Modyul sa Litr 101

MGA NILALAMAN

PAUNANG SALITA

I. Batayang Kaalaman sa Panunuring Pampanitikan 1

Panitikan at Kahalagahan Nito
Mga Sangay ng Panunuring Pampanitikan
Mga Halimbawa sa Bawat Sangay
Mga Bahagi ng ng Panunuring Pampanitikan
Mga Pakinabang sa Panunuring Pampanitikan
Katangian ng Mahusay na Kritiko sa Panitikan
Mga Kritikong Pilipino at Banyaga
Gawain

II. Panitikan Hinggil sa Kahirapan 47

Mga Isyung Panlipunan
Mga Sangkap ng Kahirapan
Ang Limang Malalaki ni Phil Bartle, PhD
Isinalin ni Dionisio R. Vitan III
PARALEGAL AT MARALITA
Sanaysay ni Gregorio V. Bituin Jr. BACLARAN
Tula ni Edelio De los Santos
Paano natin ipapaliwanag ang kahirapan sa Pilipinas?
Akda ni Philip Emmanuel Penaflor, PhD

III. Panitikan Hinggil sa Karapatang Pantao 79

Kahulugan at Kahalagahan ng Karapatang Pantao
Historikal ng Pag-unlad ng Konsepto ng Karapatang Pantao Klasipikasyon,
Katangian at Uri ng Karapatang Pantao
Mga Artikulo sa Saligang-Batas ng Pilipinas na Kumikilala sa Karapatang Pantao
Mga Hakbang Upang Mabigyang Proteksyon Laban sa Mga Paglabag sa Karapatang
Pantao
Barya (Sanaysay)
Nakalathala sa Daloy Dalumat, Paggalang sa Karapatang Pantao (tula) ni
Charlene L. Lizardo
ITO ANG GUSTO KO! (Awit) ni Francis Magalona

IV. Panitikan Hinggil sa Isyung Pangmanggagawa, Pangmagsasaka, at

Pambansa 128
Kahalagahan ng Manggagawa at Magsasaka sa Bansa
Mga Batas na Nagtatanggol sa Karapatan ng mga Manggagawa at Magsasaka
Pagsusuri ng Tula: Paunang Kaalaman
Ang Manunulat
i
Ang Akdang Tula: Di na Ako Makahahabi ng Tula ni Rogelio L. Ordonez
Pagtatayang Gawain: Pagsusuri ng Tula gamit ang Sosyolohikal na Pagdulog
Pagsusuri ng mga akda ukol sa Kasalukuyang Isyung Panlipunan

V. Panitikan Hinggil sa Isyung Pangkasarian 136

Paglilinaw sa Ilang Mga Terminolohiyang Pangkasarian
Paglilinaw sa Mga Isyu: LGBT, SOGIE, at iba pa
Mga Espisipikong Isyu at Batas Pangkasarian
Mga Halimbawa ng Panitikan na may mga Isyung Pangkasarian

VI. Panitikan Hinggil sa Sitwasyon ng mga Pangkat Minorya 159

Pag-unawa sa Sitwasyon ng Pangkat Minorya Mga Batas na Nagtatanggol sa
Karapatan ng mga Manggagawa at Magsasaka
Pagsusuri ng Tula para sa Lumad: Pagsubang sa Adlaw - Hikbi ng Anak ng Isang
Bayani ni Shella Abayon
Pagtatayang Gawain: Pagsusuri ng Tula gamit ang
Sikolohikal na Pagdulog
Pagsusuri ng akda ukol sa Kasalukuyang Isyung Panlipunan

VII. Panitikan Hinggil sa Diaspora/Migrasyon 168

Iba‘t – Ibang Epekto at Dahilan ng Migrasyon
Bayan Ko(Awit) ni: Jose Corazon De Jesus
SA PAMILIHAN NG PUSO (Tula) ni: Jose Corazon De Jesus

ii
PAUNANG SALITA

Ang SOSYEDAD at LITERATURA o PANITIKANG PANLIPUNAN ay isang kurso sa

pag-aaral at paglikha ng panitikang Filipino na nagtuturo sa mga mag-aaral na bigyang-
tuon ang bahagi nila sa kabuluhang panlipunan sa pamamagitan ng mga tekstong
literari sa iba‘t ibang bahagi ng kasaysayan ng bansang Pilipinas. Tumutulong ang
kursong ito na mabuksan ang kaisipan ng mga mag-aaral sa mga isyung panlipunan na
tinalakay ng mga akdang Filipino tulad ng kahirapan, malawak na agwat ng
mayayaman at mahirap, reporma sa lupa, globalisasyon, pagsasamantala sa mga
manggagawa, karapatang pantao, isyung pangkasarian, sitwasyon ng mga pangkat
minorya at/o marhinalisado, at iba pa.
Nilalayon ng kursong ito na maipaliwanag ang sanhi at bunga ng mga suliraning
panlipunan sa pamamagitan ng mga makabuluhang akdang pampanitikan; matukoy
ang mga mapagkakatiwalaan, makabuluhan at kapaki-pakinabang na sanggunian sa
panunuring pampanitikan; matukoy ang mga katangian ng mahusay na akdang
pampanitikan na may kabuluhang panlipunan; at maibuod ang mahahalagang
pangyayari at/o kaisipan sa akdang binasa. Inaasahan din sa pag-aaral ng araling ito na
makasulat ng akademikong papel na nagsusuri sa kabuluhang panlipunan ng isang
akdang pampanitikan.; makasulat ng sariling akdang pampanitikan na tumatalakay sa
isang suliraning panlipunan; mapalalim ang pagpapahalaga sa sariling panitikan;
maisaalang-alang ang kultura at iba pang aspektong panlipunan sa pagsasagawa ng
pananaliksik; mapahalagahan ang dinamikong ugnayan ng panlipunan realidad at ng
panitikan; at higit sa lahat ay makapag-ambag sa pagtataguyod ng wikang Filipino
bilang wika ng panitikang pambansa na nakaugat sa realidad ng buhay at mga
pangarap ng mga mamamayang Pilipino.
Ang kursong ito ay ituturo gamit ang Synchronous at Asynchronous Learning
kung saan pinagsama ang teknolohiya at mga materyales sa pagkatuto. Ang modyul na
ito ay may sinunod na pamantayan ng nilalaman:
A. Ang Panimula . Ito ay maikling pangungusap na kaligiran na nanghihikayat at
nagpapasigla sa mga mababasa sa pag-aaral ng mga paksang-aralin.

iii
 B. Inaasahang Resulta ng Pagkatuto. Ito ay tumutukoy sa kung ano ang dapat
maabot ng mga mag-aaral pagkatapos ng kurso at kung paano maipararating
ang inaasahang resulta ng pagkatuto. Ito ay nakaayon sa inaprubahang
silabus ng Sosyedad at Literatura (Litr 101).
C. Pagtataya. Ito ay ang eksaminasyon na nagtataya ng natutunan ng mga mag-
aaral sa katapusan ng bawat modyul o aralin. Bawat modyul ay nagsusukat
ng inaasahang resulta ng pagkatuto. Ito rin ay naglalayon na sukatin ang
kanilang paunang kaalaamn, palakasin pa ang nalalaman nan g mga mag-
aaral, at ipamalas ito. Maaari itong gawin sa Asynchronous na paraan.

Sa pangkalahatan, ang modyul na ito ay binuo upang maging possible ang pag-
aaral ng mga estudyante kahit sa panahon ng pandemya na kung saan ang face to face
learning ay hindi possible kaya distance/ flexible/blended learning ang gagawin. Sa
pamamagitan nito ang kalidad ng edukasyon o pagkatuto ay patuloy na makakamtan at
mararanasan ng bawat mag-aaral.

iv
ARALIN 1: PANUNURING PAMPANITIKAN

Ang kabanatang ito ay tumatalakay sa panunuring pampanitikan bilang isang

mahalagang gawain ng mga mag-aaral sa kolehiyo.

Mga inaasahan:

1. Malinang muli ang pag-unawa ukol sa panitikan at kahalagahan nito at

mabigyang-linaw ang usapin sa panunuring pampanitikan;

2. Matalakay ang iba‘t-ibang sangay at dulog ng panunuring pampanitikan;

3. Maiugnay ang mga dulog pampanitikan sa pag-aanalisa ng iba‘t-ibang akda;

4. Maituring ang mga bahagi ng panunuring pampanitikan at mailapat sa pag-

aanalisa ng mga akda;

5. Mabigyang-halaga ang mga pakinabang sa panunuring pampanitikan;

6. Makita ang mga angking katangian ng mahusay na kritiko sa panitikan; at

7. Mapahalagahan ang mga kinilalang kritikong Pilipino at banyaga.

PAGTALAKAY:

Ang Panunuring Pampanitikan ay isang malalim na pag-aaral, pagtalakay,

pagpapaliwanag at paghimay ng mga akdang pampanitikan sa pamamagitan ng
paglalapat ng ibat‘ ibang dulog ng kritisismo para sa mabisang pag-unawa sa mga
malikhaing manunulat at mga katha.

Sa pagsusuri, kinakailangan ang lubos na kaalaman sa kathang sinusuri tulad ng

buong nilalaman ng akda, paraan ng pagkakabuo nito at ang ginamit ng awtor na
pamamaraan o istilo. Kinakailangan ding ang manunuri ay may opinyong bunga ng
obhektibong pananaw laban man o katig sa katha, kaya mahalagang siya ay maging
matapat.

1
Ano ang panitikan?

Nanggaling ang salitang panitikan mula sa ‗pang|titik|an‘ , kung saan ikinabit ang
unlaping ―pang‖ at hulaping ―-an‖ sa salitang ugat na titik. Ang may-bahid kanluraning
salitang literatura ang isa pang katawagan para sa larangan ng panitikan.Nagmula ang
salitang literatura sa salitang Latin-littera- na nangangahulugang"titik".

Nagpapahayag ito ng damdamin at karanasan ng isang bansa na nasusulat na

makahulugan, maganda at masining na paglalahad. Masasalamin ito ayon sa
ideya,damdamin at isipan ng tao tulad ng pag-ibig, kaligayahan, kalungkutan,
galit,pagka-awa, paghihiganti at iba pa.Nagsasalaysay ng buhay, pamumuhay, lipunan,
pamahalaan,pananampalataya at mga karanasang kaugnay ng iba't ibang uri ng
damdamingtulad ng pag-ibig, kaligayahan, kalungkutan, pag-asa, pagkapoot,
paghihiganti,pagkasuklam, sindak at pangamba.Ang kasaysayan ng panitikan ay
nahahalintulad sa kasaysayan ng isangbagay lahi o bansa.

May iba‘t ibang mga manunulat at mga dalubahasang Pilipino ang nagbigay ng
kahulugan sa panitikan ayon sa kanilang pananaw bilang mamamayan ngPilipinas.
Kabilang sa mga ito sina Joey Arrogante, Zeus Salazar, at Patronicio V.Villafuerte, bukod
pa sa iba.

Noong 1983, para kay Arrogante, ―ang panitikan ay isang talaan ng buhay ang
panitikan kung saan nagsisiwalat ang isang tao ng mga bagay na kaugnay ng napupuna
niyang kulay ng buhay at buhay sa kanyang daigdig na kinabibilangan. Ginagawa ito ng
isang tao sa pamamagitan ng malikhaing pamamaraan‖.

Noong 1995, inilarawan ni Salazar ang panitikan bilang, ―isang lakas na

nagpapagalaw sa lipunan. Dinagdag pa niyang isa itong kasangkapang
makapangyarihan na maaaring magpalaya sa isang ideyang nagpupumiglas upang
makawala. Para sa kanya, isa rin itong kakaibang karanasang pantaong natatangi sa
sangkatauhan‖.

2
 May dalawang pangunahing layunin ang panitikan. Una, maipakita ang relidad at
katotohanan; at pangalawa, makalikha ng isa pang daigdig na taliwas sa katotohanan.

Mga uri ng panitikan:

 kathang-isip (Ingles: fiction)

 hindi kathang-isip (Ingles:non-fiction)

Dalawang pangunahing anyo ang panitikan:

1. Tuluyan o Prosa (Ingles: prose) - maluwang na pagsasama-sama ng mga

salita sa loob ng pangungusap. Ito ay nasusulat sa karaniwang takbo ng
pangungusap o pagpapahayag.
Hal: alamat, anekdota, nobela,, pabula, parabola, maikling kwento, dula ,
sanaysay, talambuhay, talumpati, balita, kwentong bayan.
2. Patula o panulaan (Ingles: poetry) - pagbubuo ng pangungusap sa
pamamagitan ng salitang binibilang na pantig sa taludtod na pinagtugma-tugma,
at nagpapahayag din ng mga salitang binibilang ang mga pantig at pagtutugma-
tugma ng mga dulo ng mga taludtod sa isang saknong.
Hal: tulang pasalaysay, awit, korido at kantahin, epiko, balad, salawikain, butong
at tanaga.

Kahalagahan ng Panitikan:

Malaki ang naitutulong ng pantikan sa ating mga indibidwal na buhay, at sa buhay

ng ating lipunan.

 Unang-una, nagbibigay ang panitikan ng isang magandang pagtakas sa realidad at

ibinabahagi nito ang isang uri ng libangan para sa mga tao.

 Ikalawa, nagkakaroon ng malaking tulong ang panitikan sa paghulma ng lipunan

dahil tintulungan nito ang mga mamamayan na bumuo ng opinyon sa mundo at
kwestiyonin ang kasalukuyang sistema.

3
 Ikatlo, ang panitikan ay nagsasalamin sa kulturang pinagmulan nito. Dahil dito,
nagiging isang magandang kasangkapan ang panitikan upang masalamin ang
kultura at pamumuhay ng pangkasalukuyang lipunan upang mas maitindihan ito ng
mga susunod na henerasyon.

 Isa itong uri ng mahalagang panlunas na tumutulong sa mga tao upang

makapagplano ng sari-sariling mga buhay, upang matugunan ang kanilang mga
suliranin, at upang maunawaan ang diwa ng kalikasan ng pagiging makatao

Mga Sangay mg Panunuring Pampanitikan:

Ang unang sangay ay ang Pagdulog na may apat na uri:

1. Pormalistiko o pang-anyo - isinilang noong 1910 at yumabong noong dekada

50 at 60, ang teoryang ito ay may pananaw na ang akda o teksto ay dapat suriin
at pahalagahan kung ibig talagang masukat ang kagandahan ng akda. Ang
pagbibigay pansin sa anyo ng panitikan at ang pisikal na katangian ng akda ang
pinakaubod ng pagdulog na ito.
Ang tunguhin ng pananaw na ito ay matukoy ang sumusunod:
 Nilalaman
 Kaanyuan o kayarian
 Paraan ng pagkakasulat ng akda

Sa pananaw na ito ay hindi lamang mahalaga ang pagbabalangkas kundi

ang pagsusuri na ring ginamit. Sa pagtalakay ng akda, dapat ang mailantad lahat
ng mahahalagang bagay mula sa simula patungo sa iba‘t-ibang elementong
magkakaugnay hanggang sa katapusan. Dapat makita kung may ironi o
paradoks o may kalabuan o may iba pang elemento sa akda. Kung makikita ang
mga elementong ito, masasabing mahusay ang akda. Binibigyang atensiyon din
ang salita o bokabularyo at ang kaibahan ng mga salitang pampanitikan sa pang
araw-araw na salita.

4
 Sinasabing hindi mahalaga sa pag-unawa sa akda ang kontekstong
panlipunan, pangkasaysayan o ang panahong isinulat ang akda, hindi
binibigyang halaga sa pagsusuri ang kaligiran ng isang akda kundi ang paraan ng
pagkakasulat nito.

Mga Halimbawang Akda:

 ―Mga pusoongg sugatan‖ ni Guillermo Holandez

 ―Manika‖ ni Cirioo Panganiban
 ―Uhaw ang Tigang na Lupa‖ ni Liwayway Arceo
 ―Ako‘y si Bukid‖ ni Lope K. Santos
 ―San ang Lakad mo Ngayon, Ma? Ni Liwayway Arceo

2. Moralistiko - Gamit ang pagdulog-moralistiko, itinuturing na ang mga

akdang pampanitikan ay may layuning magbigay-aral sa mga mambabasa.

- sinusuri ang pagpapahalagang ginamit.

- Masasabing ang pagdulog na ito ay ekstensyon ng pagdulog-humanismo

dahil sa pagbibigay-halaga ng mga humanista sa pagpapanatili ng
integridad at dignidad ng tao bilang nilalang na may isip.Isa sa mga
impluwensyal na kritiko na nagbigay ng malaking pagpapahalaga sa
pagdulog-moralistiko ay si Horace. Ayon sa kanya, may dalawang bagay
na naibibigay ang tula (akda) – ang dulce o ang aliw at kaligayahang
naipadarama ng akda; at utile o ang aral at kaalamang naibibigay ng
akda. Masasabi, kung gayon, na pangunahing tungkuling dapat gampanan
ng mga manunulat sa pagdulog-moralistiko ay ang magbigay-aliw,
magsilbing guro at tagapangaral sa kanyang lipunan.

- Sa panahon ng katutubo, maituturing na mga akdang moralistiko ang

mga salawikain, kasabihan, pabula, ilang alamat at iba pang mga
kwentong bayan.Sa panahon ng Kastila, naglitawan ang mga akdang
tungkol sa buhay ng mga santo‘t santa. Kilala rin ang Florante at Laura ni

5
 Francisco Balagtas sa taglay nitong matatayog na mga kaisipang
moralistiko.

Mga Halimbawa ng Akda:

 ―Lalaki sa Dilim‖ ni Benjamin C. Pascual

 ―Liwanag at Dilim‖ ni Emilio Jacinto
 ―Ibig kong Makita‖ ni Benigno R. Ramos
 ―Florante at Laura‖ ni Francisco Balagtas

Liwanag at Dilim 2- ang Ningning at ang Liwanag

Ika-2 paksa sa mahabang sanaysay na Liwanag at Dilim

Ang ningning ay nakasisilaw at nakasisira ng paningin.

Ang liwanag ay kinakailangan ng mata, upang mapagwari ang buong katunayan

ng mga bagay-bagay.

Ang bubog kung tinatamaan ng nag-aapoy na sikat ng araw ay nagniningning;

ngunit sumusugat sa kamay ng nagaganyak na dumampot.

Ang ningning ay maraya.

Ating hanapin ang liwanag, tayo‘y huwag mabighani sa ningning. Sa katunayan

ng masamang naugalian. Nagdaraan ang isang karwaheng maningning na hinihila.

Ang kabayong matulin. Nagdaraan ang isang maralita na nagkakang hihirap sa

pinapasan?Tayo‘y mapapangiti at isasaloob: Saan kaya ninakaw? Datapwa‘y maliwanag
nating nakikita sa pawis ng kanyang noo at sa hapo ng kanyang katawan na siya‘y
nabubuhay sa sipag at kapagalang tunay.

Ay! Sa ating pag-uga-ugali ay lubhang nangapit ang pagsamba sa ningning at

pagtakwil sa liwanag. Ito na nga ang dahilang isa pa na kung kaya ang tao at ang mga
bayan ay namumuhay sa hinagpis at dalita.

6
 Ito na nga ang dahilan na kung kaya ang mga loob na inaakay ng kapalaluan at
ng kasakiman ay nagpupumilit na lumitaw na maningnin, lalong lalo na nga ang mga
hari at mga Pinuno na pinagkatiwalaan ng sa ikagiginhawa ng kanilang mga kampon, at
walang ibang nasa kundi ang mamalagi sa kapangyarihan sukdulang ikainis at ikamatay
ng Bayan na nagbigay sa kanila ng kapangyarihang ito.

Tayo‘y mapagsampalataya sa ningning; huwag nating pagtakhan na ang ibig

mabuhay sa dugo ng ating mga ugat ay magbalatkayo ng maningning.

Ay! Kung ang ating dinudulugan at hinahainan ng puspos na galang ay ang

maliwanag at magandang asal at matapat na loob, ang kahit sino ay walang
magpapaningning pagkat di natin pahahalagahan, at ang mga isip at akalang ano pa
man ay hindi hihiwalay sa maliwanag na banal na landas ng katwira.

Ang kaliluhan at ang katampalasanan ay humahanap ng ningning upang huwag

mapagmalas ng mga matang tumatanghal ang kanilang kapangitan; ngunit ang
kagalingan at ang pag-ibig na dalisay ay hubad, mahinhin, at maliwanag na
napatatanaw sa paningin.

Ang lumipas na pinapanginoon ng Tagalog ay labis na nagpapatunay ng

katotohanan nito. Mapalad ang araw na liwanag!

Ay! Ang anak n bayan, ang kapatid ko, ay matututo kaya na kumuhang
halimbawa at lakas sa pinagdaanang mga hirap at binatang mga kaapihan?

LALAKI SA DILIM (buod ng nobela)

Nagsimula ang kwento sa isang lalaking nagngangalangRafael Cuevas. Isang

espesyalista sa mata. Nakagawa siya ng isangmalagim na krimen ng gabing bigyan siya
ng Stag party ngkanyang mga kaibigan bago pa man siya makasal kay Margarita,isang
opera singer. Nagawa niyang gahasain ang babaingkahaghabaghabag ang kalagayan.
Isang bulag at maralita angkanyang ninakawan ng kabirhinan. Dahil hindi makakita ang
hindi nakilala ang kanyang boses ay ―ligtas‖ siya sa kanyang kasalanan.

7
 Walang ebidensyang makapagpapatunay.Bilang paghuhugas at paglilinis niya ng
konsensiya sa nagawaniyang kasalanan kay Ligaya, ang babaeng kanyang
ginahasa,binigyan niya ito ng P50, 000.00 kasama ang liham na nagsasabingsakanya
din magpagamot ng mata upang masingil lamang ngkaunti upang hindi makahalata.
Nagbunga ang kanyangnagawang kasalan kay Ligaya na nagkataong isinunod sa
kanyangpangalan bilang pagtanaw ng babae sa kanyang nagawangkabutihan. Naging
inaanak niya rin ang bata sa binyag. Ninong siyang kanyang sariling anak.

Sa kanilang pagsasama ni Margarita ay nagkaroon ito ng lover at ito ay si Nick.

Ang kanyang kaibigan. Nagkaroon ng lama tangkanilang samahan na humatong din sa
hiwalayan. Ang napang-asawa niyang si Margarita ay isang modernong babae.
TotallyAmericanized, sabi nga sa nobela. Para kay Margarita ayos lang namagkaroon
siya ng lover at gayon din si Rafael basta magkaroonlang sila ng pagkakaintinihan ni
Rafael at maging totoo sa isa‟t isa. Isang araw habang nagbabasa ng pahayagan si
Rafael aygumulantang sakanya ang isang balitang napatay si Margarita atNick sa isang
otel ng isang babaeng nasa 29 ayos. Ito ay si Marinaang asawa ni Nick na matagal ng
nagtitiis sa mga kabulastugan ngasawa hanggang sa umabot na sa sukdulan at
makapatay ito.Sa huli ay nagawa rin niyang aminin kay Ligaya at Aling Selaang ina ni
Ligaya na siya ang lalaki sa dilim na noon ay bumaboy sakatawan ni Ligaya. Malinaw
kay Rafael na papakasalan niya si Ligaya.

3. Sikolohikal - Ang sikolohikal na pagdulog ay nagpapakita ng isang ekspresibong

pananaw.

- Ang layunin na nais ipabatid ng panitikan na sinusuri ay ang ipaliwanag sa

pamamaitan ng pagpapakiita ng mga salik sa pagbuo ng naturang pag-uugali,
paniniwala, pananaw,, pagkatao sa isang tauhan sa kaanyang akda.

- Ipinalalagay sa pananaw na ito na ang akdang pampanitikan ay nagsisiwalat ng

isip, damdamin, at personalidad ng may-akda. Kung gayon, inaanalisa sa
pagdulog-sikolohikal ang ugnayan ng may-akda at ng kanyang akda. Upang

8
 maisakatuparan ito, tulad sa bayograpikal na pagdulog, kailangang may
kaalaman ang mambabasa sa buhay ng may-akda.

Mga Halimbawang Akda:

 ―Amerikanisasyon ng isang Pilipino‖ ni Ponciano Pineda

 ―Maling Edukasyon sa Kolehiyo‖ ni Jorge Bocobo
 ―Sa Pula, Sa Puti‖ ni Francisco Soc Rodrigo
 ―Ang Ama‖ ni Mauro R. Avena
 ―Taguan‖ ni Rolando Bernales
 ―Aswang‖ ni Isabel Sabullen
 ―Bahay na Pawid‖
 ―Labi sa Bulawan‖ ni Magdalena Jalandoni

4. Sosyolohikal-panlipunan - Sa pagdulog sosyolohikal, tinitingnan ang akda bilang

produkto ng kamalayang panlipunan ng may-akda, kung gayon, ang kaalaman tungkol
sa kaganapang panlipunan ang pinahahalagahan dito. Ang tao ay bahagi ng mga
institusyong panlipunan na likha rin ng tao – pamilya, simbahan, edukasyon, batas,
pulitika, kultura, at ekonomiya. Ang mga institusyong ito ang humuhubog sa pagkatao
ng isang indibidwal, kaya sa pagdulog na ito, sinusuri kung paanong ang isang
indibidwal ay nahubog o hinubog ng mga institusyong ito.

Sa madaling sabi, ang ugnayan ng lipunan at tauhan ang pokus ng pagdulog na

ito.

Mga Halimbawa ng Akda:

 ―Aloha‖ ni Deogracias Rosario

 ―Ang Igorota sa Baguio‖ ni Fausto Galauran
 ―Walang Sugat‖ ni Severino Reyes
 ―Anak ng Dagat‖ ni Patricio Mariano
 ―Kasalan sa Nayon‖ ni Eleuterio Fojas
 ―Impeng Negro‖ ni Rogelio Sikat

9
  ―Landas sa Bahaghari‖ ni Benjamin Pascual
 ―Bangkang Papel‖ ni Genoveva Edroza Matute
 ―Ang Kalupi‖ ni Benjamin P. Pascual
 ―Parusa‖ ni Genoveva Edroza Matute
 ―Sa mga kuko ng Liwanag‖ ni Edgardo M. Reyes

Ang pagdulog na ito ay tumutuloy sa pagsusuri ng relasyon ng tao sa lipunan, sa

pulitika, relihiyon, at paghahanapbuhay. Maaring magamit ang gabay na ito sa
pagsusuri:

1. Ano ang relasyon sa isat-isa ng mga karakter at ng lipunan?

2. Nagpapahayag ba ang akda ng isyung panlipunan tulad ng lahi, kasarian, at uri?
3. Paano nahuhubog ng pwersang panlipunan ang relasyon sa isa‘t-isa ng mga
grupo o mga uri ng tao sa akda? Sino ang may kapangyarihan, at sino ang hindi?
Bakit?
4. Paano nasasalamin sa akda ang pinakananasang abutin ng isang Pilipino?
5. Ano ang sinasabi ng akda sa ekonomiya at sosyal na kapangyarihan? Sino ang
mayroon nito at sino ang wala? Meron bang kumikiling sa paniniwala ni Karl
Marx?
6. Nagsasaad ba ang akda ng isyu sa pang-abuso sa ekonomiya? Ano ang
ginagampanan ng pera?
7. Paano natutukoy ng kalagayang panlipunan ang direksiyon ng buhay ng mga
karakter?
8. Hinahamon ba o binibigyang kasiguraduhan ng akda ang kaayusang panlipunan
na inilalarawan nito?
9. Mapapansin ba na ang ppakikibaka ng karakter ay simbolo ng mas malaking
grupong pakikibaka?
10. Meron ba sa mga karakter na kumakatawan sa uri ng gobyerno tulad ng
diktatorya, komunismo, at sosyalista?

10
 Sa Kabanata 22 “Liwanag at Dilim”, inilarawan ang paraan ng paghahanda ng
pista ng San Diego, mga palagay at sabi-sabi na kumalattungkol sa kapitan, tinyente
mayor, at sa mga kabataan. Makikita dito ang ugali ng mga Pilipino sa tsismis. Pinag-
usapan din ang pagdating ni Maria Clara at Tiya Isabel. Sa kabanata ring ito ay ipinakita
ang pagbabago ng kilos at anyo ni Padre Salvi buhat ng dumating si Maria Clara ayon
sa mgamanang. Inilarawan ang lihim na pagnanasa ni Padre Salvi kay Maria Clara. Sa
bahaging ito ng kabanata ay ipinakita na ang mga pari ay tao rin namarupok. Si Padre
Salvi ay halimbawa ng pari na mahina sa tukso. Ipinkita ni Rizal na miski alagad ng
Diyos ay banal at malinis gaya ng pagtingin ngmga tao bagkus ito ay mayroon pa rin
silang mga kahinaan na dapat lutasin.

Sa Kabanata 23 “Ang Pangingisda” ay inilarawan ang mga babae na

nagtatawanan at nagkukuwentuhan. Nang madatnan ng mgakalalakihan ay biglang
tumahimik at naging pormal. Ipinakikita dito ang dapat na maging asal at gawi ng mga
kababaihan sa lipunan ay magingtahimik, mahinhin, mahiyain lalo na sa harap ng
kalalakihan. Ipinakita dito ang patriyarkal na lipunan na ginagalawan ng mga
kababaihan. Angsimpleng buhay ng mga mamamayan ay detalyadong inilarawan tulad
ng mga pagkain na inihanda.

Ang Kabanata 26 “Ang Bisperas ng Pista” ay naglalarawan ng kasiyahan at

kagalakan ng mga mamamayan ng San Diego. Ang bawat bahay ay nahihiyasan ng
mga parol at mga banderitas. Ang paligid ay may tugtugan at putukan. Ang mga
maykaya ay naglabas ng mga mamahalingalak at pagkaing galing sa Europa at Tsina.
Sa plasa ay makikita ang tanghalan na yari sa kahoy, kawayan at pawid paga sa
itatanghal na komedya nabuhat pa sa Tondo. Dumating din ang mga batikang tahur sa
sabungan. Sa pagsasayang ito ay makikita ang hilig ng mga Pilipino sa mga kasiyahan
atpaghahanda. Ipinakita dito ang magarbong pagdiriwang ng pista na kabalintuanan sa
totoong dahilan ng pagdiriwang ng pista na alalahanin angpatron na namuhay ng
simple, payak, at banal.

11
 Sa Kabanata 28 “Ilang Sulat” ay naglalarawan tungkol sa lumaganap na balita
sa pahayagan sa Maynila tungkol sa pagdiriwang ng pistang San Diego.Sa liham na
ipinadala ng isang kapitan na nagngangalang Martin Aristorenas sa kanyang mga
kaibigan na isinalaysay niya ang kanyangmga ginawanoong kapistahan Ipinakita rin sa
kabanatang ito kung gaano mag aksaya ng salapi ang mga tao para lamang sa pista.
Inilahad sapamamagitan ng sulat kung paano nag-aksaya ng salapi ang mga tao sa San
Diego para lamang sa isang araw na pista. Ipinakita rin sa kabanata anghilig ng mga
Pilipino sa mga libangan tulad ng sugal at kahit na natatalo na ay hindi pa rin
magawang umayaw dahil sa ayaw mapahiya sa mga kalaroat sa pag-iisip na makabawi
sa susunod.

WALANG SUGAT (buod ng nobela)

Tulak ng bibig, kabig ng dibdib ang pag-ibig ni Julia kay Tenyong, taal na kulturang
Pinay na kung tawaginay hele hele bago quiere.

Pinapahirapan ng mga Frayle ang mga bilanggong Pilipino, na inakusahang mga

filibusterismo o kaya aymyembro ng Mason.

Lalo ang ama ni Tenyong na si Kapitan Inggo.Nilinlang ng mga Frayle ang mga dalaw
ng mga bilanggo, sa pagkukunwaring nirerespeto nila angkarapatang pantao.

Ngunit kabaliktaran ang nangyayari. Namatay si Kapitan Inggo at di nakayanan ni(Ina)

Putin ang nangyari at hinimatay.Nag-alsa ang mga kalalakihan.

Sigaw ng patriotismo. Dahil ang inang bayang ay inaapi na nang tatlong daang taon.

Sinugod ng mga Katipunero ang estacion ang Guiguinto.

Ipinagkakayari ni (Ina) Julia ang anak niyang si Julia kay Miguel na anak
ni Tadeo.Inutusan ni Julia si Lucas na ipagsabi kay Tenyong na ipinagkakayari na ng
(Ina) Juana niya kay Miguel atnaitakda na ang petsa ng kasal.

12
Hindi lamang taumbayan ang may sentimyento sa mga kolonisador, kundi mga Paring
Pilipino tulad ni PariTeban.Inestorya ni Lucas kay Tenyong ang dalawang uri ng
Pilipinong bumugbog sa kanya: ang taksil ng bayan,ang Makabebe (Macabebe Scouts)
at ng mga Katipunero.

Nalungkot si Tenyong nang nalaman ikakasal na si Julia. Kasama ang mga Katipunero,
bumaba sila sabayan.

Nagkunwaring sugatan si Tenyong upang makasal kay Julia.

Iyon nga ang nangyari, ikinasal sila.Sila rin sa huli. At hindi sugatan ang kanilang pag-
iibigan.

Ang pangalawang sangay naman ng panunuring pampanitikan ay ang Pananalig. Ito

ay ang mga sumusunod:

KLASISMO - layunin ng Panitikan ay maglahad ng mga pangyayaring payak ukol sa

pagkakaiba ng mga estado sa buhay ng dalawang nag-iibigan, karaniwan ang daloy ng
mga pangyayari, matipid at piling pili sa paggamit ng mga salita at laging nagtatapos
ng may kaayusan.

Dalawang pinakatanyag ng dula: Trahedya at Komedya

 Gintong Panahon (80 B.C)

 Epiko, Santiriko, Tulang liriko at Pastoral

Panahon ng Pilak:

 Paglaganap ng prosa at bagong komedya

 Talambuhay, liham-gramatika, Pamumuna at Panunuring pampanitikan

Katangian ng akdang klasiko:

 Pagkamalinaw, Pagkamarangal, Pagkapayak, Pagkamatimpi, Pagkaobhetibo,

Pagkasunod-sunod at pagkakaroon ng hangganan.

13
ROMANTISISMO - layunin ng teoryang ito na ipamalas ay ibat-ibang paraan ng tao o
sumasagisap sa tao sa pag aalay ng kantang pag-ibig sa kapwa , bansa at mundong
kinalakhan. Ipinapakita rin sa akda na gagawin at gagawin ng isang nilalang ang lahat
upang maipaalam lamang ang kanyang pag-ibig sa tao o bagay na napupusuan.

Dalawang uri ng romantisismo:

 Romantisismong Tradisyunal
 Romantisismong Rebolusyunaryo

REALISMO

 Ito ay tumatalakay sa katotohanan sa lipunan.

 Karaniwan nitong pinapaksa ang kalagayan na nagyayari sa lipunan tulad ng
kurapsyon, katiwalaan, kahirapan, diskriminasyon at gobyerno.

Halimbawa ng mga akdang masusuri sa teoryang ito ay ang:

 Ambo ni Wilfredo Virtusio

 Bangkang Papel ni Genoveva Edroza- Matute
 Mga Ibong Mandaragit ni Pambansang Alagad ng Sining Amado V. Hernandez
 Maganda Pa Ang Daigdig ni Lazaro Francisco
 Dekada ‘70 ni Lualhati Bautista.

Layunin:

 Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang mga karanasan at nasaksisan ng may-

akda sa kanyang lipunan.
 Ayon sa mga realista, ang sinumang tao, anumang bagay at lipunan, ay dapat
maging makatotohanan ang isasagawang paglalarawan o paglalahad.

Iba‘t ibang Pangkat ng pagsusuring Realismo sa Panitikan:

 Pinong (GENTLE) Realismo

14
May pagtitimping ilahad ang kadalisayan ng bagay- bagay at iwinawaksi ang anumang
pagmamalabis at kahindik- hindik

 Sentimental na Realismo

Mas optimistiko at inilalagay ang pag-asa sa damdamin kaysa kaisipan sa paglutas ng

pang araw-araw na suliranin

 Sikolohikal na Realismo

Inilalarawan ang internal na buhay o motibo ng tao sa pagkilos

 Kritikal na Realismo

Inilalarawan ang gawain ng isang lipunang burgis upang maipamalas ang mga
aspektong may kapangitan at panlulupig nito

 Sosyalistang Realismo

Ginabayan ng teoryang Marxismo sa paglalahad ng kalagayan ng lipunang maaaring

mabago tungo sa pagtatayo ng mga lipunang pinamumunuan ng mga anak pawis

 Mahiwagang (Magic) Realismo

Pinagsanib na pantasya at katotohanan nang may kamalayan. Higit na mahalaga ang

katotohanan kaysa kagandahan

IMPRESYUNALISMO

 Ang impresyonismo ay isang kilusang sining ng ika-19 na siglo.

 Nagmula sa isang pangkat ng mga artista na nakabase sa Paris na ang mga
independiyenteng eksibisyon ay nagdala sa kanila sa katanyagan noong mga
1870s at 1880s.
 Bukas na komposisyon, diin sa tumpak na paglalarawan at kadalasang
nagpapatunay sa mga epekto ng paglipas ng panahon.
 Ang konsepto ng impressionism ay ginagamit din para sa musika at pagpinta.

15
  Ang pag-unlad ng Impresyonismo sa mga visual na sining ay kaagad na
sinundan ng mga katulad na estilo sa iba pang media na naging kilala bilang
impresyonista musika at impresyonistang panitikan.
 Ang impresyonismo ay isang pangunahing punto sa modernong sining.

LAYUNIN
 Ikumpara ang opinyon ng may akda sa pamamagitan ng makabuluhang pagkilala
sa mga pangyayaring nagpapakita ng interes sa mambabasa.
 Ang mga impormasyon sa kuwento ay naghuhikayat sa mga mambabasa na
magkaroon ng obserbasyon batay sa paninindigang paniniwala.

SANDAANG DAMIT NI FANNY A. GARCIA

May isang batang babaing mahirap. Nag-aaral siya. Sa paaralan ay kapansin-

pansin ang kanyang pagiging walang imik. Madalas ay nag - iisa siya. Lagi siyang nasa
isang sulok. Kapag nakaupo na‘y tila ipinagkit. Lagi siyang nakayuko, mailap ang mga
mata, sasagot lamang kapag tinatawag ng guro, halos paanas pa kung magsalita.
Madalas ay tinutukso siya dahil sa kanyang damit. Ang kanyang damit, kahit
malinis ay halatang luma na, palibahasa ay kupas na at punung-puno pa ng sulsi.
Kapag oras ng kainan at labasan nag kani-kaniyang pagkain, halos ay ayaw
niyang ipakita ang kanyang baon. Itatago niya sa kanyang kandungan ang pagkain,
pipiraso nang kaunti, tuloy subo sa bibig, mabilis upang hindi malaman ng mga kaklase
kung ano ang dalang pagkain.
Ang panunukso ng mga kaklase ay hindi nagtatapos sa kanyang mga damit.
Tatangkain nilang silipin kung ano ang kanyang pagkain at sila‘y magtatawanan kapag
nakita nila na ang kanyang baon ay isa lamang pirasong tinapay na karaniwa‘y walang
palaman.
Pag uwi sa bahay, madalas siyang umiiyak dahil sa panunukso ng mga kaklase at
siya‘y nagsusumbong sa kanyang ina.

16
 At lumipas pa ang maraming araw. Ngunit ang ama ay hindi pa rin nakakuha ng
trabaho kaya ganoon pa rin ang kanilang buhay. Ang bata naman ay unti-unting
nakauunawa sa kanilang kalagayan. Natutuhan niyang makibahagi sa malaking suliranin
ng kanilang pamilya. Natutuhan niyang sarilinin ang pagdaramdam sa panunukso ng
mga kaklase. Hindi na siya nagsusumbong sa kanyang ina.
Hanggang nang isang araw ay natuto siyang lumaban dahil sa araw araw na
panunukso ng kaniyang kaklase.
Sa buong pagtataka nila‘y bigla na lamang natutong sumagot ang mahirap na
batang babae na laging luma, kupas at puno ng sulsi ang damit. Ang batang babae na
ang laging baon ay tinapay na walang palaman. Isa na naman iyong pagkakataong
walang magawa ang kanyang mga kaklase kung hindi ang tuksuhin siya.
―Alam ninyo,‖ sabi niya sa malakas at nagmamalaking tinig, ‖ako‘y may
sandaang damit sa bahay.‖
Nagkatinginan ang kanyang mga kaklase. Hindi sila makapaniwala. ―Kung totoo
iyan ay bakit lagi na lang luma ang isinusuot mo?‖
Mabilis ang sagot niya, ―dahil iniingatan ko ang aking sandaang damit. Ayokong
maluma agad.‖
―Sinungaling ka! Ipakita mo muna sa amin para kami maniwala!‖ iisang sabi nila
sa batang mahirap.
―Hindi ko madadala rito. Baka makagalitan ako ni Nanay. Kung gusto ninyo ay
sasabihin ko na lang kung ano ang tabas, kung ano ang tela, kung ano ang kulay, kung
may ribbon o may bulaklak.‖
At nagsimula na nga siya sa kanyang pagkukwento. Paano ay inilalarawan niya
hanggang kaliit-liitang detalye ang bawat isa sa kanyang sandaang damit. Tulad
halimbawa ng isang damit na pamparti. Makintab na rosas ang tela na maraming
mumunting bulaklak, bolga ang manggas, may tig-isang ribbon sa magkabilang balikat.
Hanggang sakong ang haba ng damit. O kaya ay ang kanyang dilaw na pantulog na
may burda. O ang kanyang puting pansimba na may malapad na sinturon at malaking
bulsa.

17
 Mula noon ay naging kaibigan na niya ang mga kaklase. Ngayon, siya na ang
laging nagsasalita at sila ang nakikinig. Lahat sila ay natutuwa sa kanyang kwento
tungkol sa sandaang damit. Nawala ang kanyang pagiging mahiyain. Naging masayahin
siya bagaman patuloy pa rin ang kanyang pamamayat kahit na ngayo‘y nabibigyan nila
siya ng kapiraso ng kanilang baong mansanas o sandwich.
Isang araw, hindi pumasok sa klase ang mahirap na batang babaing may
sandaang damit. Pagkaraan ng isang linggong hindi pagpasok ay nag-alala ang kanyang
mga kaklase at guro.
Isang araw ay nagpasya silang dalawin ang batang matagal ng absent sa klase.
Ang natagpuan nilang bahay ay sira-sira at nakagiray na sa kalumaan.
Lumabas ang isang babaing payat, iyon ang ina ng batang mahirap. Sila ay
pinatuloy at nakita nila ang maliit na kabuuan ng kabahayan na salat na salat sa
marangyang kasangkapan. Sa isang sulok ay isang lumang papag at doon nakaratay
ang batang babaing may sakit pala. Ngunit sa mga dumalaw ay di agad ang maysakit
ang napagtuunan ng pansin kundi ang mga papel na maayos na nakadikit sa dingding
sa may tabi ng papag. Lumapit sila sa sulok at nakita nilang ang mga papel na nakadikit
sa dingding ay yaong mga drowing ng bawat isa sa sandaang papel. Magaganda,
makukulay. Naroong lahat ang kanyang naikuwento. Totoo at naroroon ang sinasabi
niyang rosas na damit na pamparti. Naroroon din ang drowing ng kanyang damit
pantulog, ang kanyang pansimba, ang mga sinasabi niyang pamasok sa paaralan na
kailanma‘y hindi nasilayan ng mga kaklase dahil ayon sa kanya‘y nakatago at iniingatan
sa bahay.
Sandaang damit na pawang drowing lamang.

ANG DEKADA '70

Isang Nobelang Pilipino na Isinatitik ni Lualhati Bautista

Ito ay isang pagsasalaysay ng mga pangyayari sa buhay ng isang pamilyang

nahagip sa kalagitnaan ng mga magulong dekada ng 1970. Tinatalakay nito kung paano
nakibaka ang isang mag-anak na nasa gitnang antas ng lipunan, at kung paano nila

18
hinarap ang mga pagbabago na nagbigay ng kapangyarihan upang bumangon laban sa
pamahalaang Marcos. Naganap ang sunud-sunod na mga pangyayari matapos ang
pagbomba ng Plasa Miranda noong 1971, ang pagkitil sa Batas ng Habeas Corpus, ang
pagpapatupad ng Batas Militar at ang walang anu-anong pagdakip sa mga bilanggong
pampolitika. Nawalan ng katiwasayan ang mga mamamayan dahil sa paniniil ng
rehimeng Marcos. Napagmasdan ng babaeng katauhan na si Amanda Bartolome ang
mg pagbabagong ito na humubog sa dekada. Ina ng limang anak na lalaki si Amanda
Bartolome. Habang nagsisilaki at nagkaroon ng sari-sariling mga paniniwala, pananaw
at buhay ang mga anak na lalaki ni Amanda, itinaguyod naman ni Amanda ang
kaniyang pagkakakilanlan bilang isang mamamayang Pilipino, ina at babae. Ibinungad
ng Dekada '70 sa bagong salinlahi ng mga mambabasang Pilipino ang salaysaying ng
isang mag-anak na nasa isang partikular na panahon sa kasaysayan ng Pilipinas. Ang
nakahihikayat na katangian ng nobela ay nakasalalay sa pagunlad ng mga tauhan nito
na kumakatawa sa bagong henerasyon ng mga Pilipino. Ito ay isang kuwento hinggil sa
isang ina at sa kaniyang mag-anak, at sa lipunang nakapaligid sa kanila. Isa itong
salaysayin kung paano ang damdamin ng isang ina ay napupunit sa pagitan ng panitik
ng batas ang kaniyang mga katungkulan bilang ina.

Ang tagpuan ng Dekada '70 ay noong kapanahunan ng Batas Militar sa

kasaysayan ng Pilipinas. Noong 1970, ang Republika ng Pilipinas ay nasa ilalim ng
pamamahala ng dating Pangulong Ferdinand Marcos. Noong 21 Setyembre 1972,
idineklara ni Marcos ang Batas Militar na naglagay sa Pilipinas sa pamamalakad ng mga
Hukbong Sandatahan ng Pilipinas, ngunit pinanatili ang sariling kapangyarihan. Sa ilalim
ng panahon ng Batas Militar, pinagisa ni Marcos ang lakas ng hukbong sandatahan,
nilimitahan ang kalayaan sa pagpapahayag, at ikinulong ang mga kalaban sa politika.

Ang mga salitang ito'y tila mga lagusan na naghahatid sa mga aktibista,
mamamahayag, politiko at iba pang naging bahagi ng mga rali't demonstrasyon sa mga
alaala ng isang di-malilimutang panahon sa ating kasaysayan—ang dekadang 1970.

19
 Sa akdang ito, ipinakita ni Amanda Bartolome ang mga sakit, ligaya, problema,
at adhikain niya bilang babae.

WALANG PANGINOON NI: DEOGRACIAS A. ROSARIO

Ito ay kwento ng isang lalaking nagngangalang Macros na sukdulan ang galit sa

mayamang asenderong si Don Teong. Si Son Teong ang kontrabida sa buhay ng
pamilya ni Marcos. Siya ang dahilan kung bakit namatay sa sama ng loob ang ama,
dalawang kapatid, at kasintahan ni Marcos. Ang kasintahan ni Marcos ay si Anita, anak
ni Don Teong. Ilang beses nang tinitimpi ni Marcos ang kaniyang galit kay Don Teong.
Kung hindi lang dahil sa ina niya ay matagal na sanang wala sa mundo si Don Teong.
Para kay Marcos ang pang-aapi ni Don Teong ay hindi lamang simpleng pang-aalipin sa
pamilya nila kundi pagyurak na rin sa kanilang dangal at pagkatao.

Sina Marcos ay pinagbabayad ng buwis para sa lupang kanilang sinasaka kahit

na ito‘y kanilang minana sa kanilang mga ninuno. Dahil sa walang kakayahang
ipagtanggal ang kanilang karapatan, napilitan silang magbayad sa kanilang sariling pag-
aari iyang ang dahilan ng pagkamatay ng kaniyang ama at dalawang kapatid. Namatay
silang punung-puno ng sama ngloob kay Don Teong na matagal nilang pinagsisilbihan.
Lalong sumidhi ang galit ni Marcos kay Don Teong nang malaman niyang ang dahilan
ng pagkamamatay ng kaniyang kasintahan na si Anita ay si Don Teong. Sinaktan ni Don
Teong si Anita na siyang kinamatay nito. Sa dami nang mga nawalang mahal sa buhay
ni Marcos, hindi katakatakang takot siyang marinig ang animas, ang malungkot na
tunog ng kampana. Hindi pa naman humuhupa ang galit niya, siya naming pagdating
ng isang kautusan ng pamahalaan na sila ay pinapaalis na sa kanilang tahanan, ngayon
pang malago na ang kanyang palayan dahil sa dugo at pawis sa maghapong
pagbubukid. Binigyan sila ni Don Teong ng isang buwang palugit upang lisanin ang
lupang kanilang tinitirhan. Alam niyang ang mga nangyayaring iyon sa buhay nila ay
kagagawan ng mapangsamantalang si Don Teong.

Dahil sag alit na nararamdaman ni Marcos kay Don Teong, nag-isip siya ng
paraan kung paano siya makakapaghiganti dito. Nagbihis si Marcos nang tulad ng kay

20
Don Teong. Pinag-aralang mabuti ni Marcos ang bawat kilos ni Don Teong at inabangan
niyang mamasyal sa bukid si Don Teong ng hapong iyon. Pinakawalan niya ang
kaniyang kalabaw at hinayaang suwagin ang kaawa-awang si Don Teong. Kinabukasan,
huling araw na pananatili ng mag-ina sa bukid, habang nagiimpake na sila ng kanilang
mga gamit, mabilis na kumalat ang balitang patay na si Don Teong. Mahinahong
pinakinggan ni Marcos ang malungkot na tunog ng kampana, hindi tulad niyang ang
kaluluwa ng namatay na si Don Teong ay mas inisip pa niya ang kanyang matapang na
kalabaw.

FEMINISMO

 Isang teorya ng sining na naglalayong iwasto ang mga maling pananaw tungkol
sa kahalagan, tungkulin at kahulugan ng babae sa lipunan
 Ay tumutukoy sa prinsipiyo o paniniwalang dapat maging pantay ang mga babae
at mga lalaki.

Layunin

 Ang layunin ng panitikan ay magpakilala ng mga kalakasan at kakayahang

pambabae at iangat ang pagtingin ng lipunan sa mga kababaihan.
 Ang maunawaan ang di pagpakapantay-pantay ng mga lalaki at mga babae.
 Magpakilala ng mga kalakasan at kakayahang pambabae at iangat ang pagtingin
ng lipunan sa mga kababaihan.

Mga Halimbawa:

 Sa ngalan ng Ina, ng Anak ng Diwata‘t Paraluman‘ ni Lilia Quindoza Santiago

(tula)
 Sandaang Damit‘ ni Fanny Garcia (maikling kwento)
 Sumpa‘ ni Rowena Festin (tula)
 Paano Tumutula ang Isang Ina‘ ni Ligaya G. Tiamson-Rubin (tula)

21
Feminismong Pagdulog. Ang pagdulog na ito ay nagsusuri ng imahe ng mga
kababaihan at konsepto ng pagiging babae sa panitikan; gumagamit ng sikolohikal,
archetypal, at sosyolohikal na pagdulog; nakapokus sa katauhan ng mga kababaihan na
di-nabibigyang pansin. Ang mga feministang kritiko ay nagsisikap na itama ang alam
nilang pananaw na pinangingibawan ng mga kalalakihan.

Makakatulong ang gabay sa pagsusuri:

A. Paano nailarawan ang buhay ng mga kababaihan sa akda?

B. Naimpluwensyahan ba ng kasarian ng manunulat ang anyo at nilalaman ng
akda?
C. Paano nag-uugnayan sa isa‘t-isa ang lalaki at babaeng karakter? Ang relasyon
bang ito ay pinagmumulan ng salungatan? Nasolusyonan ba ang salungatang
ito? Ipaliwanag.
D. Hinahamon ba o sinasang-ayunan ng akda ang tradisyonal na paniniwala tungkol
sa kababaihan?
E. Paano nasasalamin sa akda ang sosyal na pwersa ng mga kalalakihan na
pumipigil sa kakayanan ng mga kababaihan na makamit ang pagkapantay sa
mga kalalakihan?
F. Ano ang pangmag-asawang ekspektasyon ang inaasahan sa mga karakter? Ano
ang epekto ng ekspektasyon na ito?
G. Anong pag-uugali o pagkilos na ekspektasyon ang inaasahan sa mga karakter?
Ano ang epekto ng ekspektasyon na ito?
H. Kung lalaki ang karakter na babae, paano maiiba ang istorya?
I. Paano nakakaapekto sa desisyon o kasiyahan ng karakter ang kalagayang pang
mag-asawa?

IMAHISMO - Ginagamit ng imahismo ang wika at simbolismo upang epektibong

maihatid ang wastong imahe na magbihigay daan sa wastong mensahe.

22
 - Naipapahayag ang kalinawan sa mga imaheng biswal, eksaktong paglalarawan o
pagbibigay anyo sa mga ideya.

- Ito ay isang malayang pagsulat

- Ito rin ay isang pananaw na kinakailangang gumamit ng konkreto, matipid at

maingat na paggamit ng mga salita upang makabuo ng konkretong imahen.
- At noong 20 siglo lumaganap ang kilusang imahismo bilang isang Kilusang
panulaan sa Estados Unidos at Inglatera. Kung saan ito ay nagbibigay pansin sa hanay
ng mga salita at simbolismo.

Kilalang Pangalan sa Kilusang Imahismo

- Ezra Pound
- Army Loswell
- Hild Doodlittle
- David Herbert Lawrence

Layunin ng Imahismo
Ang layunin ng panitikan ay gumamit ng mga imahen na higit na maghayag sa
damdamin kaisipan, ideya, saloobin at iba pang nais na ibahagi ng may akda na higit
na madaling maunawaan kaysa gumamit lamang ng karaniwang salita. Sa halip na
paglalarawan at tuwirang maglalahad ng mga imahen na layong ilantad ang totoong
kaisipan ng pahayag sa loob ng panitikan.

Binibigyang diin ng imahismo ang:

1. Pagpili ng tiyak na salita
2. Kalagayan sa pagpili ng mga paksa at forma
3. Paggamit ng mga salitang karaniwang ginagamit sa araw araw.

23
Hal. ng Imahismo
1. Panambitan ni Myrna Prado
2.Canal de la Reina ni Liwayway Arcenio
3. Ang Kuwintas ni Guy de Maupassant
4. Bakit Babae ang Naghuhugas ng mga Pinggan ni Filomena Colendrino.

Buod ng Imahismo
Canal de la Reina ni Liwayway A. Arce
Dahil sa mahabang panahon na pagpapabaya, naging mahirap na para kay Caridad na
mabawi ang lupang pinagsibulan ng kanyang kabataan mula sa isang tila buwitre na si
Nyora Tentay na may kakayahang gawing katotohanan ang kasinungalingan,
makatwiran ang baluktot, kabutihan ang panggagamit at salapi ang buhay.
Sa pagbabalik ni Caridad, isang nakapanlulumong tanawin ang tumambad sa kanya.
Ang kanyang mga dalisay na ala-ala noong kabataan ay siya na ngayong nakalubog sa
putik at nababalot ng masangsang na amoy. Ang karumihan at kasangsangan nito ay
bumabalot hanggang sa ating lipunan- lipunan na minsang naging hitik sa bulaklak at
malayang inilantad ng mga mamamayan nito ang kanilang karapatan, mahirap man o
mayaman. Ani nga ni Caridad nang may larawang muling nabuhay sa kanyang gunita,
―Ang ganda ng kawayan d‘yan, parang preskung-presko at malayang-malaya ang
hangin ngunit pihong labandera na ang nakatira ngayon d‘yan.‖ Ganito na nga ba kalaki
ang pagbabago ng ating bansa? Unti-unti na ngang nangangamatay ang mga
magagandang tanawin dahil sa sibilisasyon, globalisasyon at kawalang disiplina ng
bawat mamamayan nito at di rin magtatagal ang kasangsangan ay babalutin pati ang
ating kaluluwa at pag-iisip. Unti-unti nating hinhukay ang sariling libingan ng ating
bayan kung tulad ni Ingga ay patuloy tayong magpapaalipin at magpapatakot ‗di
lamang sa mga dayuhan kundi pati na rin sa mapagmalabis na kapwa nating mga
Pilipino na mayroong kapangyarihang paikutin ang buhay ng mga nakabababa.
Napalitaw ni Arceo ang kulay at dilim ng buhay sa likod ng mga payak na pangyayari sa
pang-araw-araw na pamumuhay ng mga tauhan sa nobela. Ang mapag-arugang
damdamin ng isang ina ay nagbigay diin sa karakter ni Caridad at Gracia sa magkaibang

24
paraan. Ang una ay ang pagiging maunawaing maybahay ni Salvador at
maaalalahaning ina nina Leni at Junior. Ang pangalawa nama‘y ay ang pagiging
matatag sa kabila ng kawalan ng katuwang sa pag-aaruga ng kanyang nag-iisang anak
na si Geronimo. Kapwa naging biktima ng kasakiman ni Nyora Tentay ngunit parehong
nakipagtunggali at hindi yumukod sa kalakaran ng lipunan. Si Caridad ay buong –
tapang na nanindigan na bawiin ang lupang kinamkam ni Nyora Tentay subalit
nagpakita pa rin ng kabutihan sa matanda nang ito ay nasiraan ng ulo. Habang si
Gracia nama‘y ibinalik ang naranasang kapaitan sa mag- inang sina Nyora Tentay at
Victor ngunit ang pag-ibig pa din para sa huli ang namayani sa kanyang puso. Sila ang
dalawang mukha ng mga Pilipino, hindi tiyak ang paroroonan ngunit tulad ng ilog ng
Canal de la Reina sila‘y patuloy na nakikipagsapalaran at nakikibaka sa kabila ng mga
basurang nagpapasikip at nagpapahirap sa kanilang pag-agos sa buhay.
Ginamit ni Arceo ang tubig at pagbaha bilang siyang simbolo ng pagdalisay ng kaluluwa
at ng natutuyong pamayanan nang sa gayo‘y maaninag na ang panibagong simula at
pag-asa. Kung tayong lahat ay magiging gaya ni Junior na napupuno ng pag-asa at
pag-ibig para sa bayan, tiyak na maibabalik natin ang dating ganda at halimuyak ng
ating ―Canal de la Reina‖. Sama-sama nating pagtibayin ang pundasyon at haligi ng
bantayog ng pag-asa ng hinaharap, gaya nga ng sabi ni Jun: ―Itatayo natin dito ang
isang simbolo ng pagtindig ng isang bagong pamayanan na malaya. Malaya sa isang
manunupil, tulad ni Nyora Tentay na larawan ng panunupil ng isang nasa
kapangyarihan. Malaya ang isipan sa paghahayag ng tunay na damdamin.‖ Kailangang
mabigyan natin ng kahulugan ang lupang ito, hindi lang lupang sinilangan natin o ng
ating mg ninuno, kundi isang simbolo ng pagkagising at pagbabago tungo sa kaunlaran.

ANG KWINTAS – Buod Ng Isinulat Ni Guy De Maupassant

Narito ang buong buod nito:
Dumating ang kanyang asawang si G. Loisel isang gabi na may dalang sobre na
naglalaman ng paanyaya sa isang kasiyahan mula sa Ministro ng Instruksyon
Pampubliko. Ngunit nagdabog at bumulong si Mathilde sa anong gagawin niya rito.

25
Sinabi niya sa asawa na kailangan niya ng pera para bumili ng bagong bestida upang
magamit sa dadaluhang pagtitipon. Apat na raang prangko ang kanyang hiningi kung
kaya si G. Loisel ay natigilan. Sa huli ay pumayag din ito na bumili ng bagong bestida si
Mathilde
Pero hindi nakuntento si Mathilde na wala man lang hiyas na suot kaya humiram siya
ng kwintas sa kanyong kaibigang si Madam Forestier. Pinahiraman ni Forestier si
Mathilde ng kwintas. Nang sumapit ang araw nahigitan ni Mathilde ang lahat ng mga
babae sa ganda, rangya at kahalina halina. Kung kaya siya ay naging maligaya sa
gabing iyon.
Matapos ang kasiyahan umuwi silang mag-asawa. Nang humarap sa salamin si Mathilde
ay napasigaw siya dahil nawala ang kwintas na hiniram niya.
Hinahanap nila ito ngunit hindi ito makita. Kaya siya naghanap ng katulad nito upang
isauli kay Madam Forestier sapagkat nagkakahalaga ito ng apatnapung libong prangko.
Nang mabili na nila ang kwintas ay isinauli ito kay Madam Forestier na naging malamig
ang pakikiharap sa kanya. Noon lubos na naunawaan ni Mathilde ang mamuhay sa
gitna ng karalitaan. Tumagal ng sampung taon ay natapos din ang lahat ng kanilang
utang kasama na ang mga tubong nagkapatong patong.
Mukhang matanda na si Mathilde na isa nang tunay na babae na mayroong maralitang
buhay. Isang araw ay naglalakad si Mathilde sa Champs Elysees. Nakita niya si Madam
Forestier na may kasamang bata. Katulad pa din ito ng dati na may taglay na
panghalina. Binati niya ito ngunit siya ay hindi na nakilala dahil malaki ang pagbabago
ng kanyang itsura. Isinisi niya kay Foresties sa nangyari sa kanya.
Sinabi niya ang pagkawala ng kwintas at ang pagbili niya kapalit ng kwinras na naging
sanhi ng kahirapan ng kanyang pinagdaanan. Ngunit sinabi ni Madam Forestier na isang
imitasyon lamang ang hiniram niya kay Mathilde. Ang pinakamataas na maihahalaga ay
limang daang prangko lamang. Umuwi si Mathilde sa kanilang bahay at sinabi ito sa
kanyang asawa.

26
 “BAKIT BABAE ANG NAGHUHUGAS NG PINGGAN”
-isa itong uri ng komedya na patungkol sa dalawang pasaway na mag-asawa.

Mga Tauhan:
Yoh – asawa ng bungangera na si Anna.
Anna – ang bungangerang misis.
Hao – si ginoong albularyo mula sa kabundukan ng Tralala.
Ren – mayamang ginoo.
Horo-horo – kapitbahay nina Yoh at Anna.
Tamao – isa pang kapitbahay.
Manta – isang extra.
_____
Sa isang maliit na barangay na hindi ko alam kung saan, mayroong naninirahan na
mag-asawa. Yun nga sina Yoh at Anna. Si Yoh ay isang tamad na asawa (alam nating
lahat iyon) at si Anna ay bungangera (alam din natin yon). Isang araw.
Anna: Yoh! Magsibak ka ng kahoy!
Yoh: .
Anna: (lapit sa asawa sabay sigaw) YOH! HINDI BA SABI KO SA IYO MAGSIBAK KA NG
KAHOY!
Yoh: (nagulat at nahulog mula sa upuan) Ha? Ah oo nga sabi ko nga ehehehe. (sabay
alis)
* sa labas ng bahay habang nagsisibak ng kahoy si Yoh.* Horo-horo: Aba! Kumpareng
Yoh! Kamusta ka na?
Yoh: Eto ganun pa rin.
Horo-horo: Ba! Hindi ako makapaniwalang hanggang ngayon ay under ka pa rin dyan
kay Anna! Akala ko kapag kasal na kaya eh babait na ‗yon. (napakamot sa ulo)
Yoh: eheheh. ganon lang talaga yon.
Horo-Horo: Alam ko na bakit hindi mo kaya subukang sabihin sa kanya na sawa ka na
sa pang-uunder nya sa iyo?
Yoh: Huh? Hmm. O sige pag-iisipan ko.

27
Horo-horo: yan ang lalaki! (sabay alis)
* Pagkatapos ni Yoh na magsibak ng kahoy ay pumasok na siya sa bahay. Doon nya
naabutan si Anna na nanonood ng Dolphin Bay.*
Yoh: Anna! Tapos na akong magsibak!
Anna: buti naman. Magluto ka naman ngayon.
Yoh: Pero. (biglang tumitig si Anna)
Anna: Pero ano?
Yoh: ah? Wala wala. Hehehe. Sige. (sabay alis)
* Nagluto na nga si Yoh at pagkatapos nilang kumain ni Anna.*
Anna: O, linisan mo na yang mga plato.
Yoh: Ha eh ikaw na lang.
Anna: (gulat) Aba! At sumasagot ka na ngayon! Ako ang asawa mo kaya dapat mo
akong pagsilbihan!
Hindi pwede ang tatamad-tamad sa pamamahay na ito! Naiintindihan mo?
Yoh: (takot pero sige pa rin) Eh masyado mo naman akong inaabuso!
Anna: (Shocked) Inaabuso? Hoy para sabihin ko sa iyo, hindi kita nire-rape! Kapal ng
apog mo!
Yoh: (Natawa) Hindi yun ang ibig kong sabihin. Dapat gumagawa ka rin sa bahay.
Anna: Ayoko nga. Yoh: Ah alam ko na. Pustahan na lang tayo. Kung sinong unang
magsasalita o gumalaw ang siyang maghuhugas nga mga pinggan simula ngayon.
Anna: Sige.
At nagsimula ang pustahan. Si Yoh ay nanatili sa kanyang upuan at nakatitig
lamang kay Anna. Si Anna naman ay nakaupo rin medyo malapit kaya Yoh. Maya-
maya.*
Ren: Heto na naman ako. Hoy utang nyo bayaran nyo na!
Anna at Yoh: .
Ren: Hello! May kausap ba ako dito?
Anna at Yoh:.
Ren: Huh? Magsalita naman kayo. Tinatakot nyo naman ako eh.
Anna at Yoh: .

28
Ren: Yikes! Tatawag na ako ng albularyo! Baka sinapian na itong mga ito! (sabay
takbo)
Tumawag nga si Ren ng albularyo na nagmula pa sa mahiwang kabundukan ng
Tralala. Ito ang pinakamahusay na albularyo. Si Hao.*
Hao: (Tinitingnan ang mag-asawang hindi gumagalaw) Ngayon laman ako nakakakita
ng ganito!
Tamao: (habang nakiki-usyoso) Naku kawawa naman sila!
Horo-horo: (nakiki-usyoso rin) Oo nga.
Hao: hmmm. Sa tingin ko kailangan nilang sumailalim sa isang banal na seremonya.
(daan si Manta)
Hoy bata, pwede mo bang kunin ang mga ito para sa akin? (Sabay abot sa isang
listahan kay Manta).
Manta: Ha, o sige po. (sabay alis)
Hao: Ang kailangan lang nating gawin ay maghintay para sa pagbabalik ng batang iyon.
Makalipas ang ilang saglit, bumalik si Manta bitbit ang isang malaking supot.*
Manta: Tatang, eto na po yung pinapakakuha ninyo.
Hao: (nagalit) Hoy! Wag na wag mo akong tatawaging tatang! For your information, 18
pa lang ako. Pero kung pagbabasehan mo yung past life ko, pwede mo na akong
tawaging tatang.
Manata: Eh di ganun din po iyon! Sige po! Babay! (takbo)
Hao: Diyaskeng baya yun ah. Bueno, magagawa ko na ang seremonya. Ah! Eto na ang
mga kailangan ko: Dragon Katol! Siguradong lamok ay tepok! (May American accent)
(sinindihan ang katol) At eto rin ang tawas! Uy ang dami pa! Teka nga, makadekwat
nga ng kaunti para may magamit ako.

Horo-horo: Haha! Tawas lang pala ginagamit mo eh!

Hao: (napahiya) Eh bakit ikaw, anong gamit mo?
Horo-horo: Ako Secret Platinum! Spring Breeze yung scent!
Hao: (natawa) E pambabae yun diba?

29
Tamao: Oo nga kasi akin talaga yun! Gumagamit siya pag hindi ako nakatingin kaya
pala ang bilis maubos!
Hao: Teka nga. Sisimulan ko na nga itong seremonya! Tama na ang diskusyong tungkol
sa deodorant!
* Nagsagawa ng seremonya si Hao. Ang dami dami na niyang nasindihang katol kaya
ang baho.*
Anna: (sa isip) yuck! Ang baho baho naman ever!
Yoh: (sa isip rin) ang bantot! Amoy putok! Ayokong masinghot dahil mas malala pa ito
sa utot ng taong may kinaing bulok! (galing kong mag-rhyming no! joke joke joke)
Wala pa ring nangyari dahil hindi naman sinapian sina Yoh at Anna. Wala nang
maisip si Hao kaya ito na lang ang huli niyang maisip.*
Hao: Eto na lang ang alam kong solusyon. Ang paggamit sa mahiwagang baston na
mula sa mahiwagang bundok. Ang bundok ng Smokey Mountain!
Tamao at Horo-horo: Yuck!
Hao: He! Manahimik kayo! Eto na! Idinadalangin ko sa mga banal na espiritu ng
Smokey mountain na iligtas ninyo itong mag-asawang ito mula sa mga masasamang
kaluluwa! Yaaah! (hahampasin ng baston si Anna kaso biglang tumayo at nagsalita si
Anna)
Anna: (inis) Hoy ginoong albularyo, wag mo nga akong mahampas-hampas! Baka
sampalin kita dyan!
Wala akong balak magkaroon ng pasa noh! Paano na ang aking flawless skin kung
magkakapasa ako?
Horo-horo at Tamao: Yehey! Ang galing-galing ni ginoong albularyo! Napagaling niya si
Anna!
Yoh: Yehey rin kasi si Anna ang unang nagsalita! Siya ang maghuhugas ng plato simula
ngayon! Yehey! (nagpagulong-gulong sa lupa)
Anna: Kainis kasi kayo! Napaka pakialamero talaga ninyo!
Horo-horo, Hao at Tamao: Huh?
Anna: Nagpupustahan lang kami ni Yoh na kung sinong unang magsalita o gumalaw
ang maghuhugas lagi ng plato! Bwisit talaga kayo!

30
Horo-horo: Pasensya na po madam Anna.
Anna: Hmmph!
Narrator: At iyan ang dahilan kung bakit babae ang naghuhugas ng Pinggan!

Panambitan ni Myrna Prado

1.Bakit kaya rito sa mundong ibabaw
Marami sa tao'y sa salapi silaw?
Kaya kung isa kang kapus-kapalaran
Wala kang pag-asang umakyat sa lipunan
2.Mga mahirap lalong nasasadlak
Mga mayayaman lalong umuunlad
May kapangyarihan, hindi sumusulyap
Mga utang na loob mula sa mahirap
3.Kung may mga taong sadyang nadarapa
Sa halip tulungan, tinutulak pa nga
Buong lakas silang dinudusta dusta
Upang itong hapdi'y lalong managana
4.Nasaan, Diyos ko ang sinasabi mo
Tao'y pantay -pantay sa bala ng mundo?
Kaming mga api'y ngayo'y naririto
Dinggin mo, Poon ko, panambitang ito

Historikal

 Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang karanasan ng isang lipi ng tao na siyang
masasalamin sa kasaysayan at bahagi ng kanyabg pagkahubog.
 Kumikilala sa gampanin ng isang institusyon, may malaking papel na
ginagampanan ang institusyon sa pagbubukas ng daan sa uri ng panitikang
dapat sulatin ng may akda.

31
Panuntunan sa paggamit ng Teoryang Historikal

 "Ang akdang susuriin ay dapat na maging epekto ng kasaysayan na

maipaliwanag sa pamamagitan ng pagbabalik-alaala sa panahong kinasangkutan
ng pag-aaral"

Mga Halimbawa
"Si Boy Nicolas" ni Pedro L. Ricarte
"Utos ng Hari" ni Jun Cruz Reyes
"Reseta at Letra: Sa Daigdig ng Isang Doktor-Manunulat" ni Dr. Luis Gatmaitan
Florante at Laura: Kay Selya ni Francisco Balagtas
"Mga Gunita" ni Matute
"Sa mga Kuko ng Liwanag" ni Edgardo Reyes

Utas ng Hari

Buhay-estudyante ang tuon ng kwento ni Jun Cruz Reyes. Sa mga karansan,kaisipan at

saloobin ng pangunahing tauhan na si Jojo umikot ang kwento.Naipakilala ni Reyes ang
pangunahing tauhan bilang isang estudyante na pasaway sa mata ng mgaguro.
Malinaw na sinasabi sa kwento na siya ay may pagkamatigas na ulo sa kanilang
magkaklase.

Papasok yan sa klase ko nang nakainom,para pang nang-iinis na lalapitan ka. Ipaaamoy
sa iyo ang hininga.‖Bukod dun, si Jojo ay mahilig din mang-inis at manubok sa
kakayahan ng guro:―Hindi lang ‗yan, minsan gusto pa man din akong kulitin sa klase na
akala mo‘y mahuhuli niya akong hindi prepared sa lesson ko.Tambakan ko nga ng
research work, di atras siya.‖At kadalasan, lumiliban siya sa klase.

Sinasalamin ni Jojo ang mga estudyanteng nakakulong sa konsepto ng mapaniil

napatakaran ng isang institusyon. Isa siya sa mga estudyante na maraming
gustongsabihin pero walang karapatan para isatinig ito kaya napipilitin na lang na itago
sa sarili. Maraming oras na gusto niyang isambulat ang kanyang nararamdaman pero

32
hindimaaari kasi alam naman niya na hindi siya pakikinggan. Kung pakikinggan man
siya,alam pa rin niya na mababalewala lang din ito.

―Gusto ko na talagang magwala. Gusto ko siyang balikan. Gusto kong isambulat

samukha niya ang lahat ng hinanakit ko sa mundo. Sanay kasing tapang ako ng
gustokong mangyari. Ano ba‘ng masama sa ginawa ko sa chapel? Magkahawak lang
kami ng kamay ni Tess. Masama ba yon?‖

Nang araw na yun, sinabihan siya ni Mrs. Moral Character na pumunta sakanyang
cubicle pagkatapos mananghalian. Kinausap siya nito tungkol sa kanyangattitude. Kahit
na naiinis na siya, pinilit pa rin niya na ngumiti dahil alam niyang hindisiya mananalo sa
guro. Malinaw na isinalaysay sa kwento na bagamat pasaway naestudyante si Jojo,
nakukuha pa rin niya ang makinig at ibigay ang respeto nito sakanyang guro kahit
papano.Bukas ang isip ni Jojo. Marahil, dala na rin ng kanyanagpagiging teenager.

Nasa antas siya ng pagtatanong-tanong at pagtuklas sa mundo.Masasabi kong matalino

siyang estudyante dahil nagagawa niyang tuligsain angkanyang mga guro.Bukod dito,
masasabi ko na malawak ang kanyang pag-iisip dahilnagagawa niyang bumuo ng mga
diskuro sa isip niya na may kinalaman sa pagtuklas. Bakit ba ayaw nilang makakita ng
katotohanang iba kaysa kinagisnan nila?Bakit ba kasi gusto nilang maging kamukha
nilang lahat ang tao sa mundo.Dahil ba sa kanilang palagay ay sila ang nakadiskubre ng
mina ng talino at tama,kaya wala nang natira para sa amin para diskubrihin?Pero hindi
ba yung tinatawag nilang expertise yung dalawampung taon sa serbisyo,ang ibig lang
sabihin isang taong karanansangpinatagal ng dalawampung taon?

ARKITAYPAL
- ito ay tinayawag din na mitolohikal o ritwalismo. Ayon kay Scott (1922), sa pagbasang
arketipo, kailangan ng masusing pagbabasa gaya ng pormalismo, samantala ayon
naman kay Reyes (1992), ang mga banghay, tema at imahe sa mga akda ay
interpretasyon ng mga mag kakatulad na elemento ng mga matatandang mito o
alamat.

33
Ayon naman kay Griffith (1982), bagamat madamibg uri ng arketipong dulog ngunit
nahahati naman ito sa tatlo
Arketipong tauhan- mga bayani, ang martir, madrasta, rebelde, sawing mag sin irog.
Arketipong pangyayari- pag lalakbay, paghahanap, pag papasimula, ang pagbagsak,
kamatayan at pag kabuhay.
Arketipong simbolo at kaugnayan- gumagamit ng tambala hal. Liwanag at dilim,
liwanag na simbolo ay karunungan at dilim naman para sa kamang mangan
- layunin ng panitikan na ipakita ang mahalagang bahagi ng akda sa pamamagitan ng
mga simbolo. Ngunit hindi agad basta- bastang makikita ang mga simbolismo sa akda.
Pinakamainam na alamin muna ang konsepto at tema ng panitikan sapagkat ang mga
simbolismong nakapaloob sa akda ay magkakaugnay sa isa't- isa. Ang simbolismo ay
naayon sa tema at konseptong pinapakita ng akda sa mga mambabasa.

Tagalog – Ang Guryon

Awtor: Ildefonso Santos

Tanggapin mo anak, itong munting guryon

Na yari sa patpat at ―papel de Hapon‖
Magandang laruan pula, puti, asul
Na may panagalan mong sa gitna naroon.

Ang hiling ko lamang, bago paliparin,

Ang guryon mong ito ay pakatimbangin;
Ang solo‘t paulo‘y sukating magaling
Nang hindi mag-ikit o kaya‘y magkiling.

Saka, pag umihip ang hangin, ilabas

At sa papawiri‘y bayaang lumipad;
Datapwa‘t ang pisi‘y tibayan mo, anak,
At baka lagutin ng hanging malakas.

34
Ibigin ma‘t hindi, balang araw, ikaw
Ay mapapabuyong makipagdagitan;
Makipaglaban ka, subalit tandaan
Na ang nagwawagi‘y ang pusong marangal.

At kung ang guryon mo‘y sakaling madaig

Matangay ng iba o kaya‘y mapatid;
Kung saka-sakaling dina mapabalik
Maawaing kamay nawa ang magkamit!

Ang buhay ay guryon: marupok, malikot,

Dagiti‘y dumagit saan man sumuot…
O, piliparinmo‘t ihalik sa Diyos,
Bago patuluyang sa lupa:‘y sumubsob!

Nais ipahiwatig ng tulang Ang Guryon

Ang Guryon ay isinulat ni Ildefonso Santos. Ang Guryon ay nagpapahiwatig tungkol sa
anak na nais abutin ang mga pangarap sa buhay. Itong Guryon ay yari sa papael de
hapon. Ito ay isang saranggola na ginamit para lumipad. Itong Guryon ay nagbibigay
ng kahulugan ng isang tao na gusto makamit ang kanyang gusto. Dahil sa malasakit ng
magulang gusto nila makamit ang pangarap ng kanilang anak upang maging
matagumpay ang kanilang pangarap. Kaya habang nandito pa tayo, subukan natin
maging lumaban sa ara-araw upang mapanatili ang ating pamumuhay.

Ang Krismas Tri

Mary Grace del Rosario
Ang kuwentong "Ang Kristmas Tri" ni Mary Grace Del Rosario ay nakasentro sa kristmas
tree ng isang pamilya. Kristmas Tree na karaniwang sumasagisag sa paghahanda ng
pagdiriwang sa araw ng pasko. Maituturing na ito ay hindi gaya ng mga karaniwang
kristmas tri. Iba na lamang ang pagpapahalagang pinakikita ng kanilang pamilya rito,

35
taun taong pinagaganda ng ina ang kristmas tri, nariyan ang mga mamahaling pulang
bolang pinaiikot niya sa puno at iba pang mga palamuti. Pilit na pinagaganda at
pinatitibay ang marupok na mga paa ng puno, maging ang mga sangang baluktot ay
itinatago sa pamamagitan ng paglalagay ng mga dekorasyon. Nariyan rin ang krismas
lights na nagbibigay ng sila at kulay. Ngunit sa kabila ng lahat, hindi mawari kung ano
ang dahilan ng kanyang pakiramdam na para bang may kulang.

Dumating ang panahong hindi na sila nakapagtatayong muli ng kristmas tri, kasabay ng
hindi pagkakumpleto ng kanilang pamilya. Hinahanap hanap ang kasiyahang naidudulot
nito at ng mga palamuting nakapalibot dito.

Sa kabataan
ni Onofre Pagsanghan
Isa sa mga salitang napag-aralan
natin sa wikang Pilipino ay ang
salitang nabansot. Kapag ang isang
bagay raw ay dapat pang lumaki
ngunit ito'y tumigil na sa paglaki, ang
bagay na ito raw ay nabansot. MArami
raw uri ng pagkabansot, ngunit ang
pinakamalungkot na uri raw ay ang
pagkabansot ng isipan, ng puso, at ng
diwa.
Ang panahon ng kabataan ay
panahon ng pagkalaki, ngunit ang ating
paglaki ay kailangan paglaki at pag-
unlad ng ating buong katauhan, hindi
lamang ng ating sukat at timbang.
Kung ga-poste man ang ating taas at
ga-pison man ang ating bigat, ngunit

36
kung ang pag-iisip naman nati'y
ga-kulisap lamang, kay pangit na
kabansutan.
Kung tumangkad man tayong tangkad-kawayan,
at bumulog man tayong bilog-tapayan, ngunit
kung tayo nam'y tulad ni "Bondying" na di
mapagkatitiwalaan-anong laking kakulangan.
Kung magkakatawan tayong katawang "Tarzan"
at mapatalas ang ating isipang sintalas
ng kay Rizal, ngunit kung ang ating kalooban
nama'y itim na duwende ng kasamaan-anong
kapinsalaan para sa kinabukasan.
Kinabukasan. KAbataan, tayo raw ang
pag-asa ng Inang Bayan. Tayo raw
ang maghahatid sa kanya sa langit ng
kasaganaan at karangalan, o hihila
sa kanya sa putik ng kahirapan at kahihiyan.
Ang panahon ng pagkilos ay ngayon, hindi
bukas, hindi sa isang taon. Araw-araw ay
tumutuwid tayong palangit o bumabaluktot
tayong paputik. Tamang tama ang sabi ng
ating mga ninunong kung ano raw ang
kinamihasnan ay siyang pagkakatanda.
Huwag nating akalaing makapagpapabaya tayo ng
ating pag-aaral ngayon at sa araw ng bukas
ay bigla tayong magiging mga dalubhasang
magpapaunlad sa bayan. Huwag nating akalaing
makapandaraya ngayon sa ating mga pagsusulit,
makakupit sa ating mga magulang at sa mahiwagang
araw ng bukas makakaya nating balikatin ang

37
mabibigat na suliranin ng ating bansa.
Huwag nating akalaing makapaglulublob tayo
ngayon ng kalaswaan at kahalayan, at sa
mahiwagang araw ng bukas bigla tayong
magiging ulirang mga magulang.
Kabataan, ang tunay na pag-ibig sa bayan,
ang tunay na nasyonalismo, ay wala sa
tamis ng pangarap, wala rin sa pagpag ng dila.
Ang tunay na pag-ibig ay nasa pawis at gawa.

Mga Bahagi ng Panunuring Pampanitikan:

Pamagat – binubuo ito ng pangalan ng akda at may-akda ng iyong sinusuri at paksa

na iyong ilalahad sa paghihimay

Panimula – impormasyon na may kaugnayan sa iyong sanaysay at kasiya-siyang

pambungad na talata na kinabibilangan ng angkop na pahayag ng tesis

Paglalahad ng Tesis – kadalasang nakapaloob sa panimula; nagsasabi sa iyong

mambabasa kung ano ang aasahan sa kaniyang mababasa: ito ay nagpapahayag ng
layunin ng iyong sanaysay – ang puntong iyong gusto iparating

Katawan – naglalaman ng paliwanag ng iyong mga ideya at katibayan mula sa teksto at

sumusuporta sa iyong inilalahad na tesis

Konklusyon – ang buod ang mga pangunahing punto na iyong ginawa, na may-
katuturang komento tungkol sa teksto na iyong pinag-aaralan

Pakinabang ng Panunuring Panitikan:

Nagbibigay ng kakayahan upang makita ang mas malalim na kahulugan sa nilalaman ng

akda at kung paano ito ay lahat nagiging isang buong ideya.

38
 Tumutulong ito na pahalagahan ang lalim ng kuwento at ang mensahe na
binabanggit ng may-akda. Isang kapaki-pakinabang na ehersisyo bilang
pagkakakilanlan ng isang makabuluhang tema, at ang pagsisiyasat ng mga
pampanitikang kasangkapan (pananalita, matalinghagang paglalarawan,
simbolismo) na ginamit ng may-akda upang ipakita ang temang iyon. At upang
maipahayag ang kanilang mga opinyon sa isang lohikal na paraan na maaaring
maunawaan ng nakararami. Kadalasan sa mga trabaho sa kapanahunan ngayon ay
nangangailangan ng pagsusulat ng mga ulat, mga panukala para sa trabaho, atbp.
Upang maayos ang trabaho, kailangan ng isang tao na may kakayahang ipahayag
ang kanyang mga kaisipan nang malinaw at partikular na nakasulat. Maaaring hindi
siya magsulat ng mga sanaysay sa literatura bilang pamumuhay, ngunit malamang
na ang natutuhan niya mula sa tungkuling iyon ay magiging kapaki-pakinabang sa
ibang pagkakataon sa buhay.

Katangian ng Mahusay na Kritiko sa Panitikan:

Ayon kay Alejandro G. Abadilla, kailangan ng isang kritiko ang tigas ng

damdaming naninindigan upang maging tiyak na kapakinabangan ng panitikan ang
kanyang pagmamalasakit. Ang mga sumusunod ay mga katangiang dapat taglayin:

1. Ang kritiko ay matapat sa sariling itinuturing ang panunuri ng mga akdang

pampanitikan bilang isang sining.
2. Ang kritiko ay handing kilalanin ang sarili bilang manunuri ng akdang
pampanitikan at hindi manunuri ng lipunan, manunulat, mambabasa o
ideolohiya.
3. Ang kritiko ay lagging bukas ang pananaw sa mga pagbabagong nagaganap sa
panitikan.
4. Ang kritiko ay iginagalang ang desisyon ng ibang mga kritiko na patuloy na
sumasandig sa ibang disiplina gaya ng linggwistika, kasaysayan, sikolohiya, at
iba pa.

39
 5. Ang kritiko ay matapat na kumikilala sa akda bilang isang akdang sumasailalim
sa paraan ng pagbuo o konstruksyon batay sa sinusunod na alituntunin at batas.

Mga Kritikong Pilipino at Banyaga:

Alejandro G. Abadilla – isang makata, sanaysayista at kuwentista at tinaguriang

―Ama ng Makabagong Tulang Tagalog‖.

Teodoro Agoncillo – isang bantog na manunulat, makata, manunuri at

mananalaysay. Siya ay tanyag sa kanyang aklat na ―Ang Maikling Kwentong Tagalog‖.

Clodualdo Del Mundo – isang bantog na manunulat, kritikong pampanitikan at

nobelista ng komiks. Naging co-founder at naging unang Presidente ng Panitikan noong
1935.

Virgilio S. Almario – kilala sa kanyang sagisag-panulat na Rio Alma. Isa siyang

makata, kritiko, tagapagsalin, editor, guro at tagapamahalang pangkultura ng Pilipinas.

Lamberto E. Antonio – Isang Pilipinong manunulat at kabilang sa tatlong

tungkong batong panulaang Filipino kasama sina Virgilio S. Almario at Rogelio G.
Mangahas.

Lope K. Santos – isang tanyag na manunulat, abogado, fritiko, lider, obrero,

mananalaysay, nobelista at ―Ama ng Pambansang Wika at Balarila ng Pilipinas‖. Naging
director ng Surian ng Wikang Pambansa. Isa sa kanyang nobela ay ang Banaag at
Sikat.

Rogelio G. Mangahas – isang kritiko na kabilang sa tungkong batong panulaang

Filipino. Siya ang namuhunan at namatnugot ng antolohiyang Manlilikha (1967) na
unang nagpakilala sa tatlong modernistang makata sa Filipino.

40
 Fernando B. Monleo – isang alureadong makatang nagsulat ng nobelang ―Tres
Muskiteras‖. Kilala siya bilang ―Prinsipe ng Balagtasan‖.

Ponciano B. Pineda – isang manunulat, guro, linggwista, abogado, at ―Ama ng

Komisyon ng Wikang Filipino‖.

TAKDANG GAWAIN:

Pumili ng isang akda na nais suriin. Ito ay maaaring tula, dula, maikling kuwento,
nobela, sanaysay o iba pa. Maaaring gumamit ng mga gabay na binanggit sa loob ng
teksto. Kailangang isaisip ang pagbibigay ng mahusay na komento, opinyon o reaksyon
sa nabasa at paggamit ng talas ng pag-iisip. Suriin ang bawat detalyeng binasa at
magbigay ng balanse at makatwirang pamumuna sa pmamagitan ng pagbanggit ng
mga positibo at negatibong punto sa binasa.

Mga Isyung Panlipunan

Ang lipunan ay tumutukoy sa mga taong sama-samang naninirahan sa isang
organisadong komunidad na may iisang batas, tradisyon, at pagpapahalaga.

Ang isyung panlipunan ay isang pampublikong usapin, nakakaapekto ito hindi

laman sa isang tao sa lipunan kundi sa isang malaking bahagi mismo ng nasabing
lipunan. Karaniwan sa mga isyu ng lipunan ay sumasalamin sa mga suliraning
kinakaharap ng lipunan.

1. Isyung Ekonomiko
– Ito ay nagbubunga ng mga pagkawala ng trabaho ng mga tao na depende sa
lugar, kasarian, edukasyon, at kadalasan sa mga grupong etniko.
2. Problemang Pangkapitbahayan
– Ang mga ganitong komunidad ay kadalasang may mataas na drop out rate sa
hayskul, at ang mga bata na lumalaki sa mga ganitong komunidad ay kadalasang
may mababa sa walang pagkakataon na mag-aral sa kolehiyo.
3. Diskriminasyon sa Edad
– Nang minsan, may mga problema sa lipunan na ang sanhi ay ang pagtangi sa
edad ng isang tao.
4. Problemang Pantrabaho
– Kabilang dito ang stress, pagnanakaw, paggugulo sa kapwa tao, hindi pantay
ang sahod, papoot ng ibang lahi, at iba pa.

41