KABANATA L - Ang Angkan ni Elias

Sinalaysay ni Elias ang buhay ng kaniyang nuno. Animnapung taon na ang nakaraan, may
nuno si Elias na isang tenedor de libro (bookkeeper) sa bahay-kalakal ng isang negosyanteng
Kastila. May asawa ito at isang anak na lalaki. Nasunog ang bahay-kalakal. Pinagbintangan ang
nuno ni Elias at isinakdal sa hukuman. Dahil sa walang maibayad sa manananggol, siya’y
hinatulang paluin sa pampublikong daan. Itinali siya sa isang kabayo at ipinapalo sa bawat tao sa
panulukan ng daan. Nang himatayin siya sa hirap at sakit ng mga palo, siya’y kinalag sa kabayo at
pinalaya. Ang kanyang asawa ay nagpalimos sa bahay-bahay upang maitaguyod ang may sakit
na asawa at anak (may dinadala pa siya noon sa sinapupunan). Walang nahabag sa babae
sapagkat asawa raw siya ng isang manununog. Ang babae’y napilitang humanap ng ikabubuhay
sa isang paraang ‘di kanaisnais (ibenta ang katawan). Siya’y sa kagubatan ng lalawigan tumira.
Nanganak ang babae ng sanggol na pulos sugat at sakit. Namatay ang sanggol. Nagkasakit ang
babae.
Nagbigti ang nuno ni Elias. Ibinintang sa asawa ang pagkamatay ng lalaki. Nahatulang
paluin ngunit buntis muli ang babae. Dalawang buwan pagkapanganak saka siya pinalo. Umalis
sa lalawigan ang babae at ang dalawang anak. Nagtungo sa kalapit na lalawigan – muhi sa kapwa
at kinamumuhian ng lahat. Lumaki ang unang anak na nakaalaala ng mga kapaitan sa buhay na
nagsimula sa kariwasaan at nauwi sa kasawian. Naging tulisan itong kakila-kilabot, si Balat.
Naging mabait ang bunso. Nabuhay sa anumang makukuha sa gubat at nagdamitt ng ano mang
basahang maitapon sa kanila ng kahit sinong napararaan. Nadakip si Balat. Nawala ang ina.
Hinanap ito ng bunso na noo’y binate na. Nakita ang matanda na duguan ang mga daliri sa
pagkayod sa lupa sa dilat ang matang nakatingin sa itaas. Sinundan ng tingin ng binata ang mata
ng ina. Sa itaas ng puno ay nakabitin ang pugot na ulo ni Balat. Tumakas doon ang binata.
Nakaabot sa Tayabas. Naging isang karpentero at nakaipon. Ang bunsong anak ay umibig at
naibig naman sa isang anak-mayaman. Nang ikakasal na sila’y natuklasan ang pagkatao ng
binata. Ipinabilanggo ang lalaki. Namatay sa panganganak ang asawa nito sa kambal – isang
lalaki, si Elias at isang babae. Namuhay na mariwasa ang kambal. Sinabing patay na ang kanilang
ama at namuhay kapiling ang nuno sa kanilang nanay. Nag-aral sa Ateneo si Elias at sa La
Concordia naman ang kambal. Namatay ang nuno. Namana nila ang kayamanan ng nuno. Naging
mariwasa’t maligaya ang kambal na may utusang matandang lalaki bukod sa marami pang alila.
May nakagalit si Elias sa isang malayong kamag-anak. Inihayag nito ang magusot na buhay ng
mga ninuno. Ang matandang utusan na pinagmamalupitan nilang magkapatid ay ama pala nila.
Nawalan ng kasintahan ang kakambal na babae. Namatay sa hirap ng loob ang matandang ama.
Nagpakalunod ang kambal ni Elias. Matapos ang salaysay, muling hinimok nito si Ibarra na
pamunuan ang naaaping bayan. Tumanggi si Ibarra. Kung maghihimagsik daw ang bayan ay
papanig siya sa pamahalaan laban sa maghihimagsik. Ipinampang ni Elias si Ibarra. Muling
nagsagwan si Elias patungo sa isang kagubatan. Isang tauhan ni Kapitan Pablo ang naghihintay
roon. Ipinasabi dito ni Elias na siya’y bigo kay Ibarra at sa sandalling ipatawag siya ni Kapitan
Pablo ay sasanib na siya sa mga ito.

KABANATA X - Si Elias at Salome

o Mula sa piknikan ay nagtuloy sa saing panig ng lawa na malapit sa kagubatan si Elias at doon
naghihintay si Salome, isang dukhang dalagang gandang kayumanggi.
o Hiniling ni Salome na isalaysay ni Elias ang nangyari sa piknikan at napuna niya ang
kalungkutan sa mukha ni Elias. Sa mga papuri ni Elias sa kagandahan at kabaitan ni Maria Clara
ay naluha si Salome.
o Magpapaalam na si Elias dahil lumulubog na ang araw ngunit napansin niyang lumuluha si
Salome. Ang pagluha ni Salome ay dahil siya ay nakatalagang umuwi sa mga kamag-anakan sa
Mindoro.
o Tinanong ni Elias ang dalaga kung nagsasawa na sa kanya. Tumutol ang dalaga at sinabing
wala daw siyang pinanaghiliang sino mang mayaman sa likod ng kaniyang kahirapan dahil sa
kasintahan niya si Elias.
o Hiniling ni Elias na limutin na siya ni Salome. Hiniling naman ng dalaga na sumama sa Mindoro
ang binata.
o Nasabi ni Elias: “Sa araw na ito ay naglaho ang aking kalayaan!” Ito raw ay dahil kay Ibarra.
o Hiniling na lamang ni Salome na sa kubong iyon manirahan si Elias alang-alang sa alaala ng
kanyang pag-ibig sa binata.
o Nababuntong hininga si Elias at sinabi niyang baka raw siya’y makalimot. Kumalag sa
pagkakayapos ng dalaga at mabilis na lumayo si Elias.

KABANATA XLV - Ang mga Pinag-uusig

o Nagtungo si Elias sa Batangas upang hanapin si Kapitan Pablo, ang ama ng dalagang hinalay
ng isang pari at dalawa pang anak na pinahirapan at namatay.
o Sinamahan siya ng isang lalaki at natagpuan niya ito sa pusod ng isang gubat, natatalian ang
ulo nito ng isang bigkis na may bahid ng dugo.
o Iminungkahi ni Elias na sumama sa kaniya si Kapitan Pablo sa pamumuhay na kasama ng
malalayang di binyagan sa hilaga at magturingan silang mag-ama. Tumanggi ang matanda dahil
hindi niya matatalikuran ang buhay ng isang pinag-uusig ngunit lumalaban.
o Iminungkahi ni Elias kay Kapitan Pablo at sa mga kasamahan niyang mga api ay palingap kay
Ibarra at habang iminumungkahi ni Elias ang suliranin ng mga pinag-uusig ay hiniling ni Elias na
huwag gagawa ng kasalanan ang matanda na sukat ikasasawi nito.
o Apat na araw ang itinakda ni Elias na pagpapaabot sa Kapitan Heneral ng karaingan ng bayan.
Nagkasundo silang pag nabigo si Elias, ito ay sasanib sa pangkat nina Kapitan Pablo.

KABANATA XLIX - Ang Tinig ng mga Pinag-uusig

o Tumupad sa kanyang pakikipagtagpo kay Elias sa tabi ng dagat si Ibarra.
o Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias at sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang tinig ng
mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan nila ni Kapitan Pablo nang walang pag-
aalinlangan at pagbabala.
o Ang kahilingan ng mga sawimpalad ay bawasan ang kapangyarihan ng mga sibil at mga prayle.
(1) humingi sila ng makaamang pagtangkilik ng gobyerno, tulad ng ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang pangangasiwa
ng gobyerno.
(2) pagkakaloob ng kaunting dignidad sa pagkatao ng mga tao, pagbibigay sa kanila ng
kapanatagan sa pamumuhay.
(3) pagbabawas sa lakas at kapangyarihang taglay ng mga kura at sibil na madalas na nagiging
sanhi ng paglapastangan sa mga karapatang pantao.
o Tumutol si Ibarra. Ang mga sibil at prayle daw ay masamang kailangan “masasama ngunit
kailangan”. Dagdag pa ni Ibarra na anumang pagbabago, sa halip na makabubuti ay lalo pang
makasasama sa kasalukuyan.
o Nagpalitan sila ng kuro-kuro. Humanga si Ibarra kay Elias dahil nakikita niya ang pag-ibig sa
bayan.
o Hindi napapayag ni Elias si Ibarra sa kanyang pakiusap sa binata kaya sinabi nitong
pagpapayuhan niya ang mga sawimpalad na umasa na lang sa Diyos.

KABANATA LII - Ang Baraha ng Patay at mga Anino

o Sa isang makipot na daan patungong libingan ng San Diego. May tatlong anino na pabulong na
nag-uusap sa ilalim ng pinto ng libingan sila ay sina Pedro na asawa ni Sisa na sasalakay sa
kumbento upang maghiganti at sina Bruno at Tarcillo nama’y maghihiganti para sa mga anak at
kanilang ama.
o Itinanong ng isa kung nakausap na niya nang harapan si Elias. Hindi raw pero siguradong
kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra
na sila ay magiging 20 na katao ang sasalakay.
o Natigil ang usapan nang may narinig silang dumarating. Nabanaagan nila ang pangingilid ng
isang anino sa bakod at sa likod nito. Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila.
o Ipinaliwanag ng bagong dumating na anino na sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na
sila at inutusan na tanggapin ang sandata at sa gabi ang paglusob kasabay ng sigaw na
“Mabuhay si G. Ibarra!”.
o Ang tatlong anino ay nawala sa likod ng mga pader. Ang bagong dating ay naghintay naman sa
sulok ng pintuan. Umaambon kaya’t ang ikalawang anino ay sumilong sa pintuan at nagkita sila ng
bagong dating.
o Hindi raw makikipagsugal sa higit sa isa ang mga patay. Nagsugal ang dalawa. Natalo ang
huling dumating- si Elias. Naiwan ang isa- si Lucas. Umalis na si Elias at di nagtagal ay umalis na
rin si Lucas na may pilat sa mukha.
o Dalawang guwardiya sibil ang naglalakd sa may tabi ng simbahan nang gabing yaon. Nag-
uusap ang dalawa sa paghuli kay Elias. Nakasalubong nila si Lucas, pinatigil at itinanong kung
kilala si Elias. Hindi ang tugon ni Lucas at hinayaang siyang magpatuloy sa lakad sapagkat ayon
sa alperes walang pilat si Elias.
o Ilang saglit lamang, si Elias mismo ang nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag
upang kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat ito ay bumugbog
sa kanyang kapatid. Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.

KABANATA LIV – Walang Lihim na ‘Di Nabubunyag at Walang Nagkasalang ‘Di Nagkamit-
Parusa
o Tumutugtog ang orasyon (Angelus). Maraming nagdarasal ngunit si Padre Salvi ay matuling
naglalakad patungo sa bahay ng Alperes.
o Nag-usap ang dating magkagalit. Sinabi sa Alperes na sa tulong ng isang babaeng
nagungumpisal ay natuklasan niyang may isasagawang paghihimagsik ang bayan. Humingi ng
kawal ang kura at pinapaghanda ang Alperes.
o Sa kabilang dako, si Elias ay mabilis na nagtungo kina Ibarra. Pinagsabihan ni Elias ang
mayamang binata na ipagtatago o pagsusunugin ang mga kasulatan na maaaring gawing
pampahamak sa binata.
o Ipinagtapat ni Elias na natuklasan niya ang pag-aalsa na ipinanabing si Ibarra ang may
panukala o balak.
o Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan sisirain, may lagdang nabasa si Elias –
Pedro Eibarramendia. Nanginginig ang tinig ni Elias kay Ibarra nang itanong kung kilala nito ang
kaanak ng taong iyong matagal na niyang pinaghahanap. Sinabi ni Ibarra na iyon ay kanyang
nuno. Inihayag ni Elias na pananagutin niya si Ibarra sa lahat ng kawasian ng kanyang pamilya
dahil sa nuno ng ama ni Ibarra.
o Kumuha si Elias ng dalawang balaraw (patalim) sa isang taguan at naisip niyang gamitin iyon
kay Ibarra. Ngunit bigla siyang natauhan. Binitawan niya ang hawak na balaraw at tulirong
tumingon nang tuwid kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay.
o Nagtaka si Ibarra. Itinuloy niya ang pagsunog sa mahahalagang papeles at dokumento.

KABANATA LV - Ang Pagkakagulo

o Sa bahay ni Kapitan Tiyago sa oras ng paghahapunan. Naroon sina Kapitan Tiyago, Tiya Isabel
at Linares. May ibinulong si Sinang kay Maria Clara, na nakaupo sa may piano at ayaw kumain. Si
Padre Salvi ay pabalik-balik sa magkabilang dulo ng salas.
o Dumating si Ibarra nang tumugtog ang ikawalo at ang kampana. Nagtayuan at nagsipagdasal
sila sa pamumuno ni Padre Salvi na nangangatal ang tinig. Saka biglang nagputukan. Nagkani-
kanilang tago ang lahat. Nagkani-kanilang dasal.
o Nanumbalik ang katahimikan. Tumawag ang Alperes sa kura at tapos na raw ang panganib. Si
Ibarra ay nanaog at naglakad na mag-isa sa ulilang lansangan pauwi. Maraming nagsisigawan at
pinapalo sa kuwartel. Iniayos ni Ibarra ang kanyang mga gamit at dadalhin. Dumating ang mga
sibil. Dinakip si Ibarra.
o Si Elias nang umalis kina Ibarra ay takbo nang takbong walang tiyak na tunguhin. Nakaabot siya
sa gubat. Naaalala niya ang nangyari sa kanyang pamilya, ang kanyang uno, ang duguang ulo ni
Balat, ang bawat katisuran niyang bato at ugat ay waring sumisigaw ng “duwag! duwag!”.
Nakarating siya sa dalampasigan, tumingin sa ulap at lumusong sa tubig. Hanggang sa dibdib na
niya ang tubig. Noon niya narinig ang putukan. Bumalik siya sa pampang, sa bayan. Walang tao ni
aso. Tinungo niya ang bahay ni Ibarra.
o Nakita ni Elias ang mga papeles, mga armas, sako ng kayamanang salapi at hiyas. Natanaw
niyang may dumarating na dalawang sibil. Kinuha aang mga armas. Inilagay ang isang larawan ni
Maria Clara sa sako ng salapi. Tumalon sa bintana matapos sindihan ang bunton ng damit at
papeles.
o Nang makapasok ang mga sibil na pinigilan sana ng matandang utusan, ay sinalubong sila ng
makapal na usok. Nagkani-kaniyang agap ng maililigtas ang lahat. Ngunit nakaabot sa laboratoryo
ang apoy at sumabog iyon. Nasunog ang matandang bahay ng mga Ibarra

LXI - Barilan sa Lawa

o Balak ni Elias kay Ibarra: Itago si Ibarra sa isang kaibigan sa Manadaluyong at saka pangibang
lupain. Niyaya ni Ibarra na sumama sa kanya si Elias at mamuhay silang parang magkapatid sa
ibang bansa.
o Tumanggi si Elias. Maaaring kailanganin daw siya ng kanyang bayan. Hindi na rin daw
mangingibang bayan si Ibarra. Ibig ni Ibarra na siya’y maging pilibustero, maghimagsik na.
o May napuna silang pagkakagulo sa bahay ng Kapitan Heneral (Malacañang ngayon). Tila
napuna na ang kanilang pagkatakas. May daraanan silang tanod. Pinahiga ni Elias si Ibarra at
tinabunan ng damo. Nakaraan ang tanod.
o Sa halip tuloy na magbagtas sila sa ilog Pasig, lumiko muna sila sa ilog Beata patungong
Pandakan sapagkat wika ni Elias sa tanod ay tagaroon siya at nagrarasyon ng damo sa mga kura
sa Maynila.
o Naulit ang pag-uusap. Tutal si Elias na maghimagsik si Ibarra. Hindi pa raw nakahanda ang
bayan. Kung ayaw ninyong sumama sa akin ay mag-isa kong gagawin ang pag-aalsa.
o Nakalabas sila ng lawa ng Laguna. Ngunit hinabol sila ng lawa o bangka ng mga sibil. Mabilis
ang lunday ngunit isa pang bangka ng mga sibil ang humarang sa kanila.
o Tinugis ni Elias ang pulo ng Talim. Sinabi kay Ibarra na nakalubog sa lunday ang balak nitong
pagliligtas sa pinag-uusig. Sinabi ni Elias kay Ibarra na magpapahabol siya sa mga sibil at magkita
na lamang sila sa libingan ng nuno ni Ibarra sa Noche Buena at tumalon na si Elias sa lawa.
o Hinabol siya ng dalawang bangka ng mga sibil. Naiwan ang lunday at si Ibarra. Sisid at litaw sa
malayo ang ginawa ni Elias.
o Nagtagal ang paghahabulan. Minsa’y nagpakita si Elias na may sampung dipa na lamang ang
agwat sa pampang. Pinaulanan siya ng putok. Tumahimik ang dagat sa nilitawan niya. Nakakita
ng bahid ng LXIII - Noche Buena
o Sa isang gubat sa libis ng bundok ay may isang kubo ng isang maganak na Tagalog na ang
ikinabubuhay ay pangangaso at pangangahoy. Sa paligid ng kubo ay maraming halamang gulay.
Dalawang bata ang naglalaro, si Huli at Tano. Titingin-tingin ang isang maputlang bata--- si
Basilio.
o Binanggit ng matandang lalaki na may dalawang buwan na simula ng matagpuan ka naming
walang malay at sugatan at akala nila’y mamamatay na.
o Sinabi ni Basilio nan ais niyang bumaba ng bayan upang makita ang ina at kapatid dahil
magpapasko na. Binawalan siya ng matanda. Mahina pa raw ang kanyang inang ibig niyang
makita at mahandugan ng isang pamasko--- ng isang anak. Naantig ang kalooban ng matanda.
Ipinahahatid si Basilio sa apong dalaga—si Lucia. Nalungkot ang dalawang bata.
o Narating nang paika-ika ni Basilio ang San Diego. Tinungo niya agad ang tahanan ngunit Nakita
niyang walang tao. Siya’y nagtanong. Nalaman niyang baliw ang kanyang ina, palibut-libot sa mga
lansangan. Wala siyang nabalitaang kahit ano kay Crispin. Tumakbo siyang paika-ika upang
hanapin ang kaniyang ina.
o Agad na tinungo ni Basilio ang bahay ng bagong Alperes sapagkat narinig niya mula roon ang
malungkot na pag-awit ng kaniyang ina. Iniutos ng babaeng durungawan sa bantay na paakyatin
si Sisa. Nang makita ni Sisa ang kawal ay takot na tumakbo. Binato ng isang alilang babae si
Basilio at tinamaan siya sa ulo ngunit hindi siya tumigil sa pagtakbo.
o Hinabol ni Basilio ang ina. Nakarating sila sa gubat. Pagod na pagod si Basilio na himalang
nakatakbo sa likod ng kalagayang iyon. Natanaw ni Basilio na pumasok sa libingan ng nuno ni
Ibarra ang ina. Sumunod si Basilio. Di niya mabuksan ang pinto dahil nakatukod ang ulo ng
kanyang ina.
o Umakyat siya sa puno ng balete at mabilis na nagpatihulog si Basilio, niyapos at pinaghahagkan
saka nawalan ng malay. Nakita ang dugo sa noo nito at biglang nabalik ang liwanag ng isip.
Niyapos ang anak. Pinaghahagkan at walang galaw sa pagyapos sa walang malay na anak.
o Nagkamalay si Basilio. Nabatid niyang patay na ang ina. Niyakap ang bangkay at nanaghoy.
Mula sa malayo ay narinig ang mga magkakapiling noon, nagsasaya at umaawit. Lalong nag-iiyak
si
Basilio.
o May dumating na lalaking duguan. Nais ni Basilio na ilibing ang ina ngunit ang lalaki ay
mamatay na rin at binilinan si Basilio na humakot ng kahoy at isiga ito sa kanila ng kanyang ina
hanggang sa sila’y maging abo at kung walang makakita ay maghukay at ilibing silang dalawa ng
kanyang ina.
o Nabanggit na lamang ni Elias na “Mamamatay ako nang di nakikita ang pagbubukang liwayway
ng aking bayan! Kayong makamamalas sa kanya, batiin ninyo siya…at huwag ninyong kalimutan
ang nangabulid sa dilim ng gabi.” Saka ito dahan-dahang nalugmok sa lupa.dugo ang mga sibil.
Ibinalitang napatay nila si Ibarra.