77

5
i~ VE ENERJi

Bir lunaparkta h1z treni alr;ahp

ytikseldikr;e h1z1 artar veya aza-
hr.
H1z azald1g1 zaman depolanan
ve ytiksel<lik azald1gmda geri
kazan1lan ~ey nedir?

ilke olarak, tum mekanik problemleri sadece Newton'un ii<; yasas1 kullam-
larak <;ozillebilirler. Fakat bu yontem <;ogu zaman karma~ik veya, yorumlamas1
zor olabilir. Oysa, giinliik hayattaki sezgilerimize daha yakm olan i~ , enerji, mo-
mentum gibi kavramlarla hem daha kolay <;ali~abilir, hem de teknolojiye kolay
uyarlanabilen yorumlar getirebiliriz.
Bu boliimden itibaren, yeni yasalar getirecek degiliz, sadece yeni kavram-
lar tarumlay1p bunlar cinsinden <;oziimler arayacag1z. Bu yeni kavramlarm en
onemli ozelligi, gene! korunum yasalarma uymalar1dir.
78 5. i$ VE ENER]i

5. 1 i~
Gi.inli.ik hayattan odi.inr; alman "if kavranu fizikte kesin bir anlam kazamr.
i§, bir cisme uygulanan kuvvetin ona yerdegi§tirme yaptirabilme yetenegidir.
Sabit Kuvvetin Yaphg1 i~
i§ kavranuru daha kolay anlayabilmek ir;in, once sabit bir kuvvetin yapt1g1 i§i
tanunlayahm.
Tamm: Bir cisme, d kadar yerdegi§tirmesi s1rasmda uygulanan F kuvveti-
nin bu cisim i.izerinde yapt1g1 i~ ,

F
W = Fd co (} (5.1)

~ Fcos8 olur. Burada e kuvvetin yerdegi§tirme ile yapt1g1 ar;1du. ~ekilden gori.ildi.igi.i gibi,
F cos e kuvvetin cl yolu boyunca izdi.i§i.imi.idi.ir. 0 halde i§, kuvvetin yo! boyunca
d
izdi.i§i.imi.ini.irl yerdegi§tirme ile r;arpuru olur.
~ekil 5.1: Bir kuvvetin yaphg1 i§ birimi (newton x metre) dir. Bu ti.iretilmi§ birime, ingiliz bilirn adanu James
i§.
P. Joule'un amsma "Joule" ad1 verilmi§tir ve J olarak kisaltilu.
Bu tan1ma gore, i§in en onemli ozelliklerini vurgulayalun:
• Kuvvet uyguland1g1 halde, cisim yerdegi$tirmiyorsa ( d = 0 ), yapzlan i$ sifzr-
dzr.
Bu nokta giinli.ik hayattaki sezgilerimize aykin gelebilir. drnegin, bir hal-
terci 200 kiloluk halteri havada hareketsiz tutuyorsa, fizik tanuruna gore
yaptig1 i§ s1fudu. Oysa, ter ir;inde kalan sporcunun i§ yapm1§ biri kadar yo-
ruldugu bellidir. Bu bir r;eli§ki olarak goriilmemeli, fizik kavrarnlarmm daha
dar r;err;evede tarurnlanrug1 di.i§i.irlillmelidir.
• Kuvvet yerdegi$tirmeye dik dogrultuda etkiyorsa (cos 90° = 0 ), yaptzgz i$
szfzrdzr.
• Kuvvet gidilen yonle geni§ ar;1 yap1yorsa, yani kuvvetin yol boyunca izdii-
$iimii yerdegi$tirme ile ters yonde ise, yapzlan i$ negatif olur.
i~in Skaler <;arprm Olarak Gosterimi
i§ tanun1, vektorler konusunda tanunlad1g1m1z, iki vektori.in skaler r;arpuru
yap1sma_,uygun dii§mektedir. Orada
_, A ve B ile gosterdigimiz vektorler yerine,
burada F kuvvet vektori.i ve d yerdegi§tirme vektoriini.i alusak, (5.1) ifadesini
§Oyle yazabiliriz:
_, _,
W = F d cos e = F · d (5.2)

C·U.IJii'
$ekildeki cisme etkiyen kuvvetlerin +x yoniinde d = 2m yer-
degi$tirme sirasinda yaptiklan i$leri ayn ayn hesaplay in.
F1
<;ozum
(5.1) formi.ili.indeki i§ tamm1111 herbir kuvvete uygulayahm:
W1 = F1d cos30° = 15 x 2 x 0.87 = 26 J
W2 = F1d co 90° = 8 x 2 x 0 = 0 (Yola dik).
W3 = F3d cos 180° = 3 x 2 x (- 1) = -6 J (Yola zit)
W4 = F4d cos(l80° - 37°) = 6 x 2 x (-0.8)
= -9.6 J (yerdegi§tirme ile zit yonde).
5.1. i$ 79
Degi~ken Kuvvetin Yaptig1 i~
i§ kavranu c;ok gene! durumlarda kullarulacag1 ic;in, biiyiikliigii yol boyunca
degi§en bir kuvvetin yaphg1 i§i de hesaplayabilmek gerekir. Bunu yapabilmek
ic;in matematikte gorillen integral kavrarru gerekir. Burada, yola paralel bir kuv-
vetin yapt1g1 i§ ic;in integralin nastl in§a edilecegini gosterecegiz.
incelenen cisim x -ekseni boyunca x = a konumundan x = b konumuna
gidiyor olsun. Buna gore, gidilen yol d = b - a olur. Bu arahkta cisme etki-
yen degi§ken kuvvetin de konumun bir fonksiyonu olarak degi§tigini farzedelim :
F = F(x). $ekilde, boyle bir F(x) fonksiyonu gosterilmi§tir.
F(x) F(x)
~ekil 5.2: [a, bj arah gmdaki
toplam i~. ki.ic;i.ik tlx arahkla-
nnda yap uan !::i. W; i~lerinin top-
larmdu. !::i.x mesafesi giderek ki.i-
LllV, c;i.ilti.ili.irse ( !::i.x --t 0 ), dikdort-
genler ile egri arasmdaki fark da
x ki.ic;i.ili.ir.
a x, x,+1 b a b
[a, b] yolunu, herbirinin kalmhg1 tu kadar kiic;ilk olan N say1da aral1ga bol-
dilgilmilzil dil§ilnelim. Bu araliklardan herhangi birinde, ornegin X; ile X; + tu
arasmda F kuvvetinin yakla§tk sabit kald1gm1 varsayd1glffilzda, bu araltkta ya-
p1lan kilc;ilk i§,
~ W; ::::: F (x;) ~x i = I, 2, 3, ... N
olur. $ekilde gorilldilgil gibi, ~ W;, i . aral1ga c;izilen ince dikdortgenin alam olur.
Bu aralikta kuvveti F (x;) sabit degerinde kabul etmekle kilc;ilk bir hata yapmI§
oluyoruz. Fakat, daha sonra ~x --t 0 limiti almd1gmda bu hata s1frra gidecektir.
Boylece, toplam i§i bu kilc;ilk aral1klardaki i§lerin toplanu olarak yazabiliriz:
N N
W =I W;::::: IF(x;) ~x
i= I i= I

$imdi matematikteki limit kavramiru kullanusak, yani ~x degerini sifira e§it

olmadan, giderek sif1ra yakla§tmrsak, bu toplama ifadesi F(x) fonksiyonunun
[a, b] arahgmdaki belirli integralinin tanlffil olur:

N b
lim I
t.x-->O i= I
F(x;) ~x = r F (x) dx
Ja

Sonuc; olarak, degi§ken F (x) kuvvetinin [a , b] aral1gmda yapt1g1 i§in integralli

ifadesi §6yle olur:

W = { b F(x)dx (Degi§ken kuvvetin yapt1g1 i§) (5.3)

Ja

K1sa integral Bilgisi

Matematik dersinde integral kavram1 ve integral alma teknikleri geni§ olarak
incelenir. Burada, en c;ok kar§tla§tlan tilrden fonksiyonlarm integrallerini kisaca,
ispats1z olarak hahrlatalrm:
80 5. i$ VE ENER]i

Yukarda i§ i\:in buldugumuz integral ifadesinin anlami §udur: Oyle bir <l>(x)
fonksiyonu bulal.un ki onw1 ti.irevi, integrali alman F(x) fonksiyonu olsun:

<D(x) = J F(x) dx veya

d<l>
-
dx
= F(x)

Burada s1mrlan yazilmami§ ifadeye belir siz integral denir. Bu <I> fonksiyonu
bilincligi takdirde, integral §6yle hesaplan1r:

lb F(x) dx = <l>(x{:: = <l>(b) - <l>(a)

Veya, <I> fonksiyonunun i.ist smirdaki degerinden alt smlfdaki degeri \:ikanhr.

Baz1 fonksiyonlann belirsiz integralleri (c bir sabit).

fonksiyon (y) Jy(x)dx fonksiyon (y) Jy(x)dx

x+c co x inx+ c
x lx2 + c sinx - co x+ c
2
x2 lx3
3 +c
ex e·\ + c
Yx = xl/2 1x312 +c
3
.l
x ln x + c
xi+ )
x'' n+ l +c lnx x lnx-x + c

Eger ti.irevleri biliyorsan1z bu tabloyu hatirlaman1za gerek yoktur. Arad1gllliz in-

tegral, verilen fonksiyonu tiirev olarak kabul etmelidir.

i·"'Niii <;oz urn

integralli i~ tamm1 kullamhr:
3
x -eksen i boyunca F(x) = x olarak deg i$en bir kuvvetin
a = I konumundan b = 5 konumuna kadar yapt1g1 i$i in-
W= f,"
"
F (x) dx = Isx3 I
dx = x415 =
4 I
5" - _!.:'..
4 4
tegralle hesaplay in. w= 156J

Vay Kuvvetinin Yaphg1 i~

Teknolojide yaygm olarak kullarulan sarmal yay1 hepimiz biliriz. Tiiken-
mez kalemlerde, \:ama§U mandalmda, yatak §ilteleri i\:inde, arabalarm amortisor
ve karbi.iratorlerinde \:elikten yapilm1§ yaylar kullantllf. Bir yay1 \:ekip uzatmak
veya siki§tlrmak istedigimizde, yay zit bir kuvvetle kar§1 koyar.
Normal uzurtlugu Lo olan yaym bir ucunu duvara tespit eclip, diger ucunu x-
ekseni boyunca uzatal.un veya, SOO§tlfalim (~ekil 5.3). Yaym yeni boyu L olsun.
Yaym uzama miktarllli,
x=L-L0 (5.4)

ile gosterelim. x degeri uzama i\:in pozitif, SOO§ma i\:in negatif olur.
Yayda olu§an kuvvetin ifadesi, ingiliz bilim adami Robert Hooke'un an1sma
H ooke yasas1 diye aniill:
5.2. GO<; 81
t=O
Bir yayda olu~an kuvvet, yaym uzama miktanyla oranhh olup, uza-
maya kaq1 koyacak yonde olu~ur.
I
ormal bo)
F = -kx (Hooke yasas1) (5.5)
-. x ~

Bu bagmt1daki k katsay1sma yay sabiti veya esneklik sabiti ad1 verilir. Birirni
newton/metre olup, yaym imal edildigi malzemenin cinsine baghdir. I Uzama
Hooke yasasmm onemli noktalarm1 vurgulayalun:
• Yay kuvveti, yaym uzunluguyla degil, x= L - Lo uzama veya s1k1§ma mik-
tar1yla orant1hdu. - x-
• Formi.ildeki eksi i§areti, kuvvetin uzamaya ters yonde oldugunu belirtir.
Eger yay uzuyorsa (x > 0), kuvvet ters yonde, yani F < 0 olur. Tersi du-
h •
, 1k1~ma
rumda, yay kisaliyorsa (x < 0), kuvvet pozitif yonde F > 0 olur.
~ekil5.3: Yay kuvveti x uza-
• Yay esnekliginin belli bir smm vardir. Belli bir x degerinden fazla uzatild1-
masma ters yondedir.
gmda yay deforme olur ve esneklik ozelligini kaybeder.
Bir yay1 normal uzurilugundan ( x = 0) itibaren x = d degerine getirinceye
kadar uzathgirrnzda yay kuvvetinin yapm1§ oldugu i§i hesaplamak istiyoruz. El-
bette yay kendiliginden uzamayacakhr, bizim en az ( -F) kadar bir kuvvet uy-
gulamarruz gerekir. Arna biz sadece yay kuvvetinin yapt1g1 i§le ilgileniyoruz. 0
halde, integral smirlarlll a = 0 ve b = d olarak alusak, yay kuvvetinin yaptig1
i§i §6yle yazabiliriz:

Wyay J:' Fdx = J:'(-kx)dx = -k J:'xdx = -k[!x2 J:

Wyay = -!kd2
Beklendigi i.izere, yay kuvveti uzamaya ters yonde oldugu i<;in, yapt1g1 i§ negatif
olur. Bizim yay1 uzatabilmek i<;in buna kar§1 pozitif bir i§ yapmam1z gerekir.
Bu sonucu ilerde potansiyel enerji bahsinde kullanacag1z.

1.a.i;11• kullanahm (eksi i~areti

F = kx ---+ 30 = k x 0. 10
onernli degil):
Bir yaya 30 N Luk bir kuvvet uyguland1ginda I 0 cm uzad1g1
gozleniyor. Bu yay1 40 cm uzatmak ic;in ne kadar i$ yapilma- k = 300N/m
lid1r? Buradan yay1 x = 0.40 m uzatmak i<;in yay kuvvetine kar$1
Cozum yaptlan i~ hesaplamr:
Once, bu verilerden yay sabitini hesaplanz. Hooke yasasm1 1
! 2
W = -Wyay = ! kx = X 300 X 0.4 = 24J

5.2 GO<;
Herkes bir yi.iki.i 100 metre oteye ta§1yabilir, ama bazilar1 daha kisa si.irede
ta§irlar. Gi.inli.ik hayatta ve teknolojide birim zamanda yapilan i§i bilmek gerekir.
Bunu gi.i<; kavram1yla arilatmz.
Tamm: l:l.t zaman aral1gmda yap1lan i§ miktar1 /},. W ise, ortalama giii;,
l:l.W
Pon=-
l:l.t
(ortalama gi.i<;) (5.6)
ve herhangi bir t anmdaki ani giii;,
. l:l.W dW
P= lun - = - (5.7)
61->0 l:l.t dt
82

§eklinde, i§in turevi olarak tammlamr.

~ekil 5.4: Tarihte beygir giicii,
komiir ocagmdan pkanlan ko-
miir miktanmn olc;iisii olarak
kullamld1.
Gii~ birimleri: SI sisteminde guc; birimi joule/saniye = watt dir ve k1saca
(W) ile gosterilir. Sanayide bunun bin katI olan kilowatt (kW) kullamhr.
Watt hem bilim dunyasmda hem de teknolojide kullamlan ender birimlerden-
dir. Yukardaki tamm dW = P dt olarak yaz1hp, i§ birimi Joule yerine watt x saat
veya kilowatt-saat (kWh) kullamhr. Elektrik harcamalar1m1Zl "kilowatt" diye
soyleriz, arna bu harcad1g1m1z enerji oldugu ic;in, aslmda kilowatt-saat demek-
tir.
Otomotiv sanayiinde kullamlan diger bir guc; birimi beygir giicii (buhar bey-
giri) olup, k1saca (HP) diye yaz1hr:
1 HP=746 watt=0.746 kW
Beygir gucu birimi, tarihte ilk kez ingiltere'de maden ocaklanndan komur c;1-
karmakta kullamldi. 0 zamanlar, iskoc;yah bilim adaml]ames Watt (1736-1819)
kendi icad1 olan buhar makinasmm gucunu atlann gucuyle kar§1la§tirabilmek
ic;in, "buhar beygiri" ad1m verdigi bu birimi one surdu.

Mekanikte gucu kuvvet ve h1z cinsinden ifade eden yararh bir formul daha
vardir. Yukardaki tammda !'! W i§ini, bir F kuvvetinin Sr yerdegi§tirmesi bo-
yunca yaptrg1 i§ olarak yazarsak,

1. -
P = Jim - !'!r _. ( !'!r)
= F · Jim -
6.t->O !'!t 6.t--->O !'!t

v
Parantez ic;indeki limit h1z vektoru olur. 0 halde, Fkuvvetinin t anmda har-
cad1g1 gucu §6yle yazabiliriz:

P=F· v (Gue;) (5.8)

ve zit bir F kuvveti uygulamaktadrr. Gue; ic;in buldugumuz

Bir vinr 2 ton kiitleli komiirii yerin dibinden 12 km/saat hizla (5.8) formiiliinii kullamnz:
pkanyor. Motorun giiciinii watt ve beygir giicii olarak hesap- P = Fu = mgu = 2000 x 10 x (12000/ 3600)
laym. = 67000 watt = 67 kW
<;ozum Bir beygir giicii 1 HP= 0.746 kW bagmhs1 kullamhr:
Vine; m kiitlesini sabit hrzla c;ektigine gore, mg agrrhgm1 e~it P = 67/0.746 = 90HP

*·"'Mill <;ozum
Harcanan enerji b. W = P b.t olarak hesaplamr:
Giicii 3 kilowatt olan bir klima aleti 1 ayda ne kadar enerji b. W = 3 x (30 x 24) = 2160 kilowatt - saat
harcar? Elektrigin kilovat-saat iicreti 20 kuru~ ise, 1 aylzk ma- Bu enerji birim fiyatryla c;arprhp ayhk maliyet bulunur:
liyeti ne kadardzr? 2160 x 0.2 = 432 TL.

5.3 KiNETiK ENERJi

Bir kuvvetin yaptrg1 i§ neye harcanabilir? Ornegin, bir cisme kuvvet uygula-
d1g1m1zda h1z kazanabilir. Veya, cismi belli bir yukseklige c;ikarabilir. Tum bunlar
enerji ad1 verilen kavramm degi§ik yiizleridir. Fizikte tammlanan en onemli kav-
ram olan enerji, k1saca "i§ yapabilme kabiliyeti" olarak gorulmelidir. Enerji kav-
ram1yla c;ah§mak hem kolayhk saglar, hem de mekanigin d1§mda elektrik, kimya,
biyoloji gibi diger alanlarda da kullamlabilir.
5.3. KmETiK ENER]i
83
Fizikte kinetik enerji, potansiyel enerji, elektrostatik enerji manyetik enerji
kimyasal enerji ... gibi enerji c;e§itleri vardu. Mekanikte sadece kinetik ve potan-
siyel enerji kullarulu.
Tamm: Kiitlesi m olan ve u luz1yla giden bir cismirI kinetik enerjisi,

K = 4mu2 (kinetik enerji) (5.9)

olur. Kinetik enerji daima sif1rdan biiyiiktiir. Duran bir cismirI kinetik enerjisi
sifudu. Kinetik enerjinin i§ birimiyle ifade edildigine dikkat edelim:

2 kgx m
kg x (mi s) = x m = newton x m =joule
s2

i~-Enerji Teoremi
i§ ile kinetik enerji arasmdaki ili§kiyi gostermek amac1yla, m kiitleli bir cisme
etkiyen net kuvvetin yaptig1 i§i hesaplayalun. Fakat, en genel iic,:-boyutlu ve de-
gi§ken kuvvet yerine, i§lemlerin basit olmas1 ic,:in, burada bir-boyutlu sabit net
kuvvetin yaphg1 i§i ele alacag1z.
m kiitleli cisim ba§lang1c,:ta x 0 konumlu yerde u0 h1zma sahipken, sabit Fnet
kuvvetinin etkisiyle x konumuna vard1gmda luz1 u olsun. Sabit kuvvetin yapt1g1 -=--.,...x-"-
--v
F nc t
o_ ___._-,.::x,____ _ x
net i§i yazal1m: I I
Wnet = Fnet d = Fncc (x - Xo) ~ekil 5.5: i~- enerji teoremi.

Kuvveti ikinci yasadan Fnec = ma olarak alu ve zamans1z h1z formiiliinii [ u2 -

u~ = 2a(x - x 0 )] kullanusak,

Wnec = ma (x - x0 ) =m a(x - x 0 )
'--v---'
(u - u~)/2
2

4mu~
2
Wnec = 4mv - =K - K0 (5.10)

bulunur. Bu sonuc,: i§-Enerji Teoremi olarak bilinir:

Bir cisme etkiyen net kuvvetin yaph{!;1 i§, cismin kinetik enerjisin-
deki de{!;i§ime e§ittir.
Bu sonuc,: c,:ok geneldir; hareket iic,:-boyutlu olsa da, kuvvet degi§ken olsa da,
daima dogrudur:

(i§-enerji teoremi) (5.11)

Burada dr , bile§enleri (dx, dy, dz) olan kiic,:iik yerdegi§tirme vektoriinii gosterir.
i§-Enerji Teoremi 2. Newton yasasmm degi§ik bir ifadesidir. Buna gore, bir
cisim iizerinde net kuvvetin yapt1g1 i§ pozitif ise, cismirI kinetik enerjisi artar. Net
i§ negatif ise, cisrnin kinetik enerjisi azalu. Bu ifade tarzmm bir avantaj1 da, sa- ~ekil 5.6: Bu yan~~ilann kizag1
dece skaler saytlarla c;ali§ma kolayhg1 getirmesidir. Baz1 problemler bu teoremle iterek yaptiklan i~ nereye gi-
der?
c,:ok kestirme yoldan c,:oziilebilirler.
84 5. i$ VE ENER]i

'·U.Miii c;ozum
i§ enerji teoremine gore, bu F kuvvetinin yaptig1 i§, kinetik
5 m/s h1zla g itmekte olan 3 kg kiitleli bir cisim iizerine bir F enerjideki degi§meyi verir:
kuvveti uyg uland1g znda, 9 m yol sonunda onun hlZlni I0 m/s Fd = ! mu - ! mu~
2
ye ~1kanyor.
m(u - u02 )
2
3 x (l02 - 52 )
F = = = 12.5 N .
K uvvetin biiyiikliig iinii hesaplayzn. 2d 2x 9

normal kuvvet birbirini dengeledigi ic;in, sadece harekete zit

Siirtiinme katsaym µ = o.4 olan yatay bir diizlem boyunca yonde si.irti.inme kuvveti vardu. Bunun yaptig1i§ negatif olur
6 m/s h1zla atzlan m kiitlesi ka~ metre sonra durur? ve son kinetik enerjiyi sifular ( u = 0 ):
c;ozum - Jd = - (µmg)d = ! mu2 - ! mu~
Cisme uygulanan kuvvetlerden, di.i§ey yondeki aguhk ve d = u~/ (2µg) = 6 2
/ (2 x 0.4 x 10) = 4.5 m .

5.4 POTANSiYEL ENERJi

v= O
• 0.
~ekil 5.7: Yerc;ekimi kuvveti et-
kisiyle kinetik enerji azalabilir,
ama kaybolmaz. Tekrar geri ali-
nabilir.
~ekil 5.8: Korunumlu kuvvetin
yaptig1i§ gidilen yoldan bagun-
s1zdu.
Korunumlu ve Korunumsuz Kuvvetler
Mekanikteki kuvvetler belli bir ozellikleri ac;:1smdan iki gruba aynhrlar. Ko-
runurnlu ve korunumsuz kuvvetler olarak yaptlan bu aymm, potansiyel enerjiyi
tanunlamakta kolayhk saglar.
Bunu artlamak iizere, yerden u hmyla yukar1 attlan bir ta§1 gozoniine alalim
($ekil 5.7). Bu ta§ havadayken, hava siirtiinmesi ihmal edilirse, sadece yen;ekimi
kuvvetinin etkisindedir. Ta§m yerdeki kinetik enerjisi Ki = 2
!mu
dir. Ta§ yukar1
dogru yiikselerek maksirnum yiikseklige eri§tiginde hm s1frrdir: K1 = 0 . 0 halde,
cismin kinetik enerjisi kaybolmu§tur diyebilir miyiz? Hayir, c;:iinkii cisirn hemen
a§ag1 dogru hizlanarak hareketine devam eder ve yere vard1gmda eski kinetik
enerjisine kavu§ur.
bte yandan, siirtiinmeli yatay bir diizleme u hiz1yla frrlattlan bir m kiitlesine
bakahm. Bu cisme yol boyunce etkiyen net kuvvet siirtiimnedir. Cismin ba§lan-
g1c;:taki kinetik enerjisi K =!mu 2
iken giderek yava§lar ve durdugu anda kinetik
enerjisi sifir olur. $irndi, saatlerce beklesek dahi bu cismin yeniden hizlandiglill
goremeyiz.
Bu iki ornekten birincisinde cisme yerc;:ekimi kuvveti etkiyordu. Yerc;:ekimi
kuvveti cismin kinetik enerjisini azaltiyor, ama bir §ekilde depoluyor ve sonra
geri verebiliyor. Bu, korunurnlu bir kuvvet ornegidir. ikinci durumda siirtiirrme
kuvveti cismin kinetik enerjisini, bir daha geri vermemek iizere almakta ve ba§ka
bir enerji tiiriine (1s1ya) donii§tiirmektedir. Bu da korunumsuz kuvvete ornek
olur.
Potansiyel enerji, yaptlan i§i depolayabilen ve geri verebilen enerji tiiriidiir.
Yukardaki orneklere gore, sadece korunurnlu kuvvetler ic;:in bir potansiyel enerji
tanunlanabilir.
Bir kuvvetin korunurnlu olup olmadiglill belirleyen kriter §Udur:
Bir kuvvetin yaptig1 i~ gidilen yoldan bagunsiz ise, o kuvvet k oru-
nurnludur.
Bu kriteri yerc;:ekimi orneginde test edelim. $ekil 5.9 daki m kiitlesinin A
clan B ye gittigi degi§ik yollarda yerc;:ekimi kuvvetinin yapt1g1 i§i hesaplayalim.
5.4. POTANSiYEL ENER]i 85

Yen;ekiminin yola dik oldugu yerlerde i§ s1fir olacagmdan, .----..----~ B

h h
ACB yolu: WACB = WAc +Wen= -mg xAC + 0 = -mgh
ADByolu: WADB = WAD+ Won= 0 - mg x DB = -mgh mg

AB ko§egeni: WAB =(-mg sinB) x AB= -mg x (AB inB) = -mgh

Her iii; yo! boyunca yapilan i§ aym olmaktadu. Bu, yeri;ekirni kuvvetinin koru- mg
nurnlu oldugunu gosterir. Aym hesab1 siirtiinme kuvveti ii;in yaprm§ olsaydI.k, ~ekil 5.9: Yerc;ekimi kuvvetinin
i§in gidilen yola gore degi§tigini bulurduk. iic; farkh yolda yaptig1 i~.

Potansiyel Enerjinin Genel Tammi

Korunumlu kuvvete kaq1 yaptlan i~, potansiyel enerjideki deg;i~me
miktanna e~ittir.
Korunumlu kuvvet Fkor ise, buna kar§I i§ yapan kuvvet c-Aor) olacaktu.
Potansiyel enerjiyi U ile gosterirsek, bu tanuru §oyle yazabiliriz:

(potansiyel enerji tarum1) (5.12)

Burada potansiyel enerjideki art1§m negatif i~ olarak tanimlanmas1 akla uy-

gundur. <;:unkii, yapilan negatif i~ kinetik enerjiyi azaltiyorsa, potansiyel enerjiyi
artmyor demektir.
$imdi, bu genel tan1ma uygun olarak, yeri;ekirni ve esneklik potansiyel ener-
jilerini tan1mlayahm.
Yeryekimi Potansiyel Enerjisi
Kiitlesi m olan bir cismin Diinya iizerinde (xi, Yi) konumlu bir A noktasm-
dan (x2, y2) konumlu bir B noktasma, herhangi bir egrisel yol iizerinden gitti-
gini varsayahm ($ekil 5.10). Cisrnin ag1rhg1m mg vektoriiyle, yol boyunca ki.ii;iik Y
bir yerdegi~tirmeyi dr ile, ve dr nin y-ekseniyle yaptig1 ai;1y1 0 ile gosterelim. Y2
Buna gore, korunumlu kuvvete kaq1 yap1lan i~i, yani (-ml) vekt6riiniin yapt1g1
i~i skaler i;arp1m olarak yazahm:

-W = 1 8
(-mg) · dr = 18
(-mg) dr cos( l 80° - B)

$ekilden goriildiigi.i gibi, dr co ( 180° - B) = -dr cos e = -dy olur. Buna gore, x
~ekH 5. 10: Yerc;ekimi potansi-
f,IJ' dy = mg(y2 - Yi) yel enerjisinde koordinatlar.
-W =
L A
B
mgdy =mg
IJI

bulunur. Goriildiigii gibi, yeri;ekirni kuvvetine kar~1 yapilan i~, gidilen yoldan
bag1ms1z olup, sadece iki noktamn y-koordinatlarma baghdu. $imdi, yukardaki
5.12 denklemindeki gene! tan1m1 kullanarak, yeri;ekirni potansiyel enerjisini ta-
mmlayabiliriz:

U2 - Vi = (Yeri;ekimi kuvvetine kar~1 yapilan i§) = -W = mg(y2 -yi)

Bu denklemin iki taraf1 kar~ila~tinld1gmda , herhangi bir y koordinath yerdeki
potansiyel enerji,
U(y) = mgy + C
86 5. rs VE ENER]i
olarak yazilabilir. Buradaki C sabiti potansiyel enerjinin sif1r referans noktas1
belirlendikten sonra tayin edilir. Ornegin, y = 0 diizeyinde U = 0 olarak sei;il-
mi§se, C = 0 olur. Bu diizeyin altmda potansiyel enerji eksi degerler ahr. Sonu<;
olarak, yerc;:ekimi potansiyel enerjisini §6yle yazabiliriz:

U(y) = mgy (yerc;:ekirni potansiyel enerjisi) (5 .13)

Yen;:ekimi potansiyel enerjisinin s1fir diizeyinin sei;imi keyfidir, istenilen yiik-

seklikte almabilir. Bunun bir onemi yoktur i;:iinkii, daha sonra gorecegimiz gibi,
onemli olan iki yiikseklik arasmdaki potansiyel enerji farludir. Sifir diizeyi ne-
rede sei;:ilirse sei;:ilsin, bu fark degi§mez.
Esneklik Potansiyel Enerjisi
!;)imdi bir yay kuvvetine kar§1 yapilan i§ten giderek esneklik potansiyel ener-
jisini bulal1m. !;)ekil 5.11 de goriildiigii gibi, x-ekseni iizerinde x kadar bir uzama
miktarma kar§1 gelen yay kuvveti F = - kx olup zit yondedir. Bu kuvvete kar§l
i§ yapan ( -f"J kuvveti ise +kx olur, yani, x ile aym yondedir. Bu durumda, her-
hangi bir x 1 degerinden x 2 son degerine kadar olan uzama sirasmda yap1lan
kar§1 i§,
·- - x, - . . .
:- xi-: - .

~ekil
0:
-F
111

5.11: Esneklik potansiyel

enerjisinde koordinatlar.
x
olur. Potansiyelin 5.12 denklemindeki genel tanurum kullamrsak,

bulunur. Yine, potansiyelin s1fir oldugu yer keyfi olarak sei;:ilerek C sabiti tayin
edilir. Yaym normal uzunlugunda, yani ( x = 0) da potansiyeli s1fir ald1girruzda
C = 0 olur. Sonui;: olarak, esneklik potansiyel enerjisini §6yle yazabiliriz:

2
U(x) = t kx (esneklik potansiyel enerjisi) (5.14)

KUtle9ekim Potansiyel Enerjisi

Diinya yuzeyi iizerinde yiikseklik giderek artarsa, g yeri;:ekimi ivmesi sabit
olmaktan i;:ikar ve yeri;:ekimi potansiyeli ii;:in U = mgy ifadesi gei;:erliligini yiti-
rir. Bunun yerine, tekrar Newton'un kiitle i;:ekim yasasrna donmek ve potansiyel
enerjiyi oradan hesaplamak gerekir.
Kiitle i;:ekim yasasm1 Dunya (kiitlesi Mo) ve merkezden r uzaklikta bir m
kiitlesi ii;:in tekrar yazahm:
F = GmMo (5 .15)
r2
Yine potansiyel enerjiyi, kiitle i;:ekim kuvvetine kar§1 yaptlan i§ olarak hesapla-
nz. Bu amai;:la, m kutlesi r1 uzakligrndan r 2 uzakl1grna giderken etkiyen bu F
kuvvetine kar§1, bizim - F kuvveti uygulamarruz gerekir (!;)ekil 5.12). Buna gore,
~ekil 5.12: Ktitle<;ekim potansi-

I.r2 I.n I.r'

yel enerjisinde koordinatlar.
- W= (-B · dr= - - F·dr= - - Fdrcos l80°
r1 r1 r1
5.5. ENER]i KORUNUMU YASASI 87
<;ekim kuvveti F ile dr yerdegi§tirme vektori.i arasmdaki ac;:lllil 180° oldugu
§ekilde goriilmektedir. co I 80° = - I alliill ve F ifadesi yerine konursa,

= GmMo[ - ~]r'
2
-W = GmMo (r d;
Jr 1 r r r
1

= - GmM o(~ - ~)
rz r1

Yine potansiyel enerjideki degi§imin bu kar§1 i§e e§it oldugu yaz1hrsa,

Buradan, herhangi bir r uzakhgmdaki potansiyel enerji yaztlabilir:

GmMo
U(r) =- +C
r
C sabitini nas1l sec;:ecegiz? Orijini sec;:mek imkans1zdir, c;:i.inki.i bu formiilde r = 0
almirsa sonsuz olur. Bunun yerine, en dogal olarak, cisirnler birbirlerinden etki-
le§meyecek kadar uzak olduklarmda, yani r ~ oo ic;:in U = 0 sec;:ilir. 0 zaman
C = 0 olur ve ki.itle c;:ekim potansiyel enerjisi elde edilir:

U(r) = _GmMo (ki.itle c;:ekim potansiyel enerjisi) (5.16)

r

Potansiyel enerjinin sonsuzda s1f1r oldugu bu formi.ilden gorulmektedir.

5.5 ENERJi KORUNUMU YASASI

Buraya kadar tanunlad1gimJz i§, kinetik enerji ve potansiyel enerji kavram-
larlrll birle§tirerek, artik fizigin en 6nemli korunum yasaslrll ifade edebiliriz.
i~-Enerji teoremine gore, bir cisme etkiyen net kuvvetin yaptig1 i§ cismin
kinetik enerjisindeki arh§a e§it oluyordu (Denklem 5.11):

Cisme uygulanan kuvvetleri, korunumlu ve korunumsuz olarak iki grupta topla-

yabilecegirnizi gordi.ik. 0 halde, bunlarm yaptiklar1 i§i de §6yle iki toplama ay1-
rabiliriz:
.... .... ....
Fnet = Fkor + Fkorsz

1
2.... .... ....
(Fkor + Fkorsz) · d r = Kz - Ki
1

~irndi, potansiyel enerji tanimmI hatirlayalrm: Korunumlu kuvvetlere kar§I ya-

pilan i§, potansiyel enerjideki arh§a e§it oluyordu;
88 5. j!j VE ENER]j

Bu formiilde, korunumsuz kuvvetlerin yaptrg1 i§i Wkorsz ile gosterdik. Terimleri

iki tarafta yeniden diizenlersek Enerji Korunumu Yasas1 ortaya i;Ikar:

(Ki + U 1) + Wkorsz = K1 + U2 (Genel Enerji Korunumu) (5 .17)

Burada K = 4mv2
kinetik enerjiyi gosterir, U ise yeri;ekimi, esneklik veya diger
potansiyel enerjiler olabilir.
Enerji korunumu yasas1, bir cismin ba§lang1<;taki (kinetik+potansiyel) ener-
jileri toplammm, bir kism1 korunumsuz kuvvetlerin (siirtiinmenin) yapacag1 i§e
harcandiktan sonra, geriye kalan miktarmm sondaki (kinetik+potansiyel) ener-
jiler toplamma e§it olacagm1 bildirir. Bu bir tiir enerji bilani;osudur.
Burada sadece mekanik enerjinin korunumunu ele aldtk. Ashnda, diger tum
enerji tiirleri (elektrik, manyetik, niikleer .. . ) gozoniine almd1gmda, enerji koru-
numu yine gei;erli olup, fizigin evrensel bir yasas1du.
b zel Hal: Eger bir cisme uygulanan korunumsuz kuvvet yoksa, veya koru-
numsuz kuvvetlerin yaptig1 i§ s1fo oluyorsa,

Wkorsz =0 ==> K1 + U 1 = K1 + U2 (Ozel Enerji Korunumu) (5.18)

Bu durumda, enerji kayb1 olmaz ve (kinetik+potansiyel) enerjiler toplam1 hareket

boyunca sabit kahr.
Kinetik ve potansiyel enerjilerin toplamma toplam meka nik enerji ad1 ve-
rilir ve E ile gosterilir:

E = K + U = 4mv2 + U (toplam mekanik enerji) (5 .19)

Enerji korunumu yasas1 bize, kinetik veya potansiyel enerjiler degi§se bile, top-
lam mekanik enerjinin korundugunu bildirir. (5.17) denkleminde K 1 + U 1 = E 1
ve K1 + U2 = £ 2 dersek,
Genel : £1 + Wkorsz = E2
~ekil 5.13: Bir lunapark tre-
Wkor z = 0 ii;in : E1 =£2
ninde yi.iksekteki potansiyel Enerji korunumu yasasmdaki terimler sadece skaler niceliklerdir. Newton'un
...
enerji a§ag1da kinetik enerjiye 2. yasas1 F = mii gibi vektOrel denklemlerle i;al1§manm zorlugu gozoniine al1-
donii§iir. nusa, enerji korunurnu bagmttlar1 biiyiik kolayhk saglar.

C·U.Mii' Cozum
Kutlesi 4 kg olan bir blok, si.irtilnmesiz y atay bir yolda 3 m/ Ba§lang1\: ve sondaki toplam enerji korunur:
h1zla gelip, bir ucu duvara tespit edilmi$ olan yay a r;arp1y or.
Yay in esneklik sabiti k = I00 /m di1: Blok y ay 1 en fa z la ne £1 = £ 2
kadar s1ki$tmr?
3 mis
tmu + 0 = 0 + tkx
2 2

yrm
k
x= T u = yf4
TOO 3 = 0.60 m

C·U.Mii' yerden 2m yuksekteki A noktasindan 3 m/s hlZly la y ol bo-

y unca at1Liyo1:
!jekildeki yolun ABC k1sm1 surtunmesiz, C den otesinde sur-
tunm e katsay 1S1 µ = 0.5 tir. Kutlesi m = 2 kg olan bir top, (a) Topun B ve C noktalanndaki h1zlann1 bulun.
5.5. ENER]i KORUNUMU YASA I 89
(b) Top C noktasmdan itibaren duruncaya kadar kar; metre kanik enerji korunur:
yol al1r? I
2muA 2 I 2 I 1
+ mgyA = 2mu 8 + mgy 8 = 2nw(- + mgyc
- 3m/s

r
Bu e~itliklerde YA = 2, YB = 0, Ye = 1.2 m degerleri kulla-

2 Ill
- mlarak, us, uc hizlan bulunur:
us= ~u~ + 2gyA = Y3 2 + 2 x 10 x 2 = 7 m/s

1 -B
uc= ~u1-2gyc= Y7 2 -2x IOx l.2=5m/s
(b) C noktasmdan itibaren cismin kinetik enerjisi si.irti.inme-
nin yapt1g1 i~ olarak harcamr:
9ozum 4mu~ - (µmg) d = 0
(a) Si.irti.inme olmad1g1 ic;:in, A,B,C noktalannda toplam me- d = u2c/(2µg) = 52 /(2 x 0.5 x I0) = 2.5 m.

i·'l·Mii'·' EA+ W1 =En

Surtunme katsay1S1 µ = 0.5 ve egimi 37° olan bir duzlemin Burada W1 = - f cl si.irti.inme kuvvetinin yapt1g1 i~ olup,
alt ucundaki A noktasmdan I kg kutleli bir blok I 0 m/s ilk f = pmg cos 37° dir. 0 halde,
hlZlyla duzlem boyunca yukan yonde firlat1l1yor. Egik duzle- 4mu~ + mgyA - (µmg cos 37°) d = 4 mu~ + mgyo
min ust ucuna tespit edilmi$ olan k = I 00 N /m sabitli bir Potansiyel enerjinin s1fir di.izeyini A da sec;:ersek, YA = 0 ve
yaym serbest B ucu, A noktasmdan 2 m uzakhktad1r. d uzakliktaki B noktasmm yi.iksekligi y 8 = cl sin 37° olur.
(a) Blok B noktasma vardtgmda hlZI ne kadar olur? Diger degerler de yerine konulursa us hlZI bulunur:
(b) Blok yay1 en fazla ne kadar s1ki$tmr? I02 - 16=u1+24 ~ uo=7.7m/s
(b) Blok, yay1 en fazla s1k1~tud1g1 C noktasma geldiginde du-
rur: uc = 0. Enerji korunumunu A ile C arasmda yazar1z. Bu
kez, yen;ekirni potansiyel enerjisine ilaveten, esneklik potan-
siyel enerjisi de vardir. Yaym maksimum stki~masma x der-
sek,
4mu; - µmg(cl + x) = 0 + mgyc + 4kx1
olur. C noktasmm yi.iksekligi Ye = (d + x) in 37° almir ve
say1sal degerler yerlerine konur:
9ozum 100 - 20(2 + x) = 100x2 ~ 5x 2 + x - 3 = 0
(a) A ile B noktalan arasmda gene! enerji korunumunu ya- Bu 2. derece denklemin pozitif koki.i sonucu verir:
zar1z: x = 0.68 m

l·"'Mii''
Dunyaya yakla$an bir meteorun Dun ya yuzeyinden 900 km
Sadele~tirme yap1hr:

uzakl1kta hlZI I 00 m/s olarak olr;ulUyor. Bu meteor Dunya yu-

u2 = Uj1 + GMo ( -I - -I )
r1 r,
zeyine hangi h1zla r;arpar? Burada verilen r 1, r 2 uzakltl<lan Diinya yi.izeyinden itibaren
(GM 0 = 4 x 10 14 m3 / kg · s2 ve Ro= 6400km.) olc;:i.ilmi.i~ olup, bunlar1 formi.ilde Di.inya merkezine gbre kul-
lanmak gerekir:
9ozum r 1 = 6400 + 900 = 7300 km = 7 .3 x I 0 6 m
Kiltie c;:ekim potansiyel enerjili problernlerde sabitler c;:arpuru
r1 = 6400km = 6.4 x 106 m
GM 0 nin say1sal degerini kullanmak kolayhk saglar. Enerji
Bu degerler yerine konulursa, meteorun Di.inya'ya c;:arpma
korunumu yazillr:
h1z1 bulunur:
1 1 GMom 1 2 GMom
., mu-1 - - - - = ;; mu1 - - - - u2 = 2780m/s
- R1 - - r1

Ornek 5.12 Duny adan kurtulma hiz i. Dun ya yuzeyinden atilan bir ro-
ket veya bir ta$, tekrar Dunya yuzeyine di1$memesi ir;in, mi-
··R ''n ..........• nimum bir h1za sahip olmalid1r. Buna kurtulma hlZI denir. Bu
••• ,, .- ---· v::::O
h1zm degerini hesaplay111. (GM 0 = 4 x I 0 14 m3 /kg · s2 ve
Ro = 6400 km.)
90 5. iS VE ENER]i

c;ozum . ? GMom GMom

1
,,nw - - = -:;1 mu. 02 - - - -
0 - -Ro
- - oo
J /oo = 0 oldugundan, kurtulma hm formiilil,
Cismin Diinya'ya tekrar dii§memesi ic;in ko§ul ne olmahdu?
Cisim yava§larken, sonlu bir uzakhkta hm s1fir olursa, tek- 00
= ~2GMo
rar geri <loner. 0 halde, h1z1 s1fu oldugunda sonsuza varm1§ Ro
olmal1du: u = 0. Buna gore, /11 kiitleli bir cisim ic;in enerji olur. Say1sal degerler yerlerine konur:
00

korunumunu Diinya yiizeyi ile sonsuz arasmda yazanz. u0 = J J.2 x J03 m/s = J J.2 km /s

*·"'Miii• c;ozum
Ornek 4.19 da, ipin gev§ememe ko§ulunun, B noktasmda T
gerilmesinin minimum T = 0 degerinde olmas1 gerektigini
gormii§ti.ik. Buna gore, B noktasmda merkezcil ivmeyi kul-
lanarak u8 h1zm1 buluruz:
u2
F, = ma, ----+ mg = /11 L8
= gL v1
$imdi, Aile B noktalar1 arasmda enerji korunumunu yazar1z.
B noktasmm yi.iksekligi 2L oldugundan,
A
~mu~ + 0 = ~mu1+111g(2L)
L = SO cm yan~aplt bir ipin ucuna baglanan m kutlesi, en
alttaki A noktaszndan yatay VA hlZlyla atil1yor. En ustteki B
Yuk~da buldugu~uz v1
ifadesi burada kullantl1rsa, VA hlZI
noktaszndan ge~erken ipin gev$ememesi i~in hangi uA hlZlyla
bulunur:
at1lmaltd1r? u~ = gL + 4gL = SmgL uA = $ii = S m/s

i·Ji.@iii•
111 1 = J kg ve m 2 = 2 kg bloklan surtiinmesiz bir makara-
c;ozum
Bu problemi yine enerji korunumu bagmt1s1rn formel ola-
dan ge~en hafif bir iple birbirlerine baglanm1$lard1r. m 1 kut- rak yaz1p, uzun uzun c;ozebilirdik. Fakat, artik kestirme dii-
lesi surtiinme katsay1s1 µ = 0.4 olan yatay duzlemde k = §iiniip c;ozebilmek gerekir. Bu sistem ba§lang1c;ta hareketsiz
J 00 N/m sabitli bir yaya baglanzrken, m2 kutlesi serbest~e ve yay uzamamJ§ iken, nastl hareket edebiliyor? Tiim bunlar
sarkmaktad1r. Yay normal uzunlugundayken, iki blok serbest m2 ki.itlesinin mgh kadar potansiyel enerji kayb1 sonucudur.
b1rakil1yor. m2 kutlesinin enfazla inecegi h mesafesini hesap- 0 halde, bu enerjiyi yaym potansiyel enerjisi ile siirtiinme
layzn . kuvvetinin yapt1g1 i§ toplarnma e§itlemek yeterlidir:
k
m2gh = &kh 2 + µm 1gh
L _ __ _ m_, _ _ ____.,P l
(111 2kiitlesi h kadar indiginde, yay da h kadar uzar ve m 1
kiitlesi de h kadar yo! alu.)
1112'--f Buradan h yi.iksekligi hesaplamr:
! h
'-~ h= 2(m 2 -µm 1)g = 2(2-0.4x J)x JO =0. m
32
k JOO

i·"'Mii?i (b) Blogun maksimum hlZI ne olur ve bu h1za nerede eri$ir?

c;ozum
Ill
(a) Yaylardan biri ne kadar uzairu§sa, digeri de o kadar SOO§-
ffil§ demektir. 0 halde, bu sistemi (k 1 + k2 ) yay sabitli tek bir
yay gibi dii§iinebiliriz. Blok ba§lang1c;ta x0 kadar uzad1g1 yer-
m = J kg kutleli bir blok surtunmesiz yatay bir duzlemde,
den ilk hizs1z buaktl1yorsa, daha sonraki bir x uzamasmda u
yay sabitleri k 1 = 30 N/m ve k2 = 70 N/m olan iki yaya bir- hlZI enerji korunumundan bulunur:
likte baglanm1$t1r. Ba$lang1~ta yaylar normal uzunlugunda ve
blok dengededir. Blok denge konumundan itibaren, saga dogru 2I k 1Xo2 + 2I k'2Xo2 = 2mu
I 2
+ 2I (k I + k2 ) x 2
Xo = SO cm kadar ~ekilip b1rak1liyor.
(k, + ki)(x~ - x2)
u=
(a) Blok denge konumundan 40 cm uzakliktayken hlZI ne 111
olur? x = 0.4 m ic;in hesap yap1hrsa, u = 3 m/s bulunur.
TEST 91

(b) Yukarda bulunan ifadeye gore, hmn maksimum olmas1 ula§ir. Bu formtilde x = 0 al1mrsa maksimum h1z bulunur:
ic;:in, karekok ic;:indeki (~ - .r2) c;:arpam maksimum olmahdir.
x 0 b a~tan verildigine gore, x en ktic;:tik yani x = 0 olmahdir.
0 halde, blok maksimum h1za denge konumundan gec;:erken

Test
1. Ktitlesi 2 kg olan ve 2 m/ h1zla gitmekte olan bir cismin
9 Bir asansor sabit ruzla yukar1 dogru c;:ekiliyor. Asansor
kinetik enerjisi ne kadard1r? ·
tizerinde yaptlan i§,
(a)2J (b)4J (c) 6 J (d) 8 J
(a) S1fudu.
2. Hangisi yanh§tu? (b) Pozitiftir.
(a) Yola dik kuvvet i§ yapmaz. (c) Negatiftir.
(b) Yola ters kuvvet negatif i§ yapar. (d) Sabittir.
(c) i§, kuvvetin yola paralel bile§eni ile gidilen yolun
c;:arp1rmdu. 10. Duran bir cisim tizerindeki net kuvvetin yapt1g1 i§ 2 ka-
(d) i§, kuvvetin yola dik bile§eni ile gidilen yolun tma c;:tkartlusa, ruz1 kac;: katma c;:tkar?
c;:arp1rmdlf. (a) 1 (b) -fi. (c) 2 (d) 4

3. 4 m/ h1zla giden 2 kg hk cismin kinetik enerjisi ne ka-

11 . Duran bir cisme etkiyen net kuvvetin yapt1g1 i§i kac;: kat
dar dlf?
artumahd1r ki son hm 4 kat artsm?
(a) 4] (b) 8 J (c) 12] (d) 16 J
(a) 2 (b) 4 (c) 8 (d) 16
4. Bir cisme etkiyen net kuvvetin yapt1g1 i~ s1fu ise, a§ag1-
dakilerden hangisi dogrudur? 12. Bir yaym boyunu I cm uzatmak ic;:in 5 J i§ yapmak ge-
(a) Kinetik enerjisi sabit kalu. rekiyorsa, 2 cm uzatmak ic;:in ne kadar i§ yapmak gere-
{b) Potansiyel enerjisi sabit kalu. kir?
(c) Kinetik enerjisi artar, potansiyel enerjisi azahr. (a) 6] (b) 10 J (c) 15] (d) 20 J
(d) Kinetik enerjisi azal1r, potansiyel enerjisi artar.
13. Dtinya'mn ktitle c;:ekim potansiyel enerjisi ic;:in a§ag1da-
5. Bir basit sarkac;: ic;:in hangisi dogrudur?
kilerden hangisi dogrudur?
(a) En tist noktada potansiyel enerji minimum olur.
(b) En tist noktada kinetik enerji maksimum olur. (a) Dtinya merkezinde stf1rd1r.
(c) En alt noktada potansiyel enerji minimum olur. (b) Sonsuzda stf1rd1r.
(d) En alt noktada toplam enerji minimum olur. (c) Dtinya ytizeyinde s1fudir.
(d) Gtine§ merkezinde s1f1rd1r.
6. Bir vine;: I 00 kg ktitleyi 2 m/ s h1zla yukar1 c;:ekebiliyorsa,
gticti ne kadardu? 14. Kinetik enerji ic;:in a§ag1dakilerden hangisi dogrudur?
(a)lkW (b)2kW (c) 3 kW (d) 4 kW (a) Cismin hareket yontine baghdu.
(b) Negatif olabilir.
7. Hangisinin yapt1g1 i§ daha btiytikttir? (c) Daima pozitiftir.
(a) Bir ta§I I 0 N kuvvetle 2 m ta~1yan adam. (d) Her gozlemci ic;:in ayrudu.
(b) Bir ta§I 5 N kuvvetle 3 m ta§1yan adam.
(c) 200 kg hk halteri havada sabit tutabilen halterci.
15. Ki.itle c;:ekim potansiyel enerjisi ic;:in a~ag1dakilerden
(d) 20 kg ktitleyi I m ytiksege c;:tkaran c;:ocuk.
hangisi dogrudur?
8. A~ag1dakilerden hangisi yanh§tu? (a) Uzakligm karesiyle ters orantwd1f.
(a) Korunumlu kuvvetin yapt1g1 i§ yoldan bag1ms1zd1r. (b) Toplam ktitleyle oranttl1du.
(b) Korunumsuz kuvvetin yapt1g1 i§ yola bagunhdu. (c) Uzakhkla ters oranttl1du.
(c) Korunurnlu kuvvet ic;:in potansiyel enerji (d) Ktitleyle ters orant1hd1r.
tanunlanabilir.
(d) Korunumsuz kuvvet ic;:in potansiyel enerji 16. Dtinya etrafmda bir yortingede donen yapay uydunun
tanlfnlanabilir. donme yar1c;:ap1 iki katma c;:tkartl1yor. Potansiyel enerjisi
nas1l degi§ir?
92
(a) 2 kat azalu. (a) Stirttinme kuvveti i§ yapmaz.
(b) 2 kat artar. (b) Normal kuvvet pozitif i§ yapar.
(c) 4 kat azalir. (c) Normal kuvvet negatif i§ yapar.
(d) 4 kat artar. (d) Stirttinme kuvveti negatif i§ yapar.

19. A§ag1dakilerden hangisi yanh§ttr?

17. Bir otomobil yatay bir yo Ida fren yaparak duruyor. Kay-
bettigi kinetik enerji nereye harcanrru§tu? (a) Stirttinme kuvveti korunurnludur.
(b) Yerr;ekimi kuvveti korunurnludur.
(a) Stirtilnme kuvvetinin yaptig1 i§e. (c) Yay kuvveti korunurnludur.
(b) Potansiyel enerji artI§ma. (d) Stirttinme kuvveti korunumsuzdur.
(c) Motorun 1smmasma.
(d) Hepsi. 20. Dtinya r;evresinde iki uydu r1 < r2 yanr;aplarmda don-
mektedirler. Kiltie r;ekim potansiyel enerjisi ir;in a§ag1-
18. Bir ytizeyde kaymakta olan cisim ir;in hangisi dogru- dakilerden hangisi dogrudur?
dur? (a) 1/ 1 < 1/2 (b) 1/1 = 1/2 (c) U1 > 1/2 (d) Hir;biri .

Problemler

5. 1-3 i~ . Kinetik Enerji, Gi.i9 5.6 Durdugu yerden harekete ger;en 2 kg hk bir cismin 5 m
uzakta hm 8 m/s oluyor. Bu cisme uygulanan net kuvvet ve
yapt1g1 i§ ne kadardtr? [C: 12.8 ve 641.]
5. 7 Bir sahra topunun narnlu uzunlugu 6 m dir. 20 kg ltk
bir mermi ate§lendiginde topu 200 m/s h1zla terkediyor. (a)
Merminin kinetik enerjisi ne kadardir? (b) Narnlu ir;inde topa
Sm
F, etkiyen net kuvvetin yapt1g1 i§ ne kadardu? (c) Narnlu ir;inde
Problem 5.1 mermiye etkiyen ortalama kuvvet ne kadard1r?
5.1 ~ekildeki kuvvetlerin 5 m yatay yo! boyunca yaptiklan [C: (a) 400 kJ , (b) 400 kJ , (c) 67 kN .]
i§lerihesaplaym. [C: 43 1, -18J, 0.) 5.8 60 kg ktitleli bir sporcu I 0 111 uzunluktaki halata 20 s
5.2 Ag1rhg1 W = I 0 N olan bir blok, 37° egimli bir dtiz- de tirmamyor. Sporcunun gi.ictini.i watt ve beygir gi.icti cin-
lemden yukan yonde, egik dtizleme paralel F = 9 N luk sinden hesaplaym. [C: 300 W , 0.4 HP .]
kuvvetle, sabit h1zla 2 m kadar r;ekiliyor. (a) F kuvvetinin 5.9 Bir otomobilin motoru I 00 HP gticti kullanarak otomo-
yaptig1 i§, (b) Yerr;ekimi kuvvetinin yapt1g1 i§, (c) Si.irttinme bili sabit 72 km/saal h1z1yla goti.irebilmektedir. Otomobilin
kuvvetinin yapt1g1 i§ ne kadar olur? r;eki§ kuvveti 1400 N olduguna gore, motor gtictintin yi.izde
[C: (a) 181 , (b) - 121, (c) -61.) kar;1 stirttinme ve hava direncine gitmektedir? [C: % 62 .]
F(x)
5.4 Potansiyel Enerji
4N
Ill

•I •

-J
x (m)
r
16m

l 2
I
/' •4
7!111
12 m

1
Problem 5.3
5.3 ~ekildeki degi§ken F(x) kuvvetinin yaptig1 i§i bulun. Problem 5.10
5.10 m = 3 kg hk ktitlenin §ekilde gosterilen 1,2,3,4 nokta-
[C: 4.5 J .]
lannda yerr;ekimi potansiyel enerjisini hesaplaym. (S1fir di.i-
5.4 Bir cisme etkiyen degi§ken kuvvet:
2
zeyini nerede ald1gmm belirtin.)
F(x) = 6x - 2x (newton)
[C: S1fir dtizeyi yerde ser;ilirse: 480, 0, 360, 2101 .]
olarak veriliyor. Bu kuvvetin x : [0, 5 m] aral1gmda yapt1g1
5.11 Tavana bagh bir yaym normal uzunlugu I m dir. Bu ya-
i§i hesaplaym. [C: 225 J .)
ym serbest ucuna 200 g bir ki.itle asild.tgmda boyu I 05 cm
5.5 Bir yay1 I 0 cm uzatmak i<;:in 5 J i§ yap1hyor. Bunun i.ize- oluyor. (a) Yay sabitini hesaplaym. (b) Bu yaym potansiyel
rine 30 cm daha uzatmak ir;in ne kadar i§ yap1hr? enerjisi 5 J oldugunda boyu ne kadar uzam1§ olur?
[C: 80 J .] [C: (a) 40 / m , (b) 50cm.]
PROBLEMLER 93
5.12 TURKSAT 3A uydusunun ki.itlesi 3 ton olup, 2008 y1-
hnda Di.in ya yi.izeyinden 36 000 km yi.iksekte bir yori.ingeye
yerle§tirilmi§tir. Bu uyduyu o yi.ikseklige c;1karabilmek ic;in
gerekli enerji ne kadardu? (GM 0 = 4 x I 0 14 m3 /kg . s2 ve
Ro=6400km degerlerini kullamn .) [C: 1.6 x 10 11 J.]

5.5 Enerji Korunumu Yasas1

Problem 5.17
5.17 ~ekildeki si.irti.inmesiz rayh bir pistin bir lasrru Ryan-
c;aph c;ember §eklinde bi.iki.ilmi.i§ti.ir. /11 ki.itleli bir blok raym
bir ucundan h yi.ikseklikte b1rakthyor. Blok en az hangi h
yi.iksekliginden bualalmalid1r ki c;emberin tepe noktasmda
Problem 5.13 raydan aynlmadan donebilsin? (Yol gosterme: Tepe nokta-
5.13 ~ekildeki 37° egirnli si.irti.inmesiz di.izlem i.izerindeki smda raym normal tepki kuvvetinin minimum degeri ne ol-
m1 = I kg ki.itlesi, si.irti.inmesiz bir makaradan gec;en iple malid1r?) [C: h = 5R/ 2 .]
1112 = 2 kg ki.itlesine baglanm1§tlr. Ba~lang1c;ta m 2 ki.itlesi k
yerden 3 m yi.iksekten serbest b1raktl1yor. 111 2 ki.itlesi yere '------- - --
hangi h1zla ula§1r? [C: 5.3 m/s.] - - o.... . . .
.... ....
''
2m ' \

Problem 5.14
5.14 ~ekildeki 30° egimli ve si.irti.inme katsay1s1 µ = 0.5
olan bir di.izlernin alt ucundan /11 ki.itleli bir blok 5 m/s h1zla
f1rlat1hyor. Duruncaya kadar egik di.izlem boyunca ne kadar
yo! alir? (Not: m ki.itlesi hesap sonunda sadele§ecektir.)
[C: l.34m.]
Problem 5.18
5.18 Si.irti.inmesiz bir masa i.izerine tespit edilrni§ olan bir
yayla s1la§tmlan topun uc;arak, yerde masanm ucundan 2 m
uzaklikta bir kabm ic;ine isabet etmesi isteniyor. Birinci de-
nemede yay 20 s1la§tmld1gmda top kaptan 40 cm one di.i-
§i.iyor. ikinci denemede topun kaba isabet etmesi ic;in yay ne
kadar sik1§tmlmal1du? (Yol gosterme: Yatay at1§ problemini
c;ozmeye gerek yoktur. Her iki at1§ta da topun uc;u§ zamam

-
2 kg aym olacakt1r.) [C: 25 cm .]

-- -- ---r··- ......
A

l / Cf
k
,,' 180 cm
-.,

-
I .Sm
~; ~~3f ............ !....
l B
Problem 5.15
0.45 m
!
k

Problem 5.19
5.15 ~ekildeki si.irti.inmesiz ABC yolunda C den sonra k =
5.19 Yay sabiti k = 500N/m olan bir yayh tabanca 50g
200 N/m sabitli bir yay tespit edilrni§tir. Ki.itlesi 2 kg olan
lik merrniler atabilmektedir. Bu tabancanm yatayla 37° ac;1
bir blok A noktasmdan ilk h1zs1z b1rakthyor. (a) Blogun B ve
altmda gonderdigi bir merminin 180 cm maksimum yi.iksek-
C noktalarmdaki h1zlar1 ne olur? (b) Blok yay1 en fazla ne
lige eri§tigi gozlenmektedir. (a) Merminin ilk hJZJm, (b) Yaym
kadar soo§tuu? [C: (a) v8 = 6, vc = 5 m/s, (b) x = 0.5 m .]
s1k1§ma miktar1m bulun. [C: (a) IOm/s , (b) 0.l m]

Problem 5.16
5.16 37° egirnli ve si.irti.inme katsay1S1 µ = 0.4 olan bir
di.izlemin alt ucuna k = 200 N/m sabitli bir yay tespit edil-
mi§tir. m = I kg ki.itleli bir blok di.izlernin A noktasmdan,
a§ag1 yonde 5 m/s hJZJyla fulatillyor. Yaym B serbest ucu
AB= 2 m uzaktadu. (a) Blok yaym serbest ucuna hangi h1zla
c;arpar? (b) Yay1 en fazla ne kadar stkt§tmr, yani BC = x ne
kadardu? [C: (a) 6 m/ , (b) 0.44 m .]
.
Problem 5.20
5.20 R yar1c;aph si.irti.inmesiz bir ki.ire yi.izeyinin tepe nok-
tasma buaktlan bir bilya yi.izeyden a§ag1 kaymaya ba§hyor.
Hangi (} ac;1smda yi.izeyi terkeder? (Yol gosterme: Yi.izeyi
terkettigi yerde normal tepki kuvveti s1f1r olur. Merkezcil
kuvvet ise aguhgm merkeze yonelik bile§enidir.)
[C: cos(} = 2/ 3, (} = 48 .]