lé Trinh (1592 -1786), déu Nguyén va bude vao suy thoai dan ter gitta thé ky XIX roi mat han khoang dau thé ky XX. Mot trong nhuing nguyén nhan khién moe thnt Viet Nam chim phat trign true thé ky XVII béi cing ngh ché ta in chwa phé bién manh mi Nam. B6 méc ther quy mé nhat ©6 thé con biét t6i ngay nay chinh 1a méc ban tang thir ctia bo Dai Viet sttky todn thu- bain Noi cdc quan ban duge an loat vao nam Chinh Hoa tIng 18 (1697) do chia Trinh Can chii truong. Phutng tho Hong Lue va Liu Ngan duge giao trong trach ché khie bd moe ban 46 56 nay. Khéi cng ngay 13-12-1697, hoan tat ngay 11-1-1698. Bin gde cia bé str quy nay da duce lu gitt tai thw vién 06 gido sw Nguyén ‘Van Huyén, Sang thé ky XVIII méc thu Viet ng r9 voi sutra dai cia hang loat cae tée pham tiéu thuyét, thi ca Han Nom néi danh in dam dau an cua mot thoi ky van chuong thinh dat. Hang loat chude tae kinh dién gid tri nhw: Kién vin luc, Lé triéu hoi dién, Lich triéa tap ky, Phi bién tap luc, Trang San Lam Son thue luc, Lich 6 thoi Lé - Trinh (Bach Tring Kinh), Dinh khiet Dai Viet, Lich triéu Dang khoa lue cia quée st Neuyén Hoan, Lich triéu thi sao (Hanh tham tung Bai Huy Bich), Thién Nam lich triéu liét trayen ding khoa bi khéo (cia Phan Huy On), Lich triéu sich luge (Tran Quang Hign), Nam Chuéng ky jue (Bang nhan Pham Quang Trach), Hau ky su tan bién, mot cudn moe binh thu hiém hoi thai Le Trinh cia Luong Huy Bich... Giai doan nay, moe thne.c6 lai lich kha ro rang, ehii dé phong phir 86 312 thang 7 - 2008 duoe viet béi nhung cay but tai danh tieu biéu cho gidi tri si nho hoc duiong thi ‘Thoi ky nay vige tur nhan eang thué Ikhae m@e thu é xuat ban con ghi lai trong sur vige nam 1781 Lé Quy Thuan con Lé Quy Don dinh in cuén Am chat van chiiciia bé. Vain hoa vat thé méc van thir con lai rat it 6i, van ban true thé ky XVII kha hiéim hoi, haw nhwchi con titnién dai thé ky XVIII - XIX. Nhu mot “guy luat ton vong”, may man thay hon 400 moe thit con duge bao htu nguyén ven tai Phiie Giang thir vidn cia dong ho Neuyén Huy 6 thon Truong Luu (xa Truong Léc) Can Lée, Ha Tinh. Ngudi khéi dung Phiic Giang thu duéng la quan Thuong th Bo ho triéu Lé - Trinh Nguyén Huy Oanh (1713 -1789). Khi ong tri si vé qué day hoe, ong da khai sinh Phuc Giang thu duting. Cu dé tién si dé nhat gidp nam Canh Hung thi 9. Thud vang son, noi day timg co tai hang van déiu sich va hang ngan mée ban tang thu. Nguoi duong thoi xép Phiic Giang thurdudng la mot trong nhumg tht dudng lon nhat Dai Viet va khu vue Dong Nam A. Nam 1740, chtia Trinh Giang ~ éng t6 sach giao Bin kde @6 khoa Viét ban lénh chi caim nhap sach Tit thu ngu kinh tit Trung Quée, mé dau cho théi ky ra doi sach gido khoa Dai Viet. Nha mgt Khuyén khich cho khétc méc bai sich Tit ther ngu kinh trong nude va phat hanh ban eho hoe tro. D6 chinh 1a cai méc thoi diém ma mde thu né r6 trén khap lanh thé Dai Viét. Chinh lie nay cu Oanh da bo tién lap xuimg ché khac moc ban ngay tai Phuc Giang thu duimg. ‘Nguyén Huy Ty (1743 -1790) néi got cha suu tap sach, gay dung mét kho mc thu phong phi vé moi mat: Binh phap, Nam ~ Bi stz, Bach gia chu ttt, Phat gido, Dia ly, Tit thw ngu kinh... khong gi khong ¢6. Trude 1945, noi day van con hon 1.000 ban mée thir nhung trong buéi loan lac “vang thau lan lon” mot s6 bj dan lang ché lam edi dun, suéi aim nhumng ngay dong gid. Cac s6 sich gidiy cing déng 56 phan ham hiu. Mot 8 sich quy may méin “thoat tu” nhi duge e6 gido st Hoang Xuan Han va cé gido su Dao Duy Anh muon ra Ha Néi doc, Sé'sach qui va “cao s6” ay nay la phan hu gitt chinh trong Thu vin Han Nom quée gia. Trong kho méc thu ay (em rip rang 37) | Eee hl Z| ns ara L pH Zi ara | a A od a Rat 7 NHAN VAT GREORGES BOUDAREL Tu chi nghia dao dic Khéng Manh sang chii nghia thuc té. Tir ché dg Hanh chanh Thién triéu dén Ky thuat co ché Cf dr an cai cach cia Nguyén ‘Truong Té xoay quanh 4 truc Ién: ngoai giao va chién luge, dao tao nhan tai va canh tan gido due, hign dai hoa va tang tién kinh té, sang tao mét chi viet va mot van hoa dan toc. Nhéing tu chinh chinh tri (chu nghia lap hién) va xa héi (cai cach rudng dat) khong eéng khai néim trong quan diém ctia ong, tuy rang ching Ichéng phai la vang mat trén co ban. ‘Trong van dé ngoai giao va chién luc, true hét va tren hét Neuyén Truong To la ngubi ting ho sy coi mé. Nhung eudc tiép xuc, nhung quan hé moi hung moi phuong vi, dui con mat cia éng, la chia Khoa dua ti thanh cing. Khong hé xao lding nhtmg van dé quan su nhu d6i khi ngudi ta ché trach ng, ong dat nhumg vain dé ay vao trong mét cdi nhin ma ngudi ta co thé ménh danh la nhan quan timg diéu khoan mét, néu cai nhin truée het va trén het khong phai da duge goi ¥ boi Sunsi ma ong da cé dip néu danh. Mét cach day ¥ nghia, nhung chuong trinh méi ma dng dé xudit cho quan @éi duy tri bai hoe ctia ede nha c6 dién Trung Hoa, diiu chimg nguee di cia mét tinh hién dai that lén lao. Chién luoc quan sweiia Onglé thude vao chinh tri, Néu va khila yéu to quyét dinh tren chién trugag, thi cuge giao tranh chi c@ thé va chi duge tién hanh khi ma hi du cae diéu kien. kinh té, tai chinh, ngoai giao va Iuan ly etia cude chién thing. Mae dau 6ng rat thurmg hay di vo cae chi tiét ky thuat quan sy rét chinh xaic (ng yéu edu mua nhimg sting dai lién ban 100 phat trong mot phut) nhung tat ca cac du an cia ‘ong cho thay rang ong khong thay 6 site manh tan bao mot nhan t6 quyét dink Cie nhan vat un ti cia Viet thé ki XIX Nam khi 6 chia thanh hai phe dé choi nhau m6t edch quyét let, phe dong phe it réit chénh léch. Mot muén c6 hda binh véi bat ect si nao (nhém chii hoa), vi ho so stte manh cia Tay phuong. Thuong thutng do la cae quan chite that cao cap da co doi Ian sang Phap. Nhung ngudi khac, ca khoi lon ce nha nho, mun theo duéi chiér tranh v6i bat ext gid nao (nhom chit chién) va ligt nhom kia vao hang phan quée dng phai chét. “Mot 86 bi am anh béi chién tranh, mot 6 khac bdi hoa binh, trong ca hai truéng hop, khong c6 lay mot ¥ niém vé tuong quan Ive tong, ma cd vé mot ké hoach hanh dong trude mat va lau dai cing khong’ Trong boi canh 46, Nguyen Truimg, To @ vao vj tri rat khé chiu, nim Cor sé do Neuyén Tring T@ xdy edt Sai Gon Truong To thite (ing odo Tiép theo ky true sb 308 giv hai thai cue, Trude mat, ong 6 xudit nhiing nhurong bo dé c6 thé thé. Kién tri theo chi truong théa hiép dé tranh nhing hoat dong quan swt chi e6 thé duoc tra gid bang nhumg tham hoa, ong khong phai la nguoi chti bai, cang khong phai la ngwoi cha hang nhung la mot nguoi biét cho thai ludn bi am nh béi dinh phuc thi; mot cude phue tha chua hin sé mang mat hiéu chién, nhung eo thé thue siz tré thanh hung bao néu khong c6 ‘miét Idi thot nao khéc. Viée dinh huéng Quée gia doi hoi mot hiéu biét rat chinh xae vé hing tuong quan lwe Ivong trén hanh tinh. “Theo thién ¥ cia toi, ong viet trong bao cao dau vé tinh hinh ehinh tri quée t6 vao mia xuan néim 1863, tat ed trong 86 312 thang 7 - 2008

You might also like