.

. .
.

महाभारत
.
उोग पव

. sanskritdocuments.org .
.

July 23, 2013

.
महाभारत - उोग पव

उोगपव १
अाय ००१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १
अाय ००२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४
अाय ००३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५
अाय ००४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८
अाय ००५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ११
अाय ००६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १३
अाय ००७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १५
अाय ००८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १९
इिवजयोपाानम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३
अाय ००९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३
अाय ०१० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०
अाय ०११ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६
अाय ०१२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३८
अाय ०१३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४२
अाय ०१४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४५
अाय ०१५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४७
अाय ०१६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५१
अाय ०१७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५५
अाय ०१८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५८
अाय ०१९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६१

i
ii महाभारत - उोग पव

अाय ०२० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६४
अाय ०२१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६७

संजययानपव ६९
अाय ०२२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६९
अाय ०२३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७३
अाय ०२४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७६
अाय ०२५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७७
अाय ०२६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७९
अाय ०२७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८२
अाय ०२८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८५
अाय ०२९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८७
अाय ०३० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९३
अाय ०३१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ९७
अाय ०३२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १००

जागरपव १०४
अाय ०३३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०४
अाय ०३४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ११४
अाय ०३५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १२३
अाय ०३६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १३१
अाय ०३७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १३८
अाय ०३८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १४५
अाय ०३९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १४९
अाय ०४० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १५६
अाय ०४१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १६०

ु ातपव
सनज १६२
अाय ०४२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १६२
अाय ०४३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १६५
अाय ०४४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १७०
अाय ०४५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १७३
महाभारत - उोग पव iii

यानसंिधपव १७७
अाय ०४६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १७७
अाय ०४७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १७९
अाय ०४८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १९०
अाय ०४९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १९५
अाय ०५० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २००
अाय ०५१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २०६
अाय ०५२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २०८
अाय ०५३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २१०
अाय ०५४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २१३
अाय ०५५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २२०
अाय ०५६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २२२
अाय ०५७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २२८
अाय ०५८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३१
अाय ०५९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३५
अाय ०६० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २३७
अाय ०६१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २४०
अाय ०६२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २४२
अाय ०६३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २४६
अाय ०६४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २४८
अाय ०६५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २४९
अाय ०६६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २५१
अाय ०६७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २५२
अाय ०६८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २५५
अाय ०६९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २५७

भगवानपव २५८
अाय ०७० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २५८
अाय ०७१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २६८
अाय ०७२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २७२
अाय ०७३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २७४
अाय ०७४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २७७
iv महाभारत - उोग पव

अाय ०७५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २७९

अाय ०७६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २८१
अाय ०७७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २८३
अाय ०७८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २८५
अाय ०७९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २८७
अाय ०८० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २८९
अाय ०८१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २९४
अाय ०८२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०१
अाय ०८३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०४
अाय ०८४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०६
अाय ०८५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३०८
अाय ०८६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३१०
अाय ०८७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३१३
अाय ०८८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३१६
अाय ०८९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३२६
अाय ०९० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३३१
अाय ०९१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३३४
अाय ०९२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३३६
अाय ०९३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३४१
अाय ०९४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३४८
अाय ०९५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३५३
अाय ०९६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३५५
अाय ०९७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३५८
अाय ०९८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६०
अाय ०९९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६२
अाय १०० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६४
अाय १०१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६६
अाय १०२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६९
अाय १०३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३७२
गालवचिरतम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३७६
अाय १०४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३७६
अाय १०५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३७९
महाभारत - उोग पव v

अाय १०६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३८१

अाय १०७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३८३
अाय १०८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३८६
अाय १०९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३८८
अाय ११० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३९१
अाय १११ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३९३
अाय ११२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३९६
अाय ११३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३९८
अाय ११४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४००
अाय ११५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४०३
अाय ११६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४०५
अाय ११७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४०७
अाय ११८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४१०
अाय ११९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४१२
अाय १२० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४१६
अाय १२१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४१८
अाय १२२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४२०
अाय १२३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४२७
अाय १२४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४३०
अाय १२५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४३२
अाय १२६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४३४
अाय १२७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४३९
अाय १२८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४४५
अाय १२९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४५०
अाय १३० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४५४
ु
ु शासनम
िवरापान ्. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४५८
अाय १३१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४५८
अाय १३२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४६२
अाय १३३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४६७
अाय १३४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४७१
अाय १३५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४७४
अाय १३६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४७७
vi महाभारत - उोग पव

अाय १३७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४८०

कणपिनवादपव ४८३
अाय १३८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४८३
अाय १३९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४८६
अाय १४० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४९२
अाय १४१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४९४
अाय १४२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४९९
अाय १४३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५०२
अाय १४४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५०४

अिभिनयाणपव ५०७
अाय १४५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५०७
अाय १४६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५१२
अाय १४७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५१६
अाय १४८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५२०
अाय १४९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५२२
अाय १५० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५३१
अाय १५१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५३४
अाय १५२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५३७

भीािभषेचनपव ५४०
अाय १५३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५४०
अाय १५४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५४४
अाय १५५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५४८
अाय १५६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५५२

उकयानपव ५५४
अाय १५७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५५४
अाय १५८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५५६
अाय १५९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५६०
अाय १६० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५६२
महाभारत - उोग पव vii

रथाितरथसंानपव ५६५
अाय १६१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५६५
अाय १६२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५६६
अाय १६३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५७०
अाय १६४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५७३
अाय १६५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५७६
अाय १६६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५८०
अाय १६७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५८४
अाय १६८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५८६
अाय १६९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५८९

अोपाानपव ५९१
अाय १७० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५९१
अाय १७१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५९४
अाय १७२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५९५
अाय १७३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५९८
अाय १७४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६००
अाय १७५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६०३
अाय १७६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६०६
अाय १७७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६११
अाय १७८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६१४
अाय १७९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६१८
अाय १८० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६२२
अाय १८१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६२६
अाय १८२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६३०
अाय १८३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६३२
अाय १८४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६३५
अाय १८५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६३७
अाय १८६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६३९
अाय १८७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६४३
अाय १८८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६४७
अाय १८९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६५०
viii महाभारत - उोग पव

अाय १९० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६५२

अाय १९१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६५५
अाय १९२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६५७
अाय १९३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६६०
अाय १९४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६६८
अाय १९५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६७०
अाय १९६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६७२
अाय १९७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६७५
 ॥ महाभारत उोगपव ॥

उोगपव
अाय ००१
वैशपं ायन उवाच ॥

कृ ा िववाहं त ु कुवीरा ;दािभमोमिु दतपाः ।

िव चायषु सः तीताः ; सभां िवराट ततोऽिभजमःु ॥ ००१ ॥

सभा त ु सा मपतेः समृा ; मिणवेकोमरिचा ।

ासना मावती सगा ु ; तामय ु े नरराजवयाः ॥ ००२ ॥

ु
अथासनाािवशतां परा ;भौ िवराटुपदौ नरेौ ।
वृ माः पृिथवीपतीनां ; िपतामहो रामजनादनााम ् ॥ ००३ ॥

पाालराज समीपत ु ; िशिनवीरः सहरौिहणेयः ।

म रा ु ससं
ु िनकृ ौ ; जनादन ैव यिु धिर ॥ ००४ ॥

ु
सता सव ुपद राो ; भीमाजनु ौ मावतीसतौ
ु च।
ु
साौ ु सहािभमःु ॥ ००५ ॥
च यिु ध वीरौ ; िवराटप

१
२ उोगपव

सव च शूराः िपतृिभः समाना ; वीयण पेण बलेन च ैव ।

उपािवशौपदेयाः कुमाराः ; सवणु िचेष ु वरासनेष ु ॥ ००६ ॥

तथोपिवेष ु महारथेष ु ; िवाजमानारभूषणेष ु ।

रराज सा राजवती समृा ; हैिरव ौिवमलैपेता ॥ ००७ ॥

ततः कथाे समवायय ु ाः ; कृ ा िविचाः पषवीराः

ु ।
तमु ु त पिरिचयः ; कृ ं नृपाे समदु ीमाणाः ॥ ००८ ॥

कथामासा च माधवेन ; संघिताः पाडवकायहत े ोः ।

ते राजिसंहाः सिहता व ;ां महाथ च महोदयं च ॥ ००९ ॥

कृ  उवाच ॥

सवभव ििविदतं यथायं ; यिु धिरः सौबलेनावाम ।्

िजतो िनकृ ापतं च रां ; पनः ु वासे समयः कृ त ॥ ०१० ॥

शै िवजते ं ु तरसा मह च ; से ित ैिरतं यथावत ।्

पाडोः सतु ैतमु पं ; वषािण ष च भारता ैः ॥ ०११ ॥

ु
योदश ैव सरोऽय ;मायमान ैभवतां समीपे ।
े शानसां ितितमाण ै ;यथोिषतं तििदतं च सवम ् ॥ ०१२ ॥

ु
एवं गते धमसत राो ; यधनािप च यितं ात ।्
ु ं च यशरं च ॥ ०१३ ॥
तियं कुपाडवानां ; ध च य

अधमय ु ं च न कामयेत ; रां सराणामिप

ु धमराजः ।
धमाथ य ु षते ् ॥ ०१४ ॥
ु ं च महीपितं ; ामेऽिप किंिदयं बभू

ु ः।
िपं िह रां िविदतं नृपाणां ; यथापकृ ं धृतरापै
िमोपचारेण तथान ेन ; कृ ं महामसपम ् ॥ ०१५ ॥
अाय ००१ ३

ु ः।
न चािप पाथ िविजतो रणे त ैः ; तेजसा धृतरा पै
ु
तथािप राजा सिहतः सि ;रभीतेऽनामयमेव तेषाम ् ॥ ०१६ ॥

ययं पाडुसतु ैिविज ; समातं भूिमपतीिपी ।

ु
ताथ ये पषवीराः ; कुीसता
ु मावतीसतौ ु च ॥ ०१७ ॥

ु
बालािमे त ैिविवध ैपाय ैः ; संािथ ता हमिमसाहाः ।
्
रां िजहीष िरसि ैः ; सव च तो िविदतं यथावत ॥ ०१८ ॥

तेषां च लोभं समी वृं ; धमातां चािप यिु धिर ।

संबितां चािप समी तेषां ; मितं कुं सिहताः पृथ ॥ ०१९ ॥

इमे च सेऽिभरताः सदैव ; तं पारिया समयं यथावत ।्

अतोऽथा त ैपचयमाणा ; हःु समेताृतरापान
ु ् ॥ ०२० ॥

ु
त ैिवकारं च िनश राः ; सनाािरवारये यःु ।
य ु ने बाधेयिु रमांथ ैव ; त ैवमाना यिु ध तां हःु ॥ ०२१ ॥

तथािप नेमेऽतया समथा ;ेषां जयायेित भवेतं वः ।

ु
समे सव सिहताः सि ;ेषां िवनाशाय यतेयरु व
े ॥ ०२२ ॥

यधनािप मतं यथाव ; ायते िकं न ु किरतीित ।

अायमान े च मते पर ; िकं ामारतमं मतं वः ॥ ०२३ ॥

तािदतो गत ु धमशीलः ; शिु चः कुलीनः पषोऽमः

ु ।
तः समथ ः शमाय तेषां ; रााधदानाय यिु धिर ॥ ०२४ ॥

ु ं मधरंु समं च ।
िनश वां त ु जनादन ; धमाथ य
समाददे वामथाजोऽ ; संप ू वां तदतीव राजन ् ॥ ०२५ ॥
४ उोगपव

अाय ००२
बलदेव उवाच ॥

तु ं भविगदपूवज
  ; वां यथा धमवदथ व ।
अजातशो िहतं िहतं च ; यधनािप तथ ैव राः ॥ ००१ ॥

अध िह रा िवसृ वीराः ; कुीसता

ु कृ ते यते ।
ु सहाािभरतीव मोदेत ् ॥ ००२ ॥
ु ; सखी
दाय चाध धृतरापः

ु
ला िह रां पषवीराः ; सवृषे ु परेष ु च ैव ।
य ु ;ेषां शाि िहतं जानाम ् ॥ ००३ ॥
वु ं शााः सखमािवशे
ु

यधनािप मतं च वे ं ु ; वं ु च वाािन यिु धिर ।

ियं मम ािद त कि ;जेमाथ कुपाडवानाम ् ॥ ००४ ॥

स भीमाम कुवीरं ; वैिचवीय च महानभावम ु ।्

ोणं सपंु िवरं कृ पं च ; गाारराजं च ससूतपमु ् ॥ ००५ ॥

ु ; बलधाना िनगमधानाः ।
सव च येऽे धृतरापा
िता धमष ु यथा के ष ु ; लोकवीराः तु कालवृाः ॥ ००६ ॥

एतेष ु सवष ु समागतेष ु ; पौरेष ु वृषे ु च सतेष ु ।

वीत ु वां िणपातय ु ं ; कुीसताथ ु करं यथा ात ् ॥ ००७ ॥

सवावास ु च ते न कौा ;ो िह सोऽथ बलमाित ै ैः ।

ियापु ते  यिु धिर ; ूत े म तं च राम ् ॥ ००८ ॥
अाय ००३ ५

िनवायमाण कुवीरैः ; सवः सि

ु यमतः ।
गाारराज सतंु मतां ; समायेिे वतमु ाजमीढः ॥ ००९ ॥

रोदरा सहशोऽे ; यिु धिरो यािषहेत जेतमु ।्

उृ ताौबलमेव चायं ; समायेन िजतोऽवाम ् ॥ ०१० ॥

स दीमानः ितदेवन ेन ; अेष ु िनं सपरा

ु ु षु।
खे
संरमाणो िविजतः स ; तापराधः शकुन ेन  कित ् ॥ ०११ ॥

ताण ैव वचो वीत ु ; वैिचवीय बसामय ु म ।्

ु ; ाथ िनयों ु पषे
तथा िह शो धृतरापः ु ण तेन ॥ ०१२ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ु
एवं वु ेव मधवीरे ; िशिनवीरः सहसोपात ।
तािप वां पिरिन त ; समाददे वािमदं समःु ॥ ०१३ ॥

अाय ००३
सािकवाच ॥

ु
याशः पषाा ताशं संभाषते ।
यथापोऽराा ते तथापं भाषसे ॥ ००१ ॥

ु
सि वै पषाः ु
शूराः सि कापषाथा ।
ु
उभावेतौ ढौ पौ येत े पषाित ॥ ००२ ॥
६ उोगपव

एकिेव जायेत े कुले ीबमहारथौ ।

फलाफलवती शाखे यथ ैकिनतौ ॥ ००३ ॥

नासूयािम ते वां वु तो लालज ।

ये त ु वि ते वां तानसूयािम माधव ॥ ००४ ॥

कथं िह धमराज दोषममिप वु न ।्

लभते पिरषे ाहतमु कुतोभयः ॥ ००५ ॥

समाय महाानं िजतवोऽकोिवदाः ।

अनं यथां तेष ु धमजयः कुतः ॥ ००६ ॥

यिद कुीसतंु गेहे ीडं ातृिभः सह ।

अिभग जयेय ु े तेषां धमतो भवेत ् ॥ ००७ ॥

समाय त ु राजानं धमरतं सदा ।

िनकृ ा िजतवे िकं न ु तेषां परं शभु म ् ॥ ००८ ॥

कथं िणपतेायिमह कृ ा पणं परम ।्

वनवासािमु  ु ाः प ैतामहं पदम ् ॥ ००९ ॥

ययं परिवािन कामयेत यिु धिरः ।

एवमयमं परााहित यािचतमु ् ॥ ०१० ॥

ु ाे न च रां िजहीष वः ।

कथं च धमय
िनवृवासाौेया आिविदता इित ॥ ०११ ॥

ु
अननीता िह भीेण ोणेन च महाना ।
न वि पाडूनां दात ं ु प ैतृकं वस ु ॥ ०१२ ॥

ु रणे बलात ।्
अहं त ु ताित ैबाण ैरननीय
अाय ००३ ७

पादयोः पातियािम कौेय महानः ॥ ०१३ ॥

अथ ते न वि िणपाताय धीमतः ।

गिमि सहामाा यम सदनं ित ॥ ०१४ ॥

न िह ते ययु धु ान संर ययु ु तः ।

वेग ं समथाः संसोढंु वेव महीधराः ॥ ०१५ ॥

को िह गाडीवधानं क चायधु ं यिु ध ।

मां चािप िवषहेो न ु क भीमं रासदम ् ॥ ०१६ ॥

यमौ च ढधानौ यमकौ महाती ु ।

ु
को िजजीिवषरासीदे ु च पाष तम ् ॥ ०१७ ॥
ृं

पेमााडवेयां ौपाः कीितवधनान ।्

सममाणााडूनां समवीयादोटान ् ॥ ०१८ ॥

सौभं च महेासममरैरिप ःसहम ।्

ु
गदसाां  कालवानलोपमान ् ॥ ०१९ ॥

ते वयं धृतरा पंु शकुिनना सह ।

कणन च िनहाजाविभषेाम पाडवम ् ॥ ०२० ॥

नाधम िवते किूातताियनः ।

अध मयशं च शावाणां याचनम ् ॥ ०२१ ॥

त यः कामं कुमतिताः ।

िनसृ ं धृतराेण रां ाोत ु पाडवः ॥ ०२२ ॥

अ पाडुसतोु रां लभतां वा यिु धिरः ।

िनहता वा रणे सव ि वसधातले ु ॥ ०२३ ॥
८ उोगपव

अाय ००४
ुपद उवाच ॥

एवमेतहाबाहो भिवित न संशयः ।

न िह यधनो रां मधरेु ण दाित ॥ ००१ ॥

ु
अनव ु
ित तं चािप धृतराः सतियः ।
भीोणौ च काप याौााधेयसौबलौ ॥ ००२ ॥

ु ते ।
बलदेव वां त ु मम ान े न य
एति पषे ु
ु णाे काय सनयिमता ॥ ००३ ॥

न त ु वाो मृ वचो धातराः कथन ।

न िह मादवसाोऽसौ पापबिमु तो मम ॥ ००४ ॥

गदभ े मादव ं कुयाोष ु तीं समाचरेत ।्

मृ यधन े वां यो ूयाापचेतिस ॥ ००५ ॥

मृ वै मते पापो भामाणमशिजम ।्

िजतमथ िवजानीयादबधोु मादव े सित ॥ ००६ ॥

एत ैव किरामो य ियतािमह ।

ु
ापयाम िमेो बलाोजय ु नः ॥ ००७ ॥

श धृके तो जयेन चािभभोः ।

अाय ००४ ९

के कयानां च सवषां ता ग ु शीगाः ॥ ००८ ॥

स त ु यधनो नून ं ेषियित सवशः ।

पूवािभपाः स भजे पूवच  ोदकम ् ॥ ००९ ॥

 वे चोदन े ।
तरं नरेाणां पूवम
महि काय वोढिमित मे वतत े मितः ॥ ०१० ॥

श ेतां शीं ये च तानगा ु नृपाः ।

 ागरवािसन े ॥ ०११ ॥
भगदाय राे च पूवस

अिमतौजसे तथोाय हािदायाकाय च ।

दीघाय माय रोचमानाय चािभभो ॥ ०१२ ॥

आनीयतां बृह सेनािब पािथ वः ।

ु
पापिजितिव िचवमा सवा ु ॥ ०१३ ॥
कः

ु के श च ैािधपितरेव च ।
बाीको म
ु  सबा
सपा ु पौरव महारथः ॥ ०१४ ॥

शकानां पवानां च दरदानां च ये नृपाः ।

काोजा ऋिषका ये च पिमानूपका ये ॥ ०१५ ॥

जयेन काय तथा पनदा नृपाः ।

ु धष ः पावतीया ये नृपाः ॥ ०१६ ॥
ाथप

ु
जानिक सशमा च मिणमाौितमकः ।
ु
पांसराािधप ु वीयवान ् ॥ ०१७ ॥
ैव धृके त

औ दडधार बृहेन वीयवान ।्

ु
अपरािजतो िनषाद ेिणमासमानिप ॥ ०१८ ॥
१० उोगपव

बृहलो महौजा बाः परपरयःु ।

समु सेनो राजा च सह पेु ण वीयवान ् ॥ ०१९ ॥

अदािर नदीज कणवे  पािथ वः ।

ु
समथ  सवीर माजारः ककथा ॥ ०२० ॥

महावीर कु िनकरमु लु ः थः ।

नील वीरधमा च भूिमपाल वीयवान ् ॥ ०२१ ॥

जयो दव ी च जनमेजयः ।

आषाढो वायवु ग
े  पूवप ाली च पािथ वः ॥ ०२२ ॥

भूिरतेजा देवक एकल चाजः ।

काषका राजानः ेमधूित वीयवान ् ॥ ०२३ ॥

उवः ेमक ैव वाटधान पािथ वः ।

ु ढाय
तु ाय ु शापु वीयवान ् ॥ ०२४ ॥

कुमार किलानामीरो य ु मदः ।

एतेषां ेतां शीमेति मम रोचते ॥ ०२५ ॥

अयं च ाणः शीं मम राजरु ोिहतः ।

ेतां धृतरााय वामिमताम ् ॥ ०२६ ॥

यथा यधनो वाो यथा शांतनवो नृपः ।

धृतराो यथा वाो ोण िवषां वरः ॥ ०२७ ॥
अाय ००५ ११

अाय ००५
वासदेु व उवाच ॥

उपपिमदं वां सोमकानां धरंु धरे ।

अथ िसिकरं राः पाडव महौजसः ॥ ००१ ॥

ु
 ाय नः सनीतमिभकाताम
एत पूवक ।्
अथा ाचरम पषः ु ाबु ािलशः ॥ ००२ ॥

िकं त ु संबकं त ु माकं कुपाडुष ु ।

यथे ं वतमान ेष ु पाडवेष ु च तेष ु च ॥ ००३ ॥

ते िववाहाथ मानीता वयं सव यथा भवान ।्

कृ ते िववाहे मिु दता गिमामो गृहाित ॥ ००४ ॥

भवाृतमो राां वयसा च तु ने च ।

िशवे वयं सव भवामेह न संशयः ॥ ००५ ॥

भवं धृतरा सततं ब मते ।

आचाययोः सखा चािस ोण च कृ प च ॥ ००६ ॥

स भवाेषय पाडवाथ करं वचः ।

सवषां िनितं तः ेषियित यवान ् ॥ ००७ ॥

यिद तावमं कुयाायेन कुपवः

ु ।
न भवेुपाडूनां सौाेण महायः ॥ ००८ ॥

अथ दपाितो मोहा कुयाृतराजः ।

अेषां ेषिया च पादामायेः ॥ ००९ ॥
१२ उोगपव

ततो यधनो मः सहामाः सबावः ।

िनामापते मूढः ु े गाडीवधिन ॥ ०१० ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ततः सृ  वाय ं िवराटः पृिथवीपितः ।

गृहाापयामास सगणं सहबावम ् ॥ ०११ ॥

ारकां त ु गते कृ े यिु धिरपरोगमाः

ु ।
ु
चः साािमकं सव िवराट महीपितः ॥ ०१२ ॥

ततः संषे यामास िवराटः सह बावैः ।

सवषां भूिमपालानां ुपद महीपितः ॥ ०१३ ॥

वचनाुिसंहानां मपाालयो ते ।
समाजममु ह ीपालाः संा महाबलाः ॥ ०१४ ॥

ु
तुा पाडुपाणां समागहलम ।्
ु
धृतरासतािप समािने महीपतीन ् ॥ ०१५ ॥

समाकुला मही राजुपाडवकारणात ।्

तदा समभवृ ा संयाणे महीिताम ् ॥ ०१६ ॥

बलािन तेषां वीराणामागि तततः ।

चालयीव गां देव सपवतवनािममाम ् ॥ ०१७ ॥

ु
ततः ावयोवृं पााः परोिहतम ।्
कुः ेषयामास यिु धिरमते तदा ॥ ०१८ ॥
अाय ००६ १३

अाय ००६
ुपद उवाच ॥

ु
भूतानां ािणनः ेाः ािणनां बिजीिवनः ।
ु
बिम ु नराः ेा नराणां त ु िजातयः ॥ ००१ ॥

ु
िजेष ु वैाः ेयांसो वैषे ु कृ तबयः ।
ु
स भवाृ तबीनां धान इित मे मितः ॥ ००२ ॥

कुलेन च िविशोऽिस वयसा च तु ने च ।

यानवमािस श ु े णािरसेन च ॥ ००३ ॥

िविदतं चािप ते सव यथावृः स कौरवः ।

पाडव यथावृः कुीपो ु यिु धिरः ॥ ००४ ॥

धृतरा िविदते विताः पाडवाः परैः ।

ु
िवरेणाननीतोऽिप ु त े ॥ ००५ ॥
ु वानवत
पमे

शकुिनबिु पूव िह कुीपंु समायत ।्

अनं मताः सवृ े ितं शिु चम ् ॥ ००६ ॥

ते तथा विया त ु धमपंु यिु धिरम ।्

न कािदवायां रां दाि वै यम ् ॥ ००७ ॥

भवां ु धमसयं 
ु ं धृतरां वु चः ।
मनांिस त योधानां वु मावतियित ॥ ००८ ॥

िवरािप तां साधियित तावकम ।्

भीोणकृ पाणां च भेदं सनियित ॥ ००९ ॥
१४ उोगपव

अमाेष ु च िभेष ु योधेष ु िवमख

ु षे ु च ।
ु काकरणं तेषां कम भिवित ॥ ०१० ॥
पनरे

ु काबयः
एतिरे पाथाः सखमे ु ।
सेनाकम किरि ाणां च ैव सयम ् ॥ ०११ ॥

िभमान ेष ु च ेष ु लमान े च वै िय ।

न तथा ते किरि सेनाकम न संशयः ॥ ०१२ ॥

एतयोजनं चा ाधाेनोपलते ।

सा धृतरा कुया वचव ॥ ०१३ ॥

स भवामय ु  ध तेष ु समाचरन ।्

कृ पाष ु पिरे शााडवानां कीतयन ् ॥ ०१४ ॥

वृषे ु कुलधम च वु ूवर नितम

ु ।्
िवभेित मनांषे ािमित मे ना संशयः ॥ ०१५ ॥

न च तेो भयं तेऽि ाणो िस वेदिवत ।्

तकमिण यु  िवर िवशेषतः ॥ ०१६ ॥

स भवा ु योगेन मु तन जयेन च ।

कौरवेयायााश ु कौेयाथ िसये ॥ ०१७ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ु
तथानिशः ययौ ुपदेन महाना ।
परोधा वृसंपो नगरं नागसायम ् ॥ ०१८ ॥
ु
अाय ००७ १५

अाय ००७
वैशपं ायन उवाच ॥

गते ारवत कृ े बलदेव े च माधवे ।

सह वृकै ः सवभज ै शतशथा ॥ ००१ ॥

सवमागमयामास पाडवानां िवचेितम ।्

धृतरााजो राजा त ैः िणिहत ैरैः ॥ ००२ ॥

स ु ा माधवं यातं सद ैरिनलोपमैः ।

बलेन नाितमहता ारकामयारीम ु ् ॥ ००३ ॥

तमेव िदवसं चािप कौेयः पाडुननः ।

आनतनगर रां जगामाश ु धनयः ॥ ००४ ॥

ु
तौ याा पषाौ ारकां कुननौ ।
संु दशतःु कृ ं शयानं चोपजमतःु ॥ ००५ ॥

ु
ततः शयान े गोिवे िववेश सयोधनः ।
उीष त कृ  िनषसाद वरासने ॥ ००६ ॥

ततः िकरीटी तान ु िववेश महामनाः ।

पाध च स कृ  ोऽितृ तािलः ॥ ००७ ॥

ु स वायो ददशा े िकरीिटनम ।्

ितबः
स तयोः ागतं कृ ा यथाह ितपू च ॥ ००८ ॥

ु दनः ॥ ००८ ॥
तदागमनजं हेत ं ु प मधसू

ततो यधनः कृ मवु ाच हसिव ।

१६ उोगपव

िवहेऽिवाां मम दातिु महाहित ॥ ००९ ॥

समं िह भवतः सं मिय च ैवाजनु ेऽिप च ।

तथा संबकं तु माकं िय माधव ॥ ०१० ॥

अहं चािभगतः पूव ाम मधसूु दन ।

 ािरणः ॥ ०११ ॥
पूव चािभगतं सो भजे पूवस

ं च ेतमो लोके सताम जनादन ।

सततं संमत ैव स ु
ृ मनपालय ॥ ०१२ ॥

कृ  उवाच ॥

भवानिभगतः पूवम  मे नाि संशयः ।

 ु थमं राजया पाथ धनयः ॥ ०१३ ॥

तव पूवािभगमनाूव चा दशनात ।्

साहामभु योरेव किरािम सयोधन
ु ॥ ०१४ ॥

वारणं त ु बालानां पूव कायिमित िु तः ।

तावारणं पूवम  हः पाथ धनयः ॥ ०१५ ॥

मंहननत ु ानां गोपानामबदु ं महत ।्

नारायणा इित ाताः सव सामयोिधनः ॥ ०१६ ॥

ते वा यिु ध राधषा भवेक स ैिनकाः ।

अय ु मानः सामे शोऽहमेकतः ॥ ०१७ ॥

आामतरं पाथ  ये तरं मतम ।्

तण
ृ ीतां भवाने वाय ं िह धमतः ॥ ०१८ ॥
अाय ००७ १७

वैशपं ायन उवाच ॥

एवम ु  ु कृ ेन कुीपो

ु धनयः ।
अयमानं सामे वरयामास के शवम ् ॥ ०१९ ॥
ु

सहाणां सहं त ु योधानां ा भारत ।

कृ ं चापतं ाा संाप परमां मदु म ् ॥ ०२० ॥

यधन ु तै ं सवमादाय पािथ वः ।

ततोऽयाीमबलो रौिहणेय ं महाबलम ् ॥ ०२१ ॥

सव चागमन े हेत ं ु स त ै संवेदयत ।्

ु
वाच ततः शौिरधातर ािमदं वचः ॥ ०२२ ॥

िविदतं ते नरा सव भिवतमु हित ।

ययों िवराट परा ु वैवािहके तदा ॥ ०२३ ॥

िनगृोो षीके शदथ कुनन ।

मया संबकं तु िमित राजनु ः पनः
ु ॥ ०२४ ॥

न च ताम ु ं वै के शवः पत ।

न चाहमु हे कृ ं िवना ातमु िप णम ् ॥ ०२५ ॥

नाहं सहायः पाथानां नािप यधन वै ।

ु सदेु वमवे ह ॥ ०२६ ॥
इित मे िनिता बिवा

जातोऽिस भारते वंश े सवपािथ वपूिजते ।

ग य ु  धमण ाेण भरतष भ ॥ ०२७ ॥

इेवम ु ः स तदा पिर हलायधु म ।्

कृ ं चापतं ाा यु ाेन े िजतं जयम ् ॥ ०२८ ॥
१८ उोगपव

ु नृपः ।
सोऽयाृ तवमाण ं धृतरासतो
कृ तवमा ददौ त सेनामौिहण तदा ॥ ०२९ ॥

स तेन सवस ैेन भीमेन कुननः ।

ु संहष यन ् ॥ ०३० ॥
वृतः ितययौ ः सदः

गते यधने कृ ः िकरीिटनमथावीत ।्

अय ु मानः कां बिमाायाहं
ु या वृतः ॥ ०३१ ॥

अजनु उवाच ॥

भवामथ ावािह ं ु ना संशयः ।

ु
िनहमहमे ु
कः समथ ः पषोम ॥ ०३२ ॥

भवां ु कीितमा.ोके तशां गिमित ।

यशसा चाहमथ तादिस मया वृतः ॥ ०३३ ॥

सारं त ु या कायिमित मे मानसं सदा ।

िचरराेितं कामं तवातमु हित ॥ ०३४ ॥

वासदेु व उवाच ॥

उपपिमदं पाथ  यधथा मया सह ।

सारं ते किरािम कामः संपतां तव ॥ ०३५ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

एवं मिु दतः पाथ ः कृ ेन सिहतदा ।

ु
वृतो दाशाहवरैः पनराया ु
िधिरम ् ॥ ०३६ ॥
अाय ००८ १९

अाय ००८
वैशपं ायन उवाच ॥

ु ा त ु तानां स ैेन महता वृतः ।

शः 
अयााडवााजह पै ु मह ारथ ैः ॥ ००१ ॥

त सेनािनवेशोऽभूदधिमव योजनम ।्
तथा िह बलां सेनां स िबभित नरष भः ॥ ००२ ॥

िविचकवचाः शूरा िविचजकामक ु ाः ।

िविचाभरणाः सव िविचरथवाहनाः ॥ ००३ ॥

देशवेषाभरणा वीराः शतसहशः ।

त सेनाणेतारो बभूवःु ियष भाः ॥ ००४ ॥

थयिव भूतािन कयिव मेिदनीम ।्

शन ैिवामयेनां स ययौ येन पाडवः ॥ ००५ ॥

ु ा महासेन ं महारथम ।्
ततो यधनः 
उपायामिभु यमानच भारत ॥ ००६ ॥

कारयामास पूजाथ त यधनः सभाः ।

रमणीयेष ु देशषे ु रिचाः ल ताः ॥ ००७ ॥

स ताः सभाः समासा पूमानो यथामरः ।

यधन सिचवैदश  े देश े यथाहतः ॥ ००८ ॥
२० उोगपव

आजगाम सभामां देवावसथवचसम ् ॥ ००८ ॥

ु ः काण ैरितमानषु ैः ।
स त िवषय ैय
मेन ेऽिधकमाानमवमेन े परंु दरम ् ॥ ००९ ॥

प स ततः ेाः ियष भः ।

यिु धिर पषाः
ु के न ु चुः सभा इमाः ॥ ०१० ॥

आनीयां सभाकाराः देयाहा िह मे मताः ॥ ०१० ॥

गूढो यधन दशयामास मातल ु म ।्

तं ा मराज ु ाा यं च त तम ् ॥ ०११ ॥

पिरावीीत इोऽथ गृतािमित ॥ ०११ ॥

यधन उवाच ॥

सवाव काण वरो वै मम दीयताम ।्

सवसने ाणेता मे भवािवतमु हित ॥ ०१२ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

कृ तिमवीः िकमियतािमित ।
ु
कृ तिमेव गाािरः वाच ु पनः
पनः ु ॥ ०१३ ॥

ु
स तथा शमाम पनरायाकं ु ।्
परम
शो जगाम कौेयानाात ं ु कम त तत ् ॥ ०१४ ॥

उपं स गा त ु ावारं िवय च ।

पाडवानथ तावा ददश ह ॥ ०१५ ॥
अाय ००८ २१

समे त ु महाबाः शः पाडुसतु ैदा ।

पाम च गां च ैव गृाथािविध ॥ ०१६ ॥

ततः कुशलपूव स मराजोऽिरसूदनः ।

ीा परमया य ु ः समाि यिु धिरम ् ॥ ०१७ ॥

ु ौ।
तथा भीमाजनु ौ ौ ीयौ च यमावभ
आसन े चोपिव ु शः पाथ मुवाच ह ॥ ०१८ ॥

कुशलं राजशाल किे कुनन ।

अरयवासािािस िवमु ो जयतां वर ॥ ०१९ ॥

ु
सरं कृ तं राजिजन े वसता वन े ।
ातृिभः सह राजे कृ या चानया सह ॥ ०२० ॥

अातवासं घोरं च वसता रं कृ तम ।्

ःखमेव कुतः सौं रा भारत ॥ ०२१ ॥

ःख ैत महतो धातराकृ त वै ।

अवािस सखंु राजा शूरंतप ॥ ०२२ ॥

िविदतं ते महाराज लोकतं नरािधप ।

ताोभकृ तं िकिव तात न िवते ॥ ०२३ ॥

ततोऽाकथयाजा यधनसमागमम ।्
ु िू षतं सव वरदानं च भारत ॥ ०२४ ॥
त श

यिु धिर उवाच ॥

सकृु तं ते कृ तं राजेनाराना ।
२२ उोगपव

यधन यीर या वाचा िततु म ् ॥ ०२५ ॥

एकं िािम भं ते ियमाणं महीपते ॥ ०२५ ॥

भवािनह महाराज वासदेु वसमो यिु ध ।

कणाजनु ाां संाे ैरथे राजसम ॥ ०२६ ॥

कण भवता काय सारं ना संशयः ॥ ०२६ ॥

त पाोऽजनु ो राजिद मियिमिस ।

तेजोवध ते कायः सौतेरयावहः ॥ ०२७ ॥

अकतमिप ेततमु हिस मातल

ु ॥ ०२७ ॥

श उवाच ॥

ण ु पाडव भं ते यवीिष रानः ।

ु
तेजोवधिनिमं मां सूतप संयगु े ॥ ०२८ ॥

अहं त भिवािम सामे सारिथवु म ।्

वासदेु वने िह समं िनं मां स िह मते ॥ ०२९ ॥

ताहं कुशाल तीपमिहतं वचः ।

वु ं सथियािम योक
ु ाम संयगु े ॥ ०३० ॥

यथा स तदप  ततेजा पाडव ।

ु ह ं ु समेतवीिम ते ॥ ०३१ ॥
भिवित सखं

एवमेतिरािम यथा तात मा माम ।्

यादिप शािम तिरािम ते ियम ् ॥ ०३२ ॥
इिवजयोपाानम ् २३

य ःखं या ां ूत े वै कृ या सह ।

पषािण च वाािन सूतपकृ ु तािन वै ॥ ०३३ ॥

ु
जटासरािरे शः कीचका महातेु ।
ौपािधगतं सव दमया यथाशभु म ् ॥ ०३४ ॥

ु
सव ःखिमदं वीर सखोदक भिवित ।
ु
ना मया काय िविधिह बलवरः ॥ ०३५ ॥

ःखािन िह महाानः ावि ु यिु धिर ।

देवरै िप िह ःखािन ाािन जगतीपते ॥ ०३६ ॥

इेण ूयते राजभायण महाना ।

ु त ं महःखं
अनभू ु देवराजेन भारत ॥ ०३७ ॥

इिवजयोपाानम ्
अाय ००९
यिु धिर उवाच ॥

कथिमेण राजे सभायण महाना ।

ःखं ां परं घोरमेतिदािम वेिदतमु ् ॥ ००१ ॥

श उवाच ॥

ण ु राजरु ा वृिमितहासं परातनम

ु ।्
२४ उोगपव

सभायण यथा ां ःखिमेण भारत ॥ ००२ ॥

ा जापितासीेवेो महातपाः ।

स पंु वै ििशरसिमोहािलासृजत ् ॥ ००३ ॥

ऐं स ाथ यानं िवपो महाितः ु ।

 लनोपमैः ॥ ००४ ॥
त ैििभवदन ैघरैः सूय

ु केन चािपबत ।्
वेदान ेके न सोऽधीते सरामे
एके न च िदशः सवाः िपबिव िनरीते ॥ ००५ ॥

स तपी मृदाो धम तपिस चोतः ।

ु
तपोऽतहीं सरमिरं दम ॥ ००६ ॥

त ा तपोवीय सं चािमततेजसः ।

िवषादमगम इोऽयं मा भवेिदित ॥ ००७ ॥

कथं सेत भोगेष ु न च तेहपः ।

ु सेत ् ॥ ००८ ॥
िववधमानििशराः सव िभवनं

ु
इित सि बधा बिमारतष भ ।
ु
आापयोऽरसृपलोभने ॥ ००९ ॥

यथा स सेििशराः कामभोगेष ु वै भृशम ।्

िं कुत गं लोभयत मािचरम ् ॥ ०१० ॥

ु
ारवेषाः सोयो ु ा मनोहरैः ।
भावैय
लोभयत भं वः शमयं भयं मम ॥ ०११ ॥

अं ानाानं लयािम वरानाः ।

भयमेतहाघोरं िं नाशयताबलाः ॥ ०१२ ॥
अाय ००९ २५

अरस ऊचःु ॥

तथा यं किरामः श त लोभन े ।

यथा नावािस भयं तालिनषूदन ॥ ०१३ ॥

िनदहिव च ु ा योऽसावाे तपोिनिधः ।

तं लोभियत ं ु देव गामः सिहता वयम ् ॥ ०१४ ॥

यितामो वशे कत ु पन ेत ं ु च ते भयम ् ॥ ०१४ ॥

श उवाच ॥

इेण तानाता ु जमिु िशरसोऽिकम ।्

त ता िविवध ैभावल
ै भयो वरानाः ॥ ०१५ ॥

नृ ं संदशय तथ ैवाेष ु सौवम ् ॥ ०१५ ॥

िवचेः संहष च नागहातपाः ।

 ागरसंिनभः ॥ ०१६ ॥
इियािण वशे कृ ा पूणस

ता ु यं परं कृ ा पनः

ु शमपु िताः ।
ु सवा देवराजमथावु न ् ॥ ०१७ ॥
कृ तािलपटाः

न स शः सधु ष ध ैयाालियत ं ु भो ।

ये काय महाभाग ियतां तदनरम ् ॥ ०१८ ॥

ू ारसः शो िवसृ च महामितः ।

संप
िचयामास त ैव वधोपायं महानः ॥ ०१९ ॥

स तू िचयीरो देवराजः तापवान ।्

२६ उोगपव

िविनितमितधमाधे ििशरसोऽभवत ् ॥ ०२० ॥

वम िपा स िं न भिवित ।

शःु वृो नोपेो बलोऽिप बलीयसा ॥ ०२१ ॥

ु वधे ढाम ।्
ु िविनि कृ ा बिं
शाबा
अथ वैानरिनभं घोरपं भयावहम ् ॥ ०२२ ॥

ममु ोच वं सः शििशरसं ित ॥ ०२२ ॥

स पपात हतेन वेण ढमाहतः ।

ु ं मेिदनीतले ॥ ०२३ ॥
पवतेव िशखरं ण

तं त ु वहतं ा शयानमचलोपमम ।्

न शम लेभ े देव
े ो दीिपत तेजसा ॥ ०२४ ॥

हतोऽिप दीतेजाः स जीविव च यते ॥ ०२४ ॥

अिभत ताणं घटमानं शचीपितः ।

अपयदवी ैनं सरं पाकशासनः ॥ ०२५ ॥

िं िछि िशरां कु वचनं मम ॥ ०२५ ॥

तोवाच ॥

महाो भृश ं ेष परशनु  तिरित ।

कत ु चाहं न शािम कम सििवगिहतम ् ॥ ०२६ ॥

इ उवाच ॥

मा भ ैं िमेतै कु वचनं मम ।

अाय ००९ २७

मसादाि ते शं वकं भिवित ॥ ०२७ ॥

तोवाच ॥

कं भवमहं िवां घोरकमाणम वै ।

एतिदाहं ोत ं ु तेन कथय मे ॥ ०२८ ॥

इ उवाच ॥

अहिमो देवराजििदतम ु ते ।
कुैतथों मे ता ं िवचारय ॥ ०२९ ॥

तोवाच ॥

ू रेण नापपसे कथं शे ह कमणा ।

ु
ऋिषपिममं हा हाभयं न ते ॥ ०३० ॥

इ उवाच ॥

ु
पाम चिरािम पावनाथ सरम ।्
शरु षे महावीय वेण िनहतो मया ॥ ०३१ ॥

अािप चाहमिु ािभेिम वै ।

ु तव ॥ ०३२ ॥
िं िछि िशरांिस ं किरेऽनहं

िशरः पशोे दाि भागं येष ु मानवाः ।

ु
एष तेऽनहिं कु मम ियम ् ॥ ०३३ ॥

श उवाच ॥

एतुा त ु ता स महेवचनं तदा ।

२८ उोगपव

िशरांथ ििशरसः कुठारेणािनदा ॥ ०३४ ॥

िनकृ ेष ु ततेष ु िनामंििशराथ ।

किपलाििरा कलिवा सवशः ॥ ०३५ ॥

येन वेदानधीते  िपबते सोममेव च ।

तााििनेतःु िं त किपलाः ॥ ०३६ ॥

येन सवा िदशो राजिबिव िनरीते ।

तााििनेतिु िरा पाडव ॥ ०३७ ॥

यरु ापं त ु तासीं ििशरसदा ।

कलिवा िविनेत ु ने ा भरतष भ ॥ ०३८ ॥

ततेष ु िनकृ ेष ु िवरो मघवानभूत ।्

जगाम ििदवं ािप गृहायौ ॥ ०३९ ॥

ु ।्
ु ा शे णाथ हतं सतम
ा जापितः 
्
ोधसंरनयन इदं वचनमवीत ॥ ०४० ॥

तमानं तपो िनं ां दां िजतेियम ।्

अनापरािधनं यांु िहंिसतवाम ॥ ०४१ ॥

तावधाथाय वृम ु ादयाहम ।्

लोकाः पय ु मे वीय तपस बलं महत ् ॥ ०४२ ॥

स च पयत ु देव
े ो राा पापचेतनः ॥ ०४२ ॥

उपृय ततः ुपी समहायशाः

ु ।
ु ा घोरं वृमवु ाच ह ॥ ०४३ ॥
अिं ा सम
अाय ००९ २९

इशो िववध भावापसो मम ॥ ०४३ ॥

सोऽवधत िदवं ा सूयव 

ै ानरोपमः ।
िकं करोमीित चोवाच कालसूय  इवोिदतः ॥ ०४४ ॥

ु ो जगाम ििदवं ततः ॥ ०४४ ॥

शं जहीित चा

ु ं समभव
ततो य ृ वासवयोदा ।
सयोमहाघोरं सं कुसम ॥ ०४५ ॥

े ं वृो वीरः शततमु ।्

ततो जाह देव
अपावृ स जास वृः ोधसमितः ॥ ०४६ ॥

े शे त ु संाािदशादा ।
े वृण
असृज े महासा जृिकां वृनािशनीम ् ॥ ०४७ ॥
ं

िवजृमाण ततो वृाादपावृतात ।्

ाािभसि िनाो बलसूदनः ॥ ०४८ ॥

ततः भृित लोके ष ु जृिका ािणसंिता ॥ ०४८ ॥

जष ु सव ा शं िविनःसृतम ।्

ु सराः
ु ं वृवासवयोः पनः
ततः ववृत े य ु ॥ ०४९ ॥

ु भरतष भ ॥ ०४९ ॥
संरयोदा घोरं सिचरं

यदा वधत रणे वृो बलसमितः ।

ु पोबलािांदा शो वतत ॥ ०५० ॥

िनवृ े त ु तदा देवा िवषादमगमरम ।्

समे शे ण च ते  े ोिवमोिहताः ॥ ०५१ ॥
ु ज
३० उोगपव

अमय ते सव मिु निभः सह भारत ॥ ०५१ ॥

िकं कायिमित ते राजििच भयमोिहताः ।

जमःु सव महाानं मनोिभिवमु यम ् ॥ ०५२ ॥

उपिवा मराे सव वृवधेवः ॥ ०५२ ॥

अाय ०१०
इ उवाच ॥

े जगदयम ।्
सव ािमदं देवा वृण
न  सशं िकिितघाताय यवेत ् ॥ ००१ ॥

समथ भवं पूवम  समथऽि सांतम ।्

कथं कुया न ु भं वो धष ः स मे मतः ॥ ००२ ॥

तेजी च महाा च यु े चािमतिवमः ।

ु सव सदेवासरमान
सेिभवनं ु ु ् ॥ ००३ ॥
षम

ताििनयिममं णु ं मे िदवौकसः ।

िवोः यमपु ाग समे च महाना ॥ ००४ ॥

तेन संम वेामो वधोपायं रानः ॥ ००४ ॥

श उवाच ॥
अाय ०१० ३१

ु े मघवता देवाः सिष गणादा ।

एवम
शरयं शरणं देव ं जमिु व ं ु महाबलम ् ॥ ००५ ॥

ऊच े ं िव ं ु वृभयािदताः ।

ु सव देवश
या लोकायः ााििभिवमण ैः भो ॥ ००६ ॥

अमृत ं चातं िवो दैा िनहता रणे ।

बिलं बा महादै ं शो देवािधपः कृ तः ॥ ००७ ॥

ं भःु सवलोकानां या सविमदं ततम ।्

ं िह देव महादेवः सवलोकनमृ तः ॥ ००८ ॥

गितभव ं देवानां सेाणाममरोम ।

जगािमदं सव वृण ु दन ॥ ००९ ॥
े ासरसू

िवु वाच ॥

ु मम ।्
अवयं करणीयं मे भवतां िहतम
तापायं वािम यथासौ न भिवित ॥ ०१० ॥

गं सिष गवा यासौ िवपधृक ् ।

साम त य ु ं तत एनं िवजेथ ॥ ०११ ॥

भिवित गितदवाः श मम तेजसा ।

अय वेािम वमायधु ोमम ् ॥ ०१२ ॥

ु
गमृिषिभः साध गव सरोमाः ।
्
वृ सह शे ण संिधं कुत मािचरम ॥ ०१३ ॥

श उवाच ॥
३२ उोगपव

एवम ु ा ु देवने ऋषयिदशाथा ।

ययःु समे सिहताः शं कृ ा परःसरम
ु ् ॥ ०१४ ॥

समीपमे च तदा सव एव महौजसः ।

तं तेजसा िलतं तपं िदशो दश ॥ ०१५ ॥

सिमव लोकांीूयाचमसौ यथा ।

ु  ते वृ ं शे ण सह देवताः ॥ ०१६ ॥
दश

ऋषयोऽथ ततोऽे वृमूचःु ियं वचः ।

ां जगिददं सव तेजसा तव जय ॥ ०१७ ॥

न च शोिष िनजत ं ु वासवं भूिरिवमम ।्

ु तोािप वां कालो तीतः समहािनह
य ु ॥ ०१८ ॥

ु
पीे च जाः सवाः सदेवासरमानवाः ।
सं भवत ु ते वृ शे ण सह िनदा ॥ ०१९ ॥

ु ं च शलोकां शातान ् ॥ ०१९ ॥

अवािस सखं

ु
ऋिषवां िनशाथ स वृः समहाबलः ।
ु ॥ ०२० ॥
उवाच तांदा सवाण िशरसासरः

सव यूय ं महाभागा गवा ैव सवशः ।

ू तुत ं सव ममािप णतु ानघाः ॥ ०२१ ॥
यत

संिधः कथं वै भिवता मम श चोभयोः ।

तेजसोिह योदवाः सं वै भिवता कथम ् ॥ ०२२ ॥

ऋषय ऊचःु ॥
अाय ०१० ३३

सकृ तां सतं िलितं ; ततः परं भिवता भमेव ।

ु ण सतं ; तातां सतं िलितम ् ॥ ०२३ ॥
नाितमेषे

ढं सतां सतं चािप िनं ; ूयााथ थ कृ े ष ु धीरः ।

ु ण सतं ; तां न िजघांसते धीरः ॥ ०२४ ॥
महाथ वषे

इः सतां संमत िनवास महानाम ।्

सवादी दीन धमिविु विनितः ॥ ०२५ ॥

तेन ते सह शे ण संिधभवत ु शातः ।

एवं िवासमाग मा ते भूिु रथा ॥ ०२६ ॥

श उवाच ॥

महिष वचनं  ु
ु ा तानवाच ु ।
महाितः
अवयं भगवो मे माननीयापिनः ॥ ०२७ ॥

वीिम यदहं देवाव ियतािमह ।

ु िजष भाः ॥ ०२८ ॥
ततः सव किरािम यचमा

ु े ण न चा ण नामना न च दाणा ।

न श
न शेण न वेण न िदवा न तथा िनिश ॥ ०२९ ॥

वो भवेय ं िवेाः श सह दैवत ैः ।

एवं मे रोचते संिधः शे ण सह िनदा ॥ ०३० ॥

बाढिमेव ऋषयमूचभ ु रतष भ ।

एवं कृ ते त संधान े वृः मिु दतोऽभवत ् ॥ ०३१ ॥
ु

यः सदाभवािप शोऽमषसमितः ।

ु ानपायानन
वृ वधसंय ु ु
िचयन ् ॥ ०३२ ॥
३४ उोगपव

राेषी समिु ः सदाभूलवृहा ॥ ०३२ ॥

स कदािचमु ाे तमपयहासरम ु ।्

संाकाल उपावृ े मु त रदाणे ॥ ०३३ ॥

ततः सि भगवारदानं महानः ।

संये ं वतत े रौा न राििदवसं न च ॥ ०३४ ॥

वृावयवोऽयं मम सवहरो िरपःु ॥ ०३४ ॥

यिद वृ ं न ह विया महासरम ु ।्

महाबलं महाकायं न मे ेयो भिवित ॥ ०३५ ॥

एवं सियेव शो िवमु नरन ु ।्

अथ फे नं तदापयमु े पवतोपमम ् ॥ ०३६ ॥

ु ो न चाऽयं न च शिमदं तथा ।

नायं श
एनं ेािम वृ णादेव निशित ॥ ०३७ ॥

सवमथ फे नं तं िं वृ े िनसृवान ।्

िवय फे नं तं िवरु थ वृ ं नाशयत ् ॥ ०३८ ॥

िनहते त ु ततो वृ े िदशो िवितिमराभवन ।्

ववौ च िशवो वायःु जा जषदा ु ॥ ०३९ ॥

ततो देवाः सगवा यरासपगाः ।

ु
ऋषय महें तमवििवध ैः वैः ॥ ०४० ॥

नमृ तः सवभतू ैः सवभतू ािन सायन ।्

हतशःु ाा वासवः सह दैवत ैः ॥ ०४१ ॥
अाय ०१० ३५

ं पूजयामास धमिवत ् ॥ ०४१ ॥

िव ं ु िभवने
ु

ततो हते महावीय वृ े देवभयरे ।

अनृतने ािभभूतोऽभूः परममनाः ॥ ०४२ ॥

ैशीष यािभभूत स पूव हया ॥ ०४२ ॥

सोऽमाि लोकानां नसो िवचेतनः ।

े िभभूतः कष ैः ॥ ०४३ ॥
न ाायत देव

ितो वस ु चेमान इवोरगः ॥ ०४३ ॥

े े हाभयािदत े ।
ततः ने देव
भूिमः साशा िनवृ ु कानना ॥ ०४४ ॥
 ा श

ु
िविोतसो नः सरांनदकािन च ॥ ०४४ ॥

सोभािप सानामनावृिकृ तोऽभवत ।्

देवाािप भृश ं ाथा सव महष यः ॥ ०४५ ॥

अराजकं जगवमिभभूतमपु वैः ।

ततो भीताभवेवाः को नो राजा भवेिदित ॥ ०४६ ॥

िदिव देवष यािप देवराजिवनाकृ ताः ।

न च  किेवानां रााय कुते मनः ॥ ०४७ ॥
३६ उोगपव

अाय ०११
श उवाच ॥

ऋषयोऽथावु व देवा िदशेराः ।

अयं वै नषः ीमाेवराेऽिभिषताम ् ॥ ००१ ॥

ते गाथावु व राजा नो भव पािथ व ॥ ००१ ॥

ु
स तानवाच नषो देवानृिषगणांथा ।
िपतृिभः सिहतााजरीितमानः ॥ ००२ ॥

बलोऽहं न मे शिभवतां पिरपालने ।

बलवाायते राजा बलं शे िह िनदा ॥ ००३ ॥

तमवु नु ः सव देवाः सिष परोगमाः

ु ।
अाकं तपसा य ु ः पािह रां ििवपे ॥ ००४ ॥

पररभयं घोरमाकं िह न संशयः ।

अिभिष राजे भव राजा ििवपे ॥ ००५ ॥

देवदानवयाणामृषीणां रसां तथा ।

िपतृगवभतू ानां चिु वषयवितनाम ् ॥ ००६ ॥

तेज आदासे पयलवां भिविस ॥ ००६ ॥

ु  सदा सवलोकािधपो भव ।
धम परृ
षािप देवां गोपाय ििवपे ॥ ००७ ॥

ु भ ं वरं ला ा रां ििवपे ।

सल
धमाा सततं भूा कामाा समपत ॥ ००८ ॥
अाय ०११ ३७

देवोानेष ु सवष ु ननोपवनेष ु च ।

कै लासे िहमवृ े मरे ेतपवत े ॥ ००९ ॥

से महेे मलये समु ेष ु सिर ु च ॥ ००९ ॥

अरोिभः पिरवृतो देवकासमावृतः ।

नषो देवराजः सीडिवधं तदा ॥ ०१० ॥

विा बिवधाः कथाः िु तमनोहराः ।

ु
वािदािण च सवािण गीतं च मधररम ् ॥ ०११ ॥

ु रद गवारसां गणाः ।

िवावसना
े ं मूितम उपिताः ॥ ०१२ ॥
ऋतवः ष देव

ु
मातः सरिभवा ु
ित मनोः सखशीतलः ॥ ०१२ ॥

एवं िह ीडत नष महानः ।

संाा दशन ं देवी श मिहषी िया ॥ ०१३ ॥

स तां संय ाा ाह सवाभासदः ।

इ मिहषी देवी काां नोपितित ॥ ०१४ ॥

अहिमोऽि देवानां लोकानां च तथेरः ।

आगत ु शची मं िम िनवेशनम ् ॥ ०१५ ॥

तुा मना देवी बृहितमवु ाच ह ।

र मां नषांवाि शरणं गता ॥ ०१६ ॥

सवलणसंपां ं मां भाषसे ।

ु
देवराज दियतामसखभािगनीम ् ॥ ०१७ ॥
३८ उोगपव

ु ामेकप पितताम ।्
अवैधेन संय
ृ ां तां कु वै िगरम ् ॥ ०१८ ॥
 त
उवानिस मां पूवम

नोपूव च भगवृषा ते िकिदीर ।

तादेतवें यों िजसम ॥ ०१९ ॥

बृहितरथोवाच इाण भयमोिहताम ।्

यािस मया देिव सं तिवता वु म ् ॥ ०२० ॥

से देवराजानिमं शीिमहागतम ।्

न भेतं च नषामेतवीिम ते ॥ ०२१ ॥

समानिये शे ण निचरावतीमहम ् ॥ ०२१ ॥

अथ शु ाव नष इाण शरणं गताम ।्

ु
बृहतेरिरसोध स नृपदा ॥ ०२२ ॥

अाय ०१२
श उवाच ॥

ुं त ु नषं ाा देवाः सिष परोगमाः

ु ।
ु
अवेवराजानं नषं घोरदशनम ॥ ००१ ॥्

देवराज जिह ोधं िय ु े जगिभो ।

ु
ं सासरगव सिकं नरमहोरगम ् ॥ ००२ ॥
अाय ०१२ ३९

जिह ोधिममं साधो न ुि भविधाः ।

पर पी सा देवी सीद सरेु र ॥ ००३ ॥

िनवतय मनः पापारदारािभमशनात ।्

देवराजोऽिस भं ते जा धमण पालय ॥ ००४ ॥

ु ो न जाह तचः काममोिहतः ।

एवम
ु दिमं ित सरािधपः
अथ देवानवाचे ु ॥ ००५ ॥

अहा धिष ता पूवम िृ षपी यशिनी ।

जीवतो भतिु रेण स वः िकं न िनवािरतः ॥ ००६ ॥

बिन च नृशस ु ।
ं ािन कृ तानीेण वै परा
वैधायपु धा ैव स वः िकं न िनवािरतः ॥ ००७ ॥

उपितत ु मां देवी एतदा िहतं परम ।्

ु ाकं च सदा देवाः िशवमेव ं भिवित ॥ ००८ ॥
य

देवा ऊचःु ॥

इाणीमानियामो यथेिस िदवते ।

जिह ोधिममं वीर ीतो भव सरेु र ॥ ००९ ॥

श उवाच ॥

ु ते तदा देवा ऋिषिभः सह भारत ।

इा
जमबु हृ  ितं वुिमाण चाशभु ं वचः ॥ ०१० ॥

जानीमः शरणं ािमाण तव वेमिन ।

दाभयां च िवे या देविष सम ॥ ०११ ॥
४० उोगपव

ु ।
ते ां देवाः सगवा ऋषय महाते
सादयि चेाणी नषाय दीयताम ् ॥ ०१२ ॥

इाििशो नषो देवराजो महाितः ु ।

 े वरविणनी ॥ ०१३ ॥
वृणोियं वरारोहा भतृ

एवमु े त ु सा देवी बाम ृ सरम ।्

ु 
उवाच दती दीना बृहितिमदं वचः ॥ ०१४ ॥

नाहिमािम नषं पितमा तं भमु ।्

शरणागताि ते ंािह मां महतो भयात ् ॥ ०१५ ॥

बृहितवाच ॥

शरणागतां न जेयिमािण मम िनितम ।्

धमां धमशीलां च न जे ामिनिते ॥ ०१६ ॥

नाकाय कतिु मािम ाणः सिशेषतः ।

ु
तु धमा सशीलो जानमानशासनम ् ॥ ०१७ ॥

ु
नाहमेतिरािम गं वै सरोमाः ।
ु गीतं णा ूयतािमदम ् ॥ ०१८ ॥
अिंाथ परा

न त बीजं रोहित बीजकाले ; न चा वष वष ित वष काले ।

भीतं पं ददाित शवे ; न सोऽरं लभते ाणिमन ् ॥ ०१९ ॥

मोघमं िवित चाचेताः ; गाोकायित नचेः ।

भीतं पं ददाित यो वै ; न त हं ितगृि देवाः ॥ ०२० ॥

मीयते चा जा काले ; सदा िववासं िपतरोऽ कुवत े ।

भीतं पं ददाित शवे ; सेा देवाः हर वम ् ॥ ०२१ ॥
अाय ०१२ ४१

एतदेव ं िवजानै न दाािम शचीिममाम ।्

इाण िवतु ां लोके श मिहष ियाम ् ॥ ०२२ ॥

अा िहतं भवे मम चािप िहतं भवेत ।्

ियतां तरु ेा न िह दााहं शचीम ् ॥ ०२३ ॥

श उवाच ॥

अथ देवामेवागु मिरसां वरम ।्

ु त ु भवेय बृहते ॥ ०२४ ॥
कथं सनीतं

बृहितवाच ॥

नषं याचतां देवी िकिालारं शभु ा ।

इाणीिहतमेति तथााकं भिवित ॥ ०२५ ॥

बिवकरः कालः कालः कालं नियित ।

दिप तो बलवांािप नषो वरसंयात ् ॥ ०२६ ॥

श उवाच ॥

ततेन तथोे त ु ीता देवामवु न ।्

ािदम ु ं ते िहतं सविदवौकसाम ् ॥ ०२७ ॥

एवमेतिजे देवी चेय ं साताम ् ॥ ०२७ ॥

ु
ततः समा इाण देवाः सािपरोगमाः ।
ऊचवु चनमा लोकानां िहतकाया ॥ ०२८ ॥

या जगिददं सव धृत ं ावरजमम ।्

४२ उोगपव

एकपिस सा च ग नषं ित ॥ ०२९ ॥

िं ामिभकाम िवनिशित पािथ वः ।

नषो देिव श सरैु यमवाित ॥ ०३० ॥

एवं िविनयं कृ ा इाणी कायिसये ।

अगत सीडा नषं घोरदशनम ् ॥ ०३१ ॥

ा तां नषािप वयोपसमिताम ।्

समत ाा कामोपहतचेतनः ॥ ०३२ ॥

अाय ०१३
श उवाच ॥

अथ तामवीा नषो देवरादा ।

याणामिप लोकानामहिमः शिु चिते ॥ ००१ ॥

भज मां वरारोहे पिते वरविणिन ॥ ००१ ॥

एवम ु ा त ु सा देवी नषेण पितता ।

ावेपत भयोिा वाते कदली यथा ॥ ००२ ॥

नम सा त ु ाणं कृ ा िशरिस चािलम ।्

देवराजमथोवाच नषं घोरदशनम ् ॥ ००३ ॥

कालिमाहं ल ं ु िकिः सरेु र ।

न िह िवायते शः ाः िकं वा  वा गतः ॥ ००४ ॥
अाय ०१३ ४३

तमेत ु िवाय यिद न ायते भो ।

ततोऽहं ामपु ाे समेतवीिम ते ॥ ००५ ॥

ु ः स इाया नषः ीितमानभूत ् ॥ ००५ ॥

एवम

नष उवाच ॥

एवं भवत ु सोिण

ु यथा मामिभभाषसे ।
ाा चागमनं काय समेतदनरेु ः ॥ ००६ ॥

श उवाच ॥

नषेण िवसृा च िनाम ततः शभु ा ।

बृहितिनके तं सा जगाम च तपिनी ॥ ००७ ॥

ु च वचो देवाः सािपरोगमाः

ताः सं ु ।
मयामासरेु कााः शाथ राजसम ॥ ००८ ॥

देवदेवने स िवनु ा भिवनु ा ।

ऊच ु ैनं समिु ा वां वािवशारदाः ॥ ००९ ॥

ु
हािभभूतो वै शः सरगणेरः ।
 ो जगतः भःु ॥ ०१० ॥
े पूवज
गित नं देवश

ु मपु जिमवान ् ॥ ०१० ॥

राथ सवभतू ानां िव

ीयािहते वृ े वासवो हया ।

ु
वृतः सरगणे  मों त िविनिदश ॥ ०११ ॥

ु ा देवानां िवरु वीत ।्

तेषां तचनं 
४४ उोगपव

मामेव यजतां शः पावियािम विणम ् ॥ ०१२ ॥

ु न हयमेधने मािमा पाकशासनः ।

पये
ु ित देवानािममकुतोभयः ॥ ०१३ ॥
पनरे

कमिभ नषो नाशं याित मितः ।

किालिममं देवा मष यमतिताः ॥ ०१४ ॥

ु ा िवोः शभु ां सां तां वाणीममृतोपमाम ।्


ु
ततः सव सरगणाः सोपाायाः सहिष िभः ॥ ०१५ ॥

य शो भयोिं देशमपु चमःु ॥ ०१५ ॥

ु
तामेधः समहाहे  महानः ।
ववृत े पावनाथ वै हापहो नृप ॥ ०१६ ॥

िवभ हां त ु वृषे ु च नदीष ु च ।

पवतषे ु पृिथां च ीष ु च ैव यिु धिर ॥ ०१७ ॥

संिवभ च भूतषे ु िवसृ च सरेु रः ।

िवरः पूतपाा च वासवोऽभवदावान ् ॥ ०१८ ॥

अकं नषं ानाा च बलसूदनः ।

तेजों सवभतू ानां वरदाना ःसहम ् ॥ ०१९ ॥

ततः शचीपितवरः पनरेु व नयत ।

अयः सवभतू ानां कालाकाी चचार ह ॥ ०२० ॥

ने त ु ततः शे शची शोकसमिता ।

ु
हा शे ित तदा देवी िवललाप सःिखता ॥ ०२१ ॥
अाय ०१४ ४५

ु
यिद दं यिद तं गरवोिषता यिद ।
ु
 मेवा सं यि वा मिय ॥ ०२२ ॥
एकभतृ

ु चेमामहं िदां वृाम

पयां ु रायणे ।
देव रािं नमािम िसतां मे मनोरथः ॥ ०२३ ॥

यता च िनशां देवीमपु ाितत त सा ।

पिततााेन सोपिु तमथाकरोत ् ॥ ०२४ ॥

याे देवराजोऽसौ तं देश ं दशय मे ।

इाहोपिु तं देवी सं सेन यताम ् ॥ ०२५ ॥

अाय ०१४
श उवाच ॥

अथ ैनां िपण साीमपु ाितपिु तः ।

तां वयोपसंपां ा देवीमपु िताम ् ॥ ००१ ॥

इाणी संा सा संप ू ैनामपृत ।

इािम ामहं ात ं ु का ं ूिह वरानन े ॥ ००२ ॥

उपिु तवाच ॥

उपिु तरहं देिव तवािकमपु ागता ।

दशन ं च ैव संाा तव सेन तोिषता ॥ ००३ ॥

ु ा च यमेन िनयमेन च ।
पिततािस य
४६ उोगपव

दशियािम ते शं देव ं वृिनषूदनम ् ॥ ००४ ॥

ु
िमेिह भं ते से सरसमम ् ॥ ००४ ॥

श उवाच ॥

ततां ितां देवीिमाणी सा समगात ।्

देवारयाित पवतां बंतः ॥ ००५ ॥

िहमवमित उरं पामागमत ् ॥ ००५ ॥

समु ं च समासा बयोजनिवृतम ।्

आससाद महाीपं नानाुमलतावृतम ् ॥ ००६ ॥

तापयरो िदं नानाशकुिनिभवृत म ।्

शतयोजनिवीण तावदेवायतं शभु म ् ॥ ००७ ॥

त िदािन पािन पवणािन भारत ।

षदैपगीतािन फुािन सहशः ॥ ००८ ॥

प िभा नालं च िववेश सिहता तया ।

ु
िबसतिवं च तापयततमु ् ॥ ००९ ॥

े पेणावितं भमु ।्
ु ण
तं ा च ससू
सूपधरा देवी बभूवोपिु त सा ॥ ०१० ॥

इं तु ाव चेाणी िवतु ैः पूवक

 मिभः ।
ूयमानतो देवः शचीमाह परंु दरः ॥ ०११ ॥

िकमथ मिस संाा िवात कथं हम ।्

ततः सा कथयामास नष िवचेितम ् ॥ ०१२ ॥
अाय ०१५ ४७

इं िष ु लोके ष ु ा वीयमदाितः ।

दपािव ाा मामवु ाच शततो ॥ ०१३ ॥

उपित मािमित ू रः कालं च कृ तवाम ॥ ०१३ ॥

यिद न ािस िवभो किरित स मां वशे ।

एतेन चाहं संता ाा श तवािकम ् ॥ ०१४ ॥

जिह रौं महाबाहो नषं पापिनयम ् ॥ ०१४ ॥

काशय चाानं दैदानवसूदन ।

ु िवभो देवरां शािध च ॥ ०१५ ॥
तेजः समािह

अाय ०१५
श उवाच ॥

ु ः स भगवाा पनरथावीत
एवम ु ।्
िवम न कालोऽयं नषो बलवरः ॥ ००१ ॥

िवविधत ऋिषिभह ैः क ै भािमिन ।

नीितम िवधाािम देिव तां कतमु हिस ॥ ००२ ॥

ु च ैतया काय नाातं शभु े िचत ।्

गं
ु
गा नषमेकाे वीिह तनममे ॥ ००३ ॥

ऋिषयानेन िदेन मामपु ैिह जगते ।

४८ उोगपव

एवं तव वशे ीता भिवामीित तं वद ॥ ००४ ॥

ु देवराजेन पी सा कमलेणा ।

इा
एवमिथोा त ु जगाम नषं ित ॥ ००५ ॥

नषां ततो ा िवितो वामवीत ।्

ागतं ते वरारोहे िकं करोिम शिु चिते ॥ ००६ ॥

भं मां भज कािण िकिमिस मनििन ।

ु
तव कािण याय तिरे सममे ॥ ००७ ॥

ु
न च ीडा या काया सोिण मिय िवस ।
सेन वै शपे देिव कताि वचनं तव ॥ ००८ ॥

इायवु ाच ॥

यो मे या कृ तः कालमाकाे जगते ।

ु
ततमेव भता मे भिविस सरािधप ॥ ००९ ॥

काय च िद मे येवराजावधारय ।

वािम यिद मे राजियमेतिरिस ॥ ०१० ॥

ु ं ततः ां वशगा तव ॥ ०१० ॥

वां णयसंय

इ वािजनो वाहा हिनोऽथ रथाथा ।

ु
इाहिमहापूव वाहनं ते सरािधप ॥ ०११ ॥

ु
य िवोन   नासराणां न रसाम ् ॥ ०११ ॥

वह ु ां महाराज ऋषयः सता िवभो ।

सव िशिबकया राजेति मम रोचते ॥ ०१२ ॥
अाय ०१५ ४९

नासरेु ष ु न देवषे ु त
ु ो भिवतमु हिस ।
सवषां तेज आद ेन वीयण दशनात ् ॥ ०१३ ॥

ु तः ात ं ु कििदित वीयवान ् ॥ ०१३ ॥

न ते मख

श उवाच ॥

एवमु  ु नषः ात तदा िकल ।

उवाच वचनं चािप सरेु ामिनिताम ् ॥ ०१४ ॥

अपूव वाहनिमदं यों वरविणिन ।

ढं मे िचतं देिव शोऽि वरानने ॥ ०१५ ॥

न वीय भवित यो वाहाुते मनु ीन ।्

अहं तपी बलवाूतभभवभःु ॥ ०१६ ॥

मिय ु े जग ािय सव ितितम ।्

देवदानवगवाः िकं नरोरगरासाः ॥ ०१७ ॥

न मे ु पयााः सव लोकाः शिु चिते ।

चषु ा यं पयािम त तेजो हराहम ् ॥ ०१८ ॥

ताे वचनं देिव किरािम न संशयः ।

सष यो मां वि सव ष यथा ॥ ०१९ ॥

पय माहामाकमृिं च वरविणिन ॥ ०१९ ॥

एवमु ा त ु तां देव िवसृ च वराननाम ।्

िवमान े योजिया स ऋषीियममाितान ् ॥ ०२० ॥
५० उोगपव

अयो बलोपेतो मो वरमदेन च ।

कामवृः स ाा वाहयामास तानृषीन ् ॥ ०२१ ॥

नषेण िवसृा च बृहितमवु ाच सा ।

समयोऽावशेषो मे नषेणहे यः कृ तः ॥ ०२२ ॥

शं मृगय शीं ं भायाः कु मे दयाम ् ॥ ०२२ ॥

बाढिमेव भगवाृहितवाच ताम ।्

न भेतं या देिव नषाचे
ु तसः ॥ ०२३ ॥

न ेष ाित िचरं गत एष नराधमः ।

अधमो महषणां वाहना हतः शभु े ॥ ०२४ ॥

इिं चाहं किरािम िवनाशाया मतःे ।

शं चािधगिमािम मा भ ैं भम ु ते ॥ ०२५ ॥

ततः ा िविधवहाव ु परमं हिवः ।

बृहितमहातेजा देवराजोपलये ॥ ०२६ ॥

ता भगवाेवः यमेव ताशनः ।

ु ं कृ ा सहसारधीयत ॥ ०२७ ॥
ीवेषमत

स िदशः िदश ैव पवतां वनािन च ।

पृिथव चािरं च िवचीयाितमनोगितः ॥ ०२८ ॥

िनमेषारमाेण बृहितमपु ागमत ् ॥ ०२८ ॥

अिवाच ॥

बृहते न पयािम देवराजमहं िचत ।्

अाय ०१६ ५१

आपः शेषाः सदा चापः वेु ं नोहाहम ् ॥ ०२९ ॥

न मे त गितिमरवािण ते ॥ ०२९ ॥

श उवाच ॥

ु
तमवीेवगरपो ु ।
िवश महाते
अिवाच ॥

नापः वेु ं शािम यो मेऽ भिवित ।

शरणं ां पोऽि ि तेऽ ु महाते ु ॥ ०३१ ॥

अोऽितः ममनो लोहमिु तम ।्

तेषां सवगं तेजः ास ु योिनष ु शाित ॥ ०३२ ॥

अाय ०१६
बृहितवाच ॥

ु ं मिस हवाट ् ।
मे सवदवे ानां मख
मः सवभतू ानां गूढरिस सािवत ् ॥ ००१ ॥

ामारेकं कवयामाििवधं पनःु ।

या ं जगेदं सो नयेतु ाशन ॥ ००२ ॥

ु ं नमो िवाः कमिविजतां गितम ।्

कृ ा त
गि सह पीिभः सतु ैरिप च शातीम ् ॥ ००३ ॥
५२ उोगपव

मेवाे हवाहमेव परमं हिवः ।

यजि सैामेव य ै परमारे ॥ ००४ ॥

ु सिमः ।
सृा लोकांीिनमावाह ; ाे काले पचिस पनः
सवा भवनु ु िता ॥ ००५ ॥
सूित ;मेवाे भविस पनः

ु मेव िह ।
ामे जलदानािवत
दहि सवभतू ािन ो िन हायनाः ॥ ००६ ॥

ापो िनिहताः सवािय सविमदं जगत ।्

न तेऽिविदतं िकििष ु लोके ष ु पावक ॥ ००७ ॥

योिनं भजते सव िवशापोऽिवशितः ।

अहं ां वधियािम ा ैम ैः सनातन ैः ॥ ००८ ॥

श उवाच ॥

ु हवाहो भगवािवमः ।
एवं तो
ु मम ् ॥ ००९ ॥
बृहितमथोवाच ीितमााम

दशियािम ते शं समेतवीिम ते ॥ ००९ ॥

िवयापतो विः ससमु ाः सपलाः ।

आजगाम सर गूढो य शततःु ॥ ०१० ॥

अथ तािप पािन िविचरतषभ ।

अपय देव े ं िबसमगतं ितम ् ॥ ०११ ॥

आग च ततूण तमाच बृहतेः ।

ु पताितं भमु ् ॥ ०१२ ॥
अणमु ाेण वपषा
अाय ०१६ ५३

गा देविष गवः सिहतोऽथ बृहितः ।

ु ैः कमिभदव ं तु ाव बलसूदनम ् ॥ ०१३ ॥
पराण

ु हतः श नमिु चदाणया ।

महासरो
शर बल ैव तथोभौ घोरिवमौ ॥ ०१४ ॥

शततो िववध सवाूिषूदय ।

उि विंपय देवष समागतान ् ॥ ०१५ ॥

महे दानवाा लोकााताया िवभो ।

े ोपबृिं हतम ् ॥ ०१६ ॥
अपां फे नं समासा िवतु ज

या वृो हतः पूव देवराज जगते ॥ ०१६ ॥

ं सवभतू षे ु वरेय ई ;या समं िवते न ेह भूतम ।्

या धाय े सवभतू ािन श ; ं देवानां मिहमानं चकथ  ॥ ०१७ ॥

पािह देवालोकां महे बलमािह ु ।

एवं संय ू मान सोऽवधत शन ैः शन ैः ॥ ०१८ ॥

ु
ं च ैव वपरााय बभूव स बलाितः ।
अवी गंु देवो बृहितमपु ितम ् ॥ ०१९ ॥

िकं कायमविशं वो हताो महासरः ु ।

ु
वृ समहाकायो  ं ु लोकािनयेष यः ॥ ०२० ॥

बृहितवाच ॥

ु नषो राजा देविष गणतेजसा ।

मानषो
ु
देवरामनाः सवाो बाधते भृशम ् ॥ ०२१ ॥
५४ उोगपव

इ उवाच ॥

कथं न ु नषो रां देवानां ाप लभम ।्

तपसा के न वा यु ः िकं वीय वा बृहते ॥ ०२२ ॥

बृहितवाच ॥

देवा भीताः शमकामय ; या ं महदैं पदं तत ।्

तदा देवाः िपतरोऽथष य ; गवसघ
ं ा समे सव ॥ ०२३ ॥

गावु षं श त ; ं नो राजा भव भवन

ु गोा ।
तानवीषो नाि श ; आायं तपसा तेजसा च ॥ ०२४ ॥

एवमु ै विधतािप देव ै ; राजाभवषो घोरवीयः ।

ैलोे च ा रां तपिनः ; कृ ा वाहााित लोकाराा ॥ ०२५
॥

ु ; मा ं पयेन षं वै कदािचत ।्

तेजोहरं ििवषं सघोरं
देवा सव नषं भयाता ; न पयो गूढपारि ॥ ०२६ ॥

श उवाच ॥

एवं वदिरसां विरे ; बृहतौ लोकपालः कुबेरः ।

ु
वैवत ैव यमः पराणो ; देव सोमो वणाजगाम ॥ ०२७ ॥

ते वै समाग महेमूच ु ;िदा ाो िनहत ैव वृः ।

िदा च ां कुशिलनमतं च ; पयामो वै िनहतािरं च श ॥ ०२८ ॥

स ताथावितभा शः ; सोदयषारेण ।

राजा देवानां नषो घोरप ; सां दीयतां मे भविः ॥ ०२९ ॥
अाय ०१७ ५५

ते चावु षो घोरपो ; ीिवष िबभीम देव ।

ं चेाजषं पराजये ;ै वयं भागमहाम श ॥ ०३० ॥

इोऽवीवत ु भवानपां पित ;यमः कुबेर महािभषेकम ।्

ु
संाव सहैव तेन ; िरप ं ु जयामो नषं घोरिम ् ॥ ०३१ ॥

ततः शं लनोऽाह भागं ; य मं तव सां किरे ।

तमाह शो भिवताे तवािप ; ऐाो वै भाग एको महातौ ॥ ०३२ ॥

एवं सि भगवाहेः पाकशासनः ।

कुबेरं सवयाणां धनानां च भ ं ु तथा ॥ ०३३ ॥

वैवतं िपतॄणां च वणं चापां तथा ।

आिधपं ददौ शः सृ  वरददा ॥ ०३४ ॥

अाय ०१७
श उवाच ॥

अथ सियान देवराज धीमतः ।

नष वधोपायं लोकपालैः सहैव त ैः ॥ ००१ ॥

तपी त भगवानगः यत ॥ ००१ ॥

े ं िदा वै वधत े भवान ।्

सोऽवीद देव
ु न च ॥ ००२ ॥
िवपिवनाशेन वृासरवधे
५६ उोगपव

िदा च नषो ो देवराारंु दर ।

िदा हतािरं पयािम भवं बलसूदन ॥ ००३ ॥

इ उवाच ॥

ागतं ते महषऽ ु ीतोऽहं दशनाव ।

पामाचमनीयं च गाम च ती मे ॥ ००४ ॥

श उवाच ॥

पूिजतं चोपिवं तमासन े मिु नसमम ।्

पयप
ृ त देवशे ः ो ाणषभम ् ॥ ००५ ॥

एतिदािम भगवमानं िजोम ।

पिरः कथं गाषः पापिनयः ॥ ००६ ॥

अग उवाच ॥

ण ु श ियं वां यथा राजा रावान ।्

गाो राचारो नषो बलदिप तः ॥ ००७ ॥

माता ु वहं नषं पापकािरणम ।्

देवष यो महाभागाथा ष योऽमलाः ॥ ००८ ॥

पः संशयं देव नषं जयतां वर ॥ ००८ ॥

य इमे णा ोा मा वै ोणे गवाम ।्

एते माणं भवत उताहो न ेित वासव ॥ ००९ ॥

नषो नेित तानाह तमसा मूढचेतनः ॥ ००९ ॥

अाय ०१७ ५७

ऋषय ऊचःु ॥

अधम संवृं धम न ितपसे ।

माणमेतदाकं पूव ों महिष िभः ॥ ०१० ॥

अग उवाच ॥

ततो िववदमानः स मिु निभः सह वासव ।

अथ मामृशूि पादेनाधमपीिडतः ॥ ०११ ॥

तेनाभूततेजाः स िनःीक शचीपते ।

ततमहमािवमवोचं भयपीिडतम ् ॥ ०१२ ॥

ु
याूवः कृ तं  िष िभरनितम ।्
अं षयिस वै य मू श ृ ः पदा ॥ ०१३ ॥

यािप मृषीूढ कारासदान ।्

वाहाृ ा वाहयिस तेन गातभः ॥ ०१४ ॥

ु महीतलम ।्
ंस पाप पिरः ीणपयो
दश वष सहािण सप पधरो महान ् ॥ ०१५ ॥

िवचिरिस पूणष ु पनः

ु गमवािस ॥ ०१५ ॥

एवं ो राा स देवराादिरंदम ।

िदा वधामहे श हतो ाणकटकः ॥ ०१६ ॥

ििवपं प पािह लोकाचीपते ।

िजतेियो िजतािमः ूयमानो महिष िभः ॥ ०१७ ॥

श उवाच ॥
५८ उोगपव

ततो देवा भृश ं तु ा महिष गणसंवत

ृ ाः ।
िपतर ैव या भजगा ु रासाथा ॥ ०१८ ॥

गवा देवका सव चारसां गणाः ।

सरांिस सिरतः शैलाः सागरा िवशां पते ॥ ०१९ ॥

उपगावु व िदा वधिस शहु न ।्

हत नषः पापो िदागेन धीमता ॥ ०२० ॥

िदा पापसमाचारः कृ तः सप महीतले ॥ ०२० ॥

अाय ०१८
श उवाच ॥

ततः शः ूयमानो गवारसां गण ैः ।

ऐरावतं समा िपें लण ैयतु म ् ॥ ००१ ॥

पावक महातेजा महिष  बृहितः ।

यम वण ैव कुबेर धन ेरः ॥ ००२ ॥

सवदव ःै पिरवृतः शो वृिनषूदनः ।

गवररोिभ यातिभवनं ु भःु ॥ ००३ ॥

स समे महेाया देवराजः शततःु ।

ु ः पालयामास देवराट ् ॥ ००४ ॥
मदु ा परमया य
अाय ०१८ ५९

ततः स भगवां अिराः समयत ।

े ं समपूजयत ् ॥ ००५ ॥
अथववदे म ै देव

तत ु भगवािनः ः समपत ।

वरं च ददौ त ै अथवािरसे तदा ॥ ००६ ॥

अथवािरसं नाम अिेद े भिवित ।

उदाहरणमेति यभागं च लसे ॥ ००७ ॥

ू भगवानथवािरसं तदा ।
एवं संप
सजयहाराज देवराजः शततःु ॥ ००८ ॥

ू सवािदशानृषािप तपोधनान ।्
संप
इः मिु दतो राजमणापालयजाः ॥ ००९ ॥

ु
एवं ःखमनािमेण सह भायया ।
अातवास कृ तः शूणां वधकाया ॥ ०१० ॥

ु
ना मया काय यिोऽिस महावन े ।
ौपा सह राजे ातृिभ महािभः ॥ ०११ ॥

एवं मिप राजे रां ािस भारत ।

वृ ं हा यथा ाः शः कौरवनन ॥ ०१२ ॥

राचार नषो िापचेतनः ।

अगशापािभहतो िवनः शातीः समाः ॥ ०१३ ॥

एवं तव राानः शवः शसु दू न ।

िं नाशं गिमि कणयधनादयः ॥ ०१४ ॥

ततः सागरपयां भोसे मेिदनीिममाम ।्

६० उोगपव

ातृिभः सिहतो वीर ौपा च सहािभभो ॥ ०१५ ॥

उपाानिमदं शिवजयं वेदसंिमतम ।्

े नीके ष ु ोतं जयिमता ॥ ०१६ ॥
राा ूढ

तांावयािम ां िवजयं जयतां वर ।

ू माना वध े महाानो यिु धिर ॥ ०१७ ॥
संय

ियाणामभावोऽयं यिु धिर महानाम ।्

यधनापराधेन भीमाजनु बलेन च ॥ ०१८ ॥

आानिमिवजयं य इदं िनयतः पठे त ।्

धूतपाा िजतगः स ेहे च मोदते ॥ ०१९ ॥

ु भवेरः ।
न चािरजं भयं त न चापो
ु
नापदं ायाािीघ
मायु िवित ॥ ०२० ॥

सव जयमाोित न कदािचराजयम ् ॥ ०२० ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

एवमाािसतो राजा शेन भरतष भ ।

पूजयामास िविधवं धमभतृ ां वरः ॥ ०२१ ॥

ु ा श वचनं कुीपो

 ु यिु धिरः ।
ु
वाच महाबामराजिमदं वचः ॥ ०२२ ॥

भवाण सारं किरित न संशयः ।

त तेजोवधः कायः कण मम संवैः ॥ ०२३ ॥

श उवाच ॥
अाय ०१९ ६१

एवमेतिरािम यथा मां संभाषसे ।

यादिप शािम तिराहं तव ॥ ०२४ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

तत आम कौेयाो मािधपदा ।

जगाम सबलः ीमायधनमिरंदमः ॥ ०२५ ॥

अाय ०१९
वैशपं ायन उवाच ॥

ययु धु ानतो वीरः सातानां महारथः ।

महता चतरु ेण बलेनागािधिरम
ु ् ॥ ००१ ॥

त योधा महावीया नानादेशसमागताः ।

नानाहरणा वीराः शोभयां चिरे बलम ् ॥ ००२ ॥

परध ैिभिडपालैः शितोमरमु रैः ।

शृिपरशु ास ैः करवालै िनमलःै ॥ ००३ ॥

खकामक ु िनयूह ःै शरै िविवध ैरिप ।

त ैलधौत ैः काशिदशोभत वै बलम ् ॥ ००४ ॥

त मेघकाश श ै ैः शोिभत च ।
ु ॥ ००५ ॥
बभूव पं स ै मेघेव सिवतः
६२ उोगपव

अौिहणी िह सेना सा तदा यौिधिरं बलम ।्

िवयादध े राजागरं कुनदी यथा ॥ ००६ ॥

तथ ैवाौिहण गृ चेदीनामृषभो बली ।

धृके तु पागाडवानिमतौजसः ॥ ००७ ॥

मागध जयेनो जारासंिधमहाबलः ।

अौिहय ैव स ै धमराजमपु ागमत ् ॥ ००८ ॥

तथ ैव पाो राजे सागरानूपवािसिभः ।

वृतो बिवध ैयध ैयिु धिरमपु ागमत ् ॥ ००९ ॥

त स ैमतीवासीिलसमागमे ।
ेणीयतरं राजवेु ष ं बलवदा ॥ ०१० ॥

ुपदाभूने ा नानादेशसमागत ैः ।
ु ैः शूरःै पै
शोिभता पष ु ा महारथ ैः ॥ ०११ ॥

तथ ैव राजा मानां िवराटो वािहनीपितः ।

पावतीय ैमहीपालैः सिहतः पाडवािनयात ् ॥ ०१२ ॥

इतेत पाडूनां समाजममु ह ानाम ।्

अौिहय ु स ैव िविवधजसलाः ॥ ०१३ ॥

ु मानाः कुिभः पाडवामहष यन ् ॥ ०१३ ॥

ययु 

तथ ैव धातरा हष समिभवधयन ।्

भगदो महीपालः सेनामौिहण ददौ ॥ ०१४ ॥

ृ म ।्
त चीन ैः िकरात ै कान ैिरव संवत
बभौ बलमनाधृ ं किणकारवनं यथा ॥ ०१५ ॥
अाय ०१९ ६३

तथा भूिरवाः शूरः श कुनन ।

यधनमपु ायातावौिहया पृथृथक ् ॥ ०१६ ॥

कृ तवमा च हािदो भोजाकबलैः सह ।

अौिहय ैव सेनाया यधनमपु ागमत ् ॥ ०१७ ॥

ु
त त ैः पषा ैवनमालाधरैबल  म ।्
अशोभत यथा म ैवन ं ीिडत ैगज ैः ॥ ०१८ ॥

जयथमख ु
ु ााे िससौवीरवािसनः ।
आजमःु पृिथवीपालाः कय इवाचलान ् ॥ ०१९ ॥

तेषामौिहणी सेना बला िवबभौ तदा ।

िवधूयमाना वातेन बपा इवादु ाः ॥ ०२० ॥

ु
सदिण काोजो यवन ै शकै था ।
उपाजगाम कौरमौिहया िवशां पते ॥ ०२१ ॥

त सेनासमावायः शलभानािमवाबभौ ।
स च संा कौरं तैवादध े तदा ॥ ०२२ ॥

तथा मािहतीवासी नीलो नीलायधु ैः सह ।

महीपालो महावीयदि णापथवािसिभः ॥ ०२३ ॥

आवौ च महीपालौ महाबलससं ु वत

ृ ौ।
ु
पृथगौिहणीां ताविभयातौ सयोधनम ् ॥ ०२४ ॥

के कया नरााः सोदयाः प पािथ वाः ।

संहष यः कौरमौिहया समावन ् ॥ ०२५ ॥
६४ उोगपव

इतेत सवषां भूिमपानां महानाम ।्

ितोऽाः समवत वािहो भरतष भ ॥ ०२६ ॥

एवमेकादशावृाः सेना यधन ताः ।

ययु 
ु मानाः कौेयाानाजसमाकुलाः ॥ ०२७ ॥

न हािनपरेु राजवकाशोऽभवदा ।
राां सबलम ु ानां ाधाेनािप भारत ॥ ०२८ ॥

ततः पनदं च ैव कृ ं च कुजालम ।्

तथा रोिहतकारयं मभूिम के वला ॥ ०२९ ॥

अिहं कालकू टं गाकू लं च भारत ।

वारणा वाटधानं च यामनु  ैव पवतः ॥ ०३० ॥

ु
एष देशः सिवीण ः भूतधनधावान ।्
ु
बभूव कौरवेयाणां बलेन ससमाकु लः ॥ ०३१ ॥

ु ं ददश स परोिहतः
त स ैं तथाय ु ।
यः स पाालराजेन ेिषतः कौरवाित ॥ ०३२ ॥

अाय ०२०
वैशपं ायन उवाच ॥

स त ु कौरमासा ुपद परोिहतः

ु ।
सृ तो धृतराेण भीेण िवरेण च ॥ ००१ ॥
अाय ०२० ६५

सव कौशम ु ादौ पृा च ैवमनामयम ।्

ॄ ां मे वामवु ाच ह ॥ ००२ ॥
सवसने ाणेतण

सवभव ििविदतो राजधमः सनातनः ।

वाोपादानहेतो ु वािम िविदते सित ॥ ००३ ॥

ु क िवतु ौ ।
धृतरा पाडु सतावे
तयोः समानं िवणं प ैतृकं ना संशयः ॥ ००४ ॥

ु
धृतरा ये पाे ााः प ैतृकं वस ु ।
ु कथं नाम न ााः प ैतृकं वस ु ॥ ००५ ॥
पाडुपाः

ु यथा ।
एवं गते पाडवेय ैिविदतं वः परा
ृ म ् ॥ ००६ ॥
न ां प ैतृकं ं धातराेण संवत

ाणािकै रपु ाय ैः यतिरनेकशः ।

शेषवो न शिकता नियत ं ु यमसादनम ् ॥ ००७ ॥

ु विधत ं रां बलेन महािभः ।

पन
छनापतं ु ध
ै ातर ा ैः ससौबलैः ॥ ००८ ॥

ु कम तथाय
तदनमतं ु मन ेन वै ।
वािसता महारये वषाणीह योदश ॥ ००९ ॥

सभायां े िशत ैवरैः सहभायथा भृशम ।्

ु
अरये िविवधाः े शाः संाा ैः सदाणाः ॥ ०१० ॥

तथा िवराटनगरे योरगत ैिरव ।

ाः परमसेशो यथा पाप ैमहािभः ॥ ०११ ॥
६६ उोगपव

ते सव पृतः कृ ा तव पूवि किषम ।्

सामैव कुिभः साधिमि कुपवाः ु ॥ ०१२ ॥

तेषां च वृमााय वृ ं यधन च ।

अननु ेतिु महाहि धृतरां सनाः
ु ॥ ०१३ ॥

न िह ते िवहं वीराः कुवि कुिभः सह ।

अिवनाशेन लोक काे पाडवाः कम ् ॥ ०१४ ॥

यािप धातरा हेतःु ािहं ित ।

स च हेतनु  मो बलीयांसथा िह ते ॥ ०१५ ॥

ु
अौिहयो िह स ैव धमप सताः ।
ु मानाः कुिभः तीेऽ शासनम ् ॥ ०१६ ॥
ययु 

ु
अपरे पषााः सहाौिहणीसमाः ।
ु
सािकभमसेन यमौ च समहाबलौ ॥ ०१७ ॥

एकादशैताः पृतना एकत समागताः ।

एकत महाबाबपो धनयः ॥ ०१८ ॥

यथा िकरीटी सेनाः सवाो ितिरते ।

एवमेव महाबावासदेु वो महाितः
ु ॥ ०१९ ॥

बलं च सेनानां िवमं च िकरीिटनः ।

ु
बिमां च कृ  बाु य ु ते को नरः ॥ ०२० ॥

ते भवो यथाधम यथासमयमेव च ।

य ु दातं मा वः कालोऽगादयम ् ॥ ०२१ ॥
अाय ०२१ ६७

अाय ०२१
वैशपं ायन उवाच ॥

त तचनं  ु ा ावृो महाितः

ु ।
ू ैनं यथाकालं भीो वचनमवीत ् ॥ ००१ ॥
संप

िदा कुशिलनः सव पाडवाः सह बावैः ।

िदा सहायव िदा धम च ते रताः ॥ ००२ ॥

िदा च संिधकामाे ातरः कुननाः ।

ु मनसः सह दामोदरेण ते ॥ ००३ ॥
िदा न य

भवता सम ु ं च सवमते  संशयः ।

अिततीं त ु ते वां ायािदित मे मितः ॥ ००४ ॥

असंशयं े िशताे वन े चेह च पाडवाः ।

ाा धमतः सव िपतधु न मसंशयम ् ॥ ००५ ॥

िकरीटी बलवााथ ः कृ ता महाबलः ।

ु े िवषहेत धनयम ् ॥ ००६ ॥
को िह पाडुसतंु य

अिप वधरः साािमतु ाे धनभृ ु त ः ।

याणामिप लोकानां समथ  इित मे मितः ॥ ००७ ॥

ु
भीे वु ित तां धृमाि ममान ।्
यधनं समालो कण वचनमवीत ् ॥ ००८ ॥

न त िविदतं .ोके भूतने के निचत ।्

६८ उोगपव

ु
पने ु पनः
न िकं तेन भािषतेन पनः ु ॥ ००९ ॥

यधनाथ शकुिनूत े िनिजतवारु ा ।

समयेन गतोऽरयं पाडुपो ु यिु धिरः ॥ ०१० ॥

न तं समयमा रािमित प ैतृकम ।्

बलमाि मानां पाालानां च पािथ वः ॥ ०११ ॥

यधनो भयाि दादमतः ।

धमत ु मह कृ ां दावेऽिप च ॥ ०१२ ॥

ु ।
यिद काि ते रां िपतृप ैतामहं पनः
यथाितं कालं तं चर ु वनमािताः ॥ ०१३ ॥

ततो यधनाे वतामकुतोभयाः ।

ु कुयमु ाि के वलम ् ॥ ०१४ ॥
अधािमकािममां बिं

ु 
अथ ते धमम ु िमि पाडवाः ।
ृ य
आसाेमाुेािरि वचो मम ॥ ०१५ ॥

भी उवाच ॥

िकं न ु राधेय वाचा ते कम ततमु हिस ।

एक एव यदा पाथ ः षथाितवािध ु ॥ ०१६ ॥

न चेदवे ं किरामो यदयं ाणोऽवीत ।्

वु ं यिु ध हताेन भियाम पांसकान
ु ् ॥ ०१७ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ु
धृतरातो भीमनमा सा च ।
संजययानपव ६९

अवभ च राधेयिमदं वचनमवीत ् ॥ ०१८ ॥

अितिमदं वां भीः शांतनवोऽवीत ।्

पाडवानां िहतं च ैव सव जगतथा ॥ ०१९ ॥

िचिया त ु पाथः ेषियािम सयम ।्

स भवाितया पाडवान ेव मािचरम ् ॥ ०२० ॥

स तं सृ  कौरः ेषयामास पाडवान ।्

सभामे समाय सयं वामवीत ् ॥ ०२१ ॥

संजययानपव
अाय ०२२
धृतरा उवाच ॥

ाानाः सय पाडुपा ु

ु ;नपे तािजानीिह गा ।
अजातश ं ु च सभाजयेथा ; िदानघ ाममपु ितम ् ॥ ००१ ॥

सवादेः सय िमः ; कृ ं वासमतदहा िन ।

तेषां शाििवतेऽास ु शीं ; िमोपेतानामपु कािरणां सताम ् ॥ ००२ ॥

नाहं िचय पाडवानां ; िमावृिं कान जापयम ।्

सवा ियं ावीयण ला ; पयाकाषःु पाडवा ममेव ॥ ००३ ॥

दोषं ेषां नािधगे पिर ;िं किेन गहय पाथान ।्

७० संजययानपव

धमाथाां कम कुवि िनं ; सखिया

ु ु
नानि कामान ् ॥ ००४ ॥

घम शीतं िु पासे तथ ैव ; िनां त ोधहष मादम ।्

धृा च ैव या चािभभूय ; धमाथ योगायति पाथाः ॥ ००५ ॥

जि िमेष ु धनािन काले ; न संवासाीयित मैमेषाम ।्

यथाहमानाथ करा िह पाथा ;ेषां ेा नााजमीढ पे ॥ ००६ ॥

अ पापािषमाबे ु ;यधनातरा

ु कणात ।्
ु
तेषां हीमे हीनसखियाणां ; महानां सनयि तेजः ॥ ००७ ॥

उानवीयः सखमेु धमानो ; यधनः सकृु तं मते तत ।्

तेषां भागं य मेत बालः ; शं हत ु जीवतां पाडवानाम ् ॥ ००८ ॥

याजनु ः पदव के शव ; वृकोदरः साकोऽजातशोः ।

ु सृयाािप सव ; परा
माीपौ ु यु ााध ु त दानम ् ॥ ००९ ॥

स ेवकै ः पृिथव ससाची ; गाडीवधा णदु े थः ।

तथा िवःु के शवोऽधृो ; लोकयािधपितमहाा ॥ ०१० ॥

ु
ितेत क म ः परा ;ः सवदवे षे ु वरेय ईः ।
पजघोषावपरौघा ;तसंघािनव शीवेगान ् ॥ ०११ ॥

ु
िदशं दीचीमिप चोराु ;ाडीवधैकरथो िजगाय ।
ु
धनं च ैषामाहरसाची ; सेनानगािलदां
 ैव चे ॥ ०१२ ॥

य ैव देवााडवे ससाची ; गाडीवधा िजगाय सेान ।्

उपाहरनो ु जातवेदसे ; यशो मानं वधयाडवानाम ् ॥ ०१३ ॥

गदाभृतां ना समोऽि भीमा ;ारोहो नाि सम त ।

रथेऽजनु ादारहीनमेन ं ; बाोबले चायतु नागवीयम ् ॥ ०१४ ॥
अाय ०२२ ७१

ु
सिशितः कृ तवैररी ; दहेुरसा धातराान ।्
सदामष बलवा शो ; य ु े जेत ं ु वासवेनािप साात ् ॥ ०१५ ॥

ु तसौ बिलनौ शीहौ ; सिशितौ

सचे ु ातरौ फनु ेन ।
ु
येनौ यथा पिपूगाजौ ु नेह कुिशेताम ् ॥ ०१६ ॥
; माीपौ

ु पाडवानािमहैकः ।
तेषां मे वतमानरी ; धृः
सहामाः सोमकानां बहः ; संाा पाडवानां जयाय ॥ ०१७ ॥

सहोिषतिरताथ वयःः ; शाेयानामिधपो वै िवराटः ।

ु ः पाडवाथ च श ;िधिरं
सह पै ु भ इित तु ं मे ॥ ०१८ ॥

अवा बिलनः के कयेो ; महेासा ातरः प सि ।

ु ािथ नानवसि
के कयेो रामाकामाणा ; य ु पाथान ् ॥ ०१९ ॥

सव च वीराः पृिथवीपतीनां ; समानीताः पाडवाथ िनिवाः ।

शूरानहं भिमतः णोिम ; ीा य ु ांितामराजम ् ॥ ०२० ॥

िगयाया गिनवािसन ; योधाः पृिथां कुलजा िवश

ु ाः ।
ेा नानायधु वीयवः ; समागताः पाडवाथ िनिवाः ॥ ०२१ ॥

पा राजािमत इको ; यिु ध वीरैब िभः समेतः ।

समागतः पाडवाथ महाा ; लोकवीरोऽितवीयतज े ाः ॥ ०२२ ॥

अं ोणादजनु ाासदेु वा ;ृ पाीाेन कृ तं णोिम ।

यं तं कािितमं ारेकं ; स सािकः पाडवाथ िनिवः ॥ ०२३ ॥

अपािताेिदकषका ; सवाहैभिू  मपालैः समेताः ।

तेषां मे सूयि मवातपं ; िया वृत ं चेिदपितं लम ् ॥ ०२४ ॥
७२ संजययानपव

अनीयं यिु ध ममानं ; ाकष तां ेतमं पृिथाम ।्

सवाहं ियाणां िनह ; स कृ रसा ममद ॥ ०२५ ॥

ु
यशोमानौ वधयादवानां ; परािभनिशपु ालं समीके ।
य सव वधयि  मानं ; कषराजमख ु ा नरेाः ॥ ०२६ ॥

तमसं के शवं त मा ; सीवय ु ु े न रथेन कृ म ।्

संावंिे दपितं िवहाय ; िसंहं ा ु मृगा इवाे ॥ ०२७ ॥

यं तीपरसा दीयाु ;दाशंसमानो ैरथे वासदेु वम ।्

सोऽशेत कृ ेन हतः परास ु ;वातने ेवोिथतः किणकारः ॥ ०२८ ॥

परामं मे यदवेदय ; तेषामथ सय के शव ।

ु  कमािण िवो ;गावणे नािधगािम शािम ् ॥ ०२९ ॥
अनरं

न जात ु तारु ः सहेत ; येषां स ादणीवृि िसंहः ।

ु ा कृ ावेकरथे समेतौ ॥ ०३० ॥
वेपते मे दयं भयेन ; 

ु ;ाां सतो
नो चेेरं मबि ु मे िवपरीतचेताः ।
नो चेुय िनदहते ा ;िमािवू दैसेनां यथ ैव ॥ ०३१ ॥

मतो िह मे शसमो धनयः ; सनातनो वृिवीर िवःु ॥ ०३१ ॥

धमारामो ीिनषेधरी ; कुीपः ु पाडवोऽजातशःु ।

यधन ेन िनकृ तो मनी ; नो चेुः दहेातराान ् ॥ ०३२ ॥

नाहं तथा जनु ाासदेु वा ;ीमाािप यमयोवा िबभेिम ।

यथा राः ोधदी सूत ; मोरहं भीततरः सदैव ॥ ०३३ ॥

अलं तपोचयण यु ः ; सोऽयं मानस िसेत ।्

त ोधं सयाहं समीके ; ान े जानृशम भीतः ॥ ०३४ ॥
अाय ०२३ ७३

स ग शीं िहतो रथेन ; पाालराज चमूं परे ।

अजातश ं ु कुशलं  पृःे ; पनः
ु पनः ु ं वदेम ् ॥ ०३५ ॥
ु ीितय

जनादन ं चािप समे तात ; महामां वीयवतामदु ारम ।्

अनामयं मचन ेन पृे ;धृत राः पाडवैः शािमीःु ॥ ०३६ ॥

न त िकिचनं न कुया ;ुीपो ु वासदेु व सूत ।

िय ैषामासम कृ ो ; िवां ैषां कमिण िनयु ः ॥ ०३७ ॥

समानीय पाडवाृयां ; जनादन ं ययु धु ानं िवराटम ।्

अनामयं मचन ेन पृःे ; सवाथा ौपदेयां प ॥ ०३८ ॥

य ाकालं परे ;ं मेथा भारतानां िहतं च ।

 
ताषेथाः सय राजमे ; न मूछय े  भवे यु म ् ॥ ०३९ ॥

अाय ०२३
वैशपं ायन उवाच ॥

रा ु वचनं 
ु ा धृतरा सयः ।
उपं ययौ ु ं पाडवानिमतौजसः ॥ ००१ ॥

स त ु राजानमासा धमाानं यिु धिरम ।्

ु
िणप ततः पूव सूतपोऽभाषत ॥ ००२ ॥

गाविणः सयः सूतसून ु ;रजातशमु वदतीतः ।

७४ संजययानपव

िदा राजंामरोगं पये ; सहायवं च महेकम ् ॥ ००३ ॥

अनामयं पृित ािके यो ; वृो राजा धृतराो मनीषी ।

किीमः कुशली पाडवाो ; धनयौ च माीतनूजौ ॥ ००४ ॥

ु ; सता वीरपी सपा

किृ ा ौपदी राजपी ु ।
मनिनी य च वािस  ;िमाामाारत िकामः ॥ ००५ ॥

यिु धिर उवाच ॥

गावणे सय ागतं ते ; ीतााहं ािभवदािम सूत ।

ु ैः कुशली चाि िवन ् ॥ ००६ ॥
अनामयं ितजान े तवाहं ; सहानज

िचरािददं कुशलं भारत ; ु ा राः कुवृ सूत ।

मे साामहं नरें ; ैव ां सय ीितयोगात ् ॥ ००७ ॥

िपतामहो नः िवरो मनी ; महााः सवधमपपः ।

स कौरः कुशली तात भीो ; यथापूव वृिर कित ् ॥ ००८ ॥

ु ; वैिचवीयः कुशली महाा ।

किाजा धृतराः सपो
महाराजो बािकः ाितपेयः ; कििाुशली सूतपु ॥ ००९ ॥

स सोमदः कुशली तात कि ;ूिरवाः ससंधः शल ।

ु कृ प िवो ; महेासाः किदेतऽे रोगाः ॥ ०१० ॥
ोणः सप

ु तमाः पृिथाम ।्
ु त ां म
महाााः सवशाावदाता ; धनभृ
किानं तात लभ एते ; धनभृु त ः किदेतऽे रोगाः ॥ ०११ ॥

सव कुः ृहयि सय ; धनध ु रा ये पृिथां यवु ानः ।

येषां राे िनवसित दशनीयो ; महेासः शीलवाोणपः ु ॥ ०१२ ॥
अाय ०२३ ७५

ु कुशली तात कि ;हााो राजपो

वैयापः ु ःु ।
ु ययु 
कणऽमाः कुशली तात कि ;यु ोधनो य मो िवधेयः ॥ ०१३ ॥

ियो वृा भारतानां जनो ; महानो दासभाया सूत ।

वः पाु भािगन ेया भिगो ; दौिहा वा किदलीकाः ॥ ०१४ ॥

किाजा ाणानां यथाव ;वतत े पूवव ात वृिम ।्

किायाामकाातराो ; िजातीनां सय नोपहि ॥ ०१५ ॥

किाजा धृतराः सपु ; उपेते ाणाितमाै ।

कि हेतोिरव वभतू ; उपेते तेष ु स ूनवृिम ् ॥ ०१६ ॥

ु ं जानां िविहतं िवधाा ।

एतोितमं जीवलोके ; श
ते चेोभं न िनयि माः ; कृ ो नाशो भिवता कौरवाणाम ् ॥ ०१७
॥

ु षते वृिममावग ।
ु ; बभू
किाजा धृतराः सपो
कि भेदने िजजीिवषि ; सु ू पा द ैकिमाः ॥ ०१८ ॥

कि पापं कथयि तात ; ते पाडवानां कुरवः सव एव ।

किा दस ु घ
ं ामेता ;रि पाथ  यधु ां णेतःु ॥ ०१९ ॥

ु
मौवभजािहता ु रण
तात ; दोधूयमान ेन धनध े ।
ु ानियघोषा
गाडीवम ु ;निजगािदनरि ु ॥ ०२० ॥

न पयं किदहं पृिथां ; तु ं समं वािधकमजनु ेन ।

ु
य ैकषििन िशताीधाराः ; सवाससः संमतो हवापः ॥ ०२१ ॥

गदापािणभमसेनरी ; वेपयस ु घ
ं ाननीके ।
नागः िभ इव नलास ु ; चते किदेन ं रि ॥ ०२२ ॥
७६ संजययानपव

ु सहदेवः किला ;मागतानजयकू रे ।

माीपः
वामेनािणेन ैव यो वै ; महाबलं किदेन ं रि ॥ ०२३ ॥

उयं नकुलः ेिषतो वै ; गावणे सय पयते ।

िदशं तीच वशमानये ; माीसतंु किदेन ं रि ॥ ०२४ ॥

ु िते घोषयाागतानाम ।्
अाभवो ैतवन े य आसी ;म
य मावु शं याता ;नमोचयीमसेनो जय ॥ ०२५ ॥

ु भीमसेन चे ।
अहं पादजनु मरं ; माीपौ
गाडीवभृस ु घ ु
ं ानद ; ागमिदेन ं रि ॥ ०२६ ॥

न कमणा साधनु ैके न नून ं ; कत ु शं भवतीह सय ।

सवाना पिरजेत ं ु वयं चे ; शुमो धृतरा पमु ् ॥ ०२७ ॥

अाय ०२४
सय उवाच ॥

यथाहस े पाडव तथ ैव ; कुुे जनं च पृिस ।

अनामयाात मनिने ; कुेाृिस पाथ  यांम ् ॥ ००१ ॥

सेव वृाः साधवो धातराे ; सेव पापाः पाडव त िवि ।

दािपोािप िह धातराः ; कुतो दाया.ोपयेाणानाम ् ॥ ००२ ॥

ु
याकं वततऽे सौ न ध  ;मुधेष ु ुधव साध ु ।
िमु ाृतराः सपोु ; यु ािषाधवृु ानसाधःु ॥ ००३ ॥
अाय ०२५ ७७

ु
न चानजानाित भृश ं च तते ; शोचः िवरोऽजातशो ।
णोित िह ाणानां समे ; िमोहः पातके ो गरीयान ् ॥ ००४ ॥

रि त ु े च िजो यधु ां णेतःु ।

ु ं नरदेव समे ; य
ु ृ े िभशशे ; गदापािणं भीमसेन ं रि ॥ ००५ ॥
सम

माीसतौु चािप रणािजमे ; सवा िदशः संपतौ रि ।

सेनां वष ौ शरवषरजं ; महारथौ समरे कौ ॥ ००६ ॥

न ेव मे पषु राज ;नागतं ायते यिवम ।्

ं चेिदमं सवधमपपः ; ाः े शं पाडव कृ पम ् ॥ ००७ ॥

मेवतै वमत भूयः ; समीकुयाः याजातशो ।

न कामाथ संजेयिु ह धम ; पाडोः सताः
ु सव एवेकाः ॥ ००८ ॥

मेवतै याजातशो ; शमं कुया येन शमायु ु े।

धातरााः पाडवाः सृया ; ये चाे पािथ वाः संिनिवाः ॥ ००९ ॥

यावीृतराो िनशाया ;मजातशो वचनं िपता ते ।

ु राज ;मे तां वाचिममां िनबोध ॥ ०१० ॥
सहामाः सहप

अाय ०२५
यिु धिर उवाच ॥

समागताः पाडवाः सृया ; जनादनो ययु धु ानो िवराटः ।

७८ संजययानपव

ु ; गावणे ूिह तूतपु ॥ ००१ ॥

ये वां धृतराानिशं

सय उवाच ॥

अजातश ं ु च वृकोदरं च ; धनयं मावतीसतौ ु च।

आमये वासदेु व ं च शौिरं ; ययु धु ानं चेिकतानं िवराटम ् ॥ ००२ ॥

ु पाष तं यासेिनम ।्

पाालानामिधपं च ैव वृं ; धृं
े ां मदीयां ; वािम यां भूितिमुणाम ् ॥ ००३ ॥
सव वाचं णतु म

शमं राजा धृतराोऽिभन ;योजयरमाणो रथं मे ।

ु
सातृपजन रा ;ोचतां पाडवानां शमोऽ ु ॥ ००४ ॥

सवधम ः समपु ते ाः  पाथाः ; ान ेन मादवने ाजवने ।

जाताः कुले अनृशस ं ा वदाा ; ीिनषेधाः कमणां िनयाः ॥ ००५ ॥

ु ते कम य
न य ु ास ु हीनं ; सं िह वाशं भीमसेनाः ।
उासते निबव ;े वे यवेििषं वः ॥ ००६ ॥

सवयो यते य कृ ः ; पापोदयो िनरयोऽभावसंः ।

कुयाात ु कम जान ;राजयो य समो जय ॥ ००७ ॥

ु सदो
ते वै धा य ैः कृ तं ाितकाय ; ये वः पाः ु बावा ।
उपु ं जीिवतं संजेय ु ;तः कुणां िनयतो वै भवः ात ् ॥ ००८ ॥

ु
ते चेुननशा  पाथा ; िननीय सवािषतो िनगृ ।
ु ा ;ीवं ाितवधे न साध ु ॥ ००९ ॥
समं वीिवतं मृना

ु ।्
ु ाह के शवेन ; सचेिकतानााष तबागान
को ेव य
ससाकीिषहेत जेत ं ु ; लािप देवािचवाहेान ् ॥ ०१० ॥
अाय ०२६ ७९

को वा कुोणभीािभगा ु ;नाा शकृ पािदिभ ।

ु
रणे सोढंु िवषहेत राज ;ाधेयगाह भूिमपालैः ॥ ०११ ॥

ु
महलं धातरा राः ; को वै शो हमीयमाणः ।
सोऽहं जये च ैव पराजये च ; िनःेयसं नािधगािम िकित ् ॥ ०१२ ॥

ु पाथाः ।
कथं िह नीचा इव दौुलेया ; िनधमाथ कम कुय
सोऽहं सा णतो वासदेु व ं ; पाालानामिधपं च ैव वृम ् ॥ ०१३ ॥

कृ तािलः शरणं वः पे ; कथं ि ाुसृयानाम ।्

न ेव ते वचनं वासदेु वो ; धनयो वा जात ु िकि कुयात ् ॥ ०१४ ॥

ाणानादौ यामानः कुतोऽ ;देतिाधनाथ वीिम ।

ु
एताो भीपरोगम ; मतं यः शाििरहोमा ात ् ॥ ०१५ ॥

अाय ०२६
यिु धिर उवाच ॥

ु िै षण येन य
कां न ु वाचं सय मे णोिष ; य ु ािभेिष ।
अय ु ं वै तात य
ु ारीयः ; का जात ु य ु ते सूत ॥ ००१ ॥

अकुवतेषु सय ; िसेो मनसा यं यिमेत ।्

ु ा यघीयः ॥ ००२ ॥
न कम कुयाििदतं ममैत ;द य

कुतो य ु म ।्
ु ं जात ु नरः जान ;ो दैवशोऽिभवृणीत य
सखु ैिषणः कम कुवि पाथा ; धमादहीनं य लोक पम ् ॥ ००३ ॥
८० संजययानपव

ु
कमदयं सखमाशं समानः ; कृ ोपायं ततः कम ःखम ।्
ु िु विजघांस
सखे ु
ु ःखं ; य इियाणां ीितवशानगामी ॥ ००४ ॥

ु ोऽनकरोित
कामािभा शरीरं नोित ; यया य ु ःखम ् ॥ ००४ ॥

यथेमान सिमतेजसो ; भूयो बलं वधत े पावक ।

कामाथ लाभेन तथ ैव भूयो ; न तृते सिप षेवाििरः ॥ ००५ ॥

संपयेम ं भोगचयं महां ; सहाािभधृत रा राः ॥ ००५ ॥

नाेयसामीरो िवहाणां ; नाेयसां गीतशं णोित ।

नाेयसः सेवते मागा ; चाेयांनले ु पनािन ॥ ००६ ॥

नाेयसः ावरानवे ; कथं ांणदु  े ु ः ।

अैव च ादवधूय एष ; कामः शरीरे दयं नोित ॥ ००७ ॥

यं राजा िवषमः परेष ु ; साममिित त साध ु ।

यथानः पयित वृमेव ; तथा परेषामिप सोऽपु ैित ॥ ००८ ॥

आसमिं त ु िनदाघकाले ; गीरके गहन े िवसृ ।

यथा वृं वायवु शेन शोचे ;ेम ं ममु 
ु ःु िशिशरपाये ॥ ००९ ॥

ा ैय धृतराोऽ राजा ; लालते सय क हेतोः ।

गृ बिु मनाजव े रतं ; पंु मं मूढममिणं त ु ॥ ०१० ॥

अनाः सातम वाचं ; सयोधनो ु िवरावम ।

ु
सत ु
राजा धृतराः िय ैषी ; संबमानो िवशतेऽधममवे ॥ ०११ ॥

मेधािवनं थ कामं कुणां ; बतु ं वािमनं शीलवम ।्

सूत राजा धृतराः कुो ; न सोऽरिरं पकाातु ् ॥ ०१२ ॥
अाय ०२६ ८१

मान आकाम चेः ; संरिणाथ धमाितग ।

ु
भािषणो मवशान ु
ग ; कामानो दो भावन ॥ ०१३ ॥

अन ेयाेयसो दीघमो ;िमुहः सय पापबे ु ः।

ु
सत राजा धृतराः िय ैषी ; पयमानः जहामकामौ ॥ ०१४ ॥

तदैव मे सय दीतोऽभू ;ो चेुनागतः ादभावः ।

काां वाचं िवरो भाषमाणो ; न िवते धृतरााशंसाम ् ॥ ०१५ ॥

ु दा अवत बिं
य ु ; कृ ं कु तदााजगाम ।
यावामवत त ; तावेषां रावृिबभवू ॥ ०१६ ॥

तदथ  िनबोध मेऽ ; ये मिणो धातरा सूत ।

ःशासनः शकुिनः सूतपो
ु ; गावणे पय संमोहम ॥ ०१७ ॥

सोऽहं न पयािम परीमाणः ; कथं ि ाुसृयानाम ।्

आ ैय धृतराः परेः ; ािजते िवरे दीघौ ॥ ०१८ ॥

ु ; महारामसपं पृिथाम ।्
आशंसते वै धृतराः सपो
तिमः के वलं नोपलो ; अासं मतं मतेऽथ म ् ॥ ०१९ ॥

यण मते पारणीयं ; यु े गृहीतायधु मजनु ेन ।

ु महाि ; कथं कण नाभवीप एषाम ् ॥ ०२० ॥
ु ािन परा
आसं य

ु
कण जानाित सयोधन ; ोण जानाित िपतामह ।
ु रः ॥ ०२१ ॥
अे च ये कुरव सि ; यथाजनु ाापरो धनध

जानेत े कुरवः सव एव ; ये चाे भूिमपालाः समेताः ।

यधनं चापराधे चर ;मिरंदमे फनु ेऽिवमान े ॥ ०२२ ॥
८२ संजययानपव

तेनाथ बं मते धातराः ; शं हत ु पाडवानां ममम ।्

िकरीिटना तालमाायधु ने ; तेिदना संयगु ं त गा ॥ ०२३ ॥

गाडीविवािरतशमाजा ;ववाना धातराा िये ।

ु चेीमसेन वेगा ;यु ोधनो मते िसमथ म ् ॥ ०२४ ॥

इोऽेतोहेात हत ु ;मैय नो जीवित भीमसेन े ।

धनये नकुले च ैव सूत ; तथा वीरे सहदेव े मदीये ॥ ०२५ ॥

ु ; वृो राजा सह पेु ण सूत ।

स चेदते ां ितपेत बिं
एवं रणे पाडवकोपदधा ; न नयेयःु सय धातरााः ॥ ०२६ ॥

जानािस ं े शमास ु वृ ं ; ां पूजययाहं मेयम ।्

यााकं कौरवैभतू  पूव ; या नो वृिधातर ाे तदासीत ् ॥ ०२७ ॥

अािप त तथ ैव वततां ; शािं गिमािम यथा मा ।

इे भवत ु ममैव रां ; सयोधनो
ु यत ु भारताः ॥ ०२८ ॥

अाय ०२७
सय उवाच ॥

धम िना पाडव ते िवचेा ; लोके तु ा यते चािप पाथ  ।

महाावं जीिवतं चािनं ; संपय ं पाडव मा िवनीनशः ॥ ००१ ॥

ु ा ;ये त
न चेागं कुरवोऽ य ु मजातशो ।
ु ने राम ् ॥ ००२ ॥
भ ैचयामकवृिराे ; ेयो मे न त ु य
अाय ०२७ ८३

अकालं जीिवतं यनेु ; महाावं िनःखं चलं च ।

ु ; ताापं पाडव मा साषः ॥ ००३ ॥
भूय तयसो नानपं

ु सज एव ; धम ये िवमूलं नरे ।

कामा मनं
्
पूव नराृितमाििन.ण ;ोके शंसां लभतेऽनवाम ् ॥ ००४ ॥

िनबनी थ तृहे पाथ  ; तामेषतो बाते धम एव ।

ु ; कामे गृो हीयतेऽथानरोधात
धम त ु यः वृणीते स बः ु ् ॥ ००५ ॥

ु ं ; महातापः सिवतेव भाित ।

धम कृ ा कमणां तात म
हान ेन धम महीमपीमां ; ला नरः सीदित पापबिःु ॥ ००६ ॥

वेदोऽधीतिरतं चय ; य ैिरं ाणे दम ।्

ु ः ॥ ००७ ॥
परं ानं ममान ेन भूय ; आा दो वष पूग ं सखे

ु
सखिये सेवमानोऽितवेलं ; योगाासे यो न करोित कम ।
ु
िवये हीनसखोऽितवे ु ः ॥ ००८ ॥
लं ; ःखं शेत े कामवेगण

ु
एवं पनरथ चयासो ; िहा धम यः करोधमम ।्
अधरलोकाय मूढो ; िहा देहं तते े मः ॥ ००९ ॥

न कमणां िवणाशोऽमु ; पयानां

ु वाथ वा पापकानाम ।्
पूव कतगु  ु
 ित पयपापं ु
; पाेतदनयाे
व कता ॥ ०१० ॥

ायोपेत ं ाणेो यदं ; ापूत ं गरसोपपम ।्

अाहायष ू मदिणेष ु ; तथापं कम िवायते ते ॥ ०११ ॥

इह े े ियते पाथ  काय ; न वै िकििते े कायम ।्

कृ तं या पारलों च काय ; पयं ु महिरनशमु ् ॥ ०१२ ॥
८४ संजययानपव

जहाित मृ ं ु च जरां भयं च ; न िु पासे मनसाियािण ।

न कत ं िवते त िकं िच ;द वै इियीणनाथात ् ॥ ०१३ ॥

एवंपं कमफलं नरे ; माावता दय ियेण ।

ु ौ मा हासीिराय ॥ ०१४ ॥
स ोधजं पाडव हष जं च ; लोकावभ

अं गा कमणां या शंसा ; सं दमाजवमानृशं म ।्

ु ः ॥ ०१५ ॥
अमेधो राजसूयथेः ; पापां कमणो मा पनगा

तेदवे ं देशपेण पाथाः ; किरं कम पापं िचराय ।

िनवसं वष पूगान ेष ु ; ःखं वासं पाडवा धमहत
े ोः ॥ ०१६ ॥

ु
अे योजिया परा ;दााधीनं यलं ते तदासीत ।्
िनं पाालाः सिचवावेम े ; जनादनो ययु धु ान वीरः ॥ ०१७ ॥

मो राजा रथः सपः ु ; हािरिभः सह पै ु िवराटः ।

ु ु
राजान ये िविजताः परा ;ामेव ते संयेयः समाः ॥ ०१८ ॥

ु तो वासदेु वाजनु ााम ।्

महासहायः तपलः ; परृ
वरािनिषतो रमे ; न ेथा धातरा दप म ् ॥ ०१९ ॥

बलं काधिया पर ; िनजााशिया सहायान ।्

ु से पाडव हीनकालम ् ॥ ०२० ॥
िन काष पूगान ेष ु ; ययु 

ु मानो ; अधमो वा भूितपथाप ैित ।

अो वा पाडव य
ु
ावाा बमानोऽिप धम ; संराा सोऽिप भूतरे प ैित ॥ ०२१ ॥

ु ;न  संराम चकथ  पापम ।्

नाधम ते धीयते पाथ  बि
अा िकं तारणं य हेतोः ; ािवं कम िचकीष सीदम ् ॥ ०२२ ॥

अािधजं कटुकं शीष रोगं ; यशोमषु ं पापफलोदयं च ।

अाय ०२८ ८५

सतां पेय ं य िपबसो ; म ं ु महाराज िपब शा ॥ ०२३ ॥

ु
पापानबं को न ु तं कामयेत ; मैव ते ायसी नोत भोगाः ।
य भीः शांतनवो हतः ा ; ोणः सहपो ु हतः ात ् ॥ ०२४ ॥

कृ पः शः सौमदििवकण ; िविवंशितः कणयधनौ च ।

एताा कीशं तख ु ं ा ;िेथादनूु िह पाथ  ॥ ०२५ ॥

लापीमां पृिथव सागराां ; जरामृ ू न ैव िह ं जाः ।

ु
ियािये सखःखे ु ं कु ॥ ०२६ ॥
च राज ;ेव ं िवा ैव य

ु ं कम िचकीषिस म ।्
ं 
अमाानां यिद काम हेतो ;रेवय
अपामेः संदाय मेो ; मा गां वै देवयानाथोऽ ॥ ०२७ ॥

अाय ०२८
यिु धिर उवाच ॥

असंशयं सय समेत ;म वरः कमणां यमा ।

ाा त ु मां सय गहय
े ं ; यिद धम यधम चरािम ॥ ००१ ॥

याधम धमपािण िब ;मः कृ ो यतेऽधमपः ।

ु ॥ ००२ ॥
तथा धम धारयमपं ; िवांसं संपयि बा

एवमेतावापिद िलमेत ;माधम वृििनौ भजेताम ।्

आं िलं य त माण ;मापम सय तं िनबोध ॥ ००३ ॥
८६ संजययानपव

ायां त ु कृ तौ येन कम ; िनादयेरीेिहीनः ।

कृ ितापिद वतमान ; उभौ ग भवतः सय ैतौ ॥ ००४ ॥

अिवलोपिमतां ाणानां ; ायिं िविहतं यिधाा ।

आपथाकमस ु वतमाना ;िकमाय गहयते ॥ ००५ ॥

मनीिषणां तिवेदनाय ; िवधीयते स ु वृिः सदैव ।

अाणाः सि त ु ये न वैाः ; सवेदं साध ु मेत तेः ॥ ००६ ॥

तदथा नः िपतरो ये च पूव ; िपतामहा ये च तेः परेऽे ।

 ैिषणो ये च िह कम चु ;नातो नाि नाीित मे ॥ ००७ ॥

यििदेतिमां पृिथां ; येवानां िदशानां पर ।

ाजापं ििदवं लोकं ; नाधमतः सय कामये तत ् ॥ ००८ ॥

धमरः कुशलो नीितमांा ;पु ािसता ाणानां मनीषी ।

ु
नानािवधां ैव महाबलां ; राजभोजाननशाि कृ ः ॥ ००९ ॥

यिद हं िवसृजामग ; य ु मानो यिद जां धमम ।्

महायशाः के शववीत ु ; वासदेु वूभयोरथ कामः ॥ ०१० ॥

शैन ेया िह च ैकााका ; वायभोजाः कौकुराः सृया ।

ु ; िनगृ शूदो
उपासीना वासदेु व बिं ु नयि ॥ ०११ ॥

ु नादयो वै ; कृ णीताः सव एवेकाः ।

वृका से
मनिनः सपरामा ; महाबला यादवा भोगवः ॥ ०१२ ॥

कायो बःु ियम ु मां गतो ; ला कृ ं ातरमीिशतारम ।्

य ै कामाष ित वासदेु वो ; ीाये मेघ इव जाः ॥ ०१३ ॥

ईशोऽयं के शवात भूयो ; िवो ेन ं कमणां िनयम ।्

अाय ०२९ ८७

ु
िय नः साधतम कृ ो ; नाितमे वचनं के शव ॥ ०१४ ॥

अाय ०२९
वासदेु व उवाच ॥

अिवनाशं सय पाडवाना ;िमाहं भूितमेषां ियं च ।

ु
तथा राो धृतरा सूत ; सदाशंस े बप वृिम ् ॥ ००१ ॥

कामो िह मे सय िनमेव ; नाय

ू ां ताित शातेित ।
रा िह ियमेतणोिम ; मे च ैताडवानां समथ म ् ॥ ००२ ॥

ु
सरा शमो िह नून ं ; दिशतः सय पाडवेन ।
ु ; कादेषां कलहो ना मूत ् ॥ ००३ ॥
यिृो धृतराः सपः

तं धम िवचरयेह ; म जानािस यिु धिरा ।

अथो काय पाडव ; उािहनः पूरयतः कम ॥ ००४ ॥

यथाातमावसतः कुटु ं ; पराकााध

ु ु िवलोपमा ॥ ००४ ॥

अििधौ वतमान े यथाव ;ावचा मतयो ाणानाम ।्

कमणाः िसिमेके पर ; िहा कम िवया िसिमेके ॥ ००५ ॥

ु
नाभानो भभो तृ े ;िानपीह िविदतं ाणानाम ् ॥ ००५ ॥

या वै िवाः साधयीह कम ; तासां फलं िवते न ेतरासाम ।्

तेह वै फलं त ु कम ; पीोदकं शाित तृयातः ॥ ००६ ॥
८८ संजययानपव

सोऽयं िविधिविहतः कमण ैव ; ततत े सय त कम ।

त योऽमणः साध ु मे ;ोघं त लिपतं बल ॥ ००७ ॥

कमणामी भाि देवाः पर ; कमण ैवेह वते मातिरा ।

अहोराे िवदधमण ैव ; अतितो िनमदु िे त सूयः ॥ ००८ ॥

मासाधम ासानथ नयोगा ;नतितमा अपु ैित ।

अतितो दहते जातवेदाः ; सिममानः कम कुवजाः ॥ ००९ ॥

अतिता भारिममं महां ; िबभित देवी पृिथवी बलेन ।

अतिताः शीमपो वहि ; संतप यः सवभतू ािन नः ॥ ०१० ॥

अतितो वष ित भूिरतेजाः ; संनादयिरं िदवं च ।

अतितो चय चचार ; ेिमलिभेवतानाम ् ॥ ०११ ॥

ु मनस ियािण ; तेन शः कमणा ैमाप ।

िहा सखं
सं धम पालयमो ; दमं ितितां समतां ियं च ॥ ०१२ ॥

ु म ् ॥ ०१२ ॥
एतािन सवायपु सेवमानो ; देवरां मघवााप म

बृहितचय चचार ; समािहतः संिशताा यथावत ।्

ु ितेियािण ; तेन देवानामगमौरवं सः ॥ ०१३ ॥
िहा सखं

नािण कमणामु भाि ; ािदा वसवोऽथािप िवे ।

यमो राजा वैवणः कुबेरो ; गवयारस शु ाः ॥ ०१४ ॥

चय वेदिवाः िया ; िनषेवमाणा मनु योऽमु भाि ॥ ०१४ ॥

जानिमं सवलोक धम ; ाणानां ियाणां िवशां च ।

स कां जानतां ानवा ;ायसे सय कौरवाथ ॥ ०१५ ॥
अाय ०२९ ८९

आायेष ु िनसंयोगम ; तथामेध े राजसूय े च िवि ।

ु ते धनषा
संय ु वमणा च ; हाण ै रथश ै भूयः ॥ ०१६ ॥

ते चेिदमे कौरवाणामपु ाय ;मिधगेयरु वधेन ैव पाथाः ।

ु षां कृ तं ा ;दाय वृ े भीमसेन ं िनगृ ॥ ०१७ ॥
धमाणं पयमे

ते चेिे कमिण वतमाना ; आपेरिवशेन मृमु ।्

यथाशा पूरयः कम ; तदेषां िनधनं ाशम ् ॥ ०१८ ॥

उताहो ं मसे सवमवे ; राां य ु े वतत े धमतम ।्

अयु े वा वतत े धमतं ; तथ ैव ते वाचिममां णोिम ॥ ०१९ ॥

चातवु  य थमं िवभाग ;मवे ं सय ं च कम ।

िनशाथो पाडवानां कम ; शंस वा िन वा या मिते ॥ ०२० ॥

अधीयीत ाणोऽथो यजेत ; दािदयाीथ मुािन च ैव ।

अापयेाजयेािप याा ;ितहाा िविदतातीेत ् ॥ ०२१ ॥

तथा राजो रणं वै जानां ; कृ ा धमणामोऽथ दा ।

ु
य ैिरा सववदे ानधी ; दाराृ ा पयकृ ृ ् ॥ ०२२ ॥
दावसेहान

वैयोऽधी कृ िषगोरपय ै ;िव ं िचालयमः ।

ियं कुवाणियाणां ; धमशीलः पयकृ
ु ृ ् ॥ ०२३ ॥
दावसेहान

पिरचया वनं ाणानां ; नाधीयीत ितिषोऽ यः ।

ु
िनोितो भूतयेऽतितः ा ;देष ृतः शूधमः पराणः ॥ ०२४ ॥

एतााजा पालयमो ; िनयोजयववणाधम ।

ु त कामान ् ॥ ०२५ ॥
अकामाा समवृिः जास ु ; नाधािमकानने
९० संजययानपव

ेयांािद िवेत कि ;दिभातः सवधमपपः ।

ु
स तं मनिशाजान ृ िदित ति साध ु ॥ ०२६ ॥
; चेे

यदा गृे रभूिमं नृशस

ं ो ; िविधकोपालमाददानः ।
ु
ततो राां भिवता यमेत ; जातं वम शं धनु ॥ ०२७ ॥

इेणदे ं दवु धाय कम ; उािदतं वम शं धन

ु ॥ ०२७ ॥

ेनो हरे धनं ः ; स वा य हरेत ः ।

उभौ ग भवतः सय ैतौ ; िकं वै पृथं धृतरा पेु ॥ ०२८ ॥

ु
योऽयं लोभाते धममते ं ; यिमते मवशान ु
गामी ॥ ०२८ ॥

ु पाडवानां िनिव ;ं नोऽकादाददीररे वै ।

भागः पनः
अिदे यु तां नो वधोऽिप ; ाः िपः पररााििशः ॥ ०२९ ॥

ु
एतामाौरवाणां पराणा ;नाचीथाः सय रामे ॥ ०२९ ॥

ु
ये ते मा मृवशािभपाः ; समानीता धातराेण मूढाः ।
ु कम पापीय एव ; सभामे पय वृ ं कुणाम ् ॥ ०३० ॥
इदं पनः

ियां भाया ौपद पाडवानां ; यशिन शीलवृोपपाम ।्

यपे कुरवो भीम ु नोपां दीम ् ॥ ०३१ ॥
ु ाः ; कामानगे

तं चेदा ते सकुमारवृा ; अवारियुरवः समेताः ।

ु
मम ियं धृतराोऽकिर ;ाणां च कृ तमाभिवत ् ॥ ०३२ ॥

ःशासनः ाितलोािनाय ; सभामे शरु ाणां च कृ ाम ।्

ु थम कित ् ॥ ०३३ ॥
सा त नीता कणावोच ;ां ना

काप यादेव सिहता राो ; नाशुवितवं ु सभायाम ।्

अाय ०२९ ९१

एकः ा ध मथ वु ाणो ; धम बा

ु वाचाब
ु ु
िम ् ॥ ०३४ ॥

अनाु ं धममवे ं सभाया ;मथेसे पाडवोपदेम ु ।्

कृ ा ेतम चकार श ु ं ; सरं
ु ति सभां समे ॥ ०३५ ॥

ु
येन कृ ााडवानहार ; तथाानं नौिरव सागरौघात ् ॥ ०३५ ॥

यावीूतपः ु सभायां ; कृ ां ितां शरु ाणां समीपे ।

न ते गितिवते यासेिन ; पेदान धातरा वेम ॥ ०३६ ॥

परािजताे पतयो न सि ; पितं चां भािमिन ं वृणी ॥ ०३६ ॥

ु
यो बीभोदये ौढ आसी ;दििमघाती सघोरः ।
कणारो वायिमतेजाः ; ितितो दये फनु ॥ ०३७ ॥

कृ ािजनािन पिरिधमाना ;ःशासनः कटुकाभाषत ।्

एते सव षढितला िवनाः ; यं गता नरकं दीघकालम ् ॥ ०३८ ॥

गाारराजः शकुिनिन कृ ा ; यदवीूतकाले स पाथान ।्

परािजतो नकुलः िकं तवाि ; कृ या ं दी वै यासेा ॥ ०३९ ॥

जानािस ं सय सवमते ;ूतऽे वां वामेव ं यथोम ।्

यं हं ाथ ये त ग ं ु ; समाधात ं ु कायमते िपम ् ॥ ०४० ॥

अहापिया यिद पाडवाथ ; शमं कुणामथ चेरेयम ।्

ु
ु रे ं कुरवो मृपाशात
ु च मे ािरतं महोदयं ; म
पयं ् ॥ ०४१ ॥

अिप वाचं भाषमाण काां ; धमारामामथ वतीमिहंाम ।्

अवेरे ातरााः समं ; मां च ां कुरवः पूजयेयःु ॥ ०४२ ॥

अतोऽथा रिथना फनु ेन ; भीमेन च ैवाहवदंिशतेन ।

९२ संजययानपव

परािसाातराां ु िवि ; दमानामणा ेन मान ् ॥ ०४३ ॥

परािजतााडवेयां ु वाचो ; रौपा भाषते धातराः ।

गदाहो भीमसेनोऽमो ; यधनं ारिया िह काले ॥ ०४४ ॥

ु
सयोधनो ु
ममयो महाुमः ; ः कणः शकुिन शाखाः ।
ु
ःशासनः पफले समृ े ; मूलं राजा धृतराोऽमनीषी ॥ ०४५ ॥

यिु धिरो धममयो महाुमः ; ोऽजनु ो भीमसेनोऽ शाखाः ।

माीपौु पफले
ु समृ े ; मूलं हं  च ाणा ॥ ०४६ ॥

ु ; ाा वने सय पाडवेयाः ।

वनं राजा धृतराः सपो
मा वनं िछि सां मा ााीनशो वनात ् ॥ ०४७ ॥

िनवनो वते ाो िना ं िछते वनम ।्

तााो वनं रेनं ां च पालयेत ् ॥ ०४८ ॥

लताधमा धातरााः शालाः सय पाडवाः ।

न लता वधत े जात ु अनाि महाुमम ् ॥ ०४९ ॥

िताः श ु िू षत ं ु पाथाः िता योम

ु िरंदमाः ।
यृ ं धृतरा तरोत ु नरािधपः ॥ ०५० ॥

िताः शमे महाानः पाडवा धमचािरणः ।

योधाः समृािाचीथा यथातथम ् ॥ ०५१ ॥
अाय ०३० ९३

अाय ०३०
सय उवाच ॥

आमये ा नरदेवदेव ; गाहं पाडव ि तेऽ ु ।

कि वाचा वृिजनं िह िकं िच ;ािरतं मे मनसोऽिभषात ् ॥ ००१ ॥

जनादन ं भीमसेनाजनु ौ च ; माीसतौु सािकं चेिकतानम ।्

आम गािम िशवं सखं ु वः ; सौेन मां पयत चषु ा नृपाः ॥ ००२
॥

यिु धिर उवाच ॥

ु
अनातः सय ि ग ; न नोऽकाषरियं जात ु िकित ।्
ु ाानं मगतं सभाम ् ॥ ००३ ॥
िव ा ते च वयं च सव ; श

ु
आो तः सय सियोऽिस ; काणवाीलवािमां ।
े ं सय जात ु मा ; न च ुे मानोऽिप तम ् ॥ ००४ ॥
ु 
न म

न ममगां जात ु वािस ां ; नोपितं ु ाम ।्

ु कटुकां नोत श
धमारामामथ वतीमिहंा ;मेतां वाचं तव जानािम सूत ॥ ००५ ॥

मेव नः ियतमोऽिस त ; इहागेिरो वा ितीयः ।

अभीोऽिस पराु िह नं ; धनयासमः सखािस ॥ ००६ ॥

इतो गा सय िमेव ; उपाितेथा ाणाे तदहाः ।

िवशु वीयारणोपपा ;ुले जातावधमपपान ् ॥ ००७ ॥

ााियनो ाणा िभव ; तपिनो ये च िना वनेष ु ।

अिभवाा वै मचन ेन वृा ;थेतरेषां कुशलं वदेथाः ॥ ००८ ॥
९४ संजययानपव

ु
परोिहतं धृतरा रा ; आचाया ऋिजो ये च त ।
त ै ं तात सिहत ैयथाह ; सेथाः कुशलेन ैव सूत ॥ ००९ ॥

आचाय इोऽनपगो िवधेयो ; वेदानीचय चचार ।

ु व चे ; ोणः सोऽिभवाो यथाहम ् ॥ ०१० ॥
ु ानरे
योऽं चत

ु ानरे
अधीतिवरणोपपो ; योऽं चत ु व चे ।
ु
गवपितमं तरिनं ; तमामानं कुशलं  पृःे ॥ ०११ ॥

शारतावसथं  गा ; महारथािवदां वर ।

ं मामभीं पिरकीतयै ; कृ प पादौ सय पािणना ृशःे ॥ ०१२ ॥

यिौयमानृश ं ं तप ; ा शीलं िु तसे धृित ।

पादौ गृहीा कुसम ; भी मां त िनवेदयेथाः ॥ ०१३ ॥

ाचयु ः णेता कुणां ; बतु ो वृसेवी मनीषी ।

त ै राे िवरायािभवा ; आचीथाः सय मामरोगम ् ॥ ०१४ ॥

ु धृतरा मो ; मूखः शठः सय पापशीलः ।

ेः पो
ु
शाा वै पृिथवी येन सवा ; सयोधनं कुशलं तात पृःे ॥ ०१५ ॥

ाता कनीयानिप त म ;थाशीलः सय सोऽिप शत ।्

महेासः शूरतमः कुणां ; ःशासनं कुशलं तात पृःे ॥ ०१६ ॥

वृारकं किवमथमूढं ; महां सवधमपपम ।्

न त य ु ं रोचते वै कदा िच ;ैयापंु कुशलं तात पृःे ॥ ०१७ ॥

िनकतन े देवने योऽितीय ;छोपधः साधदेु वी मताः ।

यो जयो देिवतेन सं े ; स िचसेनः कुशलं तात वाः ॥ ०१८ ॥

य कामो वतत े िनमेव ; नाः शमाारतानािमित  ।

अाय ०३० ९५

ु यथा मािभवदेसः ॥ ०१९ ॥

स बािकानामृषभो मनी ; परा

ु ैरन ेकै ः वरै य

गण ु ो ; िवानवा ैव च िनुरो यः ।
ेहादमष सहते सदैव ; स सोमदः पूजनीयो मतो मे ॥ ०२० ॥

अहमः कुष ु सौमदिः ; स नो ाता सय मखा च ।

महेासो रिथनाम ु मो यः ; सहामाः कुशलं त पृःे ॥ ०२१ ॥

ये च ैवाे कुम ु ा यवु ानः ; पाः

ु पौा ातर ैव ये नः ।
यं यमेषां येन येनािभगे ;रनामयं मचन ेन वाः ॥ ०२२ ॥

ये राजानः पाडवायोधनाय ; समानीता धातराेण के िचत ।्

वसातयः शाकाः के कया ; तथाा ये िगता म ु ाः ॥ ०२३ ॥

ाोदीा दािणाा शूरा ;था तीाः पावतीया सव ।

ं ाः शीलवृोपपा ;ेषां सवषां कुशलं तात पृःे ॥ ०२४ ॥
अनृशस

हारोहा रिथनः सािदन ; पदातयायसघ ं ा महाः ।

आाय मां कुशिलनं  तेषा ;मनामयं पिरपृःे समान ् ॥ ०२५ ॥

ु ानमाा ;ौवािरकाे च सेनां नयि ।

तथा राो थ य
आययं ये गणयि य ु ा ; अथा ये महतियि ॥ ०२६ ॥

गाारराजः शकुिनः पावतीयो ; िनकतन े योऽितीयोऽदेवी ।

ु ः कुशलं तात पृःे ॥ ०२७ ॥
मानं कुवातरा सूत ; िमाबे

यः पाडवान ेकरथेन वीरः ; सम ु हधृािजेतमु ।्

ु तां मोहियताितीयो ; वैकतन ं कुशलं तात पृःे ॥ ०२८ ॥
यो म

ु स भृः ; स वै िपता स च माता स

स एव भः स गः ु ।
ु रो दीघदश ; स नो मी कुशलं तात पृःे ॥ ०२९ ॥
अगाधबििव
९६ संजययानपव

ु
वृाः ियो या गणोपपा ; या ाये सय मातराः ।
 ािभरिभवादं वदेथाः ॥ ०३० ॥
तािभः सवािभः सिहतािभः समे ; ीिभवृ

ु जीवपाः
किा ु सस ु ं पाम ।्
;वत े वो वृिमनृशस
इित ोा सय ूिह पा ;दजातशःु कुशली सपः ु ॥ ०३१ ॥

या नो भायाः सय वे त ; तासां सवासां कुशलं तात पृःे ।

ु ु ाः सरभयोऽनवाः
सस ु ; किहानावसथामाः
ृ ॥ ०३२ ॥

ं पाम ।्
कििृ ं शरु षे ु भाः ; काण वतमनृशस
यथा च वः ःु पतयोऽनकूु ला ;था वृिमानः ापयम ् ॥ ०३३ ॥

ु सय वे त ; ााः कुले गणोपपाः

या नः षाः ु ।
जावो ूिह समे ता ; यिु धिरो वोऽवदसः ॥ ०३४ ॥

काः जेथाः सदन ेष ु सय ; अनामयं मचन ेन पृा ।

काणा वः स ु पतयोऽनकूु ला ; यूय ं पतीनां भवतानकूु लाः ॥ ०३५ ॥

अल ता ववः सगा ु ु

; अबीभाः सिखता भोगवः ।
लघ ु यासां दशन ं वा ली ; वेशियः कुशलं तात पृःे ॥ ०३६ ॥

ु ये च दासाः कुणां ; तदाया बहवः कुखाः ।

दासीपा
आाय मां कुशिलनं  तेो ; अनामयं पिरपृज े घ म ् ॥ ०३७ ॥

ु
कििृ वतत े वै पराणी ; किोगाातराो ददाित ।
अहीनाृ पणाामनां ; आनृश ं ाृतराो िबभित ॥ ०३८ ॥

अा सव िवराथ ैव ; हाजीवा बहवो येऽ सि ।

े घ म ् ॥ ०३९ ॥
आाय मां कुशिलनं  तेषा ;मनामयं पिरपृज
अाय ०३१ ९७

मा भ ै ःखेन कुजीिवतेन ; नून ं कृ तं परलोके ष ु पापम ।्

ु
िनगृ शूदोऽन ु  ; वासोिभरेन च वो भिरे ॥ ०४० ॥
गृ

सेव मे ाणेः कृ तािन ; भावीथो नो बत वतयि ।

ु पांथ ैव ; तामेव िसिं ावयेथा नृप ं तम ् ॥ ०४१ ॥
पयाहं य

ये चानाथा बलाः सवकाल ;माेव यतेऽथ मूढाः ।

तांािप ं कृ पणावथ ैव ; अााुशलं तात पृःे ॥ ०४२ ॥

ये चाे संिता धातराा ;ानािदोऽागताः सूतपु ।

ा तां ैवाहतािप सवा ;ंप े ाः कुशलं चायं च ॥ ०४३ ॥
ृ थ

एवं सवानागताागतां ; राो ताविदोऽपु ते ान ।्

पृा सवाुशलं तां सूत ; पादहं कुशली तेष ु वाः ॥ ०४४ ॥

न हीशाः सपरे पृिथां ; ये योधका धातराेण लाः ।

धम ु िनो मम धम एव ; महाबलः शिु नबहणाय ॥ ०४५ ॥

इदं पनव ु
ु चनं धातरां ; सयोधनं सय ावयेथाः ।
ु
ये शरीरे दयं नोित ; कामः कुनसपोऽनिशाम ् ॥ ०४६ ॥

न िवते यिु रेत का िच ; ैवंिवधाः ाम यथा ियं ते ।

दद वा शपरंु ममैव ; यु  वा भारतम ु वीर ॥ ०४७ ॥

अाय ०३१
यिु धिर उवाच ॥
९८ संजययानपव

उत समसं च बालं वृं च सय ।

उताबलं बलीयांस ं धाता कुते वशे ॥ ००१ ॥

उत बालाय पािडं पिडतायोत बालताम ।्

ु
ददाित सवमीशानः पराम ु रन ् ॥ ००२ ॥


अलं िवापनाय ादाचीथा यथातथम ।्

अथो मं मिया अोेनाितवत ् ॥ ००३ ॥

गावणे कुा धृतरां महाबलम ।्

ृ ततः पृरे नामयम ् ॥ ००४ ॥
अिभवाोपस

ूया ैनं मासीनं कुिभः पिरवािरतम ।्

तवैव राजीयण सखं ु जीवि पाडवाः ॥ ००५ ॥

तव सादाालाे ाा रामिरंदम ।

राे ताापियाे नोपेीिवनिशतः ॥ ००६ ॥

सवमेतदेक नालं सय किचत ।्

तात संह जीवामो मा िषो वशं गमः ॥ ००७ ॥

तथा भीं शांतनवं भारतानां िपतामहम ।्

िशरसािभवदेथां मम नाम कीतयन ् ॥ ००८ ॥

अिभवा च वतोऽाकं िपतामहः ।

ु
भवता शंतनोवशो िनमः पनृतः ॥ ००९ ॥

स ं कु तथा तात मतेन िपतामह ।

यथा जीवि ते पौाः ीितमः पररम ् ॥ ०१० ॥
अाय ०३१ ९९

तथ ैव िवरं ूयाः कुणां मधािरणम ।्

अय ु ं सौ भाष िहतकामो यिु धिरः ॥ ०११ ॥

ु
अथो सयोधनं ु
ूया राजपममष णम ।्
मे कुणामासीनमननीयु पनः
ु पनःु ॥ ०१२ ॥

े ं कृ ामेकां सभागताम ।्
अपयामपु 
तःखमितिताम
ु मा वधी कुिनित ॥ ०१३ ॥

एवं पूवापराे शानितित पाडवाः ।

यथा बलीयसः सव कुरवो िवः ॥ ०१४ ॥

यः ााजयः सौ अिजन ैः ितवािसतान ।्

तःखमितिताम
ु मा वधी कुिनित ॥ ०१५ ॥

यभायामा कृ ां के शेधष यत ।्

ु ताािभपेितम ् ॥ ०१६ ॥
ःशासनेऽनमते

यथोिचतं कं भागं लभेमिह परंतप ।

ु गृां नरष भ ॥ ०१७ ॥
िनवतय परे बिं

शािरेव ं भवेाजीित ैव पररम ।्

राैकदेशमिप नः य शमिमताम ् ॥ ०१८ ॥

कुशलं वृकलमासी वारणावतम ।्

अवसानं भवेद िकिदेव त ु पमम ् ॥ ०१९ ॥

ु
ातॄणां देिह पानां ामा सयोधन ।
शािनऽ ु महाा ाितिभः सह सय ॥ ०२० ॥

ु ताम ।्
ाता ातरमेत ु िपता पेु ण य
१०० संजययानपव

यमानाः समाया ु पाालाः कुिभः सह ॥ ०२१ ॥

अताुपाालायेम इित कामये ।

ु
सव समनसात शााम भरतष भ ॥ ०२२ ॥

अलमेव शमायाि तथा य ु ाय सय ।

धमाथ योरलं चाहं मृदवे दाणाय च ॥ ०२३ ॥

अाय ०३२
वैशपं ायन उवाच ॥

ु
अनातः पाडवेन ययौ सयदा ।
शासनं धृतरा सव कृ ा महानः ॥ ००१ ॥

संा हािनपरंु शीं च िववेश ह ।

अःपरमु पु ाय ाःं वचनमवीत ् ॥ ००२ ॥

आच मां धृतरााय ाः ; उपागतं पाडवानां सकाशात ।्

जागित चेदिभवदे ं िह ः ; िवशेय ं िविदतो भूिमप ॥ ००३ ॥

ाः उवाच ॥

सयोऽयं भूिमपते नमे ; िदया ारमपु ागते ।

ाो तः पाडवानां सकाशा ;शािध राजिमयं करोत ु ॥ ००४ ॥

धृतरा उवाच ॥
अाय ०३२ १०१

ु
आच मां सिखनं काम ै ; वेयतां ागतं सयाय ।
न चाहमेत भवाकाः ; स मे काािर ितेत ः ॥ ००५ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ु नृप ; महेम ाशूरायगम

ततः िवयानमते ु ।्
ु ॥ ००६ ॥
िसंहासनं पािथ वमाससाद ; वैिचवीय ािलः सूतपः

सय उवाच ॥

सयोऽहं भूिमपते नमे ; ाोऽि गा नरदेव पाडवान ।्

ु मनी ; यिु धिरः कुशलं चापृत ् ॥ ००७ ॥
अिभवा ां पाडुपो

ु
स ते पाृित ीयमाणः ; किै ु ः ीयसे नृिभ ।
ु
तथा सिः सिचवै राज ;े चािप ामपु जीवि त ै ॥ ००८ ॥

धृतरा उवाच ॥

ु न पाथ म ।्
अे ां तात वदािम सय ; अजातश ं ु च सखे
कि राजा कुशली सपःु ; सहामाः सानजः ु कौरवाणाम ् ॥ ००९ ॥

सय उवाच ॥

सहामाः कुशली पाडुपो ु ; भूयातो य तेऽे मनोऽभूत ।्

िनिणधमाथ करो मनी ; बतु ो िमाीलवां ॥ ०१० ॥

परं धमााडवानृश ं ं ; धमः परो िवचयातोऽ ।

ु
सखिये ु
धमहीन े न पाथ ;ऽनते भारत त िवि ॥ ०११ ॥

परय ु ः पषो
ु िवचेते ; सूोता दामयीव योषा ।
ु
इमं ा िनयमं पाडव ; मे परं कम दैव ं मनात ् ॥ ०१२ ॥
१०२ संजययानपव

इमं च ा तव कमदोषं ; पादोदक घोरमवणपम ।्

यावरः कामयतेऽितकां ; तावरोऽयं लभते शंसाम ् ॥ ०१३ ॥

अजातश ु ु िवहाय पापं ; जीणा चं सप  इवासमथाम ।्

िवरोचतेऽहायवृ ने धीरो ; यिु धिरिय पापं िवसृ ॥ ०१४ ॥

अानः कम िनबोध राज ;माथ य ृ ादपेतम ।्

ु ादायव
उपोशं चेह गतोऽिस राज ;ोहे पापं सजेदमु ॥ ०१५ ॥

ु
स मथ संशियतं िवना त ै ;राशंससे पवशान ु
गोऽ ।
अधमश महाृिथां ; न ेदं कम मं भारता ॥ ०१६ ॥

हीनो दौुलेयो नृशस ं ो ; दीघवरै ी िवाधीरः ।

एवंधमा नापदः संिततीष ;ीनवीय य भवेदिशः ॥ ०१७ ॥

कुले जातो धमवाो यशी ; बतु ः सखजीवी

ु यताा ।
धमाथ यो िथतयोिबभित ; ना िद वशाप ैित ॥ ०१८ ॥

कथं िह माधरो मनीषी ; धमाथ योरापिद संणेता ।

एवंयु ः सवम ैरहीनो ; अनानृश
ं ं कम कुयादमूढः ॥ ०१९ ॥

ु ाः ।
तवापीमे मिवदः समे ; समासते कमस ु िनय
ु
तेषामयं बलवािय ; कयाथ िनरयो पािद ॥ ०२० ॥

अकािलकं कुरवो नाभिव ;ापेन चेापमजातशःु ।

इेात ु िय पापं िवसृ ; िना चेय ं तव लोके ऽभिवत ् ॥ ०२१ ॥

िकम िवषयादीराणां ; य पाथ ः परलोकं ददश ।

अाम तथा संमतः ा ; संशयो नाि मनकारः ु ॥ ०२२ ॥
अाय ०३२ १०३

ु
एताणाम कृतानवे ; भावाभावौ वतमानाविनौ ।
बिलिह राजा पारमिवमानो ; नाालाारणं त मेन े ॥ ०२३ ॥

चःु ोे नािसका  िजा ; ान ैताायतनािन जोः ।

तािन ीताेव तृायाे ; ताथो ःखहीनः ण ु ात ् ॥ ०२४ ॥

ु
न ेव मे पष ु 
कम ; संवतत े सय ु ं यथावत ।्
मातःु िपतःु कमणािभसूतः ; संवधत े िविधवोजनेन ॥ ०२५ ॥

ु
ियािये सखःखे च राज ;िाशंस े च भजेत एनम ।्
परेन ं गहयतेऽपराधे ; शंसते साधवृु  ं तमेव ॥ ०२६ ॥

स ा गह भारतानां िवरोधा ;दो नून ं भिवतायं जानाम ।्

नो चेिददं तव कमापराधा ;ुहेृवव कम ् ॥ ०२७ ॥

ै ो जातपेु ष ु राज ;शं गा सवलोके नरे ।

मेवक
कामानां ाघसे ूतकाले ; नामाय िवपाकम ॥ ०२८ ॥

अनाानां हां नरे ; तथाानां िनहा ैव राजन ।्

भूिमं ीतां बलादनां ; न शं रित ं ु कौरवेय ॥ ०२९ ॥

ु
अनातो रथवेगावधूतः ; ाो िनपे शयनं नृिसंह ।
ातः ोतारः कुरवः सभाया ;मजातशोवचनं समेताः ॥ ०३० ॥
१०४ जागरपव

जागरपव
अाय ०३३
वैशपं ायन उवाच ॥

ाःं ाह महााो धृतराो महीपितः ।

िवरं िु मािम तिमहानय मािचरम ् ॥ ००१ ॥

िहतो धृतराेण तः ारमवीत ।्

ईरां महाराजो महाा िदित ॥ ००२ ॥

ु  ु िवरः ा राजिनवेशनम ।्

एवम
अवीृतरााय ाः मां ितवेदय ॥ ००३ ॥

ाः उवाच ॥

ु
िवरोऽयमनाो राजे तव शासनात ।्
िु मित ते पादौ िकं करोत ु शािध माम ् ॥ ००४ ॥

धृतरा उवाच ॥

वेशय महाां िवरं दीघदिशनम ।्

अहं िह िवरा नाकाो जात ु दशन े ॥ ००५ ॥

ाः उवाच ॥

िवशाःपरंु महाराज धीमतः ।

न िह ते दशन ेऽकाो जात ु राजा वीित माम ् ॥ ००६ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

अाय ०३३ १०५

ततः िवय िवरो धृतरािनवेशनम ।्

अवीािलवा ं िचयानं नरािधपम ् ॥ ००७ ॥

िवरोऽहं महाा संाव शासनात ।्

यिद िकन कतमयमि शािध माम ् ॥ ००८ ॥

धृतरा उवाच ॥

सयो िवर ाो गहिया च मां गतः ।

अजातशोः ो वां सभामे स वित ॥ ००९ ॥

ता कुवीर न िवातं वचो मया ।

ते दहित गाािण तदकाषजागरम ् ॥ ०१० ॥

जातो दमान ेयो यिदह पयिस ।

तिू ह ं िह नात धमाथ कु शलो िस ॥ ०११ ॥

यतः ाः सयः पाडवेो ; न मे यथावनसः शािः ।

सवियायकृ ितं गतािन ; िकं वतीेव िह मेऽ िचा ॥ ०१२ ॥

िवर उवाच ॥

अिभयु ं बलवता बलं हीनसाधनम ।्

तं कािमनं चोरमािवशि जागराः ॥ ०१३ ॥

किदेत ैमहादोष ैन  ृोऽिस नरािधप ।

कि परिवेष ु गृिपिरतसे ॥ ०१४ ॥

धृतरा उवाच ॥
१०६ जागरपव

ोतिु मािम ते ध परं न ैःेयसं वचः ।

अिाजिष वंश े िह मेकः ासंमतः ॥ ०१५ ॥

िवर उवाच ॥

िनषेवते शािन िनितािन न सेवते ।

अनािकः धान एतिडतलणम ् ॥ ०१६ ॥

ोधो हष  दप  ीो मामािनता ।

यमथाापकष ि स वै पिडत उते ॥ ०१७ ॥

य कृ ं न जानि मं वा मितं परे ।

कृ तमेवा जानि स वै पिडत उते ॥ ०१८ ॥

य कृ ं न िवि शीतम ु ं भयं रितः ।

समृिरसमृिवा स वै पिडत उते ॥ ०१९ ॥

य संसािरणी ा धमाथावनवतु ते ।

कामादथ वृणीते यः स वै पिडत उते ॥ ०२० ॥

यथाशि िचकीषि यथाशि च कुवत े ।

न िकिदवमे पिडता भरतष भ ॥ ०२१ ॥

िं िवजानाित िचरं णोित ; िवाय चाथ भजते न कामात ।्

ु 
नासंपृ ो पय ु े पराथ ; तानं थमं पिडत ॥ ०२२ ॥

नाामिभवाि नं न ेि शोिचतमु ।्

आप ु च न म ु
ु ि नराः पिडतबयः ॥ ०२३ ॥

िनि यः मते नावसित कमणः ।

अवकालो वयाा स वै पिडत उते ॥ ०२४ ॥
अाय ०३३ १०७

आयकमिण रे भूितकमािण कुवत े ।

िहतं च नासूयि पिडता भरतष भ ॥ ०२५ ॥

न ासंमान े नावमानेन तते ।

गाो द इवाोो यः स पिडत उते ॥ ०२६ ॥

तः सवभतू ानां योगः सवकमणाम ।्

ु
उपायो मनाणां नरः पिडत उते ॥ ०२७ ॥

वृवािकथ ऊहवाितभानवान ।्
आश ु  वा च स वै पिडत उते ॥ ०२८ ॥

ु य ा च ैव तु ानगा

तु ं ानगं ु ।
असंिभायमयादः पिडताां लभेत सः ॥ ०२९ ॥

अतु  समु ो दिर महामनाः ।

अथााकमणा ेमु ढू  इते
ु बधु ैः ॥ ०३० ॥

ु
मथ यः पिर पराथ मनितित ।
िमा चरित िमाथ य मूढः स उते ॥ ०३१ ॥

अकामाामयित यः कामयानािरिषन ।्
बलवं च यो ेि तमामूढ चेतसम ् ॥ ०३२ ॥

अिमं कुते िमं िमं ेि िहनि च ।

कम चारभते ं तमामूढ चेतसम ् ॥ ०३३ ॥

संसारयित कृ ािन सव िविचिकते ।

िचरं करोित िाथ स मूढो भरतष भ ॥ ०३४ ॥
१०८ जागरपव

अनातः िवशित अपृो ब भाषते ।

िवसमेष ु मूढचेता नराधमः ॥ ०३५ ॥

परं िपित दोषेण वतमानः यं तथा ।

य ुनीशः स च मूढतमो नरः ॥ ०३६ ॥

आनो बलमाय धमाथ पिरविजतम ।्

ु
अलिम ैाढू बििरहोते ॥ ०३७ ॥

अिशं शाि यो राज शूमपु ासते ।

कदय भजते य तमामूढ चेतसम ् ॥ ०३८ ॥

अथ महामासा िवामैयमवे वा ।

िवचरसमु ो यः स पिडत उते ॥ ०३९ ॥

एकः संपमाित वे वास शोभनम ।्

योऽसंिवभ भृे ः को नृशस
ं तरतः ॥ ०४० ॥

एकः पापािन कुते फलं भेु महाजनः ।

भोारो िवमु े कता दोषेण िलते ॥ ०४१ ॥

एकं हा वा हािदषमु  ु

ु ो धनता ।
ु िु मतोृा हाां सराजकम ् ॥ ०४२ ॥
बिब

 े कु ।
एकया े िविनि तिु भवश
प िजा िविदा ष िहा सखी ु भव ॥ ०४३ ॥

एकं िवषरसो हि शेण ैक वते ।

सरां सजं हि राजानं मिववः ॥ ०४४ ॥

ु
एकः ा न भीत एकाथा िचयेत ।्
अाय ०३३ १०९

एको न गेदानं न ैकः सेु ष ु जागृयात ् ॥ ०४५ ॥

ु
एकमेवाितीयं ताजावबसे ।
सं ग सोपानं पारावार नौिरव ॥ ०४६ ॥

एकः मावतां दोषो ितीयो नोपलते ।

ु मशं मते जनः ॥ ०४७ ॥
यदेन ं मया य

एको धमः परं ेयः मैका शािमा ।

ु
िव ैका परमा िरिहंस ैका सखावहा ॥ ०४८ ॥

ािवमौ सते भूिमः सप िबलशयािनव ।

राजानं चािवरोारं ाणं चावािसनम ् ॥ ०४९ ॥

े कमणी नरः कुवि.ोके िवरोचते ।

अवु षं िकिदसतो नाथ यंथा ॥ ०५० ॥

ु
ािवमौ पषा परयकािरणौ ।
ियः कािमतकािमो लोकः पूिजतपूजकः ॥ ०५१ ॥

ािवमौ कटकौ तीौ शरीरपिरशोषणौ ।

याधनः कामयते य कुनीरः ॥ ०५२ ॥

ु राजगोपिर िततः ।
ािवमौ पषौ
भु मया यु ो दिर दानवान ् ॥ ०५३ ॥

ायागत  बोौ ावितमौ ।

अपाे ितपि पाे चाितपादनम ् ॥ ०५४ ॥

ु
यो ाया मनाणां ूये भरतष भ ।
कनीयामः े इित वेदिवदो िवः ॥ ०५५ ॥
११० जागरपव

ु राजमाधमममाः
ििवधाः पषा ु ।
िनयोजयेथावांििवधेवे कमस ु ॥ ०५६ ॥

ु ।
य एवाधना राजाया दासथा सतः
ये समिधगि य ते त तनम ् ॥ ०५७ ॥

चािर राा त ु महाबलेन ; वााः पिडतािन िवात ।्

अ ैः सह मं न कुया ; दीघसू रै लस ैारण ै ॥ ०५८ ॥

चािर ते तात गृहे वस ु ; ियािभज

ु गृहधम ।
वृो ाितरवसः कुलीनः ; सखा दिरो भिगनी चानपा ॥ ०५९ ॥

चायाह महाराज सािन बृहितः ।

पृते िदशेाय तानीमािन िनबोध मे ॥ ०६० ॥

देवतानां च समनभावं ु च धीमताम ।्

िवनयं कृ तिवानां िवनाशं पापकमणाम ् ॥ ०६१ ॥

पायो मनेु ण पिरचयाः यतः ।

ु भरतष भ ॥ ०६२ ॥
िपता मातािराा च ग

प ैव पूजय.ोके यशः ाोित के वलम ।्

ु  िभूनितिथपमान ् ॥ ०६३ ॥
देवाितॄनां

ु
प ानगिमि य य गिमिस ।
िमायिमा मा उपजीोपजीिवनः ॥ ०६४ ॥

े िमियम ।्
पेिय म  िछं चेदक
ततोऽ वित ा तेः पादािदवोदकम ् ॥ ०६५ ॥
अाय ०३३ १११

ु णहे हाता भूितिमता ।

षोषाः पषे
िना ती भयं ोध आलं दीघसू ता ॥ ०६६ ॥

षिडमाु षो जािां नाविमवाणव े ।

अवारमाचायमनधीयानमृिजम ् ॥ ०६७ ॥

अरितारं राजानं भाया चाियवािदनीम ।्

ामकामं च गोपालं वनकामं च नािपतम ् ॥ ०६८ ॥

ु पस
षडेव त ु गणाः ं ु ा न हाताः कदाचन ।
सं दानमनालमनसूया मा धृितः ॥ ०६९ ॥

षणामािन िनानामैय योऽिधगित ।

ु ते िविजतेियः ॥ ०७० ॥
न स पाप ैः कुतोऽनथय

षिडमे ष  जीवि समो नोपलते ।

चोराः मे जीवि ािधतेष ु िचिककाः ॥ ०७१ ॥

मदाः कामयान ेष ु यजमान ेष ु याजकाः ।

राजा िववदमान ेष ु िनं मूखष ु पिडताः ॥ ०७२ ॥

स दोषाः सदा राा हाता सनोदयाः ।

ायशो य ैिवनयि कृ तमूला पािथ वाः ॥ ०७३ ॥

ियोऽा मृगया पानं वाां च पमम ।्

मह दडपामथ षणमेव च ॥ ०७४ ॥

अौ पूवि निमािन नर िवनिशतः ।

ाणाथमं ेि ाण ै िवते ॥ ०७५ ॥

ाणािन चादे ाणां िजघांसित ।

११२ जागरपव

रमते िनया च ैषां शंसां नािभनित ॥ ०७६ ॥

न ैतारित कृ ेष ु यािचतासूयित ।

एताोषारः ाो बा ु िववजयते ् ॥ ०७७ ॥
ु बा

अािवमािन हष  नवनीतािन भारत ।

वतमानािन ये ताेव ससु खािप
ु ॥ ०७८ ॥

समागम सिखिभमहां ैव धनागमः ।

पेु ण च पिरः संिनपात मैथनु े ॥ ०७९ ॥

समये च ियालापः यूथषे ु च संनितः ।

अिभेत लाभ पूजा च जनसंसिद ॥ ०८० ॥

नवारिमदं वेम िूण ं पसािकम ।्

ेािधितं िवाो वेद स परः किवः ॥ ०८१ ॥

दश धम न जानि धृतरा िनबोध तान ।्

मः म उः ाः ुो बभु ितः
ु ॥ ०८२ ॥

रमाण भी ः कामी च ते दश ।

तादेतषे ु भावेष ु न सेत पिडतः ॥ ०८३ ॥

ु
अैवोदाहरीमिमितहासं परातनम ।्
ु मसरेु ण
पाथ ु
े गीतं च ैव सधना ॥ ०८४ ॥

यः काममू जहाित राजा ; पाे ितापयते धनं च ।

िवशेषिवुतवािकारी ; तं सवलोकः कुते माणम ् ॥ ०८५ ॥

ु ;िातदोषेष ु दधाित दडम ।्

जानाित िवासियत ं ु मना
जानाित माां च तथा मां च ; तं ताशं ीजषु ते समा ॥ ०८६ ॥
अाय ०३३ ११३

ु लं नावजानाित कं िच ;ो
सब ु वम
ु िरप ं ु सेवते बिपू  ।्
न िवहं रोचयते बल ैः ; काले च यो िवमते स धीरः ॥ ०८७ ॥

ाापदं न थते कदा िच ;ोगमिित चामः ।

ःखं च काले सहते िजताा ; धरंु धर िजताः सपाः ॥ ०८८ ॥

अनथ कं िववासं गृह े ः ; पाप ैः संिधं परदारािभमशम ।्

दं  ैं प ैशनु ं मपानं ; न सेवते यः स सखी ु सदैव ॥ ०८९ ॥

न संरेणारभतेऽथ वग ;माकािरतः शंसित तमेव ।

न मााथ रोचयते िववादं ; नापूिजतः कुित चामूढः ॥ ०९० ॥

ु
न योऽसूयनकते च ; न बलः ाितभां करोित ।
नााह िकिमते िववादं ; सव तालभते शंसाम ् ॥ ०९१ ॥

यो नोतं कुते जात ु वेष ं ; न पौषेणािप िवकतेऽान ।्

न मूितः कटुकााह िकं िच ;ियं सदा तं कुते जनोऽिप ॥ ०९२ ॥

न वैरमु ीपयित शां ; न दप मारोहित नामेित ।

न गतोऽीित करोित म ं ु ; तमायशीलं परमारम ् ॥ ०९३ ॥

ु वै कुते हष ; ना ःखे भवित तीतः ।

न े सखे
ु ; न कते सषाय
दा न पाुतेऽनतापं ु शीलः ॥ ०९४ ॥

ु षते य ु परावरः ।
देशाचारामयााितधमा ;भू
स त तािधगतः सदैव ; महाजनािधपं करोित ॥ ०९५ ॥

दं मोहं मरं पापकृ ं ; राजिं प ैशनु ं पूगवैरम ।्

मो ैजन ैािप वादं ; यः ावाजय े धानः ॥ ०९६ ॥
११४ जागरपव

दमं शौचं दैवतं मलािन ; ायिं िविवधा.ोकवादान ।्

एतािन यः कुते न ैकािन ; तोानं देवता राधयि ॥ ०९७ ॥

समैिववाहं कुते न हीन ैः ; समैः सं वहारं कथा ।

ु ैिविशां परोदधाित
गण ु ु
; िवपित नयाः सनीताः ॥ ०९८ ॥

िमतं भेु संिवभाितेो ; िमतं िपिमतं कम कृ ा ।

ददािमेिप यािचतः सं ;मावं जहनथाः ॥ ०९९ ॥

िचकीिष तं िवकृ तं च य ; नाे जनाः कम जानि िकित ।्

मे गेु सगनिते ु च ; ो ना थते किदथ ः ॥ १०० ॥

यः सवभतू शमे िनिवः ; सो मृदानकृ भावः ।

अतीव सायते ाितमे ; महामिणजा इव सः ॥ १०१ ॥

ु वतु ।
य आनापपते भृश ं नरः ; स सवलोक गभ
ु
अनतेजाः समनाः समािहतः ; तेजसा सूय  इवावभासते ॥ १०२ ॥

ु प पेकाः ।
वन े जाताः शापदध राः ; पाडोः पाः
य ैव बाला विधताः िशिता ; तवादेश ं पालयािके य ॥ १०३ ॥

दाय ैषामिु चतं तात रां ; सखी

ु पै
ु ः सिहतो मोदमानः ।
ु
न देवानां नािप च मानषाणां ; भिविस ं तक णीयो नरे ॥ १०४ ॥

अाय ०३४
धृतरा उवाच ॥
अाय ०३४ ११५

जातो दमान यायमनपयिस ु ।

तिू ह ं िह नात धमाथ कु शलः शिु चः ॥ ००१ ॥

ं मां यथाविर शािध ; ापूव सवमजातशोः ।

यसे पमदीनस ; ेयरं ूिह तै कुणाम ् ॥ ००२ ॥

ु
पापाशी पापमेवानपय ;ृािम ां ाकुलेनानाहम ।्
कवे ते ूिह सव यथाव ;नीिषतं सवमजातशोः ॥ ००३ ॥

िवर उवाच ॥

शभु ं वा यिद वा पापं े ं वा यिद वा ियम ।्

अपृ तय ू ा न ेेराभवम ् ॥ ००४ ॥

ताािम ते राजविमुित ।
वचः ेयरं ध वु तिबोध मे ॥ ००५ ॥

िमोपेतािन कमािण िसेययु ािन भारत ।

ु
अनपायय ु ािन मा  तेष ु मनः कृ थाः ॥ ००६ ॥


तथ ैव योगिविहतं न िसेम यृप ।

उपायय ु ं मेधावी न त लपयेनः ॥ ००७ ॥

ु
अनबानवे ु ष ु कमस ु ।
ते सानबे
संधाय च कुवत न वेगने समाचरेत ् ॥ ००८ ॥

ु
अनबं े िवपाकां ैव कमणाम ।्
च सं
उानमान ैव धीरः कुवत वा न वा ॥ ००९ ॥

यः माणं न जानाित ान े वृौ तथा ये ।

११६ जागरपव

कोशे जनपदे दडे न स राेऽवितते ॥ ०१० ॥

येतािन माणािन यथोानपयित ु ।

ु ो धमाथ योान े स रामिधगित ॥ ०११ ॥
य

न रां ािमेव विततमसांतम ।्

ियं िवनयो हि जरा पिमवोमम ् ॥ ०१२ ॥

भोमितं मो बिडशमायसम ।्

ु
पािभपाती सते नानबमवे
ते ॥ ०१३ ॥

यं िसत ं ु ं ं पिरणमे यत ।्

िहतं च पिरणामे यदं भूितिमता ॥ ०१४ ॥

वनतेरपािन फलािन िचनोित यः ।

स नाोित रसं तेो बीजं चा िवनयित ॥ ०१५ ॥

य ु पमपु ादे काले पिरणतं फलम ।्

फलासं स लभते बीजा ैव फलं पनःु ॥ ०१६ ॥

यथा मध ु समादे र

ु ािण षदः ।
तदथानेु  आदादिविहंसया ॥ ०१७ ॥

ु िविचीत मूलेदं न कारयेत ।्

ु पं
पं
मालाकार इवारामे न यथाारकारकः ॥ ०१८ ॥

िकं न ु मे ािददं कृ ा िकं न ु मे ादकुवतः ।

इित कमािण सि कुयाा पषो ु न वा ॥ ०१९ ॥

अनारा भवथाः के िचिं तथागताः ।

ु
कृ तः पषकारोऽिप भवेषे ु िनरथ कः ॥ ०२० ॥
अाय ०३४ ११७

कांिदथारः ाो लघमूु लाहाफलान ।्

िमारभते कत ु न िवयित ताशान ् ॥ ०२१ ॥

ु
ऋज ु पयित यः सव चषु ानिपबिव ।
आसीनमिप तूीकमनरिु तं जाः ॥ ०२२ ॥

चषु ा मनसा वाचा कमणा च चतिु वधम ।्

ु
सादयित लोकं यः तं लोकोऽनसीदित ॥ ०२३ ॥

याि भूतािन मृगाधाृगा इव ।

सागराामिप मह ला स पिरहीयते ॥ ०२४ ॥

िपतृप ैतामहं रां ावाेन तेजसा ।

वायरु िमवासा ंशयनये ितः ॥ ०२५ ॥

धममाचरतो राः सििरतमािदतः ।

ु वससं
वसधा ु पण
ू ा वधत े भूितवधनी ॥ ०२६ ॥

अथ संजतो धममधम चानिततः ु ।

ितसंवे ते भूिमरौ चमािहतं यथा ॥ ०२७ ॥

य एव यः ियते परराावमदन े ।

स एव यः कतः रापिरपालने ॥ ०२८ ॥

धमण रां िवेत धमण पिरपालयेत ।्

ू ां ियं ा न जहाित न हीयते ॥ ०२९ ॥
धममल

अ ु ालपतो बाला पिरसप तः ।

सवतः सारमादादम इव कानम ् ॥ ०३० ॥
११८ जागरपव

ु
सातािन ु
सिधयां सकृु तािन तततः ।
सिीर आसीत िशलाहारी िशलं यथा ॥ ०३१ ॥

गेन गावः पयि वेदःै पयि ाणाः ।

चारैः पयि राजान ु ािमतरे जनाः ॥ ०३२ ॥

भूयांस ं लभते े शं या गौभवित हा ।

अथ या सहा ु राज ैव तां िवनयिप ॥ ०३३ ॥

यदतं णमित न तंतापयिप ।

य यं नतं दा न तंनामयिप ॥ ०३४ ॥

एतयोपमया धीरः संनमेत बलीयसे ।

इाय स णमते नमते यो बलीयसे ॥ ०३५ ॥

पजनाथाः पशवो राजानो िमबावाः ।

पतयो बावाः ीणां ाणा वेदबावाः ॥ ०३६ ॥

सेन रते धम िवा योगेन रते ।

मृजया रते पं कुलं वृने रते ॥ ०३७ ॥

ु
मान ेन रते धामानमः ।
अभीदशनाावः ियो राः कुचेलतः ॥ ०३८ ॥

न कुलं वृहीन माणिमित मे मितः ।

अेिप िह जातानां वृमेव िविशते ॥ ०३९ ॥

य ईःु परिवेष ु पे वीय कुलाये ।

ु सौभायसारे त ािधरनकः ॥ ०४० ॥
सखे

अकायकरणाीतः कायाणां च िववजनात ।्

अाय ०३४ ११९

अकाले मभेदा येन माे तिबेत ् ॥ ०४१ ॥

िवामदो धनमदृतीयोऽिभजनो मदः ।

एते मदाविलानामेत एव सतां दमाः ॥ ०४२ ॥

असोऽिथ ताः सिः िकिाय कदाचन ।

मे समाानमसमिप िवतु म ् ॥ ०४३ ॥

गितरावतां सः स एव सतां गितः ।

असतां च गितः सो न सः सतां गितः ॥ ०४४ ॥

िजता सभा ववता समाशा गोमता िजता ।

अा िजतो यानवता सव शीलवता िजतम ् ॥ ०४५ ॥

ु तेह णयित ।
शीलं धानं पषे
ु
न त जीिवतेनाथ न धन ेन न बिभः ॥ ०४६ ॥

आानां मांसपरमं मानां गोरसोरम ।्

लवणोरं दिराणां भोजनं भरतष भ ॥ ०४७ ॥

ु सदा ।
संपतरमेवां दिरा भते
ु ातां जनयित सा चाेष ु सल
ु भा ॥ ०४८ ॥

ायेण ीमतां लोके भों ु शिन  िवते ।

दिराणां त ु राजे अिप कां िह जीयत े ॥ ०४९ ॥

अवृिभयमानां मानां मरणायम ।्

उमानां त ु मानामवमानारं भयम ् ॥ ०५० ॥

ऐयमदपािपा मदाः पानमदादयः ।

ु
ऐयमदमो िह नापिता िवबते ॥ ०५१ ॥
१२० जागरपव

इिय ैिरियाथष ु वतमान ैरिनहैः ।

त ैरयं ताते लोको नािण हैिरव ॥ ०५२ ॥

यो िजतः पवगण सहजेनाकिशना ।

आपद वध ु प इवोडुराट ् ॥ ०५३ ॥
 े श

अिविज य आानममााििजगीषते ।
अिमाािजतामाः सोऽवशः पिरहीयते ॥ ०५४ ॥

आानमेव थमं देशपेण यो जयेत ।्

ततोऽमाानिमां न मोघं िविजगीषते ॥ ०५५ ॥

वयेियं िजतामां धृतदडं िवकािरष ु ।

परीकािरणं धीरमं ीिन षेवते ॥ ०५६ ॥

ु
रथः शरीरं पष राज ;ाा िनयेियाय चााः ।
त ैरमः कुशलः सद ै ;दा ैः सखं
ु याित रथीव धीरः ॥ ०५७ ॥

एतािनगृहीतािन ापादियतमु लम ।्

अिवधेया इवादाा हयाः पिथ कुसारिथम ् ॥ ०५८ ॥

अनथ मथ तः पयथ च ैवानथ तः ।

ु
इिय ैः सृतो बालः सःखं मते सखम ु ् ॥ ०५९ ॥

धमाथ यः पिर ािदियवशानगः ु ।

ीाणधनदारे िं स पिरहीयते ॥ ०६० ॥

अथानामीरो यः ािदियाणामनीरः ।
इियाणामन ैयाद
ै यायते िह सः ॥ ०६१ ॥
अाय ०३४ १२१

ु
आनाानमिेनोबीिय ैयत ैः ।
ु ु
आैव ानो बराैव िरपरानः ॥ ०६२ ॥

ु ौ।
ु ाेणवे जालेन झषाविपिहतावभ
काम राजोध तौ ानं िवतः ॥ ०६३ ॥

समवेहे धमाथ संभाराोऽिधगित ।

ु धते ॥ ०६४ ॥
स वै संभतृ संभारः सततं सखमे

यः पाराूनिविज मितयान ।्
िजगीषित िरपूनािपवोऽिभभवि तम ् ॥ ०६५ ॥

ये िह राानो वमानाः कमिभः ।

इियाणामनीशााजानो रािवमैः ॥ ०६६ ॥

ु दडः ृशते िमभावात ।्

असंागाापकृ तामपापां ;ो
ु े णा दते िमभावा ;ााप ैः सह संिधं न कुयात ् ॥ ०६७ ॥
श

ु
िनजानततः शू पयोजनान ।्
यो मोहा िनगृाित तमापसते नरम ् ॥ ०६८ ॥

अनसूयाजव ं शौचं संतोषः ियवािदता ।

दमः समनायासो न भवि रानाम ् ॥ ०६९ ॥

आानमनायासििता धमिनता ।
ु दानं च न ैताेष ु भारत ॥ ०७० ॥
वाै व गा

आोशपिरवादाां िविहंसबधा ु बधान

ु ।्
वा पापमपु ादे ममाणो िवम
ु ते ॥ ०७१ ॥

िहंसा बलमसाधूनां राां दडिविधबलम ।्

१२२ जागरपव

ु
ु षू ा त ु बलं ीणां मा गणवतां
श बलम ् ॥ ०७२ ॥

ु
वांयमो िह नृपते सरतमो मतः ।
अथ व िविचं च न शं ब भािषतमु ् ॥ ०७३ ॥

अावहित काणं िविवधा वाभु ािषता ।

स ैव भािषता राजनथायोपपते ॥ ०७४ ॥

संरोहित शरैिवं वनं परशनु ा हतम ।्

वाचा ं बीभं न संरोहित वातम ् ॥ ०७५ ॥

किणनालीकनाराचा िनहरि शरीरतः ।

वा ु न िनहत ु शो िदशयो िह सः ॥ ०७६ ॥

वाायका वदनािति ; य ैराहतः शोचित राहािन ।

े रेष ु ॥ ०७७ ॥
पर नाममस ु ते पति ; तािडतो नावसृज

ु
य ै देवाः यि पषाय पराभवम ।्
ु तापकष ि सोऽपाचीनािन पयित ॥ ०७८ ॥
बिं

ु कषभूतायां िवनाशे पिते

बौ ु ।
अनयो नयसाशो दयाापसप ित ॥ ०७९ ॥

ु परीता ते पाणां
सेय ं बिः ु तव भारत ।
ु
पाडवानां िवरोधेन न च ैनामवबसे ॥ ०८० ॥

राजा लणसंप ैलोािप यो भवेत ।्

िशे शािसता सोऽ ु धृतरा यिु धिरः ॥ ०८१ ॥

ु तः ।
अतीव सवाु ां े भागधेयपरृ
तेजसा या च ैव य ु ो धमाथ तिवत ् ॥ ०८२ ॥
अाय ०३५ १२३

आनृश ु
ं ादनोशाोऽसौ धमभतृ ां वरः ।
गौरवाव राजे बे शांिितित ॥ ०८३ ॥

अाय ०३५
धृतरा उवाच ॥

ु धमाथ सिहतं वचः ।

ूिह भूयो महाबे
वतो नाि मे तृििविचाणीह भाषसे ॥ ००१ ॥

िवर उवाच ॥

सवतीथष ु वा ानं सवभतू षे ु चाजवम ।्

उभे एते समे ातामाजव ं वा िविशते ॥ ००२ ॥

आजव ं ितप पेु ष ु सततं िवभो ।

इह कीित परां ा े गमवािस ॥ ००३ ॥

ु
यावीितमन  ु लोके ष ु गीयते ।
पया
ु
ताव पषा गलोके महीयते ॥ ००४ ॥

अादु ाहरीमिमितहासं परातनम

ु ।्
ु
िवरोचन संवादं के िशथ सधना ॥ ००५ ॥

ु
के िशवाच ॥
१२४ जागरपव

िकं ाणाः िे यांसो िदितजाः ििरोचन ।

ु
अथ के न  पयं सधा नािधरोहित ॥ ००६ ॥

िवरोचन उवाच ॥

ाजापा िह वै ेा वयं के िशिन समाः ।

अाकं खिमे लोकाः के देवाः के िजातयः ॥ ००७ ॥

ु
के िशवाच ॥

इहैवा तीाव उपान े िवरोचन ।

ु
सधा ातरागा पयेय ं वां समागतौ ॥ ००८ ॥

िवरोचन उवाच ॥

तथा भे किरािम यथा ं भी भाषसे ।

ु
सधानं च मां च ैव ातािस सतौ ॥ ००९ ॥

ु
सधोवाच ॥

अालभे िहरमयं ाादेऽहं तवासनम ।्

एकमपु संपो न ासेय ं या सह ॥ ०१० ॥

िवरोचन उवाच ॥

अाहर ु फलकं कू च वाथ वा बृसीम ।्

ु
सध महऽिस मया सह समासनम ् ॥ ०११ ॥

ु
सधोवाच ॥

िपतािप ते समासीनमपु ासीत ैव मामधः ।

अाय ०३५ १२५

बालः सख ु
ु ैिधतो गेहे न ं िकन बसे ॥ ०१२ ॥

िवरोचन उवाच ॥

िहरयं च गवां च यिमसरेु ष ु नः ।

ु
सधिपणे तेन ं पृाव ये िवः ॥ ०१३ ॥

ु
सधोवाच ॥

िहरयं च गवां च तवैवा ु िवरोचन ।

ाणयो ु पणं कृ ा ं पृाव ये िवः ॥ ०१४ ॥

िवरोचन उवाच ॥

आवां कु गिमावः ाणयोिवपणे कृ ते ।

ु ष ु किहिचत ् ॥ ०१५ ॥
े हं ाता न मने
न िह देव

ु
सधोवाच ॥

िपतरं ते गिमावः ाणयोिवपणे कृ ते ।

ु
पािप स हेतोिह ादो नानृत ं वदेत ् ॥ ०१६ ॥

ाद उवाच ॥

इमौ तौ संयेत े याां न चिरतं सह ।

आशीिवषािवव ुावेकमागिमहागतौ ॥ ०१७ ॥

ु चरतः सह ।
िकं वै सहैव चरतो न परा
ु
िवरोचन ैतृािम िकं ते सं सधना ॥ ०१८ ॥

िवरोचन उवाच ॥
१२६ जागरपव

ु
न मे सधना सं ाणयोिवपणावहे ।
ाद तां पृािम मा मनृत ं वदीः ॥ ०१९ ॥

ाद उवाच ॥

ु चाानय ु सधन
उदकं मधपक ु े।
चनीयोऽिस ेता गौः पीवरीकृ ता ॥ ०२० ॥

ु
सधोवाच ॥

ु च पथ एवािप तं मम ।
उदकं मधपक
ाद ं त ु नौ ं तं ूिह पृतोः ॥ ०२१ ॥

ाद उवाच ॥

ु वाो भवााे च ैव भवेितः ।

पो
तयोिववदतोः ं कथमिधो वदेत ् ॥ ०२२ ॥

अथ यो न ैव ूयां वा यिद वानृतम ।्

एतधु ृािम िववा  िकं वसेत ् ॥ ०२३ ॥

ु
सधोवाच ॥

यां रािमिधिवा ी यां च ैवापरािजतः ।

यां च भारािभताो िववा  तां वसेत ् ॥ ०२४ ॥

नगरे ितः सिहारे बभु ितः

ु ।
अिमाूयसः पयिववा  तां वसेत ् ॥ ०२५ ॥

प पनृत े हि दश हि गवानृत े ।

अाय ०३५ १२७

ु
शतमानृत े हि सहं पषानृ
त े ॥ ०२६ ॥

हि जातानजातां िहरयाथऽनृत ं वदन ।्

सव भूनृत े हि मा  भूनृत ं वदीः ॥ ०२७ ॥

ाद उवाच ॥

ु
मः ेयानिरा वै सधा िरोचन ।
माता ेयसी मात ु ां तेन वै िजतः ॥ ०२८ ॥

ु
िवरोचन सधायं ाणानामीरव ।
ु
सध नु िरािम या दं िवरोचनम ् ॥ ०२९ ॥

ु
सधोवाच ॥

यममवृणीथां न कामादनृत ं वदीः ।

ु दािम ते तांु ाद लभम ् ॥ ०३० ॥
पनद

ु
एष ाद पे मया दो िवरोचनः ।
ु
पादालनं कयाुमायाः संिनधौ मम ॥ ०३१ ॥

िवर उवाच ॥

तााजे भूथ नानृत ं वुमहिस ।

ु
मा गमः ससतामाोऽयं ु
पानन ु
मन ् ॥ ०३२ ॥

न देवा यिमादाय रि पशपु ालवत ।्

ु संिवभजि तम ् ॥ ०३३ ॥
यं त ु रितिु मि बा

ु
यथा यथा िह पषः काणे कुते मनः ।
तथा तथा सवाथाः िसे ना संशयः ॥ ०३४ ॥
१२८ जागरपव

न छांिस वृिजनाारयि ; मायािवनं मायया वतमानम ।्

नीडं शकुा इव जातपा ;छांने ं जहकाले ॥ ०३५ ॥

मापानं कलहं पूगवैरं ; भायापोररं ाितभेदम ।्

ु सोिववादं ; वााय पाः ः ॥ ०३६ ॥
राजिं ीपमां

सामिु कं विणजं चोरपूव ; शलाकधूत च िचिककं च ।

अिरं च िमं च कुशीलवं च ; न ैतााेिधकुवत स ॥ ०३७ ॥

मानािहोमतु मानमौनं ; मान ेनाधीतमतु मानयः ।

एतािन चायभयरािण ; भयं ययथाकृ तािन ॥ ०३८ ॥

अगारदाही गरदः कुडाशी सोमिवयी ।

ु ारदािरकः ॥ ०३९ ॥
पवकार सूची च िम

ु
ूणहा गती च य ाानपो िजः ।
अितती काक नािको वेदिनकः ॥ ०४० ॥

ु
वहणो ाः कीनाशाथ वानिप ।
ु
रे यो िहंाव हण ैः समाः ॥ ०४१ ॥

तृणोया ायते जातपं ; यगु े भो वहारेण साधःु ।

शूरो भयेथ कृ े ष ु धीरः ; कृ ााप ु सदारय
ु ॥ ०४२ ॥

जरा पं हरित िह ध ैयमाशा ; मृःु ाणामचयामसूया ।

ोधः ियं शीलमनायसवे ा ; ियं कामः सवमवे ािभमानः ॥ ०४३ ॥

ीमलाभवित ागांवधत े ।
दाा ु कुते मूलं संयमाितितित ॥ ०४४ ॥
अाय ०३५ १२९

ु पषं
अौ गणाः ु दीपयि ; ा च कौं च दमः तु ं च ।
परामाबभािषता च ; दानं यथाशि कृ तता च ॥ ०४५ ॥

ु ात महानभावा
एताणां ु ु संयते स ।
;न ेको गणः
ु ; सवाणान
राजा यदा सुते मनं ु
ु ेष गणोऽितभाित ॥ ०४६ ॥

ु
अौ नृपमे ािन मनलोके ; ग लोक िनदशनािन ।
चायषामवेतािन सि ;ायषामवयि सः ॥ ०४७ ॥

यो दानमयनं तप ; चायतावेतािन सिः ।

ं ं ; चायतावयि सः ॥ ०४८ ॥
दमः समाजवमानृश

न सा सभा य न सि वृा ; न ते वृा ये न वदि धमम ।्

नासौ धम य न समि ; न तं यलेनानिवम ु ् ॥ ०४९ ॥

सं पं तु ं िवा कौं शीलं बलं धनम ।्

शौय च िचभां च दश संसगयोनयः ॥ ०५० ॥

ु फलम ।्
पापं कुवापकीितः पापमेवाते
ु कुवु यकीितः पयमे
पयं ु वाते ु फलम ् ॥ ०५१ ॥

ु पनः
पापं ां नाशयित ियमाणं पनः ु ।
नः पापमेव िनमारभते नरः ॥ ०५२ ॥

ु ां वधयित ियमाणं पनः

पयं ु पनः
ु ।
ु व िनमारभते नरः ॥ ०५३ ॥
वृः पयमे

असूयको दशूको िनुरो वैरकृ रः ।

स कृ ं महदाोित निचराापमाचरन ् ॥ ०५४ ॥

अनसूयः कृ तः शोभनााचरदा ।

१३० जागरपव

ु माोित सव च िवराजते ॥ ०५५ ॥

अकृ ाख

ामेवागमयित यः ाेः स पिडतः ।

ु िधतमु ् ॥ ०५६ ॥
ाो वा धमाथ शोित सखमे

ु वसेत ।्
िदवसेन ैव तुयाने राौ सखं
अमासेन तुयाने वषाः सखं ु वसेत ् ॥ ०५७ ॥

ु वसेत ।्
पूव वयिस तुयाने वृः सखं
यावीवेन तुयाने े सखं ु वसेत ् ॥ ०५८ ॥

जीणमं शंसि भाया च गतयौवनाम ।्

शूरं िवगतसामं गतपारं तपिनम ् ॥ ०५९ ॥

धन ेनाधमलेन यिमिपधीयते ।
असंवत ृ ं तवित ततोऽदवदीयत े ॥ ०६० ॥

ु
गरावतां शाा शाा राजा रानाम ।्
अथ पापानां शाा वैवतो यमः ॥ ०६१ ॥

ऋषीणां च नदीनां च कुलानां च महानाम ।्

भवो नािधगः ीणां िरत च ॥ ०६२ ॥

िजाितपूजािभरतो दाता ाितष ु चाजवी ।

ियः गभााजंिरं पालयते महीम ् ॥ ०६३ ॥

ु पां
सवण ु पृिथव िचि पषायः
ु ।
ु ्
शूर कृ तिव य जानाित सेिवतम ॥ ०६४ ॥

ु ािन कमािण बामािन भारत ।

बिे
तािन जाजघािन भारवरािण च ॥ ०६५ ॥
अाय ०३६ १३१

यधन े च शकुनौ मूढे ःशासन े तथा ।

कण च ैयमाधाय कथं ं भूितिमिस ॥ ०६६ ॥

सवगणु ैपेता पाडवा भरतष भ ।

िपतृविय वत े तेष ु वत पवत
ु ् ॥ ०६७ ॥

अाय ०३६
िवर उवाच ॥

ु
अैवोदाहरीमिमितहासं परातनम ।्
आेय च संवादं साानां चेित नः तु म ् ॥ ००१ ॥

चरं हंसपेण महिष संिशततम ।्

साा देवा महाां पयप ु ॥ ००२ ॥
ृ  वै परा

साा देवा वयमो महष ; ा भवं न शुमोऽनमात ु मु ।्

ु  ं मतो नः ; काां वाचं वुमहदु ाराम ् ॥ ००३ ॥
तु ने धीरो बिमां

हंस उवाच ॥

एतायममराः संतु ं मे ; धृितः शमः सधमानवृु िः ।

िं िवनीय दय सव ; ियािये चावशं नयीत ॥ ००४ ॥

आुयमानो नाोशेरेु व ितितितः ।

आोारं िनदहित सकृु तं चा िवित ॥ ००५ ॥
१३२ जागरपव

नाोशी ाावमानी पर ; िमोही नोत नीचोपसेवी ।

न चाितमानी न च हीनवृो ; ां वाचं शत वजयीत ॥ ००६ ॥

ं ु ाम ।्
ममायीिन दयं तथासू ;ोरा वाचो िनदहीह पस
तााचं शत पां ; धमारामो िनशो वजयीत ॥ ००७ ॥

ु
अं तदु ं पषं वाचं ; वाटकै िवतदु ं मनान ।्
िवादलीकतमं जनानां ; मख ु े िनबां िनितं वहम ् ॥ ००८ ॥

परेदने मिधिवेत बाण ै ;भृश ु

 ं सती ैरनलाक दी ैः ।
िविरमानोऽितिरमानो ; िवािवः सकृु तं मे दधाित ॥ ००९ ॥

यिद सं सेवते यसं ; तपिनं यिद वा ेनमेव ।

वासो यथा रवशं याित ; तथा स तेषां वशमपु ैित ॥ ०१० ॥

वादं त ु यो न वदे वादये ;ो नाहतः ितहा घातयेत ।्

यो हकामु न पापिमे ; ै देवाः ृहयागताय ॥ ०११ ॥

अातं ाताे य आः ; सं वदेातं तितीयम ।्

ियं वदेातं तृतीयं ; ध वदेातं ततथु म ् ॥ ०१२ ॥

याशैः संिववदते याशांोपसेवते ।

यािगे भिवत ं ु तावित पूषः ॥ ०१३ ॥

यतो यतो िनवतत े तततो िवमु ते ।

िनवतनाि सवतो न वेि ःखमविप ॥ ०१४ ॥

न जीयते नोत िजगीषतेऽा ; वैरकृ ाितघातक ।

िनाशंसास ु समभावो ; न शोचते ित न ैव चायम ् ॥ ०१५ ॥
अाय ०३६ १३३

भाविमित सव नाभावे कुते मितम ।्

सवादी मृदाो यः स उमपूषः ॥ ०१६ ॥

नानथ कं सायित िताय ददाित च ।

राापराे जानाित यः स ममपूषः ॥ ०१७ ॥

ु
ःशासनूपहा न शाा ; नावतत े मवशाृ तः ।
न किचिमथो राा ; कला ैता अधमेह पस ं ु ः ॥ ०१८ ॥

न धाित काणं परेोऽाशितः ।

िनराकरोित िमािण यो वै सोऽधमपूषः ॥ ०१९ ॥

उमान ेव सेवते ाे काले त ु ममान ।्

अधमां ु न सेवते य इेेय आनः ॥ ०२० ॥

ाोित वै िवमसलेन ; िनोानाया पौषेण ।

न ेव सलभते शंसां ; न वृमाोित महाकुलानाम ् ॥ ०२१ ॥

धृतरा उवाच ॥

महाकुलानां ृहयि देवा ; धमाथ वृा बतु ा ।

पृािम ां िवर मेत ं ; भवि वै कािन महाकुलािन ॥ ०२२ ॥

िवर उवाच ॥

ु िववाहाः सततादानम ।्
तपो दमो िवं िवतानाः ; पया
ु भवि ; सवृाािन महाकुलािन ॥ ०२३ ॥
येवे तै े स गणा

 सादेन चरि धमम ।्

येषां न वृ ं थते न योिन ;वृ
ये कीितिमि कुले िविशां ; ानृताािन महाकुलािन ॥ ०२४ ॥
१३४ जागरपव

अिनयािववाहै वेदोादन ेन च ।
कुलाकुलतां याि धमाितमेण च ॥ ०२५ ॥

देविवनाशेन हरणेन च ।
कुलाकुलतां याि ाणाितमेण च ॥ ०२६ ॥

ाणानां पिरभवािरवादा भारत ।

कुलाकुलतां याि ासापहरणेन च ॥ ०२७ ॥

कुलािन समपु ते ािन गोिभः पषतोऽतः

ु ।
कुलसंां न गि यािन हीनािन वृतः ॥ ०२८ ॥

वृतिवहीनािन कुलाधनािप ।
कुलसंां त ु गि कष ि च महशः ॥ ०२९ ॥

मा नः कुले वैरकृ िद ु ; राजामाो मा परापहारी ।

िमोही न ैकृ ितकोऽनृती वा ; पूवाशी वा िपतृदवे ाितिथः ॥ ०३० ॥

य नो ाणं हा नो ाणािषेत ।्

े ृ िषम ् ॥ ०३१ ॥
न नः स सिमितं गे नो िनवप

तृणािन भूिमदकं वातथु  च सूनतृ ा ।

सतामेतािन गेहषे ु नोिे कदाचन ॥ ०३२ ॥

ु
या परया राजपनीतािन सृ ितम ।्
ु
वृािन महाा धिमणां पयकम णाम ् ॥ ०३३ ॥

सूोऽिप भारं नृपते नो वै ; शो वोढंु न तथाे महीजाः ।

ु ा भारसहा भवि ; महाकुलीना न तथाे मनाः
एवं य ु ॥ ०३४ ॥

न तिं य कोपािभेित ; या िमं शितेनोपचयम ।्

अाय ०३६ १३५

यििे िपतरीवासीत ; तै िमं सतानीतरािण ॥ ०३५ ॥

यिद चेदसंबो िमभावेन वतत े ।

ु
स एव बिं सा गितरायणम ् ॥ ०३६ ॥

चलिच वै पस ु वतः ।
ं ु ो वृाननपसे
पािरवमतेिन मवु ो िमसहः ॥ ०३७ ॥

चलिचमनाानिमियाणां वशानगम ु ।्
ु ं सरो यथा ॥ ०३८ ॥
अथाः समितवत े हंसाः श

अकादेव कुि सीदिनिमतः ।

शीलमेतदसाधूनामं पािरवं यथा ॥ ०३९ ॥

सृ ता कृ ताथा िमाणां न भवि ये ।

ताृतानिप ादाः कृ ताोपभतेु ॥ ०४० ॥

अथ येदवे िमािण सित वासित वा धने ।

नानथ यिजानाित िमाणां सारफताम ु ् ॥ ०४१ ॥

संतापायते पं संतापायते बलम ।्

संतापायते ानं संतापाािधमृित ॥ ०४२ ॥

अनवां च शोके न शरीरं चोपतते ।

अिमा ि मा  शोके मनः कृ थाः ॥ ०४३ ॥

ु रो ियते जायते च ; पनन

पनन ु रो हीयते वधत े पनः
ु ।
ु रो याचित याते च ; पनन
पनन ु रः शोचित शोते पनः ु ॥ ०४४ ॥

ु च ःखं च भवाभवौ च ; लाभालाभौ मरणं जीिवतं च ।

सखं
पयायशः सविमह ृशि ; ताीरो न ैव े शोचेत ् ॥ ०४५ ॥
१३६ जागरपव

चलािन हीमािन षिडियािण ; तेषां यतत े य य ।

ु
तततः वते बिर ; िछोदकुािदव िनमः ॥ ०४६ ॥

धृतरा उवाच ॥

ु
तनः िशखी राजा िमोपचिरतो मया ।
ु
मानां मम पाणां ु ने ां किरित ॥ ०४७ ॥
य

िनोििमदं सव िनोििमदं मनः ।

ु ते वद महामते ॥ ०४८ ॥
यदमनिं

िवर उवाच ॥

ना िवातपसोनाेियिनहात ।्
ना लोभसंागाािं पयािम तेऽनघ ॥ ०४९ ॥

ु भयं णदु ित तपसा िवते महत ।्

बा
ु 
गश ु षू या ानं शािं ागेन िवित ॥ ०५० ॥

अनािता दानपयंु वेदपयमनािताः

ु ।
ु ा िवचरीह मोिणः ॥ ०५१ ॥
रागेषिविनम

ु  सकृु त च कमणः ।
धीत सयु 
ु
तपस सत ु धते ॥ ०५२ ॥
ताे सखमे

ाीणािन शयनािन पा ; न वै िभा जात ु िनां लभे ।

ु
न ीष ु राजितमावि ; न मागध ैः ूयमाना न सूत ैः ॥ ०५३ ॥

न वै िभा जात ु चरि धम ; न वै सखं ु

ु ावीह िभाः ।
न वै िभा गौरवं मानयि ; न वै िभाः शमं रोचयि ॥ ०५४ ॥
अाय ०३६ १३७

ु ं ; योगेम ं कते नोत तेषाम ।्

न वै तेषां दते पम
ु  परायणं ; न िवते िकिदिनाशात ् ॥ ०५५ ॥
िभानां वै मनजे

संभां गोष ु संपं संभां ाणे तपः ।

संभां ीष ु चापं संभां ािततो भयम ् ॥ ०५६ ॥

तवोऽायता िनं तवो बलाः समाः ।

बादायासाहीपमाु सताम ् ॥ ०५७ ॥

धूमाये पेतािन लि सिहतािन च ।

धृतराोकु ानीव ातयो भरतष भ ॥ ०५८ ॥

ाणेष ु च ये शूराः ीष ु ाितष ु गोष ु च ।

वृािदव फलं पं धृतरा पति ते ॥ ०५९ ॥

ु
महानेकजो वृो बलवाितितः ।
स एव वातेन शाखां िवमिदतमु ् ॥ ०६० ॥

ु
अथ ये सिहता वृाः संघशः सितिताः ।
ते िह शीतमााताहेऽोसंयात ् ॥ ०६१ ॥

ु
एवं मनमे ु ैरिप समितम ।्
कं गण
 िमवैकजम ् ॥ ०६२ ॥
शं िषो मे वायु ु म

अोसमपु ादोापायेण च ।
ातयः संवध े सरसीवोलातु ॥ ०६३ ॥

अवा ाणा गावः ियो बाला ातयः ।

ु
येषां चाािन भीत ये च ःु शरणागताः ॥ ०६४ ॥
१३८ जागरपव

ु गणः
न मने ु किदो धनवतामिप ।
अनातरु ां ते मृतका िह रोिगणः ॥ ०६५ ॥

ु
अािधजं कटुकं शीष रोगं ; पापानबं पषं तीमु म ।्
सतां पेय ं य िपबसो ; म ं ु महाराज िपब शा ॥ ०६६ ॥

रोगािदता न फलाािये ; न वै लभे िवषयेष ु तम ।्

ु
ःखोपेता रोिगणो िनमेव ; न बे धनभोगा सौम ् ॥ ०६७ ॥

ु नाकरों वचो मे ; ूत े िजतां ौपद े राजन ।्

ु ो
परा
यधनं वारयेवां ; िकतवं पिडता वजयि ॥ ०६८ ॥

न तलं यृना िवते ; िमो धमरसा सेिवतः ।

ु
ंिसनी ू रसमािहता ी ;मृ ौढा गित पपौान ् ॥ ०६९ ॥

धातरााः पाडवाालय ु ; पाडोः सताव

ु ु  पा ु ।
पां
ु
एकािरिमाः कुरवो ेकमा ; जीव ु राजिखनः समृाः ॥ ०७० ॥

मेढीभूतः कौरवाणां म ; ाधीनं कुकुलमाजमीढ ।

पाथाालानवासता ;ोपाय ं यशात रन ् ॥ ०७१ ॥

संध ं कौरवााडुपैु ;मा तेऽरं िरपवः ाथ य ु ।

से िताे नरदेव सव ; यधनं ापय ं नरे ॥ ०७२ ॥

अाय ०३७
िवर उवाच ॥
अाय ०३७ १३९

सदशेमााजे मनःु ायंभवोऽवीत

ु ।्
ु
वैिचवीय पषानाकाशं मिु िभतः ॥ ००१ ॥

ु
तान ेवे िह धनरनां नमतोऽवीत ।्
अथो मरीिचनः पादाननाामतथा ॥ ००२ ॥

यािशं शासित य कुते ; याितवेलं भजते िषम ।्

िय योऽरित भम ु ते ; यायां याचित य कते ॥ ००३ ॥

यािभजातः करोकाय ; याबलो बिलना िनवैरी ।

अधानाय च यो वीित ; याकां कामयते नरे ॥ ००४ ॥

वा हासं शरु ो य मते ; वा वसतु यो मानकामः ।

परे े िनवपित य बीजं ; ियं च यः पिरवदतेऽितवेलम ् ॥ ००५ ॥

ु ; दा च यः कित यामानः ।

य ैव ला न रामीवाच
ु
यासतः सामपु ासतीह ; एतेऽनयािनलं पाशहाः ॥ ००६ ॥

यिथा वतत े यो मनु ;िंथा विततं स धमः ।

ु देु यः ॥ ००७ ॥
मायाचारो मायया विततः ; सााचारः साधना

धृतरा उवाच ॥

शतायु ः पषः
ु सववदे षे ु वै यदा ।
नाोथ च तवमायःु के न ेह हेतनु ा ॥ ००८ ॥

िवर उवाच ॥

अितवादोऽितमान तथाागो नरािधप ।

ोधाितिविवा च िमोह तािन षट ् ॥ ००९ ॥
१४० जागरपव

एत एवासयीाः कृ ायूिं ष देिहनाम ।्

ु म ु ते ॥ ०१० ॥
एतािन मानवाि न मृभ

ु
िव ैित यो दाराािप गतगः ।
वृषलीपितिजो य पानप ैव भारत ॥ ०११ ॥

शरणागतहा च ैव सव हण ैः समाः ।

एत ैः समे कत ं ायििमित िु तः ॥ ०१२ ॥

गृही वदाोऽनपिववाः ; शेषाभोािविहंसक ।

नानथ कृ किलः कृ तः ; सो मृः गमपु ैित िवान ् ॥ ०१३ ॥

ु
सलभाः ु राजततं ियवािदनः ।
पषा
अिय त ु प वा ोता च लभः ॥ ०१४ ॥

यो िह धम पाि िहा भतःु ियािये ।

अियायाह पािन तेन राजा सहायवान ् ॥ ०१५ ॥

ु ामाथ कुलं जेत ।्

जेुलाथ पषं
ामं जनपदाथ आाथ पृिथव जेत ् ॥ ०१६ ॥

आपदथ धनं रेाराेन ैरिप ।

आानं सततं रेारैरिप धन ैरिप ॥ ०१७ ॥

ु ं वचनं ाितपीय ।
उं मया ूतकालेऽिप राज ; ैवं य
तदौषधं पिमवातरु  ; न रोचते तव वैिचवीय ॥ ०१८ ॥

काकै िरमांिबहायूरा ;राज ैाः पाडवाातरा ैः ।

िहा िसंहाोक ु ाूहमानः ; ाे काले शोिचता ं नरे ॥ ०१९ ॥
अाय ०३७ १४१

यात न ुित सवकालं ; भृ भ िहते रत ।

तिृा भतिर िवसि ; न च ैनमाप ु पिरजि ॥ ०२० ॥

 ।्
न भृानां वृिसंरोधन ेन ; बां जनं सिघृदे पूवम
ु
जि ेनमिचतावाः ; िधा मााः पिरहीनभोगाः ॥ ०२१ ॥

ु
कृ ािन पूव पिरसंाय सवा ;याययावनपां च वृिम ।्
स ु
ृ ीयादनपाहाया ;हायसाािन िह रािण ॥ ०२२ ॥

अिभायं यो िविदा त ु भतःु ; सवािण कायािण करोतीः ।

वा िहतानामनरु आयः ; शि आेव िह सोऽनकः ु ॥ ०२३ ॥

ु
वां त ु यो नाियतेऽनिशः ु मानः ।
; ाह यािप िनय
ािभमानी ितकू लवादी ; ाः स तारय ैव भृः ॥ ०२४ ॥

ु
अमीबमदीघसू ं ; सानोशं महायम ैः ।
ु ु
अरोगजातीयमदारवां ; तं वदगणोपपम ् ॥ ०२५ ॥

न िवासाात ु पर गेहं ; गेरेतयानो िवकाले ।

न चरे िनिश ितेिगूढो ; न राजां योिषतं ाथ यीत ॥ ०२६ ॥

न िनवं सगत गे ;ंसृ म कुसत ।

न च ूयाासािम यीित ; सकारणं पदेश ं त ु कुयात ् ॥ ०२७ ॥

ं ु ली राजभृः ; पो
घृणी राजा प ु ाता िवधवा बालपाु ।
सेनाजीवी चोृतभ एव ; वहारे वै वजनीयाः रु त
े े ॥ ०२८ ॥

ु दश ानशीलं भजे ; बलं पं रवणशिु ः ।

गणा
श ग िवश ु ता च ; ीः सौकुमाय वरा नायः ॥ ०२९ ॥

ु
गणा ु सखं
षिमतभंु भजे ; आरोयमाय ु बलं च ।
१४२ जागरपव

अनािवलं चा भवेदपं ; न च ैनमाून इित िपि ॥ ०३० ॥

ं म ।्
अकमशीलं च महाशनं च ; लोकिं बमायं नृशस
े
अदेशकालमिनवेष ;मेताृह न ितवासयीत ॥ ०३१ ॥

कदयमाोशकमतु ं च ; वराकसंभतू ममामािननम ।्

िनूिरणं कृ तवैरं कृ त ;मेताृशातऽिप न जात ु याचेत ् ॥ ०३२ ॥

सिकमाणमितवादं ; िनानृत ं चाढभिकं च ।

िवकृ रागं बमािननं चा ;ेता सेवते नराधमाट ् ॥ ०३३ ॥

सहायबना थाः सहायााथ बनाः ।

अोबनावेतौ िवनाों न िसतः ॥ ०३४ ॥

ु
उा पाननृ ु
णां कृ ा ; वृिं च तेोऽनिवधाय काित ।्
ान े कुमारीः ितपा सवा ; अरयसंो मिु नवभ ु षू ते ् ॥ ०३५ ॥

ु
िहतं यवभतू ानामान सखावहम ।्
तुयादीरो ेतूलं धमाथ िसये ॥ ०३६ ॥

ु भावेज सम
बिः ु ानमेव च ।
वसाय य ाावृिभयं कुतः ॥ ०३७ ॥

पय दोषााडवैिवहे ं ; य थेरिप देवाः सशाः ।

ु वर ं िनमिु वासो ; यशःणाशो िषतां च हष ः ॥ ०३८ ॥
पै

भी कोपव चेक ; ोण रा यिु धिर ।

उादयेोकिममं वृः ; ेतो हियिगवापते ॥ ०३९ ॥

ु
तव पशतं च ैव कणः प च पाडवाः ।
पृिथवीमनशासेयरु िखलां सागराराम ् ॥ ०४० ॥
ु
अाय ०३७ १४३

ु मताः ।
धातराा वनं राजााः पाडुसता
मा वनं िछि सां मा ााीनशो वनात ् ॥ ०४१ ॥

न ानमृत े ाााा न  ु ते वनम ।्

वनं िह रते ा ैााित काननम ् ॥ ०४२ ॥

न तथेकाणाः परेषां वेिदत ं ु गणान ु ।्

यथ ैषां ातिु मि न ैगु यं पापचेतसः ॥ ०४३ ॥

अथ िसिं परािमममवे ािदतरेत ।्

न िह धमादप ैथ ः गलोकािदवामृतम ् ॥ ०४४ ॥

याा िवरतः पापााणे च िनवेिशतः ।

ु कृ ितिवकृित या ॥ ०४५ ॥
तेन सविमदं बं

यो धममथ कामं च यथाकालं िनषेवते ।

धमाथ कामसंयोगं सोऽमु हे च िवित ॥ ०४६ ॥

संिनयित यो वेगमिु तं ोधहष योः ।

स ियो भाजनं राजाप ु न म ु ित ॥ ०४७ ॥

ु
बलं पिवधं िनं पषाणां िनबोध मे ।
य ु बाबलं नाम किनं बलमु ते ॥ ०४८ ॥

अमालाभो भं ते ितीयं बलमु ते ।

धनलाभृतीयं त ु बलमािजगीषवः ॥ ०४९ ॥

य सहजं राजितृप ैतामहं बलम ।्

अिभजातबलं नाम ततथु  बलं ृतम ् ॥ ०५० ॥
१४४ जागरपव

येन ेतािन सवािण सहृ ीतािन भारत ।

यलानां बलं ें ताबलम ु ते ॥ ०५१ ॥

महते योऽपकाराय नर भवेरः ।

तेन वैरं समास रोऽीित नासेत ् ॥ ०५२ ॥

ीष ु राजस ु सपष ु ााये शस

ु िे वष ु ।
भोगे चायिु ष िवासं कः ाः कतमु हित ॥ ०५३ ॥

ाशरेणािभहत जो ;ििककाः सि न चौषधािन ।

ु
न होममा न च मलािन ; नाथवणा नागदाः सिसाः ॥ ०५४ ॥

सप ाि िसंह कुलपु भारत ।

ु ण सव ते िततेजसः ॥ ०५५ ॥
नावेया मने

अिेजो महोके गूढिित दाष ु ।

ु े ता यावो दीते परैः ॥ ०५६ ॥
न चोपय

स एव ख दाो यदा िनम दीते ।

तदा त वनं चािदहाश ु तेजसा ॥ ०५७ ॥

एवमेव कुले जाताः पावकोपमतेजसः ।

मावो िनराकाराः काेऽििरव शेरते ॥ ०५८ ॥

लताधमा ं सपःु शालाः पाडुसताु मताः ।

न लता वधत े जात ु महाुममनािता ॥ ०५९ ॥

ु
वनं राजं ं सपोऽिके य ; िसंहान े पाडवांात िवि ।
िसंहिै वहीनं िह वनं िवनये ;िंहा िवनयेयु ते वन ेन ॥ ०६० ॥
अाय ०३८ १४५

अाय ०३८
िवर उवाच ॥

ु
ऊ ाणा ामि यूनः िवर आयित ।
ु
ानािभवादाां ु
पनाितपते ॥ ००१ ॥

पीठं दा साधवेऽागताय ; आनीयापः पिरिनिण पादौ ।

ु पृा ितवेासं ं ; ततो दादमवे धीरः ॥ ००२ ॥
सखं

ु च गां च ; नमिवितगृाित गेहे ।

योदकं मधपक
लोभायादथ काप यतो वा ; तानथ जीिवतमारायाः ॥ ००३ ॥

िचिककः शकतावकीण ; ेनः ू रो मपो ूणहा च ।

सेनाजीवी िु तिवायक ; भृश ं ियोऽितिथनदकाहः ॥ ००४ ॥

अिवे यं लवणं पमं ; दिध ीरं मध ु त ैलं घृत ं च ।

ितला मांस ं मूलफलािन शाकं ; रं वासः सवगा गड ु ॥ ००५ ॥

अरोषणो यः समलोकानः ; हीणशोको गतसंिधिवहः ।

ु
िनाशंसोपरतः ियािये ; चरदासीनवदे ु ः ॥ ००६ ॥
ष िभक

ु यताािकायचोः ।
नीवारमूलेदु शाकवृिः ; ससं
वन े वसितिथमो ; धरंु धरः पयकृ
ु देष तापसः ॥ ००७ ॥

ु
अपकृ ा बिमतो रोऽीित नासेत ।्
ु
दीघ बिमतो बा याां िहंसित िहंिसतः ॥ ००८ ॥
१४६ जागरपव

न िवसेदिवे िवे नाितिवसेत ।्

िवासायम ु ं मूलािप िनकृ ित ॥ ००९ ॥

ु ु दारः ांिवभागी ियंवदः ।

अनीग
ु
ो मधरवाीणां न चासां वशगो भवेत ् ॥ ०१० ॥

ु
पूजनीया महाभागाः पया गृहदीयः ।
ियः ियो गृहोााा िवशेषतः ॥ ०११ ॥

 ाहानसम ।्
िपतरु ःपरंु दाातदु 
गोष ु चासमं दायमेव कृ िषं जेत ् ॥ ०१२ ॥

ु ः सेवते ाणान ् ॥ ०१२ ॥

भृ ैविणाचारं च पै

अोऽितः ममनो लोहमिु तम ।्

तेषां सवगं तेजः ास ु योिनष ु शाित ॥ ०१३ ॥

िनं सः कुले जाताः पावकोपमतेजसः ।

मावो िनराकाराः काेऽििरव शेरते ॥ ०१४ ॥

य मं न जानि बााारा ये ।

ु ॥ ०१५ ॥
स राजा सवतिु रमैयमते

किर भाषेत कृ ताेव च दशयते ।्

धमकामाथ कायािण तथा मो न िभते ॥ ०१६ ॥

िगिरपृमपु ा ासादं वा रहोगतः ।

अरये िनःशलाके वा त मो िवधीयते ॥ ०१७ ॥

ु
नासरमं मं भारताहित वेिदतमु ।्
ु
अपिडतो वािप सिडतो वानावान ् ॥ ०१८ ॥
अाय ०३८ १४७

अमाे थ िला च मरणमेव च ॥ ०१८ ॥

कृ तािन सवकायािण य वा पाष दा िवः ।

गूढम नृपते िसिरसंशयम ् ॥ ०१९ ॥

अशािन कमािण यो मोहादनितित ु ।

स तेषां िवपिरंश े यते जीिवतादिप ॥ ०२० ॥

ु सखावहम
कमणां त ु शानामनानं ु ।्
्
ु पाापकरं महत ॥ ०२१ ॥
तेषामेवाननानं

ानवृिय षायिविदतानः
ु ।
अनवातशील ाधीना पृिथवी नृप ॥ ०२२ ॥

अमोघोधहष  यं कृ ावेिणः ।

आयकोश वसधे ु य ं वसध
ं ु रा ॥ ०२३ ॥

नाममाेण तु ते छेण च महीपितः ।

े ो िवसृजदे था ैकः सवहरो भवेत ् ॥ ०२४ ॥
भृ

ाणो ाणं वेद भता वेद ियं तथा ।

अमां नृपितवद राजा राजानमेव च ॥ ०२५ ॥

न शरु मापो मोो वतां गतः ।

अहताि भयं ताायते निचरािदव ॥ ०२६ ॥

दैवतेष ु च येन राजस ु ाणेष ु च ।

िनयः सदा ोधो वृबालातरु षे ु च ॥ ०२७ ॥

े ढू सेिवतम ।्
िनरथ कलहं ाो वजय
१४८ जागरपव

ु ते ॥ ०२८ ॥
कीित च लभते लोके न चानथन य

सादो िनलो य ोधािप िनरथ कः ।

न तं भतारिमि षढं पितिमव ियः ॥ ०२९ ॥

ु नलाभाय न जामसमृये ।
न बिध
लोकपयायवृां ाो जानाित न ेतरः ॥ ०३० ॥

ु ां भारत ।
िवाशीलवयोवृािवृ
धनािभजनवृां िनं मूढोऽवमते ॥ ०३१ ॥

अनायवृ मामसूयकमधािमकम ।्
अनथाः िमायाि वां ोधनं तथा ॥ ०३२ ॥

अिवसंवादनं दानं समयाितमः ।

आवतयि भूतािन सिणिहता च वाक ् ॥ ०३३ ॥

अिवसंवादको दः कृ तो मितमानृजःु ।

अिप सीणकोशोऽिप लभते पिरवारणम ् ॥ ०३४ ॥

धृितः शमो दमः शौचं कायं वागिनुरा ।

िमाणां चानिभोहः स ैताः सिमधः ियः ॥ ०३५ ॥

असंिवभागी ाा कृ तो िनरपपः ।

ताराधमो लोके वजनीयो नरािधप ॥ ०३६ ॥

ु शेत े ससप  इव वेमिन ।

न स राौ सखं
यः कोपयित िनदषं सदोषोऽरं जनम ् ॥ ०३७ ॥

येष ु ेष ु दोषः ाोगेम भारत ।

सदा सादनं तेषां देवतानािमवाचरेत ् ॥ ०३८ ॥
अाय ०३९ १४९

येऽथाः ीष ु समासाः थमोिततेष ु च ।

ये चानायसमासाः सव ते संशयं गताः ॥ ०३९ ॥

ु
य ी य िकतवो य बालोऽनशाि च।
मि तेऽवशा देशा नाममवा इव ॥ ०४० ॥

योजन ेष ु ये सा न िवशेषषे ु भारत ।

तानहं पिडताे िवशेषा िह सिनः ॥ ०४१ ॥

यं शंसि िकतवा यं शंसि चारणाः ।

यं शंसि बो न स जीवित मानवः ॥ ०४२ ॥

िहा तारमेासााडवानिमतौजसः ।
आिहतं भारत ैय या यधन े महत ् ॥ ०४३ ॥

तं िस पिरं तां निचरािदव ।

ऐयमदसंमढू ं बिलं लोकयािदव ॥ ०४४ ॥

अाय ०३९
धृतरा उवाच ॥

ु भवाभवे ; सूोता दामयीव योषा ।

अनीरोऽयं पषो
धाा त ु िद वशे िकलायं ; ताद ं वणे धृतोऽहम ् ॥ ००१ ॥

िवर उवाच ॥
१५० जागरपव

अाकालं वचनं बृहितरिप वु न ।्

ु
लभते बवानमवमानं च भारत ॥ ००२ ॥

ियो भवित दानेन ियवादेन चापरः ।

मं मूलबलेनाो यः ियः िय एव सः ॥ ००३ ॥

ेो न साधभ ु वित न मेधावी न पिडतः ।

िये शभु ािन कमािण े े पापािन भारत ॥ ००४ ॥

न स यो महाराज यः यो वृिमावहेत ।्

यः स िह मो यं ला ब नाशयेत ् ॥ ००५ ॥

ु
समृा गणतः के िचवि धनतोऽपरे ।
धनवृाण ु ैहनाृतरा िववजयते ् ॥ ००६ ॥

धृतरा उवाच ॥

सव मायतीय ु ं भाषसे ासंमतम ।्

न चोहे सतंु ं ु यतो धमतो जयः ॥ ००७ ॥

िवर उवाच ॥

ु पो न जात ु िवनयाितः ।

भावगणसं
ु मिप भूतानामपु मद योते ॥ ००८ ॥
ससू

परापवादिनरताः परःखोदयेष ु च ।
पररिवरोधे च यते सततोिताः ॥ ००९ ॥

ु
सदोषं दशन ं येषां संवासे समहयम ।्
अथादान े महाोषः दान े च महयम ् ॥ ०१० ॥
अाय ०३९ १५१

ये पापा इित िवाताः संवासे पिरगिहताः ।

यु ाा ैमहादोष ैय नराािवजयते ् ॥ ०११ ॥

िनवतमान े सौहाद ीितनचे णयित ।

ु म ् ॥ ०१२ ॥
या च ैव फलिनवृि ः सौदे च ैव यख

यतते चापवादाय यमारभते ये ।

अेऽपकृ ते मोहा शािमपु गित ॥ ०१३ ॥

 स ैरकृ तािभः ।
ताशैः सतं नीच ैनृशं
ु िवारािवजयते ् ॥ ०१४ ॥
ु बा
िनशा िनपणं

यो ाितमनगृ ु ाित दिरं दीनमातरु म ।्

ु
स पपश िु भवृि ं यशायमतेु ॥ ०१५ ॥

ातयो वधन ीया ैय इानः शभु म ।्

कुलवृिं च राजे तााध ु समाचर ॥ ०१६ ॥

ेयसा योसे राजुवाणो ाितसियाम ।्

ु िप संरा ातयो भरतष भ ॥ ०१७ ॥
िवगणा

ु ण
िकं पनग ु वे सादािभकािणः ।
सादं कु दीनानां पाडवानां िवशां पते ॥ ०१८ ॥

दीयां ामकाः के िचेषां वृथ मीर ।

एवं लोके यशःाो भिविस नरािधप ॥ ०१९ ॥

ु
वृने िह या काय पाणां तात रणम ।्
मया चािप िहतं वां िवि मां ित ैिषणम ् ॥ ०२० ॥

ाितिभिवहात न कतो भवािथ ना ।

१५२ जागरपव

ु
सखािन सह भोािन ाितिभभरतष भ ॥ ०२१ ॥

संभोजनं सथनं संीित पररम ।्

ाितिभः सह कायािण न िवरोधः कथन ॥ ०२२ ॥

ातयारयीह ातयो मयि च ।

सवृु ाारयीह वृ
 ा मयि च ॥ ०२३ ॥

सवृु ो भव राजे पाडवाित मानद ।

अधष णीयः शूणां त ैवृत ं भिविस ॥ ०२४ ॥

ीमं ाितमासा यो ाितरवसीदित ।

िदधहं मृग इव स एन िवित ॥ ०२५ ॥

पादिप नरे तव तापो भिवित ।

ु
ताा हताताािप  ु
ु ा तदनिचय ॥ ०२६ ॥

येन खां समाढः पिरतेत कमणा ।

आदावेव न तुयादवु े जीिवते सित ॥ ०२७ ॥

ु
न किापनयते पमान भागवात ।्
शेषसंितपि ु बिमे
ु व ितित ॥ ०२८ ॥

ु कृ तम ।्
यधन ेन येतापं तेष ु परा
या तुलवृने ान ेयं नरेर ॥ ०२९ ॥

तां ं पदे िता लोके िवगतकषः ।

भिविस नरे पूजनीयो मनीिषणाम ् ॥ ०३० ॥

ु
सातािन धीराणां फलतः िविच यः ।
अवित कायष ु िचरं यशिस ितित ॥ ०३१ ॥
अाय ०३९ १५३

अवृिं िवनयो हि हनथ परामः ।

हि िनं मा ोधमाचारो हलणम ् ॥ ०३२ ॥

पिरदेन ेण े वेमना पिरचयया ।

परीेत कुलं राजोजनाादन ेन च ॥ ०३३ ॥

ययोिेन वा िचं न ैभृत ं न ैभृतने वा ।

समेित या ा तयोमी न जीयत े ॥ ०३४ ॥

बिु मकृ तं छं कू पं तृण ैिरव ।

िववजयीत मेधावी तिैी णयित ॥ ०३५ ॥

अविलेष ु मूखष ु रौसाहिसके ष ु च ।

तथ ैवापेतधमष ु न मैीमाचरेध
ु ः ॥ ०३६ ॥

कृ तं धािमकं समु ं ढभिकम ।्

िजतेियं ितं िां िममािग चेते ॥ ०३७ ॥

ु
इियाणामनग ु न िविशते ।
मृना
ु
अथ पनगः सादयेवै तािप ॥ ०३८ ॥

मादव ं सवभतू ानामनसूया मा धृितः ।

आय ु ािण बधाःु ािमाणां चािवमानना ॥ ०३९ ॥

ु न योऽथ ािननीषते ।
अपनीतं सनीते
ु तदकापषतम
मितमााय सढां ु ् ॥ ०४० ॥

आयां ितकारदाे ढिनयः ।

अतीते कायशषे ो नरोऽथन  हीयते ॥ ०४१ ॥
१५४ जागरपव

कमणा मनसा वाचा यदभीं िनषेवते ।

तदेवापहरेन ं तााणमाचरेत ् ॥ ०४२ ॥

मलालनं योगः तु म ु ानमाजवम ।्

भूितमेतािन कुवि सतां चाभीदशनम ् ॥ ०४३ ॥

ु
अिनवदः ियो मूलं ःखनाशे सख च।
महाविनिवणः सखं ु चामतेु ॥ ०४४ ॥

नातः ीमरं िकिदतमं तथा ।

भिवोयथा तात मा सव सवदा ॥ ०४५ ॥

मेदशः सव शिमामकारणात ।्

अथानथ समौ य त िनं मा िहता ॥ ०४६ ॥

यख ु ं सेवमानोऽिप धमाथाां न हीयते ।

कामं तपसेवते न मूढतमाचरेत ् ॥ ०४७ ॥

ःखातष ु मेष ु नािके लसेष ु च ।

न ीवसदाेष ु ये चोाहिवविजताः ॥ ०४८ ॥

ु माजवापपम ।्
आजवने नरं य
ु
अशिमं मो धष यि कुबयः ॥ ०४९ ॥

अायमितदातारमितशूरमिततम ।्
ािभमािननं च ैव ीभयाोपसप ित ॥ ०५० ॥

अिहोफला वेदाः शीलवृफलं तु म ।्

ु
रितपफला ु
दारा दभफलं धनम ् ॥ ०५१ ॥

अधमपािजत ैरथयः करोौदिे हकम ।्

अाय ०३९ १५५

न स त फलं े भेु ऽथ  रागमात ् ॥ ०५२ ॥

काारवनगष ु कृ ााप ु संमे ।

उतेष ु च शेष ु नाि शेषवतां भयम ् ॥ ०५३ ॥

उानं संयमो दाममादो धृितः ृितः ।

समी च समारो िवि मूलं भव तत ् ॥ ०५४ ॥

तपो बलं तापसानां  िवदां बलम ।्

ु
िहंसा बलमसाधूनां मा गणवतां बलम ् ॥ ०५५ ॥

अौ तातािन आपो मूलं फलं पयः ।

ु चनमौषधम ् ॥ ०५६ ॥
हिवाणकाा च गरोव

न तर संदाितकू लं यदानः ।

सहेण ैष धमः ाामादः वतत े ॥ ०५७ ॥

ु जयेत ।्
अोधेन जयेोधमसाध ं ु साधना
जयेदय दान ेन जयेेन चानृतम ् ॥ ०५८ ॥

ीधूतक ु
 े ऽलसे भीरौ चडे पषमािनिन ।
चौरे कृ ते िवासो न काय न च नािके ॥ ०५९ ॥

अिभवादनशील िनं वृोपसेिवनः ।

 ोबलम ् ॥ ०६० ॥
चािर संवध े कीितराययु श

अिते शेन येऽथाः धु म 

 ाितमेण च ।
अरेवा िणपातेन मा  तेष ु मनः कृ थाः ॥ ०६१ ॥

अिवः पषःु शोः शों िमथनु मजम ।्

िनराहाराः जाः शोाः शों रामराजकम ् ॥ ०६२ ॥
१५६ जागरपव

अा जरा देहवतां पवतानां जलं जरा ।

असंभोगो जरा ीणां वां मनसो जरा ॥ ०६३ ॥

अनाायमला वेदा ाणातं मलम ।्

कौतूहलमला साी िववासमलाः ियः ॥ ०६४ ॥

ु  मलं ं ािप मलं प ु ।

सवण
ु सीसं सीसािप मलं मलम ् ॥ ०६५ ॥
ेय ं पमलं

न ेन जयेिां न कामेन ियं जयेत ।्

ु जयेत ् ॥ ०६६ ॥
न ेन ेन जयेदिं न पानेन सरां

य दानिजतं िममिमा यिु ध िनिजताः ।

अपानिजता दाराः सफलं त जीिवतम ् ॥ ०६७ ॥

सहिणोऽिप जीवि जीवि शितनथा ।

ु 
धृतरां िवम े ां न कथि जीते ॥ ०६८ ॥

यृिथां ीिहयवं िहरयं पशवः ियः ।

नालमेक तविमित पय म ु ित ॥ ०६९ ॥

राजूयो वीिम ां पेु ष ु सममाचर ।

समता यिद ते राजेष ु पाडुसते ु ष ु च ॥ ०७० ॥

अाय ०४०
िवर उवाच ॥
अाय ०४० १५७

योऽिथ तः सिरसमानः ; करोथ शिमहापिया ।

िं यशं समपु ैित समलं ; सा िह सखाय
ु सः ॥ ००१ ॥

महामथ मधमय ु ु  एव ।
ु ं ; यः संजनपा
ु स ःखावम
सखं ु शेत े ; जीणा चं सप  इवावम
ु ॥ ००२ ॥

ु ष राजगािम च प ैशनु म ।्
अनृत ं च सम
ु
गरोालीकिनब ः समािन हया ॥ ००३ ॥

ु
असूय ैकपदं मृरितवादः ियो वधः ।
अशु षू ा रा ाघा िवायाः शवयः ॥ ००४ ॥

ु
सखािथ ु ।्
नः कुतो िवा नाि िवािथ नः सखम
ु
सखाथ ु जेत ् ॥ ००५ ॥
वा जेिां िवाथ वा सखं

नािृित काानां नापगानां महोदिधः ।

ं ु ां वामलोचना ॥ ००६ ॥
नाकः सवभतू ानां न पस

आशा धृितं हि समृिमकः ; ोधः ियं हि यशः कदयता ।

अपालनं हि पशूं राज ;ेकः ुो ाणो हि राम ् ॥ ००७ ॥

अज कां ं च रथ िनं ; माकष ः शकुिनः ोिय ।

वृो ाितरवसो वय ; एतािन ते स ु गृहे सदैव ॥ ००८ ॥

ु षी ।
अजोा चनं वीणा आदश मधसिप
िवषमौरं शः ण नािभ रोचना ॥ ००९ ॥

ु
गृहे ापियतािन धािन मनरवीत ।्
देवाणपूजाथ मितथीनां च भारत ॥ ०१० ॥
१५८ जागरपव

ु पदं तात महािविशम ।्

इदं च ां सवपरं वीिम ; पयं
न जात ु कामा भया लोभा ;म जेीिवतािप हेतोः ॥ ०११ ॥

ु
िनो धमः सखःखे िने ; िनो जीवो धातरु  िनः ।
ािनं ितित िने ; संतु ं तोषपरो िह लाभः ॥ ०१२ ॥

ु
महाबलाय महानभावा ;शा भूिमं धनधापूणाम ।्
ु  भोगा ;तारेाशमक ॥ ०१३ ॥
राािन िहा िवपलां

ु ; उि राजगृहािहरि ।
मृत ं पंु ःखपंु मना
तं म ु के शाः कणं द ;ितामे कािमव िपि ॥ ०१४ ॥

अो धनं ेतगत भेु ; वयांिस चाि शरीरधातून ।्

ाामयं सह गमु ; पयेु न पापेन च वेमानः ॥ ०१५ ॥

उृ िविनवत े ातयः सदःु सताः

ु ।
ु कमािे त य तम ् ॥ ०१६ ॥
अौ ां त ु पषं

अाोकामम ु चाधो ; महमिित कारम ।्

ु
तै महामोहनिमियाणां ; ब मा ां लभेत राजन ् ॥ ०१७ ॥

इदं वचः शिस चेथाव ;िश सव ितपमे ु वम ।्

यशः परं ािस जीवलोके ; भयं न चामु न चेह तेऽि ॥ ०१८ ॥

ु
आा नदी भारत पयतीथा ; सोदका धृितकू ला दमोिमः ।
ु
तां ातः पूयते पयकमा ु ाा िनमोऽ एव ॥ ०१९ ॥
; पयो

कामोधाहवत पेियजलां नदीम ।्

कृ ा धृितमय नावं जगािण संतर ॥ ०२० ॥

ृ ं ब ं ु ; िवावृं वयसा चािप वृम ।्

ावृं धमव
अाय ०४० १५९

कायाकाय पूजिया सा ; यः संप े स म

ृ  े दािचत ् ॥ ०२१ ॥
ु 

धृा िशोदरं रेािणपादं च चषु ा ।

चःु ोे च मनसा मनो वाचं च कमणा ॥ ०२२ ॥

िनोदकी िनयोपवीती ; िनाायी पिततावज ।

ु कम कुव ; ाणवते लोकात ् ॥ ०२३ ॥
ऋतं वु रवे

अधी वेदािरसंीय चाी ;िना य ैः पालिया जा ।

गोाणाथ शपूताराा ; हतः सामे ियः गमिे त ॥ ०२४ ॥

वैयोऽधी ाणाियां ; धन ैः काले संिवभाितां ।

ु ; े ग देवसखािन
ेतापूत ं धूममााय पयं ु भेु ॥ ०२५ ॥

ं वैयवण च शूः ; मेण ैताायतः पूजयानः ।

तु 
े ते  ु
े थो दधपाप ;ा देहं गसखािन भेु ॥ ०२६ ॥

चातवु  य ैष धमवोो ; हेत ं ु चा वु तो मे िनबोध ।

ाामाीयते पाडुपु ;ं ं राजाजधम िनय ु ॥ ०२७ ॥

धृतरा उवाच ॥

ु
एवमेतथा मां मनशासिस िनदा ।
ममािप च मितः सौ भवेव ं यथा माम ् ॥ ०२८ ॥

ु कृ ताेव ं पाडवाित मे सदा ।

सा त ु बिः
ु पिरवतत े ॥ ०२९ ॥
यधनं समासा पनिव

न िदमिता ं ु शं मन के निचत ।्

िदमेव कृ तं मे पौषं त ु िनरथ कम ् ॥ ०३० ॥
१६० जागरपव

अाय ०४१
धृतरा उवाच ॥

अनंु यिद ते िकिाचा िवर िवते ।

ते शु षू वे ूिह िविचािण िह भाषसे ॥ ००१ ॥

िवर उवाच ॥

धृतरा कुमारो वै यः पराणः

ु सनातनः ।
सनज ु ातः ोवाच मृना
ु ीित भारत ॥ ००२ ॥

ु  सवादयसंयान ।्
स ते गाकाशां
ु
वित महाराज सवबिमतां वरः ॥ ००३ ॥

धृतरा उवाच ॥

िकं ं न वेद तूयो ये ूयानातनः ।

मेव िवर ूिह ाशेषोऽि चेव ॥ ००४ ॥

िवर उवाच ॥

शूयोनावहं जातो नातोऽुम ु हे ।

ु द तां शातीमहम ् ॥ ००५ ॥
कुमार त ु या बिव

ु
ा िह योिनमापः सगु मिप यो वदेत ।्
न तेन ग देवानां तादेतवीिम ते ॥ ००६ ॥
अाय ०४१ १६१

धृतरा उवाच ॥

ु तं सनातनम ।्
वीिह िवर ं मे पराणं
कथमेतने देहन
े ािदहैव समागमः ॥ ००७ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

िचयामास िवरमृिषं संिशततम ।्

स च तिितं ाा दशयामास भारत ॥ ००८ ॥

स च ैनं ितजाह िविधेन कमणा ।

ु
सखोपिवं िवामथ ैनं िवरोऽवीत ् ॥ ००९ ॥

भगवंशयः किृतरा मानसे ।

यो न शो मया वं ु तम ै वुमहिस ॥ ०१० ॥

ु ः सखःखाितगो
ु ायं मने
यं  ु भवेत ् ॥ ०१० ॥

लाभालाभौ ियेौ यथ ैनं न जराकौ ।

िवषहेरयामष िु पासे मदोवौ ॥ ०११ ॥

अरित ैव ती च कामोधौ योदयौ ॥ ०११ ॥

१६२ ु ातपव
सनज

ु ातपव
सनज
अाय ०४२
वैशपं ायन उवाच ॥

ू वां िवरेिरतं तत ।्
ततो राजा धृतराो मनीषी ; संप
सनज ु ातं रिहते महाा ; प बिं ु षन ् ॥ ००१ ॥
ु परमां बभू

धृतरा उवाच ॥

सनज ु नाीित तवोपदेशम ।्

ु ात यदीदं णोिम ; मृिह
ु ाचरचय ;ममृवे ततर ु सम ् ॥ ००२ ॥
देवासरा

ु ात उवाच ॥
सनज

अमृःु कमणा के िचृनाु ीित चापरे ।

ण ु मे वु तो राजथ ैता िवशिथाः ॥ ००३ ॥

उभे से ियावृ े ; मोहो मृःु संमतो यः कवीनाम ।्

ु वीिम ; सदामादममृतं वीिम ॥ ००४ ॥
मादं वै मृमहं

ु पराभव ;मादाभूता भवि ।

मादाै असराः
ु  इवाि जू ;  पमपु लते ह ॥ ००५ ॥
न वै मृा

ु
यमं ेके मृमतोऽमा ;राावसममृत ं चयम ।्
ु
िपतृलोके रामनशाि देवः ; िशवः िशवानामिशवोऽिशवानाम ् ॥ ००६ ॥

आादेष िनःसरते नराणां ; ोधः मादो मोहप मृःु ।

ु पति ॥ ००७ ॥
ते मोिहताशे वतमाना ; इतः ेता पनः
अाय ०४२ १६३

ततं देवा अन ु िववे ; अतो मृम

ु रणाामपु ैित ।
ु
कमदये कमफलानरागा ;ान ु याि न तरि मृमु ् ॥ ००८ ॥

ु
योऽिभायितू ु
िहा ;दनादरेणाितबमानः ।
स वै मृमृिरवाि भूा ; एवं िवाो िविनहि कामान ् ॥ ००९ ॥
ु  ु

ु
कामानसारी ु
पषः कामानन ु िवनयित ।
कामादु धनु ते
ु यििषो ु रजः ॥ ०१० ॥

तमोऽकाशो भूतानां नरकोऽयं यते ।

गृ इव धावि गः म ु ख
ु ाः ॥ ०११ ॥

अिभा वै थमं हि च ैनं ; कामोधौ गृ च ैनं त ु पात ।्

एते बालाृवे ापयि ; धीरा ु ध ैयण तरि मृमु ् ॥ ०१२ ॥

अममानः िय िकिद ;ाधीयते ताण इवा ाः ।

ु
ोधाोभाोहमयाराा ; स वै मृरीरे य एषः ॥ ०१३ ॥

एवं मृ ं ु जायमानं िविदा ; ान े ित िबभेतीह मृोः ।

िवनयते िवषये त मृ ु ;मृ  ोयथा िवषयं ा म ः ॥ ०१४ ॥

धृतरा उवाच ॥

येऽिमााचरीह के िच ;था धमाेिचिदहाचरि ।

धमः पापेन ितहते  ; उताहो धमः ितहि पापम ् ॥ ०१५ ॥

ु ात उवाच ॥
सनज

उभयमेव तोपभतेु फलं ; धम ैवेतर च ।

धमणाधम णदु तीह िवा ;म बलीयािनित त िवि ॥ ०१६ ॥
१६४ ु ातपव
सनज

धृतरा उवाच ॥

ु
यािनमानाः  धम लोका ;िजातीनां पयकृ तां सनातनान ।्
तेषां पिरमाथयतोऽा ; ैति ैव कृ तं च कम ॥ ०१७ ॥

ु ात उवाच ॥
सनज

येषां बले न िवधा बले बलवतािमव ।

ते ाणा इतः े गलोके काशते ॥ ०१८ ॥

य मेत भूियं ावृषीव तृणोलपम ।्

अं पानं च ाणीवानसरे ु त ् ॥ ०१९ ॥

याकथयमान यिशवं भयम ।्

अितिरिमवाकुव ेयाेतरो जनः ॥ ०२० ॥

यो वाकथयमान आानं नानसरे ु त ।्

ु ा तदं संमतं सताम ् ॥ ०२१ ॥
ं नोपभे

यथा ं वामाित ा वै िनमभूतये ।

एवं ते वामि वीयोपजीवनात ् ॥ ०२२ ॥

िनमातचया मे इित मेत ाणः ।

ातीनां त ु वसे न ैव िवेत िकन ॥ ०२३ ॥

ु ित ।
को ेवमराानं ाणो हमह
ताि िकििय ावसित पयित ॥ ०२४ ॥

अाः ादनादानांमतो िनपवः ।

िशो न िशव ााणो िविवः ॥ ०२५ ॥
अाय ०४३ १६५

अनाा मानषेु िवे आा वेदषे ु ये िजाः ।

ते धषा का िवााणनमु ् ॥ ०२६ ॥

सवािकृ तो देवािा इह कन ।

न समानो ाण यियतते यम ् ॥ ०२७ ॥

यमयतमानं त ु मानयि स मािनतः ।

न मामानो मेत नामानादिभसरेत ् ॥ ०२८ ॥

िवांसो मानयीह इित मेत मािनतः ।

अधमिवषो मूढा लोकशािवशारदाः ॥ ०२९ ॥

न मां मानियि इित मेदमािनतः ॥ ०२९ ॥

न वै मानं च मौनं च सिहतौ चरतः सदा ।

अयं िह लोको मान असौ मान तिः ॥ ०३० ॥

ु
ीः सखे ह संवासः सा चािप पिरपिनी ।
ु भा ीिह ाहीन ेन िय ॥ ०३१ ॥
ाी सल

ारािण ता िह वदि सो ; बकारािण रावरािण ।

साजव े ीदमशौचिवाः ; षमानमोहितबाधनािन ॥ ०३२ ॥

अाय ०४३
धृतरा उवाच ॥
१६६ ु ातपव
सनज

ऋचो यजू ं धीते यः सामवेदं च यो िजः ।

पापािन कुवापेन िलते न स िलते ॥ ००१ ॥

ु ात उवाच ॥
सनज

न ैनं सामाृचो वािप न यजूिं ष िवचण ।

ाये कमणः पापा ते िमा वीहम ् ॥ ००२ ॥

न छांिस वृिजनाारयि ; मायािवनं मायया वतमानम ।्

नीडं शकुा इव जातपा ;छांने ं जहकाले ॥ ००३ ॥

धृतरा उवाच ॥

न चेदे ा वेदिवदं शाात ं ु िवचण ।

अथ कालापोऽयं ाणानां सनातनः ॥ ००४ ॥

ु ात उवाच ॥
सनज

अि.ोके तपं फलम यते ।

ाणानािममे लोका ऋे तपिस संयताः ॥ ००५ ॥

धृतरा उवाच ॥

कथं समृमृं तपो भवित के वलम ।्

सनज ु ात तिू ह यथा िवाम तयम ् ॥ ००६ ॥

ु ात उवाच ॥
सनज

ोधादयो ादश य दोषा ;था नृशस ं ािद षड राजन ।्

ु ये िविदता िजानाम ् ॥ ००७ ॥
धमादयो ादश चाततानाः ; शाे गणा
अाय ०४३ १६७

ोधः कामो लोभमोहौ िविवा ;कृ पासूया मानशोकौ ृहा च ।

ु च मनदोषा
ईा जगु ा ु ; वाः सदा ादशैत े नरेण ॥ ००८ ॥

ु
एकै कमेत े राजे मनायपु ासते ।
िलमानोऽरं तेषां मृगाणािमव कः ॥ ००९ ॥

िवकनः ृहयामनी ; िबोपं चपलोऽरण ।

एते ााः षनराापधमा ;कुवत े नोत सः सग
ु ॥ ०१० ॥

संभोगसंिविषमेधमानो ; दानतापीु कृ पणोऽबलीयान ।्

वगशंसी विनतास ु ेा ; एतेऽपरे स नृशस
ं धमाः ॥ ०११ ॥

धम सं च दमप ; अमाय ीिितानसूया ।

य दानं च धृितः तु ं च ; महाता ादश ाण ॥ ०१२ ॥

येत े ः वसेादशेः ; सवामपीमां पृिथव िशात ।्

ििभाामेकतो वा िविशो ; ना मीित स वेिदतः ॥ ०१३ ॥

दमागोऽमाद एतेमृतमािहतम ।्
ु ाााणा ये मनीिषणः ॥ ०१४ ॥
तािन समख

दमोऽादशदोषः ाितकू लं कृ ताकृ ते ।

अनृत ं चासूया च कामाथ च तथा ृहा ॥ ०१५ ॥

ु मेव च ।
ोधः शोकथा तृा लोभः प ैश
मर िविवा च पिरतापथा रितः ॥ ०१६ ॥

अपारः साितवादथा संभावनािन ।

ु ो दोष ैयः स दमः सिते ॥ ०१७ ॥
एत ैिवम

ेयां ु षिधागः ियं ा न ित ।

१६८ ु ातपव
सनज

अिये त ु सम
ु े थां जात ु न चाित ॥ ०१८ ॥

ु  न चां यचो भवेत ।्

इाारां पां
अहत े याचमानाय देय ं तचो भवेत ् ॥ ०१९ ॥

ु ृतः ॥ ०१९ ॥
अवां वदेव स तृतीयो गणः

ु े च कामतः ।
ै  ैय भवित नोपय
न च कमस ु तीनः िशबिनु रो यथा ॥ ०२० ॥

े गण
सवरव ु ो वानिप यो भवेत ् ॥ ०२० ॥
ु ैय

अमादोऽदोषः ााोषािरवजयते ।्
इिये पो मनस ैव भारत ॥ ०२१ ॥

ु भवेत ् ॥ ०२१ ॥
ु ो ेत ैः सखी
अतीतानागते म

ु ैरेत ैः समितम ।्
ु ं त ु गण
दोष ैरेत ैिवम
एतमृमृं तपो भवित के वलम ् ॥ ०२२ ॥

यां पृिस राजे िकं भूयः ोतिु मिस ॥ ०२२ ॥

धृतरा उवाच ॥

आानपमैवद भ ै िू  यं कते जनः ।

तथ ैवाे चतवु द ािवेदा तथापरे ॥ ०२३ ॥

िवेदा ैकवेदा अनृच तथापरे ।

तेषां त ु कतमः स ामहं वेद ाणम ् ॥ ०२४ ॥

ु ात उवाच ॥
सनज
अाय ०४३ १६९

एक वेदाानाेदाे बहवोऽभवन ।्

स ैक राजे से किदवितः ॥ ०२५ ॥

ु
एवं वेदमना ां महित कुवत े ॥ ०२५ ॥

दानमयनं यो लोभादेतवतत े ।

सावमानानां सो िवतथो भवेत ् ॥ ०२६ ॥

ततो यः तायेत स ैवावधारणात ।्

मनसा भवित वाचाोत कमणा ॥ ०२७ ॥

ु
सिसः पषः सानिधितित ॥ ०२७ ॥

अन ैभृने वै त दीिततमाचरेत ।्
 ं समेव सतां परम ् ॥ ०२८ ॥
नामैतातिु नवृ

ानं वै नाम ं परों जायते तपः ॥ ०२८ ॥

िवा पठं त ु बपाठीित ाणम ।्

तािय मा मंा जितेन ैव ाणम ् ॥ ०२९ ॥

य एव सााप ैित स ेयो ाणया ॥ ०२९ ॥

ु
छांिस नाम िय ताथवा ; जगौ परािषसग एषः ।
छोिवदे य उ तानधी ; न वेवेद िवन  वेम ् ॥ ०३० ॥

न वेदानां वेिदता किदि ; किेदातेु वािप राजन ।्

यो वेद वेदा स वेद वे ं ; से ितो य ु स वेद वेम ् ॥ ०३१ ॥

अिभजानािम ाणमाातारं िवचणम ।्

१७० ु ातपव
सनज

ं यान ् ॥ ०३२ ॥
यिछिविचिकः साचे सवसश

त पयषणं गेाचीनं नोत दिणम ।्

नावाचीनं कुतियािदशं त ु कथन ॥ ०३३ ॥

े नसा अिप ।
तूभूत उपासीत न चे
अावतत ा अरािन वै ितम ् ॥ ०३४ ॥

मौनाि स मिु नभवित नारयवसनािु नः ।

अरं त ु यो वेद स मिु नः े उते ॥ ०३५ ॥

सवाथानां ाकरणाैयाकरण उते ।

दश लोकानां सवदश भवेरः ॥ ०३६ ॥

से वै ाणि पयित िय ।

वेदानां चानपूु ण
 एतिवीिम ते ॥ ०३७ ॥

अाय ०४४
धृतरा उवाच ॥

सनज ु ात यिदमां पराथा ; ा वाचं वदिस िवपाम ।्

परां िह कामेष ु सल
ु भां कथां ; तिू ह मे वामेतुमार ॥ ००१ ॥

ु ात उवाच ॥
सनज

न ैत रमाणेन लं ; यां पृिभतीव ।

अिवामिभधाे पराणु ु च तेषां चयण िसाम ् ॥ ००२ ॥
; बा
अाय ०४४ १७१

धृतरा उवाच ॥

अिवािमित यनातन ; वीिष ं चयण िसाम ।्

अनारा वसतीहाय काले ; कथं ायममृतं लभेत ॥ ००३ ॥

ु ात उवाच ॥
सनज

ु
येऽि.ोके िवजयीह कामा ;ा िितमनितितमाणाः ।
ु
त आानं िनहरीह देहा ;ािदषीकािमव ससंाः ॥ ००४ ॥

शरीरमेतौ कुतः िपता माता च भारत ।

आचायशाा या जाितः सा सा साजरामरा ॥ ००५ ॥

आचाययोिनिमह ये िवय ; भूा गभ चय चरि ।

इहैव ते शाकारा भवि ; हाय देहं परमं याि योगम ् ॥ ००६ ॥

य आवृणोिवतथेन कणा ;वृत ं कुवमृत ं संयन ।्

े ृ तम जानन ् ॥ ००७ ॥
तं मेत िपतरं मातरं च ; त ै न ु

गंु िशो िनमिभममानः ; ाायिमेिचरमः ।

मानं न कुया दधीत रोष ;मेष थमो चय पादः ॥ ००८ ॥

आचाय ियं कुयााण ैरिप धन ैरिप ।

कमणा मनसा वाचा ितीयः पाद उते ॥ ००९ ॥

ु यथा वृिगु पां तथा भवेत ।्

समा गरौ
यथोकारी ियकृ ृतीयः पाद उते ॥ ०१० ॥

नाचायायहे ोपकृ ा वादं ; ाः कुवत न ैतदहं करोिम ।

इतीव मेत न भाषयेत ; स वै चतथु  चय पादः ॥ ०११ ॥
१७२ ु ातपव
सनज

ु
एवं वसं यपवेन ;माचायाय तदनये त ।्
ु वमेित ; गरोः
सतां वृिं बगणामे ु पेु भवित च वृिरेषा ॥ ०१२ ॥

एवं वसवतो वधतीह ; बु ा.भते च िताम ।्

वष ि चा ै िदशो िदश ; वसिचय जना ॥ ०१३ ॥

ु ।्
एतेन चयण देवा देवमावन
ऋषय महाभागा लोकं मनीिषणः ॥ ०१४ ॥

गवाणामन ेन ैव पमरसामभूत ।्
एतेन चयण सूय अाय जायते ॥ ०१५ ॥

य आशयेाटयेािप राज ;व शरीरं तपसा तमानः ।

एतेनासौ बामेित िवा ;ृ ं ु तथा रोधयकाले ॥ ०१६ ॥

अवः िय ते जयि ; लोकानाः कमणा िनिमतने ।

 ैव िवांने अेित सव ; नाः पा अयनाय िवते ॥ ०१७ ॥

धृतरा उवाच ॥

आभाित शु िमव लोिहतिमव ; अथो कृ मथानं कावं वा ।

ताणः पयित योऽ िवा ;थंपं तदमृतमरं पदम ् ॥ ०१८ ॥

ु ात उवाच ॥
सनज

नाभाित श ु िमव लोिहतिमव ; अथो कृ मायसमक वणम ।्

न पृिथां ितित नािरे ; न ैतमु े सिललं िबभित ॥ ०१९ ॥

न तारकास ु न च िवदाितं
ु ; न चाेष ु यते पम ।
न चािप वायौ न च देवतास ु ; न ते यते नोत सूय  ॥ ०२० ॥
अाय ०४५ १७३

न ैव ु त यजःषु ु नाथवस ु ; न च ैव यमलेष ु सामस ु ।

रथंतरे बाहत े चािप राज ;हाते न ैव येवु ं तत ् ॥ ०२१ ॥

अपारणीयं तमसः परा ;दकोऽेित िवनाशकाले ।

अणीयपं रु धारया त ;ह पं िप पवत
े ः ॥ ०२२ ॥

सा िता तदमृत ं लोका तशः ।

भूतािन जिरे तालयं याि त च ॥ ०२३ ॥

अनामयं तहतं यशो ; वाचो िवकारावयो वदि ।

तिगविमदं ितितं ; ये तिरमृताे भवि ॥ ०२४ ॥

अाय ०४५
ु ात उवाच ॥
सनज

यं महोितदमानं महशः ।

तै देवा उपासे यादक िवराजते ॥ ००१ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ००१ ॥

ु ा भवित  श
श ु े ण वधत े ।
तं ोितषां मेऽतं तपित तापनम ् ॥ ००२ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ००२ ॥

आपोऽथ अः सिलल मे ; उभौ देवौ िशियातेऽिरे ।

१७४ ु ातपव
सनज

स सीचीः स िवषूचीवसाना ; उभे िबभित पृिथव िदवं च ॥ ००३ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ००३ ॥

ु ं भवनं
उभौ च देवौ पृिथव िदवं च ; िदश श ु िबभित ।
तािशः सिरत वि ; तामु ा िविहता महाः ॥ ००४ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ००४ ॥

चे रथ ितं वु ायकमणः ।

के तमु ं वहां िदमजरं िदिव ॥ ००५ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ००५ ॥

न साये ितित पम ; न चषु ा पयित किदेनम ।्

मनीषयाथो मनसा दा च ; य एवं िवरमृताे भवि ॥ ००६ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ००६ ॥

ादशपूगां सिरतं देवरितम ।्

मध ु ईशदा सरि घोरम ् ॥ ००७ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ००७ ॥

तदधम ासं िपबित सि मरो मध ु ।

ईशानः सवभतू षे ु हिवभूत मकयत ् ॥ ००८ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ००८ ॥

िहरयपणममिभप अपकाः ।
ते त पिणो भूा पति यथािदशम ् ॥ ००९ ॥
अाय ०४५ १७५

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ००९ ॥

पूणाण ु
ू ारि पूणाण ू ािन चिरे ।
हरि पूणाण ू ािन पूणम वे ाविशते ॥ ०१० ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०१० ॥

ताै वायरु ायातिं यतः सदा ।

तादि सोम तिं ाण आततः ॥ ०११ ॥

सवमवे ततो िवां ु न शुमः ।

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०१२ ॥

अपानं िगरित ाणः ाणं िगरित चमाः ।

आिदो िगरते चमािदं िगरते परः ॥ ०१३ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०१३ ॥

एकं पादं नोिपित सिललांस उरन ।्

ु मत
तं चेततमृिजं न मृना ृ ं भवेत ् ॥ ०१४ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०१४ ॥

ु िगरन ।्
एवं देवो महाा स पावकं पषो
ु वेद तेहाा न िरते ॥ ०१५ ॥
यो वै तं पषं

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०१५ ॥

यः सहं सहाणां पांत संपतेत ।्

ममे म आगेदिप चेानोजवः ॥ ०१६ ॥
१७६ ु ातपव
सनज

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०१६ ॥

न दशन े ितित पम ; पयि च ैनं सिवशु ु साः ।

िहतो मनीषी मनसािभपये ;े तं येयरु मृताे भवि ॥ ०१७ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०१७ ॥

गूहि सपा इव गरािण ; िशया ेन वृने माः ।

तेष ु म
ु ि जना िवमूढा ; यथाानं मोहये भयाय ॥ ०१८ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०१८ ॥

ु त ं कुतः ।
सदा सदासृ तः ा मृरमृ
सानृत े ससमानबन े ; सत योिनरसत ैक एव ॥ ०१९ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०१९ ॥

ु नोत असाधना
न साधना ु वा ; समानमेतयते मानषेु ष ु ।
ु ो मध ु तै परीेत ् ॥ ०२० ॥
ं 
समानमेतदमृत िवा ;देवय

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०२० ॥

नााितवादा दयं तापयि ; नानधीतं नातमिहोम ।्

ु
मनो ा लघतामादधीत ; ानम नाम धीरा लभे ॥ ०२१ ॥

योिगनं पयि भगवं सनातनम ् ॥ ०२१ ॥

एवं यः सवभतू षे ु आानमनपयित ु ।

अा य ु े ष ु िकं स शोचेतः परम ् ॥ ०२२ ॥
यानसंिधपव १७७

यथोदपाने महित सवतः सं ुतोदके ।

एवं सवष ु वेदषे ु ाण िवजानतः ॥ ०२३ ॥

ु महाा ; न यतेऽसौ दये िनिवः ।

अु माः पषो
अजरो िदवारामतित ; स तं मा किवराे सः ॥ ०२४ ॥

ु
अहमेवाि वो माता िपता पोऽहं ु ।
पनः
आाहमिप सव य नाि यदि च ॥ ०२५ ॥

िपतामहोऽि िवरः िपता प ु भारत ।

ममैव यूयमाा न मे यूय ं न वोऽहम ् ॥ ०२६ ॥

आैव ानं मम ज चाा ; वेदोोऽहमजरितः ।

अणोरणीयामनाः ु सवभतू षे ु जागृिम ।
ु
िपतरं सवभतू ानां परे िनिहतं िवः ॥ ०२८ ॥

यानसंिधपव
अाय ०४६
वैशपं ायन उवाच ॥

एवं सनजु ातेन िवरेण च धीमता ।

साध कथयतो राः सा तीयाय शवरी ॥ ००१ ॥

ु
तां रजां ायां राजानः सव एव ते ।
सभामािविवशु  ाः सूतोपिदया ॥ ००२ ॥
१७८ यानसंिधपव

शु षू माणाः पाथानां वचो धमाथ संिहतम ।्

धृतरामख ु ाः सव ययू राजसभां शभु ाम ् ॥ ००३ ॥

ु
सधावदातां िवीणा कनकािजरभूिषताम ।्
ु
चभां सिचरां िसां परमवािरणा ॥ ००४ ॥

िचरैरासन ैः ीणा कान ैदारवैरिप ।

अमसारमय ैदा ैः ाीणः सोरदैः ॥ ००५ ॥

भीो ोणः कृ पः शः कृ तवमा जयथः ।

अामा िवकण सोमद बािकः ॥ ००६ ॥

िवर महााो ययु ु ु महारथः ।

सव च सिहताः शूराः पािथ वा भरतष भ ॥ ००७ ॥

ु ां सभां शभु ाम ् ॥ ००७ ॥

ु  िविवश
धृतरां परृ

ःशासनिसेनः शकुिनािप सौबलः ।

ु ो ःसहः कण उकोऽथ िविवंशितः ॥ ००८ ॥
मख

ु  यधनममष णम ।्
कुराजं परृ
ु ु शसदो यथा ॥ ००९ ॥
िविवशां सभां राजराः

आिवशिदा राजूरःै पिरघबािभः ।

ु भु े सा सभा राजिंहिै रव िगरेगहु ा ॥ ०१० ॥
शश

ते िवय महेासाः सभां सिमितशोभनाः ।

आसनािन महाहािण भेिजरे सूयव चसः ॥ ०११ ॥

आसनेष ु सवष ु तेष ु राजस ु भारत ।

अाय ०४७ १७९

ु पु ितम ् ॥ ०१२ ॥
ाःो िनवेदयामास सूतपम

अयं स रथ आयाित योऽयासीाडवाित ।

ु
तो नूणम ायातः स ैवैः साधवािहिभः ॥ ०१३ ॥

उपयाय त ु स िं रथा कुडली ।

िववेश सभां पूणा महीपालैमह ािभः ॥ ०१४ ॥

सय उवाच ॥

ाोऽि पाडवाा तिजानीत कौरवाः ।

यथावयः कुवाितनि पाडवाः ॥ ०१५ ॥

अिभवादयि वृां वयां वयवत ।्

यूनावदाथाः ितपू यथावयः ॥ ०१६ ॥

यथाहं धृतराेण िशः पूवि मतो गतः ।

अवु ं पाडवाा तिबोधत पािथ वाः ॥ ०१७ ॥

अाय ०४७
धृतरा उवाच ॥

पृािम ां सय राजमे ; िकमवीामदीनसः ।

धनयात यधु ां णेता ; रानां जीिवतिहाा ॥ ००१ ॥

सय उवाच ॥
१८० यानसंिधपव

यधनो वाचिममां णोत ु ; यदवीदजनु ो योमानः ।

यिु धिरानमते
ु महाा ; धनयः वतः के शव ॥ ००२ ॥

अो बावीय िवदान ; उपरे वासदेु व धीरः ।

अवोचां योमानः िकरीटी ; मे ूया धातरां कुणाम ् ॥ ००३ ॥

ये वै राजानः पाडवायोधनाय ; समानीताः वतां चािप तेषाम ।्

यथा समं वचनं मयों ; सहामां ावयेथा नृप ं तम ् ॥ ००४ ॥

ु षू े वह सव ।
यथा नून ं देवराज देवाः ; श
तथावाडवाः सृया ; िकरीिटना वाचम ु ां समथाम ् ॥ ००५ ॥

इवीदजनु ो योमानो ; गाडीवधा लोिहतपनेः ।

ु ित धातराो ; यिु धिराजमीढ राः ॥ ००६ ॥
न चेां म

ु
अि नून ं कम कृ तं परा ;दिनिव ं पापकं धातरा ैः ॥ ००६ ॥

येषां यु ं भीमसेनाजनु ाां ; तथािां वासदेु वने च ैव ।

शैन ेयेन वु माायधु ने ; धृेु नाथ िशखिडना च ॥ ००७ ॥

यिु धिरेण
े केन च ैव ; योऽपानािदहे ां िदवं च ॥ ००७ ॥

 ोऽथ ः सकलः पाडवानाम ।्

ु मते धातराो ; िनवृ
त ैें
मा ताषः पाडवाथाय हेतो ;प ैिह य ु ं यिद मसे म ् ॥ ००८ ॥

यां तां वने ःखशामवु ास ; ािजतः पाडवो धमचारी ।

आिशते ःखतरामनथा ;मां शां धातराः परासःु ॥ ००९ ॥

ु धन ेन ।
िया ान ेन तपसा दमेन ; ोधेनाथो धमगा
अायवृः कुपाडवेया ;नाितातराो राा ॥ ०१० ॥
अाय ०४७ १८१

ु बलेन ।
मायोपधः िणधानाजवाां ; तपोदमाां धमगा
ु ानृतने ; ितितमाणः ियमानोऽितवेलम ् ॥ ०११ ॥
सं वु ीितय

ु
यदा ेः पाडवः संिशताा ; ोधं यं वष पूगाघोरम ।्
अवा कुषू ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०१२ ॥
ृ चेता ;दा य

कृ वव िलतः सिमो ; यथा दहेमििन दाघे ।

एवं दधा धातरा सेनां ; यिु धिरः ोधदीोऽनवी
ु ॥ ०१३ ॥

यदा ा भीमसेन ं रणं ; गदाहं ोधिवषं वमम ।्

ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०१४ ॥
मष णं पाडवं भीमवेग ं ; तदा य

महािसंहो गाव इव िवय ; गदापािणधातर ाानपेु  ।

यदा भीमो भीमपो िनहा ; तदा य ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०१५ ॥

महाभये वीतभयः कृ ताः ; समागमे शबु लावमद ।

सकृ थेन ितयाथौघा ;दाितसंघादयािभिनन ् ॥ ०१६ ॥

स ैानन ेकांरसा िवमृ ;दा ेा धातरा स ैम ।्

िछनं परशनु ेव शूर ;दा य ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०१७ ॥

तृणायं लनेन ेव दधं ; ामं यथा धातराः समी ।

ु ं बलौघम ् ॥ ०१८ ॥
ु न ेव दधं ; परािसं िवपलं
पं सं वैते

ु ायशोऽधृयोधम ।्
ु ं भयात ; पराखं
हतवीरं िवमख
ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०१९ ॥
शािचषा भीमसेन ेन दधं ; तदा य

उपासारिणेन ; परःशताकुलियोधी ।
ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०२० ॥
यदा रथाो रिथनः चेता ; तदा य

ु
सखोिचतो ःखशां वन ेष ु ; दीघ कालं नकुलो यामशेत ।
१८२ यानसंिधपव

ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०२१ ॥
आशीिवषः ु इव सृश ं ; तदा य

ाानः पािथ वायोधनाय ; समािदा धमराजेन वीराः ।

ु ैः स ैमिभवो ; ा पाते धातराः ॥ ०२२ ॥
रथ ैः श

िशशूृताानिशशु काशा ;दा ा कौरवः प शूरान ।्

ा ाणाे कयानाव ;दा य ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०२३ ॥

ु तारं रथमाततायी ।
यदा गतोाहमकू जनां ; सवण
ु ं सहदेवोऽिधढः ; िशरांिस राां ेते मागणौघ ैः ॥ ०२४ ॥
दा ैय

महाभये संवृ े रथं ; िववतमानं समरे कृ ताम ।्

सवा िदशं संपतं समी ; तदा य ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०२५ ॥

ु सवादी ; महाबलः सवधमपपः ।

ीिनषेधो िनपणः
गाािरमा मु ल
ु े िकारी ; ेा जनाहदेवरी ॥ ०२६ ॥

यदा ा ौपदेयाहेष ू ;ूराृ तााथय ु कोिवदान ।्

आशीिवषाोरिवषािनवायत ;दा य ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०२७ ॥

यदािभमःु परवीरघाती ; शरैः पराेघ इवािभवष न ।्

िवगािहता कृ समः कृ ता ;दा यु ं धातराोऽतत ् ॥ ०२८ ॥

ु
यदा ा बालमबालवीय ; िषमूं मृिमवापतम ।्
ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०२९ ॥
सौभिमितमं कृ तां ; तदा य

भकाः शीतरा यवु ानो ; िवशारदाः िसंहसमानवीयाः ।

यदा ेारो धातराास ैां ;दा यु ं धातराोऽतत ् ॥ ०३० ॥

वृौ िवराटुपदौ महारथौ ; पृथमूामिभवतमानौ ।

अाय ०४७ १८३

ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०३१ ॥
यदा ारौ धातराास ैां ;दा य

यदा कृ ताो ुपदः िच ;िरांिस यूनां समरे रथः ।

ुः शरैछेित चापम ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०३२ ॥
ु ै ;दा य

यदा िवराटः परवीरघाती ; ममारे शच ु मूं वेा ।

म ैः साधम नृशस ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०३३ ॥
ं प ै ;दा य

ें माानामनृशस ं पं ; िवराटपंु रिथनं परात

ु ।्
यदा ा दंिशतं पाडवाथ ; तदा यु ं धातराोऽतत ् ॥ ०३४ ॥

रणे हते कौरवाणां वीरे ; िशखिडना समे शंतनूज े ।

न जात ु नः शवो धारयेय ु ;रसंशयं समेतवीिम ॥ ०३५ ॥

यदा िशखडी रिथनः िच ;ीं रथेनािभयाता वथी ।

ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०३६ ॥
िद ैहय ैरवमृथौघां ;दा य

ु े रोचमानम ।्
ु मख
यदा ा सृयानामनीके ; धृं
ु वु ाच धीमा ;ोणदा तित धातराः ॥ ०३७ ॥
अं य ै गम

ु
यदा स सेनापितरमेयः ; पराभविषिभधा तर ाान ।्
ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०३८ ॥
ु होऽिभयाता ; तदा य
ोणं रणे शस

ीमानीषी बलवानी ; स लीवाोमकानां बहः ।

न जात ु तं शवोऽे सहेर ;ेषां स ादणीवृि िसंहः ॥ ०३९ ॥

ूया मा वृणीेित लोके ; य ु ऽे ितीयं सिचवं रथम ।्

िशनेन ारं वृणीम सािकं ; महाबलं वीतभयं कृ ताम ् ॥ ०४० ॥

यदा िशनीनामिधपो मयोः ; शरैः पराेघ इव वष न ।्

ादियरजालेन योधां ;दा य ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०४१ ॥
१८४ यानसंिधपव

यदा धृितं कुते योमानः ; स दीघबाढधा महाा ।

िसंहेव गमााय गावः ; संवे े शवोऽाथाेः ॥ ०४२ ॥

स दीघबाढधा महाा ; िभािरींहरेवलोकान ।्

ु िहो ; िदिव ितः सूय  इवािभभाित ॥ ०४३ ॥
अे कृ ती िनपणः

िचः सूः सकृु तो यादव ; अे योगो वृििसंह भूयान ।्

ु ैः सािक ैपेतः ॥ ०४४ ॥
यथािवधं योगमाः शं ; सवगण

ु ं नं माधव ।
िहरमयं ेतहय ैतिु भ ;यदा य
ु े साके व सयोधन
ा य ु ;दा तकृ ताा स मः ॥ ०४५ ॥

यदा रथं हेममिणकाशं ; ेताय ु ं वानरके तमु ु म ।्

ा रणे संयतं के शवेन ; तदा तकृ ताा स मः ॥ ०४६ ॥

ु म ।्
यदा मौालिनेषमु ं ; महाशं विनेषत
िवधूयमान महारणे मया ; गाडीव ोित मबिः ु ॥ ०४७ ॥

तदा मूढो धृतरा पु ;ा यु े मितःसहायः ।

ा स ैं बाणवषाकारं ; भं गोकुलवणाे ॥ ०४८ ॥

बलाहकारीव िव ु ;ही िषतां समेष ु ।

ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०४९ ॥
अििदो ममिभदो वमेरां ;दा य

ु ााणसंघा ;ाडीवम
यदा ा ामख ु ाततः िशताान ।्
नागायािमणाददानां ;दा यु ं धातराोऽतत ् ॥ ०५० ॥

यदा मः परबाणािम ु यमाणातीपम ।्

ु ा ;मेषिभि
ु ै ;दा य
ितयिवांिछमानार ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०५१ ॥
अाय ०४७ १८५

यदा िवपाठा मज ु ा ; िजाः फलानीव महीहाात ।्

ु िवम
ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०५२ ॥
ेार उमाािन यूनां ; तदा य

यदा ा पततः न ेो ; महागजेोऽगतां योधान ।्

ु ं धातराोऽतत ् ॥ ०५३ ॥
 ाािततां ैव रे ; तदा य
शरैहत

पदाितसंघाथसंघामा ;ााननः काल इवाततेषःु ।

णोािम िलत ैबाणवषः ; शू ु
ं दा तित मबिः ॥ ०५४ ॥

सवा िदशः संपतता रथेन ; रजों गािडवेनापकृ म ।्

यदा ा बलं संमूढं ; तदा पाित मबिः ु ॥ ०५५ ॥

कांिदूत ं िछगां िवसं ; यधनो ित सवस ैम ।्

हतावीरानरेनागं ; िपपािसतं ापं भयातम ् ॥ ०५६ ॥

आतरं हमानं हतं च ; िवकीणकेशािकपालसंघम ।्

ु
जापतेः कम यथाधिनितं ; तदा ा तते मबिः ॥ ०५७ ॥

यदा रथे गािडवं वासदेु व ं ; िदं शं पाजं हयां ।

तूणावौ देवदं च मां च ; ा य ु े धातराः समेतान ् ॥ ०५८ ॥

उतयसु घ ु
ं ामेता ;वतयगम ु
गाे ।
ु ॥ ०५९ ॥
यदा धािवौरवेयां ;दा ता धृतराः सपः

सहाता सहपः ु सस ैो ;  ैयः ोधवशोऽचेताः ।

दप ाे िविहते वेपमानः ; पाित धातराः ॥ ०६० ॥

पूवाे मां कृ तजं कदा िच ;िः ोवाचोदकाे मनोम ।्

कत ं ते रं कम पाथ  ; यों ते शिु भः ससािचन ् ॥ ०६१ ॥

ु
इो वा ते हिरवाहः ; पराात ु समरेऽरीििनन ।्
१८६ यानसंिधपव

ु
सीवयु े न रथेन वा ते ; पाृ ो रत ु वासदेु वः ॥ ०६२ ॥

वे चाहं वहाहेा ;दिे ु वासदेु व ं सहायम ।्

स मे लो दवु धाय कृ ो ; मे च ैतििहतं दैवत ैम ॥ ०६३ ॥

अय ु मानो मनसािप य ; जयं कृ ः पषािभने

ु त ।्
वु ं सवाोऽतीयादिमा ;ेाेवाानषेु नाि िचा ॥ ०६४ ॥

स बाां सागरमिु तीष ;होदिधं सिललामेयम ।्

तेजिनं कृ मशूरं ; य ु ने यो वासदेु व ं िजगीषेत ् ॥ ०६५ ॥

िगिरं य इेत तलेन भे ं ु ; िशलोयं ेतमितमाणम ।्

त ैव पािणः सनखो िवशीय ; चािप िकि िगरे ु कुयात ् ॥ ०६६ ॥

अिं सिमं शमयेज ु ाां ; चं च सूय च िनवारयेत ।

ु ने यो वासदेु व ं िजगीषेत ् ॥ ०६७ ॥
हरेवे ानाममृत ं स ; य

ु ा राां िवषयं स ।

यो िणीमेकरथेन भोा ;म
उवाह भाया यशसा ल ; यां जे रौिणेयो महाा ॥ ०६८ ॥

ु
अयं गाारांरसा संम ; िजा पािजतः समान ।्
ु नीयं देवतानां ललामम ् ॥ ०६९ ॥
बं ममु ोच िवनदं स ; सदश

अयं कवाटे िनजघान पां ; तथा किलाकू रे ममद ।

अन ेन दधा वष पूगािनाथा ; वाराणसी नगरी संबभूव ॥ ०७० ॥

यं  य ु े मतेऽ ैरजेय ;मेकलं नाम िनषादराजम ।्

वेगने ेव शैलमिभह जः ; शेत े स कृ ेन हतः परासःु ॥ ०७१ ॥

तथोसेन सतंु ं ; वृकानां मगां तपम ।्

अपातयलदेवितीयो ; हा ददौ चोसेनाय राम ् ॥ ०७२ ॥
अाय ०४७ १८७

अयं सौभं योधयामास खं ; िवभीषणं मायया शाराजम ।्

सौभािर गृात ; दोा क एनं िवषहेत म ः ॥ ०७३ ॥

ाोितषं नाम बभूव ग ; परंु घोरमसराणामसम

ु ।्
महाबलो नरक भौमो ; जहारािदा मिणकुडले शभु े ॥ ०७४ ॥

न तं देवाः सह शे ण सेिहरे ; समागता आहरणाय भीताः ।

ा च ते िवमं के शव ; बलं तथ ैवामवारणीयम ् ॥ ०७५ ॥

जानोऽ कृ ितं के शव ; योजयवु धाय कृ म ।्

ु ाव र ;मैयवाििष ु वासदेु वः ॥ ०७६ ॥
स तम ितश

िनमचने षहािण हा ; संिछ पाशाहसा रु ाान ।्

मरु ं हा िविनहौघरासं ; िनमचनं चािप जगाम वीरः ॥ ०७७ ॥

तैव तेना बभूव य ु ं ; महाबलेनाितबल िवोः ।

शेत े स कृ ेन हतः परास ु ;वातने ेव मिथतः किणकारः ॥ ०७८ ॥

आ कृ ो मिणकुडले ते ; हा च भौमं नरकं मरु ं च ।

िया वृतो यशसा च ैव धीमा ;ाजगामाितमभावः ॥ ०७९ ॥

त ै वरानददं देवा ; ा भीमं कम रणे कृ तं तत ।्

म ते यु मान न ा ;दाकाशे वा अ ु च ैव मः ात ् ॥ ०८० ॥

शािण गाे च न ते मेर ;िेव कृ  ततः कृ ताथ ः ।

ु पदैव ॥ ०८१ ॥
एवंपे वासदेु वऽे मेय े ; महाबले गणसं

तमसं िवमु नवीय ;माशंसते धातराो बलेन ।

यदा ेन ं तक यते राा ; तायं सहतेऽामी ॥ ०८२ ॥
१८८ यानसंिधपव

पयागतं मम कृ  च ैव ; यो मते कलहं संय ु ।

शं हत ु पाडवानां ममं ; तेिदता संयगु ं त गा ॥ ०८३ ॥

ु च ैव ।
नमृ ा शांतनवाय राे ; ोणायाथो सहपाय
शारतायाितिने च ; योाहं रामभीमानः ॥ ०८४ ॥

धमणां िनयतं त मे ; यो योते पाडवैधम च  ारी ।

िमालहे िनिजता वै नृशस ु
ं ैः ; संवराादश पाडुपाः ॥ ०८५ ॥

अवा कृ ं िविहतं रये ; दीघ कालं च ैकमातचयाम ।्

ते काीिवतं पाडवानां ; न मृे धातरााः पदाः ॥ ०८६ ॥

ु
ते चेदामानाये य ु ;दवरै पीमख
ु ैः सहाय ैः ।
धमादधमिरतो गरीया ;िनित वु ं नाि कृ तं न साध ु ॥ ०८७ ॥

ु कमबं ; न चेदातेऽसौ िविशान ।्

न चेिदमं पषं
ु
आशंसऽे हं वासदेु वितीयो ; यधनं सानबं िनहमु ् ॥ ०८८ ॥

न चेिददं कम नरेष ु बं ; न िवते पष

ु कम ।
इदं च तािप समी नून ं ; पराजयो धातरा साधःु ॥ ०८९ ॥

ु माना धातराा न सि ।

ं वः कुरवो यवीिम ; य
अ य ु ाुरवः परी ; यु तां शेष इहाि कित ् ॥ ०९० ॥

हा हं धातरााकणा ;ां कुणामवजेता समम ।्

यः काय तुं यथा ;िमाारानाजांोपभ ु ॥ ०९१ ॥

अेव ं नो ाणाः सि वृा ; बतु ाः शीलवः कुलीनाः ।

सांवरा ोितिष चािप यु ा ; नयोगेष ु च िनयाः ॥ ०९२ ॥

ु ं रहं ; िदाः ा मृगचा मु ताः ।

उावचं दैवय
अाय ०४७ १८९

यं महां कुसृयानां ; िनवेदये पाडवानां जयं च ॥ ०९३ ॥

तथा िह नो मतेऽजातशःु ; संिसाथ िषतां िनहाय ।

जनादनापरोिवो ; न संशयं पयित वृििसंहः ॥ ०९४ ॥

ु यममः ।
अहं च जानािम भिवपं ; पयािम बा
ु
ि मे न थते पराणी ु माना धातराा न सि ॥ ०९५ ॥
; य

अनालं जृित गािडवं धन ु ;रनाला कित मे धना ु ।

ु ािसृ ; मु मु गमु श
बाणा मे तूणमख ु ि च ैव ॥ ०९६ ॥

स ैः कोशािःसरित सो ; िहेव जीणामरु गचं ाम ।्

जे वाचो रौपा वदि ; कदा रथो योते ते िकरीिटन ् ॥ ०९७ ॥

गोमायस ं ा वदि राौ ; रांथो िनतिरात ।्

ु घ
मृगाः गालाः िशितकठा काका ; गृा बडा ैव तरव ॥ ०९८ ॥

ु पाता पति पा ;ा रथं ेतहयय

सपण ु म ।्
ु
अहं ेकः पािथ वावयोधा ;राष ृलोकं नयेयम ् ॥ ०९९ ॥

समाददानः पृथगमागा ;थाििरो गहनं िनदाघे ।

ूणाकण पाशपु तं च घोरं ; तथा ां य शो िववेद ॥ १०० ॥

ु ;ाहं जाः िकििदवाविशे ।

वधे धृतो वेगवतः म
शािं ले परमो ेष भावः ; िरो मम ूिह गावणे तान ् ॥ १०१ ॥

ु सिचवैयर वोच ;ेवानपीमख

िनं पनः ु ाहायान ।्
ु ; स धातराः पयत मोहम ॥ १०२ ॥
त ैमते कलहं संय

ु िवर धीमान ।्
वृो भीः शांतनवः कृ प ; ोणः सपो
एते सव यदे तद ु ; आय ु ः कुरवः स ु सव ॥ १०३ ॥
१९० यानसंिधपव

अाय ०४८
वैशपं ायन उवाच ॥

समवेतषे ु सवष ु तेष ु राजस ु भारत ।

यधनिमदं वां भीः शांतनवोऽवीत ् ॥ ००१ ॥

बृहितोशना च ाणं पयपु ितौ ।

मत सहेणे वसव सहािनौ ॥ ००२ ॥

आिदा ैव साा ये च सष यो िदिव ।

ु गवः शभु ाारसां गणाः ॥ ००३ ॥
िवावस

नमृ ोपजम ु े लोकवृं िपतामहम ।्

पिरवाय च िवेश ं पयासत िदवौकसः ॥ ००४ ॥

तेषां मन तेजााददानौ िदवौकसाम ।्

पूवद वे ौ िताौ नरनारायणावृषी ॥ ००५ ॥

बृहित प ाणं कािवमािवित ।

भवं नोपितेत े तौ नः शंस िपतामह ॥ ००६ ॥

ोवाच ॥

यावेतौ पृिथव ां च भासयौ तपिनौ ।

लौ रोचमानौ च ाातीतौ महाबलौ ॥ ००७ ॥
अाय ०४८ १९१

नरनारायणावेतौ लोकाोकं समाितौ ।

ऊिजतौ ेन तपसा महासपरामौ ॥ ००८ ॥

एतौ िह कमणा लोकायामासतु वु ौ ।

ु
असराणामभावाय देवगवपिू जतौ ॥ ००९ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

जगाम शुा य तौ तेपत ु पः ।

ु
साध देवगण ैः सवबहृ  ितपरोगमै
ः ॥ ०१० ॥

तदा देवासरेु घोरे भये जाते िदवौकसाम ।्

अयाचत महाानौ नरनारायणौ वरम ् ॥ ०११ ॥

तावूतां वृणीेित तदा भरतसम ।

अथ ैताववीः सां नः ियतािमित ॥ ०१२ ॥

ततौ शमूतां किरावो यिदिस ।

ताां च सिहतः शो िविजये दैदानवान ् ॥ ०१३ ॥

नर इ सामे हा शूरंतपः ।

पौलोमाालखां सहािण शतािन च ॥ ०१४ ॥

एष ाे रथे िते नापहरिरः ।

ज समान यमजनु आहवे ॥ ०१५ ॥

एष पारे समु  िहरयपरमाजत

ु ।्
हा षिसहािण िनवातकवचाणे ॥ ०१६ ॥

े िजा परपरयः
एष देवाहेण ु ।
्
अतप यहाबारजनु ो जातवेदसम ॥ ०१७ ॥
१९२ यानसंिधपव

नारायणथ ैवा भूयसोऽाघान ह ॥ ०१७ ॥

एवमेतौ महावीय तौ पयत समागतौ ।

वासदेु वाजनु ौ वीरौ समवेतौ महारथौ ॥ ०१८ ॥

नरनारायणौ देवौ पूवद वे ािवित िु तः ।

अजेयौ मानषेु लोके सेरै िप सरासु रैु ः ॥ ०१९ ॥

एष नारायणः कृ ः फन ु ु नरः ृतः ।

नारायणो नर ैव समेकं िधाकृ तम ् ॥ ०२० ॥

ु ।्
ु ऽयावान
एतौ िह कमणा लोकानवाते
ु काले पनः
त तैव जायेत े य ु पनः
ु ॥ ०२१ ॥

तामव कतिमित होवाच नारदः ।

एति सवमाच वृिच वेदिवत ् ॥ ०२२ ॥

शचगदाहं यदा िस के शवम ।्

पयाददानं चाािण भीमधानमजनु म ् ॥ ०२३ ॥

सनातनौ महाानौ कृ ावेकरथे ितौ ।

यधन तदा तात तािस वचनं मम ॥ ०२४ ॥

ु
नो चेदयमभावः ाुणां पितः ।
ु
अथा तात धमा तव बिप ुता ॥ ०२५ ॥

ु
न चेहीसे वां ोतािस सबतान ।्
तवैव िह मतं सव कुरवः पयपु ासते ॥ ०२६ ॥

ु
याणामेव च मतं तमेकोऽनमसे ।
अाय ०४८ १९३

रामेण च ैव श कण भरतष भ ॥ ०२७ ॥

ु
जातःे सूतप शकुन ेः सौबल च ।
तथा ु  पाप ातु ः शासन च ॥ ०२८ ॥

कण उवाच ॥

ु ता वां यामा िपतामह ।

न ैवमाय
धम ितो ि धमादनपेियवान ् ॥ ०२९ ॥

िकं चािय वृ  ं येन मां पिरगहस े ।

न िह मे वृिजनं िकिातराा िवः िचत ् ॥ ०३० ॥

राो िह धृतरा सव काय ियं मया ।

तथा यधनािप स िह राे समािहतः ॥ ०३१ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

कण त ु वचः ु ा भीः शांतनवः पनः

ु ।
ं ्
धृतरां महाराजमाभाेद वचोऽवीत ॥ ०३२ ॥

यदयं कते िनं हाहं पाडवािनित ।

ू ा पाडवानां महानाम ् ॥ ०३३ ॥
नायं कलािप संपण

ु
अनयो योऽयमागा पाणां ते रानाम ।्
ु
तद कम जानीिह सूतप मतःे ॥ ०३४ ॥

ु
एनमाि पे ु सयोधनः
मबिः ु ।
ु
अवमत ताीराेवपानिरं दमान ् ॥ ०३५ ॥

ु
िकं चानेन तम कृ तं पूव सरम ।्
१९४ यानसंिधपव

ु ॥ ०३६ ॥
े ै केन कृ तं परा
त ैयथा पाडवैः सवरक

ा िवराटनगरे ातरं िनहतं ियम ।्

धनयेन िव िकमनेन तदा कृ तम ् ॥ ०३७ ॥

सिहताि कुवानिभयातो धनयः ।

म चािनावः िकमयं ोिषतदा ॥ ०३८ ॥

गवघषयाायां ियते यतु व ।

ु
 तदा सूतपोऽभू इदान वृषायते ॥ ०३९ ॥

नन ु तािप पाथन भीमेन च महाना ।

यमाामेव चाग गवा े परािजताः ॥ ०४० ॥

एता मृषोािन बिन भरतष भ ।

िवकन भं ते सदा धमाथ लोिपनः ॥ ०४१ ॥

भी त ु वचः  ु ा भाराजो महामनाः ।

धृतरामवु ाचेदं राजमेऽिभपूजयन ् ॥ ०४२ ॥

यदाह भरतेो भीियतां नृप ।

न काममथ िलूनां वचनं कतमु हिस ॥ ०४३ ॥

ु ााध ु मे पाडवैः सह समम ।्

ु य
परा
यामजनु ेनों सयेन िनवेिदतम ् ॥ ०४४ ॥

सव तदिभजानािम किरित च पाडवः ।

ु रः ॥ ०४५ ॥
न  िष ु लोके ष ु सशोऽि धनध

अना त ु तामथ वोणभीयोः ।

ृ त पाडवम ् ॥ ०४६ ॥
ततः स सयं राजा पयप
अाय ०४९ १९५

तदैव कुरवः सव िनराशा जीिवतेऽभवन ।्

भीोणौ यदा राजा न सगनभाषते ु ॥ ०४७ ॥

अाय ०४९
धृतरा उवाच ॥

ु
िकमसौ पाडवो राजा धमपोऽभाषत ।
ु म
े ा बलाः सेनाः थन समागताः ॥ ००१ ॥

िकिमिभसंराोमानो यिु धिरः ।

ु
क िातृपाणां िचास ु मख
ु मीते ॥ ००२ ॥

के िदेन ं वारयि शा य ु िे त वा पनः

ु ।
 ं धमचािरणम ् ॥ ००३ ॥
िनकृ ा कोिपतं मैधम 

सय उवाच ॥

राो मख ु मदु ीे पाालाः पाडवैः सह ।

यिु धिर भं ते स सवाननशाि
ु च ॥ ००४ ॥

पृथूताः पाडवानां पाालानां रथजाः ।

आयामिभनि कुीपंु यिु धिरम ् ॥ ००५ ॥

तमः सूयि मवों कौेय ं दीतेजसम ।्

पाालाः ितनि तेजोरािशिमवोतम ् ॥ ००६ ॥
१९६ यानसंिधपव

आ गोपालािवपालेो नमानं यिु धिरम ।्

पाालाः के कया माः ितनि पाडवम ् ॥ ००७ ॥

ु
ायो राजप िवशां िहतर याः ।
ीडोऽिभसमायाि पाथ संनमीितमु ् ॥ ००८ ॥

धृतरा उवाच ॥

सयाच के नाााडवा अय ु त।

ु न सेनाा सोमकाः िकं बला इव ॥ ००९ ॥
धृे

वैशपं ायन उवाच ॥

गाविण ु तृः सभायां कुसंसिद ।

ु श ं दीघ मु ः सियिव ॥ ०१० ॥
िनः सभृ

तािनिमतो दैवाूत ं कमलमािवशत ् ॥ ०१० ॥

ु
तदाचचे पषः सभायां राजसंसिद ।
ु ॥ ०११ ॥
सयोऽयं महाराज मूितः पिततो भिव

वाचं न सृजते कािीनोऽचेतनः ॥ ०११ ॥

धृतरा उवाच ॥

अपययो नून ं कुीपाहारथान

ु ।्
ु
त ैर पषा  मु िे जतं मनः ॥ ०१२ ॥
ैभृश

वैशपं ायन उवाच ॥

अाय ०४९ १९७

सयेतनां ला ाेदमवीत ।्

धृतरां महाराज सभायां कुसंसिद ॥ ०१३ ॥

वानि राजे कुीपाहारथान

ु ।्
मराजगृहावासादवरोधेन किशतान ् ॥ ०१४ ॥

ु त ॥ ०१४ ॥
ण ु य ैिह महाराज पाडवा अय

यो न ैव रोषा भया कामााथ कारणात ।्

न हेतवु ादामाा सं जाथन ॥ ०१५ ॥

यः माणं महाराज धम धमभतृ ां वरः ।

अजातशण ु ा तेन पाडवा अय ु त ॥ ०१६ ॥

य बाबले त ु ः पृिथां नाि कन ।

यो वै सवाहीपालाशे चे धनधु रः ॥ ०१७ ॥

ु त ॥ ०१७ ॥
तेन वो भीमसेन ेन पाडवा अय

िनःसृतानां जतगु हृ ाििडाषादकात

ु ।्
य एषामभवीपः कुीपो ु वृकोदरः ॥ ०१८ ॥

ु
यासेनीमथो य िसराजोऽपकृ वान ।्
ु ु
तैषामभवीपः कीपो वृकोदरः ॥ ०१९ ॥

य तातावााडवाारणावते ।
ु त ॥ ०२० ॥
दतो मोचयामास तेन वेऽय

कृ ायारता ीितं येन ोधवशा हताः ।

िवय िवषमं घोरं पवत ं गमादनम ् ॥ ०२१ ॥
१९८ यानसंिधपव

य नागायतु ं वीय भजयोः

ु सारमिप तम ।्
तेन वो भीमसेन ेन पाडवा अय ु त ॥ ०२२ ॥

कृ ितीयो िव त ु थ जातवेदसः ।

अजयः परा ु मानं परंु दरम ् ॥ ०२३ ॥
ु वीरो य

यः स सााहादेव ं िगिरशं शूलपािणनम ।्

ु ने देवदेवममु ापितम ् ॥ ०२४ ॥
तोषयामास य

य सवाशे चे लोकपालानध ु रः ।

तेन वो िवजयेनाजौ पाडवा अय ु त ॥ ०२५ ॥

यः तीच िदशं चे वशे ेगणायतु ाम ।्

स त नकुलो योा िचयोधी वितः ॥ ०२६ ॥

ु त ा ।
तेन वो दशनीयेन वीरेणाितधनभृ
ु
माीपेण कौर पाडवा अय ु त ॥ ०२७ ॥

यः काशीनमगधािलां यधु ाजयत ।्

ु त ॥ ०२८ ॥
तेन वः सहदेवने पाडवा अय

य वीयण सशाारो भिवु मानवाः ।

अामा धृके तःु ो
ु िरेव च ॥ ०२९ ॥

तेन वः सहदेवने पाडवा अयु त।

यवीयसा नृवीरेण माीनिकरेण च ॥ ०३० ॥

ु सती ।
तपचार या घोरं कािशका परा
भी वधिमी ेािप भरतष भ ॥ ०३१ ॥

ु जे दैवा स पनः

पााल सता ु पमान
ु ।्
अाय ०४९ १९९

ं ु ोः पषा
ीपस ु ु णान
यः स वेद गणाग ु ् ॥ ०३२ ॥

ु मदः ।
यः किलामापेद े पाालो य
ु
िशखिडना वः करवः कृ ताेणाय ु त ॥ ०३३ ॥

ु चे भी िनधने िकल ।

यां यः पषं
ु त ॥ ०३४ ॥
महेासेन रौेण पाडवा अय

ु ातरः प के कयाः ।
महेासा राजपा
ु कवचाः शूरा ै वेऽय
समृ ु त ॥ ०३५ ॥

यो दीघबाः िाो धृितमािवमः ।

तेन वो वृिवीरेण ययु धु ान ेन सरः ॥ ०३६ ॥

य आसीरणं काले पाडवानां महानाम ।्

ु त ॥ ०३७ ॥
रणे तेन िवराटे न पाडवा अय

यः स कािशपती राजा वाराणां महारथः ।

स तेषामभवोा तेन वेऽय ु त ॥ ०३८ ॥

िशशिु भजय ैः सं े ौपदेय ैमहािभः ।

आशीिवषसमशः पाडवा अय ु त ॥ ०३९ ॥

यः कृ सशो वीय यिु धिरसमो दमे ।

ु सं े पाडवा अय
तेनािभमना ु त ॥ ०४० ॥

य ैवाितमो वीय धृके तमु ह ायशाः ।

ःसहः समरे ुः शैशपु ािलमहारथः ॥ ०४१ ॥

ु त ॥ ०४१ ॥
तेन वेिदराजेन पाडवा अय
२०० यानसंिधपव

यः संयः पाडवानां देवानािमव वासवः ।

ु त ॥ ०४२ ॥
तेन वो वासदेु वने पाडवा अय

तथा चेिदपतेाता शरभो भरतष भ ।

करकषण सिहताां वेऽय ु त ॥ ०४३ ॥

जारासंिधः सहदेवो जयेन तावभ ु ौ।

ुपद महातेजा बलेन महता वृतः ॥ ०४४ ॥

ाा पाडवाथाय योमानो वितः ॥ ०४४ ॥

एते चाे च बहवः ाोदीा महीितः ।

शतशो यानपाि धमराजो वितः ॥ ०४५ ॥

अाय ०५०
धृतरा उवाच ॥

सव एते महोाहा ये या पिरकीितताः ।

एकतेव ते सव समेता भीम एकतः ॥ ००१ ॥

भीमसेनाि मे भूयो भयं सायते महत ।्

ुादमष णाात ाािदव महारोः ॥ ००२ ॥

ु ं च िनःसन ।्
जागिम रायः सवा दीघम
भीतो वृकोदराात िसंहाशिु रवाबलः ॥ ००३ ॥

न िह त महाबाहोः शितमतेजसः ।
अाय ०५० २०१

ु ॥ ००४ ॥
स ैेऽिितपयािम य एनं िवषहेिध

अमष ण कौेयो ढवैर पाडवः ।

अनमहासी सोादिय े ी महानः ॥ ००५ ॥

महावेगो महोाहो महाबामहाबलः ।

ु
मानां मम पाणां ु ने ां किरित ॥ ००६ ॥
य

ऊाहगृहीतानां गदां िबक

ृ ोदरः ।
ु ु
कणामृषभो य े दडपािणिरवाकः ॥ ००७ ॥

शैायसमय घोरां गदां कानभूिषताम ।्

मनसाहं पयािम दडिमवोतम ् ॥ ००८ ॥

यथा णां यूथषे ु िसंहो जातबलरेत ।्

मामके ष ु तथा भीमो बलेष ु िवचिरित ॥ ००९ ॥

ु
सवषां मम पाणां स एकः ू रिवमः ।
बाशी िवतीप बाेऽिप रभसः सदा ॥ ०१० ॥

उेपते मे दयं यदा यधनादयः ।

बाेऽिप तेन य ु ो वारणेन ेव मिदताः ॥ ०११ ॥

त वीयण सिा िनमेव सता ु मम ।

स एव हेतभु द  भीमो भीमपरामः ॥ ०१२ ॥

समानमनीकािन नरवारणवािजनाम ।्
पयामीवातो भीमं ोधमूिछतमाहवे ॥ ०१३ ॥

अे ोणाजनु समं वायवु ग

े समं जवे ।
सयाच मे शूरं भीमसेनममष णम ् ॥ ०१४ ॥
२०२ यानसंिधपव

अितलाभं त ु मेऽहं येन िरपघाितना

ु ।
ु मनिना ॥ ०१५ ॥
तदैव न हताः सव मम पा

येन भीमबला या रासा समाहताः ।

ु सिहित ॥ ०१६ ॥
कथं त रणे वेग ं मानषः

न स जात ु वशे तौ मम बालोऽिप सय ।

ु म ु ःै िः संित पाडवः ॥ ०१७ ॥
िकं पनम

िनुरः स च न ैुयाेदिप न संनमेत ।्

ितय े ी संहतूः कथं शाेकृ ोदरः ॥ ०१८ ॥

बृहदंसोऽितबलो गौराल इवोतः ।

माणतो भीमसेनः ादेशने ािधकोऽजनु ात ् ॥ ०१९ ॥

जवेन वािजनोऽेित बलेनाेित कुरान ।्

अजी मो ममः पाडवो बली ॥ ०२० ॥

इित बाे तु ः पूव मया ासमख

ु ारा
ु ।
पतो वीयत ैव याथातेन पाडवः ॥ ०२१ ॥

आयसेन स दडेन रथाागायारान ।्

हिनित रणे ुो भीमः हरतां वरः ॥ ०२२ ॥

अमष िनसंरो रौः ू रपरामः ।

मम तात तीपािन कुववू  िवमािनतः ॥ ०२३ ॥

ु कान गदाम ।्
िनीणामायस ूलां सपवा
ु
शत शतिनादां कथं शि मे सताः ॥ ०२४ ॥
अाय ०५० २०३

अपारमवागाधं समु ं शरवेिगनम ।्

भीमसेनमयं ग तात माितीष वः ॥ ०२५ ॥

ोशतो मे न वि बालाः पिडतमािननः ।

ु
िवषमं नावबे ु नः ॥ ०२६ ॥
पातं मधदिश

संयगु ं ये किरि नरपेण वायनु ा ।

े ेव महामृगाः ॥ ०२७ ॥
िनयतं चोिदता धाा िसंहन

शैां तात चतिु ं ु षडिमिमतौजसम ।्

ु
िहतां ःखसंशा कथं शि मे सताः ॥ ०२८ ॥

गदां ामयत िभतो हिमकान ।्

ु ज
सृिणी लेिलहान बाम ृ तो मु ः ॥ ०२९ ॥

उिय पाताततः कुवतो भ ैरवावान ।्

तीपाततो माुराितगजतः ॥ ०३० ॥

ु
िवगा रथमागष ु वरानिय िनतः ।
अेः िलतेव अिप म ु ते मे जा ॥ ०३१ ॥

वीथ कुवहाबाावयम वािहनीम ।्

नृिव गदापािणयगु ां दशियित ॥ ०३२ ॥

िभ इव मातः भिु ताुमान ।्

ु
वेित रणे सेनां पाणां मे वृकोदरः ॥ ०३३ ॥

कुवथािपषािजाप
ु ु
रान ।्
आजु षाो रिथनः सािदनथा ॥ ०३४ ॥

गावेग इवानूपांीरजाििवधाुमान ।्
२०४ यानसंिधपव

ु
वेित महासेनां पाणां मम सय ॥ ०३५ ॥

वशं नून ं गिमि भीमसेनबलािदताः ।

ु
मम पा भृा राजान ैव सय ॥ ०३६ ॥

येन राजा महावीयः िवयाःपरंु परा

ु ।
वासदेु वसहायेन जरासंधो िनपािततः ॥ ०३७ ॥

कृ ेय ं पृिथवी देवी जरासंधने धीमता ।

मागधेण े बिलना वशे कृ ा तािपता ॥ ०३८ ॥

भीतापाुरवो नयेनाकवृयः ।
ते न त वशं जमःु के वलं दैवमेव वा ॥ ०३९ ॥

स गा पाडुपेु ण तरसा बाशािलना ।

अनायधु ने वीरेण िनहतः िकं ततोऽिधकम ् ॥ ०४० ॥

दीघकालेन संिसं िवषमाशीिवषो यथा ।

स मोित रणे तेजः पेु ष ु मम सय ॥ ०४१ ॥

महे इव वेण दानवाेवसमः ।

ु
भीमसेनो गदापािणः सूदियित मे सतान ् ॥ ०४२ ॥

अिवषमनावाय तीवेगपरामम ।्
पयामीवाितताामापतं वृकोदरम ् ॥ ०४३ ॥

अगदाधनषो ु िवरथ िववमणः ।

ु मान किेदतः पमान
बाां य ु ् ॥ ०४४ ॥

भीो ोण िवोऽयं कृ पः शारतथा ।

जानेत े यथ ैवाहं वीय धीमतः ॥ ०४५ ॥
अाय ०५० २०५

आयतं त ु जानः सरा िबिभवः ।

ु षे ु ाि मामकानां नरष भाः ॥ ०४६ ॥
सेनामख

ु
बलीयः सवतो िदं पष िवशेषतः ।
पयिप जयं तेषां न िनयािम यतु ान ् ॥ ०४७ ॥

ु महेासा मागम 
ते पराणं ै ं समािताः ।
ि तमु लु े ाणाः पािथ वं यशः ॥ ०४८ ॥

यथ ैषां मामकाात तथ ैषां पाडवा अिप ।

पौा भी िशा ोण च कृ प च ॥ ०४९ ॥

यदायं िकििमं च सय ।

तापिचितमायातारः िवरायः ॥ ०५० ॥

आददान शं िह धम परीतः ।

िनधनं ाणाजौ वरमेवामम ् ॥ ०५१ ॥

ु ि पाडवान ।्
स वै शोचािम सवा ै ये ययु 
िवु ं िवरेणादौ तदेतयमागतम ् ॥ ०५२ ॥

न त ु मे िवघाताय ानं ःख सय ।

भवितबले ेतानमपु घातकम ् ॥ ०५३ ॥

ऋषयो िप िनमु ाः पयो लोकसहान ।्

ु भवि सिखनथा
सखे ु ःखेन ःिखताः ॥ ०५४ ॥

ु
िकं पनयऽहमास त सहधा ।
पेु ष ु रादारेष ु पौेिप च बषु ु ॥ ०५५ ॥
२०६ यानसंिधपव

संशये त ु महििं न ु मे ममु मम ।्

ु
िवनाशं ेव पयािम कुणामनिचयन ् ॥ ०५६ ॥

ूतमख ु माभाित कुणां सनं महत ।्

मेन ैयकामेन लोभाापिमदं कृ तम ् ॥ ०५७ ॥

मे पयायधमऽयं कालागािमनः ।

चे िधिरवासो ना शं पलाियतमु ् ॥ ०५८ ॥

िकं न ु काय कथं कुया  न ु गािम सय ।

एते नयि कुरवो माः कालवशं गताः ॥ ०५९ ॥

ु तात पाणां
अवशोऽहं परा ु िनहते शते ।
ोािम िननदं ीणां कथं मां मरणं ृशते ् ॥ ०६० ॥

यथा िनदाघे लनः सिमो ; दहें वायनु ा चोमानः ।

गदाहः पाडवदेव ; हा मदीयािहतोऽजनु ेन ॥ ०६१ ॥

अाय ०५१
धृतरा उवाच ॥

ु 
य वै नानृता वाचः वृा अनश ु म
ु ः।
ैलोमिप त ाोा य धनयः ॥ ००१ ॥

त ैव च न पयािम यिु ध गाडीवधनः ।

अिनशं िचयानोऽिप यः तीयाथेन तम ् ॥ ००२ ॥
अाय ०५१ २०७

अतः किणनालीकाागणादयिदः ।
ु गाडीवधनः ॥ ००३ ॥
ेता न समः कििध

ोणकण तीयातां यिद वीरौ नरषभौ ।

माहाांशयो लोके न ि िवजयो मम ॥ ००४ ॥

ु ।
घृणी कणः मादी च आचायः िवरो गः
समथ बलवााथ ढधा िजतमः ॥ ००५ ॥

भवेतु मु ल ु ं सवशोऽपराजयः ॥ ००५ ॥

ु ं य

सव िवदः शूराः सव ाा महशः ।

ु यम ् ॥ ००६ ॥
अिप सवामरैय जेयनु  पनज

ु
वधे नून ं भवेाियोवा फन वा ॥ ००६ ॥

न त ु जेताजनु ाि हा चा न िवते ।

म ु कथं शाेाित य उितः ॥ ००७ ॥

अेऽािण जानि जीये च जयि च ।

ु
एकािवजयेव ूयते फन ह ॥ ००८ ॥

यिंशमाय खाडवेऽिमतप यत ।्

ु ा वेि पराजयम ् ॥ ००९ ॥
िजगाय च सरावा

य या षीके शः शीलवृसमो यिु ध ।

वु  जयात यथे जयथा ॥ ०१० ॥

कृ ावेकरथे याविधं गािडवं धनःु ।

यगु पीिण तेजांिस समेतानश
ु 
ु म
ु ः ॥ ०११ ॥
२०८ यानसंिधपव

ु
न ैव नोऽि धना योा न च सारिथः ।
त मा न जानि यधनवशानगाःु ॥ ०१२ ॥

शेषयेदशिनदो िनपतूि सय ।

न त ु शेष ं शराः कुयरु ाात िकरीिटना ॥ ०१३ ॥

अिप चािवाभाित िनिव च फनः ु ।

उरिव कायेः िशरांिस शरवृििभः ॥ ०१४ ॥

अिप बाणमयं तेजः दीिमव सवतः ।

ु
गाडीवें दहेताजौ पाणां मम वािहनीम ् ॥ ०१५ ॥

अिप सा रथघोषेण भयाता ससािचनः ।

िवा बला सेना भारती ितभाित मे ॥ ०१६ ॥

यथा कं दहिः वृः सवतरन ।्

महािचरिनलोूतित मामकान ् ॥ ०१७ ॥

यदोमििशतााणसंघा ;ाताततायी समरे िकरीटी ।

सृोऽकः सवहरो िवधाा ; यथा भवेदवारणीयः ॥ ०१८ ॥

ु
यदा भीं सबकारा ;ोताि तानावसथे कुणाम ।्
तेषां समा तथा रणाे ; यः िकलायं भरतानपु ैित ॥ ०१९ ॥

अाय ०५२
धृतरा उवाच ॥
अाय ०५२ २०९

यथ ैव पाडवाः सव परााा िजगीषवः ।

तथ ैवािभसराेषां ाानो जये धृताः ॥ ००१ ॥

मेव िह परााानाचीथाः पराम ।

पाालाे कयााागधाभूिमपान ् ॥ ००२ ॥

य सेािनमा.ोकािनुयाशे बली ।
स ेो जगतः कृ ः पाडवानां जये धृतः ॥ ००३ ॥

समामजनु ािां सािकः िमावान ।्

शैन ेयः समरे ाता बीजववपरान ् ॥ ००४ ॥

ु पााः ू रकमा महारथः ।

धृ
मामके ष ु रणं कता बलेष ु परमािवत ् ॥ ००५ ॥

यिु धिर च ोधादजनु  च िवमात ।्

यमाां भीमसेना भयं मे तात जायते ॥ ००६ ॥

अमानषंु मने
ु ज
ै ालं िवततमरा ।
मम सेनां हिनि ततः ोशािम सय ॥ ००७ ॥

दशनीयो मनी च लीवावचसी ।

मेधावी सकृु तो धमाा पाडुननः ॥ ००८ ॥

ु पः संपो योयोजकै ः ।

िमामा ैः ससं
ातृिभः शरु ःै पै
ु पपो महारथ ैः ॥ ००९ ॥

ु
धृा च पषाो न ैभृने च पाडवः ।
अनृशसं ो वदा ीमापरामः ॥ ०१० ॥

बतु ः कृ ताा च वृसेवी िजतेियः ।

२१० यानसंिधपव

ु पं सिमिमव पावकम ् ॥ ०११ ॥

तं सवगणसं

तपिमव को मः पितित पतवत ।्

ु ढ चेतनः ॥ ०१२ ॥
पाडवािमनावाय ममु षू मू

ु
तनः िशखी राजा श ु जाूनदभः ।
ु
मानां मम पाणां ु ने ां किरित ॥ ०१३ ॥
य

त ैरय ु ं साध ु मे कुरविबोधत ।

य ु े िवनाशः कृ  कुल भिवता वु म ् ॥ ०१४ ॥

एषा मे परमा शाियया शाित मे मनः ।

यिद य ु िमं वो वयं शा ै यतामहे ॥ ०१५ ॥

े ते यिु धिरः ।
न त ु नः िशमाणानामपु 
ु
जगु ित धमण मामेवोिय कारणम ् ॥ ०१६ ॥

अाय ०५३
सय उवाच ॥

एवमेतहाराज यथा वदिस भारत ।

ु े िवनाशः  गाडीवेन यते ॥ ००१ ॥
य

इदं त ु नािभजानािम तव धीर िनशः ।

ु
यवशमागे ः सः ससािचनः ॥ ००२ ॥

न ैष कालो महाराज तव शृ तागसः ।

अाय ०५३ २११

या ेवािदतः पाथा िनकृ ता भरतष भ ॥ ००३ ॥

ु
िपता ेः स सिणिहतावान ।्
ु
आेय ं िह िहतं तेन न ोधा गते ॥ ००४ ॥

ु ा परािजतान ।्
इदं िजतिमदं लिमित 
ूतकाले महाराज यसे  कुमारवत ् ॥ ००५ ॥

पषाय ु माना पराु पाथानपेु से ।

ु
कृ ं रां जयीित पातं नानपयिस ॥ ००६ ॥

िपं रां महाराज कुरवे सजालाः ।

अथ वीरैिजतां भूिममिखलां पथाः ॥ ००७ ॥

बावीयािजता भूिमव पाथिन वेिदता ।

मयेदं कृ तिमेव मसे राजसम ॥ ००८ ॥

ावराजेन मतो वेऽिस ।

ु पाथ ः पां
आिननाय पनः ु  े राजसम ॥ ००९ ॥

कुमारव यसे ूत े िविनकृ तेष ु यत ।्

पाडवेष ु वनं राजज ु पनः
ु पनः ु ॥ ०१० ॥

वष तः शरातानजनु  िशतान ।्

अणवा िवश ु ये ःु िकं पनमा
ु सयोनयः ॥ ०११ ॥

अतां फनः ु वरम ।्

ु ेो गाडीवं धनषां
ु नम ् ॥ ०१२ ॥
के शवः सवभतू ानां चाणां च सदश

वानरो रोचमान के तःु के तमु तां वरः ।

एवमेतािन सरथो वहेतहयो रणे ॥ ०१३ ॥
२१२ यानसंिधपव

पियित नो राजालचिमवोतम ् ॥ ०१३ ॥

ु राजििखला भरतष भ ।
ता वसधा
य भीमाजनु ौ योधौ स राजा राजसम ॥ ०१४ ॥

तथा भीमहतायां म तव वािहनीम ।्

यधनमखु ा ा यं याि कौरवाः ॥ ०१५ ॥

न िह भीमभयाीता ले िवजयं िवभो ।

तव पा ु
ु महाराज राजानानसािरणः ॥ ०१६ ॥

मााम नाचि पााला सके कयाः ।

शाेयाः शूरसेना सव ामवजानते ॥ ०१७ ॥

पाथ ेत े गताः सव वीया धीमतः ॥ ०१७ ॥

ु ािकमणा ।
अनहान ेव त ु वधे धमय
सवपाय ैिन यः सानगः ु पापपूषः ॥ ०१८ ॥

ु महाराज ना शोिचतमु हिस ॥ ०१८ ॥

तव पो

ूतकाले मया चों िवरेण च धीमता ।

यिददं ते िवलिपतं पाडवाित भारत ॥ ०१९ ॥

अनीशेन ेव राजे सवमते िरथ कम ् ॥ ०१९ ॥

अाय ०५४ २१३

अाय ०५४
यधन उवाच ॥

न भेतं महाराज न शोा भवता वयम ।्

समथाः  परााजिजेत ं ु समरे िवभो ॥ ००१ ॥

वनं ािजतााथादायाधसूु दनः ।

महता बलचे ण परराावमिदना ॥ ००२ ॥

ु धृ
के कया धृके त ु पाष तः ।
राजानायःु पाथाहवोऽेऽनयाियनः
ु ॥ ००३ ॥

इ चारामाजममु ह ारथाः ।

ं स भवं कुिभः सह ॥ ००४ ॥
गहय

ते यिु धिरमासीनमिजन ैः ितवािसतम ।्

कृ धानाः संह पयपु ास भारत ॥ ००५ ॥

ादानं च रा कायमचू नु रािधपाः ।

ु
भवतः सानब ु दे ं िचकीष वः ॥ ००६ ॥
सम

ु ा च ैतयोा ु भीोणकृ पादा ।


ाितयभयााजीतेन भरतष भ ॥ ००७ ॥

न ते ाि समये पाडवा इित मे मितः ।

समु दे ं िह नः कृ ं वासदेु विकीष ित ॥ ००८ ॥

ऋते च िवरं सव यूय ं वा महानः ।

धृतरा धमो न वः कुसमः ॥ ००९ ॥
२१४ यानसंिधपव

ु दे ं च कृ ं नः कृ ा तात जनादनः ।
सम
एकरां कुणां  िचकीष ित यिु धिरे ॥ ०१० ॥

त िकं ाकालं नः िणपातः पलायनम ।्

ाणाा संपिर ितय ु ामहे परान ् ॥ ०११ ॥

ितय ु े त ु िनयतः ादाकं पराजयः ।

यिु धिर सव िह पािथ वा वशवितनः ॥ ०१२ ॥

िवरराा वयं िमािण कुिपतािन नः ।

िधृ ताः पािथ वैः सवः जन ेन च सवशः ॥ ०१३ ॥

िणपाते त ु दोषोऽि बूनां शातीः समाः ।

िपतरं ेव शोचािम ान ें जनेरम ् ॥ ०१४ ॥

मृ ते ःखमापं े शं ामनकम ् ॥ ०१४ ॥

ु  परेषामवरोधनम ।्
कृ तं िह तव पै
मियाथ परैु वतै ििदतं ते नरोम ॥ ०१५ ॥

ते राो धृतरा सामा महारथाः ।

वैरं ितकिरि कुलोेदने पाडवाः ॥ ०१६ ॥

ततो ोणोऽवीीः कृ पो ौिण भारत ।

मा मां महत िचामाितं िथतेियम ् ॥ ०१७ ॥

अिभुधाः परे चेो न भेतं परंतप ।

असमथाः परे जेतमु ािध ु जन ेर ॥ ०१८ ॥

एकै कशः समथाः ो िवजेत ं ु सवपािथ वान ।्

आग ु िवनेामो दप मेषां िशत ैः शरैः ॥ ०१९ ॥
अाय ०५४ २१५

परैु केन िह भीेण िविजताः सवपािथ वाः ।

मृत े िपतयिभुो रथेन ैके न भारत ॥ ०२० ॥

ु षे ां संरः कुसमः ।

जघान सबं
तते शरणं जमदु व तिममं भयात ् ॥ ०२१ ॥

ु
स भीः ससमथऽयमािभः सिहतो रणे ।
ु ु
परािजेत ं ताे ेत भीभरतष भ ॥ ०२२ ॥

इेषां िनयो ासीालमिमतौजसाम ् ॥ ०२२ ॥

ु परेषां पृिथवी कृ ासीशवितनी ।

परा
अानु रमी ना समथा जेतमु ाहवे ॥ ०२३ ॥

िछपाः परे  वीयहीना पाडवाः ॥ ०२३ ॥

अंा च पृिथवी वतत े भरतष भ ।

ु ष ु मयानीता पािथ वाः ॥ ०२४ ॥
एकाथाः सखःखे

अिं िवशेय ु े समु ं वा परंतप ।

मदथ पािथ वाः सव तिि कुसम ॥ ०२५ ॥

उिमव चािप ां हसीह ःिखतम ।्

िवलपं बिवधं भीतं परिवकने ॥ ०२६ ॥

एषां ेकैकशो राां समथ ः पाडवाित ।

आानं मते सव ेत ु ते भयमागतम ् ॥ ०२७ ॥

सवा समां सेनां मे वासवोऽिप न शुयात ।्

ु
हमपे य ं णािप यवा ु ॥ ०२८ ॥
२१६ यानसंिधपव

यिु धिरः परंु िहा प ामा याचित ।

भीतो िह मामकाैाभावा ैव मे भो ॥ ०२९ ॥

समथ मसे य कुीपंु वृकोदरम ।्

तिा न िह मे कृ ं भावं वे भारत ॥ ०३० ॥

ु े पृिथां नाि कन ।

ममो िह गदाय
नासीिदिताो भिवता न च कन ॥ ०३१ ॥

ु ो ःखोिचताहं िवापारगतथा ।
य
ता भीमााेो भयं मे िवते िचत ् ॥ ०३२ ॥

यधनसमो नाि गदायािमित िनयः ।

सष ण भं ते यदैनमपु ावसम ् ॥ ०३३ ॥

ु े सष णसमो बलेनािधको भिव

य ु ।
गदाहारं भीमो मे न जात ु िवषहेिध
ु ॥ ०३४ ॥

एकं हारं यं दां भीमाय िषतो नृप ।

स एवैन ं नयेोरं िं वैवतयम ् ॥ ०३५ ॥

इेय ं च गदाहं राजु ं वृकोदरम ।्

ु ािथ तो ेष मम िनं मनोरथः ॥ ०३६ ॥
सिचरं

गदया िनहतो ाजौ मम पाथ वृकोदरः ।

िवशीणगाः पृिथव परासःु पितित ॥ ०३७ ॥

गदाहारािभहतो िहमवानिप पवतः ।

सकृ या िवशीयत िगिरः शतसहधा ॥ ०३८ ॥
अाय ०५४ २१७

स चाेतिजानाित वासदेु वाजनु ौ तथा ।

यधनसमो नाि गदायािमित िनयः ॥ ०३९ ॥

ते वृकोदरमयं भयं ेत ु महाहवे ।

पन ेाहं ेन ं मा राजिमना भव ॥ ०४० ॥

तिया हते िमजनु ं बहवो रथाः ।

ु पा िविशा ेि भरतष भ ॥ ०४१ ॥
त

भीो ोणः कृ पो ौिणः कण भूिरवाथा ।

ाोितषािधपः शः िसराजो ु जयथः ॥ ०४२ ॥

एकै क एषां श ु ह ं ु भारत पाडवान ।्

समा ु णेन ैताेि यमसादनम ् ॥ ०४३ ॥

समा पािथ वी सेना पाथ मेकं धनयम ।्

कादशा िनजतिु मित हेतनु  िवते ॥ ०४४ ॥

शरात ै ु भीेण शतशोऽथ सहशः ।

ोणौिणकृ प ै ैव गा पाथ यमयम ् ॥ ०४५ ॥

िपतामहो िह गाेयः शंतनोरिध भारत ।

िष सशो जे देवरै िप हः ॥ ०४६ ॥

ु सेन नाकामं मिरिस ॥ ०४६ ॥

िपा ः

ष भराजाोयां ोणो जायत ।

ोणाे महाराज ौिण परमािवत ् ॥ ०४७ ॥

ु ोऽयं महषगतमादिप ।
कृ पाचायम
शरोवः ीमानव इित मे मितः ॥ ०४८ ॥
२१८ यानसंिधपव

ु ः।
अयोिनजं यं ेतिता माता च मातल
अाो महाराज स च शूरः ितो मम ॥ ०४९ ॥

सव एते महाराज देवका महारथाः ।

शािप थां कुयःु संयगु े भरतष भ ॥ ०५० ॥

ु ः कण मतो मम ।
भीोणकृ पाणां च त
ु
अनात रामेण ममोऽसीित भारत ॥ ०५१ ॥

कुडले िचरे चाां कण सहजे शभु े ।

ते शथ महेण े यािचतः स परंतपः ॥ ०५२ ॥

अमोघया महाराज शा परमभीमया ॥ ०५२ ॥

त शोपगूढ काीवेनयः ।
िवजयो मे वु ं राजलं पाणािववािहतम ् ॥ ०५३ ॥

ु पराजयः ॥ ०५३ ॥
अिभः परेषां च कृ ो भिव

अा ेकेन भीोऽयमयतु ं हि भारत ।

तमा महेासा ोणौिणकृ पा अिप ॥ ०५४ ॥

संशािन च वृािन ियाणां परंतप ।

अजनु ं वयमाा धनय इित  ह ॥ ०५५ ॥

तांालिमित मे ससािचवधे िवभो ।

पािथ वाः स भवााजकाथते कथम ् ॥ ०५६ ॥

ु ते भारत ।
भीमसेन े च िनहते कोऽो य
परेषां तमाच यिद वे परंतप ॥ ०५७ ॥
अाय ०५४ २१९

ु
प ते ातरः सव धृोऽथ सािकः ।
परेषां स ये राजोधाः परमकं बलम ् ॥ ०५८ ॥

अाकं त ु िविशा ये भीोणकृ पादयः ।

ौिणवकतनः कणः सोमदोऽथ बािकः ॥ ०५९ ॥

ाोितषािधपः श आवोऽथ जयथः ।

ःशासनो मखु  ःसह िवशां पते ॥ ०६० ॥

तु ायिु सेन पिमो

ु िविवंशितः ।
शलो भूिरवाोभौ िवकण तवाजः ॥ ०६१ ॥

अौिहयो िह मे राजशैका च समाताः ।

ूनाः परेषां स ैव काे ाराजयः ॥ ०६२ ॥

ु
बलं िगणतो हीनं यों ाह बृहितः ।
परेिगणाु चेय ं मम राजनीिकनी ॥ ०६३ ॥

ु
गणहीनं परेषां च ब पयािम भारत ।
ु ु
गणोदयं बगणमान िवशां पते ॥ ०६४ ॥

एतव समााय बलां मम भारत ।

ु िस ॥ ०६५ ॥
ूनतां पाडवानां च न मोहं गमह

वैशपं ायन उवाच ॥

इाु सयं भूयः पयप

ृ त भारत ।
ु ु
िविधः ाकालािन ाा परपरयः ॥ ०६६ ॥
२२० यानसंिधपव

अाय ०५५
यधन उवाच ॥

अौिहणीः स ला राजिभः सह सय ।

ु ेयु िु धिरः ॥ ००१ ॥
िकं ििदित कौेयो य

सय उवाच ॥

अतीव मिु दतो राजेु यु िु धिरः ।

भीमसेनाजनु ौ चोभौ यमाविप न िबतः ॥ ००२ ॥

रथं त ु िदं कौेयः सवा िवाजयिशः ।

मं िजासमानः सीभःु समयोजयत ् ॥ ००३ ॥

ु
तमपयाम संनं मेघ ं िवभं यथा ।
स मामिभाय माणोऽभाषत ॥ ००४ ॥

 पिमदं पय वयं जेाम सय ।

पूव
बीभमु ा यथोवाच तथावैहमतु ॥ ००५ ॥

यधन उवाच ॥

शंसिभनंााथानपरािजतान ।्
अजनु  रथे ूिह कथमाः कथं जः ॥ ००६ ॥

सय उवाच ॥

भौवनः सह शे ण बिचं िवशां पते ।

अाय ०५५ २२१

पािण कयामास ा धाा सहािभभो ॥ ००७ ॥

जे िह तिूपािण चु े देवमायया ।

महाधनािन िदािन महाि च लघूिन च ॥ ००८ ॥

सवा िदशो योजनमामरं ; स ितयग ू  च रोध वै जः ।

ृ ोऽिप ; तथा िह माया िविहता भौवन ेन ॥ ००९ ॥
न संसेिभः संवत

यथाकाशे शधनःु काशते ; न च ैकवण न च िव िकं न ु तत ।्

तथा जो िविहतो भौवन ेन ; बाकारं यते पम ॥ ०१० ॥

यथािधूमो िदवमेित ा ; वणाि ैजसं तरीरम ।्

तथा जो िविहतो भौवन ेन ; न चेारो भिवता नोत रोधः ॥ ०११ ॥

ेतािातवेगाः सदा ; िदा य ु ािरथेन दाः ।

ु
शतं यूयत े िनकालं ; हतं हतं दवरं परात ् ॥ ०१२ ॥

ु ा भाि तीयत
तथा राो दवणा बृहो ; रथे य ु ाः ।
ु
ऋया भीमसेन वाहा ; रणे वायोवेगा बभूवःु ॥ ०१३ ॥

काषाािििरिचपृा ; ाा दाः ीयता फनु ेन ।

ु िविशा ; मदु ा य
ातवु र ैरै ु ाः सहदेव ं वहि ॥ ०१४ ॥

माीपंु नकुलं ाजमीढं ; महेदा हरयो वािजम

ु ाः ।
समा वायोबलवरिनो ; वहि वीरं वृश ं ु यथेम ् ॥ ०१५ ॥

ु ा ैिभवयसा िवमेण ; जवेन च ैवाितपाः सदाः ।

त
सौभादीौपदेयाुमारा ;हा देवदा बृहः ॥ ०१६ ॥
२२२ यानसंिधपव

अाय ०५६
धृतरा उवाच ॥

कां सयापयः थन समागतान ।्

ु
ये योे पाडवाथ प मम वािहनीम ् ॥ ००१ ॥

सय उवाच ॥

मु मकवृीनामपयं कृ मागतम ।्

चेिकतानं च तैव ययु धु ानं च सािकम ् ॥ ००२ ॥

पृथगौिहणीां तौ पाडवानिभसंितौ ।
महारथौ समाातावभ ु ौ पषमािननौ
ु ॥ ००३ ॥

अौिहयाथ पााो दशिभनय ैवृत ः ।

सिजमख ु ैवरैधृ  प ु
ु रोगमै
ः ॥ ००४ ॥

ुपदो वधयानं िशखिडपिरपािलतः ।

उपायावस ैानां िता तदा वपःु ॥ ००५ ॥

ु
िवराटः सह पाां शेन ैवोरेण च ।
ु
सूयद ािदिभवरैमि दरापरोगमै ः ॥ ००६ ॥

सिहतः पृिथवीपालो ातृिभनय ैथा ।

अौिहय ैव स ै वृतः पाथ समाितः ॥ ००७ ॥

ु चेिदराट ् ।
जारासंिधमागध धृके त
ु
पृथृथगनाौ पृथगौिहणीवृतौ ॥ ००८ ॥

के कया ातरः प सव लोिहतकजाः ।

अाय ०५६ २२३

अौिहणीपिरवृताः पाडवानिभसंिताः ॥ ००९ ॥

एतान ेतावत यानपयं समागतान ।्

ये पाडवाथ योि धातरा वािहनीम ् ॥ ०१० ॥

ु ।्
यो वेद मानषंु ूहं दैव ं गावमासरम
स त सेनामख ु े धृो ु महामनाः ॥ ०११ ॥

भीः शांतनवो राजागः ः िशखिडनः ।

तं िवराटोऽन ु संयाता सह म ैः हािरिभः ॥ ०१२ ॥

े पाडुप ु भागो मािधपो बली ।

तौ त ु तावु े िचिषमौ नो मतािवित ॥ ०१३ ॥

ु साध ातृशतेन च ।
यधनः सहसतः
ाा दािणाा भीमसेन भागतः ॥ ०१४ ॥

अजनु  त ु भागेन कण वैकतनो मतः ।

अामा िवकण स ैव जयथः ॥ ०१५ ॥

अशा ैव ये के िचृिथां शूरमािननः ।

सवाानजनु ः पाथ ः कयामास भागतः ॥ ०१६ ॥

महेासा राजपा ु ातरः प के कयाः ।

के कयान ेव भागेन कृ ा योि संयगु े ॥ ०१७ ॥

तेषामेव कृ तो भागो मालवाः शाके कयाः ।

िगतानां च ौ मु ौ यौ तौ संशकािवित ॥ ०१८ ॥

ु सव तथा ःशासन च ।

यधनसताः
सौभेण कृ तो भागो राजा च ैव बृहलः ॥ ०१९ ॥
२२४ यानसंिधपव

ु िवकृ तजाः ।
ौपदेया महेासाः सवण
ु ख
धृम ु ा ोणमिभयाि भारत ॥ ०२० ॥

चेिकतानः सोमदं ैरथे योिु मित ।

भोजं त ु कृ तवमाण ं ययु धु ानो ययु 
ु ित ॥ ०२१ ॥

सहदेव ु माेयः शूरः सनो यिु ध ।

ु
मंश ं कयामास यालं ते सबलाजम ् ॥ ०२२ ॥

उकं चािप कै तं ये च सारता गणाः ।

नकुलः कयामास भागं मावतीसतः ु ॥ ०२३ ॥

ु
ये चाे पािथ वा राजाि संयगु े ।
समाान ेन तांािप पाडुपाु अकयन ् ॥ ०२४ ॥

एवमेषामनीकािन िवभािन भागशः ।

ु
ये काय सप ियतां तदकािलकम ् ॥ ०२५ ॥

धृतरा उवाच ॥

न सि सव पा ु मे मूढा ूत देिवनः ।

ु ं बलवता भीमेन रणमूधि न ॥ ०२६ ॥
येषां य

राजानः पािथ वाः सव ोिताः कालधमणा ।

गाडीवािं वेि पता इव पावकम ् ॥ ०२७ ॥

ै ह ािभः ।
िवुतां वािहन मे कृ तवैरम
ु
तां रणे के ऽनयाि भां पाडवैयिु ध ॥ ०२८ ॥

सव ितरथाः शूराः कीितमः तािपनः ।

अाय ०५६ २२५

ु
सूयप ावकयोाे
जसा सिमितयाः ॥ ०२९ ॥

ु दनः ।
येषां यिु धिरो नेता गोा च मधसू
योधौ च पाडवौ वीरौ ससािचवृकोदरौ ॥ ०३० ॥

नकुलः सहदेव धृ ु पाष तः ।

ु
सािकुप द ैव धृ चाजः ॥ ०३१ ॥

उमौजा पााो यधु ाम ु जयः ।

िशखडी देव तथा वैरािटरः ॥ ०३२ ॥

काशयेदय ैव माः सव च सृयाः ।

ु बू पााला भकाः ॥ ०३३ ॥
िवराटपो

येषािमोऽकामानां न हरेिृ थवीिममाम ।्

वीराणां रणधीराणां ये िभःु पवतानिप ॥ ०३४ ॥

ु पानमनतािपनः
तावाणसं ु ।
ोशतो मम ु ो योिु मित सय ॥ ०३५ ॥

यधन उवाच ॥

उभौ  एकजातीयौ तथोभौ भूिमगोचरौ ।

अथ कााडवानामेकतो मसे जयम ् ॥ ०३६ ॥

िपतामहं च ोणं च कृ पं कण च जयम ।्

जयथं सोमदमामानमेव च ॥ ०३७ ॥

ु तसो महेासािनोऽिप सिहतोऽमरैः ।

सचे
अशः समरे जेत ं ु िकं पनात
ु पाडवाः ॥ ०३८ ॥
२२६ यानसंिधपव

सवा च पृिथवी सृा मदथ तात पाडवान ।्

आयािृ तमतः शूरानिकाबािधतमु ् ॥ ०३९ ॥

न मामकााडवाे समथाः ितवीितमु ।्

ु
परााो हं पाडूपाो म
ु ाहवे ॥ ०४० ॥

मियं पािथ वाः सव ये िचकीष ि भारत ।

ते तानावारियि ऐणेयािनव तना ु ॥ ०४१ ॥

महता रथवंशने शरजालै मामकै ः ।

अिभुता भिवि पाालाः पाडवैः सह ॥ ०४२ ॥

धृतरा उवाच ॥

उ इव मे पो ु िवलपेष सय ।

न िह शो यधु ा जेत ं ु धमराजं यिु धिरम ् ॥ ०४३ ॥

जानाित िह सदा भीः पाडवानां यशिनाम ।्

ु
बलवां सपाणां धमानां महानाम ् ॥ ०४४ ॥

यतो नारोचयमहं िवहं त ैमहािभः ।

ु षां िवचेितम ् ॥ ०४५ ॥
िकं त ु सय मे ूिह पने

कांरिनो भूयः संदीपयित पाडवान ।्

अिचतो महेासािवषा पावकािनव ॥ ०४६ ॥

सय उवाच ॥

ु सदैवतै ांदीपयित भारत ।

धृः
यु िमित मा भ ै य
ु ारतसमाः ॥ ०४७ ॥
अाय ०५६ २२७

ये के िचािथ वा धातराेण संवत

ृ ाः ।
यु े समागिमि तमु लु े कवचदे ॥ ०४८ ॥

तावानाहवे ुाानबामागतान
ु ।्
अहमेकः समादाे ितिममािनवौदकान ् ॥ ०४९ ॥

ु
भीं ोणं कृ पं कण ौिणं शं सयोधनम ।्
एतांािप िनरोािम वेलेव मकरालयम ् ॥ ०५० ॥

तथा वु ाणं धमाा ाह राजा यिु धिरः ।

तव ध ैय च वीय च पाालाः पाडवैः सह ॥ ०५१ ॥

सव समिधढाः  सामाः समु र ॥ ०५१ ॥

जानािम ां महाबाहो धम वितम ।्

ु ताम ् ॥ ०५२ ॥
समथ मेकं पया ं कौरवाणां ययु 

भवता यिधातं तः ेयः परंतप ॥ ०५२ ॥

सामादपयातानां भानां शरण ैिषणाम ।्

पौषं दशयूरो यिेदतः पमानु ् ॥ ०५३ ॥

ीणीयां सहेण नीितमाम तदम ् ॥ ०५३ ॥

स ं शूर वीर िवा नरषभ ।

भयातानां पिराता संयगु षे ु न संशयः ॥ ०५४ ॥

एवं वु ित कौेय े धमािन यिु धिरे ।

धृु उवाचेदं मां वचो गतसासः ॥ ०५५ ॥

सवानपदाूत योधा यधन ये ।

२२८ यानसंिधपव

सबाीकाुूयाः ाितपेयारतः ॥ ०५६ ॥

सूतपंु तथा ोणं सहपंु जयथम ।्

ःशासनं िवकण च तथा यधनं नृपम ् ॥ ०५७ ॥

भीं च ैव ूिह गा माश ु ; यिु धिरं साधनु ैवापु ते ।

ु ; िं याचं पाडवं लोकवीरम ् ॥ ०५८ ॥
मा वो वधीदजनु ो देवगः

न ैताशो िह योधोऽि पृिथािमह कन ।

यथािवधः ससाची पाडवः शिवमः ॥ ०५९ ॥

देविै ह संभतृ ो िदो रथो गाडीवधनः ।

न स जेयो मने ु ण मा  कृ ं मनो यिु ध ॥ ०६० ॥

अाय ०५७
धृतरा उवाच ॥

तेजा चारी कौमारादिप पाडवः ।

तेन संयगु मेि मा िवलपतो मम ॥ ००१ ॥

यधन िनवत य ु ारतसम ।

ु ं शंसि सवावमिरंदम ॥ ००२ ॥
न िह य

अलमध पृिथाे सहामा जीिवतमु ।्

ु
य पाडुपाणां यथोिचतमिरंदम ॥ ००३ ॥

एति कुरवः सव मे धमसिं हतम ।्

अाय ०५७ २२९

ु मह ािभः ॥ ००४ ॥

यं शाििमेथाः पाडुपै

अेमां समवे पु ामेव वािहनीम ।्

ु
जात एव तव ावं त ु मोहा बसे ॥ ००५ ॥

ु िमािम न ैतिदित बािकः ।

न हं य
न च भीो न च ोणो नाामा न सयः ॥ ००६ ॥

ु िमित ।
न सोमदो न शो न कृ पो य
ु
सतः पिमो जयो भूिरवाथा ॥ ००७ ॥

येष ु संितितेयःु कुरवः पीिडताः परैः ।

ते य ु ं नािभनि तं ु तात रोचताम ् ॥ ००८ ॥

न ं करोिष कामेन कणः कारियता तव ।

ःशासन पापाा शकुिनािप सौबलः ॥ ००९ ॥

यधन उवाच ॥

नाहं भवित न ोणे नााि न सये ।

न िवकण न काोजे न कृ पे न च बािके ॥ ०१० ॥

ु
सते पिमे भूिरविस वा पनः ु ।
अेष ु वा तावके ष ु भारं कृ ा समाये ॥ ०११ ॥

अहं च तात कण रणयं िवत वै ।

यिु धिरं पश ं ु कृ ा दीितौ भरतष भ ॥ ०१२ ॥

रथो वेदी वःु खो गदा वचं

ु सदः ।
ु मे शरा दभा हिवयशः ॥ ०१३ ॥
चातहु ं च धया
२३० यानसंिधपव

आयेन नृपते इा वैवतं रणे ।

िविज यमेावो हतािमौ िया वृतौ ॥ ०१४ ॥

अहं च तात कण ाता ःशासन मे ।

एते वयं हिनामः पाडवामरे यः ॥ ०१५ ॥

अहं िह पाडवाा शाा पृिथवीिममाम ।्

ु भोारः पृिथवीिममाम ् ॥ ०१६ ॥
मां वा हा पाडुपा

ं मे जीिवतं राजनं रां च पािथ व ।

न जात ु पाडवैः साध वसेयमहमतु ॥ ०१७ ॥

यावि सूाीाया िवेदेण मािरष ।

तावदपिरां भूमने ः पाडवाित ॥ ०१८ ॥

धृतरा उवाच ॥

सवाात शोचािम ो यधनो मया ।

ु
ये ममनयां यां वैवतयम ् ॥ ०१९ ॥

णािमव यूथषे ु ााः हरतां वराः ।

वरारािनि समेता यिु ध पाडवाः ॥ ०२० ॥

तीपिमव मे भाित ययु धु ान ेन भारती ।

ा सीमिनी ा मृा दीघबाना ॥ ०२१ ॥

ू  पूरयूयो बलं पाथ  माधवः ।

संपण
शैन ेयः समरे ाता बीजववपरान ् ॥ ०२२ ॥

सेनामख ु ानां भीमसेनो भिवित ।

ु े य
तं सव संियि ाकारमकुतोभयम ् ॥ ०२३ ॥
अाय ०५८ २३१

यदा िस भीमेन कुराििनपािततान ।्

िवशीणदाियाभािकुाशोिणतान ् ॥ ०२४ ॥

तानिभे सामे िवशीणािनव पवतान ।्

भीतो भीम संशातािस वचन मे ॥ ०२५ ॥

िनदधं भीमसेन ेन स ैं हतरथिपम ।्

गितमेिरव े तािस वचन मे ॥ ०२६ ॥

महो भयमागािम न चेाथ पाडवैः ।

गदया भीमसेन ेन हताः शममपु ैथ ॥ ०२७ ॥

महावनिमव िछं यदा िस पािततम ।्

बलं कुणां सामे तदा तािस मे वचः ॥ ०२८ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

एतावा राजा त ु स सवािृ थवीपतीन ।्

ु
अनभा महाराज पनः ु प सयम ् ॥ ०२९ ॥

अाय ०५८
धृतरा उवाच ॥

यदूतां महाानौ वासदेु वधनयौ ।

ते ूिह महाा शु षू े वचनं तव ॥ ००१ ॥
२३२ यानसंिधपव

सय उवाच ॥

ण ु राजथा ौ मया कृ धनयौ ।

ऊचत ु ािप यीरौ ते वािम भारत ॥ ००२ ॥

पादालु ीरिभेयतोऽहं कृ तािलः ।

शु ां ािवशं राजाात ं ु नरदेवयोः ॥ ००३ ॥

न ैवािभमनु  यमौ तं देशमिभयाि वै ।

य कृ ौ च कृ ा च सभामा च भािमनी ॥ ००४ ॥

उभौ मासवीबावभ ु ौ चनिषतौ ।

िवणौ वरवौ तौ िदाभरणभूिषतौ ॥ ००५ ॥

न ैकरिविचं त ु कानं महदासनम ।्

िविवधारणाीण यासातामिरंदमौ ॥ ००६ ॥

अजनु ोगौ पादौ के शवोपलये ।

अजनु  च कृ ायां सायां च महानः ॥ ००७ ॥

कानं पादपीठं त ु पाथ मे ािदशदा ।

तदहं पािणना ृा ततो भूमावपु ािवशम ् ॥ ००८ ॥

ऊरखे तलौ पादौ पाथ  शभु लणौ ।

पादपीठादपतौ तापयमहं शभु ौ ॥ ००९ ॥

यामौ बृहौ तणौ शालािववोतौ ।

एकासनगतौ ा भयं मां महदािवशत ् ॥ ०१० ॥

इिवस ु मावेतौ माा नावबते

ु ।
संयाोणभीाां कण च िवकनात ् ॥ ०११ ॥
अाय ०५८ २३३

िनदेशािवमौ य मानस सेते ।

सो धमराज िनयो मे तदाभवत ् ॥ ०१२ ॥

सृ तापानाामाो लसियः ।

े मचोदयम ् ॥ ०१३ ॥
अिलं मूि संधाय तौ संदश

ु णोिचतेन ैकपािणना शभु लणम ।्

धनबा
पादमानमयाथ ः के शवं समचोदयत ् ॥ ०१४ ॥

इके तिु रवोाय सवाभरणभूिषतः ।

इवीयपमः कृ ः संिवो माभाषत ॥ ०१५ ॥

वाचं स वदतां ेो ािदन वचनमाम ।्

ु
ासन धातरााणां मृपूवा सदाणाम ् ॥ ०१६ ॥

वाचं तां वचनाह िशारसमिताम ।्

अौषमहिमाथा पाृदयशोिषणीम ् ॥ ०१७ ॥

वासदेु व उवाच ॥

सयेदं वचो ूया धृतरां मनीिषणम ।्

वतः कुम ु  ोणािप च वतः ॥ ०१८ ॥

यजं िवपलैु य
 ैिव
े ो द दिणाः ।
ै मोदं महो भयमागतम ् ॥ ०१९ ॥
ु दार
पै

ु
अथाजत पाेः सताा तु कामजान ।्
ियं ियेरत राजा िह रते जये ॥ ०२० ॥

ऋणमेतवृं मे दयाापसप ित ।

२३४ यानसंिधपव

ु
योिवेित चोश कृ ा मां रवािसनम ् ॥ ०२१ ॥

तेजोमयं राधष गाडीवं य कामक ु म ।्

मितीयेन तेन ेह वैरं वः ससािचना ॥ ०२२ ॥

ु पाथ कः ाथ ियतुिमित ।

मितीयं पनः
यो न कालपरीतो वािप साारंु दरः ॥ ०२३ ॥

बाामु हेूिमं दहेु इमाः जाः ।

पातयेििदवाेवाोऽजनु ं समरे जयेत ् ॥ ०२४ ॥

ु ष ु यगवभोिगष ु ।
ु े
देवासरमन
न तं पयाहं य ु े पाडवं योऽयाणे ॥ ०२५ ॥

यिराटनगरे ूयते महदत ु म ।्

एक च बनां च पया ं तिदशनम ् ॥ ०२६ ॥

एके न पाडुपेु ण िवराटनगरे यदा ।

भाः पलाय िदशः पया ं तिदशनम ् ॥ ०२७ ॥

ु
बलं वीय च तेज शीता लघहता ।
अिवषाद ध ैय च पाथाा िवते ॥ ०२८ ॥

सय उवाच ॥

इवीृषीके शः पाथ मुष यिरा ।

गजमयवषव गगन े पाकशासनः ॥ ०२९ ॥

ु ा िकरीटी ेतवाहनः ।
के शव वचः 
अजनु हामवीोमहष णम ् ॥ ०३० ॥
अाय ०५९ २३५

अाय ०५९
वैशपं ायन उवाच ॥

सय वचः  ु ा ाचनु रेरः ।

ु
ततः संातमु ारेभ े तचो गणदोषतः ॥ ००१ ॥

ु
संाय च सौेण गणदोषािचणः ।
ु
यथाविततेन जयकामः सताित ॥ ००२ ॥

बलाबले िविनि याथातेन बिमान ु ।्

ु
शिं संातमु ारेभ े तदा वै मनजािधपः ॥ ००३ ॥

ु
देवमानषयोः शा तेजसा च ैव पाडवान ।्
कुातरया यधनमथावीत ् ॥ ००४ ॥

यधन ेयं िचा मे शापु शाित ।

ु
सं ेतदहं मे ं नानमानतः ॥ ००५ ॥

आजेष ु परं ेहं सवभतू ािन कुवत े ।

ियािण च ैषां कुवि यथाशि िहतािन च ॥ ००६ ॥

 ां ायशो लयामहे ।
एवमेवोपकतॄण
इि बलं सः ितकत ु महियम ् ॥ ००७ ॥

अिः सािचकता ााडवे तृ तं रन ।्

२३६ यानसंिधपव

अजनु ाितभीमेऽिुपाडुसमागमे ॥ ००८ ॥

जातगृािभपा पाडवानामन ेकशः ।

धमादयो भिवि समाता िदवौकसः ॥ ००९ ॥

भीोणकृ पादीनां भयादशिनसंिमतम ।्

िररिषः संरं गिमीित मे मितः ॥ ०१० ॥

ते देवसिहताः पाथा न शाः ितवीितमु ।्

मानषेु ण नराा वीयवोऽपारगाः ॥ ०११ ॥

ु
रासदं य िदं गाडीवं धनमम ।्
ु ॥ ०१२ ॥
वाणौ चायौ िदौ शरपूण महेषधी

वानर जो िदो िनःसो धूमवितः ।

रथ चतरु ायां य नाि समिषा ॥ ०१३ ॥

महामेघिनभािप िनघषः ूयते जन ैः ।

महाशिनसमः शः शावाणां भयरः ॥ ०१४ ॥

यं चाितमानषंु वीय कृ ो लोको वित ।

देवानामिप जेतारं यं िवः पािथ वा रणे ॥ ०१५ ॥

ु
शतािन प च ैवेषनू पिव यते ।
िनमेषारमाेण म ु रं च पातयन ् ॥ ०१६ ॥

यमाह भीो ोण कृ पो ौिणथ ैव च ।

मराजथा शो मा ये च मानवाः ॥ ०१७ ॥

ु ायावितं पाथ पािथ वैरितमानषु ैः ।

य
अशं रथशालं पराजेतमु िरंदमम ् ॥ ०१८ ॥
अाय ०६० २३७

िपेकेन वेगने प बाणशतािन यः ।

सशं बावीयण कातवीय पाडवम ् ॥ ०१९ ॥

तमजनु ं महेासं महेोपेरितम ।्

िनिमव पयािम िवमदऽिहामृध े ॥ ०२० ॥

इेव ं िचयृ महोराािण भारत ।

ु
अिनो िनःसखाि कुणां शमिचया ॥ ०२१ ॥

ु
योदयोऽयं समहाु णां पितः
ु ।
अ चेलहाः शमादो न िवते ॥ ०२२ ॥

शमो मे रोचते िनं पाथात न िवहः ।

कुो िह सदा मे पाडवािमरान ् ॥ ०२३ ॥

अाय ०६०
वैशपं ायन उवाच ॥

िपतरु त
े चः ु ा धातराोऽमष णः ।
आधाय िवपलं ु वदे मवीत ् ॥ ००१ ॥
ु ोधं पनरे

अशा देवसिचवाः पाथाः िु रित यवान ।्

मते तयं ेत ु भवतो राजसम ॥ ००२ ॥

अकामेषसंयोगाोहाोभा भारत ।
ु ् ॥ ००३ ॥
उपेया च भावानां देवा देवमावन
२३८ यानसंिधपव

इित ैपायनो ासो नारद महातपाः ।

जामद रामो नः कथामकथयरा ु ॥ ००४ ॥

ु वाः वत े कदाचन ।

न ैव मानषवे
ु
कामाोभादनोशाे षा भरतष भ ॥ ००५ ॥

ु धम इोऽिनाविप ।
यिद ि वाय
कामयोगावतर पाथा ःखमायु ःु ॥ ००६ ॥

ता भवता िचा कायषा ादाचन ।

े पेका ेत े शावेष ु भारत ॥ ००७ ॥
दैव

अथ चेामसंयोगाेषाोभा लते ।
देवषे ु देवामायं न ैव तििमित ॥ ००८ ॥

मयािभमितः शातवेदाः शंसित ।

िदधःु सकला.ोकािरि समतः ॥ ००९ ॥

ु ा िदवौकसः ।
या परमकं तेजो येन य
ु
ममानपमं भूयो देवे ो िवि भारत ॥ ०१० ॥

ु िगरीणां िशखरािण च ।
दीयमाणां वसधां
लोक पयतो राजापयािभमणात ् ॥ ०११ ॥

चेतनाचेतना जमावर च ।
ु ं महाघोरं महानम ् ॥ ०१२ ॥
िवनाशाय सम

अमवष च वाय ं ु च शमयामीह िनशः ।

जगतः पयतोऽभीं भूतानामनकया ु ॥ ०१३ ॥
अाय ०६० २३९

िता ु गि मया रथपदातयः ।

ु
देवासराणां भावानामहमेकः वितता ॥ ०१४ ॥

अौिहणीिभयाश े ाािम कायण के निचत ।्

तापो मे वत े य यािभकामये ॥ ०१५ ॥

भयािन िवषये राजालादीिन न सि मे ।

ु
मः सािन भूतािन न िहंसि भयराः ॥ ०१६ ॥

िनकामवष पजो राजिषयवािसनाम ।्

धिमा जाः सवा ईतय न सि मे ॥ ०१७ ॥

अिनावथ वाी मिः सह वृहा ।

धम ैव मया िाोहेऽिभरितमु ् ॥ ०१८ ॥

यिद ेत े समथाः मु ि षातमु ोजसा ।

न  योदश समाः पाथा ःखमवायु ःु ॥ ०१९ ॥

ु न च रासाः ।
न ैव देवा न गवा नासरा
शाात ं ु मया िं समेतवीिम ते ॥ ०२० ॥

यदिभाहं शभं वा यिद वाशभु म ।्

न ैतिपपूव मे िमेिरष ु चोभयोः ॥ ०२१ ॥

भिवतीदिमित वा यवीिम परंतप ।

नाथा भूतपूव तवािगित मां िवः ॥ ०२२ ॥

लोकसािकमेते माहां िद ु िवतु म ।्

आासनाथ भवतः ों न ाघया नृप ॥ ०२३ ॥

न हं ाघनो राजूतपूवः कदाचन ।

२४० यानसंिधपव

असदाचिरतं ेतदाानं शंसित ॥ ०२४ ॥

पाडवां ैव मां पाालाे कय ैः सह ।

सािकं वासदेु व ं च ोतािस िविजताया ॥ ०२५ ॥

सिरतः सागरं ा यथा नयि सवशः ।

तथ ैव ते िवनि मामासा सहायाः ॥ ०२६ ॥

ु परं तेजो वीय च परमं मिय ।

परा बिः
परा िवा परो योगो मम तेो िविशते ॥ ०२७ ॥

िपतामह ोण कृ पः शः शलथा ।

अेष ु यजानि सव तिय िवते ॥ ०२८ ॥

ु सयं भूयः पयप

इा ृ त भारत ।
ु ु ु
ाा ययः कायािण ाकालमिरंदम ॥ ०२९ ॥

अाय ०६१
वैशपं ायन उवाच ॥

तथा त ु पृमतीव पाथा ;ैिचवीय तमिचिया ।

उवाच कण धृतरापंु ; हष यंसिद कौरवाणाम ् ॥ ००१ ॥

िमा िताय मया यदं ; रामाृत ं परंु परात

ु ।्
ु ;वाकालेऽितभातीित ॥ ००२ ॥
िवाय तेनाि तदैवम
अाय ०६१ २४१

ु
महापराधे िप संनतेन ; महिष णाहं गणा च शः ।
शः दध ं ु िप ितमतेजाः ; ससागरामविनं महिष ः ॥ ००३ ॥

सािदतं  मया मनोऽभू ;ूषया ेन च पौषेण ।

ततदं मम सावशेष ं ; तामथऽि ममैष भारः ॥ ००४ ॥

िनमेषमां तमृिषसाद ;मवा पाालकषमान ।्

ु
िनह पाथा सपपौा.ण ्
;ोकानहं शिजतापे ॥ ००५ ॥

िपतामहित ु ते समीपे ; ोण सव च नरेम

ु ाः ।
यथाधानेन बलेन याा ; पाथािनािम ममैष भारः ॥ ००६ ॥

एवं वु ाणं तमवु ाच भीः ; िकं कसे कालपरीतबे ु ।

न कण जानािस यथा धाने ; हते हताः धत ु ु
ृ  रापाः ॥ ००७ ॥

याडवं दाहयता कृ तं िह ; कृ ितीयेन धनयेन ।

ु वै तम िनयमाा
 ु ; शया वै सह बावेन ॥ ००८ ॥

यां चािप शिं िदशािधपे ; ददौ महाा भगवाहेः ।

भीकृ तां तां पिततां िवशीणा ; चाहतां िस के शवेन ॥ ००९ ॥

ये शरः सप मुखो िवभाित ; सदामा ैमिहतः यात ।्

ु
स पाडुपािभहतः शरौघ ैः ; सह या याित कण नाशम ् ॥ ०१० ॥

बाण भौम च कण हा ; िकरीिटनं रित वासदेु वः ।

याशानां च गरीयसां च ; हा िरपूणां तमु ल
ु े गाढे ॥ ०११ ॥

कण उवाच ॥

असंशयं वृिपितयथो ;था च भूय ततो महाा ।

अहं यः पषं त ु िकं िच ;ितामह फलं णोत ु ॥ ०१२ ॥
२४२ यानसंिधपव

ािम शािण न जात ु सं े ; िपतामहो ित मां सभायाम ।्

ु भूिमपालाः ॥ ०१३ ॥
िय शाे त ु मम भावं ; ि सव भिव

वैशपं ायन उवाच ॥

ु ा स महाधना
इेवम ु ;िा सभां ं भवनं जगाम ।
भी ु यधनमेव राज ;े कुणां हसवाच
ु ॥ ०१४ ॥

सितः िकल सूतपु ;था स भारं िवषहेत कात ।्

ूहं ितू िशरांिस िभा ; लोकयं पयत भीमसेनात ् ॥ ०१५ ॥

आवकािलजयथेष ु ; वेिदजे ितित बािके च ।

अहं हिनािम सदा परेषां ; सहशायतु श योधान ् ॥ ०१६ ॥

यदैव रामे भगविने ;  वु ाणः कृ तवांदम ।्

तदैव धम तप नं ; वैकतनाधमपूष ॥ ०१७ ॥

अथोवाे नृपतौ त ु भीे ; िनि शािण गते च कण ।

ु
वैिचवीय सतोऽब ु ;यधनः शांतनवं बभाषे ॥ ०१८ ॥
ि

अाय ०६२
यधन उवाच ॥

ु जनाम ।्
ु ष ु सवषां त
सशानां मने
कथमेकातेषां पाथानां मसे जयम ् ॥ ००१ ॥
अाय ०६२ २४३

ु
सव  समजातीयाः सव मानषयोनयः ।
िपतामह िवजानीषे पाथष ु िवजयं कथम ् ॥ ००२ ॥

नाहं भवित न ोणे न कृ पे न च बािके ।

अेष ु च नरेषे ु परा समारभे ॥ ००३ ॥

अहं वैकतनः कण ाता ःशासन मे ।

पाडवामरे प हिनामः िशत ैः शरैः ॥ ००४ ॥

ततो राजहाय ैिविवध ैभूि रदिण ैः ।

ाणांप ियािम गोिभर ैधन ेन च ॥ ००५ ॥

िवर उवाच ॥

शकुनीनािमहाथाय पाशं भूमावयोजयत ।्

किाकुिनकात पूवष ािमित श ु म
ु ॥ ००६ ॥

तिौ शकुनौ बौ यगु पमपौषौ ।

तावपु ादाय तं पाशं जमतःु खचरावभ
ु ौ ॥ ००७ ॥

तौ िवहायसमााौ ा शाकुिनकदा ।

अधावदिनिवणो येन येन  गतः ॥ ००८ ॥

ु
तथा तमनधावं मृगय ं ु शकुनािथ नम ।्
आमो मिु नः किदशाथ कृ तािकः ॥ ००९ ॥

ताविरगौ शीमनयांु महीचरम ।्

ोके नान ेन कौर प स मिु नदा ॥ ०१० ॥

िविचिमदमाय मृगहितभाित मे ।
२४४ यानसंिधपव

ु
वमानौ िह खचरौ पदाितरनधाविस ॥ ०११ ॥

शाकुिनक उवाच ॥

पाशमेकमभु ावेतौ सिहतौ हरतो मम ।

य वै िवविदेत े त मे वशमेतः ॥ ०१२ ॥

िवर उवाच ॥

ु
तौ िववादमनाौ शकुनौ मृसं ु िधतौ ।
ु 
िवगृ च सब ु ी पृिथां संिनपेततःु ॥ ०१३ ॥

ु मानौ संरौ मृपाशवशान

तौ य ु ु ।
गौ
उपसृापिरातो जाह मृगयु दा ॥ ०१४ ॥

एवं ये ातयोऽथष ु िमथो गि िवहम ।्

तेऽिमवशमायाि शकुनािवव िवहात ् ॥ ०१५ ॥

संभोजनं सथनं संोऽथ समागमः ।

एतािन ाितकायािण न िवरोधः कदाचन ॥ ०१६ ॥

ु
यिाले समनसः ु
सव वृानपासते ।
ु
िसंहगिमवारयमधृ
ा भवि ते ॥ ०१७ ॥

येऽथ संततमासा दीना इव समासते ।

ियं ते संयि िषो भरतषभ ॥ ०१८ ॥

धूमाये पेतािन लि सिहतािन च ।

धृतराोकु ानीव ातयो भरतष भ ॥ ०१९ ॥

इदमवािम यथा ं िगरौ मया ।

अाय ०६२ २४५

ु ा तदिप कौर यथा ेयथा कु ॥ ०२० ॥



ु रम ।्
वयं िकरात ैः सिहता गामो िगिरम
ाण ैदवक ै िवाजकवाितकै ः ॥ ०२१ ॥

कुभूत ं िगिरं सवमिभतो गमादनम ।्

दीमानौषिधगणं िसगवसिे वतम ् ॥ ०२२ ॥

त पयामहे सव मध ु पीतममािकम ।्

मपाते िवषमे िनिवं कुसंिमतम ् ॥ ०२३ ॥

आशीिवष ै रमाणं कुबेरदियतं भृशम ।्

ु म अमरं िनगित ॥ ०२४ ॥
याय पषो

अचल ु भ ृ  ो भवित वै यवु ा ।

 ते चवु 
इित ते कथयि  ाणा जसाधकाः ॥ ०२५ ॥

ततः िकराताा ाथ यो महीपते ।

िवनेशिु वषमे तिसप िगिरगरे ॥ ०२६ ॥

ु
तथ ैव तव पोऽयं पृिथवीमेक इित ।
मध ु पयित संमोहापातं नानपयित
ु ॥ ०२७ ॥

यधनो योम
ु नाः समरे ससािचना ।
न च पयािम तेजोऽ िवमं वा तथािवधम ् ॥ ०२८ ॥

एके न रथमााय पृिथवी येन िनिजता ।

तीमाणो यो वीरः मते वीितं तव ॥ ०२९ ॥

ुपदो मराज स धनयः ।

न शेषयेयःु समरे वाययु 
ु ा इवायः ॥ ०३० ॥
२४६ यानसंिधपव

अे कु राजानं धृतरा यिु धिरम ।्

ु तोिह योय
य ु े न ैकाेन भवेयः ॥ ०३१ ॥

अाय ०६३
धृतरा उवाच ॥

ु ।
यधन िवजानीिह यां वािम पक
उथं मसे मागमनिभ इवागः ॥ ००१ ॥

ु
पानां पाडुपाणां येजः िममीषिस ।
ु
पानािमव भूतानां महतां समहानाम ् ॥ ००२ ॥

यिु धिरं िह कौेय ं परं धमिमहाितम ।्

परां गितमसं ु
े न ं वेिमहाह िस ॥ ००३ ॥

भीमसेन ं च कौेय ं य नाि समो बले ।

रणाकं तक यसे महावातिमव ुमः ॥ ००४ ॥

सवशभृतां ें में िशखिरणािमव ।

यिु ध गाडीवधानं को न ु य
ु ते बिमान
ु ् ॥ ००५ ॥

ु पााः किमवा न शातयेत ।्

धृ
शमु े शरा
ु ेवराडशनीिमव ॥ ००६ ॥

सािकािप धष ः संमतोऽकवृिष ु ।

अाय ०६३ २४७

ंसियित ते सेनां पाडवेयिहते रतः ॥ ००७ ॥

यः पनःु ितमान ेन ी.ोकानितिरते ।

ु
तं कृ ं पडरीकां ु ते बिमान
को न ु य ु ् ॥ ००८ ॥

एकतो  दारा ातय सबावाः ।

आा च पृिथवी चेयमेकत धनयः ॥ ००९ ॥

वासदेु वोऽिप धष यताा य पाडवः ।

अिवषं पृिथािप तलं य के शवः ॥ ०१० ॥

ु
ित तात सतां वाे सदामथ वािदनाम ।्
वृं शांतनवं भीं ितित िपतामहम ् ॥ ०११ ॥

ु षू कुणामथ वािदनम ।्
मां च वु ाणं श
ोणं कृ पं िवकण च महाराजं च बािकम ् ॥ ०१२ ॥

ु िस तांथा ।
एते िप यथ ैवाहं ममह
ु ेहा भारत ॥ ०१३ ॥
सव धमिवदो ेत े त

यिराटनगरे सह ातृिभरतः ।
उृ गाः ससंु ं बलं ते समशीयत ॥ ०१४ ॥

य ैव तिगरे ूयते महदत ु म ।्

एक च बनां च पया ं तिदशनम ् ॥ ०१५ ॥

अजनु थाकाषिं पनः

ु सव एव ते ।
सातॄनिभजानीिह वृा च ितपादय ॥ ०१६ ॥
२४८ यानसंिधपव

अाय ०६४
वैशपं ायन उवाच ॥

एवम ु ा महााो धृतराः सयोधनम

ु ।्
ु व महाभागः सयं पयप
पनरे ृ त ॥ ००१ ॥

ूिह सय येष ं वासदेु वादनरम ।्

यदजनु उवाच ां परं कौतूहलं िह मे ॥ ००२ ॥

सय उवाच ॥

ु ा कुीपो
वासदेु ववचः  ु धनयः ।
उवाच काले धष वासदेु व वतः ॥ ००३ ॥

िपतामहं शांतनवं धृतरां च सय ।

ोणं कृ पं च कण च महाराजं च बािकम ् ॥ ००४ ॥

ौिणं च सोमदं च शकुिनं चािप सौबलम ।्

ु
ःशासनं शलं च ैव पिमं िविवंशितम ् ॥ ००५ ॥

िवकण िचसेन ं च जयेन ं च पािथ वम ।्

ु
िवानिवावावौ ु ं चािप कौरवम ् ॥ ००६ ॥
मख

स ैवं ःसहं च ैव भूिरवसमेव च ।

भगदं च राजानं जलसंध ं च पािथ वम ् ॥ ००७ ॥

ये चाे पािथ वा यों ु ; समागताः कौरवाणां ियाथ म ।्

ममु षू वः पाडवाौ दीे ; समानीता धातराेण सूत ॥ ००८ ॥

यथाायं कौशलं वनं च ; समागता मचन ेन वााः ।

अाय ०६५ २४९

ु
इदं ूयाः सय राजमे ; सयोधनं पापकृ तां धानम ् ॥ ००९ ॥

ु
अमष णं मितं राजपंु ; पापाानं धातरां सम ।्
सव ममैतचनं समं ; सहामां सय ावयेथाः ॥ ०१० ॥

एवं िता धनयो मां ; ततोऽथ वमवािप वाम ।्

ोवाचेदं वासदेु व ं समी ; पाथ धीमा.ोिहताायताः ॥ ०११ ॥

ु
यथा तु ं ते वदतो महानो ; मधवीर वचः समािहतम ।्
तथ ैव वां भवता िह मचः ; समागतेष ु िितपेष ु सवशः ॥ ०१२ ॥

ु वेु णाबलापहािरणा ।
शरािधूम े रथनेिमनािदते ; धनः
यथा न होमः ियते महामृध े ; तथा समे यतमाताः ॥ ०१३ ॥

न चेयमिमघाितनो ; यिु धिरांशमभीितं कम ।्

नयािम वः ापदाितकुरा ;िशं िपतॄणामिशवां िशत ैः शरैः ॥ ०१४ ॥

ततोऽहमाम चतभु ज ु ं हिरं ; धनयं च ैव नम सरः ।

जवेन संा इहामरतेु ; तवािकं ापियत ं ु वचो महत ् ॥ ०१५ ॥

अाय ०६५
वैशपं ायन उवाच ॥

यधन े धातराे तचोऽितनित ।

ु नु रेराः ॥ ००१ ॥
तूभूतषे ु सवष ु सम

उितेष ु महाराज पृिथां सवराजस ु ।

२५० यानसंिधपव

रिहते सयं राजा पिरु ं चमे ॥ ००२ ॥

ु
आशंसमानो िवजयं तेषां पवशान ु ।
गः
आन परेषां च पाडवानां च िनयम ् ॥ ००३ ॥

धृतरा उवाच ॥

गावणे ूिह नः सारफ ु ; सेनायां याविदहाि िकित ।्

ु वे सव ; िकमेषां ायः िकम ु तेषां कनीयः ॥ ००४
ं पाडवानां िनपणं
॥

ु िनयः ।
मेतयोः सारिववदश ; धमाथ योिन पणो
ु मानाः कतरेऽि सि ॥ ००५ ॥
स मे पृः सय ूिह सव ; य

सय उवाच ॥

न ां ूयां रिहते जात ु िकं िच ;दसूया िह ां सहेत राजन ।्

आनय िपतरं संिशततं ; गांधार च मिहषीमाजमीढ ॥ ००६ ॥

ु िनयौ ।
तौ तेऽसूयां िवनयेतां नरे ; धमौ तौ िनपणौ
तयो ु ां संिनधौ तदेय ं ; कृ ं मतं वासदेु वाजनु ााम ् ॥ ००७ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

तततमााय सयाज च ।
े महााः कृ ैपायनोऽवीत ् ॥ ००८ ॥
अपु 

ृ ते धृतरााय सय ; आच सव यावदेषोऽनयु 

संप ु े।
सव यावे तिथाव ;ाथातं वासदेु वऽे जनु े च ॥ ००९ ॥
अाय ०६६ २५१

अाय ०६६
सय उवाच ॥

अजनु ो वासदेु व धिनौ परमािचतौ ।

कामाद संभतू ौ सवाभावाय संिमतौ ॥ ००१ ॥

ामरं समााय यथाय ु ं मनिनः ।

चं तासदेु व मायया वतत े िवभो ॥ ००२ ॥

ु मतम ।्
सापवं पाडवेष ु पाडवानां ससं
सारासारबलं ाा तमासेन मे ण ु ॥ ००३ ॥

नरकं शरं च ैव कं सं च ैं च माधवः ।

िजतवाोरसाशाीडिव जनादनः ॥ ००४ ॥

ु
पृिथव चािरं च ां च ैव पषोमः ।
मनस ैव िविशाा नयावशं वशी ॥ ००५ ॥

भूयो भूयो िह याजृसे पाडवाित ।

सारासारबलं ात ं ु ते िनगदतः ण ु ॥ ००६ ॥

एकतो वा जगृ मेकतो वा जनादनः ।

सारतो जगतः कृ ादितिरो जनादनः ॥ ००७ ॥

भ कुयागिददं मनस ैव जनादनः ।

न त ु कृ ं जगं भ कत ु जनादनम ् ॥ ००८ ॥
२५२ यानसंिधपव

यतः सं यतो धम यतो ीराजव ं यतः ।

ततो भवित गोिवो यतः कृ तो जयः ॥ ००९ ॥

ु
पृिथव चािरं च िदवं च पषोमः ।
िवचेयित भूताा ीडिव जनादनः ॥ ०१० ॥

स कृ ा पाडवां लोकं संमोहयिव ।

ु
अधमिनरताूढाधिमित ु
ते सतान ् ॥ ०११ ॥

कालचं जगं यगु चं च के शवः ।

आयोगेन भगवािरवतयतेऽिनशम ् ॥ ०१२ ॥

काल च िह मृो जमावर च ।

ईशते भगवान ेकः समेतवीिम ते ॥ ०१३ ॥

ईशिप महायोगी सव जगतो हिरः ।

कमायारभते कत ु कीनाश इव बलः ॥ ०१४ ॥

तेन वयते लोकाायायोगेन के शवः ।

ु ि मानवाः ॥ ०१५ ॥
ये तमेव पे न ते म

अाय ०६७
धृतरा उवाच ॥

कथं ं माधवं वे सवलोकमहेरम ।्

कथमेन ं न वेदाहं तमाच सय ॥ ००१ ॥
अाय ०६७ २५३

सय उवाच ॥

िवा राज ते िवा मम िवा न हीयते ।

िवाहीनमोो नािभजानाित के शवम ् ॥ ००२ ॥

िवया तात जानािम ियगु ं मधसू ु दनम ।्

कतारमकृ तं देव ं भूतानां भवायम ् ॥ ००३ ॥

धृतरा उवाच ॥

गावणेऽ का भिया ते िना जनादन े ।

ु दनम ् ॥ ००४ ॥
यया मिभजानािस ियगु ं मधसू

सय उवाच ॥

मायां न सेव े भं ते न वृथाधममाचरे ।

शु भावं गतो भा शााेि जनादनम ् ॥ ००५ ॥

धृतरा उवाच ॥

यधन षीके शं प जनादनम ।्

आो नः सयात शरणं ग के शवम ् ॥ ००६ ॥

यधन उवाच ॥

भगवाेवकीपो ु लोकं चेिहिनित ।

वदजनु े सं नाहं गेऽ के शवम ् ॥ ००७ ॥

धृतरा उवाच ॥

ु
अवागाािर पाे ु ितः ।
गेष सम
२५४ यानसंिधपव

ईु र ाा मानी च ेयसां वचनाितगः ॥ ००८ ॥

गाायवु ाच ॥

ऐयकाम ाृानां शासनाितग ।

ऐयजीिवते िहा िपतरं मां च बािलश ॥ ००९ ॥

वधयदां ीितं मां च शोके न वधयन ।्

िनहतो भीमसेन ेन तािस वचनं िपतःु ॥ ०१० ॥

ास उवाच ॥

दियतोऽिस राजृ  धृतरा िनबोध मे ।

य ते सयो तो यां ेयिस योते ॥ ०११ ॥

ु य वै नवम ।्
जानाेष षीके शं पराणं
ु षू माणमेकां मोते महतो भयात ् ॥ ०१२ ॥
श

ु
वैिचवीय पषाः ोधहष तमोवृताः ।
िसता बिवध ैः पाशैय  न तु ाः कै धन ैः ॥ ०१३ ॥

यम वशमायाि काममूढाः पनः ु पनः

ु ।
अन ेा यथ ैवाा नीयमानाः कमिभः ॥ ०१४ ॥

एष एकायनः पा येन याि मनीिषणः ।

ु ित महां न सते ॥ ०१५ ॥
तं ा मृमे

धृतरा उवाच ॥

अ सय मे शंस पानमकुतोभयम ।्

ु माम ् ॥ ०१६ ॥
ु शािम
येन गा षीके शं ायां
अाय ०६८ २५५

सय उवाच ॥

नाकृ ताा कृ ताानं जात ु िवानादनम ।्

आन ु ियोपायो नाेियिनहात ् ॥ ०१७ ॥

इियाणामदु ीणानां कामागोऽमादतः ।

अमादोऽिविहंसा च ानयोिनरसंशयम ् ॥ ०१८ ॥

इियाणां यमे यो भव राजतितः ।

ु
बि मा ते वत ु िनयैतां यततः ॥ ०१९ ॥

एतानं िविवा वु िमियधारणम ।्

एतानं च पा येन याि मनीिषणः ॥ ०२० ॥

 ।
अाः के शवो राजििय ैरिजत ैनृिभः
आगमािधगतो योगाशी ते सीदित ॥ ०२१ ॥

अाय ०६८
धृतरा उवाच ॥

ु
भूयो मे पडरीकां सयाच पृते ।
ु पषोमम
नामकमाथ िवात ायां ु ् ॥ ००१ ॥

सय उवाच ॥

तु ं मे त देव नामिनवचनं शभु म ।्

२५६ यानसंिधपव

यावािभजानेऽहममेयो िह के शवः ॥ ००२ ॥

ु वयोिनतः ।
वसनावभतू ानां वसाे
ु
वासदेवतो वेो वृषािृ ते ॥ ००३ ॥

मौनााना योगा िवि भारत माधवम ।्

ु मधसू
सवतलया ैव मधहा ु दनः ॥ ००४ ॥

कृ िषभूव ाचकः शो ण िनवृि तवाचकः ।

कृ ावयोगा कृ ो भवित शातः ॥ ००५ ॥

ु
पडरीकं परं धाम िनमयमरम ।्
ु
तावाडरीकाो दु ासानादनः ॥ ००६ ॥

यतः सं न वते य सा हीयते ।

सतः सातादाष भाषृ भेणः ॥ ००७ ॥

न जायते जिनां यदजादनीकिजत ।्

देवानां काशामाामोदरं िवः ॥ ००८ ॥

हषाौाख ु ैयाृषीके शमते

ु ।
बाां रोदसी िबहाबािरित ृतः ॥ ००९ ॥

अधो न ीयते जात ु याादधोजः ।

नराणामयनाािप तेन नारायणः ृतः ॥ ०१० ॥

ु
पूरणादना ैव ततोऽसौ पषोमः ॥ ०१० ॥

असत सत ैव सव भवायात ।्

सव च सदा ानावमने ं चते ॥ ०११ ॥
अाय ०६९ २५७

से ितितः कृ ः सम ितितम ।्

सां च गोिवाोऽिप नामतः ॥ ०१२ ॥

िविु वमणादेव जयनािु ते ।

शातादन गोिवो वेदनावाम ् ॥ ०१३ ॥

अतं कुते तं तेन मोहयते जाः ।

एवंिवधो धमिनो भगवािु निभः सह ॥ ०१४ ॥

ं ाथ मतु ः ॥ ०१४ ॥
आगा िह महाबारानृश

अाय ०६९
धृतरा उवाच ॥

चु तां वै ृहयािम सय ; ि ये वासदेु व ं समीपे ।

िवाजमानं वपषाु परेण ; काशयं िदशो िदश ॥ ००१ ॥

ईरयं भारत भारताना ;मचनीयां शर सृयानाम ।्

ु षि हणीयामिनां ; परासूनामहणीयपाम ् ॥ ००२ ॥
बभू

समु ं सातमेकवीरं ; णेतारमृषभं यादवानाम ।्

ु ं च िषतां वै यशांिस ॥ ००३ ॥
िनहारं ोभणं शावाणां ; म

ारो िह कुरवं समेता ; महाानं शहु णं वरेयम ।्

ं पां ; वृिें मोहयं मदीयान ् ॥ ००४ ॥
वु ं वाचमनृशस

ऋिषं सनातनतमं िवपितं ; वाचः समु ं कलशं यतीनाम ।्

२५८ भगवानपव

ु ; पितं जानां भवन

अिरनेिमं गडं सपण ु धाम ॥ ००५ ॥

ु ;मनािदमामनकीितम ।्
ु पराण
सहशीष पषं
ु
श धातारमजं जिनं ; परं परेः शरणं पे ॥ ००६ ॥

ु
ैलोिनमाणकरं जिनं ; देवासराणामथ नागरसाम ।्
नरािधपानां िवषां धान ;िमानजंु तं शरणं पे ॥ ००७ ॥

भगवानपव
अाय ०७०
वैशपं ायन उवाच ॥

सये ितयाते त ु धमराजो यिु धिरः ।

अभाषत दाशाहमषृ भं सवसाताम ् ॥ ००१ ॥

अयं स कालः संाो िमाणां मे जनादन ।

न च दं पयािम यो न आप ु तारयेत ् ॥ ००२ ॥

ां िह माधव संि िनभया मोहदिप तम ।्

ु हे ॥ ००३ ॥
धातरां सहामां मंशमनयु 

यथा िह सवााप ु पािस वृीनिरंदम ।

तथा ते पाडवा राः पााहतो भयात ् ॥ ००४ ॥

ु
भगवानवाच ॥
अाय ०७० २५९

अयमि महाबाहो ूिह ये िववितम ।्

किरािम िह तव यं विस भारत ॥ ००५ ॥

यिु धिर उवाच ॥

तु ं ते धृतरा सप

ु िचकीिष तम ।्
एति सकलं कृ  सयो मां यदवीत ् ॥ ००६ ॥

ततं धृतरा सोऽाा िववृतारः ।

यथों त आचे वः ादथा वु न ् ॥ ००७ ॥

अदान ेन रा शािमास ु मागित ।

ः पापेन मनसा चरसममानः ॥ ००८ ॥

यादश वषािण वन े िनिु षता वयम ।्

छना शरदं च ैकां धृतरा शासनात ् ॥ ००९ ॥

ाता नः समये तिृतरा इित भो ।

नाहा समयं कृ  ति नो ाणा िवः ॥ ०१० ॥

ु
वृो राजा धृतराः धम नानपयित ।
पया पगृु िााेित शासनम ् ॥ ०११ ॥

ु
सयोधनमते िताजाास ु जनादन ।
िमा चरित ः संरियिमवानः ॥ ०१२ ॥

इतो ःखतरं िकं न ु याहं मातरं ततः ।

संिवधात ं ु न शोिम िमाणां वा जनादन ॥ ०१३ ॥

ु दन ।
 ै मधसू
कािशिभेिदपाालैम
२६० भगवानपव

भवता च ैव नाथेन प ामा वृता मया ॥ ०१४ ॥

कुशलं वृकलमासी वारणावतम ।्

अवसानं च गोिव िकिदेवा पमम ् ॥ ०१५ ॥

प नात दीयां ामा वा नगरािण वा ।

वसेम सिहता येष ु मा च नो भरता नशन ् ॥ ०१६ ॥

ु
न च तानिप ाा धातराोऽनमते ।
ामािन मासावतो ःखतरं न ु िकम ् ॥ ०१७ ॥

कुले जात वृ परिवेष ु गृतः ।

लोभः ानमाहि ा हि हता ियम ् ॥ ०१८ ॥

ीहता बाधते धम धम हि हतः ियम ।्

ु हि पषाता
ीहता पषं ु वधः ॥ ०१९ ॥

ु
अतो िह िनवत े ातयः सदि
जः ।
ु
अपादफला 
ृ ाथा तात पतिणः ॥ ०२० ॥

एत मरणं तात यदािततािदव ।

ातयो िविनवत े ेतसािदवासवः ॥ ०२१ ॥

नातः पापीयस कािदवां शरोऽवीत ।्

य न ैवा न ातभजनं ितयते ॥ ०२२ ॥

धनमाः परं धम धन े सव ितितम ।्

जीवि धिननो लोके मृता ये धना नराः ॥ ०२३ ॥

ये धनादपकष ि नरं बलमािताः ।

ते धममथ कामं च मि नरं च तम ् ॥ ०२४ ॥
अाय ०७० २६१

एतामवां ाैके मरणं विरे जनाः ।

ामाय ैके वनाय ैके नाशाय ैके वजःु ॥ ०२५ ॥

ु
उादमेके पि याे िषतां वशम ।्
दामेके िनगि परेषामथ हेतनु ा ॥ ०२६ ॥

ु
आपदेवा मरणाष गरीयसी ।
ियो िवनाश िनिमं धमकामयोः ॥ ०२७ ॥

यद ध मरणं शातं लोकव तत ।्

समावभतू ानां न तदेित कन ॥ ०२८ ॥

न तथा बाते कृ  कृ ा िनधनो जनः ।

यथा भां ियं ा तया हीनः सखु ैिधतः ॥ ०२९ ॥

स तदाापराधेन संाो सनं महत ।्

सेाहयते देवााानं च कथन ॥ ०३० ॥

न चािवशाािण तरि िनगहणाम ।्

सोऽिभुित भृानां सदासू
ु यित ॥ ०३१ ॥

तं तदा मरेु विै त स भूयः संम

ु ित ।
स मोहवशमापः ू रं कम िनषेवते ॥ ०३२ ॥

ु
पापकमायाय ैव सरं तेन पित ।
सरो नरकाय ैव सा काा पापकमणाम ् ॥ ०३३ ॥

ु
न चेबते कृ  नरकाय ैव गित ।
त बोधः  ैव ाचनु  िरित ॥ ०३४ ॥

ु
ालाभे िह पषः शाायेवावेते ।
२६२ भगवानपव

ु मम ् ॥ ०३५ ॥
ु म त ीरम
शािनः पनध

ीमाि पापं ेि त ीरिभवधत े ।

ीमा याववित ताववित पूषः ॥ ०३६ ॥

धमिनः शााा काययोगवहः सदा ।

ु न च पापेष ु वतत े ॥ ०३७ ॥
नाधम कुते बिं

ु पमान
अीको वा िवमूढो वा न ैव ी न पनः ु ।्
नाािधकारो धमऽि यथा शूथ ैव सः ॥ ०३८ ॥

ीमानवित देवां िपतॄनाानमेव च ।

ु
तेनामृतं जित सा काा पयकम णाम ् ॥ ०३९ ॥

ु दन ।
तिददं मिय ते ं ं मधसू
यथा राािरो वसािम वसतीिरमाः ॥ ०४० ॥

ते वयं न ियं हातमु लं ायेन के निचत ।्

अ नो यतमानानां वधेदिप साध ु तत ् ॥ ०४१ ॥

त नः थमः को ययं ते च माधव ।

ु
शााः समभूता ियं तानवीमिह ॥ ०४२ ॥

तैषा परमा काा रौकमयोदया ।

ययं कौरवाा तािन राायशीमिह ॥ ०४३ ॥

ु रु संबा अनायाः कृ  शवः ।

ये पनः
ु रु ीशाः ॥ ०४४ ॥
तेषामवधः कायः िकं पनय

ातय िह भूियाः सहाया गरव ु नः ।

ु ऽे ि शोभनम ् ॥ ०४५ ॥
तेषां वधोऽितपापीयािं न ु य
अाय ०७० २६३

पापः ियधमऽयं वयं च बावाः ।

स नः धमऽधम वा वृिरा िवगिहता ॥ ०४६ ॥

शूः करोित शु षू ां वैया िवपिणजीिवनः ।

वयं वधेन जीवामः कपालं ाण ैवृत म ् ॥ ०४७ ॥

ियः ियं हि मो मेन जीवित ।

ा ानं हि दाशाह पय धम यथागतः ॥ ०४८ ॥

ु े कृ  किलिन ं ाणाः सीदि संयगु े ।

य
बलं त ु नीितमााय हठे जयपराजयौ ॥ ०४९ ॥

नाेन भूतानां जीिवतं मरणं तथा ।

ु ां ःखं वािप यम ॥ ०५० ॥
नाकाले सखं

एको िप बि ेकं बहवोऽतु ।

ु हि अयशी यशिनम ् ॥ ०५१ ॥
शूरं कापषो

जय ैवोभयो उभयो पराजयः ।

तथ ैवापचयो ो पयाने ययौ ॥ ०५२ ॥

ु ं को  ितहते ।
सवथा वृिजनं य
हत च षीके श समौ जयपराजयौ ॥ ०५३ ॥

पराजय मरणाे न ैव िविशते ।

य ािजयः कृ  तापचयो वु म ् ॥ ०५४ ॥

अतो दियतं ि के िचदपरे जनाः ।

ु
ता बलहीन पाातॄ नपयतः ॥ ०५५ ॥
२६४ भगवानपव

िनवदो जीिवते कृ  सवतोपजायते ॥ ०५५ ॥

ये ेव वीरा ीम आयाः कणवेिदनः ।

त एव य ु े हे यवीयाु ते जनः ॥ ०५६ ॥

ु
हानशयो िनं परानिप जनादन ।
ु
अनब पापोऽ शेषाविशते ॥ ०५७ ॥

शेषो िह बलमासा न शेषमवशेषयेत ।्

सवेद े च यतते वैरािविधया ॥ ०५८ ॥

जयो वैरं सृजित ःखमाे परािजतः ।

ु शाः िपित िहा जयपराजयौ ॥ ०५९ ॥
सखं

जातवैर पषोु ःखं िपित िनदा ।

अिनवृत ने मनसा ससप  इव वेमिन ॥ ०६० ॥

उादयित यः सव यशसा स िवय ु ते ।

अकीित सवभतू षे ु शात स िनयित ॥ ०६१ ॥

न िह वैरािण शाि दीघकालकृ तािप ।

आातार िवे पमां ु ोते कुले ॥ ०६२ ॥

न चािप वैरं वैरण ु

े के शव पशाित ।
हिवषाियथा कृ  भूय एवािभवधत े ॥ ०६३ ॥

अतोऽथा नाि शाििन मरमतः ।

अरं िलमानानामयं दोषो िनररः ॥ ०६४ ॥

पौषेयो िह बलवानािधदयबाधनः ।
त ागेन वा शाििन वृा मनसोऽिप वा ॥ ०६५ ॥
अाय ०७० २६५

ु दन ।
अथ वा मूलघातेन िषतां मधसू
फलिनवृि िरा ाृशसं तरं भवेत ् ॥ ०६६ ॥

या त ु ागेन शािः ाते वध एव सः ।

संशया सम ु दे ािषतामानथा ॥ ०६७ ॥

न च ं ु तिदामो न चेामः कुलयम ।्

अ या िणपातेन शािः स ैव गरीयसी ॥ ०६८ ॥

सवथा यतमानानामय ु मिभकाताम ।्

ु ं िसमपरामम ् ॥ ०६९ ॥
साे ितहते य

ितघातेन सा दाणं संवतत े ।

तनािमव गोपादे पिडत ैपलितम ् ॥ ०७० ॥

ू चालनं ेडः ितरावो िववतनम ।्

लाल
ददशनमारावतो य ु ं वतत े ॥ ०७१ ॥

त यो बलवाृ  िजा सोऽि तदािमषम ।्

ु ष ु िवशेषो नाि कन ॥ ०७२ ॥
एवमेव मने

सवथा ेतिचतं बलेष ु बलीयसाम ।्

अनादरो िवरोध िणपाती िह बलः ॥ ०७३ ॥

िपता राजा च वृ सवथा मानमहित ।

ताा पू धृतराो जनादन ॥ ०७४ ॥

ु ह ु बलवाृतरा माधव ।
पे
ु
स पवशमापः िणपातं हाित ॥ ०७५ ॥
२६६ भगवानपव

त िकं मसे कृ  ाकालमनरम ।्

कथमथा धमा न हीयेमिह माधव ॥ ०७६ ॥

ईशे थ कृ े ऽिमं मधसू ु दन ।

उपसंम ु
ु हािम ामृत े पषोम ॥ ०७७ ॥

िय ियकाम गितः सवकमणाम ।्

को िह कृ ाि नाविनयिवु त ् ॥ ०७८ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

एवम ु
ु ः वाच धमराजं जनादनः ।
उभयोरेव वामथ याािम कुसंसदम ् ॥ ०७९ ॥

ु
शमं त लभेय ं चेदथ महापयन ।्
ु मे समहाजं
पयं ु िरतं ाहाफलम ् ॥ ०८० ॥

ु
मोचयेय ं मृपाशांराुसृयान ।्
पाडवाातराां सवा च पृिथवीिममाम ् ॥ ०८१ ॥

यिु धिर उवाच ॥

न ममैततं कृ  यं यायाः कुित ।

ु
सयोधनः सूमिप न किरित ते वचः ॥ ०८२ ॥

ु
समेत ं पािथ वं ं सयोधनवशान ु ।्
गम
तेषां मावतरणं तव कृ  न रोचये ॥ ०८३ ॥

ु ।्
न िह नः ीणयें न देवं कुतः सखम
न च सवामरैय तव रोधेन माधव ॥ ०८४ ॥
अाय ०७० २६७

ु
भगवानवाच ॥

जानाेतां महाराज धातरा पापताम ।्

अवाा ु भिवामः सवलोके महीिताम ् ॥ ०८५ ॥

न चािप मम पयााः सिहताः सवपािथ वाः ।

ु मख ु े ात ं ु िसंहेवते रे मृगाः ॥ ०८६ ॥

अथ चे े वतरिय िकिदसांतम ।्

े ं कुवािनित मे धीयते मितः ॥ ०८७ ॥
िनदहय

न जात ु गमनं त भवेाथ  िनरथ कम ।्

अथ ािः कदािचादतो वावाता ॥ ०८८ ॥

यिु धिर उवाच ॥

यं ु कौरवान ।्
ु रोचते कृ  ि ािह
ु
कृ ताथ िमं ां ािम पनरागतम ् ॥ ०८९ ॥

िवेन कुा भारतामयेः भो ।

ु
यथा सव समनसः ु तसः ॥ ०९० ॥
सह ामः सचे

ाता चािस सखा चािस बीभोमम च ियः ।

ु भूतये ॥ ०९१ ॥
सौदेनािवशोऽिस ि ािह

अाे पराे वेाथ वे भािषतम ।्

ु
यदितं कृ  ताः सयोधनः ॥ ०९२ ॥

ु मपु पेितं वचः ।

यमण संय
ते शव भाषेथाः सां वा यिद वेतरत ् ॥ ०९३ ॥
२६८ भगवानपव

अाय ०७१
ु
भगवानवाच ॥

सय तु ं वां भवत तु ं मया ।

सव जानािभायं तेषां च भवत यः ॥ ००१ ॥

ु
तव धमािता बिे षां वैरािता मितः ।
यदयु ने लेत ते बमतं भवेत ् ॥ ००२ ॥

न च त ैिकं कम िय िवशां पते ।

आरािमणः सव यै ं ियरेत ् ॥ ००३ ॥

जयो वधो वा सामे धाा िदः सनातनः ।

धमः िय ैष काप यं न शते ॥ ००४ ॥

न िह काप यमााय शा वृियिु धिर ।

िवम महाबाहो जिह शूनिरंदम ॥ ००५ ॥

अितगृाः कृ तेहा दीघकालं सहोिषताः ।

कृ तिमाः कृ तबला धातरााः परंतप ॥ ००६ ॥

न पयायोऽि यां िय कुयिु वशां पते ।

बलवां िह मे भीोणकृ पािदिभः ॥ ००७ ॥

ु
याव मादवने ैतााजपचिरिस ।
तावदेत े हिरि तव रामिरंदम ॥ ००८ ॥
अाय ०७१ २६९

ु
नानोशा काप या च धमाथ कारणात ।्
अलं कत ु धातरााव काममिरंदम ॥ ००९ ॥

एतदेव िनिमं ते पाडवा ु यथा िय ।

नात कौपीनं तावृ ािप रम ् ॥ ०१० ॥

िपतामह ोण िवर च धीमतः ।

पयतां कुम
ु ानां सवषामेव ततः ॥ ०११ ॥

ु
दानशीलं मृं दां धमकाममनतम ।्
यामपु िधना राजूतने ावयदा ॥ ०१२ ॥

ं ेन कमणा ॥ ०१२ ॥

न चापपते पापो नृशस

तथाशीलसमाचारे राजा णयं कृ थाः ।

ु
वाे सवलोक िकं पनव भारत ॥ ०१३ ॥

वािितपािभरतदु कनीयसम ।्
ाघमानः ः साषते ातृिभः सह ॥ ०१४ ॥

एतावाडवानां िह नाि िकििदह कम ।्

नामधेय ं च गों च तदेषां न िशते ॥ ०१५ ॥

कालेन महता च ैषां भिवित पराभवः ।

कृ ितं ते भिजि नकृ तयो जनाः ॥ ०१६ ॥

एतााा पषा वाचः स समदु ीरयन ।्

ाघते ाितमे  िय िजते वनम ् ॥ ०१७ ॥

ये तासमानीताे ा ामनागसम ।्

अक ु ठा द सभायामासते तदा ॥ ०१८ ॥
२७० भगवानपव

न च ैनमनं े राजानो ाण ैः सह ।

सव यधनं त िनि  सभासदः ॥ ०१९ ॥

कुलीन च या िना वधािमकशन ।

ु वधो राज त ु िना कुजीिवका ॥ ०२० ॥
महागणो

तदैव िनहतो राजदैव िनरपपः ।

िनित महाराज पृिथां सवराजस ु ॥ ०२१ ॥

ईषाय वध य चािरमीशम ।्

नितिछमूल इव ुमः ॥ ०२२ ॥

वः सप  इवानायः सवलोक मितः ।

जेन ं मिम मा राजििचिकिथाः ॥ ०२३ ॥

सवथा मं च ैतोचते च ममानघ ।

यं िपतिर भीे च िणपातं समाचरेः ॥ ०२४ ॥

अहं त ु सवलोक गा छेािम संशयम ।्

येषामि िधाभावो राजयधनं ित ॥ ०२५ ॥

ु
मे राामहं त ाितपौिषकाणान ।्
तव सीतियािम ये च त ितमाः ॥ ०२६ ॥

वु त मे वां धमाथ सिहतं िहतम ।्

िनश पािथ वाः सव नानाजनपदेराः ॥ ०२७ ॥

िय संितपे धमाा सवािगित ।

तिंािधगिमि यथा लोभादवतत ॥ ०२८ ॥
अाय ०७१ २७१

गहियािम च ैवैन ं पौरजानपदेिप ।

ु
वृबालानपादाय चातवु  यसमागमे ॥ ०२९ ॥

शमं चेाचमानं न धम त लसे ।

कुिगहियि धृतरां च पािथ वाः ॥ ०३० ॥

ति.ोकपिरे िकं कायमविशते ।

हते यधन े राजदियतािमित ॥ ०३१ ॥

याा चाहं कुवादथु महापयन ।्

यिते शमं कत ु लिये च चेितम ् ॥ ०३२ ॥

ु ािधकािरकाम ।्
कौरवाणां वृिं च गा य
िनशा िविनवित े जयाय तव भारत ॥ ०३३ ॥

ु मेवाहमाशंसािम परैः सह ।
सवथा य
िनिमािन िह सवािण तथा ाभवि मे ॥ ०३४ ॥

मृगाः शकुा वदि घोरं ; हम ु षे ु िनशामख

ु षे ु ।
घोरािण पािण तथ ैव चाि ;वणाु ित घोरपान ् ॥ ०३५ ॥

ु
मनलोकपणोऽथ ु इहाकः ात ् ॥ ०३५ ॥
घोरो ; नो चेदना

शािण पं कवचाथां ; नागाजां ितपादिया ।

योधा सव कृ तिनमाे ; भव ु हरथेष ु याः ॥ ०३६ ॥

साािमकं ते यपाजनीयं ; सव समं कु तरे ॥ ०३६ ॥

यधनो न लम दात ं ु ; जीवंवैतृपते कथित ।्

ु
ये परादभवमृं ; ूत े तं पाडवम ु राम ् ॥ ०३७ ॥
२७२ भगवानपव

अाय ०७२
भीमसेन उवाच ॥

यथा यथ ैव शािः ाुणां मधसू ु दन ।

ु ने भीषयेः ॥ ००१ ॥
तथा तथ ैव भाषेथा मा  य

अमष िनसंरः ेयोेषी महामनाः ।

नों यधनो वाः साैवनै ं समाचरेः ॥ ००२ ॥

कृ ा पापस तु चेता दिु भः ।

ऐयमदम कृ तवैर पाडवैः ॥ ००३ ॥

अदीघदश िनूरी ेा ू रपरामः ।

ु ेय पापाा िनकृ ितियः ॥ ००४ ॥
दीघमरन

ियेतािप न भेत न ैव जाकं मतम ।्

ताशेन शमं कृ  मे परमरम ् ॥ ००५ ॥

ु
सदामवाचीनधम ः ियानृतः ।
ु वाच ैव मनांिस च ॥ ००६ ॥
ितहेव सदां

ु
स मवशमापः भावं माितः ।
ु इवोरगः ॥ ००७ ॥
भावाापमेित तृण ै

यधनो िह येनः सवथा िविदतव ।

यीलो यभाव यलो यरामः ॥ ००८ ॥
अाय ०७२ २७३

ु साः कुरवः सहपाथा

परा ु वयम ।्
इेा इवाभूम मोदमानाः सबावाः ॥ ००९ ॥

यधन ोधेन भारता मधसूु दन ।

धे िशिशरापाये वनानीव ताशन ैः ॥ ०१० ॥

ु दन ।
अादशेम े राजानः ाता मधसू
ु
ये समिु िातीद सबावान ् ॥ ०११ ॥

ु
असराणां समृानां लतािमव तेजसा ।
पयायकाले धम ाे बिलरजायत ॥ ०१२ ॥

हैहयानामदु ावत नीपानां जनमेजयः ।

बलालजानां कृ मीणामु तो वसःु ॥ ०१३ ॥

ु
अजिबः सवीराणां ु
सरााणां कुशिकः ।
अक ज बलीहानां चीनानां धौतमूलकः ॥ ०१४ ॥

हयीवो िवदेहानां वर महौजसाम ।्

ु
बाः सरवे ु
गानां दीााणां परवाः ॥ ०१५ ॥

सहजेिदमानां चेतानां बृहलः ।

ु ु टानां िवगाहनः ॥ ०१६ ॥
धारणेवानां मक

शम निवेगानािमेत े कुलपांसनाः ।

यगु ाे कृ  संभतू ाः कुलेष ु पषाधमाः
ु ॥ ०१७ ॥

अयं नः कुणां ागाे

ु कालसंभतृ ः ।
यधनः कुलाारो जघः पापपूषः ॥ ०१८ ॥
२७४ भगवानपव

ताृ शन ैरेन ं ूया धमाथ संिहतम ।्

ु
कामानबबलं नोमु परामम ् ॥ ०१९ ॥

अिप यधनं कृ  सव वयमधराः ।

ु
 ानयाामो
नीच ैभू मा  नो भरता नशन ् ॥ ०२० ॥

अदु ासीनवृिः ाथा नः कुिभः सह ।

वासदेु व तथा काय न कुननयः ृशते ् ॥ ०२१ ॥

वाः िपतामहो वृो ये च कृ  सभासदः ।

ातॄणाम ु सौां धातराः शाताम ् ॥ ०२२ ॥

अहमेतवीेव ं राजा च ैव शंसित ।

ु ाथ भूयसी िह दयाजनु े ॥ ०२३ ॥
अजनु ो न ैव य

अाय ०७३
वैशपं ायन उवाच ॥

एतुा महाबाः के शवः हसिव ।

अभूतपूव भीम मादवोपगतं वचः ॥ ००१ ॥

ु तीतिमव पावके ।
िगरेिरव लघं
मा रामानजःु शौिरः शाधा वृकोदरम ् ॥ ००२ ॥

े यंदा वािमातिरेव पावकम ।्

संतज
उवाच भीममासीनं कृ पयािभपिर ुतम ् ॥ ००३ ॥
अाय ०७३ २७५

मदा भीमसेन य ु मेव शंसिस ।

वधािभनिनः ू राातराािमिदषःु ॥ ००४ ॥

ु शेष े परंतप ।
न च िपिष जागिष ः
घोरामशाां शत सदा वाचं भाषसे ॥ ००५ ॥

ु ।
िनःसिवणन संतः ेन मना
अशामना भीम सधूम इव पावकः ॥ ००६ ॥

एकाे िननेष े भारात इव बलः ।

अिप ां के िचं मेऽतिदो जनाः ॥ ००७ ॥

आ वृािमूल ु
 ाजः पिरभजिव ।
िनिः िितं भीम िननिरधाविस ॥ ००८ ॥

नािनेऽिभरमसे रहः ियिस पाडव ।

नां िनिश िदवा वािप कदािचदिभनिस ॥ ००९ ॥

अकायमान रहाे दिव ।

जाोमूध ानमाधाय िचरमाे मीिलतः ॥ ०१० ॥

ु ु िटं च पनः
क ु कुवोौ च िविलहिव ।
अभीं यसे भीम सव तकािरतम ु ् ॥ ०११ ॥

ु
यथा परािवता यते श ु रन ।्
ु म
ु ो वु ं पयित रिमवान ् ॥ ०१२ ॥
यथा च पािम

तथा सं वीेताि त ितमः ।

हाहं गदयाे यधनममष णम ् ॥ ०१३ ॥
२७६ भगवानपव

इित  मे ातॄणां सेनालभसे गदाम ।्

ु
त ते शमे बिधयतेऽ परंतप ॥ ०१४ ॥

ु तीपािन य
अहो य ु काल उपिते ।
पयसीवातीपािन िकं ां भीभम िवित ॥ ०१५ ॥

अहो पाथ  िनिमािन िवपरीतािन पयिस ।

ाे जागराे च ताशमिमिस ॥ ०१६ ॥

ं ु ं ीब इवािन ।
अहो नाशंससे िकि
कमलेनािभपोऽिस तेन ते िवकृ तं मनः ॥ ०१७ ॥

उेपते ते दयं मने िवषीदित ।

ऊगृहीतोऽिस ताशमिमिस ॥ ०१८ ॥

अिनं िकल म  िचं पाथ  चलाचलम ।्

वातवेगचिलता अीला शालेिरव ॥ ०१९ ॥

ु वां वािगव मानषी

तवैषा िवकृ ता बिग ु ।
ु
मनांिस पाडुपाणां मयवािनव ॥ ०२० ॥

इदं मे महदाय पवतेव सप णम ।्

यदीशं भाषेथा भीमसेनासमं वचः ॥ ०२१ ॥

स ा ािन कमािण कुले ज च भारत ।

उि िवषादं मा कृ था वीर िरो भव ॥ ०२२ ॥

ु ते ये लािनरिरंदम ।
न च ैतदनपं
यदोजसा न लभते ियो न तदते ु ॥ ०२३ ॥
अाय ०७४ २७७

अाय ०७४
वैशपं ायन उवाच ॥

ु णः ।
तथोो वासदेु वने िनमरमष
सदवमाधावभाषे तदनरम ् ॥ ००१ ॥

अथा मां िचकीषमथा मसेऽतु ।

णीतभावमं यिु ध सपरामम ् ॥ ००२ ॥

वे दाशाह सं मे दीघकालं सहोिषतः ।

उत वा मां न जानािस वद इवावः ॥ ००३ ॥

तादितपािभवािमा ं समछिस ॥ ००३ ॥

कथं िह भीमसेन ं मां जानन माधव ।

ूयादितपािण यथा मां वुमहिस ॥ ००४ ॥

तािददं वािम वचनं वृिनन ।

आनः पौषं च ैव बलं च न समं परैः ॥ ००५ ॥

सवथा नायकमतशंसा यमानः ।

अितवादापिव ु वािम बलमानः ॥ ००६ ॥

पयेम े रोदसी कृ  ययोरासिमाः जाः ।

अचले चाने च िते सवमातरौ ॥ ००७ ॥

यदीमे सहसा ु े समेयातां िशले इव ।

अहमेत े िनगृीयां बाां सचराचरे ॥ ००८ ॥
२७८ भगवानपव

पय ैतदरं बाोमहापिरघयोिरव ।

य एता म ु ते न तं पयािम पूषम ् ॥ ००९ ॥

िहमवां समु  वी च बलिभयम ।्

मयािभपं ायेरलमााय न यः ॥ ०१० ॥

ु ये ं ियावााडवेातताियनः ।
य
अधः पादतलेन ैतानिधाािम भूतले ॥ ०११ ॥

न िह ं नािभजानािस मम िवममतु ।
यथा मया िविनिज राजानो वशगाः कृ ताः ॥ ०१२ ॥

अथ चेां न जानािस सूय  वे ोतः भाम ।्

िवगाढे यिु ध संबाधे वेसे मां जनादन ॥ ०१३ ॥

िकं मावाीः पष ैण ं सूा इवानघ ।

यथामित वीेतिि मामिधकं ततः ॥ ०१४ ॥

ािस यिु ध संबाधे वृ े वैशसेऽहिन ।

मया णु ाातािथनः सािदनथा ॥ ०१५ ॥

तथा नरानिभुं िनं ियष भान ।्

ा मां ं च लोक िवकष ं वरारान ् ॥ ०१६ ॥

न मे सीदि मानो न ममोेपते मनः ।

सवलोकादिभुा भयं िवते मम ॥ ०१७ ॥

ु दन ।
िकं त ु सौदमेवतै ृ पया मधसू
सवाििते सेशाा  नो भरता नशन ् ॥ ०१८ ॥
अाय ०७५ २७९

अाय ०७५
ु
भगवानवाच ॥

भावं िजासमानोऽहं णयािददमवु म ।्

न चाेपा पािडा ोधा िववया ॥ ००१ ॥

वेदाहं तव माहामतु ते वेद यलम ।्

उत ते वेद कमािण न ां पिरभवाहम ् ॥ ००२ ॥

यथा चािन काणं संभावयिस पाडव ।

ु
सहगणमे तिय संभावयाहम ् ॥ ००३ ॥

याशे च कुले ज सवराजािभपूिजते ।

ु
बिभ ु
सि भीम मिस ताशः ॥ ००४ ॥

िजासो िह धम संिदध वृकोदर ।

ु
पयाय ं न वि दैवमानषयोज
नाः ॥ ००५ ॥

स एव हेतभु  ु
ू  ा िह पषाथ िसिष ु ।
िवनाशेऽिप स एवा संिदधं कम पौषम ् ॥ ००६ ॥

अथा पिरािन किविभदषदिशिभः ।

अथा पिरवत े वेगा इव नभतः ॥ ००७ ॥

ु
समितं ु च ायतोपपािदतम ।्
सनीतं
ु
कृ तं मानकं कम दैवने ािप िवते ॥ ००८ ॥
२८० भगवानपव

दैवमकृ तं कम पौषेण िवहते ।

शीतमु ं तथा वष िु पासे च भारत ॥ ००९ ॥

ु
यदिभाव पष य तम ।्
तादनवरोध िवते त लणम ् ॥ ०१० ॥

लोक नातो वृिः पाडवा कमणः ।

ु वतत फलं ाभयायात ् ॥ ०११ ॥
एवंबिः

ु समवे वतत े ।
य एवं कृ तबिः
नािसौ थते त न िसौ हष मतेु ॥ ०१२ ॥

तेयमथ माा मे भीमसेन िवविता ।

न ैकािसिमा कुिभः सह संयगु े ॥ ०१३ ॥

नाितणीतरिमः ाथा भवित पयय े ।

िवषादमछ ािनं वा एतदथ वीिम ते ॥ ०१४ ॥

ोभूत े धृतरा समीपं ा पाडव ।

ु दथ महापयन ् ॥ ०१५ ॥
यिते शमं कत ु य

शमं चे े किरि ततोऽनं यशो मम ।

भवतां च कृ तः कामेषां च ेय उमम ् ॥ ०१६ ॥

ते चेदिभिनवेि नापु ैि मे वचः ।

कुरवो यु मेवा रौं कम भिवित ॥ ०१७ ॥

अिे ु भीमसेन िय भारः समािहतः ।

धूरजनु ेन धाया ाोढ इतरो जनः ॥ ०१८ ॥
अाय ०७६ २८१

अहं िह या बीभोभिवता संयगु े सित ।

ु ं न कामये ॥ ०१९ ॥
धनय ैष कामो न िह य

तादाशमानोऽहं वृकोदर मितं तव ।

तदु ीबया वाचा तेजे समदीपयम ् ॥ ०२० ॥

अाय ०७६
अजनु उवाच ॥

उं यिु धिरेण ैव यावां जनादन ।

तव वां त ु मे  ु ा ितभाित परंतप ॥ ००१ ॥

ु भो ।
न ैव शमम ं मसे सकरं
लोभाा धृतरा दैाा समपु ितात ् ॥ ००२ ॥

ु
अफलं मसे चािप पष परामम ।्
न चारेण कमािण पौषेण फलोदयः ॥ ००३ ॥

तिददं भािषतं वां तथा च न तथ ैव च ।

न च ैतदेव ं मसािमित िकन ॥ ००४ ॥

िकं च ैतसे कृ माकं पापमािदतः ।

कुवि तेषां कमािण येषां नाि फलोदयः ॥ ००५ ॥

संपामानं स ाम सफलं भो ।

स तथा कृ  वत यथा शम भवेरैः ॥ ००६ ॥
२८२ भगवानपव

पाडवानां कुणां च भवारमकः सत ु ।्

ु
सराणामस ु
राणां च यथा वीर जापितः ॥ ००७ ॥

कुणां पाडवानां च ितप िनरामयम ।्

अितमनात ु ं ु न मे तव रम ् ॥ ००८ ॥

एवं चेायतामेित काय तव जनादन ।

गमनादेवमेव ं किरिस न संशयः ॥ ००९ ॥

िचकीिष तमथाे तिीर रािन ।

भिवित तथा सव यथा तव िचकीिष तम ् ॥ ०१० ॥

शम त ैः सह वा नोऽ ु तव वा यिकीिषतम ।्

िवचायमाणो यः कामव कृ  स नो गः ु ॥ ०११ ॥

ु
न स नाहित ाा वधं ससतबावः ।
ु
येन धमसते ा न सा ीपमिष ता ॥ ०१२ ॥

यापयतोपायं धिमं मधसू ु दन ।

ं ने ता ूत देिवना ॥ ०१३ ॥
उपायेन नृशस

ु जातः ियेष ु धनध

कथं िह पषो ु रः ।
समातो िनवतत ाणागेऽपु िते ॥ ०१४ ॥

अधमण िजताा वन े िजतांथा ।

ु
वतां मम वाय िनगतोऽसौ सयोधनः ॥ ०१५ ॥

ु ं कृ  िमाथ यिकीषिस ।
न च ैतदत
िया कथं न ु मु ा ाृना वेतरेण वा ॥ ०१६ ॥

अथ वा मसे ायाधेषामनरम ।्
अाय ०७७ २८३

तदेव ियतामाश ु न िवचायमतया ॥ ०१७ ॥

ु
जानािस िह यथा तेन ौपदी पापबिना ।
पिरिा सभामे त तािप मिष तम ् ॥ ०१८ ॥

स नाम सवतत पाडवेिित माधव ।

ु
न मे सायते बिबजम ु िमवोषरे ॥ ०१९ ॥

तासे य ु ं पाडवानां च यितम ।्

तदाश ु कु वाय यः कायमनरम ् ॥ ०२० ॥

अाय ०७७
ु
भगवानवाच ॥

एवमेतहाबाहो यथा वदिस पाडव ।

सव िदं समायं बीभो कमणोयोः ॥ ००१ ॥

े ं िह रसवं कष के णोपपािदतम ।्

े लम ् ॥ ००२ ॥
ऋते वष न कौेय जात ु िनवतय 

त वै पौषं ूयरु ासेकं यकािरतम ।्

त चािप वु ं पयेोषणं दैवकािरतम ् ॥ ००३ ॥

तिददं िनितं बा ु पूवर िप महािभः ।

ु ं लोककारणम ् ॥ ००४ ॥
दैव े च मानषेु च ैव संय
२८४ भगवानपव

ु
अहं िह तिरािम परं पषकारतः ।
दैव ं त ु न मया शं कम कत ु कथन ॥ ००५ ॥

स िह धम च सं च ा चरित मितः ।

न िह संतते तेन तथापेण कमणा ॥ ००६ ॥

ु पािपां वधय मिणः ।

तां चािप बिं
शकुिनः सूतप ु ाता ःशासनथा ॥ ००७ ॥

स िह ागेन रा न शमं समपु 

े ित ।
ु
अरेण वधााथ  सानबः ु
सयोधनः ॥ ००८ ॥

न चािप िणपातेन ुिमित धमराट ् ।

यामान ु रां स न दाित मितः ॥ ००९ ॥

न त ु मे स ताो यिधिरशासनम

ु ।्
उं योजनं त धमराजेन भारत ॥ ०१० ॥

तथा पाप ु तव न किरित कौरवः ।

तिंाियमाणेऽसौ लोकवो भिवित ॥ ०११ ॥

मम चािप स वो वै जगतािप भारत ।

येन कौमारके यूय ं सव िवकृ ताथा ॥ ०१२ ॥

ं ने राना ।
िवं च वो रां नृशस
न चोपशाते पापः ियं ा यिु धिरे ॥ ०१३ ॥

असकृ ाहं तेन ृ ते पाथ  भेिदतः ।

ृ च पापं त िचकीिष तम ् ॥ ०१४ ॥
न मया तहीतं

जानािस िह महाबाहो म परं मतम ।्

अाय ०७८ २८५

ियं िचकीषमाणं च धमराज मामिप ॥ ०१५ ॥

स जानं चाानं मम च ैव परं मतम ।्

अजानिव चाकादजनु ाािभशसे ॥ ०१६ ॥

यािप परमं िदं तावगतं या ।

िवधानिविहतं पाथ  कथं शम भवेरैः ॥ ०१७ ॥

य ु वाचा मया शं कमणा चािप पाडव ।

किरे तदहं पाथ  न ाशंस े शमं परैः ॥ ०१८ ॥

कथं गोहरणे ूयािदम तथािवधम ।्

यामानोऽिप भीेण संवरगतेऽिन ॥ ०१९ ॥

तदैव ते पराभूता यदा सिताया ।

लवशः णशािप न च तु ः सयोधनः
ु ॥ ०२० ॥

सवथा त ु मया काय धमराज शासनम ।्

िवभां त भूय कम पापं रानः ॥ ०२१ ॥

अाय ०७८
नकुल उवाच ॥

उं बिवधं वां धमराजेन माधव ।

धमने वदाेन धमयु ं च ततः ॥ ००१ ॥

मतमााय रा भीमसेन ेन माधव ।

२८६ भगवानपव

संशमो बावीय च ािपतं माधवानः ॥ ००२ ॥

तथ ैव फनु ेनािप यं तया तु म ।्

आन मतं वीर किथतं भवतासकृ त ् ॥ ००३ ॥

ु ा परमतं भवान ।्
सवमते दित 
ु
याकालं मेथाुयाः पषोम ॥ ००४ ॥

तिंिििमे िह मतं भवित के शव ।

ु ण यं कायमिरंदम ॥ ००५ ॥
ाकालं मने

ु वित सोऽथा ।
अथा िचितो थ ः पनभ
ु
अिनमतयो लोके नराः पषसम ॥ ००६ ॥

ु
अथा बयो ासास ु वनवािसष ु ।
अयेथा कृ  येष ु पनरथा
ु ॥ ००७ ॥

अाकमिप वाय वन े िवचरतां तदा ।

न तथा णयो राे यथा संित वतत े ॥ ००८ ॥

िनवृवनवासाः ु ा वीर समागताः ।

अौिहयो िह सेमासादानादन ॥ ००९ ॥

ु
इमाि पषाानिचबलपौषान ।्
ु
आशाणे ा न थेिदह कः पमान ् ॥ ०१० ॥

स भवाुमे तं सापूव भयाितम ।्

ु
ूयाां यथा मो न थेत सयोधनः ॥ ०११ ॥

यिु धिरं भीमसेन ं बीभ ं ु चापरािजतम ।्

सहदेव ं च मां च ैव ां च रामं च के शव ॥ ०१२ ॥
अाय ०७९ २८७

सािकं च महावीय िवराटं च सहाजम ।्

ु च पाष तम ् ॥ ०१३ ॥
ुपदं च सहामां धृं

कािशराजं च िवां धृके त ं ु च चेिदपम ।्

मांसशोिणतभृ ः ितय ु ते को यिु ध ॥ ०१४ ॥

स भवामनादेव साधियसंशयम ।्
इमथ महाबाहो धमराज के वलम ् ॥ ०१५ ॥

िवर ैव भी ोण सहबािकः ।

ेयः समथा िवातमु 
ु मानं यानघ ॥ ०१६ ॥

ते च ैनमननु ेि धृतरां जनािधपम ।्

ु
तं च पापसमाचारं सहामां सयोधनम ् ॥ ०१७ ॥

ोता चाथ  िवरं च वा जनादन ।

किमवाथ िववत ं ापयेतां न विन ॥ ०१८ ॥

अाय ०७९
सहदेव उवाच ॥

यदेतिथतं राा धम एष सनातनः ।

ु मेव ाथा कायमिरंदम ॥ ००१ ॥
यथा त ु य

यिद शमिमेयःु कुरवः पाडवैः सह ।

ु ं दाशाह योजयेथाः सहैव त ैः ॥ ००२ ॥
तथािप य
२८८ भगवानपव

कथं न ु ा पााल तथा िां सभागताम ।्

अवधेन शाेत मम मःु सयोधने ु ॥ ००३ ॥

यिद भीमाजनु ौ कृ  धमराज धािमकः ।

धमम ृ तेनाहं योिु मािम संयगु े ॥ ००४ ॥
ु 

सािकवाच ॥

समाह महाबाहो सहदेवो महामितः ।

यधनवधे शाि कोप मे भवेत ् ॥ ००५ ॥

जानािस िह यथा ा चीरािजनधराने ।

तवािप मु ूतो ःिखताे पाडवान ् ॥ ००६ ॥

तााीसतः ु शूरो यदाह पषष

ु भः ।
ु
वचनं सवयोधानां ततं पषोम ॥ ००७ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

एवं वदित वां त ु ययु धु ान े महामतौ ।

ु
सभीमः िसंहनादोऽभूोधानां त सवशः ॥ ००८ ॥

सव िह सवतो वीराचः पूजयन ।्

साध ु सािित शैन ेयं हष यो ययु 
ु वः ॥ ००९ ॥
अाय ०८० २८९

अाय ०८०
वैशपं ायन उवाच ॥

रा ु वचनं ु ा धमाथ सिहतं िहतम ।्

कृ ा दाशाहमासीनमवीोककिष ता ॥ ००१ ॥

ु ुपदराज िसतायतमूधज
सता  ा।
ू सहदेव ं च सािकं च महारथम ् ॥ ००२ ॥
संप

भीमसेन ं च संशां ा परममनाः ।

अपु ण  णा वामवु ाचेदं मनिनी ॥ ००३ ॥
ू 

ु दन ।
िविदतं ते महाबाहो धम मधसू
ु
यथा िनकृ ितमााय ंिशताः पाडवाः सखात ् ॥ ००४ ॥

धृतरा पेु ण सामाेन जनादन ।

यथा च सयो राा मं रहिस ािवतः ॥ ००५ ॥

यिु धिरेण दाशाह तािप िविदतं तव ।

यथोः सय ैव त सव तु ं या ॥ ००६ ॥

ु ।
प नात दीयां ामा इित महाते
कशलं वृकलमासी वारणावतम ् ॥ ००७ ॥
ु

अवसानं महाबाहो िकिदेव त ु पमम ।्

ु
इित यधनो वाः सदा के शव ॥ ००८ ॥

तािप नाकरोां  ु ा कृ  सयोधनः

ु ।
यिु धिर दाशाह ीमतः संिधिमतः ॥ ००९ ॥
२९० भगवानपव

ु
अदान ेन रा यिद कृ  सयोधनः ।
संिधिमे कत गा कथन ॥ ०१० ॥

शि िह महाबाहो पाडवाः सृय ैः सह ।

धातराबलं घोरं ुं ितसमािसतमु ् ॥ ०११ ॥

न िह साा न दान ेन शोऽथ ेष ु कन ।

ु दन ॥ ०१२ ॥
ताेष ु न कता कृ पा ते मधसू

साा दान ेन वा कृ  ये न शाि शवः ।

मोेष ु दडः ाीिवतं पिररता ॥ ०१३ ॥

ताेष ु महादडः ेः िमतु ।

या च ैव महाबाहो पाडवैः सह सृय ैः ॥ ०१४ ॥

एतमथ पाथानां तव च ैव यशरम ।्

ियमाणं भवेृ  च सखावहमु ् ॥ ०१५ ॥

ियेण िह हः ियो लोभमाितः ।

ु
अियो वा दाशाह धममनितता ॥ ०१६ ॥

अ ाणाात सवपापेवितात ।्

ु ् ॥ ०१७ ॥
ु सववणानां ाणः सृताभक
गिह

यथावे भवेोषो वमाने जनादन ।

स वावधे  इित धमिवदो िवः ॥ ०१८ ॥

यथा ां न ृशदे षे दोषः कृ  तथा कु ।

पाडवैः सह दाशाह सृय ै सस ैिनकै ः ॥ ०१९ ॥

ु
पनं च वािम िवेण जनादन ।
अाय ०८० २९१

का न ु सीमिनी माृिथामि के शव ॥ ०२० ॥

ु ुपदराज वेिदमामिु ता ।

सता
ु
धृ भिगनी तव कृ  िया सखी ॥ ०२१ ॥

आजमीढकुलं ाा षा ु पाडोमहानः ।

ु
मिहषी पाडुपाणां पेसमवचसाम ् ॥ ०२२ ॥

ु मे पिभवरैः प जाता महारथाः ।

सता
अिभमयु था कृ  तथा ते तव धमतः ॥ ०२३ ॥

साहं के शहं ाा पिरिा सभां गता ।

ु
पयतां पाडुपाणां िय जीवित के शव ॥ ०२४ ॥

जीव ु कौरवेयषे ु पाालेथ वृिष ु ।

दासीभूताि पापानां सभामे विता ॥ ०२५ ॥

िनरामषचेषे ु ेमाणेष ु पाडुष ु ।

ािह मािमित गोिव मनसा काितोऽिस मे ॥ ०२६ ॥

य मां भगवााजा शरु ो वामवीत ।्

वरं वृणी पाािल वराहािस मतािस मे ॥ ०२७ ॥

अदासाः पाडवाः स ु सरथाः सायधु ा इित ।

ु ा वनवासाय के शव ॥ ०२८ ॥
मयोे य िनम

एवंिवधानां ःखानामिभोऽिस जनादन ।

ु
ािह मां पडरीका  ाितबावाम ् ॥ ०२९ ॥
सभतृ

नहं कृ  भी धृतरा चोभयोः ।

ु भवािम धमण साहं दासीकृ ताभवम ् ॥ ०३० ॥
षा
२९२ भगवानपव

िधबलं भीमसेन िधाथ  धनतामु ।्

य यधनः कृ  मु तमिप जीवित ॥ ०३१ ॥

यिद तेऽहमनाा ु यिद तेऽि कृ पा मिय ।

धातराेष ु वै कोपः सवः कृ  िवधीयताम ् ॥ ०३२ ॥

ु नम ।्
ु मृसंहारं वृिजनां सदश
इा
ु
सनीलमिसतापाी ु
पयगािधवािसतम ् ॥ ०३३ ॥

ु
सवलणसंपं महाभजगवच सम ।्
के शपं वरारोहा गृ सेन पािणना ॥ ०३४ ॥

ु
पाी पडरीकाम पु 
े गजगािमनी ।
अपु ण  णा कृ ा कृ ं वचनमवीत ् ॥ ०३५ ॥
ू 

ु
अयं ते पडरीका ःशासनकरोृतः ।
तः सवकालेष ु परेषां संिधिमता ॥ ०३६ ॥

यिद भीमाजनु ौ कृ  कृ पणौ संिधकामक ु ौ।

िपता मे योते वृः सह पै ु मह ारथ ैः ॥ ०३७ ॥

ु दन ।
ु मे मधसू
प च ैव महावीयाः पा
अिभम ं ु परृ
ु  योि कुिभः सह ॥ ०३८ ॥

ःशासनभजं ु
ु यामं संिछं पांसगु िठतम ।्
यहं तं न पयािम का शािदय मे ॥ ०३९ ॥

योदश िह वषािण तीा गतािन मे ।

िनधाय दये म ं ु दीिमव पावकम ् ॥ ०४० ॥
अाय ०८० २९३

िवदीयत े मे दयं भीमवापीिडतम ।्

ु
योऽयम महाबाधम  समनपयित ॥ ०४१ ॥

ु बासेन कठे नायतलोचना ।

इा
रोद कृ ा सों सरं बागदम ् ॥ ०४२ ॥

नौ पीनायतोणी सिहताविभवष ती ।

ु 
वीभूतिमवाम ु जृ ािर न ेजम ् ॥ ०४३ ॥

तामवु ाच महाबाः के शवः पिरसायन ।्

अिचरासे कृ े दतीभरतियः ॥ ०४४ ॥

एवं ता भी रोि िनहताितबावाः ।

हतिमा हतबला येषां ुािस भािमिन ॥ ०४५ ॥

अहं च तिरािम भीमाजनु यमैः सह ।

यिु धिरिनयोगेन दैवा िविधिनिमतात ् ॥ ०४६ ॥

धातरााः कालपा न चेवि मे वचः ।

शेे िनहता भूमौ गालादनीकृ ताः ॥ ०४७ ॥

चलेि िहमवाैलो मेिदनी शतधा भवेत ।्

ौः पते सना न मे मोघं वचो भवेत ् ॥ ०४८ ॥

सं ते ितजानािम कृ े बाो िनगृताम ।्

हतािमािया य ु ानिचरासे पतीन ् ॥ ०४९ ॥
२९४ भगवानपव

अाय ०८१
अजनु उवाच ॥

ु मः
कुणाम सवषां भवादन ु ।
संबी दियतो िनमभु योः पयोरिप ॥ ००१ ॥

पाडवैधातर ााणां ितपामनामयम ।्

समथ ः शमं च ैषां कत ु मिस के शव ॥ ००२ ॥

ु
िमतः पडरीका ु
सयोधनममष णम ।्
शाथ भारतं ूया यामिमहन ् ॥ ००३ ॥

ु ं चें िशवमनामयम ।्
या धमाथ य
िहतं नादाते बालो िद वशमेित ॥ ००४ ॥

ु
भगवानवाच ॥

ध मितं च ैव कुणां यदनामयम ।्

एष याािम राजानं धृतरामभीया ॥ ००५ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ततो पेत े तमिस सूय  िवमल उते ।

मै े मु त संाे मृिचिष िदवाकरे ॥ ००६ ॥

कौमदु े मािस रेवां शरदे िहमागमे ।

ीतससखे ु काले कः सवतां वरः ॥ ००७ ॥

ु
माः पयिनघषा वाचः वं सूनतृ ाः ।
ाणानां तीतानामृषीणािमव वासवः ॥ ००८ ॥
अाय ०८१ २९५

कृ ा पौवािकं कृ ं ातः शिु चरल तः ।

उपते िववं पावकं च जनादनः ॥ ००९ ॥

ऋषभं पृ आल ाणानिभवा च ।

अिं दिणं कृ ा पयाणमतः ॥ ०१० ॥

तिताय वचनं पाडव जनादनः ।

िशनेन ारमासीनमभाषत सािकम ् ॥ ०११ ॥

रथ आरोतां शं च गदया सह ।

उपासा श सवहरणािन च ॥ ०१२ ॥

यधनो िह ाा कण सहसौबलः ।

न च शरु वेयः ाकृ तोऽिप बलीयसा ॥ ०१३ ॥

ु
तततमााय के शव परःसराः ।
ु
सयजियो रथं चगदाभृतः ॥ ०१४ ॥

तं दीिमव कालािमाकाशगिमवागम ।्
चसूय काशाां चाां समल तम ् ॥ ०१५ ॥

अधचै चै म ैः समृगपििभः ।

ु ै िविवध ैिं मिणर ै सवशः ॥ ०१६ ॥
प

तणािदसाशं बृहं चादशनम ।्

ु
मिणहेमिविचां सजं ु
सपतािकनम ् ॥ ०१७ ॥

सूपरमनाधृ ं वैयापिरवारणम ।्
यशों िमाणां यनां निवधनम ् ॥ ०१८ ॥
२९६ भगवानपव

ु
वािजिभः स ैसीवमे ु
घपबलाहकै ः।
ु
ात ैः संपादयां चः संप ैः सवसपं दा ॥ ०१९ ॥

मिहमानं त ु कृ  भूय एवािभवधयन ।्

ु
सघोषः पतगेण े जेन ययु ज
ु े रथः ॥ ०२० ॥

तं मेिशखरं मेघिभिननम ।्
ु
आरोह रथं शौिरिवमानिमव पयकृ त ् ॥ ०२१ ॥

ु
ततः सािकमारो ययौ पषोमः ।
्
पृिथव चािरं च रथघोषेण नादयन ॥ ०२२ ॥

पोढाघनः कालः णेन समपत ।

ु वायःु शामभवजः ॥ ०२३ ॥
िशवानववौ

ु
दिणानलोमा मा मृगपिणः ।
ु
याणे वासदेु व बभूवरु नयाियनः ॥ ०२४ ॥

माथ पदैः शैरवत सवशः ।

ु दनम ् ॥ ०२५ ॥
सारसाः शतपा हंसा मधसू

माितमहाहोमैय
 मान पावकः ।
दिणिशखो भूा िवधूमः समपत ॥ ०२६ ॥

ु गयः थः ।
विसो वामदेव भूिरो
शु नारदवाीका मतः कुिशको भृगःु ॥ ०२७ ॥

ु
देवष य ैव कृ ं यसखावहम ।्
दिणमवत सिहता वासवानजम ु ् ॥ ०२८ ॥

ु ।
एवमेत ैमहाभाग ैमहिष गणसाधिभः
अाय ०८१ २९७

पूिजतः ययौ कृ ः कुणां सदनं ित ॥ ०२९ ॥

ु
तं यामनाया ु यिु धिरः ।
ु ीपो
भीमसेनाजनु ौ चोभौ माीपौ
ु च पाडवौ ॥ ०३० ॥

ु चेिदपः ।
चेिकतान िवाो धृके त
ुपदः कािशराज िशखडी च महारथः ॥ ०३१ ॥

ु सप
धृः ु िवराटः के कय ैः सह ।
संसाधनाथ ययःु ियाः ियषभम ् ॥ ०३२ ॥

ततोऽनु गोिवं धमराजो यिु धिरः ।

ु
राां सकाशे ितमान ु दं वचदा ॥ ०३३ ॥
वाचे

यो न ैव कामा भया लोभााथ कारणात ।्

अायमनवत ु त िरबिरलोपः
ु ॥ ०३४ ॥

धमो धृितमााः सवभतू षे ु के शवः ।

ईरः सवभतू ानां देवदेवः तापवान ् ॥ ०३५ ॥

ु पं ीवकृ तलणम ।्

तं सवगणसं
ु पु चमे ॥ ०३६ ॥
संपिर कौेयः संदे म

या सा बााभृायवधयताबला ।
उपवासतपःशीला सदा यन े रता ॥ ०३७ ॥

ु 
देवताितिथपूजास ु गश ु षू णे रता ।
वला ियपा ु च ियााकं जनादन ॥ ०३८ ॥

ु
सयोधनभयाा नोऽायतािमकशन ।
ु बाधारौिरवाणवात ् ॥ ०३९ ॥
महतो मृसं
२९८ भगवानपव

अृ ते च सततं यया ःखािन माधव ।

ु ताःखाहा तां  पृरे नामयम ् ॥ ०४० ॥
अनभू

ु
भृशमाासये ैनां पशोकपिर ुताम ।्
अिभवा जेथा पाडवािरकीतयन ् ॥ ०४१ ॥

ऊढाभृित ःखािन शरु ाणामिरंदम ।

िनकारानतदहा च पयी ःखमते ु ॥ ०४२ ॥

अिप जात ु स कालः ाृ  ःखिवपययः ।

ु दामिरंदम ॥ ०४३ ॥
यदहं मातरं िां सखे

जोऽधावा कृ पणा पगृु िनी ।

दतीमपहाय ैनामपु गाम यनम ् ॥ ०४४ ॥

न नून ं ियते ःख ैः सा चेीवित के शव ।

ु
तथा पािधिभगा ढमाता ानतसृ ता ॥ ०४५ ॥

अिभवाा त ु सा कृ  या मचनािभो ।

धृतरा कौरो राजान वयोऽिधकाः ॥ ०४६ ॥

भीं ोणं कृ पं च ैव महाराजं च बािकम ।्

ौिणं च सोमदं च सवा भरताृथक ् ॥ ०४७ ॥

िवरं च महाां कुणां मधािरणम ।्

अगाधबिं ु दन ॥ ०४८ ॥
ु धम ं जेथा मधसू

इाु के शवं त राजमे यिु धिरः ।

ु
अनातो िनववृत े कृ ं कृ ा दिणम ् ॥ ०४९ ॥
अाय ०८१ २९९

जेव त ु बीभःु सखायं पषष

ु भम ।्
अवीरवीरं दाशाहमपरािजतम ् ॥ ०५० ॥

ु वै मिनये ।
यदाकं िवभो वृ ं परा
अधरा गोिव िविदतं सवराजस ु ॥ ०५१ ॥

तेादसेन सृ ानवम च ।

ु रे हतो भयात ् ॥ ०५२ ॥
ियं मे ाहाबाहो म

ु
अतेदथा कता धातराोऽनपायिवत ।्
अं नून ं किरािम ियाणां जनादन ॥ ०५३ ॥

एवम ु े पाडवेन पयकृ ोदरः ।

मु मु ः ोधवशाावेपत च पाडवः ॥ ०५४ ॥

वेपमान कौेयः ाोशहतो रवान ।्

धनयवचः  ु ा हषिमना भृशम ् ॥ ०५५ ॥

ु ा संावेप धिनः ।
त तं िननदं 
ु वु ःु ॥ ०५६ ॥
वाहनािन च सवािण शकृ ू ं स

इाु के शवं त तथा चोा िविनयम ।्

ु
अनातो िनववृत े पिर जनादनम ् ॥ ०५७ ॥

तेष ु राजस ु सवष ु िनवृषे ु जनादनः ।

तूणम पतृः स ैसीववाहनः ु ॥ ०५८ ॥

ते हया वासदेु व दाके ण चोिदताः ।

पानमाचेमिु रव समाना इवारम ् ॥ ०५९ ॥

अथापयहाबाषीनिन के शवः ।
३०० भगवानपव

ु
ाा िया दीमानाितानभयतः पिथ ॥ ०६० ॥

सोऽवतीय रथाूणम िभवा जनादनः ।

यथावानृषीवानभाषत पूजयन ् ॥ ०६१ ॥

ु
किोके ष ु कुशलं किमः नितः ।
ाणानां यो वणाः कििि शासने ॥ ०६२ ॥

ु दनः ।
ु तां पूजां ोवाच मधसू
तेः य
भगवः  संिसाः का वीथी भवतािमह ॥ ०६३ ॥

िकं वा भगवतां कायमहं िकं करवािण वः ।

के नाथनोपसंाा भगवो महीतलम ् ॥ ०६४ ॥

तमवीामद उपे मधसू ु दनम ।्

ु ु
पिर च गोिवं परा सचिरते सखा ॥ ०६५ ॥

ु
देवष यः पयकृ तो ाणा बतु ाः ।
राजष य दाशाह मानयपिनः ॥ ०६६ ॥

देवासरु ारः पराणु महातेु ।

समेत ं पािथ वं ं िद सवतः ॥ ०६७ ॥

सभासद राजानां च सं जनादन ।

एतहेणीयं ु ं गाम के शव ॥ ०६८ ॥

धमाथ सिहता वाचः ोतिु माम माधव ।

योमानाः कुष ु राजमे परंतप ॥ ०६९ ॥

भीोणादय ैव िवर महामितः ।

ं च यादवशाल सभायां वै समेथ ॥ ०७० ॥
अाय ०८२ ३०१

तव वाािन िदािन त तेषां च माधव ।

ोतिु माम गोिव सािन च शभु ािन च ॥ ०७१ ॥

ु ामहे वयम ।्
आपृोऽिस महाबाहो पन
यािवेन वै वीर ामां सभागतम ् ॥ ०७२ ॥

अाय ०८२
वैशपं ायन उवाच ॥

यां देवकीपंु परवीरजो दश ।

महारथा महाबामयःु शपाणयः ॥ ००१ ॥

पदातीनां सहं च सािदनां च परंतप ।

ु राजेा शतशोऽपरे ॥ ००२ ॥
भों च िवपलं

जनमेजय उवाच ॥

ु दनः ।
कथं यातो दाशाह महाा मधसू
कािन वा जत िनिमािन महौजसः ॥ ००३ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

त याणे याासत ु ािन महानः ।

तािन मे ण ु िदािन दैवाौाितकािन च ॥ ००४ ॥

ु
अनेऽशिनिनघषः सिवमजायत ।
३०२ भगवानपव

अगेव च पजः ावष िघन े भृशम ् ॥ ००५ ॥

गूमहानः ाखाः ु
ु िससमाः ।
िवपरीता िदशः सवा न ाायत िकन ॥ ००६ ॥

ालयो राजृिथवी समकत ।

उदपाना कुा ािसतशो जलम ् ॥ ००७ ॥

तमःसंवतृ मासीव जगिददं तदा ।

न िदशो नािदशो राजाये  रेणनु ा ॥ ००८ ॥

ारासीहाः खे शरीरं न यते ।

ु िमवाभवत ् ॥ ००९ ॥
सवष ु राजेशषे ु तदत

ामाािनपरंु वातो दिणपिमः ।

आजणशो वृाषो भीमिननः ॥ ०१० ॥

य य त ु वायो वतत े पिथ भारत ।

त त सखोु वायःु सव चासीदिणम ् ॥ ०११ ॥

ु
ववष  पवष च कमलािन च भूिरशः ।
सम पा िनःखो पेतकुशकटकः ॥ ०१२ ॥

ु ।
स गाण ै राजं त महाभजः
ु  समनोिभव
अत े मधपक ु ु
सदः ॥ ०१३ ॥

तं िकरि महाानं व ैः पैः ु

ु सगििभः ।
ियः पिथ समाग सवभतू िहते रतम ् ॥ ०१४ ॥

स शािलभवनं रं सवससमािचतम ।्

ु परमधिममगारतष भ ॥ ०१५ ॥
सखं
अाय ०८२ ३०३

पयपशूामाादयतोषणान ।्
ु
परािण च ितामाािण िविवधािन च ॥ ०१६ ॥

ु
िनाः समनसो भारत ैरिभरिताः ।
नोिाः परचाणामनयानामकोिवदाः ॥ ०१७ ॥

ु
उपादथायां जनाः परिनवािसनः ।
पित सिहता िवेनिदया ॥ ०१८ ॥

ते त ु सव सनामानमििमिमव
ु भमु ।्
अचयामासर ु तं देशाितिथमपु ितम ् ॥ ०१९ ॥

वृकलं समासा के शवः परवीरहा ।

कीणरमावािदे िवमले लोिहतायित ॥ ०२० ॥

अवतीय रथाूण कृ ा शौचं यथािविध ।

रथमोचनमािदय संामपु िववेश ह ॥ ०२१ ॥

दाकोऽिप हया ु ा पिरचय च शातः ।

ु ा च ैनानवासृजत ् ॥ ०२२ ॥
ममु ोच सव वमािण म

अती त ु तवमवु ाच मधसूु दनः ।

यिु धिर कायाथ िमह वामहे पाम ् ॥ ०२३ ॥

त ततमााय चुरावसथं नराः ।

ु
णेन चापानािन गणवि समाजयन ् ॥ ०२४ ॥

तिामे धाना ु य आसाणा नृप ।

ु
आयाः कुलीना ीमो ा वृिमनिताः ॥ ०२५ ॥
३०४ भगवानपव

तेऽिभग महाानं षीके शमिरंदमम ।्

पूजां चुयथ ाायमाशीमलसंयतु ाम ् ॥ ०२६ ॥

ते पूजिया दाशाह सवलोके ष ु पूिजतम ।्

वेदय वेमािन रवि महाने ॥ ०२७ ॥

ु सृ  च यथाहतः ।
ताभःु कृ तिमा
ु
अे तेषां वेमािन पनरायाहै
व त ैः ॥ ०२८ ॥

ु  ं भोजिया च ाणां के शवः ।

समृ
ु च सह त ैः सवरवसां पां सखम
भा ु ् ॥ ०२९ ॥

अाय ०८३
वैशपं ायन उवाच ॥

ु दनम ।्
तथा त ैः समााय आयां मधसू
धृतराोऽवीीमचिया महाभजमु ् ॥ ००१ ॥

ोणं च सयं च ैव िवरं च महामितम ।्

यधनं च सामां रोमावीिददम ् ॥ ००२ ॥

अतु ं महदाय ूयते कुनन ।

ियो बाला वृा कथयि गृहे गृहे ॥ ००३ ॥

सृ ाचते चाे तथ ैवाे समागताः ।

पृथवादा वत े चरेष ु सभास ु च ॥ ००४ ॥
अाय ०८३ ३०५

उपयाित दाशाहः पाडवाथ परामी ।

स नो मा पू सवथा मधसू ु दनः ॥ ००५ ॥

तिि याा लोक भूतानामीरो िह सः ।

तिृित वीय च ा चौज माधवे ॥ ००६ ॥

स मातां नरेः स िह धमः सनातनः ।

ु
पूिजतो िह सखाय ादसखःु ादपूिजतः ॥ ००७ ॥

ु
स चेित दाशाह उपचारैरिरंदमः ।
कृ ावानिभायााामः सवराजस ु ॥ ००८ ॥

त पूजाथ म ैव संिवध परंतप ।

सभाः पिथ िवधीयां सवकामसमािहताः ॥ ००९ ॥

यथा ीितमहाबाहो िय जायेत त वै ।

तथा कु गाारे कथं वा भी मसे ॥ ०१० ॥

ततो भीादयः सव धृतरां जनािधपम ।्

ऊचःु परमिमेव ं पूजयोऽ तचः ॥ ०११ ॥

ु ाा राजा यधनदा ।

तेषामनमतं
ु पु चमे ॥ ०१२ ॥
सभावाूिन रािण देम

ततो देशषे ु देशषे ु रमणीयेष ु भागशः ।

सवरसमाकीणाः सभाुरन ेकशः ॥ ०१३ ॥

ु ैः ।
ु ािन िविवध ैगण
आसनािन िविचािण य
ियो गानलाराूािण वसनािन च ॥ ०१४ ॥
३०६ भगवानपव

ु
गणवपानािन भोािन िविवधािन च ।
ु
माािन च सगीिन तािन राजा ददौ ततः ॥ ०१५ ॥

िवशेषत वासाथ सभां ामे वृकले ।

िवदधे कौरवो राजा बरां मनोरमाम ् ॥ ०१६ ॥

ु ।्
एतिधाय वै सव देवाहमितमानषम
आचौ धृतरााय राजा यधनदा ॥ ०१७ ॥

ताः सभाः के शवः सवा रािन िविवधािन च ।

असमी ैव दाशाह उपायाुस तत ् ॥ ०१८ ॥

अाय ०८४
धृतरा उवाच ॥

उपािदह पयातो जनादनः ।

वृकले िनवसित स च ातिरहेित ॥ ००१ ॥

ु
आकानामिधपितः परोगः सवसाताम ।्
महामना महावीय महामाो जनादनः ॥ ००२ ॥

ीत वृिवंश भता गोा च माधवः ।

याणामिप लोकानां भगवािपतामहः ॥ ००३ ॥

ु
वृकाः समनसो य ामपु ासते ।
ु बृहतेः ॥ ००४ ॥
आिदा वसवो ा यथा बिं
अाय ०८४ ३०७

त ै पूजां योािम दाशाहाय महान े ।

ं तव धम ते कथयतः ण ु ॥ ००५ ॥

एकवणः सकृु ाैबािजात ैहयोमैः ।

ु ाथां ै रौााािम षोडश ॥ ००६ ॥
चतयु 

िनिभाातानीषादाहािरणः ।
ु
अानचरमे
कैकमौ दाािम के शवे ॥ ००७ ॥

दासीनामजातानां शभु ानां वचसाम ।्

शतम ै दाािम दासानामिप तावतः ॥ ००८ ॥

ु
आिवकं ब सश पावतीय ैपातम ।्
तद ै दाािम सहािण दशा च ॥ ००९ ॥

अिजनानां सहािण चीनदेशोवािन च ।

ता ै दाािम यावदहित के शवः ॥ ०१० ॥

ु जा िवमलो मिणः ।
िदवा राौ च भाेष सते
तम ै दाािम तमहित के शवः ॥ ०११ ॥

एके नािप पता योजनािन चतदु श ।

यानमतरीय ु ं दाे त ै तदहम ् ॥ ०१२ ॥

ु
यावि वाहना यावः पषा ते ।
ु
ततोऽगणम ै भों दााहं सदा ॥ ०१३ ॥

ु
मम पा पौा सव यधनाते ।
ु
ाि दाशाह रथ ैमृ ैरल ताः ॥ ०१४ ॥

े सहशः ।
ल ता कायः पादैरव
३०८ भगवानपव

ु
ु ा महाभागं ाि
वारम के शवम ् ॥ ०१५ ॥

नगरादिप याः काििमि जनादनम ।्

ु ं का काया यानावृताः ॥ ०१६ ॥

ु
सीपषबालं ु दनम ।्
िह नगरं मधसू
ु
उदीते महाानं भानमिमव जाः ॥ ०१७ ॥

महाजपताका ियां सवतोिदशम ।्

जलाविसो िवरजाः पाेित चाशात ् ॥ ०१८ ॥

ःशासन च गृहं यधनगृहारम ।्

ु मृ मल तम ् ॥ ०१९ ॥
तद ियतां िं ससं

एति िचराकारैः ासादैपशोिभतम ।्

ु
िशवं च रमणीयं च सवत ु समहाधनम ् ॥ ०२० ॥

सवमिृहे रं मम यधन च ।

यदह वायेयमसंशयम ् ॥ ०२१ ॥

अाय ०८५
िवर उवाच ॥

राजमतािस ैलोािप समः ।

संभािवत लोक संमतािस भारत ॥ ००१ ॥

यमेवते ूयाः पिमे वयिस ितः ।

अाय ०८५ ३०९

ु
शााा सतका ु
ा सिरः िवरो िस ॥ ००२ ॥

लेखामनीव भाः सूय  महोिमिरव सागरे ।

धमिय महााजिित विसताः जाः ॥ ००३ ॥

ु ैव पािथ व ।
सदैव भािवतो लोको गणौघ
ु
गणानां रणे िनं यत सबावः ॥ ००४ ॥

आजव ं ितप मा बााधा नशीः ।

रां पां ु
ु  पौां सदािप ु
सियान ् ॥ ००५ ॥

यं िदिस कृ ाय राजितथये ब ।

एतद दाशाहः पृिथवीमिप चाहित ॥ ००६ ॥

न त ु ं धममिु य त वा ियकारणात ।्

एतिदिस कृ ाय सेनाानमालभे ॥ ००७ ॥

माय ैषातमेवतै  ैतूिरदिण ।

जानािम ते मतं राजूढं बाेन कमणा ॥ ००८ ॥

प प ैव िलि ामकााडवा नृप ।

न च िदिस तेांमं कः किरित ॥ ००९ ॥

अथन त ु महाबां वाय ं ं िजहीष िस ।

अन ेन ैवापु ायेन पाडवेो िबिभिस ॥ ०१० ॥

न च िवेन शोऽसौ नोमेन न गहया ।

अो धनयातमु ते ं वीिम ते ॥ ०११ ॥

वेद कृ  माहां वेदा ढभिताम ।्

अाम जानािम ाण ैं ु धनयम ् ॥ ०१२ ॥
३१० भगवानपव

अुादपां पूणादादावसेचनात ।्
अुशलसंा ैिषित जनादनः ॥ ०१३ ॥

य ियमाितं मानाह महानः ।

तद ै ियतां राजानाह िह जनादनः ॥ ०१४ ॥

आशंसमानः काणं कुनेित के शवः ।

येन ैव राजथन तदेवाा उपाकु ॥ ०१५ ॥

शमिमित दाशाहव यधन च ।

पाडवानां च राजे तद वचनं कु ॥ ०१६ ॥

िपतािस राजु ाे वृं िशशवः परे ।

वत िपतृवेष ु वत े ते िह पवत
ु ् ॥ ०१७ ॥

अाय ०८६
यधन उवाच ॥

यदाह िवरः कृ े सव तम ु ते ।

ु
अनरो संहायः पाथाित जनादनः ॥ ००१ ॥

य ु सारसंयु ं देय ं वस ु जनादन े ।

अन ेकपं राजे न तेय ं कदाचन ॥ ००२ ॥

ु ो न िह नाहित के शवः ।
देशः कालथाय
अाय ०८६ ३११

मंधोजो राजयादचित मािमित ॥ ००३ ॥

अवमान य ािय िवशां पते ।

न तुयाध
ु ः कायिमित मे िनिता मितः ॥ ००४ ॥

स िह पूतमो देवः कृ ः कमललोचनः ।

याणामिप लोकानां िविदतं मम सवथा ॥ ००५ ॥

न त ु तिदेय ं ाथा कायगितः भो ।

िवहः समपु ारो न िह शािवहात ् ॥ ००६ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

त तचनं  ु ा भीः कुिपतामहः ।

वैिचवीय राजानिमदं वचनमवीत ् ॥ ००७ ॥

सृ तोऽसृ तो वािप न ुते जनादनः ।

नालममवातमु वातोऽिप के शवः ॥ ००८ ॥

य ु काय महाबाहो मनसा कायतां गतम ।्

सवपाय ैन  तं के निचतमु था ॥ ००९ ॥

स यय ू ाहाबाायमिवशया ।
वासदेु वने तीथन िं संशा पाडवैः ॥ ०१० ॥

ध म स धमाा वु ं वा जनादनः ।

तिााः िया वाचो भवता बावैः सह ॥ ०११ ॥

यधन उवाच ॥

न पयायोऽि याजियं िने वलामहम ।्

३१२ भगवानपव

त ैः सहेमामपु ाीयां जीवीवैः िपतामह ॥ ०१२ ॥

इदं त ु समहाय
ु ण ु मे यमिथ तम ।्
परायणं पाडवानां िनयंािम जनादनम ् ॥ ०१३ ॥

तिे भिवि वृयः पृिथवी तथा ।

पाडवा िवधेया मे स च ातिरहेित ॥ ०१४ ॥

ु त जनादनः ।
अोपायं यथा स बे
न चापायो भवेिवावीत ु मे ॥ ०१५ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

त तचनं  ु ा घोरं कृ ािभसंिहतम ।्

धृतराः सहामाो िथतो िवमनाभवत ् ॥ ०१६ ॥

ततो यधनिमदं धृतराोऽवीचः ।

मैव ं वोचः जापाल न ैष धमः सनातनः ॥ ०१७ ॥

त िह षीके शः संबी च िय नः ।

अपापः कौरवेयषे ु कथं बनमहित ॥ ०१८ ॥

भी उवाच ॥

ु समधीः
परीतो धृतराायं तव पः ु ।
ु
वृणोनथ न थ यामानः सण ैः ॥ ०१९ ॥

ु
ु िथ वत ं पापं पापानबिनम
इमम ।्
ु िहा मानवत
वाािन सदां ु स े ॥ ०२० ॥

ु ितः ।
कृ मिकमाणमासाायं सम
अाय ०८७ ३१३

ु सहामाः णेन न भिवित ॥ ०२१ ॥

तव पः

पापा नृशस ं  धम मतःे ।

नोहेऽनथ संयु ां वाचं ोत ं ु कथन ॥ ०२२ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ु
ु भरतेो वृः परमममान
इा ।्
उाय तााितीः सपरामः ॥ ०२३ ॥

अाय ०८७
वैशपं ायन उवाच ॥

ाताय कृ  ु कृ तवावमािकम ।्
ु
ाण ैरनातः ययौ नगरं ित ॥ ००१ ॥

ु
तं यां महाबामना ततो नृप ।
पयवत ते सव वृकलिनवािसनः ॥ ००२ ॥

धातराामायां मु ःु ल ताः ।

यधनमृत े सव भीोणकृ पादयः ॥ ००३ ॥

पौरा बला राजषीके शं िदवः ।

यान ैबिवध ैरे पिरेव तथापरे ॥ ००४ ॥

स वै पिथ समाग भीेणािकमणा ।

३१४ भगवानपव

ोणेन धातरा ै त ैवृत ो नगरं ययौ ॥ ००५ ॥

कृ संमाननाथ च नगरं समल तम ।्

बभूवू राजमागा बरसमािचताः ॥ ००६ ॥

न  किहेृ राजंदासीरतष भ ।
न ी न वृो न िशशवु ासदेु विदया ॥ ००७ ॥

राजमाग नरा न  संभवविनं गताः ।

ु
तथा िह समहाजषीके शवेशने ॥ ००८ ॥

ु
आवृतािन वरीिभगृह ािण समहािप ।
चलीव भारेण ये  महीतले ॥ ००९ ॥

तथा च गितमे वासदेु व वािजनः ।

ृ  े ॥ ०१० ॥
नगतयोऽभूवाजमाग नरैवत

स गृहं धृतरा ािवशक ु शनः ।

ु
पाडुरं पडरीकाः ासादैपशोिभतम ् ॥ ०११ ॥

ितः का ित के शवो राजवेमनः ।

वैिचवीय राजानमगदिरंदमः ॥ ०१२ ॥

अागित दाशाह ाचनु रेरः ।

सहैव ोणभीाामदु ितहायशाः ॥ ०१३ ॥

कृ प सोमद महाराज बािकः ।

आसन ेोऽचलव पूजयो जनादनम ् ॥ ०१४ ॥

ततो राजानमासा धृतरां यशिनम ।्

स भीं पूजयामास वायो वािरसा ॥ ०१५ ॥
अाय ०८७ ३१५

ु दनः ।
ु मधसू
तेष ु धमानपूु व तां य
यथावयः समीयाय राजिभ माधवः ॥ ०१६ ॥

अथ ोणं सपंु स बाीकं च यशिनम ।्

कृ पं च सोमदं च समीयाय जनादनः ॥ ०१७ ॥

तासीिजत ं मृ ं कानं महदासनम ।्

शासनाृतरा तोपािवशदतु ः ॥ ०१८ ॥

ु चादु कं च जनादन े ।
अथ गां मधपक
ु
उपजयथाायं धृतरापरोिहताः ॥ ०१९ ॥

कृ ताित ु गोिवः सवािरहसुन ।्

आे संबकं कुवुिभः पिरवािरतः ॥ ०२० ॥

सोऽिचतो धृतराेण पूिजत महायशाः ।

ु
राजानं समना िनराामदिरंदमः ॥ ०२१ ॥

त ैः समे यथाायं कुिभः कुसंसिद ।

िवरावसथं रमपु ाितत माधवः ॥ ०२२ ॥

िवरः सवकाण ैरिभग जनादनम ।्

अचयामास दाशाह सवकामैपितम ् ॥ ०२३ ॥

कृ ताितं त ु गोिवं िवरः सवधमिवत ।्

कुशलं पाडुपाणामपृ
ु धसू ु दनम ् ॥ ०२४ ॥

ीयमाण सदो ु
ु िवषो बिसमः ।
धमिन च तदा गतदोष धीमतः ॥ ०२५ ॥
३१६ भगवानपव

त सव सिवारं पाडवानां िवचेितम ।्

ु
राच दाशाहः सवदिशवान ् ॥ ०२६ ॥

अाय ०८८
वैशपं ायन उवाच ॥

अथोपग िवरमपराे जनादनः ।

िपतृसारं गोिवः सोऽगदिरंदमः ॥ ००१ ॥

सा ा कृ मायां सािदवचसम ।्

ु
कठे गृहीा ाोशृथा पाथाननरन ् ॥ ००२ ॥

तेषां सवतां मे गोिवं सहचािरणम ।्

िचर ा वाय ं बामाहारयृथा ॥ ००३ ॥

सावीृ मासीनं कृ ताितं यधु ां पितम ।्

ु ने पिरश
बागदपूणन मख ु ता ॥ ००४ ॥

ु 
ये ते बााभृवे गश ु षू णे रताः ।
परर सदः ु संमताः समचेतसः ॥ ००५ ॥

िनकृ ा ंिशता राानाहा िनजन ं गताः ।

िवनीतोधहषा याः सवािदनः ॥ ००६ ॥

ा ियसखे ु पाथा दीमपहाय माम ।्

ु वनं याः समूलं दयं मम ॥ ००७ ॥
अहाष
अाय ०८८ ३१७

अतदहा महाानः कथं के शव पाडवाः ।

ु हावन े तात िसंहागजाकुले ॥ ००८ ॥
ऊषम

बाला िवहीनाः िपा ते मया सततलािलताः ।

अपयः िपतरौ कथमूषम ु हावन े ॥ ००९ ॥

शिभिनघष ैमृद ैवण

 वैरिप ।
पाडवाः समबो बााभृित के शव ॥ ०१० ॥

ये  वारणशेन हयानां हेिषतेन च ।

रथनेिमिननादै बो सदा गृहे ॥ ०११ ॥

ु
शभेरीिननादेन वेणवु ीणाननािदना ।
ु
पयाहघोषिमे ण पूमाना िजाितिभः ॥ ०१२ ॥

व ै र ैरलारैः पूजयो िजनः ।

गीिभम लयु ािभाणानां महानाम ् ॥ ०१३ ॥

ु
अिचत ैरचनाह विरिभनिताः ।
ासादाेबो रावािजनशाियनः ॥ ०१४ ॥

ु ा ापदानां महावन े ।
ते नून ं िननदं 
न ोपयाि िनां वै अतदहा जनादन ॥ ०१५ ॥

भेरीमृदिननदैः शवैणविनन ैः ।
ीणां गीतिननादै मधरैु मध सू
ु दन ॥ ०१६ ॥

ु
बिमागधसूत ै विबिधताः कथम ।्
महावन े बो ापदानां तेन ते ॥ ०१७ ॥
३१८ भगवानपव

ु
ीमाधृितदाो भूतानामनकिता ।
ु त े ॥ ०१८ ॥
कामेषौ वशे कृ ा सतां वानवत

अरीष माातयु य ातेन ष च ।

भरत िदलीप िशबेरौशीनर च ॥ ०१९ ॥

ु
राजषणां पराणानां धरंु धे हाम ।्
शीलवृोपसंपो धमः ससरः ॥ ०२० ॥

ु त ैलोािप यो भवेत ।्
राजा सवगणोपे
अजातशधु म ाा श
ु जाूनदभः ॥ ०२१ ॥

ेः कुष ु सवष ु धमतः तु वृतः ।

ियदशनो दीघभजः ु कथं कृ  यिु धिरः ॥ ०२२ ॥

यः स नागायतु ाणो वातरंहा वृकोदरः ।

अमष पाडवो िनं ियो ातःु ियरः ॥ ०२३ ॥

कीचक च सातेय हा मधसू ु दन ।

शूरः ोधवशानां च िहिड बक च ॥ ०२४ ॥

परामे शसमो वायवु ग

े समो जवे ।
महेरसमः ोधे भीमः हरतां वरः ॥ ०२५ ॥

ोधं बलममष च यो िनधाय परंतपः ।

िजताा पाडवोऽमष ातिु ित शासन े ॥ ०२६ ॥

तेजोरािशं महाानं बलौघमिमतौजसम ।्

भीमं दशन ेनािप भीमसेन ं जनादन ॥ ०२७ ॥

तं ममाच वाय कथम वृकोदरः ॥ ०२७ ॥

अाय ०८८ ३१९

आे पिरघबाः स ममः पाडवोऽतु ।

अजनु ेनाजनु ो यः स कृ  बासहिणा ॥ ०२८ ॥

िबाः धत े िनमतीतेनािप के शव ॥ ०२८ ॥

िपेकेन वेगने प बाणशतािन यः ।

इे सशो राः कातवीय पाडवः ॥ ०२९ ॥

तेजसािदसशो महिष ितमो दमे ।

ु ो महेसमिवमः ॥ ०३० ॥
मया पृिथवीत

ु दन ।
आिधरां महीं िथतं मधसू
आतं येन वीयण कुणां सवराजस ु ॥ ०३१ ॥

य बाबलं घोरं कौरवाः पयपु ासते ।

स सवरिथनां ेः पाडवः सिवमः ॥ ०३२ ॥

योऽपायः पाडवानां देवानािमव वासवः ।

स ते ाता सखा च ैव कथम धनयः ॥ ०३३ ॥

दयावावभतू षे ु ीिनषेधो महािवत ।्

ु ु मार धािमक िय मे ॥ ०३४ ॥
मृ सक

सहदेवो महेासः शूरः सिमितशोभनः ।

ु माथ कुशलो यवु ा ॥ ०३५ ॥
ु षू ध
ातॄणां कृ  श

ु दन ।
सदैव सहदेव ातरो मधसू
वृ ं काणवृ पूजयि महानः ॥ ०३६ ॥

ेापचाियनं वीरं सहदेव ं यधु ां पितम ।्

३२० भगवानपव

ु षू ं ु मम वाय माीपंु च मे ॥ ०३७ ॥

श

ु ु मारो यवु ा शूरो दशनीय पाडवः ।

सक
ातॄणां कृ  सवषां ियः ाणो बिहरः ॥ ०३८ ॥

िचयोधी च नकुलो महेासो महाबलः ।

कि कुशली कृ  वो मम सख ु ैिधतः ॥ ०३९ ॥

ु
सखोिचतमःखाह सकु ु मारं महारथम ।्
अिप जात ु महाबाहो पयेय ं नकुलं पनः
ु ॥ ०४० ॥

पसंपातजे काले नकुलेन िवनाकृ ता ।

ु वीर सा जीवािम पय माम ् ॥ ०४१ ॥
न लभािम सखं

ु ः ियतमा ौपदी मे जनादन ।

सवः पै
कुलीना शीलसंपा सवः समिु दता गणु ैः ॥ ०४२ ॥

ु
पलोकाितलोकाृ
वाना सवािदनी ।
ु
ियाािर पाडवानपत ॥ ०४३ ॥

महािभजनसंपा सवकामैः सपूु िजता ।

ईरी सवकाणी ौपदी कथमतु ॥ ०४४ ॥

पितिभः पिभः शूररै िक ैः हािरिभः ।

उपपा महेास ैपदी ःखभािगनी ॥ ०४५ ॥

चतदु श
 िममं वष यापयमिरंदम ।
ु
पािधिभः पिरूनां ौपद सवािदनीम ् ॥ ०४६ ॥

न नून ं कमिभः पय ु पषः

ु ैरते ु ु ।्
सखम
ौपदी चेथावृा नाते ु सखमयम
ु ् ॥ ०४७ ॥
अाय ०८८ ३२१

न ियो मम कृ ाय बीभनु  यिु धिरः ।

भीमसेनो यमौ वािप यदपयं सभागताम ् ॥ ०४८ ॥

न मे ःखतरं िकिूतपूव ततोऽिधकम ।्

यौपद िनवातां शरु ाणां समीपगाम ् ॥ ०४९ ॥

ु ना ।
आनाियतामनायण ोधलोभानवित
सव  ै कुरव एकवां सभागताम ् ॥ ०५० ॥

तैव धृतरा महाराज बािकः ।

कृ प सोमद िनिवणाः कुरवथा ॥ ०५१ ॥

तां संसिद सवां ारं पूजयाहम ।्

वृने िह भवाय न धन ेन न िवया ॥ ०५२ ॥

ु ग
त कृ  महाबे  ीर महानः ।
ु
ः शीलमलारो लोकाि ितित ॥ ०५३ ॥

सा शोकाता च ा च ा गोिवमागतम ।्

नानािवधािन ःखािन सवायेवाकीतयत ् ॥ ०५४ ॥

पूवर ाचिरतं युराजिभरिरंदम ।

ु
अूत ं मृगवधः किदेषां सखावहम ् ॥ ०५५ ॥

तां दहित यृ ा सभायां कुसंिनधौ ।

धातरा ैः पिरिा यथा नकुशलं तथा ॥ ०५६ ॥

िनवासनं च नगराा च परंतप ।

नानािवधानां ःखानामावासोऽि जनादन ॥ ०५७ ॥
३२२ भगवानपव

अातचया बालानामवरोध के शव ॥ ०५७ ॥

न  े शतमं मे ाै ु ः सह परंतप ।

 म ् ॥ ०५८ ॥
यधन ेन िनकृ ता वष म चतदु श

ःखादिप सखं ु न ािद पयफलयः

ु ।
न मे िवशेषो जाासीातराेष ु पाडवैः ॥ ०५९ ॥

तेन सेन कृ  ां हतािमं िया वृतम ।्

अािम ु ं सामायेय ं पाडवैः सह ॥ ०६० ॥

न ैव शाः पराजेत ं ु सं ेषां तथागतम ् ॥ ०६० ॥

ु
िपतरं ेव गहय ं नाानं न सयोधनम ।्
येनाहं कुिभोजाय धनं धूति रवािप ता ॥ ०६१ ॥

ु ीड कहकाम ।्
बालां मामायकं
अददाुिभोजाय सखा से महान े ॥ ०६२ ॥

साहं िपा च िनकृ ता शरु 

ै परंतप ।
अःिखता कृ  िकं जीिवतफलं मम ॥ ०६३ ॥

या वागवीं सूतके ससािचनः ।

ु
पे पृिथव जेता यशा िदवं ृशते ् ॥ ०६४ ॥

हा कुामजे रां ा धनयः ।

ातृिभः सह कौेयीेधानाहिरित ॥ ०६५ ॥

नाहं तामसूयािम नमो धमाय वेधसे ।

कृ ाय महते िनं धम धारयित जाः ॥ ०६६ ॥
अाय ०८८ ३२३

धमदे ि वाय तथा सं भिवित ।

ं चािप तथा कृ  सव संपादियिस ॥ ०६७ ॥

न मां माधव वैधं नाथ नाशो न वैिरता ।

तथा शोकाय भवित यथा पै ु िवनाभवः ॥ ०६८ ॥

याहं गाडीवधानं सवशभृतां वरम ।्

धनयं न पयािम का शािदय मे ॥ ०६९ ॥

 ं वष यापयं यिु धिरम ।्

इदं चतदु श
धनयं च गोिव यमौ तं च वृकोदरम ् ॥ ०७० ॥

जीवनाशं नानां ां कुवि मानवाः ।

अथ ते मम मृताेषां चाहं जनादन ॥ ०७१ ॥

ूया माधव राजानं धमाानं यिु धिरम ।्

ु वृथा कृ थाः ॥ ०७२ ॥
भूयां े हीयते धम मा पक

पराया वासदेु व या जीवािम िधग ु माम ।्

वृःे कृ पणलाया अितैव ायसी ॥ ०७३ ॥

अथो धनयं ूया िनोंु वृकोदरम ।्

यदथ िया सूत े त कालोऽयमागतः ॥ ०७४ ॥

अिंदे ागते काले कालो वोऽितिमित ।

लोकसंभािवताः सः सनृु शसं ं किरथ ॥ ०७५ ॥

ु ांजेय ं शातीः समाः ।

ं ने च वो य
नृशस
ु मिप जीिवतम ् ॥ ०७६ ॥
काले िह समनाे

ु च वौ धमरतौ सदा ।

माीपौ
३२४ भगवानपव

िवमेणािजताोगाृणीतं जीिवतादिप ॥ ०७७ ॥

िवमािधगता थाः धमण जीवतः ।

ु
मनो मन ु
सदा ीणि पषोम ॥ ०७८ ॥

गा ूिह महाबाहो सवशभृतां वरम ।्

अजनु ं पाडवं वीरं ौपाः पदव चर ॥ ०७९ ॥

िविदतौ िह तवां ुािवव यथाकौ ।

भीमाजनु ौ नयेतां िह देवानिप परां गितम ् ॥ ०८० ॥

तयो ैतदवानं या कृ ा सभां गता ।

ःशासन कण पषायभाषताम ् ॥ ०८१ ॥

यधनो भीमसेनमगनिनम ।्
ु ानां त ित यलम ् ॥ ०८२ ॥
पयतां कुम

न िह वैरं समासा शाित वृकोदरः ।

ु
सिचरादिप भीम न िह वैरं शाित ॥ ०८३ ॥

ु शनः ॥ ०८३ ॥
यावदं न नयित शावाक

न ःखं राहरणं न च ूत े पराजयः ।

ु
ाजनं च पाणां न मे तःखकारणम
ु ् ॥ ०८४ ॥

य ु सा बृहती यामा एकवा सभां गता ।

अणोषा वाचतो ःखतरं न ु िकम ् ॥ ०८५ ॥

ीधिमणी वरारोहा धमरता सदा ।

नागथा नाथं कृ ा नाथवती सती ॥ ०८६ ॥
अाय ०८८ ३२५

ु
या मम सपायां ु दन ।
नाथो मधसू
ु महारथः ॥ ०८७ ॥
राम बिलनां ेः 

ु
साहमेविं वधं ःखं सहेऽ पषोम ।
भीमे जीवित धष  िवजये चापलाियिन ॥ ०८८ ॥

ु
तत आासयामास पािधिभरिभ ुताम ।्
िपतृसारं शोच शौिरः पाथ सखः पृथाम ् ॥ ०८९ ॥

का न ु सीमिनी ालोके ि िपतृसः ।

शूर राो िहता आजमीढकुलं गता ॥ ०९० ॥

महाकुलीना भवती दादिमवागता ।

ईरी सवकाणी भा परमपूिजता ॥ ०९१ ॥

वीरसूवरपी च सवः समिु दता गणु ैः ।

ु
सखःखे महााे ाशी सोढम ु हित ॥ ०९२ ॥

िनाती ोधहष िु पासे िहमातपौ ।

ु रताः ॥ ०९३ ॥
एतािन पाथा िनिज िनं वीराः सखे

ासखाःु पाथा िनं वीरसखियाः

ु ।
ु ये मु ह ोाहा महाबलाः ॥ ०९४ ॥
न ते ेन त

ु
अं धीरा िनषेवे मं ासखियाः ।
ु ्
उमां पिरे शाोगांातीव मानषान ॥ ०९५ ॥

अेष ु रेिमरे धीरा न ते मेष ु रेिमरे ।

ु
अािं सखामा ःखमरमयोः ॥ ०९६ ॥

अिभवादयि भवत पाडवाः सह कृ या ।

३२६ भगवानपव

आानं च कुशिलनं िनवेारनामयम ् ॥ ०९७ ॥

अरोगाविसाथािं िस पाडवान ।्

ईरावलोक हतािमािया वृतान ् ॥ ०९८ ॥

ु
एवमाािसता कुी वाच जनादनम ।्
ु
पािधिभरिभा ु
िनगृाबिजं तमः ॥ ०९९ ॥

येषां महाबाहो पं ाधसू ु दन ।

यथा यथा ं मेथाः कुयाः कृ  तथा तथा ॥ १०० ॥

अिवलोपेन धम अिनकृ ा परंतप ।

भावाि ते कृ  सािभजन च ॥ १०१ ॥

ु
वायां च िमेष ु बििवमयोथा ।
मेव नः कुले धम ं सं ं तपो महत ् ॥ १०२ ॥

ं ाता ं मह िय सव ितितम ।्

यथ ैवा तथ ैवैतिय सं भिवित ॥ १०३ ॥

तामाम च गोिवः कृ ा चािभदिणम ।्

ाितत महाबायधनगृहाित ॥ १०४ ॥

अाय ०८९
वैशपं ायन उवाच ॥

पृथामाम गोिवः कृ ा चािप दिणम ।्

अाय ०८९ ३२७

यधनगृहं शौिररगदिरंदमः ॥ ००१ ॥

ु ं परंु दरगृहोपमम ।्
ला परमया य
त का ित ितो ाः ैरवािरतः ॥ ००२ ॥

ततोऽघनसाशं िगिरकू टिमवोितम ।्

िया लं ासादमारोह महायशाः ॥ ००३ ॥

त राजसह ै कुिभािभसंवत ृ म ।्
धातरां महाबां ददशासीनमासन े ॥ ००४ ॥

ःशासनं च कण च शकुिनं चािप सौबलम ।्

यधनसमीपे तानासनादश सः ॥ ००५ ॥

अागित दाशाह धातराो महायशाः ।

उदितहामाः पूजयधसू ु दनम ् ॥ ००६ ॥

समे धातराेण सहामाेन के शवः ।

राजिभ वायः समागथावयः ॥ ००७ ॥

ु
त जाूनदमयं पयं सपिरृ तम ।्
िविवधारणाीणमपु ािवशदतु ः ॥ ००८ ॥

ु च उप जनादन े ।
तिां मधपक
िनवेदयामास तदा गृहाां च कौरवः ॥ ००९ ॥

त गोिवमासीनं सािदवचसम ।्
उपासां चिरे सव कुरवो राजिभः सह ॥ ०१० ॥

ततो यधनो राजा वाय ं जयतां वरम ।्

मयोजन ेन नान के शवः ॥ ०११ ॥
३२८ भगवानपव

ततो यधनः कृ मवीाजसंसिद ।

मृपूव शठोदक कणमाभा कौरवः ॥ ०१२ ॥

कादािन पानािन वासांिस शयनािन च ।

दथ मुपनीतािन नाहीं जनादन ॥ ०१३ ॥

उभयोाददः सामभु यो िहते रतः ।

संबी दियतािस धृतरा माधव ॥ ०१४ ॥

ं िह गोिव धमाथ वे तेन सवशः ।

त कारणिमािम ोत ं ु चगदाधर ॥ ०१५ ॥

स एवम ु
ु ो गोिवः वाच महामनाः ।
ु ् ॥ ०१६ ॥
ु भजम
ओघमेघनः काले गृ िवपलं

अनूकृतममिनरमसलम ।्
ु मम ् ॥ ०१७ ॥
राजीवन ेो राजानं हेतमु ाम

ु ताः पूजां गृि च ैव िह ।

कृ ताथा भते
कृ ताथ मां सहामामिचिस भारत ॥ ०१८ ॥

एवम ु
ु ः वाच धातराो जनादनम ।्
ु तम ् ॥ ०१९ ॥
ु ं भवताास ु ितपमसां
न य

ु दन ।
कृ ताथ चाकृ ताथ च ां वयं मधसू
यतामहे पूजियत ं ु गोिव न च शुमः ॥ ०२० ॥

न च तारणं िवो यिो मधसू ु दन ।

पूजां कृ तां ीयमाण ैनाम ु
ं ाः पषोम ॥ ०२१ ॥
अाय ०८९ ३२९

वैरं नो नाि भवता गोिव न च िवहः ।

स भवासमी ैतेशं वुमहित ॥ ०२२ ॥

एवम ु
ु ः वाच धातरां जनादनः ।
अिभवी सहामां दाशाहः हसिव ॥ ०२३ ॥

नाहं कामा संरा ेषााथ कारणात ।्

न हेतवु ादाोभाा धम जां कथन ॥ ०२४ ॥

संीितभोाािन आपोािन वा पनः ु ।

न च संीयसे राज चाापता वयम ् ॥ ०२५ ॥

अकािषसे राजभृित पाडवान ।्

ु नो ातॄवः समिु दताण
ियानवित ु ैः ॥ ०२६ ॥

अका ैव पाथानां ेषणं नोपपते ।

धम िताः पाडवेयाः कािं वुमहित ॥ ०२७ ॥

याेि स मां ेि यानन ु स मामन ु ।

 ािरिभः ॥ ०२८ ॥
ऐकां मां गतं िवि पाडवैधम च

ु िह यो मोहािते ।
कामोधानवत
ु
गणवं ु
च यो ेि तमाः पषाधमम ् ॥ ०२९ ॥

ु
यः काणगणाातीोहाोभािते ।
सोऽिजताािजतोधो न िचरं ितित ियम ् ॥ ०३० ॥

ु पादयाियानिप ।
अथ यो गणसं
ियेण कुते वयांिरं यशिस ितित ॥ ०३१ ॥

सवमते दभोमं ािभसंिहतम ।्

३३० भगवानपव

रेु क भोिमित मे धीयते मितः ॥ ०३२ ॥

ु ा महाबायधनममष णम ।्
एवम
िनाम ततः शु ाातरािनवेशनात ् ॥ ०३३ ॥

िनयाय च महाबावासदेु वो महामनाः ।

िनवेशाय ययौ वेम िवर महानः ॥ ०३४ ॥

तमगोण कृ पो भीोऽथ बािकः ।

कुरव महाबां िवर गृहे ितम ् ॥ ०३५ ॥

तेऽिभगावु 
ं  कुरवो मधसूु दनम ।्
िनवेदयामो वाय सरां े गृहायम ् ॥ ०३६ ॥

ु
तानवाच महातेजाः कौरवाधसूु दनः ।
सव भवो ग ु सवा मेऽपिचितः कृ ता ॥ ०३७ ॥

यातेष ु कुष ु ा दाशाहमपरािजतम ।्

अचयामास तदा सवकामैः यवान ् ॥ ०३८ ॥

ततः ापानािन शच ु
ु ीिन गणवि च।
उपाहरदन ेकािन के शवाय महान े ॥ ०३९ ॥

ु दनः ।
त ैतप िया थमं ाणाधसू
वेदिवो ददौ कृ ः परमिवणािप ॥ ०४० ॥

ु
ततोऽनयाियिभः साध मििरव वासवः ।
िवराािन बभु जे
ु शच ु
ु ीिन गणवि च ॥ ०४१ ॥
अाय ०९० ३३१

अाय ०९०
वैशपं ायन उवाच ॥

ु
तं भवमां िनशायां िवरोऽवीत ।्
न ेदं सविसतं के शवागमनं तव ॥ ००१ ॥

अथ धमाितगो मूढः संरी च जनादन ।

मानो मानकाम वृानां शासनाितगः ॥ ००२ ॥

धमशााितगो मो राा हं गतः ।

अन ेयः ेयसां पापो धातराो जनादन ॥ ००३ ॥

ु वशितः ।
कामाा ामानी च िम
अकता चाकृ त धमः ियानृतः ॥ ००४ ॥

एत ैा ै बिभदष ैरेष समितः ।

योमानः ेयोऽिप संरा हीित ॥ ००५ ॥

ु दन ।
सेनासमदु यं ा पािथ वं मधसू
कृ ताथ मते बाल आानमिवचणः ॥ ००६ ॥

एकः कणः पराेत ं ु समथ  इित िनितम ।्

धातरा बु ःे स शमं नोपयाित ॥ ००७ ॥

भीे ोणे कृ पे कण ोणपेु जयथे ।

भूयस वतत े वृिं न शमे कुते मनः ॥ ००८ ॥

िनितं धातरााणां सकणानां जनादन ।

भीोणकृ पााथा न शाः ितवीितमु ् ॥ ००९ ॥
३३२ भगवानपव

संिव धातरााणां सवषामेव के शव ।

शमे यतमान तव सौाकािणः ॥ ०१० ॥

न पाडवानामािभः ितदेय ं यथोिचतम ।्

इित विसताेष ु वचनं ािरथ कम ् ॥ ०११ ॥

ु दन ।
य सूं ं च समं ाधसू
न त लपेाो बिधरेिव गायनः ॥ ०१२ ॥

अिवजान ु मूढषे ु िनमयादषे ु माधव ।

ु
न ं वां वु ाडाले ष ु िजो यथा ॥ ०१३ ॥

सोऽयं बलो मूढ न किरित ते वचः ।

ु ं संपते तव ॥ ०१४ ॥
तििरथ कं वाम

तेषां समपु िवानां सवषां पापचेतसाम ।्

तव मावतरणं मम कृ  न रोचते ॥ ०१५ ॥

ु ीनामिशानां बनां पापचेतसाम ।्

ब
तीपं वचनं मे तव कृ  न रोचते ॥ ०१६ ॥

ु
अनपािसतवृ ािया मोहा दिप तः ।
वयोदपादमषा न ते ेयो हीित ॥ ०१७ ॥

बलं बलवद यिद विस माधव ।

 महती शा न किरित ते वचः ॥ ०१८ ॥

न ेदम यधु ा शिमेणािप सहामरैः ।

इित विसताः सव धातराा जनादन ॥ ०१९ ॥

ु षु।
तेवे मपु पेष ु कामोधानवित
अाय ०९० ३३३

समथ मिप ते वामसमथ भिवित ॥ ०२० ॥

मे ितनीक मो ; रथाय ु  बल मूढः ।

यधनो मते वीतमःु ; कृ ा मयेय ं पृिथवी िजतेित ॥ ०२१ ॥

ु ; महारामसपं पृिथाम ।्
आशंसते धृतरा पो
तिमः के वलो नोपलो ; बं समागतं मतेऽथ म ् ॥ ०२२ ॥

पयये ं पृिथवी कालपा ; यधनाथ पाडवाोकु ामाः ।

समागताः सवयोधाः पृिथां ; राजान िितपालैः समेताः ॥ ०२३ ॥

ु
सव च ैते कृ तवैराः परा ;या राजानो तसारा कृ  ।
तवोेगांिता धातराा ;सं ु हताः सह कणन वीराः ॥ ०२४ ॥

ाानः सह यधन ेन ; सृा यों ु पाडवावयोधाः ।

तेषां मे िवशेथा यिद ं ; न ततं मम दाशाह वीर ॥ ०२५ ॥

तेषां समपु िवानां बनां चेतसाम ।्

कथं मं पेथाः शूणां शक ु शन ॥ ०२६ ॥

सवथा ं महाबाहो देवरै िप हः ।

ु जानािम तव शहु न ् ॥ ०२७ ॥
भावं पौषं बिं

या मे ीितः पाडवेष ु भूयः सा िय माधव ।

ेा च बमाना सौदा वीहम ् ॥ ०२८ ॥
३३४ भगवानपव

अाय ०९१
ु
भगवानवाच ॥

यथा ूयाहााो यथा ूयािचणः ।

यथा वािधेन सदाु मिधः सतु ् ॥ ००१ ॥

ु ं तं च यथा पु पते ।

धमाथ य
तथा वचनम ु ोऽि य ैतितृमातृवत ् ॥ ००२ ॥

सं ां च यु ं चाेवमेव यथा माम ।्

ु ागमन े हेत ं ु िवराविहतो भव ॥ ००३ ॥
ण

दौरां धातरा ियाणां च वैिरताम ।्

सवमते दहं जानः ाोऽ कौरवान ् ॥ ००४ ॥

पयां पृिथव सवा साां सरथकुराम ।्

यो मोचये ु
ृ पाशाा ु
याम मु मम ् ॥ ००५ ॥

धमकाय यता न चेोित मानवः ।

ु
ाो भवित तयम मे नाि संशयः ॥ ००६ ॥

मनसा िचयापं कमणा नािभरोचयन ।्

न ाोित फलं त एवं धमिवदो िवः ॥ ००७ ॥

सोऽहं यिते शमं ः कतमु मायया ।

कुणां सृयानां च सामे िवनिशताम ् ॥ ००८ ॥

सेयमापहाघोरा कुेव समिु ता ।

कणयधनकृ ता सव ेत े तदयाः ॥ ००९ ॥
अाय ०९१ ३३५

सन ैः ियमानं िह यो िमं नािभपते ।

ु यथाशि तं नृशस
अननीय ं ं िवबधु ाः ॥ ०१० ॥

आ के शहणािमकायािं नवतयन ।्
अवाः किचवित कृ तयो यथाबलम ् ॥ ०११ ॥

तमथ शभु ं वां धमाथ सिहतं िहतम ।्

धातराः सहामाो हीत ं ु िवराहित ॥ ०१२ ॥

िहतं िह धातरााणां पाडवानां तथ ैव च ।

पृिथां ियाणां च यितेऽहममायया ॥ ०१३ ॥

िहते यतमानं मां शे यधनो

ु यिद ।
दय च मे ीितरानृयं च भिवित ॥ ०१४ ॥

ातीनां िह िमथो भेद े यिं नािभपते ।

सवयेन मं न तिं िवबधु ाः ॥ ०१५ ॥

न मां ूयरु धमा मूढा असदथा

ु ।
शो नावारयृ ः संराुपाडवान ् ॥ ०१६ ॥

उभयोः साधयथ महमागत इतु ।

त यमहं कृ ा गेय ं नृवाताम ् ॥ ०१७ ॥

ु ा वामनामयम ।्
ु ं िह 
मम धमाथ य
न चेदादाते बालो िद वशमेित ॥ ०१८ ॥

अहापयाडवाथ यथाव ;मं कुणां यिद चाचरेयम ।्

ु
ु रे ं कुरवो मृपाशात
ु च मे ािरतं महाथ ; म
पयं ् ॥ ०१९ ॥

अिप वाचं भाषमाण काां ; धमारामामथ वतीमिहंाम ।्

३३६ भगवानपव

अवेरे ातरााः समथा ; मां च ां कुरवः पूजयेयःु ॥ ०२० ॥

न चािप मम पयााः सिहताः सवपािथ वाः ।

ु मख ु े ात ं ु िसंहेवते रे मृगाः ॥ ०२१ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

इेवम ु ा वचनं वृीनामृषभदा ।

ु श िशये यसखावहः
शयन े सखसं ु ॥ ०२२ ॥

अाय ०९२
वैशपं ायन उवाच ॥

तथा कथयतोरेव तयोबिु मतोदा ।

िशवा नसंपा सा तीयाय शवरी ॥ ००१ ॥

ु ा िविचाथ पदाराः ।
धमाथ कामय
वतो िविवधा वाचो िवर महानः ॥ ००२ ॥

ु
कथािभरनपािभः कृ ािमततेजसः ।
अकामेव कृ  सा तीयाय शवरी ॥ ००३ ॥

तत ु रसंपा बहवः सूतमागधाः ।

शिभिनघष ैः के शवं बोधयन ् ॥ ००४ ॥

तत उाय दाशाह ऋषभः सवसाताम ।्

अाय ०९२ ३३७

सवमावयकं चे ातःकाय जनादनः ॥ ००५ ॥

कृ तोदकायजः स तािः समल तः ।

तत आिदम ु मपु ाितत माधवः ॥ ००६ ॥

अथ यधनः कृ ं शकुिनािप सौबलः ।

संां ितमे दाशाहमपरािजतम ् ॥ ००७ ॥

आचेतां त ु कृ  धृतरां सभागतम ।्

कुं भीमख ु ााः सवा पािथ वान ् ॥ ००८ ॥

ामथ ये गोिव िदिव शिमवामराः ।

तावनोिवः साा परमवना ु ॥ ००९ ॥

ततो िवमल आिदे ाणेो जनादनः ।

ददौ िहरयं वासांिस गााां परंतपः ॥ ०१० ॥

िवसृवं रािन दाशाहमपरािजतम ।्

ितमपु स ववे सारिथदा ॥ ०११ ॥

तमपु ितमााय रथं िदं महामनाः ।

महाघनिनघषं सवरिवभूिषतम ् ॥ ०१२ ॥

अिं दिणं कृ ा ाणां जनादनः ।

कौभंु मिणमाम ु िया परमया लन ् ॥ ०१३ ॥

कुिभः संवत
ृ ः कृ ो वृििभािभरितः ।
आितत रथं शौिरः सवयादवननः ॥ ०१४ ॥

अारोह दाशाह िवरः सवधमिवत ।्

सवाणभृतां ें सवधमभतृ ां वरम ् ॥ ०१५ ॥
३३८ भगवानपव

ततो यधनः कृ ं शकुिनािप सौबलः ।

ितीयेन रथेन ैनमयातां परंतपम ् ॥ ०१६ ॥

सािकः कृ तवमा च वृीनां च महारथाः ।

ु ःु कृ ं रथ ैर ैगज ैरिप ॥ ०१७ ॥
पृतोऽनयय

ु ाः परमवािजिभः ।
तेषां हेमपिरारा य
गतां घोिषणिाा बािजरे रथाः ॥ ०१८ ॥

संमृ संिसरजः ितपेद े महापथम ।्

राजिष चिरतं काले कृ ो धीमािया लन ् ॥ ०१९ ॥

ु
ततः याते दाशाह ावाैकपराः ।
शा दिरे त वााािन यािन च ॥ ०२० ॥

वीराः सवलोक यवु ानः िसंहिवमाः ।

पिरवाय रथं शौरेरग परंतपाः ॥ ०२१ ॥

ततोऽे बसाहा िविचात

ु वाससः ।
ु
अिसासायधधराः कृ ासरु ःसराः ॥ ०२२ ॥

गजाः परःशता वराााः सहशः ।

यामयवु रं दाशाहमपरािजतम ् ॥ ०२३ ॥

परंु कुणां संव ु ामं जनादनम ।्

ृ ं क
सवृबालं सीकं रागतमिरंदमम ् ॥ ०२४ ॥

वेिदकापाितािभ समााान ेकशः ।

चलीव भारेण योिषिभवनातु ॥ ०२५ ॥
अाय ०९२ ३३९

ू मानः कुिभः संवििवधाः कथाः ।

संप
यथाह ितसुवे माणः शन ैययौ ॥ ०२६ ॥

ु
ततः सभां समासा के शवानयाियनः ।
 िु नघष ैिदशः सवा नादयन ् ॥ ०२७ ॥
सशैवण

ततः सा सिमितः सवा राामिमततेजसाम ।्

संाकत हषण कृ ागमनकाया ॥ ०२८ ॥

ततोऽाशगते कृ े समरािधपाः ।
ु ा तं रथिनघषं पजिननदोपमम ् ॥ ०२९ ॥


आसा त ु सभाारमृषभः सवसाताम ।्

अवतीय रथाौिरः कै लासिशखरोपमात ् ॥ ०३० ॥

नगमेघतीकाशां लीिमव तेजसा ।

महेसदनां िववेश सभां ततः ॥ ०३१ ॥

पाणौ गृहीा िवरं सािकं च महायशाः ।

ोतािदवाजुछादयिया ॥ ०३२ ॥

ु ौ।
अतो वासदेु व कणयधनावभ
वृयः कृ तवमा च आसृ  पृतः ॥ ०३३ ॥

ु  भीोणादयतः ।
धृतरां परृ
आसन ेोऽचलव पूजयो जनादनम ् ॥ ०३४ ॥

अागित दाशाह ाचमु ह ामनाः ।

सहैव भीोणाामदु ितहायशाः ॥ ०३५ ॥

उिित महाराजे धृतराे जन ेरे ।

३४० भगवानपव

ु ःु समतः ॥ ०३६ ॥

तािन राजसहािण सम

आसनं सवतोभं जाूनदपिरृ तम ।्

कृ ाथ कितं त धृतरा शासनात ् ॥ ०३७ ॥

यमान ु राजानं भीोणौ च माधवः ।

अभाषत धमाा राााथावयः ॥ ०३८ ॥

त के शवमानचःु सगागतं सभाम ।्

राजानः पािथ वाः सव कुरव जनादनम ् ॥ ०३९ ॥

त ित दाशाह राजमे परंतपः ।

ु
अपयदिरानृषीरपरयः ॥ ०४० ॥

े नारदमख
ततानिभसं ु ानृषीन ।्
अभाषत दाशाह भीं शांतनवं शन ैः ॥ ०४१ ॥

पािथ व सिमितं म

ु षृ योऽागता नृप ।
िनमामासन ै सारेण च भूयसा ॥ ०४२ ॥

ु
न ैतेनपिवेष ु शं के निचदािसतमु ।्
पूजा य ु तामाश ु मनु ीनां भािवतानाम ् ॥ ०४३ ॥

ऋषीांतनवो ा सभाारमपु ितान ।्

रमाणतो भृानासनानीचोदयत ् ॥ ०४४ ॥

ु
आसनाथ मृािन महाि िवपलािन च।
मिणकानिचािण समाजततः ॥ ०४५ ॥

तेष ु तोपिवेष ु गृहीताघष ु भारत ।

िनषसादासने कृ ो राजान यथासनम ् ॥ ०४६ ॥
अाय ०९३ ३४१

ःशासनः साकये ददावासनम ु मम ।्

िविवंशितददौ पीठं कानं कृ तवमण े ॥ ०४७ ॥

अिवरेऽथ कृ  कणयधनावभ ु ौ।
एकासन े महाानौ िनषीदतरु मष णौ ॥ ०४८ ॥

गाारराजः शकुिनगाारैरिभरितः ।
ु िवशां पते ॥ ०४९ ॥
िनषसादासने राजा सहपो

िवरो मिणपीठे त ु श
ु ािजनोरे ।
संशृ ासनं शौरेमह ामितपािवशत ् ॥ ०५० ॥

िचर ा दाशाह राजानः सवपािथ वाः ।

अमृतेव नातृेमाणा जनादनम ् ॥ ०५१ ॥

ु
अतसीपसाशः पीतवासा जनादनः ।
ाजत सभामे हेीवोपिहतो मिणः ॥ ०५२ ॥

ततू सवमासीोिवगतमानसम ।्
ु
न त किििि ाजहार पमािचत ् ॥ ०५३ ॥

अाय ०९३
वैशपं ायन उवाच ॥

तेासीन ेष ु सवष ु तूभूतषे ु राजस ु ।

३४२ भगवानपव

वामाददे कृ ः सदंु ो िभनः ॥ ००१ ॥

जीमूत इव घमा े सवा संावयभाम ।्

धृतरामिभे समभाषत माधवः ॥ ००२ ॥

कुणां पाडवानां च शमः ािदित भारत ।

अयेन वीराणामेतिततमु ागतः ॥ ००३ ॥

राजावं तव िनःेयसं वचः ।

िविदतं ेव ते सव वेिदतमिरंदम ॥ ००४ ॥

इदम कुलं ें सवराजस ु पािथ व ।

ु ैः ॥ ००५ ॥
तु वृोपसंपं सवः समिु दतं गण

ु
कृ पानका ं ं च भारत ।
कायमानृश
ु
तथाजव ं मा सं केतििशते ॥ ००६ ॥

तिेविं वधे राजुले महित ितित ।

ििमं िवशेषण ु मसांतम ् ॥ ००७ ॥
े न ेह य

ं िह वारियता ेः कुणां कुसम ।

िमा चरतां तात बाेारेष ु च ॥ ००८ ॥

ु
ते पाव ु
कौर यधनपरोगमाः ।
ं वत ् ॥ ००९ ॥
धमाथ पृतः कृ ा चरि नृशस

अिशा गतमयादा लोभेन तचेतसः ।

ेष ु बषु ु म
ु षे ु ते भरतष भ ॥ ०१० ॥

सेयमापहाघोरा कुेव समिु ता ।

उपेमाणा कौर पृिथव घातियित ॥ ०११ ॥
अाय ०९३ ३४३

शा चेय ं शमियत ं ु ं चेिदिस भारत ।

न रो  शमो मतो मे भरतष भ ॥ ०१२ ॥

धीनः शमो राजिय च ैव िवशां पते ।

ु
पाापय कौर ापियाहं परान ् ॥ ०१३ ॥

आा तव िह राजे काया पैु ः सहाय ैः ।

िहतं बलवदेषां िततां तव शासन े ॥ ०१४ ॥

तव च ैव िहतं राजाडवानामथो िहतम ।्

शमे यतमान मम शासनकािणाम ् ॥ ०१५ ॥

यं िनलमाल संिवध िवशां पते ।

सहभूता ु भरतावैव ज
ु न ेर ॥ ०१६ ॥

धमाथ योि राजाडवैरिभरितः ।

न िह शाथाभूता यादिप नरािधप ॥ ०१७ ॥

 ं ु रमाणं महािभः ।
न िह ां पाडवैजत
इोऽिप देवःै सिहतः सहेत कुतो नृपाः ॥ ०१८ ॥

य भी ोण कृ पः कण िविवंशितः ।

अामा िवकण सोमदोऽथ बािकः ॥ ०१९ ॥

स ैव किल काोज सदिणःु ।

यिु धिरो भीमसेनः ससाची यमौ तथा ॥ ०२० ॥

सािक महातेजा ययु  ु ु महारथः ।

ु ते भरतष भ ॥ ०२१ ॥
को न ु तािपरीताा य
३४४ भगवानपव

लोकेरतां भूयः शिु भाधृताम ।्

ािस मिम सिहतः कुपाडवैः ॥ ०२२ ॥

त ते पृिथवीपालामाः पृिथवीपते ।
ेयांस ैव राजानः संधाे परंतप ॥ ०२३ ॥

ु  पौै ातृिभः िपतृिभथा ।

स ं पै
ु
सिः सवतो गः ु शिस जीिवतमु ् ॥ ०२४ ॥
ु सखं

ु
एतान ेव परोधाय सृ  च यथा पराु ।
अिखलां भोसे सवा पृिथव पृिथवीपते ॥ ०२५ ॥

एत ैिह सिहतः सवः पाडवैः ै भारत ।

अािजेसे शून ेष ाथ वािखलः ॥ ०२६ ॥

त ैरेवोपािजतां भूिमं भोसे च परंतप ।

यिद संपसे पै ु ः सहामा ैन रािधप ॥ ०२७ ॥

संयगु े वै महाराज यते समहायः

ु ।
ये चोभयतो राजं धममनपयिसु ॥ ०२८ ॥

ु वािप महाबलैः ।
पाडवैिन हत ैः सं े पै
यिेथाः सखं ु राजंिू ह भरतष भ ॥ ०२९ ॥

ु ािभकािणः ।
शूरा िह कृ ताा सव य
पाडवाावका ैव ता महतो भयात ् ॥ ०३० ॥

न पयेम कुवााडवां ैव संयगु े ।

ु
ीणानभयतः शूराथेो रिथिभहतान ् ॥ ०३१ ॥

समवेताः पृिथां िह राजानो राजसम ।

अाय ०९३ ३४५

अमष वशमापा नाशयेयिु रमाः जाः ॥ ०३२ ॥

ािह राजिमं लोकं न नयेयिु रमाः जाः ।

िय कृ ितमापे शेष ं ाुनन ॥ ०३३ ॥

ु ा वदाा ीम आयाः पयािभजातयः

श ु ।
अोसिचवा राजंाािह महतो भयात ् ॥ ०३४ ॥

िशवेन ेमे भूिमपालाः समाग पररम ।्

सह भा ु च पीा च ितया ु यथागृहम ् ॥ ०३५ ॥

ु
सवाससः िवण सृ  भरतष भ ।
अमषा िनराकृ  वैरािण च परंतप ॥ ०३६ ॥

हाद याडवेासीाेऽिायषु ः ये ।

तदेव ते भव श भरतष भ ॥ ०३७ ॥

बाला िवहीनाः िपा ते य ैव पिरविधताः ।

ताालय यथाायं पां ु  भरतष भ ॥ ०३८ ॥

भवत ैव िह राे सन ेष ु िवशेषतः ।

मा ते धमथ ैवाथ नयेत भरतष भ ॥ ०३९ ॥

आां पाडवा राजिभवा सा च ।

भवतः शासनाःखमन
ु ु त ं सहानगु ैः ॥ ०४० ॥
भू

ादशेमािन वषािण वन े िनिु षतािन नः ।

योदशं तथाात ैः सजन े पिरवरम ् ॥ ०४१ ॥

ाता नः समये तिितेित कृ तिनयाः ।

नाहा समयं तात त नो ाणा िवः ॥ ०४२ ॥
३४६ भगवानपव

तिः समये ित ितानां भरतष भ ।

िनं सेिशता राजराांश ं लभेमिह ॥ ०४३ ॥

ु ानः सातमु हिस ।

ं धममथ य
ु भवित े बे शांिितहे ॥ ०४४ ॥
गं

स भवाातृिपतृवदास ु ितपताम ।्
ु रीयसी वृिया च िश भारत ॥ ०४५ ॥
गरोग

ु थमािताः ।
िपा ापियता िह वयम
संापय पिथांि राजविन ॥ ०४६ ॥

ु
आेमां पिरषदं पाे भरतष भ ।
ु मसांतम ् ॥ ०४७ ॥
धमषे ु सभास ु न ेह य

य धम धमण सं यानृतने च ।

हते ेमाणानां हता सभासदः ॥ ०४८ ॥

िवो धम धमण सभां य पते ।

न चा शं कृ ि िवा सभासदः ॥ ०४९ ॥

धम एतानाजित यथा ननकूु लजान ् ॥ ०४९ ॥

ु
ये धममनपयू  ाय आसते ।
ते समाधम च ां च भरतष भ ॥ ०५० ॥

शं िकमं ु ते दानादनेर ।

वु  ु वा महीपालाः सभायां ये समासते ॥ ०५१ ॥

धमाथ संधायव यिद सं वीहम ् ॥ ०५१ ॥

अाय ०९३ ३४७

ु म
म ु
े ाृपाशाियाियषभ ।
ु
शा भरते मा मवशमगाः ॥ ०५२ ॥

िपं तेः दायांश ं पाडवेो यथोिचतम ।्

ततः सपःु िसाथ भ ु भोगारंतप ॥ ०५३ ॥

अजातश ं ु जानीषे ितं धम सतां सदा ।

सपेु िय वृिं च वतत े यां नरािधप ॥ ०५४ ॥

दािहत िनर ामेवोपाितः पनः ु ।

इं य ैवासौ सपेु ण िववािसतः ॥ ०५५ ॥

स त िनवसवाशमानीय पािथ वान ।्

ख ु ानकरोाज च ामवतत ॥ ०५६ ॥

त ैवं वतमान सौबलेन िजहीष ता ।

राािण धनधां च यु ः परमोपिधः ॥ ०५७ ॥

स तामवां संा कृ ां े सभागताम ।्

धमादमेयाा नाकत यिु धिरः ॥ ०५८ ॥

अहं त ु तव तेषां च ेय इािम भारत ।

धमादथाख ु ा ैव मा राजीनशः जाः ॥ ०५९ ॥

अनथ मथ माना अथ वानथ मानः ।

लोभेऽितसृताु ािगृी िवशां पते ॥ ०६० ॥

ु िू षत ं ु पाथाः िता योम

िताः श ु िरंदमाः ।
ये पतमं राजंिंि परंतप ॥ ०६१ ॥
३४८ भगवानपव

तां पािथ वाः सव दय ैः समपूजयन ।्

न त किं ु िह वाचं ाामदतः ॥ ०६२ ॥

अाय ०९४
वैशपं ायन उवाच ॥

तििभिहते वाे के शवेन महाना ।

ििमता रोमाण आसव सभासदः ॥ ००१ ॥

कः िरमेताुम ु हते पमान

ु ।्
इित सव मनोिभे िचयि  पािथ वाः ॥ ००२ ॥

तथा तेष ु च सवष ु तूभूतषे ु राजस ु ।

जामद इदं वामवीुसंसिद ॥ ००३ ॥

इमामेकोपमां राजण ु सामशितः ।

ु ा ेय आद यिद सािित मसे ॥ ००४ ॥
तां 

ु
राजा दोवो नाम सावभौमः पराभवत ।्
ु सवा पृिथवीिमित नः तु म ् ॥ ००५ ॥
अिखलां बभु जे

स  िनं िनशापाये ाताय वीयवान ।्

ाणाियां ैव पृाे महारथः ॥ ००६ ॥

अि किििशो वा मिधो वा भवेिधु ।

शूो वैयः ियो वा ाणो वािप शभृत ् ॥ ००७ ॥
अाय ०९४ ३४९

इित वु चर राजा पृिथवीिममाम ।्

दपण महता मः किदमिचयन ् ॥ ००८ ॥

तं  वैा अकृ पणा ाणाः सवतोऽभयाः ।

षेध राजानं ाघमानं पनःु पनः
ु ॥ ००९ ॥

ितिषमानोऽसकृ ृेव स वै िजान ।्

ु णादा ॥ ०१० ॥
अिभमानी िया ममूचा

तपिनो महाानो वेदतसमिताः ।

उदीयमाणं राजानं ोधदीा िजातयः ॥ ०११ ॥

ु
अन ेकजननं सं ययोः पषिसं
हयोः ।
तयों न समो राजिवतािस कदाचन ॥ ०१२ ॥

एवम ु प तािजान ।्

ु ः स राजा त ु पनः
 तौ वीरौ जानौ िकमाणौ च कौ च तौ ॥ ०१३ ॥

ाणा ऊचःु ॥

नरो नारायण ैव तापसािवित नः तु म ।्

ु  पािथ व ॥ ०१४ ॥
आयातौ मानषेु लोके ताां य

ूयते तौ महाानौ नरनारायणावभु ौ।

तपो घोरमिनदयं तेत े गमादन े ॥ ०१५ ॥

राम उवाच ॥

स राजा महत सेनां योजिया षडिनीम ।्

अमृमाणः संाया तावपरािजतौ ॥ ०१६ ॥
३५० भगवानपव

स गा िवषमं घोरं पवत ं गमादनम ।्

मृगयाणोऽगौ तापसावपरािजतौ ॥ ०१७ ॥

तौ ा िु पासाां कृ शौ धमिनसंततौ ।

ु
शीतवातातप ै ैव किशतौ पषोमौ ॥ ०१८ ॥

अिभगोपस ृ दनामयम ् ॥ ०१८ ॥

ृ पयप

तमिचा मूलफलैरासन ेनोदके न च ।

मयेतां राजानं िकं काय ियतािमित ॥ ०१९ ॥

दोव उवाच ॥

बाां मे िजता भूिमिन हताः सवशवः ।

भवां यु माकापयातोऽि
ु पवतम ् ॥ ०२० ॥

आितं दीयतामेताितं मे िचरं ित ॥ ०२० ॥

नरनारायणावूचतःु ॥

अपेतोधलोभोऽयमामो राजसम ।
ु ं कुतः शं कुतोऽनृजःु ॥ ०२१ ॥
न िामे य

ु माका बहवः ियाः ितौ ॥ ०२१ ॥

अ य

राम उवाच ॥

उमानथािप  भूय एवाभाषत ।

ु पनः
पनः ु माणः सामान भारत ॥ ०२२ ॥

ु िमायेव तापसौ ॥ ०२२ ॥

दोवो य
अाय ०९४ ३५१

ततो नरिषीकाणां मिु मादाय कौरव ।

ु  य
अवीदेिह य ु कामक ु िय ॥ ०२३ ॥

सवशािण चाद योजय च वािहनीम ।्

ु ािमतः परम ् ॥ ०२४ ॥
अहं िह ते िवनेािम य

दोव उवाच ॥

येतदमास ु यु ं तापस मसे ।

एतेनािप या योे य ु ाथ हमागतः ॥ ०२५ ॥

राम उवाच ॥

ु शरवषण सवतः समवािकरत ।्

इा
दोवापसं तं िजघांसःु सहस ैिनकः ॥ ०२६ ॥

ु
त तानतो घोरािनषूरतनिदः ।
ु ु ्
कदथकृ  स मिनिरषीकािभरपानदत ॥ ०२७ ॥

ततोऽ ै ासृजोरमैषीकमपरािजतः ।
अमितसंधये ं तदतु िमवाभवत ् ॥ ०२८ ॥

तेषामीिण कणा नकां ैव मायया ।

िनिमवेधी स मिु निरषीकािभः समप यत ् ॥ ०२९ ॥

स ा ेतमाकाशिमषीकािभः समािचतम ।्

पादयोपताजा ि मेऽिित चावीत ् ॥ ०३० ॥

तमवीरो राजरयः शरण ैिषणाम ।्

ु कृ थाः ॥ ०३१ ॥
यो भव धमाा मा च  ैवं पनः
३५२ भगवानपव

मा च दप समािवः ेीः कांिदाचन ।

अीयांस ं िविशं वा ते राजरं िहतम ् ॥ ०३२ ॥

कृ तो वीतलोभो िनरहार आवान ।्

दाः ाो मृः ेमः जाः पालय पािथ व ॥ ०३३ ॥

ु
अनातः ि ग मैव ं भूयः समाचरेः ।
कुशलं ाणाृरे ावयोवचनाृशम ् ॥ ०३४ ॥

ततो राजा तयोः पादाविभवा महानोः ।

ाजगाम परंु धम च ैवािचनोृशम ् ॥ ०३५ ॥

ु
समहािप ु ।
तम यरेण कृ तं परा
ु ैः सबिभः
ततो गण ु ेो नारायणोऽभवत ् ॥ ०३६ ॥

ु ते ।
ु  े गाडीवेऽं न य
ताावनःे
तावं मानम ृ ग राजनयम ् ॥ ०३७ ॥
ु 

काकुदीकं शक ु ं नाकमिसंतजन ं तथा ।

संतानं नतन ं घोरमामोदकममम ् ॥ ०३८ ॥

एत ैिवाः सव एव मरणं याि मानवाः ।

उा िवचेे नसा िवचेतसः ॥ ०३९ ॥

पे च वे च छदयि च मानवाः ।

मूये च सततं दि च हसि च ॥ ०४० ॥

ु पाथ तििशो जनादनः ।

असंये ा गणाः
मेव भूयो जानािस कुीपंु धनयम ् ॥ ०४१ ॥
अाय ०९५ ३५३

नरनारायणौ यौ तौ तावेवाजनु के शवौ ।

िवजानीिह महाराज वीरौ पषषु भौ ॥ ०४२ ॥

येतदेव ं जानािस न च मामितशसे ।

आया मितं समााय शा भारत पाडवैः ॥ ०४३ ॥

अथ चेसे ेयो न मे भेदो भवेिदित ।

शा भरते मा च य ु े मनः कृ थाः ॥ ०४४ ॥

भवतां च कुे कुलं बमतं भिव

ु ।
ु ु
तथ ैवा भं ते ाथ मेवानिचय ॥ ०४५ ॥

अाय ०९५
वैशपं ायन उवाच ॥

जामदवचः  ु ा कवोऽिप भगवानृिषः ।

यधनिमदं वामवीुसंसिद ॥ ००१ ॥

अयाय ैव ा लोकिपतामहः ।

तथ ैव भगवौ तौ नरनारायणावृषी ॥ ००२ ॥

आिदानां िह सवषां िवरु क

े ः सनातनः ।
अजाय ैव शातः भरीरः ु ॥ ००३ ॥

िनिममरणाे चसूय मही जलम ।्

वायरु िथाकाशं हाारागणाथा ॥ ००४ ॥
३५४ भगवानपव

ते च याे जगतो िहा लोकयं सदा ।

ु पनः
यं गि वै सव सृे च पनः ु ॥ ००५ ॥

ु मृगपिणः ।
मु तमरणाे मानषा
ितययो ये चाे जीवलोकचराः ृताः ॥ ००६ ॥

ु
भूियेन त ु राजानः ियं भायषु ः ये ।
मरणं ितगि भों ु सकृु तृ तम ् ॥ ००७ ॥

स भवामपेु ण शमं कतिु महाहित ।

पाडवाः कुरव ैव पालय ु वसध ं ु राम ् ॥ ००८ ॥

ु
बलवानहिमेव न मं सयोधन ।
ु
बलवो िह बिलिभये पषष भ ॥ ००९ ॥

न बलं बिलनां मे बलं भवित कौरव ।

बलवो िह ते सव पाडवा देविवमाः ॥ ०१० ॥

अादु ाहरीमिमितहासं परातनम

ु ।्
ु ाम कां मृगयतो वरम ् ॥ ०११ ॥
मातलेदातक

मत ैलोराज मातिलनाम सारिथः ।

त ैकै व कुले का पतो लोकिवतु ा ॥ ०१२ ॥

ु शीित िवाता नाा सा देविपणी ।

गणके
ु च ैव ियोऽाः साितिरते ॥ ०१३ ॥
िया च वपषा

ताः दानसमयं मातिलः सह भायया ।

ाा िवममृश े राजंरः पिरिचयन ् ॥ ०१४ ॥

ु
िधलघशीलानाम िु तानां यशिनाम ।्
अाय ०९६ ३५५

नराणामृसानां कुले कारोहणम ् ॥ ०१५ ॥

मातःु कुलं िपतृकुलं य च ैव दीयते ।

कुलयं संशियतं कुते कका सताम ् ॥ ०१६ ॥

ु
देवमानषलोकौ ौ मानसेन ैव चषु ा ।
अवगा ैव िविचतौ न च मे रोचते वरः ॥ ०१७ ॥

न देवा ैव िदितजा गवा मानषान ु ।्

्
अरोचयं वरकृ ते तथ ैव बलानृषीन ॥ ०१८ ॥

भायया त ु स संम सह राौ सधम

ु या ।
मातिलनागलोकाय चकार गमन े मितम ् ॥ ०१९ ॥

ु याः समो वरः ।

ु ष ु गणके
न मे देवमने
पतो यते किागेष ु भिवता वु म ् ॥ ०२० ॥

ु
इाम सधमा स कृ ा चािभदिणम ।्
कां िशरपााय िववेश महीतलम ् ॥ ०२१ ॥
ु

अाय ०९६
कव उवाच ॥

मातिल ु जाग नारदेन महिष णा ।

वणं गता ु ं समागया ॥ ००१ ॥

नारदोऽथावीदेन ं  भवामु 
ु तः ।
३५६ भगवानपव

ेन वा सूत कायण शासनाा शततोः ॥ ००२ ॥

मातिलनारदेन ैवं संपृ ः पिथ गता ।

यथाववमाच काय वणं ित ॥ ००३ ॥

तमवु ाचाथ स मिु नगावः सिहतािवित ।

सिललेशिदाथ महम ु तो िदवः ॥ ००४ ॥

ु
अहं ते सवमााे दशयसधातलम ।्
ा त वरं किोचियाव मातले ॥ ००५ ॥

अवगा ततो भूिममभु ौ मातिलनारदौ ।

दशाते महाानौ लोकपालमपां पितम ् ॥ ००६ ॥

त देविष सश पूजां ाप स नारदः ।

महेसश च ैव मातिलः पत ॥ ००७ ॥

ु ौ ीतमनसौ कायवां िनवे ह ।

तावभ
ु
वणेनानातौ नागलोकं िवचेरतःु ॥ ००८ ॥

नारदः सवभतू ानामभूि मिनवािसनाम ।्

जानंकार ाानं यःु सवमशेषतः ॥ ००९ ॥

नारद उवाच ॥

ु
े वणात पपौसमावृ तः ।
पयोदकपतेः ानं सवतोभमृिमत ् ॥ ०१० ॥

ु महााो वणेह गोपतेः ।

एष पो
एष तं शीलवृने शौचेन च िविशते ॥ ०११ ॥
अाय ०९६ ३५७

ु
एषोऽ पोऽिभमतः ु
परः ु णः ।
परे
ु वृतः पितः ॥ ०१२ ॥
पवाशनीय सोमपा

ोाकालीित यामाितीयां पतः ियम ।्

ु ेः पः
आिद ैव गोः पो ु कृ तः ृतः ॥ ०१३ ॥

भवनं पय वाया यदेतवकानम ।्

ु ााः सराः
यां ा सरतां ु सरपते
ु ः सखे ॥ ०१४ ॥

एतािन तराानां दैतये ानां  मातले ।

दीमानािन ये सवहरणातु ॥ ०१५ ॥

अयािण िकलैतािन िववत े  मातले ।

ु
अनभावय ु ािन सरैु रविजतािन ह ॥ ०१६ ॥


अ रासजा भूतजा मातले ।

िदहरणाासूवद वै तिनिमताः ॥ ०१७ ॥

अिरेष महािचाागित वणदे ।

वैवं चमािवं िवधूमने हिवता ॥ ०१८ ॥

एष गाडीमयापो लोकसंहारसंभतृ ः ।
रते दैवत ैिन ं यतािडवं धनःु ॥ ०१९ ॥

ु े तारयते बलम ।्
एष कृ े सम
सहशतसंने ाणेन सततं वु म ् ॥ ०२० ॥

अशाानिप शाेष रोबषु ु राजस ु ।

सृः थमजो दडो णा वािदना ॥ ०२१ ॥

एतं नरेाणां महे ण भािषतम ।्

३५८ भगवानपव

ु सिललराज धारयि महोदयम ् ॥ ०२२ ॥

पाः

एतिललराज छं छगृहे ितम ।्

सवतः सिललं शीतं जीमूत इव वष ित ॥ ०२३ ॥

एतािरं सिललं सोमिनमलम ।्

तमसा मूिछत ं याित येन नाछित दशनम ् ॥ ०२४ ॥

बत ु पािण ानीह मातले ।

तव कायपरोध ु तााव मािचरम ् ॥ ०२५ ॥

अाय ०९७
नारद उवाच ॥

ु ।्
एत ु नागलोक नािभान े ितं परम
पातालिमित िवातं दैदानवसेिवतम ् ॥ ००१ ॥

इदमिः समं ाा ये के िचुवजमाः ।

िवशो महानादं नदि भयपीिडताः ॥ ००२ ॥

ु
अासरोऽिः सततं दीते वािरभोजनः ।
ु
ापारेण धृताानं िनबं समबत ॥ ००३ ॥

अामृत ं सरैु ः पीा िनिहतं िनहतािरिभः ।

अतः सोम हािन वृि ैव यते ॥ ००४ ॥
अाय ०९७ ३५९

अ िदं हयिशरः काले पविण पविण ।

ु भ ं वािभरापूरयगत ् ॥ ००५ ॥
उिित सवणा

याद समााः पति जलमूतय ः ।

ु 
ताातालिमेतायते परम ु मम ् ॥ ००६ ॥

ऐरावतोऽािललं गृहीा जगतो िहतः ।

ु ते शीतं यहेः वष ित ॥ ००७ ॥
े ाम
मेघ

अ नानािवधाकारािमयो न ैकिपणः ।
अ ु सोमभां पीा वसि जलचािरणः ॥ ००८ ॥

अ सूयाशिु भिभाः पातालतलमािताः ।

ु
मृता िदवसतः सूत पनजवि ते िनिश ॥ ००९ ॥

उदये िनशा चमा रिमिभवृत ः ।

अमृत ं ृय संशाीवयित देिहनः ॥ ०१० ॥

अ तेऽधमिनरता बाः कालेन पीिडताः ।

दैतये ा िनवसि  वासवेन तियः ॥ ०११ ॥

अ भूतपितनाम सवभतू महेरः ।

भूतये सवभतू ानामचरप उमम ् ॥ ०१२ ॥

अ गोितनो िवाः ाायाायकिशताः ।

ाणा िजतगा िनवसि महष यः ॥ ०१३ ॥

यतशयो िनं येनके निचदािशतः ।

येनके निचदाः स गोत इहोते ॥ ०१४ ॥

ऐरावतो नागराजो वामनः कुमदु ोऽनः ।

३६० भगवानपव

ु
सूताः सतीक वंश े वारणसमाः ॥ ०१५ ॥

ु
पय य ते किोचते गणतो वरः ।
वरियाव तं गा यमााय मातले ॥ ०१६ ॥

अडमेतले ं दीमानिमव िया ।

आ जानां िनसगा ै नोिित न सप ित ॥ ०१७ ॥

ना जाितं िनसग वा कमानं णोिम वै ।

िपतरं मातरं वािप ना जानाित कन ॥ ०१८ ॥

अतः िकल महानिरकाले समिु तः ।

धते मातले सव ैलों सचराचरम ् ॥ ०१९ ॥

कव उवाच ॥

मातिलवीुा नारदाथ भािषतम ।्

न मेऽ रोचते किदतो ज मािचरम ् ॥ ०२० ॥

अाय ०९८
नारद उवाच ॥

ु
िहरयपरिमे ु महत ।्
तातं परवरं
दैानां दानवानां च मायाशतिवचािरणाम ् ॥ ००१ ॥

अनेन येन िनिमत ं िवकमणा ।

मयेन मनसा सृ ं पातालतलमाितम ् ॥ ००२ ॥
अाय ०९८ ३६१

अ मायासहािण िवकुवाणा महौजसः ।

ु ॥ ००३ ॥
दानवा िनवसि  शूरा दवराः परा

न ैते शे ण नाेन वणेन यमेन वा ।

शे वशमान ेत ं ु तथ ैव धनदेन च ॥ ००४ ॥

ु कालखा तथा िवपु दोवाः ।

असराः
न ैता यातधु ाना वेदोवा ये ॥ ००५ ॥

दंिणो भीमपा िनवसारिणः ।

मायावीयपसंपा िनवसारिणः ॥ ००६ ॥

िनवातकवचा नाम दानवा यु मदाः ।

जानािस च यथा शो न ैताोित बािधतमु ् ॥ ००७ ॥

ु गोमख
बशो मातले ं च तव प ु ः।
ु शचीपितः ॥ ००८ ॥
िनभो देवराज सहपः

पय वेमािन रौािण मातले राजतािन च ।

कमणा िविधयु े न य ु
ु ापगतािन च ॥ ००९ ॥

वैडूयह िरतानीव वालिचरािण च ।

अक िटकश ु ािण वसारोलािन च ॥ ०१० ॥

ु गमयािन च ।
पािथ वानीव चाभाि पनन
शैलानीव च ये तारकाणीव चातु ॥ ०११ ॥

 पािण चाभाि दीािसशािन च ।

सूय
मिणजालिविचािण ांशिू न िनिबडािन च ॥ ०१२ ॥
३६२ भगवानपव

न ैतािन शं िनदु ं पतो तथा ।

ु
गणत ु
ैव िसािन माणगणवि च ॥ ०१३ ॥

आीडाय दैानां तथ ैव शयनातु ।

रवि महाहािण भाजनाासनािन च ॥ ०१४ ॥

जलदाभांथा शैलांोयवणाितान ।्
ु
कामपफलां ैव पादपाामचािरणः ॥ ०१५ ॥

मातले किदािप िचते वरो भवेत ।्

 ाव यिद मसे ॥ ०१६ ॥
े 
अथ वाां िदशं भूमग

कव उवाच ॥

मातिलवीदेन ं भाषमाणं तथािवधम ।्

देवष न ैव मे काय िवियं ििदवौकसाम ् ॥ ०१७ ॥

ु
िनानषवै रा िह ातरो देवदानवाः ।
अिरपेण संबं रोचियाहं कथम ् ॥ ०१८ ॥

अ साध ु गावो ु ं नाहािम दानवान ।्

जानािम त ु तथाानं िदाकमलं यथा ॥ ०१९ ॥

अाय ०९९
नारद उवाच ॥

ु नां पिणां पगािशनाम ।्

अयं लोकः सपणा
अाय ०९९ ३६३

िवमे गमन े भारे न ैषामि पिरमः ॥ ००१ ॥

वैनतेयसतु ैः सूत षितिमदं कुलम ।्

समु ख
ु ने सनाा
ु च सनु ेेण सवच
ु सा ॥ ००२ ॥

ु
सपपिराजे ु न च मातले ।
न सबले
विधतािन सूा वै िवनताकुलकतृि भः ॥ ००३ ॥

पिराजािभजाानां सहािण शतािन च ।

कयप ततो वंश े जात ैभूि तिववधन ैः ॥ ००४ ॥

ु ाः सव ीवलणाः ।
सव ेत े िया य
सव ियमभीो धारयि बलातु ॥ ००५ ॥

 ा भोिगभोिजनः ।
कमणा िया ैते िनघृण
ाितसयकतृ ाायं न लभि वै ॥ ००६ ॥

नामािन च ैषां वािम यथा ाधातः ण ु ।

मातले ामेति कुलं िवपु िरहम ् ॥ ००७ ॥

दैवतं िवरु त े परायणम ।्

े षे ां िवरु व
िद च ैषां सदा िविु वरु वे गितः सदा ॥ ००८ ॥

ु चड
सवण ू ो नागाशी दाणडतु डकः ।
अनलािनल ैव िवशालाोऽथ कुडली ॥ ००९ ॥

कायिपजिवो वैनतेयोऽथ वामनः ।

वातवेगो िदशाचिु न मेषो िनिमषथा ॥ ०१० ॥

िवारः सवार वाीिकपकथा ।

दैीपः सिरीपः सारसः पके सरः ॥ ०११ ॥
३६४ भगवानपव

समु ख
ु ः सखके
ु त ु िचबहथानघः ।
मेघकृ ुमदु ो दः सपाः सोमभोजनः ॥ ०१२ ॥

ु
गभारः कपोत सूयन ेिराकः ।
िवधु ा कुमार पिरबह हिरथा ॥ ०१३ ॥

ु
सरो ु  हेमवणथ ैव च ।
मधपक
मलयो मातिरा च िनशाकरिदवाकरौ ॥ ०१४ ॥

एते देशमाेण मयोा गडाजाः ।

ाधातोऽथ यशसा कीितताः ाणत ते ॥ ०१५ ॥

य न िचः कािचदेिह गाव मातले ।

तं नियािम देश ं ां िचं योपलसे ॥ ०१६ ॥

अाय १००
नारद उवाच ॥

इदं रसातलं नाम समं पृिथवीतलम ।्

ु
याे सरिभमा ता गवाममृतसंभवा ॥ ००१ ॥

री सततं ीरं पृिथवीसारसंभवम ।्

ु
षणां रसानां सारेण रसमेकमनमम ् ॥ ००२ ॥

अमृतने ािभतृ सारमिु रतः परा

ु ।
िपतामह वदनादितदिनिता ॥ ००३ ॥
अाय १०० ३६५

याः ीर धाराया िनपता महीतले ।

ु मम ् ॥ ००४ ॥
दः कृ तः ीरिनिधः पिवं परम

ु
पिते व फे न पयमनवेु ितम ।्
िपबो िनवस फे नपा मिु नसमाः ॥ ००५ ॥

फे नपा नाम नाा ते फे नाहारा मातले ।

उे तपिस वत े येषां िबित देवताः ॥ ००६ ॥

अातो धेोऽा िद ु सवास ु मातले ।

िनवसि िदशापाो धारयो िदशः ृताः ॥ ००७ ॥

ु
पूवा िदशं धारयते सपा नाम सौरभी ।
दिणां हंसका नाम धारयपरां िदशम ् ॥ ००८ ॥

ु
पिमा वाणी िद धायत े वै सभया ।
ु
महानभावया िनं मातले िवपया ॥ ००९ ॥

ु रयते िदशम ।्
सवकामघा नाम धेनधा
उरां मातले धा तथ ैलिवलसिताम ् ॥ ०१० ॥

आसां त ु पयसा िमं पयो िनम सागरे ।

ु िहत ैः ॥ ०११ ॥
मानं मरं कृ ा देवरै सरसं

उृता वाणी लीरमृत ं चािप मातले ।

उ ैःवााराजो मिणरं च कौभम ु ् ॥ ०१२ ॥

ु
सधाहारे ु धाभोिजष ु च धाम ।्
ष ु च सधां
अमृत ं चामृताशेष ु सरिभः
ु रते पयः ॥ ०१३ ॥
३६६ भगवानपव

ु गीता रसातलिनवािसिभः ।
अ गाथा परा
पौराणी ूयते लोके गीयते या मनीिषिभः ॥ ०१४ ॥

न नागलोके न ग न िवमान े ििवपे ।

ु
पिरवासः सखासातलतले यथा ॥ ०१५ ॥

अाय १०१
नारद उवाच ॥

इयं भोगवती नाम परी ु

ु वासिकपािलता ।
ु
याशी देवराज परीवयामरावती ॥ ००१ ॥

एष शेषः ितो नागो येन ेयं धायत े सदा ।

तपसा लोकमु ने भावमहता मही ॥ ००२ ॥

ेतोयिनभाकारो नानािवधिवभूषणः ।
सहं धारयूा ालािजो महाबलः ॥ ००३ ॥

इह नानािवधाकारा नानािवधिवभूषणाः ।
ु
सरसायाः ु नागा िनवसि गतथाः ॥ ००४ ॥
सता

मिणिकचााः कमडकलणाः ।
सहसंा बिलनः सव रौाः भावतः ॥ ००५ ॥

सहिशरसः के िचे िचशताननाः ।

शतशीषाथा के िचे िचििशरसोऽिप च ॥ ००६ ॥
अाय १०१ ३६७

िपिशरसः के िचे िचमख ु ाथा ।

महाभोगा महाकायाः पवताभोगभोिगनः ॥ ००७ ॥

बनीह सहािण यतु ाबदु ािन च ।

नागानामेकवंशानां यथाेां ु मे ण ु ॥ ००८ ॥

ु
वासिकक ैव ककटकधनयौ ।
कालीयो नष ैव कलातरावभु ौ ॥ ००९ ॥

बाकुडो मिणनागथ ैवापूरणः खगः ।

वामन ैलप कुकुरः कुकुणथा ॥ ०१० ॥

आयको नक ैव तथा कलशपोतकौ ।

कै लासकः िपरको नाग ैरावतथा ॥ ०११ ॥

ु
समनोम ु ो दिधमख
ख ु ः शो नोपनकौ ।
आः कोटनक ैव िशखी िनूिरकथा ॥ ०१२ ॥

ितििरहिभ कुमदु ो मािपडकः ।

ु
ौ पौ पडरीक ु मु रपणकः ॥ ०१३ ॥
पो

ृ ो वृ एव च ।
करवीरः पीठरकः संव
िपडारो िबप मूिषकादः िशरीषकः ॥ ०१४ ॥

िदलीपः शशीष  ोितोऽथापरािजतः ।

कौरो धृतरा कुमारः कुशकथा ॥ ०१५ ॥

ु
िवरजा धारण ैव सबाम ु रो जयः ।
ख
बिधराौ िवकुड िवरसः सरसथा
ु ॥ ०१६ ॥

एते चाे च बहवः कयपाजाः ृताः ।

३६८ भगवानपव

मातले पय य किे रोचते वरः ॥ ०१७ ॥

कव उवाच ॥

मातिलेकमः सततं संिनरी वै ।

प नारदं त ीितमािनव चाभवत ् ॥ ०१८ ॥

ु कौरायक च ।
ितो य एष परतः
ु
ितमाश नीय क ैष कुलननः ॥ ०१९ ॥

कः िपता जननी चा कतम ैष भोिगनः ।

वंश क ैष महाे तभु तू इव ितः ॥ ०२० ॥

िणधान ेन ध ैयण पेण वयसा च मे ।

ु याः पितवरः ॥ ०२१ ॥
मनः िवो देवष गणके

ु दशनात ।्
मातिलं ीितमनसं ा समु ख
िनवेदयामास तदा माहां ज कम च ॥ ०२२ ॥

ऐरावतकुले जातः समु ख

ु ो नाम नागराट ् ।
आयक मतः पौो दौिहो वामन च ॥ ०२३ ॥

एत िह िपता नागिकुरो नाम मातले ।

निचराैनतेयने पमपु पािदतः ॥ ०२४ ॥

ततोऽवीीतमना मातिलनारदं वचः ।

ु
एष मे िचतात जामाता भजगोमः ॥ ०२५ ॥

ियताम यो िह ीितमाननेन वै ।

अ नागपतेदात ं ु ियां िहतरं मनु े ॥ ०२६ ॥
अाय १०२ ३६९

अाय १०२
नारद उवाच ॥

ु ।्
सूतोऽयं मातिलनाम श दियतः सत
ु तेजी वीयवाली ॥ ००१ ॥
शिु चः शीलगणोपे

शायं सखा च ैव मी सारिथरेव च ।

अारभाव वासवेन रणे रणे ॥ ००२ ॥

अयं हिरसहेण य ु ं ज ैं रथोमम ।्

ु षे ु मनस ैव िनयित ॥ ००३ ॥
देवासरेु ष ु य

अन ेन िविजतान ैदा जयित वासवः ।

अन ेन ते पूव बलिभहरतु ॥ ००४ ॥

अ का वरारोहा पेणासशी भिवु ।

ु ता गणके
सशीलगणोपे ु शीित िवतु ा ॥ ००५ ॥

ता यारत ैलोममरते ु ।

समु ख
ु ो भवतः पौो रोचते िहतःु पितः ॥ ००६ ॥

ु
यिद ते रोचते सौ भजगोम मािचरम ।्
ु काितहे ॥ ००७ ॥
ियतामायक िं बिः

यथा िवक ु ु ले लीयथा ाहा िवभावसोः ।

कुले तव तथ ैवा ु गणके
ु शी सममा
ु ॥ ००८ ॥
३७० भगवानपव

ु श तीत ु ।
पौाथ भवांाणके
सश ितप वासव शचीिमव ॥ ००९ ॥

ु
िपतृहीनमिप ेन ं गणतो वरयामहे ।
बमाना भवतथ ैवैरावत च ॥ ०१० ॥

समु ख ु ै ैव शीलशौचदमािदिभः ॥ ०१० ॥

ु  गण

अिभग यं कामयं दात ं ु समु तः ।

मातले संमानं कतमु ह भवानिप ॥ ०११ ॥

कव उवाच ॥

स त ु दीनः  ाह नारदमायकः ।

ियमाणे तथा पौे पेु च िनधनं गते ॥ ०१२ ॥

न मे न ैतमतं देवष वचनं तव ।

सखा श संय ु ः कायं न ेितो भवेत ् ॥ ०१३ ॥

कारण त ु दौबाियािम महामनु े ।

अ देहकरात मम पो ु महाते
ु ॥ ०१४ ॥

भितो वैनतेयने ःखाताने वै वयम ् ॥ ०१४ ॥

ु व च तेनों वैनतेयने गता ।

पनरे
मासेनाेन समु ख
ु ं भिय इित भो ॥ ०१५ ॥

वु ं तथा तिवता जानीम िनयम ।्

ु वचन ेन वै ॥ ०१६ ॥
तेन हष ः नो मे सपण
अाय १०२ ३७१

ु
मातिलवीदेन ं बिर कृ ता मया ।
जामातृभावेन वृतः समु ख
ु व पजःु ॥ ०१७ ॥

सोऽयं मया च सिहतो नारदेन च पगः ।

ु
िलोके शं सरपितं गा पयत ु वासवम ् ॥ ०१८ ॥

शेषणे ैवा कायण ााहमायषु ः ।

ु  िवघाते च यितािम सम ॥ ०१९ ॥
सपण

समु ख
ु  मया साध देवश
े मिभगत ु ।
कायससं ाधनाथाय ि तेऽ ु भजम
ु ॥ ०२० ॥

तते समु ख
ु ं गृ सव एव महौजसः ।
दशःु शमासीनं देवराजं महाितम
ु ् ॥ ०२१ ॥

सा त भगवािरु ासीतभु ज

ु ः ।
ततवमाचौ नारदो मातिलं ित ॥ ०२२ ॥

ु ेरम ।्
ततः परंु दरं िवु वाच भवन
अमृत ं दीयताम ै ियताममरैः समः ॥ ०२३ ॥

मातिलनारद ैव समु ख
ु  ैव वासव ।
लभां भवतः कामााममेत ं यथेितम ् ॥ ०२४ ॥

परंु दरोऽथ सि वैनतेयपरामम ।्

िवमु वे ावीदेन ं भवानेव ददािित ॥ ०२५ ॥

िवु वाच ॥

ईशमिस लोकानां चराणामचरा ये ।

या दमदं कः कतमु 
ु हते िवभो ॥ ०२६ ॥
३७२ भगवानपव

कव उवाच ॥

ादात ै पगायायु मम ।्

न ेनममृताशं चकार बलवृहा ॥ ०२७ ॥

ला वरं त ु समु ख

ु ः समु ख
ु ः संबभूव ह ।
कृ तदारो यथाकामं जगाम च गृहाित ॥ ०२८ ॥

नारदायक ैव कृ तकाय मदु ा यतु ौ ।

ितजमतरु  देवराजं महाितमु ् ॥ ०२९ ॥

अाय १०३
कव उवाच ॥

गड ु शु ाव यथावृ ं महाबलः ।

ु
आयःदानं शे ण कृ तं नाग भारत ॥ ००१ ॥

ु खगः ।
पवातेन महता ा िभवनं
ु ः परमुो वासवं समपु ावत ् ॥ ००२ ॥
सपण

गड उवाच ॥

भगविमवानाधां ु ित भये मम ।

ु
कामकारवरं दा पनिलतवानिस ॥ ००३ ॥

िनसगावभतू ानां सवभतू 

े रेण मे ।
अाय १०३ ३७३

आहारो िविहतो धाा िकमथ वायत े या ॥ ००४ ॥

वृत ैष महानागः ािपतः समय मे ।

अन ेन च मया देव भतः सवो महान ् ॥ ००५ ॥

एतिंथाभूत े नां िहंिसतमु 

ु हे ।
ीडसे कामकारेण देवराज यथेकम ् ॥ ००६ ॥

सोऽहं ाणािमोािम तथा पिरजनो मम ।

ये च भृा मम गृहे ीितमाव वासव ॥ ००७ ॥

एत ैवाहमहािम भूय बलवृहन ।्

ैलोेरो योऽहं परभृमागतः ॥ ००८ ॥

े न िवःु कारणं मम ।
िय ितित देवश
ैलोराज रां िह िय वासव शातम ् ॥ ००९ ॥

ममािप द सता ु जननी कयपः िपता ।

अहम ु हे लोकामाोढम ु सा ॥ ०१० ॥

असं सवभतू ानां ममािप िवपलं ु बलम ।्

ु
मयािप समहम कृ तं दैतये िवहे ॥ ०११ ॥

तु ीः तु सेन िववाोचनामख

ु ः।
सभः कालका मयािप िदितजा हताः ॥ ०१२ ॥

य ु जानगतो यािरचराहम ।्
ु ते तेन मामवमसे ॥ ०१३ ॥
वहािम च ैवानजं

कोऽो भारसहो ि कोऽोऽि बलवरः ।

मया योऽहं िविशः सहामीमं सबावम ् ॥ ०१४ ॥
३७४ भगवानपव

अवाय त ु येऽहं भोजनापरोिपतः ।

तेन मे गौरवं नं ाा वासव ॥ ०१५ ॥

अिदां य इमे जाता बलिवमशािलनः ।

मेषां िकल सवषां िवशेषालवरः ॥ ०१६ ॥

सोऽहं प ैकदेशने वहािम ां गतमः ।

िवमृश ं शन ैात को  बलवािनित ॥ ०१७ ॥

कव उवाच ॥

त तचनं ु ा खगोदक दाणम ।्

अों ोभयंामवु ाच रथचभृत ् ॥ ०१८ ॥

ु लम ।्
गसेऽऽानं बलवं सब
अलममं ते ोतमु ाानमडज ॥ ०१९ ॥

ैलोमिप मे कृ मशं देहधारणे ।

अहमेवानाानं वहािम ां च धारये ॥ ०२० ॥

इमं तावमैकं ं बां सेतरं वह ।

येन ं धारयेकं सफलं ते िवकितम ् ॥ ०२१ ॥

ततः स भगवां े बां समासजत ।्

िनपपात स भारात िवलो नचेतनः ॥ ०२२ ॥

यावाि भारः कृ ायाः पृिथाः पवत ैः सह ।

एका देहशाखायाावारममत ॥ ०२३ ॥

न ेन ं पीडयामास बलेन बलवरः ।

अाय १०३ ३७५

ततो िह जीिवतं त न नीनशदतु ः ॥ ०२४ ॥

िवपः काय िवचेता िवलः खगः ।

ु
ममु ोच पािण तदा गभारपीिडतः ॥ ०२५ ॥

स िव ं ु िशरसा पी ण िवनतासतः

ु ।
िवचेता िवलो दीनः िकिचनमवीत ् ॥ ०२६ ॥

भगव.ोकसार सशेन वपता ु ।

ु न ैरम
भजे ु े न िनिोऽि महीतले ॥ ०२७ ॥

ु िस मे देव िवलाचेतसः ।
मह
बलदाहिवदध पिणो जवािसनः ॥ ०२८ ॥

न िवातं बलं देव मया ते परमं िवभो ।

तेन माहं वीयमानोऽसशं परैः ॥ ०२९ ॥

तते स भगवासादं वै गतः ।

मैव ं भूय इित ेहादा च ैनमवु ाच ह ॥ ०३० ॥

ु
तथा मिप गाारे यावाडुसताणे ।
ु
नासादयिस ताीरांावीविस पक ॥ ०३१ ॥

भीमः हरतां ेो वायपु ो

ु महाबलः ।
धनयेसतो ु न हातां त ु कं रणे ॥ ०३२ ॥

िववु ाय
ु श धमौ चािनावभ ु ौ।
एते देवाया के न हेतनु ा शमीितमु ् ॥ ०३३ ॥

तदलं ते िवरोधेन शमं ग नृपाज ।

वासदेु वने तीथन कुलं रितमु हिस ॥ ०३४ ॥
३७६ भगवानपव

ो  सव नारदोऽयं महातपाः ।

माहां यदा िवोयऽयं चगदाधरः ॥ ०३५ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

यधन ु तुा िनःसृकुटीमख

ु ः।
े जहास नवदा ॥ ०३६ ॥
राधेयमिभसं

कदथकृ  तामृषःे कव मितः ।

ऊं गजकराकारं ताडयिदमवीत ् ॥ ०३७ ॥

यथ ैवेरसृोऽि यािव या च मे गितः ।

तथा महष वतािम िकं लापः किरित ॥ ०३८ ॥

गालवचिरतम ्
अाय १०४
जनमेजय उवाच ॥

अनथ जातिनब ं पराथ लोभमोिहतम ।्

अनायकेिभरतं मरणे कृ तिनयम ् ॥ ००१ ॥

ातीनां ःखकतारं बूनां शोकवधनम ।्

ु े शदातारं िषतां हष वधनम ् ॥ ००२ ॥
सदां
अाय १०४ ३७७

कथं न ैनं िवमाग ं वारयीह बावाः ।

ु
सौदाा सिधो भगवाा िपतामहः ॥ ००३ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

उं भगवता वाम ु ं भीेण यमम ।्

उं बिवधं च ैव नारदेनािप तण ु ॥ ००४ ॥

नारद उवाच ॥

ु
लभो वै सोता ु ।्
लभ िहतः सत
ु
ितते िह स ु
न ब ितित ॥ ००५ ॥

ु कुनन ।
ोतमिप पयािम सदां
ु
न कत िनबो िनबो िह सदाणः ॥ ००६ ॥

अादु ाहरीमिमितहासं परातनम

ु ।्
यथा िनबतः ाो गालवेन पराजयः ॥ ००७ ॥

ु ।
िवािमं तपं धम िजासया परा
अगयं भूा विसो भगवानृिषः ॥ ००८ ॥

सषणामतमं वेषमााय भारत ।

बभु 
ु ःु िु धतो राजामं कौिशक ह ॥ ००९ ॥

िवािमोऽथ संाः पयामास वै चम ।्

परमा येन न च स पालयत ् ॥ ०१० ॥

ु
अं तेन यदा भम ैद ं तपििभः ।
अथ गृामं िवािमोऽपु ागमत ् ॥ ०११ ॥
ु
३७८ भगवानपव

ु भगवायौ ।
भंु मे ित ताविमा
ु
िवािमतो राजित एव महाितः ॥ ०१२ ॥

भं गृ मूा ताां पातोऽगमत ।्

ितः ाणिु रवााशे िनेो माताशनः ॥ ०१३ ॥

त श ु षू णे यमकरोालवो मिु नः ।
गौरवामाना हादन ियकाया ॥ ०१४ ॥

ु
अथ वष शते पूण  धमः पनपागमत ।्
वािसं वेषमााय कौिशकं भोजनेया ॥ ०१५ ॥

स ा िशरसा भं ियमाणं महिष णा ।

ितता वायभु ेण िवािमेण धीमता ॥ ०१६ ॥

ितगृ ततो धमथ ैवों तथा नवम ।्

ु ीतोऽि िवष तम
भा ु ा स मिु नगतः ॥ ०१७ ॥

भावादपगतो ाणमपु ागतः ।

धम वचनाीतो िवािमदाभवत ् ॥ ०१८ ॥

िवािम ु िश गालव तपिनः ।

श ु
ु षू या च भा च ीितमािनवाच तम ् ॥ ०१९ ॥

ु
अनातो मया व यथे ं ग गालव ॥ ०१९ ॥

इः ु दं गालवो मिु नसमम ।्

ु वाचे
ु ु
ीतो मधरया वाचा िवािमं महाितम ् ॥ ०२० ॥

ु
दिणां कां यािम भवते गकम िण ।
दिणािभपेत ं िह कम िसित मानवम ् ॥ ०२१ ॥
अाय १०५ ३७९

ु
दिणानां िह सृानामपवगण भते ।
ग तफ ु लं सिदिणा शािते ॥ ०२२ ॥

िकमाहरािम गवु थ वीत ु भगवािनित ॥ ०२२ ॥

जानमान ु भगवाितः श
ु षू णेन च ।
िवािममसकृ  गेचोदयत ् ॥ ०२३ ॥

असकृ  गेित िवािमेण भािषतः ।

िकं ददानीित बशो गालवः भाषत ॥ ०२४ ॥

िनबत ु बशो गालव तपिनः ।

िकिदागतसंरो िवािमोऽवीिददम ् ॥ ०२५ ॥

एकतःयामकणानां शताौ दद मे ।

ु ाणां ग गालव मािचरम ् ॥ ०२६ ॥
हयानां चश

अाय १०५
नारद उवाच ॥

ु दा तेन िवािमेण धीमता ।

एवम
नाे न शेत े नाहारं कुते गालवदा ॥ ००१ ॥

गिभूतो हिरणिाशोकपरायणः ।
ु ॥ ००२ ॥
शोचमानोऽितमां स दमान मना
३८० भगवानपव

कुतः पािन
ु िमािण कुतोऽथाः सयः कुतः ।
हयानां चश ु ाणां शताौ कुतो मम ॥ ००३ ॥

कुतो मे भोजना सखा

ु कुत मे ।
ा मे जीिवतािप िछा िकं जीिवतेन मे ॥ ००४ ॥

अहं पारं समु  पृिथा वा परं परात ।्

गाानं िवम ु ािम िकं फलं जीिवतेन मे ॥ ००५ ॥

अधनाकृ ताथ   िविवध ैः फलैः ।

ऋणं धारयमाण कुतः सखमनीहया
ु ॥ ००६ ॥

ु कृ ा णयमीितम ।्
ु िह धनं भा
सदां
ितकतमु श जीिवतारणं वरम ् ॥ ००७ ॥

ु किरेित कत ं तदकुवतः ।

ित
िमावचनदध इापूत णयित ॥ ००८ ॥

न पमनृताि नानृताि संतितः ।

नानृतािधपं च कुत एव गितः शभु ा ॥ ००९ ॥

कुतः कृ त यशः कुतः ानं कुतः सखम ु ।्

अेयः कृ तो िह कृ ते नाि िनृ ितः ॥ ०१० ॥

न जीवधनः पापः कुतः पाप तणम ।्

पापो वु मवाोित िवनाशं नाशयृ तम ् ॥ ०११ ॥

सोऽहं पापः कृ त कृ पणानृतोऽिप च ।

ु ः कृ तकायः संरोिम न भािषतम ् ॥ ०१२ ॥
गरोय

ु
सोऽहं ाणािमोािम कृ ा यमनमम ् ॥ ०१२ ॥
अाय १०६ ३८१

अथ ना न मया कािचृ तपूवा िदवौकसाम ।्

मानयि च मां सव िदशा यसंरे ॥ ०१३ ॥

ु ेरम ।्
ु ं देव ं िभवन
अहं त ु िवबधे
िव ं ु गाहं कृ ं गितं गितमतां वरम ् ॥ ०१४ ॥

भोगा यािते ा सवारास ु ।्

ु रान
यतो िु मािम महायोिगनमयम ् ॥ ०१५ ॥

एवमु े सखा त गडो िवनताजः ।

दशयामास तं ाह संः ियकाया ॥ ०१६ ॥

ु
सवाम ु च मतः सत
मतः सदां ु ।्
ईितेनािभलाषेण योो िवभवे सित ॥ ०१७ ॥

िवभवाि मे िव वासवावरजो िज ।

ु दथ च कृ तः काम तेन मे ॥ ०१८ ॥
 
पूवम

स भवान ेत ु गाव निये ां यथासखमु ।्

देश ं पारं पृिथा वा ग गालव मािचरम ् ॥ ०१९ ॥

अाय १०६
ु उवाच ॥
सपण

ु
अनिशोऽि देवने गालवाातयोिनना ।
ु यािम ु ं थमतो िदशम ् ॥ ००१ ॥
ूिह कामनसं
३८२ भगवानपव

पूवा वा दिणां वाहमथ वा पिमां िदशम ।्

उरां वा िजे कुतो गािम गालव ॥ ००२ ॥

यामदु यते पूव सवलोकभावनः ।

सिवता य संायां साानां वतत े तपः ॥ ००३ ॥

यां पूव मितजाता यया ािमदं जगत ।्

चषु ी य धम य च ैष ितितः ॥ ००४ ॥

तं यतोमखु ैह ं सप ते सवतोिदशम ।्

एतारं िजे िदवस तथानः ॥ ००५ ॥

य पूव सूता वै दााययः जाः ियः ।

यां िदिश वृा कयपासंभवाः ॥ ००६ ॥

ु
यतोमूला सराणां ीय शोऽिषत ।
ु
सरराे ै ा तपितम ् ॥ ००७ ॥
न िवष देव

एताारणाूव ु
 षे ा िदगते ।
याूवत रे काले पूवम ु
 षे ावृता सरैः ॥ ००८ ॥

अत एव च पूवष ां पूवामाशामवेताम ।्
पूवक ु
 ायािण कायािण दैवािन सखमीता ॥ ००९ ॥

अ वेदागौ पूव भगवा.ोकभावनः ।

अैवोा सिवासीािवी वािदष ु ॥ ०१० ॥

 यजूिं ष िजसम ।
अ दािन सूयण
अ लवरैः सोमः सरैु ः तषु ु पीयते ॥ ०११ ॥
अाय १०७ ३८३

अ तृा तवहाः ां योिनमपु भते

ु ।
अ पातालमाि वणः ियमाप च ॥ ०१२ ॥

अ पूव विस पौराण िजष भ ।

सूित ैव िता च िनधनं च काशते ॥ ०१३ ॥

ओारा जाये सूतयो दशतीदश ।

िपबि मनु यो य हिवधान े  सोमपाः ॥ ०१४ ॥

ोिता य बहवो वराहाा मृगा वन े ।

शे ण य भागाथ दैवतेष ु किताः ॥ ०१५ ॥

ु
अािहताः कृ ता मानषाास ु ये ।
रा
उदयंाि सवा ै ोधाि िवभावसःु ॥ ०१६ ॥

एतारं िलोक ग च सख ु च।

एष पूव िदशाभागो िवशावैन ं यदीिस ॥ ०१७ ॥

ियं काय िह मे त याि वचने ितः ।

ूिह गालव याािम ण ु चापरां िदशम ् ॥ ०१८ ॥

अाय १०७
ु उवाच ॥
सपण

इयं िववता पूव ौतेन िविधना िकल ।

ु दिणा दा दिणेते
गरवे ु ऽथ िदक ् ॥ ००१ ॥
३८४ भगवानपव

अ लोकया िपतृपः ितितः ।

अोपानां देवानां िनवासः ूयते िज ॥ ००२ ॥

अ िवे सदा देवाः िपतृिभः साधमासते ।

ु
इमानाः  लोके ष ु संााभागताम ् ॥ ००३ ॥

एतितीयं धम ारमाचते िज ।

िु टशो लवशा गयते कालिनयः ॥ ००४ ॥

अ देवष यो िनं िपतृलोकष यथा ।

तथा राजष यः सव िनवसि गतथाः ॥ ००५ ॥

अ धम सं च कम चा िनशाते ।

गितरेषा िजे कमणाावसािदनः ॥ ००६ ॥

एषा िदा िजे यां सवः ितपते ।

ु तेन न गते ॥ ००७ ॥
वृता नवबोधेन सखं

न ैतानां सहािण ब िजष भ ।

सृािन ितकू लािन ाकृ तािभः ॥ ००८ ॥

अ मरकुेष ु िविषसदन ेष ु च ।
ु
गवा गाि गाथा वै िचबिहरा िज ॥ ००९ ॥

ु ा गीतािन रैवतः ।
अ सामािन गाथािभः 
गतदारो गतामाो गतराो वनं गतः ॥ ०१० ॥

अ साविणना च ैव यवीताजेन च ।
मयादा ािपता ां सूय नाितवतत े ॥ ०११ ॥

अ रासराजेन पौलेन महाना ।

अाय १०७ ३८५

रावणेन तपीा सरेु ोऽमरता वृता ॥ ०१२ ॥

अ वृने वृोऽिप शशु मीियवान ।्

ु ि पधा ॥ ०१३ ॥
अ सवासवः ााः पनग

अ ृ तकमाणो नराः पि गालव ।

अ वैतरणी नाम नदी िवतरण ैवृत ा ॥ ०१४ ॥

ु
अ गा सखां ःखां पते ॥ ०१४ ॥

ु पयः ।
अावृो िदनकरः रते सरसं
ु ज
काां चासा धािनां िहमम ु ॥ ०१५ ॥
ृ ते पनः

ु धु ातः पिरिचयन ।्

अाहं गालव परा
ु
लवामानौ ौ बृहौ गजकपौ ॥ ०१६ ॥

अ शधनना ु म सूयाातो महानृिषः ।

िवय किपलं देव ं येनााः सगराजाः ॥ ०१७ ॥

अ िसाः िशवा नाम ाणा वेदपारगाः ।

अधी सिखलाेदानालभे यमयम ् ॥ ०१८ ॥

अ भोगवती नाम परी ु

ु वासिकपािलता ।
तके ण च नागेन तथ ैवैरावतेन च ॥ ०१९ ॥

अ िनयाणकालेष ु तमः संाते महत ।्

अभे ं भारेणािप यं वा कृ वना ॥ ०२० ॥

एष तािप ते मागः पिरताप गालव ।

ूिह मे यिद गं तीच ण ु वा मम ॥ ०२१ ॥
३८६ भगवानपव

अाय १०८
ु उवाच ॥
सपण

इयं िददियता राो वण त ु गोपतेः ।

सदा सिललराज िता चािदरेव च ॥ ००१ ॥

अ पादहः सूय िवसजयित भाः यम ।्

पिमेिभिवाता िदिगयं िजसम ॥ ००२ ॥

ु ।
यादसाम राेन सिलल च गये
कयपो भगवाेवो वणं ाषेचयत ् ॥ ००३ ॥

अ पीा समाै वण रसां ु षट ् ।

ु ादौ तिमहा ॥ ००४ ॥
जायते तणः सोमः श

अ पाृ ता दैा वायनु ा संयतादा ।

िनःसो महानाग ैरिदताः सषु पु ि
ु ज ॥ ००५ ॥

अ सूय णियनं ितगृाित पवतः ।

अो नाम यतः संा पिमा ितसप ित ॥ ००६ ॥

अतो राि िना च िनगता िदवसये ।

जायते जीवलोक हतमु धिमवायषु ः ॥ ००७ ॥

ु
अ देव िदितं सामासवधािरणीम ।्
िवगभामकरोो य जातो मणः ॥ ००८ ॥
अाय १०८ ३८७

अ मूलं िहमवतो मरं याित शातम ।्

अिप वष सहेण न चााोऽिधगते ॥ ००९ ॥

अ कानशैल कानावु ह च ।
ु
उदधेीरमासा सरिभः रते पयः ॥ ०१० ॥

अ मे समु  कबः ितयते ।

  सोमसूय िजघांसतः ॥ ०११ ॥
भानोः सूयक

ु िशरसोऽ हिररोः गायतः ।

सवण
ु िनः ॥ ०१२ ॥
अयामेय ूयते िवपलो

अ जवती नाम कुमारी हिरमेधसः ।

 शासनात ् ॥ ०१३ ॥
आकाशे ित ितेित तौ सूय

ु था विरापः खं च ैव गालव ।
अ वाय
ु ित ॥ ०१४ ॥
आिकं च ैव न ैशं च ःखश िवम

 ितयगावतत े गितः ॥ ०१४ ॥

अतः भृित सूय

अ ोतिष सवािण िवशािदमडलम ।्

ु ॥ ०१५ ॥
अािवंशितरां च च सह भानना

ु सूयाोमसंयोगयोगतः ॥ ०१५ ॥
िनति पनः

अ िनं वीनां भवः सागरोदयः ।

अ लोकयापिि वणायाः ॥ ०१६ ॥

अ पगराजान िनवेशनम ।्
ु
अनािदिनधना िवोः ानमनमम ् ॥ ०१७ ॥
३८८ भगवानपव

अानलसखािप पवन िनवेशनम ।्

महषः कयपा मारीच िनवेशनम ् ॥ ०१८ ॥

एष ते पिमो माग िदारेण कीिततः ।

ूिह गालव गावो बिःु का िजसम ॥ ०१९ ॥

अाय १०९
ु उवाच ॥
सपण

याायत े पापाािःेयसोऽते ु ।
ताारणफलारेते ु बधु ैः ॥ ००१ ॥

उर िहरय पिरवाप गालव ।

मागः पिमपूवाां िदां वै ममः ृतः ॥ ००२ ॥

ु रायां िजष भ ।
अां िदिश विरायाम
नासौो नािवधेयाा नाध वसते जनः ॥ ००३ ॥

अ नारायणः कृ ो िज ु ैव नरोमः ।

बदयामामपदे तथा ा च शातः ॥ ००४ ॥

अ वै िहमवृ े िनमाे महेरः ।

अ राेन िवाणां चमाािषत ॥ ००५ ॥

अ गां महादेवः पत गगनातु ाम ।्

ितगृ ददौ लोके मानषेु िवम ॥ ००६ ॥
अाय १०९ ३८९

अ देा तपं महेरपरीया ।

अ काम रोष शैलोमा च संबभःु ॥ ००७ ॥

अ रासयाणां गवाणां च गालव ।

आिधपेन कै लासे धनदोऽिभषेिचतः ॥ ००८ ॥

अ च ैरथं रम वैखानसामः ।

अ मािकनी च ैव मर िजष भ ॥ ००९ ॥

अ सौगिकवनं न ैत ैरिभरते ।

शालं कदलीम संतानका नगाः ॥ ०१० ॥

अ संयमिनानां िसानां ैरचािरणाम ।्

ु
िवमानानपािण कामभोयािन गालव ॥ ०११ ॥

अ ते ऋषयः स देवी चाती तथा ।

अ ितित वै ाितराा उदयः ृतः ॥ ०१२ ॥

अ यं समा वु ं ाता िपतामहः ।

ोतिष चसूय च पिरवति िनशः ॥ ०१३ ॥

अ गायिकाारं रि िजसमाः ।

धामा नाम महाानो मनु यः सवािदनः ॥ ०१४ ॥

न तेषां ायते सूितनाकृितन  तपितम ।्

पिरवतसहािण कामभोयािन गालव ॥ ०१५ ॥

यथा यथा िवशित तारतरं नरः ।

तथा तथा िजे िवलीयित गालव ॥ ०१६ ॥
३९० भगवानपव

न ते निचदेन गतपूव िजष भ ।

ऋते नारायणं देव ं नरं वा िजमु यम ् ॥ ०१७ ॥

अ कै लासिमंु ानमैलिवल तत ।्
ु
अ िवभा नाम जिरेऽरसो दश ॥ ०१८ ॥

अ िवपु दं नाम मता िवनु ा कृ तम ।्

ु िदशमाितम ् ॥ ०१९ ॥
िलोकिवमे रां

अ राा मेन येन ें िजोम ।

उशीरबीजे िवष य जाूनदं सरः ॥ ०२० ॥

जीमूता िवषपते महानः ।

ु िवमलः कमलाकरः ॥ ०२१ ॥
सााैमवतः पयो

ाणेष ु च यृ ं ं कृ ा धनं महत ।्

वे वनं महिष ः स ज ैमूत ं तनं ततः ॥ ०२२ ॥

अ िनं िदशापालाः सायं ातिजष भ ।

क काय िकिमित वै पिरोशि गालव ॥ ०२३ ॥

ु ैर ैिदगरा
एवमेषा िजे गण ु ।
उरेित पिराता सवकमस ु चोरा ॥ ०२४ ॥

एता िवरशात तव सीितता िदशः ।

ु
चतः मयोगेन कामाशां गिमिस ॥ ०२५ ॥

उतोऽहं िजे तव दशियत ं ु िदशः ।

पृिथव चािखलां ंादारोह मां िज ॥ ०२६ ॥
अाय ११० ३९१

अाय ११०
गालव उवाच ॥

गजगे ु ारे सपण

ु िवनताज ।
 य धम चषु ी ॥ ००१ ॥
नय मां ता पूवण

 ते ां िदशं ग या पूव पिरकीितता ।

पूवम
दैवतानां िह सांिनम कीिततवानिस ॥ ००२ ॥

अ सं च धम या सकीिततः ।

इेय ं त ु समाग ं ु सम ैदवत ैरहम ् ॥ ००३ ॥

ु
भूय तारा ु ॥ ००३ ॥
िु मेयमणानज

नारद उवाच ॥

ु
तमाह िवनतासूनरारोहे ित वै िजम ।्
आरोहाथ स मिु नगडं गालवदा ॥ ००४ ॥

गालव उवाच ॥

ममाण ते पं यते पगाशन ।

भारेव पूवाे सहांशोिववतः ॥ ००५ ॥

पवातणु ानां वृाणामनगािमनाम

ु ।्
ितानािमव समं पयामीह गितं खग ॥ ००६ ॥

ससागरवनामवु  सशैलवनकाननाम ।्
३९२ भगवानपव

आकष िव चाभािस पवातेन खेचर ॥ ००७ ॥

समीननागनं च खिमवारोते जलम ।्

वायनु ा च ैव महता पवातेन चािनशम ् ॥ ००८ ॥

ु पाननाांििममांििमिलान ।्
त
ु
नागां नरवां पयािथतािनव ॥ ००९ ॥

महाणव च रवैः ोे मे बिधरीकृ ते ।

न णोिम न पयािम नानो वेि कारणम ् ॥ ०१० ॥

शन ैः साध ु भवाात ु हामनरन

ु ।्
न यते रिवात न िदशो न च खं खग ॥ ०११ ॥

तम एव त ु पयािम शरीरं ते न लये ।

मणीव जाौ पयािम चषु ी तेऽहमडज ॥ ०१२ ॥

शरीरे त ु न पयािम तव च ैवान ह ।

पदे पदे त ु पयािम सिललादिमिु तम ् ॥ ०१३ ॥

ु ।
स मे िनवा सहसा चषु ी शाते पनः
तिवत महाालो गतो िवनताज ॥ ०१४ ॥

न मे योजनं िकिमन े पगाशन ।

संिनवत महावेग न वेग ं िवषहािम ते ॥ ०१५ ॥

ु संतु ानीह शताौ िह वािजनाम ।्

गरवे
ु ाणां चवचसाम ् ॥ ०१६ ॥
एकतःयामकणानां श

तेषां च ैवापवगाय माग पयािम नाडज ।

ततोऽयं जीिवतागे ो माग मयानः ॥ ०१७ ॥
अाय १११ ३९३

ु ।्
न ैव मेऽि धनं िकि धन ेनाितः सत
न चाथनािप महता शमेतपोिहतमु ् ॥ ०१८ ॥

नारद उवाच ॥

एवं ब च दीनं च वु ाणं गालवं तदा ।

ु
वाच जेव हसिनताजः ॥ ०१९ ॥

नाितोऽिस िवष योऽऽानं ुिमिस ।

न चािप कृ िमः कालः कालो िह परमेरः ॥ ०२० ॥

 वे हे भवता नािभचोिदतः ।
िकमहं पूवम
उपायोऽ महानि येन ैतपपते ॥ ०२१ ॥

तदेष ऋषभो नाम पवतः सागरोरिस ।

अ िव भाु च िनविताव गालव ॥ ०२२ ॥

अाय १११
नारद उवाच ॥

ऋषभ ततः े िनप िजपिणौ ।

शािडल ाण त दशाते तपोिताम ् ॥ ००१ ॥

ु  ु गालवािभपू ताम ।्
अिभवा सपण
तया च ागतेनोौ िवरे संिनषीदतःु ॥ ००२ ॥
३९४ भगवानपव

िसमं तया िं बिलमोपबृिं हतम ।्

भा ु ौ भूमौ सौ
ु तृावभ ु तावमोिहतौ ॥ ००३ ॥

ु
मु ताितब ु सपण
ु गमन ेया ।
अथ तनूजामाानं दशे खगः ॥ ००४ ॥

ु पादाितः खगः ।
मांसिपडोपमोऽभू मख
गालवं तथा ा िवषणः पयप
ृ त ॥ ००५ ॥

िकिमदं भवता ािमहागमनजं फलम ।्

वासोऽयिमह कालं त ु िकयं नौ भिवित ॥ ००६ ॥

िकं न ु ते मनसा ातमशभु ं धमषणम ।्

न यं भवतः ो िभचारो भिवित ॥ ००७ ॥

ु
सपणऽथावीिं ातं वै मया िज ।
इमां िसािमतो नेत ं ु त य जापितः ॥ ००८ ॥

य देवो महादेवो य िवःु सनातनः ।

य धम य तेय ं िनवसेिदित ॥ ००९ ॥

सोऽहं भगवत याचे णतः ियकाया ।

मय ैताम ातं मनसा शोचता िकल ॥ ०१० ॥

तदेव ं बमानाे मयेहानीितं कृ तम ।्

सकृु तं ृ तं वा ं माहाामहु िस ॥ ०११ ॥

ु पतगेिजष भौ ।
सा तौ तदावीा
ु
न भेतं सपणऽिस ु ज संमम ् ॥ ०१२ ॥
सपण

िनिताि या व न च िनां माहम ।्

अाय १११ ३९५

लोके ः स पिरयेो मां िनेत पापकृ त ् ॥ ०१३ ॥

हीनयालण ैः सवथािनितया मया ।

ु मा ॥ ०१४ ॥
आचारं ितगृा िसिः ाेयम

आचाराभते धममाचाराभते धनम ।्

आचाराियमाोित आचारो हलणम ् ॥ ०१५ ॥

ु गपते यथे ं गतािमतः ।

तदाय
न च ते गहणीयािप गिहताः ियः िचत ् ॥ ०१६ ॥

भिवतािस यथापूव बलवीयसमितः ।

बभूवतु त पौ िवणवरौ ॥ ०१७ ॥

ु
अनात शािडा यथागतमपु ागमत ।्
ु
न ैव चासादयामास तथापांरमान ् ॥ ०१८ ॥

िवािमोऽथ तं ा गालवं चािन ितम ।्

उवाच वदतां ेो वैनतेय संिनधौ ॥ ०१९ ॥

यया यमेवाथ ः ितातो मम िज ।

त कालोऽपवग यथा वा मते भवान ् ॥ ०२० ॥

तीिाहं कालमेतावं तथा परम ।्

यथा संिसते िव स माग ु िनशताम ् ॥ ०२१ ॥

ु
सपणऽथावीीनं गालवं भृशःिखतम ।्
ं खिदान मे िवािमो यवान ् ॥ ०२२ ॥

तदाग िजे मियाव गालव ।

ु शं कृ मथ यािसतमु ् ॥ ०२३ ॥
नादा गरवे
३९६ भगवानपव

अाय ११२
नारद उवाच ॥

अथाह गालवं दीनं सपण ु ः पततां वरः ।

िनिमत ं विना भूमौ वायनु ा वैिधतं तथा ॥ ००१ ॥

यािरमयं सव िहरयं तेन चोते ॥ ००१ ॥

धे धारयते चेदमेताारणानम ।्

तदेतिष ु लोके ष ु धनं ितित शातम ् ॥ ००२ ॥

िनं ोपदाां च श ु े धनपतौ तथा ।

ु ः समादे श
मने ु िािजत ं धनम ् ॥ ००३ ॥

ु ै रते धनदेन च ।
अज ैकपादिहब
ु
एवं न शते लमलं िजष भ ॥ ००४ ॥

ऋते च धनमानां नावाििवते तव ।

अथ याचा राजानं किाजिष वंशजम ् ॥ ००५ ॥

अपी राजा पौराि यो नौ कुयाृतािथ नौ ॥ ००५ ॥

अि सोमावाये मे जातः किृपः सखा ।

ु ॥ ००६ ॥
अिभगावहे तं वै ताि िवभवो भिव

ययाितनाम राजिष नाषः सिवमः ।

अाय ११२ ३९७

स दाित मया चोो भवता चािथ तः यम ् ॥ ००७ ॥

ु
िवभवा समहानासीनपते िरव ।
एवं स त ु धनं िवाान ेन ैव शोधयत ् ॥ ००८ ॥

तथा तौ कथयौ च िचयौ च यमम ।्

ु
ितान े नरपितं ययाितं पितौ ॥ ००९ ॥

ितगृ च सारमघािदं भोजनं वरम ।्

पृागमन े हेतमु वु ाच िवनतासतः
ु ॥ ०१० ॥

अयं मे नाष सखा गालवपसो िनिधः ।

िवािम िशोऽभूषाययतु शो नृप ॥ ०११ ॥

ु
सोऽयं तेनानात उपकारेया िजः ।
ु
तमाह भगवाां ते ददािन गदिणाम ् ॥ ०१२ ॥

असकृ ेन चोे न िकिदागतमनाु ।

अयम ु ः येित जानता िवभवं लघ ु ॥ ०१३ ॥

एकतःयामकणानां श ु जनाम ।्
ु ाणां श
अौ शतािन मे देिह हयानां चवचसाम ् ॥ ०१४ ॥

गवु थ दीयतामेष यिद गालव मसे ।

इेवमाह सोधो िवािमपोधनः ॥ ०१५ ॥

सोऽयं शोके न महता तमानो िजष भः ।

अशः ितकत ु तवं शरणं गतः ॥ ०१६ ॥

ितगृ नरा ो िभां गतथः ।

ु चिरित महपः ॥ ०१७ ॥
कृ ापवग गरवे
३९८ भगवानपव

तपसः संिवभागेन भवमिप योते ।

ेन राजिष तपसा पूण ां पूरियित ॥ ०१८ ॥

यावि रोमािण हये भवि िह नरेर ।

ु
तावतो वािजदा लोकाावि महीपते ॥ ०१९ ॥

पां ितहायं दात ं ु पां तथा भवान ।्

शे ीरिमवासं भवेतथोपमम ् ॥ ०२० ॥

अाय ११३
नारद उवाच ॥

एवम ु ः सपण
ु न तं वचनम ु मम ।्
ु पनः
िवमृयाविहतो राजा िनि च पनः ु ॥ ००१ ॥

या तसु हाणां दाता दानपितः भःु ।

ययाितवकाशीश इदं वचनमवीत ् ॥ ००२ ॥

ा ियसखं ता गालवं च िजष भम ।्

िनदशन ं च तपसो िभां ाां च कीितताम ् ॥ ००३ ॥

अती च नृपानानािदकुलसंभवान ।्
ु
मकाशमनाावे ु
तौ बिमवे
 च ॥ ००४ ॥

अ मे सफलं ज तािरतं चा मे कुलम ।्

अायं तािरतो देशो मम ता यानघ ॥ ००५ ॥
अाय ११३ ३९९

वुिमािम त ु सखे यथा जानािस मां परा

ु ।
न तथा िववानि ीणं िवं िह मे सखे ॥ ००६ ॥

न च शोऽि ते कत ु मोघमागमनं खग ।

ु हे ॥ ००७ ॥
न चाशाम िवषिवतथां कतमु 

त ु दाािम यायिमदं संपादियित ।

अिभग हताशो िह िनवृो दहते कुलम ् ॥ ००८ ॥

ु ते ।
नातः परं वैनतेय िकिािपम
यथाशानाशनं लोके देिह नाीित वा वचः ॥ ००९ ॥

हताशो कृ ताथ ः सतः संभािवतो नरः ।

िहनि त पांु  पौांाकुवतोऽिथ नाम ् ॥ ०१० ॥

तातण ु ा वंशानां ापियी सता

ु मम ।
ु ता
इयं सरस ु सवधमपचाियनी ॥ ०११ ॥

ु
सदा देवमनाणामस ु
राणां च गालव ।
ु मे ितगृताम ् ॥ ०१२ ॥
कािता पतो बाला सता

अाः श ु ं दाि नृपा रामिप वु म ।्

ु यामकणानां हयानां े चतःु शते ॥ ०१३ ॥
िकं पनः

स भवाितगृात ु ममेमां माधव सताम

ु ।्
अहं दौिहवाां वै वर एष मम भो ॥ ०१४ ॥

ितगृ च तां कां गालवः सह पिणा ।

ु ाव इा
पन ु ते सह कया ॥ ०१५ ॥
४०० भगवानपव

उपलिमदं ारमानािमित चाडजः ।

उा गालवमापृ जगाम भवनं कम ् ॥ ०१६ ॥

गते पतगराजे त ु गालवः सह कया ।

ु तोऽगमत ् ॥ ०१७ ॥
िचयानः मं दान े राां वै श

सोऽगनसेाकं ु हय ं राजसमम ।्

अयोायां महावीय चतरु बलाितम ् ॥ ०१८ ॥

कोशधाबलोपेत ं ियपौरं िजियम ।्

जािभकामं शां कुवाण ं तप उमम ् ॥ ०१९ ॥

तमपु ाग िवः स हय ं गालवोऽवीत ।्

केय ं मम राजे सवैः कुलविधनी ॥ ०२० ॥

इयं शु े न भायाथ  हय ितगृताम ।्

शु ं ते कीतियािम तुा संधायताम ् ॥ ०२१ ॥

अाय ११४
नारद उवाच ॥

हयवीाजा िविच बधा ततः ।

ु ं च िनः जाहेतोनृपोमः
दीघम  ॥ ००१ ॥

ू ता ष  सूा सूषे ु सस ु ।

उतेष
गीरा िष ु गीरेियं रा च पस ु ॥ ००२ ॥
अाय ११४ ४०१

ु
बदेवासरालोका बगवदशना ।
बलणसंपा बसवधािरणी ॥ ००३ ॥

समथय ं जनियत ं ु चवितनमाजम ।्

ु ं िजे समी िवभवं मम ॥ ००४ ॥
ूिह श

गालव उवाच ॥

एकतःयामकणानां शताौ दद मे ।

ु ाणां देशजानां वपताम
हयानां चश ु ् ॥ ००५ ॥

ु
ततव भिवीयं पाणां जननी शभु ा ।
अरणीव ताशानां योिनरायतलोचना ॥ ००६ ॥

नारद उवाच ॥

एतुा वचो राजा हयः काममोिहतः ।

उवाच गालवं दीनो राजिष िषसमम ् ॥ ००७ ॥

े मे शते संिनिहते हयानां यिधाव ।

एाः शतशे चरि मम वािजनः ॥ ००८ ॥

सोऽहमेकमपं वै जनियािम गालव ।

अामेत ं भवाामं संपादयत ु मे वरम ् ॥ ००९ ॥

एतुा त ु सा का गालवं वामवीत ।्

मम दो वरः किे निचवािदना ॥ ०१० ॥

सूे सूे क ैव ं भिविस ।

स ं दद मां राे ितगृ हयोमान ् ॥ ०११ ॥
४०२ भगवानपव

ु 
े ो िह चत
नृप  े पूणाौ शतािन वै ।
भिवि तथा पा ु मम चार एव च ॥ ०१२ ॥

ियतां मम संहारो गवु थ िजसम ।

एषा तावम ा यथा वा मसे िज ॥ ०१३ ॥

एवमु  ु स मिु नः कया गालवदा ।

हय ं पृिथवीपालिमदं वचनमवीत ् ॥ ०१४ ॥

इयं का नरे हय ितगृताम ।्

ु  जनयैकमाजम ् ॥ ०१५ ॥
चतभु ागने श

ितगृ स तां कां गालवं ितन च ।

ु
समये देशकाले च लवातमीितम ् ॥ ०१६ ॥

ु
ततो वसमना नाम वसोु वसमरः
ु ।
ु
वसो ु
नरपितः स बभूव वसदः ॥ ०१७ ॥

ु
अथ काले पनधमाालवः ु
पितः ।
उपस चोवाच हय ं ीितमानसम ् ॥ ०१८ ॥

ु ऽयं बालभारसंिनभः ।
जातो नृप सते
कालो ग ं ु नरे िभाथ मपरं नृपम ् ॥ ०१९ ॥

हयः सवचन े ितः िा च पौषे ।

ु ॥ ०२० ॥
लभायानां च ददौ माधव पनः

ु
माधवी च पनदां पिर नृपियम ।्
कुमारी कामतो भूा गालवं पृतोऽगात ् ॥ ०२१ ॥
अाय ११५ ४०३

ु
ेव तावि ु हया इवािजः ।
्
ययौ कया साध िदवोदासं जेरम ॥ ०२२ ॥

अाय ११५
गालव उवाच ॥

महावीय महीपालः काशीनामीरः भःु ।

िदवोदास इित ातो भ ैमसेिनन रािधपः ॥ ००१ ॥

त गावहे भे शन ैराग मा शच ु ः।

ु ः स ैव जन ेरः ॥ ००२ ॥
धािमकः संयमे य

नारद उवाच ॥

तमपु ाग स मिु नायतेन सृ तः ।

गालवः सवाथ तं नृप ं चोदयत ् ॥ ००३ ॥

िदवोदास उवाच ॥

तु मेतया पूव िकम ु ा िवरं िज ।

काितो िह मय ैषोऽथ ः ु तै िजसम ॥ ००४ ॥

एत मे बमतं यृ नरािधपान ।्

मामेवमपु यातोऽिस भािव च ैतदसंशयम ् ॥ ००५ ॥

स एव िवभवोऽाकमानामिप गालव ।
४०४ भगवानपव

अहमेकमेवाां जनियािम पािथ वम ् ॥ ००६ ॥

नारद उवाच ॥

तथेाु िजेः ादाां महीपतेः ।

िविधपूव च तां राजा कां ितगृहीतवान ् ॥ ००७ ॥

रेम े स तां राजिष ः भावां यथा रिवः ।

ाहायां च यथा वियथा शां स वासवः ॥ ००८ ॥

यथा च रोिहयां यथा धूमोणया यमः ।

वण यथा गौया यथा चा धन ेरः ॥ ००९ ॥

यथा नारायणो लां जाां च यथोदिधः ।

यथा  ायां यथा वेां िपतामहः ॥ ०१० ॥

अयां च वािसो विसामालया ।

ु
वन सकायां ु
पलः संया यथा ॥ ०११ ॥

अगािप वैदा सािवां सवाथा ।

यथा भृगःु पलोमायामिदां
ु कयपो यथा ॥ ०१२ ॥

ु ायां यथाचको हैमवां च कौिशकः ।

रेणक
बृहित तारायां श ु  शतपवया ॥ ०१३ ॥

ु
यथा भूां भूिमपितवयां च परवाः ।
ऋचीकः सवां च सरां यथा मनःु ॥ ०१४ ॥

तथा त ु रममाण िदवोदास भूपतेः ।

ु कं तदनम ् ॥ ०१५ ॥
माधवी जनयामास पमे
अाय ११६ ४०५

अथाजगाम भगवािवोदासं स गालवः ।

ु वचनं चेदमवीत ् ॥ ०१६ ॥
समये समनाे

िनयातयत ु मे कां भवांि ु वािजनः ।

यावद गािम श ु ाथ पृिथवीपते ॥ ०१७ ॥

िदवोदासोऽथ धमाा समये गालव ताम ।्

कां िनयातयामास ितः से महीपितः ॥ ०१८ ॥

अाय ११६
नारद उवाच ॥

तथ ैव सा ियं ा का भूा यशिनी ।

माधवी गालवं िवमयासरा ॥ ००१ ॥

गालवो िवमृशेव कायगतमानसः ।

जगाम भोजनगरं मु ौशीनरं नृपम ् ॥ ००२ ॥

तमवु ाचाथ गा स नृपितं सिवमम ।्

इयं का सतौु ौ ते जनियित पािथ वौ ॥ ००३ ॥

अां भवानवााथ भिवता े चेह च ।

ु नृप ॥ ००४ ॥
सोमाक ितसाशौ जनिया सतौ

ु ं त ु सवधम हयानां चवचसाम ।्

श
एकतःयामकणानां देय ं मं चतःु शतम ् ॥ ००५ ॥
४०६ भगवानपव

गवु थऽयं समारो न हय ैः कृ मि मे ।

यिद शं महाराज ियतां मा िवचायताम ् ॥ ००६ ॥

ु जनय पािथ व ।
अनपोऽिस राजष पौ
िपतॄु वेन माानं च ैव तारय ॥ ००७ ॥

ु
न पफलभोा िह राजष पाते िदवः ।
न याित नरकं घोरं य गनाजाः ॥ ००८ ॥

एता िविवधं ु ा गालवभािषतम ।्

उशीनरः ितवचो ददौ त नरािधपः ॥ ००९ ॥

तु वानि ते वां यथा वदिस गालव ।

िविध ु बलवावणं िह मनो मम ॥ ०१० ॥

शते े त ु ममाानामीशानां िजोम ।

ु
इतरेषां सहािण सबिन चरि मे ॥ ०११ ॥

अहमेकमेवाां जनियािम गालव ।

पंु िज गतं माग गिमािम परैरहम ् ॥ ०१२ ॥

मूने ािप समं कुया तवाहं िजसम ।

पौरजानपदाथ त ु ममाथ नाभोगतः ॥ ०१३ ॥

कामतो िह धनं राजा पारं यः यित ।

न स धमण धमाते ु यशसा न च ॥ ०१४ ॥

सोऽहं ितहीािम ददाेतां भवाम ।

कुमार देवगभाभामेकपभवाय
ु मे ॥ ०१५ ॥

ु वं नरािधपम ।्
तथा त ु बकाणम
अाय ११७ ४०७

उशीनरं िजेो गालवः पूजयत ् ॥ ०१६ ॥

उशीनरं िता गालवः ययौ वनम ।्

ु इव ियम ् ॥ ०१७ ॥
रेम े स तां समासा कृ तपय

करेष ु च शैलानां नदीनां िनझरषे ु च ।

उान ेष ु िविचेष ु वन ेषूपवनेष ु च ॥ ०१८ ॥

हष ु रमणीयेष ु ासादिशखरेष ु च ।

वातायनिवमानेष ु तथा गभगहृ षे ु च ॥ ०१९ ॥

ततोऽ समये जे पोु बालरिवभः ।

िशिबनाािभिवातो यः स पािथ वसमः ॥ ०२० ॥

उपाय स तं िवो गालवः ितगृ च ।

कां यातां राजवािनताजम ् ॥ ०२१ ॥

अाय ११७
नारद उवाच ॥

गालवं वैनतेयोऽथ हसिदमवीत ।्

िदा कृ ताथ पयािम भविमह वै िज ॥ ००१ ॥

गालव ु वचः  ु ा वैनतेयने भािषतम ।्

चतभु ागाविशं तदाचौ कायम िह ॥ ००२ ॥

ु वीदेन ं गालवं पततां वरः ।

सपण
४०८ भगवानपव

ये न कतो न ैष संपते तव ॥ ००३ ॥

ु िह ककुे वै गाधेः सवत सताम

परा ु ।्
भायाथऽ वरयामृचीकेन भािषतः ॥ ००४ ॥

एकतःयामकणानां हयानां चवचसाम ।्

भगवीयतां मं सहिमित गालव ॥ ००५ ॥

ऋचीक ु तथेा
ु वणालयं गतः ।
अतीथ हया.ा दवाािथ वाय वै ॥ ००६ ॥

ु
इा ते पडरीके ण दा राा िजाितष ु ।
तेो े े शते ीा ााे पािथ वैदा ॥ ००७ ॥

अपरायिप चािर शतािन िजसम ।

नीयमानािन संतारे ताासितया ॥ ००८ ॥

एवं न शमां ा ं ु गालव किहिचत ् ॥ ००८ ॥

इमामशताां वै ाां त ै िनवेदय ।

िवािमाय धमािरशत ैः सह ॥ ००९ ॥

ततोऽिस गतसंमोहः कृ तकृ ो िजष भ ॥ ००९ ॥

ु सपण
गालवं तथेा ु सिहततः ।
आदायाां कां च िवािममपु ागमत ् ॥ ०१० ॥

गालव उवाच ॥

अानां कािताथानां षिडमािन शतािन वै ।

शतयेन केय ं भवता ितगृताम ् ॥ ०११ ॥
अाय ११७ ४०९

ु जाता वै धािमकायः ।
अां राजिष िभः पा
चतथु  जनयेकं भवानिप नरोम ॥ ०१२ ॥

पूणावे ं शताौ तरु गाणां भव ु ते ।

भवतो नृणो भूा तपः कुया यथासखम ु ् ॥ ०१३ ॥

नारद उवाच ॥

िवािम ु तं ा गालवं सह पिणा ।

कां च तां वरारोहािमदिमवीचः ॥ ०१४ ॥

 वे हे न दा मम गालव ।
िकिमयं पूवम
ु ममैव चारो भवेयःु कुलभावनाः ॥ ०१५ ॥
पा

ु
ितगृािम ते कामेकपफलाय वै ।
अााममासा ित ु मम सवशः ॥ ०१६ ॥

ु ।
स तया रममाणोऽथ िवािमो महाितः
ु
आजं जनयामास माधवीपमकम ् ॥ ०१७ ॥

जातमां सतंु तं च िवािमो महाितः

ु ।
संयोाथथा धमर ै ैः समयोजयत ् ॥ ०१८ ॥

अथाकः परंु ायादा सोमपरभम

ु ।्
िनया कां िशाय कौिशकोऽिप वनं ययौ ॥ ०१९ ॥

ु न सह िनया दिणाम ।्
गालवोऽिप सपण
मनसािभतीतेन कािमदमवु ाच ह ॥ ०२० ॥

ु
जातो दानपितः पया शूरथापरः ।
४१० भगवानपव

सधमरताो या चािप तथापरः ॥ ०२१ ॥

तदाग वरारोहे तािरते िपता सतु ैः ।

ु
चार ैव राजानथाहं च सममे ॥ ०२२ ॥

गालवनाय ु ु पगाशनम ।्
सपण
िपतिु न या तां कां ययौ वनमेव ह ॥ ०२३ ॥

अाय ११८
नारद उवाच ॥

स त ु राजा पनाः
ु ु ामः यंवरम ।्
कतक
उपगामपदं गायमनु समे ॥ ००१ ॥

गृहीतमादामां तां रथमारो माधवीम ।्

पूय भिगनीमामे पयधावताम ् ॥ ००२ ॥

ु
नागयमनाणां पतिमृगपिणाम ।्
शैलुमवनौकानामासी समागमः ॥ ००३ ॥

ु शानामीरै समाकुलम ।्
नानापषदे
ऋिषिभक ै समादावृत ं वनम ् ॥ ००४ ॥

िनिदयमानेष ु त ु सा वरेष ु वरविणनी ।

वरानु सवाानं वृतवती वरम ् ॥ ००५ ॥
अाय ११८ ४११

अवतीय रथाा नमृ ा च बषु ु ।

ु तपेप े ययाितजा ॥ ००६ ॥
उपग वनं पयं

उपवास ै िविवध ैदािभिन यमैथा ।

आनो लघतां ु कृ ा बभूव मृगचािरणी ॥ ००७ ॥

वैडूयारकािन मृिन हिरतािन च ।

चरी शम ु
ु ािन ितािन मधरािण च ॥ ००८ ॥

ु
वीनां च पयानां ु
सरसािन ु ीिन च ।
शच
ु ािन शीतािन िवमलािन च ॥ ००९ ॥
िपबी वािरम

वन ेष ु मृगराजेष ु िसंहिवोिषतेष ु च ।
दावाििवम ु े ष ु शूषे ु गहन ेष ु च ॥ ०१० ॥

चरी हिरण ैः साध मृगीव वनचािरणी ।

ु धम चयण संवत
चचार िवपलं ृ ा ॥ ०११ ॥

ु
ययाितरिप पूवष ां राां वृमनितः ।
ु ु
बवष सहायरयजालधमणा ॥ ०१२ ॥

पूय ौ वंशौ वधमानौ नरोमौ ।

ताां ितितो लोके परलोके च नाषः ॥ ०१३ ॥

महीयते नरपितययाितः गमाितः ।

ु
महिष को नृपितः गाफलभिवभ ःु ॥ ०१४ ॥

बवष सहाे काले बगणे ु गते ।

राजिष ष ु िनषणेष ु महीयःस ु महिष ष ु ॥ ०१५ ॥

अवमेन े नरावावे ानृिषगणांथा ।

४१२ भगवानपव

ययाितमूढ िवानो िवयािवचेतनः ॥ ०१६ ॥

ततं बबु धे
ु देवः शो बलिनषूदनः ।
ते च राजष यः सव िधिधिगेवमवु न ् ॥ ०१७ ॥

ु ो िनरी नषाजम ।्
िवचार सम
को यं क वा राः कथं वा गमागतः ॥ ०१८ ॥

कमणा के न िसोऽयं  वान ेन तपितम ।्

कथं वा ायते ग के न वा ायतेऽतु ॥ ०१९ ॥

एवं िवचारये राजानः गवािसनः ।

ा परों ययाितं नृपितं ित ॥ ०२० ॥

िवमानपालाः शतशः गारािभरिणः ।

पृा आसनपाला न जानीमेथावु न ् ॥ ०२१ ॥

सव ते ावृताना नाजान तं नृपम ।्

स मु तादथ नृपो हतौजा अभवदा ॥ ०२२ ॥

अाय ११९
नारद उवाच ॥

अथ चिलतः ानादासना पिरतु ः ।

कितेन ैव मनसा धिष तः शोकविना ॥ ००१ ॥
अाय ११९ ४१३

ानिवानः मक ु ु टादः ।

 सवाः ाभरणारः ॥ ००२ ॥
िवघूण

ु पनः
अयमानायपयं पनः ु ।
शूः शून मनसा पितहीतलम ् ॥ ००३ ॥
े

िकं मया मनसा ातमशभु ं धमषणम ।्

येनाहं चिलतः ानािदित राजा िचयत ् ॥ ००४ ॥

ते त ु तैव राजानः िसाारसथा ।

अपय िनरालं ययाितं तं पिरतु म ् ॥ ००५ ॥

ु
अथ ै पषः ु
किीणपयिनपातकः ।
ययाितमवीाजेवराज शासनात ् ॥ ००६ ॥

अतीव मदमं न किावमसे ।

मान ेन ः ग े नाह ं पािथ वाज ॥ ००७ ॥

न च ायसे ग पतेित तमवीत ् ॥ ००७ ॥

पतेय ं सिित वचिा नषाजः ।

पितंियामास गितं गितमतां वरः ॥ ००८ ॥

एतिेव काले त ु न ैिमषे पािथ वष भान ।्

चतरु ोऽपयत नृपेषां मे पपात सः ॥ ००९ ॥

ु
तदनो वसमनाः िशिबरौशीनरोऽकः ।
वाजपेयने येन तप यि सरेु रम ् ॥ ०१० ॥

तेषामरजं धूम ं गारमपु ितम ।्

ययाितपिजै िनपपात मह ित ॥ ०११ ॥
४१४ भगवानपव

भूमौ ग च संबां नद धूममय नृपः ।

स गािमव गीमाल जगतीपितः ॥ ०१२ ॥

ीमवभृथाेष ु चतषु ु ितबषु ु ।

मे िनपिततो राजा लोकपालोपमेष ु च ॥ ०१३ ॥

चतषु ु तकेष ु राजिसंहमहािष ु ।

ु
पपात मे राजिष ययाितः पयसये ॥ ०१४ ॥

तमाः पािथ वाः सव ितमानिमव ियः ।

को भवा वा बदु श नगर वा ॥ ०१५ ॥

यो वाथ वा देवो गव रासोऽिप वा ।

ु
न िह मानषपोऽिस को वाथ ः काितया ॥ ०१६ ॥

ययाितवाच ॥

ु
ययाितरि राजिषः ीणपय ु िदवः ।
तो
ु
पतेय ं सिित ायव पितततः ॥ ०१७ ॥

राजान ऊचःु ॥

समेतवत ु ते काितं पषष

ु भ ।
ु लं धम ितगृताम ् ॥ ०१८ ॥
सवषां नः तफ

ययाितवाच ॥

नाहं ितहधनो ाणः ियो हम ।्

ु परपयिवनाशने
न च मे वणा बिः ु ॥ ०१९ ॥
अाय ११९ ४१५

नारद उवाच ॥

एतिेव काले त ु मृगचयामागताम ।्

माधव े राजानेऽिभवाेदमवु न ् ॥ ०२० ॥

िकमागमनकृ ं ते िकं कुवः शासनं तव ।

ु
आाा िह वयं सव तव पापोधने ॥ ०२१ ॥

ु ा माधवी परया मदु ा ।

तेषां तािषतं 
िपतरं समपु ागयाितं सा वव च ॥ ०२२ ॥

ा मूा नताु ांापसी वामवीत ।्

दौिहाव राजे मम पा ु न ते पराः ॥ ०२३ ॥

ु
इमे ां तारियि िदमेतरातनम ् ॥ ०२३ ॥

अहं ते िहता राजाधवी मृगचािरणी ।

मयापु िचतो धमतोऽध ितगृताम ् ॥ ०२४ ॥

यााजराः सव अपफलभािगनः ।

ु
तािदि दौिहाथा ं वसधािधप ॥ ०२५ ॥

तते पािथ वाः सव िशरसा जनन तदा ।

अिभवा नमृ  मातामहमथावु न ् ॥ ०२६ ॥

ु ः िध ैः रैरापूय  मेिदनीम ।्

उ ैरनपमै
मातामहं नृपतयारयो िदवतम ु ् ॥ ०२७ ॥

अथ तापगतो गालवोऽाह पािथ वम ।्

तपसो मेऽभागेन गमारोहतां भवान ् ॥ ०२८ ॥
४१६ भगवानपव

अाय १२०
नारद उवाच ॥

ु
िभातमाोऽथ सि ैन रपवः ।
ययाितिदसंानो बभूव िवगतरः ॥ ००१ ॥

िदमाारधरो िदाभरणभूिषतः ।
ु तो न पृीमृशदा ॥ ००२ ॥
िदगगणोपे

ु
ततो वसमनाः ु ैारयचः ।
 
पूवम
ातो दानपितलके ाजहार नृप ं तदा ॥ ००३ ॥

ावानि योके सववणगहया ।

तदथ च दाािम तेन संयु तां भवान ् ॥ ००४ ॥

यलं दानशील माशील यलम ।्

ु तां भवान ् ॥ ००५ ॥
य मे फलमाधान े तेन संय

ततः तदनोऽाह वां ियपवः ु ।

ु परायणः ॥ ००६ ॥
यथा धमरितिन ं िनं य

ावानि योके धमवं यशः ।

ु तां भवान ् ॥ ००७ ॥
वीरशफलं च ैव तेन संय

िशिबरौशीनरो धीमानवाच ु ु िगरम ।्

मधरां
यथा बालेष ु नारीष ु वैहायष ु तथ ैव च ॥ ००८ ॥
अाय १२० ४१७

सरेष ु िनपातेष ु तथापसनेष ु च ।

अनृत ं नोपूव मे तेन सेन खं ज ॥ ००९ ॥

ु
यथा ाणां रां च राजम सखािन च।
ु
जेय ं न पनः सं तेन सेन खं ज ॥ ०१० ॥

यथा सेन मे धम यथा सेन पावकः ।

ीतः श सेन तेन सेन खं ज ॥ ०११ ॥

अकथ राजिष ः कौिशको माधवीसतः ु ।

अन ेकशतयानं वचनं ाह धमिवत ् ॥ ०१२ ॥

ु
शतशः पडरीका मे गोसवा िचताः भो ।
ु ॥ ०१३ ॥
तवो वाजपेया तेषां फलमवािह

न मे रािन न धनं न तथाे पिरदाः ।

त ु 
ु नपय ु ािन तेन सेन खं ज ॥ ०१४ ॥

यथा यथा िह जि दौिहां नरािधपम ।्

ु ा राजा िदवं ययौ ॥ ०१५ ॥
तथा तथा वसमत

एवं सव समाे राजानः सकृु त ैदा ।

ु
ययाितं गतो ं तारयामासरसा ॥ ०१६ ॥

दौिहाः ेन धमण यदानकृ तेन वै ।

चतषु ु राजवंशषे ु संभतू ाः कुलवधनाः ॥ ०१७ ॥

मातामहं महाां िदवमारोपयि ते ॥ ०१७ ॥

राजान ऊचःु ॥
४१८ भगवानपव

ु ताः सवधमगणािताः
राजधमगणोपे ु ।
दौिहाे वयं राजिवमारोह पािथ वः ॥ ०१८ ॥

अाय १२१
नारद उवाच ॥

सिरारोिपतः ग पािथ वैभिू  रदिण ैः ।

ु
अनाय दौिहायाितिदवमाितः ॥ ००१ ॥

अिभवृ वषण नानापस ु

ु गिना ।
ु न वायनु ा पयगिना
पिर पये ु ॥ ००२ ॥

अचलं ानमा दौिहफलिनिजतम ।्

कमिभः ैपिचतो जाल परया िया ॥ ००३ ॥

उपगीतोपनृ गवारसां गण ैः ।
ीा ितगृहीत ग िभिनन ैः ॥ ००४ ॥

अिभतु  िविवध ैदवराजिष चारण ैः ।

अिचतोमाघण दैवत ैरिभनितः ॥ ००५ ॥

ाः गफलं च ैव तमवु ाच िपतामहः ।

िनवृत ं शामनसं वचोिभप यिव ॥ ००६ ॥

ु ादया धमितो लोेन कमणा ।

चत
अयव लोकोऽयं कीित ैवाया िदिव ॥ ००७ ॥
अाय १२१ ४१९

ु
पनवा राजष सकृु तेन ेह कमणा ॥ ००७ ॥

आवृत ं तमसा चेतः सवषां गवािसनाम ।्

येन ां नािभजानि ततोऽाािस पािततः ॥ ००८ ॥

ी ैव चािस दौिहैािरतिमहागतः ।

ानं च ितपोऽिस कमणा ेन िनिजतम ् ॥ ००९ ॥

ु 
अचलं शातं पयम ु मं वु मयम ् ॥ ००९ ॥

ययाितवाच ॥

भगवंशयो मेऽि किं छेमहु िस ।

न महमहािम ु ं लोकिपतामह ॥ ०१० ॥

बवष सहां जापालनविधतम ।्

अन ेकतदु ानौघ ैरिजत ं मे महलम ् ॥ ०११ ॥

कथं तदकालेन ीणं येनाि पािततः ।

भगवे लोकां शाताम िनिजतान ् ॥ ०१२ ॥

िपतामह उवाच ॥

बवष सहां जापालनविधतम ।्

अन ेकतदु ानौघ ैययोपािजत ं फलम ् ॥ ०१३ ॥

तदन ेन ैव दोषेण ीणं येनािस पािततः ।

अिभमान ेन राजे िधृ तः गवािसिभः ॥ ०१४ ॥

नायं मान ेन राजष न बलेन न िहंसया ।

४२० भगवानपव

न शाेन न मायािभलको भवित शातः ॥ ०१५ ॥

नावमााया राजवरोृ ममाः ।

न िह मानदधानां किदि समः िचत ् ॥ ०१६ ॥

पतनारोहणिमदं कथियि ये नराः ।

िवषमायिप ते ाािरि न संशयः ॥ ०१७ ॥

नारद उवाच ॥

ु ाो ययाितना ।
एष दोषोऽिभमानेन परा
िनबताितमां गालवेन महीपते ॥ ०१८ ॥

ु भूितिमताम ।्
ोतं िहतकामानां सदां
न कतो िह िनबो िनबो िह योदयः ॥ ०१९ ॥

तामिप गाारे मानं ोधं च वजय ।

संध पाडवैवर संरं ज पािथ व ॥ ०२० ॥

ु
ददाित यािथ व यरोित ; या तपित यहोित ।
न त नाशोऽि न चापकष ; नादाित स एव कता ॥ ०२१ ॥

ु मतं ; बतु ानां गतरोषरािगणाम ।्

इदं महाानमनमं
ु ॥ ०२२ ॥
समी लोके बधा धािवता ; िवगिः पृिथवीमपु ाते

अाय १२२
धृतरा उवाच ॥
अाय १२२ ४२१

भगवेवमेवतै था वदिस नारद ।

इािम चाहमेव ं न ीशो भगवहम ् ॥ ००१ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ु ा ततः कृ मभाषत भारत ।

एवम
य लों च मामा ध ां च के शव ॥ ००२ ॥

न हं वशात ियमाणं न मे ियम ।्

अ यधनं कृ  मं शााितगं मम ॥ ००३ ॥

अननु ेत ं ु महाबाहो यत पषोम

ु ।
ु
साय त ु समहृ
ु तं ते ानादन ॥ ००४ ॥

ततोऽावृ वायो यधनममष णम ।्

ु वाचं सवधमाथ तिवत ् ॥ ००५ ॥
अवीधरां

यधन िनबोधेदं मां कुसम ।

समथ ते िवशेषण ु
े सानब भारत ॥ ००६ ॥

महाा कुले जातः साेततमु हिस ।

ु ैः ॥ ००७ ॥
तु वृोपसंपः सवः समिु दतो गण

दौुलेया राानो नृशस ं ा िनरपपाः ।

त एतदीशं कुययु थ ा ं तात मसे ॥ ००८ ॥

ु ा लोके ऽिवृिलते सताम ।्

धमाथ य
असतां िवपरीता त ु लते भरतष भ ॥ ००९ ॥

िवपरीता ियं वृिरसकृ ते िय ।

४२२ भगवानपव

ु
अधमानबोऽ घोरः ाणहरो महान ् ॥ ०१० ॥

अन ेकशििममयशं च भारत ।
तमनथ पिरहराेयः किरिस ॥ ०११ ॥

ातॄणामथ भृानां िमाणां च परंतप ।

अधादयशा कमणं मोसे ॥ ०१२ ॥

ै ह ोाहैराविबतु ैः ।
ा ैः शूरम
संध पषाु पाडवैभर तष भ ॥ ०१३ ॥

तितं च ियं च ैव धृतरा धीमतः ।

िपतामह ोण िवर महामतेः ॥ ०१४ ॥

कृ प सोमद बाीक च धीमतः ।

अाो िवकण सय िवशां पते ॥ ०१५ ॥

ातीनां च ैव भूियं िमाणां च परंतप ।

शमे शम भवेात सव जगतथा ॥ ०१६ ॥

ं वान ।्
ीमानिस कुले जातः तु वाननृशस
ित तात िपतःु शाे मातु भरतष भ ॥ ०१७ ॥

एते यो िह मे िपता याि भारत ।

उमापतः सवः िपतःु रित शासनम ् ॥ ०१८ ॥

ु ात पाडवैः सह समः ।
रोचते ते िपत
सामा कुे तं ु तात रोचताम ् ॥ ०१९ ॥

ु ा यः सदां
ु शां म न ितपते ।
िवपाकाे दहेन ं िकं पाकिमव भितम ् ॥ ०२० ॥
अाय १२२ ४२३

य ु िनःेयसं वां मोहा ितपते ।

ु ते ॥ ०२१ ॥
स दीघसू ो हीनाथ ः पाापेन य

य ु िनःेयसं ु ा ामेवािभपते ।

आनो मतम ु ृ स लोके सखमे ु धते ॥ ०२२ ॥

योऽथ काम वचनं ाितकू ा मृते ।

णोित ितकू लािन िषतां वशमेित सः ॥ ०२३ ॥

सतां मतमित योऽसतां वतत े मते ।

ु निचरािदव ॥ ०२४ ॥
शोचे सन े त सदो

ु ानमाानृ
म ु  यो िनहीनािषेवते ।
स घोरामापदं ा नोारमिधगित ॥ ०२५ ॥

ु सदा ।
योऽसेवी वृथाचारो न ोता सदां
पराृणीते ाेि तं गौः शपित भारत ॥ ०२६ ॥

स ं िव त ैवरैरेाणिमिस ।
अिशेोऽसमथो मूढ े ो भरतष भ ॥ ०२७ ॥

को िह शसमाातीनित महारथान ।्
अेाणमाशंस ु मानवः ॥ ०२८ ॥
े दो भिव

जभृित कौेया िनं िविनकृ ताया ।

न च ते जात ु कुि धमाानो िह पाडवाः ॥ ०२९ ॥

िमाचिरताात जभृित पाडवाः ।

िय सहाबाहो ितपा यशिनः ॥ ०३० ॥
४२४ भगवानपव

यािप ितपं तथ ैव भरतष भ ।

ेष ु बषु ु म ु
ु षे ु मा मवशमगाः ॥ ०३१ ॥

िवगय ु ा ाानामारा भरतष भ ।

ु
धमाथावने ं वे नराः ॥ ०३२ ॥
िवगासभ

पृथु िविनिवानां धम धीरोऽनते

ु ।
ममोऽथ किलं बालः काममेवानतेु ॥ ०३३ ॥

इिय ैः सृतो लोभाम िवजहाित यः ।

ु न िलमानो िवनयित ॥ ०३४ ॥
कामाथावनपाये

कामाथ िलमान ु धममवे ािदतरेत ।्

न िह धमादप ैथ ः कामो वािप कदाचन ॥ ०३५ ॥

उपायं धममवे ािवग िवशां पते ।

िलमानो िह तेनाश ु केऽििरव वधत े ॥ ०३६ ॥

ु न िलसे भरतष भ ।
स ं तातानपाये
आिधरां महीं िथतं सवराजस ु ॥ ०३७ ॥

आानं तित ेष वनं परशनु ा यथा ।

यः सवतमान ेष ु िमा राजवतत े ॥ ०३८ ॥

न त िह मितं िछा न ेेराभवम ।्

अिवि धीर काणे धीयते मितः ॥ ०३९ ॥

ाानं न बाधेत िष ु लोके ष ु भारत ।

अं ाकृ तं िकििम ु तााडवष भान ् ॥ ०४० ॥

अमष वशमापो न िकि

ु ते नरः ।
अाय १२२ ४२५

िछते ाततं सव माणं पय भारत ॥ ०४१ ॥

ेये जनाात पाडवैः सह समः ।

त ैिह संीयमाणं सवाामानवािस ॥ ०४२ ॥

ु
पाडवैिन िजतां भूिमं भानो राजसम ।
पाडवाृतः कृ ा ाणमाशंससेऽतः ॥ ०४३ ॥

ःशासन े िवषहे कण चािप ससौबले ।

एते
ै यमाधाय भूितिमिस भारत ॥ ०४४ ॥

न च ैते तव पयाा ान े धमाथ योथा ।

िवमे चापयााः पाडवाित भारत ॥ ०४५ ॥

न हीमे सवराजानः पयााः सिहताया ।

ु भीमसेन ेित ं ु मखु माहवे ॥ ०४६ ॥

इदं संिनिहतं तात समं पािथ वं बलम ।्

अयं भीथा ोणः कणायं तथा कृ पः ॥ ०४७ ॥

भूिरवाः सौमदिरामा जयथः ।

अशाः सव एवैत े ितयों ु धनयम ् ॥ ०४८ ॥

अजेयो जनु ः ुः सवरिप सरास

ु रैु ः ।
ु े चेत आिधथाः ॥ ०४९ ॥
मानषु ैरिप गवमा य

ु
यतां वा पमािमे पािथ वे बले ।
योऽजनु ं समरे ा िमानाजेहानृ ् ॥ ०५० ॥

िकं ते जनयेणहे कृ तेन भरतष भ ।

यििते िजतं ते ामान ु ेकः स यताम ् ॥ ०५१ ॥
४२६ भगवानपव

ु
यः स देवागवायासरपगान ।्
अजयाडवे कं य ु ते मानवः ॥ ०५२ ॥

तथा िवराटनगरे ूयते महदतु म ।्

एक च बनां च पया ं तिदशनम ् ॥ ०५३ ॥

तमजेयमनाधृ ं िवजेत ं ु िजमु तु म ।्

आशंससीह समरे वीरमजनु मूिजतम ् ॥ ०५४ ॥

ु पाथ कः ाथ ियतुमहित ।

मितीयं पनः
ु
य तीपमायामिप साारंु दरः ॥ ०५५ ॥
े

बाामु रेूिमं दहेु इमाः जाः ।

पातयेििदवाेवाोऽजनु ं समरे जयेत ् ॥ ०५६ ॥

ु था ातॄातींबिनथा ।
पय पां
ृ ते न िवनयेयरु त
े े भरतसम ॥ ०५७ ॥

अ ु शेष ं कौरवाणां मा पराभूिददं कुलम ।्

कुल इित नोेथा नकीितन रािधप ॥ ०५८ ॥

ामेव ापियि यौवराे महारथाः ।

महाराे च िपतरं धृतरां जन ेरम ् ॥ ०५९ ॥

मा तात ियमायाीमवमंाः समु ताम ।्

अध दाय पाथो महत ियमािस ॥ ०६० ॥

ु वचः ।
पाडवैः संशमं कृ ा कृ ा च सदां
संीयमाणो िमै िचरं भायवािस ॥ ०६१ ॥
अाय १२३ ४२७

अाय १२३
वैशपं ायन उवाच ॥

ततः शांतनवो भीो यधनममष णम ।्

के शव वचः  ु ा ोवाच भरतष भ ॥ ००१ ॥

ु ोऽिस सदां
कृ ेन वाम ु शमिमता ।
ु
अनपय ु
तात मा मवशमगाः ॥ ००२ ॥

अकृ ा वचनं तात के शव महानः ।

ेयो न जात ु न सखं
ु न काणमवािस ॥ ००३ ॥

ध मथ महाबाराह ां तात के शवः ।

तमथ मिभप मा राजीनशः जाः ॥ ००४ ॥

इमां ियं िलतां भारत सवराजस ु ।

जीवतो धृतरा दौराांशियिस ॥ ००५ ॥

ु
आानं च सहामां सपपश बु ावम ।्
सहिममसु ा जीिवतांशियिस ॥ ००६ ॥

अितामे शव तं वचनमथ वत ।्

ु भरते िवर च धीमतः ॥ ००७ ॥
िपत

मा कुलोऽपषो ु मितः कापथं गमः ।

िपतरं मातरं च ैव वृौ शोकाय मा ददः ॥ ००८ ॥
४२८ भगवानपव

अथ ोणोऽवी यधनिमदं वचः ।

ु पनः
अमष वशमापं िनःसं पनः ु ॥ ००९ ॥

ु ं वचनमाह ां तात के शवः ।

धमाथ य
तथा भीः शांतनवष ु नरािधप ॥ ०१० ॥

ाौ मेधािवनौ दाावथ कामौ बतु ौ ।

आहत ु ां िहतं वां तदाद परंतप ॥ ०११ ॥

ु महाा कृ भीौ यचतःु ।

अनित
ु
मा वचो लघबु ीनां समाां परंतप ॥ ०१२ ॥

ये ां ोाहयेत े न ैते कृ ाय किहिचत ।्

वैरं परेषां ीवायां ितमोि संयगु े ॥ ०१३ ॥

मा कुीघनः सवाु ाातॄ ं थ ैव च ।

वासदेु वाजनु ौ य िवजेय ं बलं िह तत ् ॥ ०१४ ॥

ु
एत ैव मतं सं सदोः कृ भीयोः ।
यिद नादासे तात पािस भारत ॥ ०१५ ॥

यथों जामदेन भूयानेव ततोऽजनु ः ।

ु देवरै िप हः ॥ ०१६ ॥
कृ ो िह देवकीपो

ु णहे ोे न भरतष भ ।

िकं ते सखिये
एते सवमाातं यथेिस तथा कु ॥ ०१७ ॥

ु हे वं ु भूयो भरतसम ॥ ०१७ ॥

न िह ाम

तिाारे वां ािप िवरोऽवीत ।्

यधनमिभे धातराममष णम ् ॥ ०१८ ॥
अाय १२३ ४२९

यधन न शोचािम ामहं भरतष भ ।

इमौ त ु वृौ शोचािम गाार िपतरं च ते ॥ ०१९ ॥

यावनाथौ चिरेत े या नाथेन दा ।

हतिमौ हतामाौ नपािवव िजौ ॥ ०२० ॥

िभकु ौ िवचिरेत े शोचौ पृिथवीिममाम ।्

कलमीशं पापं जनिया कुपूषम ् ॥ ०२१ ॥
ु

अथ यधनं राजा धृतराोऽभाषत ।

आसीनं ातृिभः साध राजिभः पिरवािरतम ् ॥ ०२२ ॥

यधन िनबोधेदं शौिरणों महाना ।

आद िशवमं योगेमवदयम ् ॥ ०२३ ॥

अन ेन िह सहायेन कृ ेनािकमणा ।
इावानिभायााामः सवराजस ु ॥ ०२४ ॥

ु िहतः के शवेन ग तात यिु धिरम ।्

ससं
चर यनं कृ ं भारतानामनामयम ् ॥ ०२५ ॥

वासदेु वने तीथन तात ग समम ।्

कालािमदं मे मा ं यधनाितगाः ॥ ०२६ ॥

शमं चेाचमानं ं ाािस के शवम ।्

दथ मिभजं न तवापराभवः ॥ ०२७ ॥
४३० भगवानपव

अाय १२४
वैशपं ायन उवाच ॥

धृतरावचः ु ा भीोणौ सम तौ ।

यधनिमदं वामूचतःु शासनाितगम ् ॥ ००१ ॥

यावृ ावसंनौ याविित गािडवम ।्

ु
यावौो न सेनाौ जहोतीह िषलम ् ॥ ००२ ॥

याव ेते ुः सेनां तव यिु धिरः ।

ीिनषेधो महेासावात ु वैशसम ् ॥ ००३ ॥

याव ते पाथ ः ेनीके वितः ।

भीमसेनो महेासावात ु वैशसम ् ॥ ००४ ॥

ृ नामिभहष यन ।्
याव चरते मागात
याव शातयाजौ िशरांिस गजयोिधनाम ् ॥ ००५ ॥

गदया वीरघािता फलानीव वनतेः ।

कालेन पिरपािन तावात ु वैशसम ् ॥ ००६ ॥

नकुलः सहदेव धृ

ु पाष तः ।
िवराट िशखडी च शैशपु ािल दंिशताः ॥ ००७ ॥

याव िवशेत े ना इव महाणवम ।्

कृ तााः िमावात ु वैशसम ् ॥ ००८ ॥

याव सक ु ु मारेष ु शरीरेष ु महीिताम ।्

ु
गापाः पताावात ु वैशसम ् ॥ ००९ ॥
अाय १२४ ४३१

चनागिदधेष ु हारिनधरेष ु च ।
नोरःस ु यावोधानां महेास ैमहषे वः ॥ ०१० ॥

कृ ता ैः िमिरपाितिभरायसाः ।
अिभल ैिन पाे तावात ु वैशसम ् ॥ ०११ ॥

अिभवादयमानं ां िशरसा राजकुरः ।

पािणां ितगृात ु धमराजो यिु धिरः ॥ ०१२ ॥

ु
जाशपताकां दिणं ते सदिणः ।
े िनिपतां बां शाये भरतष भ ॥ ०१३ ॥

रौषिधसमेतने रािु लतलेन च ।

उपिव पृं ते पािणना पिरमाजत ु ॥ ०१४ ॥

शालो महाबाां जानो वृकोदरः ।

साािभवदतां चािप शाये भरतष भ ॥ ०१५ ॥

अजनु ेन यमाां च ििभ ैरिभवािदतः ।

मूि तामपु ााय ेािभवद पािथ व ॥ ०१६ ॥

ा ां पाडवैवरैातिृ भः सह सतम ।्

यावदानजाूिण म ु  ु नरािधपाः ॥ ०१७ ॥

ु
घतां राजधानीष ु सवसपं हीिताम ।्
ु
पृिथवी ातृभावेन भतां िवरो भव ॥ ०१८ ॥
४३२ भगवानपव

अाय १२५
वैशपं ायन उवाच ॥

ु ा यधनो वामियं कुसंसिद ।


ु
वाच महाबां वासदेु व ं यशिनम ् ॥ ००१ ॥

समी भवान ेतुमहित के शव ।

े िवभा पिरगहस े ॥ ००२ ॥
मामेव िह िवशेषण

भिवादेन पाथानामकाधसूु दन ।
भवाहयते िनं िकं समी बलाबलम ् ॥ ००३ ॥

भवाा च राजा च आचाय वा िपतामहः ।

मामेव पिरगह े नां कन पािथ वम ् ॥ ००४ ॥

न चाहं लये कििभचारिमहानः ।

अथ सव भवो मां िविषि सराजकाः ॥ ००५ ॥

न चाहं किदथ मपराधमिरंदम ।

िविचयपयािम ससू ु मिप के शव ॥ ००६ ॥

ु दन ।
ियापु गते ूत े पाडवा मधसू
िजताः शकुिनना रां त िकं मम ृ तम ् ॥ ००७ ॥

ु िवणं िकिाजीय पाडवाः ।

यन
ु
ते एवानातं ु दन ॥ ००८ ॥
तदा मधसू

अपराधो न चााकं ये परािजताः ।

अजेया जयतां े पाथाः ािजता वनम ् ॥ ००९ ॥
अाय १२५ ४३३

के न चापवादेन िवेऽिरिभः सह ।
अशाः पाडवाः कृ  ाः िमवत ् ॥ ०१० ॥

ु
िकमािभः कृ तं तेषां किा पनरागिस ।
धातराािघांसि पाडवाः सृय ैः सह ॥ ०११ ॥

न चािप वयमु ण
े कमणा वचन ेन वा ।
िवाः णमामेह भयादिप शततोः ॥ ०१२ ॥

न च तं कृ  पयािम धममनितम ु ।्
उहेत यधु ा जेत ं ु यो नः शिु नबहण ॥ ०१३ ॥

न िह भीकृ पोणाः सगणा मधसू ु दन ।

देवरै िप यधु ा जेत ं ु शाः िकमतु पाडवैः ॥ ०१४ ॥

ु
धममनितो यिद माधव संयगु े ।
शेण िनधनं काले ाामः गमवे तत ् ॥ ०१५ ॥

ु  ैवैष नो धमः ियाणां जनादन ।

म
ययीमिह सामे शरतगता वयम ् ॥ ०१६ ॥

ते वयं वीरशयनं ाामो यिद संयगु े ।

अण ैव शूणां न नित माधव ॥ ०१७ ॥

क जात ु कुले जातः धमण वतयन ।्

भयािृ ं समी ैवं णमेिदह किचत ् ॥ ०१८ ॥

उेदवे न नमेमो ेव पौषम ।्

अपविण भेत न नमेिदह किचत ् ॥ ०१९ ॥

इित मातवचनं परीि िहतेवः ।

४३४ भगवानपव

धमाय च ैव णमेाणे मिधः ॥ ०२० ॥

अिचयिदं यावीवं तथाचरेत ।्

एष धमः ियाणां मतमेत मे सदा ॥ ०२१ ॥

ु
राांशानातो ु
यो मे िपा पराभवत ।्
ु त ु मिय जीवित के शव ॥ ०२२ ॥
न स लः पनजा

याव राजा ियते धृतराो जनादन ।

शा वयं ते वापु जीवाम माधव ॥ ०२३ ॥

ु दं रां परवतो मम ।

यदेय ं परा
अानाा भयाािप मिय बाले जनादन ॥ ०२४ ॥

ु  ं पाडवैविृ  नन ।
न तद पनल
ियमाणे महाबाहो मिय संित के शव ॥ ०२५ ॥

यावि सूाीाया िवेदेण माधव ।

तावदपिरां भूमने ः पाडवाित ॥ ०२६ ॥

अाय १२६
वैशपं ायन उवाच ॥

ततः ह दाशाहः ोधपयाकुलेणः ।

यधनिमदं वामवीुसंसिद ॥ ००१ ॥
अाय १२६ ४३५

लसे वीरशयनं काममेतदवािस ।

िरो भव सहामाो िवमद भिवता महान ् ॥ ००२ ॥

य ैवं मसे मूढ न मे किितमः ।

पाडवेिित तव िनबोधत नरािधपाः ॥ ००३ ॥

िया संतमान ेन पाडवानां महानाम ।्

या मितं ूत ं सौबलेन च भारत ॥ ००४ ॥

कथं च ातयात ेयांसः साधसंु मताः ।

तथाामपु ात ं ु िजेनािजचािरणः ॥ ००५ ॥

अूत ं महाा सतामरितनाशनम ।्

असतां त जाये भेदा सनािन च ॥ ००६ ॥

ु ं कृ तम ।्
तिददं सनं घोरं या ूतमख
असमी सदाचारैः साध पापानबनु ैः ॥ ००७ ॥

काो ाितभाया वै िवकत ु तथाहित ।

आनीय च सभां वं ु यथोा ौपदी या ॥ ००८ ॥

कुलीना शीलसंपा ाणेोऽिप गरीयसी ।

ु
मिहषी पाडुपाणां तथा िविनकृ ता या ॥ ००९ ॥

जानि कुरवः सव यथोाः कुसंसिद ।

ःशासन ेन कौेयाः जः परंतपाः ॥ ०१० ॥

सवृ े ेष ु सततं धमचािरष ु ।

ु दवे मसांतम ् ॥ ०११ ॥
ेष ु बषु ु कः साधरे

ं ानामनायाणां पषाणां च भाषणम ।्

नृशस
४३६ भगवानपव

कणःशासनाां च या च बशः कृ तम ् ॥ ०१२ ॥

सह माा दध ं ु ताालकाारणावते ।

आितः परमं यं न समृं च तव ॥ ०१३ ॥

ऊषु सिचरं
ु कालं ाः पाडवादा ।
माा सहैकचायां ाण िनवेशन े ॥ ०१४ ॥

िवषेण सप ब ै यितताः पाडवाया ।

सवपाय ैिवनाशाय न समृं च तव ॥ ०१५ ॥

ु पाडवेष ु िमावृिः सदा भवान ।्

एवंबिः
कथं ते नापराधोऽि पाडवेष ु महास ु ॥ ०१६ ॥

ं वत ।्
कृ ा बकायािण पाडवेष ु नृशस
िमावृिरनायः स िवितपसे ॥ ०१७ ॥

मातािपतृां भीेण ोणेन िवरेण च ।

शाेित मु ोऽिस न च शािस पािथ व ॥ ०१८ ॥

ु
शमे िह समहानथ व पाथ  चोभयोः ।
न च रोचयसे राजिमिु लाघवात ् ॥ ०१९ ॥

ु
न शम ासे राज ु वचः ।
सदां
अध मयशं च ियते पािथ व या ॥ ०२० ॥

एवं वु ित दाशाह यधनममष णम ।्

ःशासन इदं वामवीुसंसिद ॥ ०२१ ॥

न चेधं ासे राजेन कामेन पाडवैः ।

बा िकल ां दाि कुीपाय
ु कौरवाः ॥ ०२२ ॥
अाय १२६ ४३७

ु भ ।
वैकतन ं ां च मां च ीन ेतानजष
पाडवेः दाि भीो ोणः िपता च ते ॥ ०२३ ॥

ातरु त ु ा धातराः सयोधनः

े चः  ु ।
ुः ािततोाय महानाग इव सन ् ॥ ०२४ ॥

िवरं धृतरां च महाराजं च बािकम ।्

कृ पं च सोमदं च भीं ोणं जनादनम ् ॥ ०२५ ॥

सवान ेतानना मितिन रपपः ।

अिशवदमयादो मानी माावमािनता ॥ ०२६ ॥

ु भम ।्
तं ितमिभे ातरो मनजष
ु ःु सहामाा राजानािप सवशः ॥ ०२७ ॥
अनजम

सभायामिु तं ुं ितं ातृिभः सह ।

यधनमिभे भीः शांतनवोऽवीत ् ॥ ०२८ ॥

ु
धमाथाविभसं संरं योऽनमते ।
हसि सन े त दो निचरािदव ॥ ०२९ ॥

ु
राा राजपोऽयं ु
धातराोऽनपायिवत ।्
िमािभमानी रा ोधलोभवशानगः ु ॥ ०३० ॥

कालपिमदं मे सवं जनादन ।

ु ता मोहाािथ वाः सह मििभः ॥ ०३१ ॥
सव नसृ

ु ा दाशाहः परे
भीाथ वचः  ु णः ।
ु ावानभाषत वीयवान ् ॥ ०३२ ॥
भीोणमख
४३८ भगवानपव

सवषां कुवृानां महानयमितमः ।

स ममैय न िनयत यृपम ् ॥ ०३३ ॥

त कायमहं मे ाकालमिरंदमाः ।

ियमाणे भवेेयव णतु ानघाः ॥ ०३४ ॥

मेतवतां यािम िहतं वचः ।

भवतामानकूु ेन यिद रोचेत भारताः ॥ ०३५ ॥

भोजराज वृ राचारो नावान ।्

जीवतः िपतरु  ु गतः ॥ ०३६ ॥
ै य ा मवशं

उसेनसतः ु कं सः पिरः स बावैः ।

ातीनां िहतकामेन मया शो महामृध े ॥ ०३७ ॥

ु
आकः पनरािभा ितिभािप सृ तः ।
उसेनः कृ तो राजा भोजराजवधन ः ॥ ०३८ ॥

कं समेकं पिर कुलाथ सवयादवाः ।

संभय ु धे भारताकवृयः ॥ ०३९ ॥
ू सखमे

अिप चावदाजरमेी जापितः ।

ु ऽे 
ूढे देवासरेु य ु तेायधु षे ु च ॥ ०४० ॥

ैधीभूतषे ु लोके ष ु िवनय ु च भारत ।

अवीृिमाेवो भगवा.ोकभावनः ॥ ०४१ ॥

पराभिवसराु दैतये ा दानवैः सह ।

आिदा वसवो ा भिवि िदवौकसः ॥ ०४२ ॥

देवासरमन ु
ु ा गवरगरासाः ।
अाय १२७ ४३९

ु या हिनि पररम ् ॥ ०४३ ॥

ु ससं
अिे

इित मावीम परमेी जापितः ।

वणाय यैताा दैतये दानवान ् ॥ ०४४ ॥

ु तो धम िनयोगारमेिनः ।

एवम
वणाय ददौ सवाा दैतये दानवान ् ॥ ०४५ ॥

ताा धमपाशै ै पाशैजल ेरः ।

वणः सागरे यो िनं रित दानवान ् ॥ ०४६ ॥

तथा यधनं कण शकुिनं चािप सौबलम ।्

बा ःशासनं चािप पाडवेः यत ॥ ०४७ ॥

ु ामाथ कुलं जेत ।्

जेुलाथ पषं
ामं जनपदाथ आाथ पृिथव जेत ् ॥ ०४८ ॥

राजयधनं बा ततः संशा पाडवैः ।

ृ ते न िवनयेयःु ियाः ियषभ ॥ ०४९ ॥

अाय १२७
वैशपं ायन उवाच ॥

कृ  वचनं  ु ा धृतराो जन ेरः ।

िवरं सवधम ं रमाणोऽभाषत ॥ ००१ ॥

ग तात महााां गाार दीघदिशनीम ।्

४४० भगवानपव

आनयेह तया साधम ननु ेािम मितम ् ॥ ००२ ॥

ु तसम ।्
यिद सािप राानं शमयेचे
ु
अिप कृ ाय सदिे म वचन े वयम ् ॥ ००३ ॥

अिप लोभािभभूत पानमनदश ु यते ।्

ु े ः सहाय समथ वु ती वचः ॥ ००४ ॥
ब

अिप नो सनं घोरं यधनकृ तं महत ।्

शमयेिररााय योगेमवदयम ् ॥ ००५ ॥

ु ा िवरो दीघदिशनीम ।्
रा ु वचनं 
आनयामास गाार धृतरा शासनात ् ॥ ००६ ॥

धृतरा उवाच ॥

ु
एष गाािर पे राा शासनाितगः ।
ऐयलोभादैय जीिवतं च हाित ॥ ००७ ॥

अिशवदमयादः पाप ैः सह रािभः ।

ु
सभाया िनगतो मूढो ित सचः ॥ ००८ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

सा भतवु च ु ा राजपी
 नं  ु यशिनी ।
अिी महे यो गाारी वामवीत ् ॥ ००९ ॥

ु मातरु म ।्
आनयेह सतंु िं राकामक
न िह रामिशेन शं धमाथ लोिपना ॥ ०१० ॥

ु
ं ेवा भृश ं ग धृतरा सतियः ।
अाय १२७ ४४१

ु स े ॥ ०११ ॥
यो जानापताम तामनवत

ु लो मोहमाितः ।
स एष काममां
अशोऽ या राजििनवतियत ं ु बलात ् ॥ ०१२ ॥

रादान े मूढ बािलश रानः ।

ःसहाय  धृतराोऽते ु फलम ् ॥ ०१३ ॥

कथं िह जन े भेदमपु 

े ते महामितः ।
िभं िह जन ेन ां सिहि शवः ॥ ०१४ ॥

ु ।
या िह शा महाराज साा दान ेन वा पनः
िनतमु ापदः ेष ु दडं क पातयेत ् ॥ ०१५ ॥

शासनाृतरा यधनममष णम ।्

ु वचनाा सभां ावेशयनः
मात ु ॥ ०१६ ॥

स मातवु च ु ।
 नाकाी िववेश सभां पनः
अिभताेणः ोधािःसिव पगः ॥ ०१७ ॥

ु 
तं िवमिभे पम ु थमाितम ।्
िवगहमाणा गाारी समथ वामवीत ् ॥ ०१८ ॥

ु ।
यधन िनबोधेदं वचनं मम पक
ु
िहतं ते सानब ु
तथायां सखोदयम ् ॥ ०१९ ॥

भी त ु िपत ु ैव मम चापिचितः कृ ता ।

ु ानां च सदां
भवेोणमख ु शाता या ॥ ०२० ॥

न िह रां महाा ेन कामेन शते ।

अवा ं ु रित ं ु वािप भों ु वा भरतष भ ॥ ०२१ ॥
४४२ भगवानपव

न वयेियो रामीयाीघमरम ।्
िविजताा त ु मेधावी स रामिभपालयेत ् ॥ ०२२ ॥

ु
कामोधौ िह पषमथ ो पकष तः ।
तौ त ु शू िविनिज राजा िवजयते महीम ् ॥ ०२३ ॥

ु िह महदेतरािभः
लोके रभं ु ।
रां नामेितं ानं न शमिभरितमु ् ॥ ०२४ ॥

इियािण महेिु न येदथ धमयोः ।

इिय ैिन यत ैबिु वधत ऽे ििरवेन ैः ॥ ०२५ ॥

अिवेयािन हीमािन ापादियतमु लम ।्

अिवधेया इवादाा हयाः पिथ कुसारिथम ् ॥ ०२६ ॥

अिविज य आानममााििजगीषते ।
अिजताािजतामाः सोऽवशः पिरहीयते ॥ ०२७ ॥

आानमेव थमं देशपेण यो जयेत ।्

ततोऽमाानिमां न मोघं िविजगीषते ॥ ०२८ ॥

वयेियं िजतामां धृतदडं िवकािरष ु ।

परीकािरणं धीरमं ीिन षेवते ॥ ०२९ ॥

ु ौ।
ु ाेणवे जालेन झषाविपिहतावभ
कामोधौ शरीरौ ानं तौ िवतः ॥ ०३० ॥

ु म ।्
याां िह देवाः यातःु गािपदधमु ख
ु
िबतोऽनपराग कामोधौ  विधत ौ ॥ ०३१ ॥
अाय १२७ ४४३

कामं ोधं च लोभं च दं दप च भूिमपः ।

सिवजेत ं ु यो वेद स महीमिभजायते ॥ ०३२ ॥

ु इियाणां भवेपृ ः ।
सततं िनहे य
ईथ च धम च िषतां च पराभवम ् ॥ ०३३ ॥

कामािभभूतः ोधाा यो िमा ितपते ।

ेष ु चाेष ु वा त न सहाया भवतु ॥ ०३४ ॥

एकीभूत ैमहाा ैः शूररै िरिनबहण ैः ।

पाडवैः पृिथव तात भोसे सिहतः सखी ु ॥ ०३५ ॥

यथा भीः शांतनवो ोणािप महारथः ।

आहत ु ात तमजेयौ कृ पाडवौ ॥ ०३६ ॥

प महाबां कृ मिकािरणम ।्

ु
सो िह सखाय ाभयोरेव के शवः ॥ ०३७ ॥

ु
सदामथ कामानां यो न ितित शासन े ।
ाानां कृ तिवानां स नरः शनु नः ॥ ०३८ ॥

ु ।्
ु े तात काणं न धमाथ कुतः सखम
न य
ु े चेत आिधथाः ॥ ०३९ ॥
न चािप िवजयो िनं मा य

भीेण िह महाा िपा ते बािके न च ।

ु
दऽशः पाडुपाणां भेदाीत ैरिरंदम ॥ ०४० ॥

त च ैतदान फलमानपयिस ु ।
ु े पृिथव सवा शूरिै न हतकटकाम ् ॥ ०४१ ॥
य

ु
य पाडुपाणां यथोिचतमिरंदम ।
४४४ भगवानपव

यदीिस सहामाो भोुमध महीिताम ् ॥ ०४२ ॥

अलमध पृिथाे सहामा जीवनम ।्

ु वचन े ितशः ािस भारत ॥ ०४३ ॥
सदां

ु
ीमिरावििह बिमििजतिे य ैः ।
ु
पाडवैिवहात ंशयेहतः सखात ् ॥ ०४४ ॥

ु म ं ु शािध रां यथोिचतम ।्

िनगृ सदां
मंश ं पाडुपेु ः दाय भरतष भ ॥ ०४५ ॥

अलमा िनकारोऽयं योदश समाः कृ तः ।

शमय ैनं महाा कामोधसमेिधतम ् ॥ ०४६ ॥

न च ैष शः पाथानां यदथ मभीित ।

सूतपोु ढोधो ाता ःशासन ते ॥ ०४७ ॥

भीे ोणे कृ पे कण भीमसेन े धनये ।

ु च स े न ःु सवाः जा वु म ् ॥ ०४८ ॥
धृे

अमष वशमापो मा कुंात जीघनः ।

सवा िह पृिथवी ृा ाडवकृ ते वधम ् ॥ ०४९ ॥

य ं मसे मूढ भीोणकृ पादयः ।

योे सवशेित न ैतदोपपते ॥ ०५० ॥

समं िह रां ीित ानं च िविजतानाम ।्

पाडवेथ य ु ास ु धमिधकतः ॥ ०५१ ॥

राजिपडभयादेत े यिद हाि जीिवतम ।्

न िह शि राजानं यिु धिरमदु ीितमु ् ॥ ०५२ ॥
अाय १२८ ४४५

न लोभादथ संपिन राणािमह यते ।

तदलं तात लोभेन शा भरतष भ ॥ ०५३ ॥

अाय १२८
वैशपं ायन उवाच ॥

त ु वामना सोऽथ वातृभािषतम ।्

ु ते संराकाशमकृ तानाम ् ॥ ००१ ॥
पनः

ततः सभाया िनग मयामास कौरवः ।

सौबलेन मताेण राा शकुिनना सह ॥ ००२ ॥

यधन कण शकुन ेः सौबल च ।

ःशासनचतथु ानािमदमासीिचेितम ् ॥ ००३ ॥

ु
परायमाृ ाित िकारी जनादनः ।
सिहतो धृतराेण राा शांतनवेन च ॥ ००४ ॥

वयमेव षीके शं िनगृीम बलािदव ।

ु
स पषािमो वैरोचिनं यथा ॥ ००५ ॥

ु ा गृहीतं वाय ं पाडवा हतचेतसः ।

िनाहा भिवि भदंा इवोरगाः ॥ ००६ ॥

अयं ेषां महाबाः सवषां शम वम च ।

अिृहीते वरदे ऋषभे सवसाताम ् ॥ ००७ ॥
४४६ भगवानपव

िनमा भिवि पाडवाः सोमकै ः सह ॥ ००७ ॥

तायिमहैवनै ं के शवं िकािरणम ।्

ोशतो धृतरा बा योामहे िरपून ् ॥ ००८ ॥

तेषां पापमिभायं पापानां चेतसाम ।्

इितः किवः िमबत ु सािकः ॥ ००९ ॥

तदथ मिभिन हािदने सहाितः ।

अवीृ तवमाण ं िं योजय वािहनीम ् ॥ ०१० ॥

ूढानीकः सभाारमपु ित दंिशतः ।

यावदााहं च ैतृ ायािकमण े ॥ ०११ ॥

ु
स िवय सभां वीरः िसंहो िगिरगहािमव ।
आच तमिभायं के शवाय महान े ॥ ०१२ ॥

धृतरां तत ैव िवरं चाभाषत ।

तेषामेतमिभायमाचचे यिव ॥ ०१३ ॥

ु तम ।्
धमादपेतमथा कम साधिवगिह
माः कतिु महेि न चावां कथन ॥ ०१४ ॥

ु िवकुवत े मूढाः पापाानः समागताः ।

परा
धिष ताः काममां ु ोधलोभवशानगाःु ॥ ०१५ ॥

ु
इमं िह पडरीकां िजघृचेतसः ।
पटे नािं िलतं यथा बाला यथा जडाः ॥ ०१६ ॥

ु ा िवरो दीघदिशवान ।्
साके चः 
अाय १२८ ४४७

धृतरां महाबामवीुसंसिद ॥ ०१७ ॥

ु सव परंतप ।
राजरीतकालाे पाः
अयशमशं च कम कत ु समु ताः ॥ ०१८ ॥

ु
इमं िह पडरीकामिभभू य स च ।
ु ् ॥ ०१९ ॥
िनहीत ं ु िकलेि सिहता वासवानजम

ु लमधृ ं रासदम ।्
इमं पषशा
आसा न भिवि पता इव पावकम ् ॥ ०२० ॥

अयिमि तावातमानानादनः ।
िसंहो मृगािनव ुो गमयेमसादनम ् ॥ ०२१ ॥

न यं िनितं कम कुयाृः कथन ।

न च धमादपामेदतु ः पषोमः
ु ॥ ०२२ ॥

ु े त ु के शवो वामवीत ।्
िवरेण ैवम
धृतरामिभे सदां ु वतां िमथः ॥ ०२३ ॥

राजेत े यिद ुा मां िनगृीयरु ोजसा ।

ु
एते वा मामहं वैनाननजानीिह पािथ व ॥ ०२४ ॥

एताि सवारं ाियमहम ु ु हे ।


न हं िनितं कम कुया पापं कथन ॥ ०२५ ॥

पाडवाथ िह ः ाथााि ते सताः ु ।

एते चेदवे िमि कृ तकाय यिु धिरः ॥ ०२६ ॥

अ ैव हमेतां ये च ैतानन ु भारत ।

िनगृ राजाथो दां िकं ृ तं भवेत ् ॥ ०२७ ॥
४४८ भगवानपव

इदं त ु न वतय ं िनितं कम भारत ।

संिनधौ ते महाराज ोधजं पापबिजम ु ् ॥ ०२८ ॥

एष यधनो राजथेित तथा ु तत ।्

ु
अहं त ु सवामयाननजानािम भारत ॥ ०२९ ॥

एतुा त ु िवरं धृतराोऽभाषत ।

ु
िमानय तं पापं रां सयोधनम ् ॥ ०३० ॥

सहिमं सहामां ससोदय सहानगम ु ।्

शुयां यिद पानमवतारियत ं ु पनः
ु ॥ ०३१ ॥

ु ावेशयभाम ।्
ततो यधनं ा पनः
अकामं ातृिभः साध राजिभः पिरवािरतम ् ॥ ०३२ ॥

अथ यधनं राजा धृतराोऽभाषत ।

ृ म ् ॥ ०३३ ॥
कणःशासनाां च राजिभािभसंवत

ं पापभूिय ु कमसहायवान ।्

नृशस
पाप ैः सहाय ैः संह पापं कम िचकीष िस ॥ ०३४ ॥

अशमयशं च सिािप िवगिहतम ।्

यथा ाशको मूढो वेुलपांसनः ॥ ०३५ ॥

ु
िममं पडरीकामधृ  ं रासदम ।्
पाप ैः सहाय ैः संह िनहीत ं ु िकलेिस ॥ ०३६ ॥

यो न शो बलात ु देवरै िप सवासवैः ।

तं ं ाथ यसे म बालमसं यथा ॥ ०३७ ॥
अाय १२८ ४४९

ु ग
देवमै न ै  वरसरैु रग ै यः ।
न सोढंु समरे शं न बिस ु के शवम ् ॥ ०३८ ॥

 हः पािणना वायु ः शः पािणना शशी ।

धरा पृिथवी मूा  हः के शवो बलात ् ॥ ०३९ ॥

ु धृतराेण ािप िवरोऽवीत ।्

इे
यधनमिभे धातराममष णम ् ॥ ०४० ॥

सौभारे वानरेो ििवदो नाम नामतः ।

िशलावषण महता छादयामास के शवम ् ॥ ०४१ ॥

हीतक ु ामो िव सवयेन माधवम ।्

हीत ं ु नाशक तं ं ाथ यसे बलात ् ॥ ०४२ ॥

िनमचने षहाः पाशैब ा महासराः ु ।

हीत ं ु नाशकं  ैनं तं ं ाथ यसे बलात ् ॥ ०४३ ॥

ाोितषगतं शौिरं नरकः सह दानवैः ।

हीत ं ु नाशक तं ं ाथ यसे बलात ् ॥ ०४४ ॥

अन ेन िह हता बाे पूतना िशशनु ा तथा ।

गोवधनो धािरत गवाथ भरतष भ ॥ ०४५ ॥

ु ैव चाणूर महाबलः ।
अिरो धेनक
अराज िनहतः कं सािरमाचरन ् ॥ ०४६ ॥

जरासंध व िशशपु ाल वीयवान ।्

बाण िनहतः सं े राजान िनषूिदताः ॥ ०४७ ॥

वणो िनिजतो राजा पावकािमतौजसा ।

४५० भगवानपव

पािरजातं च हरता िजतः सााचीपितः ॥ ०४८ ॥

एकाणव े शयान ेन हतौ तौ मधकैु टभौ ।

जारमपु ाग हयीवथा हतः ॥ ०४९ ॥

अयं कता न ियते कारणं चािप पौषे ।

यिदेदयं शौिरुयादयतः ॥ ०५० ॥

ु
तं न बिस गोिवं घोरिवममतु म ।्
आशीिवषिमव ुं तेजोरािशमिनिजतम ् ॥ ०५१ ॥

धष यहाबां कृ मिकािरणम ।्

पतोऽििमवासा सामाो न भिविस ॥ ०५२ ॥

अाय १२९
वैशपं ायन उवाच ॥

ु े त ु के शवः शपु ग
िवरेण ैवम ू हा ।
यधनं धातरामभाषत वीयवान ् ॥ ००१ ॥

एकोऽहिमित योहासे मां सयोधन ु ।

ु े हीत ं ु मां िचकीष िस ॥ ००२ ॥
पिरभूय च ब

इहैव पाडवाः सव तथ ैवाकवृयः ।

इहािदा ा वसव महिष िभः ॥ ००३ ॥
अाय १२९ ४५१

ु ा जहासो ैः के शवः परवीरहा ।

एवम
त संयतः शौरेिवु ू पा महानः ॥ ००४ ॥

ु ःु पावकािचषः ॥ ००४ ॥
अु माािदशा ममु च

त ा ललाटो ो विस चाभवत ।्

ु ासिराादजायत ॥ ००५ ॥
लोकपाला भजे

आिदा ैव साा वसवोऽथािनाविप ।

मत सहेण े िवेदवे ाथ ैव च ॥ ००६ ॥

ु ैव पािण यगवरसाम ् ॥ ००६ ॥

बभूव

ाराां तथा दोा सष णधनयौ ।

दिणेऽथाजनु ो धी हली राम सतः ॥ ००७ ॥

भीमो यिु धिर ैव माीपौ

ु च पृतः ।
अका वृय ैव म ु ु ातः ॥ ००८ ॥
ख

ु तमहायधु ाः ।
अे बभूवःु कृ  सम
शचगदाशिशालालनकाः ॥ ००९ ॥

अयोताेव सवहरणािन च ।
नानाबाष ु कृ  दीमानािन सवशः ॥ ०१० ॥

न ेाां नत ैव ोाां च समतः ।

ारासहारौाः सधूमाः पावकािचषः ॥ ०११ ॥

रोमकू पेष ु च तथा सूय

 वे मरीचयः ॥ ०११ ॥

तं ा घोरमाानं के शव महानः ।

४५२ भगवानपव

मीलय नेािण राजानचेतसः ॥ ०१२ ॥

ऋते ोणं च भीं च िवरं च महामितम ।्

सयं च महाभागमृष ैव तपोधनान ् ॥ ०१३ ॥

ु न ादनः ॥ ०१३ ॥
ादाेषां स भगवािं चज

ता महदाय माधव सभातले ।

ु
देवभयो न ेः पवष पपात च ॥ ०१४ ॥

चचाल च मही कृ ा सागरािप च ु भु े ।

िवयं परमं जमःु पािथ वा भरतष भ ॥ ०१५ ॥

ु
ततः स पषाः सहार वपःु कम ।्
तां िदामतु ां िचामृिमामिरंदमः ॥ ०१६ ॥

ततः सािकमादाय पाणौ हािदमेव च ।

ु
ऋिषिभ ैरनातो ु दनः ॥ ०१७ ॥
िनययौ मधसू

ऋषयोऽिहता जम ु ते नारदादयः ।

तिोलाहले वृ े तदत
ु मभूदा ॥ ०१८ ॥

तं ितमिभे कौरवाः सह राजिभः ।

ु नु रां देवा इव शततमु ् ॥ ०१९ ॥
अनजम

अिचयमेयाा सव ताजमडलम ।्

िनाम ततः शौिरः सधूम इव पावकः ॥ ०२० ॥

ु ण
ततो रथेन श े महता िकिणीिकना ।
ु मेघनािदना ॥ ०२१ ॥
हेमजालिविचेण लघना
अाय १२९ ४५३

सूपरेण श ु ण
े वैयाेण विथना ।
ु ु
स ैसीवयेन यत दाकः ॥ ०२२ ॥

तथ ैव रथमााय कृ तवमा महारथः ।

वृीनां संमतो वीरो हािदः यत ॥ ०२३ ॥

उपितरथं शौिरं यामिरंदमम ।्

ु वाभाषत ॥ ०२४ ॥
धृतराो महाराजः पनरे

यावलं मे पेु ष ु पयेतनादन ।

ं ते न ते िकिरों शक ु शन ॥ ०२५ ॥

कुणां शमिमं यतमानं च के शव ।

िविदैतामवां मे नाितशितमु हिस ॥ ०२६ ॥

न मे पापोऽिभायः पाडवाित के शव ।
ु
ातमेव िह ते वां ययोः सयोधनः ॥ ०२७ ॥

जानि कुरवः सव राजान ैव पािथ वाः ।

शमे यतमानं मां सवयेन माधव ॥ ०२८ ॥

ततोऽवीहाबाधृत रां जन ेरम ।्

ोणं िपतामहं भीं ारं बािकं कृ पम ् ॥ ०२९ ॥

ृ ं कुसंसिद ।
मेतवतां य
यथा चािशवो रोषादसकृ ितः ॥ ०३० ॥

वदनीशमाानं धृतराो महीपितः ।

आपृे भवतः सवािमािम यिु धिरम ् ॥ ०३१ ॥

ु
आम ितं शौिरं रथं पषष भम ।्
४५४ भगवानपव

ु मु ह 
अनजम े ासाः वीरा भरतष भाः ॥ ०३२ ॥

भीो ोणः कृ पः ा धृतराोऽथ बािकः ।

अामा िवकण ययु  ु ु महारथः ॥ ०३३ ॥

ु ण
ततो रथेन श े महता िकिणीिकना ।
कुणां पयतां ायाृथां ु ं िपतृसाम ् ॥ ०३४ ॥

अाय १३०
वैशपं ायन उवाच ॥

िवयाथ गृहं तारणाविभवा च ।

आचौ तमासेन य ृ ं कुसंसिद ॥ ००१ ॥

वासदेु व उवाच ॥

उं बिवधं वां हणीयं सहेतकु म ।्

ऋिषिभ मया च ैव न चासौ तहीतवान
ृ ् ॥ ००२ ॥

ु ।्
कालपिमदं सव यधनवशानगम
आपृे भवत शीं याे पाडवाित ॥ ००३ ॥

िकं वााः पाडवेयाे भवा वचनाया ।

ु षू े वचनं तव ॥ ००४ ॥
तिू ह ं महााे श

ु
कुवाच ॥
अाय १३० ४५५

ूयाः के शव राजानं धमाानं यिु धिरम ।्

ु वृथा कृ थाः ॥ ००५ ॥
भूयां े हीयते धम मा पक

ोियेव ते राजकािवपितः ।
ु
अनवाकहता ु मम
बिध  वे क
ै मीते ॥ ००६ ॥

ु ।
अावे धम ं यथा सृः यंभवा
उरः ियः सृो बावीयपजीिवता ॥ ००७ ॥

ू राय कमण े िनं जानां पिरपालने ॥ ००७ ॥

ण ु चाोपमामेकां या वृ
े ः तु ा मया ।
ु क
मच ु ु  राजषरददाृिथवीिममाम ् ॥ ००८ ॥

ु वैवणः ीतो न चासौ तां गृहीतवान ् ॥ ००८ ॥

परा

बावीयािजत ं रामीयािमित कामये ।

ततो वैवणः ीतो िवितः समपत ॥ ००९ ॥

मचु क ं ु राम ।्
ु ु तो राजा सोऽशाससध
ु
बावीयािजतां सधममनतः ॥ ०१० ॥

ु
यं िह धम चरीह जा राा सरिताः ।
ु 
चतथ त धम राजा भारत िवित ॥ ०११ ॥

राजा चरित चेम देवाय ैव कते ।

स चेदधम चरित नरकाय ैव गित ॥ ०१२ ॥

दडनीितः धमण चातवु  य िनयित ।

ु ा ािमना सगधम यित ॥ ०१३ ॥
य
४५६ भगवानपव

दडनीां यदा राजा सान वतत े ।

तदा कृ तयगु ं नाम कालः ेः वतत े ॥ ०१४ ॥

कालो वा कारणं राो राजा वा कालकारणम ।्

इित ते संशयो मा भूाजा काल कारणम ् ॥ ०१५ ॥

राजा कृ तयगु ा ेताया ापर च ।

यगु  च चतथु  राजा भवित कारणम ् ॥ ०१६ ॥

कृ त कारणााजा गम मतेु ।

ु ॥ ०१७ ॥
ेतायाः कारणााजा ग नामते

ु ॥ ०१७ ॥
वतनाापर यथाभागमपु ाते

ततो वसित मा नरके शातीः समाः ।

राजदोषेण िह जगृयते जगतः स च ॥ ०१८ ॥

राजधमानवे िपतृप ैतामहोिचतान ।्

न ैताजिष वृ ं िह य ं ातिु मिस ॥ ०१९ ॥

न िह वैसंसृ आनृशं े वितः ।

जापालनसंभतू ं िकिाप फलं नृपः ॥ ०२० ॥

न ेतामािशषं पाडुन  चाहं न िपतामहः ।

ु वः पूव ते यया चरिस मेधया ॥ ०२१ ॥
य

यो दानं तपः शौय जासंतानमेव च ।

माहां बलमोज िनमाशंिसतं मया ॥ ०२२ ॥

िनं ाहा धा िनं दमानषदेु वताः ।

दीघमायधु न ं पागारािधताः
ु शभु ाः ॥ ०२३ ॥
अाय १३० ४५७

पेु ाशासते िनं िपतरो दैवतािन च ।

दानमयनं यं जानां पिरपालनम ् ॥ ०२४ ॥

एतममधम वा जन ैवाजायथाः ।

ते  वैाः कुले जाता अवृा तात पीिडताः ॥ ०२५ ॥

य ु दानपितं शूरं िु धताः पृिथवीचराः ।

ा तृाः िते धमः कोऽिधकतः ॥ ०२६ ॥

दान ेनां बलेनां तथा सूनतृ यापरम ।्

सवतः ितगृीयाां ाेह धािमकः ॥ ०२७ ॥

ाणः चरे ै ं ियः पिरपालयेत ।्

वैयो धनाजन ं कुयाः पिरचरे तान ् ॥ ०२८ ॥

भ ैं िवितिषं ते कृ िषनवोपपते ।

ियोऽिस तााता बावीयपजीिवता ॥ ०२९ ॥

ु
िपमंश ं महाबाहो िनमं पनर ।
साा दान ेन भेदने दडेनाथ नयेन च ॥ ०३० ॥

इतो ःखतरं िकं न ु यदहं हीनबावा ।

परिपडमदु ीािम ां सूािमनन ॥ ०३१ ॥

ु  राजधमण मा िनमीः िपतामहान ।्

य
ु
मा गमः ीणपयं ु पािपकां गितम ् ॥ ०३२ ॥
सानजः
४५८ भगवानपव

ु
ु शासनम
िवरापान ्

अाय १३१
ु
कुवाच ॥

अादु ाहरीमिमितहासं परातनम

ु ।्
ु
िवराया संवादं प च परंतप ॥ ००१ ॥

अ ेय भूय यथा सा वुमहित ।

ु
यशिनी ममती कुले जाता िवभावरी ॥ ००२ ॥

धमरता धा िवरा दीघदिशनी ।

िवतु ा राजसंस ु तु वाा बतु ा ॥ ००३ ॥

ु
िवरा नाम वै सा जगह पमौरसम ।्
ु न शयानं दीनचेतसम ् ॥ ००४ ॥
िनिजत ं िसराजे

अननमधम ं िषतां हष वधनम ् ॥ ००४ ॥

न मया ं न िपािस जातः ाागतो िस ।

ु
िनमपशाखीयः ु
पषः ीबसाधनः ॥ ००५ ॥

यावीवं िनराशोऽिस काणाय धरंु वह ।

माानमवम मैनमेन बीभरः ॥ ००६ ॥

ु
मनः कृ ा सकाणं मा भ ैं ितसंभ ॥ ००६ ॥

ु मा शेवै ं परािजतः ।
उि हे कापष
अिमायवािमानो बशोकदः ु ॥ ००७ ॥
अाय १३१ ४५९

सपूु रा वै कुनिदका सपूु रो मूिषकािलः ।

ु तोषः कापषः
ससं ु के नािप त ु ित ॥ ००८ ॥

अरेराजंामाेव िनधनं ज ।
अिप वा संशयं ा जीिवतेऽिप पराम ॥ ००९ ॥

अरेः येनविं पये ं िवपिरमन ।्

िवनदाथ वा तू ोि वापिरशितः ॥ ०१० ॥

मेव ं ेतवेष े काहतो यथा ।

ु मा शेवै ं परािजतः ॥ ०११ ॥
उि हे कापष

मां गमं कृ पणो िवूय कमणा ।

मा मे मा जघे ं माधो भूि चोिजतः ॥ ०१२ ॥

अलातं ितकेव मु तमिप िवल ।

मा तषु ाििरवानिचः काकरा िजजीिवषःु ॥ ०१३ ॥

मु त िलतं ेयो न त ु धूमाियतं िचरम ् ॥ ०१३ ॥

मा ह  किचेहे जनी राः खरीमृः ।

ु
कृ ा मानकं कम सृािजं यावमम ् ॥ ०१४ ॥

धमानृयमाोित न चाानं िवगहत े ॥ ०१४ ॥

ु
अला यिद वा ला नानशोचि पिडताः ।
आनय चारभते न ाणानां धनायते ॥ ०१५ ॥

उावय वीय वा तां वा ग वु ां गितम ।्

ु
धम पातः कृ ा िकं िनिमं िह जीविस ॥ ०१६ ॥
४६० भगवानपव

इापूत िह ते ीब कीित सकला हता ।

िविं भोगमूलं ते िकं िनिमं िह जीविस ॥ ०१७ ॥

शिु न मता ाो जायां पितता ।

िवपिरिमूलोऽिप न िवषीदेथन ॥ ०१८ ॥

ु 
उ धरम ु षदाजान ेयकृ तं रन ् ॥ ०१८ ॥

कु सं च मानं च िवि पौषमानः ।

उावय कुलं मं ृ ते यमेव िह ॥ ०१९ ॥

य वृ ं न जि मानवा महदत ु म ।्

ु पमान
रािशवधनमां स न ैव ी न पनः ु ् ॥ ०२० ॥

दान े तपिस शौय च य न िथतं यशः ।

िवायामथ लाभे वा मातु ार एव सः ॥ ०२१ ॥

तु ने तपसा वािप िया वा िवमेण वा ।

जनाोऽिभभवामणा िह स वै पमान ु ् ॥ ०२२ ॥

न ेव जा कापाल वृिमेिषतमु हिस ।

ु
ं ामयशां च ःखां कापषोिचताम
नृश ् ॥ ०२३ ॥

ु कृ शम ।्
यमेनमिभनेयरु िमाः पषं
लोक समवातं िनहीनाशनवाससम ् ॥ ०२४ ॥

अहोलाभकरं दीनमजीवनमकम ।्
ु
न ेशं बमासा ु धते ॥ ०२५ ॥
बावः सखमे

अवृ ैव िवपामो वयं राावािसताः ।

सवकामरस ैहनाः ाना अिकनाः ॥ ०२६ ॥
अाय १३१ ४६१

अवणकािरणं स ु कुलवंश नाशनम ।्

ु न सय ामजीजनम ् ॥ ०२७ ॥
किलं पवादे

िनरमष िनाहं िनवयमिरननम ।्

ु
मा  सीमिनी कािचनयेमीशम ् ॥ ०२८ ॥

मा धूमाय लामा जिह शावान ।्

ल मूध  िमाणां मु तमिप वा णम ् ॥ ०२९ ॥

ु यदमष यदमी ।
एतावान ेव पषो
ु पमान
मावािरमष  न ैव ी न पनः ु ् ॥ ०३० ॥

ु
संतोषो वै ियं हि तथानोश एव च ।
ु
अनानभये ु महत ् ॥ ०३१ ॥
चोभे िनरीहो नाते

ु ाानमाना ।
एो िनकृ ितपापेः म
ु कम ् ॥ ०३२ ॥
आयसं दयं कृ ा मृगय पनः

परंु िवषहते यााष ु उते ।

तमाथ नामानं ीव इह जीवित ॥ ०३३ ॥

शूरोिजतस िसंहिवागािमनः ।
िदभावं गतािप िवघसे मोदते जा ॥ ०३४ ॥

ु िहा मृगयते ियम ।्

य आनः ियसखे
अमाानामथो हष मादधािचरेण सः ॥ ०३५ ॥

पु उवाच ॥

िकं न ु ते मामपयाः पृिथा अिप सवया ।

४६२ भगवानपव

िकमाभरणकृ ं ते िकं भोग ैजिवतेन वा ॥ ०३६ ॥

मातोवाच ॥

िकमकानां ये लोका िषानवायु ःु ।

ु
ये ातानां लोकाः सदाज ु नः ॥ ०३७ ॥

भृ ैिवहीयमानानां परिपडोपजीिवनाम ।्

ु थाः ॥ ०३८ ॥
कृ पणानामसानां मा वृिमनवित

अन ु ां तात जीव ु ाणाः सदथा

ु ।
पजिमव भूतािन देवा इव शततमु ् ॥ ०३९ ॥

ु सवभतू ािन सय ।

यमाजीवि पषं
पं ुमिमवासा त जीिवतमथ वत ् ॥ ०४० ॥

ु ।्
े े बावाः सखम
य शूर िवाैरध
िदशा इव श साध ु तेह जीिवतम ् ॥ ०४१ ॥

बाबलमाि योऽ ु ीवित मानवः ।

स लोके लभते कीित पर च शभु ां गितम ् ॥ ०४२ ॥

अाय १३२
िवरोवाच ॥

अथ ैतामवायां पौषं हातिु मिस ।

अाय १३२ ४६३

िनहीनसेिवतं माग गिमिचरािदव ॥ ००१ ॥

यो िह तेजो यथाशि न दशयित िवमात ।्

ियो जीिवताकाी ेन इेव तं िवः ॥ ००२ ॥

ु
अथ वपपािन वाािन गणवि ु च।
ु
न ैव संावि ु भेषजम ् ॥ ००३ ॥
ां ममु षू िमव

ु
सि वै िसराज संतु ा बहवो जनाः ।
दौबादासते मूढा सनौघतीिणः ॥ ००४ ॥

सहायोपचयं कृ ा वसा तततः ।

ु यरु परे पयव पौषम ् ॥ ००५ ॥
अने

त ैः कृ ा सह संघातं िगिरगालयांर ।
काले सनमाका ैवायमजरामरः ॥ ००६ ॥

सयो नामत ं न च पयािम तिय ।

अथ नामा भव मे पु मा थ नामकः ॥ ००७ ॥

सिमहााो बालं ां ाणोऽवीत ।्

ु ि ं गिमित ॥ ००८ ॥
अयं ा महृ ं पनवृ

त री वचनमाशंस े िवजयं तव ।

ु पनः
ताात वीिम ां वािम च पनः ु ॥ ००९ ॥

य थािभिनवृ  ौ भवााियताः परे ।

ु
ताथ िसििन यता नयेथानसािरणः ॥ ०१० ॥

समृिरसमृिवा पूवष ां मम सय ।

ु
एवं िवामना भव मा पाहरु ॥ ०११ ॥
४६४ भगवानपव

नातः पापीयस कािदवां शरोऽवीत ।्

य न ैवा न ातभजनं ितयते ॥ ०१२ ॥

ु
पितपवधादेतरमं ःखमवीत ।्
दािरिमित यों पयायमरणं िह तत ् ॥ ०१३ ॥

अहं महाकुले जाता दादिमवागता ।

ईरी सवकाण ैभा परमपूिजता ॥ ०१४ ॥

ु ारवाससम ।्
महाहमााभरणां समृ
ु ा सग
परा ु मामपयु गताम ् ॥ ०१५ ॥

यदा मां च ैव भाया च ािस भृशबले ।

न तदा जीिवतेनाथ भिवता तव सय ॥ ०१६ ॥

दासकमकराृानाचायिरु ोिहतान ।्
अवृााजहतो ा िकं जीिवतेन ते ॥ ०१७ ॥

ु ।
यिद कृ ं न पयािम तवाेह यथा परा
ाघनीयं यशं च का शािदय मे ॥ ०१८ ॥

न ेित चेाणाूयां दीयत े दयं मम ।

न हं न च मे भता न ेित ाणम ु वान ् ॥ ०१९ ॥

वयमायणीयाः  नाितारः पर च ।

साानाि जीवी पिरािम जीिवतम ् ॥ ०२० ॥

अपारे भव नः पारमवे भव नः वः ।

कु ानमान े मृताीवय नः ॥ ०२१ ॥
अाय १३२ ४६५

सव ते शवः सा न चेीिवतिु मिस ।

अथ चेदीश वृिं ीबामपु पसे ॥ ०२२ ॥

िनिवणाा हतमना म ु ैतां पापजीिवकाम ।्

एकशवु धेन ैव शूरो गित िविु तम ् ॥ ०२३ ॥

इो वृवधेन ैव महेः समपत ।

माहें च हं लेभ े लोकानां चेरोऽभवत ् ॥ ०२४ ॥

नाम िवा वा सं े शूनाय दंिशतान ।्

ु वरम ् ॥ ०२५ ॥
सेनां वािप िवा हा वा पषं

ु ने महशः ।
यदैव लभते वीरः सयु 
तदैव थेऽ शवो िवनमि च ॥ ०२६ ॥

ु जनाः ।
ाानं रणे दं शूरं कापषा
अवशाः पूरयि  सवकामसमृििभः ॥ ०२७ ॥

रां वाु िवंश ं संशयो जीिवत वा ।

ल िह शोव शेष ं कुवि साधवः ॥ ०२८ ॥

गारोपमं रामथ वामृतोपमम ।्

ु इवािरष ु ॥ ०२९ ॥
मेकायन े मा पतोक

जिह शूणे राजधममनपालय ु ।

मा ा पयेक ु ृ पणं शःु ीमादाचन ॥ ०३० ॥

अदीय ै शोचिन दि परैवतृ  म ।्

ु य ं दीना दीनमवितम ् ॥ ०३१ ॥
अिप ां नानपये

ु ।
उ सौवीरकािभः ाघाथयथ ा परा
४६६ भगवानपव

मा च स ैवकानामवसो वशं गमः ॥ ०३२ ॥

यवु ा पेण संपो िवयािभजनेन च ।

याशो िवकुवत यशी लोकिवतु ः ॥ ०३३ ॥

ु नडुवे मरणमेव तत ् ॥ ०३३ ॥

वोढे धय

ु
यिद ामनपयािम पर ियवािदनम ।्
ु
पृतोऽनजं वा का शािदय मे ॥ ०३४ ॥

नािात ु कुले जातो गेोऽ पृतः ।

न ं परानधु रंु तात जीिवतमु हिस ॥ ०३५ ॥

अहं िह दयं वेद यिरशातम ।्

पूवः पूवत रैः ों परैः परतरैरिप ॥ ०३६ ॥

यो वै कििदहाजातः ियः धमिवत ।्

भयािृ समीो वा न नमेिदह किचत ् ॥ ०३७ ॥

उेदवे न नमेमो ेव पौषम ।्

अपविण भेत न नमेिदह किचत ् ॥ ०३८ ॥

मातो म इव च परीयामु हामनाः ।

ाणेो नमेिं धमाय ैव च सय ॥ ०३९ ॥

िनयितराणाििनवृ तः ।
ससहायोऽसहायो वा यावीवं तथा भवेत ् ॥ ०४० ॥
अाय १३३ ४६७

अाय १३३
पु उवाच ॥

कृ ायसेव च ते संह दयं कृ तम ।्

मम मातकणे वैरे मष णे ॥ ००१ ॥

अहो समाचारो य मामपरं यथा ।

ु कजम ् ॥ ००२ ॥
ईशं वचनं ूयावती पमे

िकं न ु ते मामपयाः पृिथा अिप सवया ।

िकमाभरणकृ ं ते िकं भोग ैजिवतेन वा ॥ ००३ ॥

मातोवाच ॥

सवारा िह िवषां तात धमाथ कारणात ।्

तान ेवािभसमीाहं सय ामचूचदम ु ् ॥ ००४ ॥

स समीमोपेतो म ु ः कालोऽयमागतः ।
अिंदे ागते काले काय न ितपसे ॥ ००५ ॥

असंभािवतपं सनृु शस
ं ं किरिस ॥ ००५ ॥

तं ामयशसा ृ ं न ूयां यिद सय ।

खरीवामािःसाममहेतक ु म ् ॥ ००६ ॥

सििवगिहत ं माग ज मूखि नषेिवतम ।्

अिवा वै महि यािममां संिताः जाः ॥ ००७ ॥

तव ािद स ृ ं तेन मे ं ियो भवेः ।

ु 
धमाथ गणय ु े न न ेतरेण कथन ॥ ००८ ॥
४६८ भगवानपव

ु 
दैवमानषय ु े न सिराचिरतेन च ॥ ००८ ॥

ु णा ।
यो ेवमिवनीतेन रमते पनृ
ु
अनानवता चािप मोघं त जाफलम ् ॥ ००९ ॥

अकुवो िह कमािण कुवो िनितािन च ।

ु न ैवेह नामु लभे पषाधमाः
सखं ु ॥ ०१० ॥

य ु ाय ियः सृः सयेह जयाय च ।

ू राय कमण े िनं जानां पिरपालने ॥ ०११ ॥

जया वमानो वा ाोतीसलोकताम ् ॥ ०११ ॥

ु ।्
ु िदिव तिते सखम
न शभवने पये
ु ु ॥ ०१२ ॥
यदिमाशे कृ ा ियः सखमते

मना ु दमान ेन पषे

ु ण मनिना ।
िनकृ तेन ेह बशः शूितिजगीषया ॥ ०१३ ॥

आानं वा पिर शूा िविनपा वै ।

अतोऽेन कारेण शािर कुतो भवेत ् ॥ ०१४ ॥

ु
इह ाो िह पषः मियिमित ।
य ं ियं लोके वु ं तामियम ् ॥ ०१५ ॥

ु न ैव ाोित शोभनम ।्
ियाभावा पषो
वु ं चाभावमेित गा गेव सागरम ् ॥ ०१६ ॥

पु उवाच ॥
अाय १३३ ४६९

न ेयं मितया वाा मातः पेु िवशेषतः ।

कायमेवा पय भूहे जडमूकवत ् ॥ ०१७ ॥

मातोवाच ॥

ु
अतो मे भूयसी नियदवे मनपयिस ।
चों मां चोदयेतृश ं वै चोदयािम ते ॥ ०१८ ॥

अथ ां पूजियािम हा वै सवस ैवान ।्

अहं पयािम िवजयं कृ ं भािवनमेव ते ॥ ०१९ ॥

पु उवाच ॥

अकोशासहाय कुतः ििजयो मम ।

इवां िविदेमामानािन दाणाम ् ॥ ०२० ॥

रााावो िनवृो मे ििदवािदव ृ तेः ॥ ०२० ॥

ु
ईशं भवती किपायमनपयित ।
ते पिरणते सूिह पृते ॥ ०२१ ॥

ु
किरािम िह तव यथावदनशासनम ् ॥ ०२१ ॥

मातोवाच ॥

ु
पाा नावमः पूवािभरसमृििभः ।
अभूा िह भवथा भूा नयि चापरे ॥ ०२२ ॥

ु
अमषण ैव चाथा नाराः सबािलशै ः।
सवषां कमणां तात फले िनमिनता ॥ ०२३ ॥
४७० भगवानपव

अिनिमित जानो न भवि भवि च ।

अथ ये न ैव कुवि न ैव जात ु भवि ते ॥ ०२४ ॥

ु
ऐकगयमनीहायामभावः कमणां फलम ।्
ु
अथ ैगयमीहायां फलं भवित वा न वा ॥ ०२५ ॥

य ागेव िविदता सवाथानामिनता ।

नदेु िृ समृी स ितकू ले नृपाज ॥ ०२६ ॥

उातं जागृतं यों भूितकमस ु ।

भिवतीेव मनः कृ ा सततमथ ैः ॥ ०२७ ॥

ु  ाण ैेरैः सह ॥ ०२७ ॥

मलािन परृ

ा नृपतेराश ु वृिभवित पक

ु ।
अिभवतित लीं ाचीिमव िदवाकरः ॥ ०२८ ॥

ु  बष
िनदशनापायां ु णािन च ।
ु तपोऽिस पयािम कु पौषम ् ॥ ०२९ ॥
अनदिश

ु
पषाथ मिभेत ं समाहतिु महाहिस ॥ ०२९ ॥

ु ािरीणानविािमािनतान ।्
ुा.
ु उपधारय ॥ ०३० ॥
िधन ैव ये के िचा

एतेन ं कारेण महतो भेसे गणान ।्

महावेग इवोूतो मातिरा बलाहकान ् ॥ ०३१ ॥

तेषामदायी ाः कोायी ियंवदः ।

ु धाि च वु म ् ॥ ०३२ ॥
ते ां ियं किरि परो
अाय १३४ ४७१

ु ानीयापं जीिवतम ।्
यदैव शज
तदैवाािजते सपाे मगतािदव ॥ ०३३ ॥

तं िविदा पराां वशे न कुते यिद ।

िनवादिै न वददे ने मतिवित ॥ ०३४ ॥

िनवादादादं ला धनवृिभिवित ।

धनवं िह िमािण भजे चायि च ॥ ०३५ ॥

ु
िलताथ पनात संजिप बावाः ।
ु
अिाये च जगु ि च ताशम ् ॥ ०३६ ॥

श ं ु कृ ा यः सहायं िवासमपु गित ।

अतः संभामेवतै ां ायािदितु ॥ ०३७ ॥

अाय १३४
मातोवाच ॥

न ैव राा दरः काय जात ु कािदापिद ।

अथ चेदिप दीणः ा ैव वतत दीणवत ् ॥ ००१ ॥

ु ते ।
दीण िह ा राजानं सवमवे ानदीय
रां बलममाा पृथुवि  ते मितम ् ॥ ००२ ॥

ु ।
शून ेके पे जहपरे पनः
ु
अेके िजहीष ि ये परािमािनताः ॥ ००३ ॥
४७२ भगवानपव

ु
य एवासद एनं पयपु ासते ।
अशयः िकामा बवा इडा इव ॥ ००४ ॥

ु
शोचमनशोचि तीतािनव बावान ् ॥ ००४ ॥

ु मताः ।
 िप ते सदो
अिप ते पूिजताः पूवम
ये रामिभमे राो सनमीयषु ः ॥ ००५ ॥

ु मा ां दीण हािसषःु ॥ ००५ ॥

मा दीदरं सदो

ु िजासा मया तव ।
भावं पौषं बिं
उपा समाासं बलवािनव बलम ् ॥ ००६ ॥

येतंिवजानािस यिद सवीहम ।्

कृ ासौिमवाानं जयायोि सय ॥ ००७ ॥

अि नः कोशिनचयो महानिविदतव ।

तमहं वेद नामपु संपादयािम ते ॥ ००८ ॥

ु
सि न ैकशता भूयः सदव सय ।
ु
सखःखसहा वीर शताहा अिनवितनः ॥ ००९ ॥

ु
ताशा िह सहाया वै पष ु षतः ।
बभू
ईषिहतः िकििचवाः शक ु शनाः ॥ ०१० ॥

पु उवाच ॥

क ीशकं वां ु ािप चेतसः ।

ु
तमो न पहेत सिचाथ पदारम ् ॥ ०११ ॥
अाय १३४ ४७३

उदके धूिरयं धाया सत ं वणे मया ।

य मे भवती न ेी भिवूतदिशनी ॥ ०१२ ॥

ु
ु षू रपरापरम
अहं िह वचनं ः श ।्
िकिििितवदं ू ीमासं मु मु ः ॥ ०१३ ॥

अतृमृतेव कृ ा बावात ।्

उाेष शूणां िनयमाय जयाय च ॥ ०१४ ॥

ु
कुवाच ॥

सद इव स िः णु ो वासायकै ः ।

ु
तकार तथा सव यथावदनशासनम ् ॥ ०१५ ॥

ु मम ।्
इदमु ष णं भीमं तेजोवधनम
राजानं ावयेी सीदं शपु ीिडतम ् ॥ ०१६ ॥

ु ।
जयो नामेितहासोऽयं ोतो िविजगीषणा
ु ा शू
मह िवजयते िं  ं मदित ॥ ०१७ ॥

ं ु वनं च ैव वीराजननमेव च ।
इदं पस
अभीं गिभणी  ु ा वु ं वीरं जायते ॥ ०१८ ॥

िवाशूरं तपःशूरं दमशूरं तपिनम ।्

ाा िया दीमानं साधवादे ु न संमतम ् ॥ ०१९ ॥

अिचं बलोपेत ं महाभागं महारथम ।्

धृवमनाधृ ं जेतारमपरािजतम ् ॥ ०२० ॥

िनयारमसाधूनां गोारं धमचािरणाम ।्

तदथ िया सूत े वीरं सपरामम ् ॥ ०२१ ॥
४७४ भगवानपव

अाय १३५
ु
कुवाच ॥

अजनु ं के शव ूयािय जाते  सूतके ।

उपोपिवा नारीिभरामे पिरवािरता ॥ ००१ ॥

अथािरे वागासीिपा मनोरमा ।

सहासमः कुि भिवेष ते सतः
ु ॥ ००२ ॥

एष जेित सामे कुवामागतान ।्

भीमसेनितीय लोकमु तियित ॥ ००३ ॥

ु
पे पृिथव जेता यशा िदवृशम ।्
हा कुामजे वासदेु वसहायवान ् ॥ ००४ ॥

ु
िपमंश ं नं च पनर ु िरित ।
ातृिभः सिहतः ीमांीेधानाहिरित ॥ ००५ ॥

तं ससंध ं बीभ ं ु ससािचनमतु ।

यथाहमेव ं जानािम बलवं रासदम ् ॥ ००६ ॥

तथा तद ु दाशाह यथा वागभाषत ॥ ००६ ॥

धमदे ि वाय तथा सं भिवित ।

ं चािप तथा कृ  सव संपादियिस ॥ ००७ ॥
अाय १३५ ४७५

नाहं तदसूयािम यथा वागभाषत ।

नमो धमाय महते धम धारयित जाः ॥ ००८ ॥

एतनयो वाो िनोो ु वृकोदरः ।

यदथ िया सूत े त कालोऽयमागतः ॥ ००९ ॥

ु
न िह वैरं समासा सीदि पषष भाः ॥ ००९ ॥

ु
िविदता ते सदा बिभम न स शाित ।
यावदं न कुते शूणां शक
ु शनः ॥ ०१० ॥

ु पाडोमहानः ।
सवधमिवशेषां षां
ूया माधव काण कृ ां कृ  यशिनीम ् ॥ ०११ ॥

ु मेतहाभागे कुले जाते यशििन ।

य
ये पेु ष ु सवष ु यथावमवितथाः ॥ ०१२ ॥

ु च वौ धमरतावभ
माीपौ ु ौ।
िवमेणािजताोगाृणीतं जीिवतादिप ॥ ०१३ ॥

िवमािधगता थाः धमण जीवतः ।

ु
मनो मन ु
सदा ीणि पषोम ॥ ०१४ ॥

य वः ेमाणानां सवधमपचाियनी ।
ु ा को न ु तमह
पााली पषाय ु ित ॥ ०१५ ॥

न राहरणं ःखं ूत े चािप पराजयः ।

ु
ाजनं सतानां वा न मे तःखकारणम
ु ् ॥ ०१६ ॥

य ु सा बृहती यामा सभायां दती तदा ।

अौषीषा वाचे ःखतरं मतम ् ॥ ०१७ ॥
४७६ भगवानपव

ीधिमणी वरारोहा धमरता सदा ।

नागदा नाथं कृ ा नाथवती सती ॥ ०१८ ॥

तं वै ूिह महाबाहो सवशभृतां वरम ।्

अजनु ं पषां
ु ौपाः पदव चर ॥ ०१९ ॥

िविदतौ िह तवां ुािवव यमाकौ ।

भीमाजनु ौ नयेतां िह देवानिप परां गितम ् ॥ ०२० ॥

तयो ैतदवानं या कृ ा सभागता ।

ःशासन यीमं कटुकाभाषत ॥ ०२१ ॥

पयतां कुवीराणां त संारयेः पनः

ु ॥ ०२१ ॥

पाडवाुशलं पृःे सपाृ

ु या सह ।
ु ु
मां च कशिलन ूयाेष भूयो जनादन ॥ ०२२ ॥

ु
अिरं ग पानं पाे पिरपालय ॥ ०२२ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

अिभवााथ तां कृ ः कृ ा चािभदिणम ।्

िनाम महाबाः िसंहखेलगिततः ॥ ०२३ ॥

ततो िवसजयामास भीादीुपवान

ु ।्
आरो च रथे कण ायाािकना सह ॥ ०२४ ॥

ततः याते दाशाह कुरवः सता िमथः ।

ु म ् ॥ ०२५ ॥
जजमु ह दाय के शवे परमात
अाय १३६ ४७७

ु
मूढा पृिथवी सवा मृपाशिसता कृ ता ।
यधन बािलया ैतदीित चावु न ् ॥ ०२६ ॥

ु
ततो िनयाय नगराययौ पषोमः ।
ु सह ॥ ०२७ ॥
मयामास च तदा कणन सिचरं

िवसजिया राधेय ं सवयादवननः ।

ततो जवेन महता तूणम ानचोदयत ् ॥ ०२८ ॥

ते िपब इवाकाशं दाके ण चोिदताः ।

हया जममु ह ावेगा मनोमातरंहसः ॥ ०२९ ॥

ते ती तमानं िं येना इवाशगु ाः ।

उ ैः सूयम पु ं शाधानमावहन ् ॥ ०३० ॥

अाय १३६
वैशपं ायन उवाच ॥

कुा ु वचनं 
ु ा भीोणौ महारथौ ।
यधनिमदं वामूचतःु शासनाितगम ् ॥ ००१ ॥

तु ं ते पषा
ु कुाः कृ  संिनधौ ।
वामथ वदमुं ध मनमम ु ् ॥ ००२ ॥

तिरि कौेया वासदेु व संमतम ।्

न िह ते जात ु शाेरृत े राेन कौरव ॥ ००३ ॥
४७८ भगवानपव

े िशता िह या पाथा धमपाशिसतादा ।

सभायां ौपदी च ैव त ै तिष तं तव ॥ ००४ ॥

कृ तां जनु ं ा भीमं च कृ तिनमम ।्

गाडीवं चेषधीु च ैव रथं च जमेव च ॥ ००५ ॥

सहायं वासदेु व ं च न ंित यिु धिरः ॥ ००५ ॥

ं ते महाबाहो यथा पाथन धीमता ।

िवराटनगरे पूव सव  यिु ध िनिजताः ॥ ००६ ॥

ु ।
दानवाोरकमाणो िनवातकवचािध
रौमं समाधाय दधवानविना ॥ ००७ ॥

कणभृतयेम े ं चािप कवची रथी ।

मोिता घोषयाायां पया ं तिदशनम ् ॥ ००८ ॥

शा भरते ातृिभः सह पाडवैः ।

रेमां पृिथव सवा मृोदारं गताम ् ॥ ००९ ॥

ेो ाता धमशीलो वलः वािु चः ।

ु
तं ग पषां पनीयेह िकिषम ् ॥ ०१० ॥

े ं पाडवेन पनीतशरासनः ।

सकु ु िटः ीमाृ ता शािः कुल नः ॥ ०११ ॥

तमे सहामाः पिर नृपाजम ।्

 िरंदम ॥ ०१२ ॥
अिभवादय राजानं यथापूवम

 ः।
अिभवादयमानं ां पािणां भीमपूवज
अाय १३६ ४७९

ु यिु धिरः ॥ ०१३ ॥

ितगृात ु सौहादाुीपो

िसंहोबाां वृायतमहाभजः ु ।
ु
पिरजत बाां भीमः हरतां वरः ॥ ०१४ ॥

ु शतां परे
िसंहीवो गडाके ु णः ।
अिभवादयतां पाथ ः कुीपो
ु धनयः ॥ ०१५ ॥

ु ।
आिन ेयौ नराौ पेणाितमौ भिव
ु
तौ च ां गवे ु
ा पूजया दीयताम ् ॥ ०१६ ॥

ु ानजाूिण दाशाहमख
म ु ा नृपाः ।
स ातृिभः साध मानं सं पािथ व ॥ ०१७ ॥

शािध पृिथव कृ ां ततं ातृिभः सह ।

समािल च हषण नृपा या ु पररम ् ॥ ०१८ ॥

अलं य ु ने राजे सदांु ण ु कारणम ।्

वु ं िवनाशो य ु े िह ियाणां यते ॥ ०१९ ॥

ोतिष ितकू लािन दाणा मृगपिणः ।

उाता िविवधा वीर ये नाशनाः ॥ ०२० ॥

िवशेषत इहााकं िनिमािन िवनाशने ।

उािभिह दीािभवते पृतना तव ॥ ०२१ ॥

वाहनाािन दीव िवशां पते ।

गृाे पयपु ासे स ैािन च समतः ॥ ०२२ ॥

नगरं न यथापूव तथा राजिनवेशनम ।्

िशवाािशविनघषा दीां सेवि वै िदशम ् ॥ ०२३ ॥
४८० भगवानपव

कु वां िपतमु ातरु ाकं च िहत ैिषणाम ।्

ायो महाबाहो शमो ायाम एव च ॥ ०२४ ॥

ु
न चेिरिस वचः सदामिरकश न।
तसे वािहन ा पाथ बाणपीिडताम ् ॥ ०२५ ॥

भीम च महानादं नदतः शिु णो रणे ।

ु ा तािस मे वां गाडीव च िननम ् ॥ ०२६ ॥

येतदपसं ते भिवित वचो मम ॥ ०२६ ॥

अाय १३७
वैशपं ायन उवाच ॥

एवमु  ु िवमनाियिरधोमख
ु ः।
ु  ं न िकिाजहार ह ॥ ००१ ॥
संह च वोम

े ाोमिकात ।्
तं वै िवमनसं ा सं
ु वोरं वाम
पनरे ु वौ नरष भौ ॥ ००२ ॥

भी उवाच ॥

श ु य ं च यं ससरम ।्
ु षू मनसू
ितयोामहे पाथ मतो ःखतरं न ु िकम ् ॥ ००३ ॥
अाय १३७ ४८१

ोण उवाच ॥

अाि यथा पेु भूयो मम धनये ।

बमानः परो राजंनित किपजे ॥ ००४ ॥

ु
तं चेाियतरं ितयोे धनयम ।्
ु िधग ु जीिवकाम ् ॥ ००५ ॥
धममनाय

य लोके समो नाि किदो धनध ु रः ।

मसादा बीभःु ेयान ैधनध
ु रःै ॥ ००६ ॥

िमु भाव नािकोऽथानृजःु शठः ।

न स ु लभते पूजां ये मूख  इवागतः ॥ ००७ ॥

वायमाणोऽिप पापेः पापाा पापिमित ।

चोमानोऽिप पापेन शभु ाा शभु िमित ॥ ००८ ॥

िमोपचिरता ेत े वतमाना न ु िये ।

अिहताय के दोषा भरतसम ॥ ००९ ॥

मु ः कुवृने मया च िवरेण च ।

वासदेु वने च तथा ेयो न ैवािभपसे ॥ ०१० ॥

अि मे बलिमेव सहसा ं िततीष िस ।

साहनमकरं गावेगिमवोगे ॥ ०११ ॥

वास एव यथा िह ं ावृवानोऽ मसे ।

जं ािमव ा लोभाौिधिर ियम ् ॥ ०१२ ॥

ौपदीसिहतं पाथ सायधु ैातिृ भवृत म ।्

वनमिप राः पाडवं कोऽितजीवित ॥ ०१३ ॥
४८२ भगवानपव

िनदेश े य राजानः सव िति िकराः ।

तमैलिवलमासा धमराजो राजत ॥ ०१४ ॥

कुबेरसदनं ा ततो रावा च ।

ीतमा ते रां रािमि पाडवाः ॥ ०१५ ॥

दं तमधीतं च ाणािप ता धन ैः ।

आवयोगतमाय ु कृ तकृ ौ च िवि नौ ॥ ०१६ ॥

ं त ु िहा सखं
ु रां िमािण च धनािन च ।
िवहं पाडवैः कृ ा महसनमािस ॥ ०१७ ॥

ौपदी य चाशाे िवजयं सवािदनी ।

तपोघोरता देवी न ं जेिस पाडवम ् ॥ ०१८ ॥

मी जनादनो य ाता य धनयः ।

सवशभृतां ें कथं जेिस पाडवम ् ॥ ०१९ ॥

सहाया ाणा य धृितमो िजतेियाः ।

तमु तपसं वीरं कथं जेिस पाडवम ् ॥ ०२० ॥

ु
पनं च वािम याय भूितिमता ।
ु ु सनाणव े ॥ ०२१ ॥
ु ममान ेष ु स
सदा

ु ने त ैवरैः शा ं कुवृये ।

अलं य
ु
मा गमः ससतामाः सबल पराभवम ् ॥ ०२२ ॥
कणपिनवादपव ४८३

कणपिनवादपव
अाय १३८
धृतरा उवाच ॥

ु ः पिरवृतथामा ै सय ।
राजपै
ु दनः ॥ ००१ ॥
उपारो रथे कण िनयातो मधसू

िकमवीथोपे राधेय ं परवीरहा ।

कािन साािन गोिवः सूतपेु य ु वान ् ॥ ००२ ॥

ओघमेघनः काले यृ ः कणमवीत ।्

मृ वा यिद वा तीं तमाच सय ॥ ००३ ॥

सय उवाच ॥

आनपूु ण
 वाािन ािन च मृिन च ।
ु ािन सािन च िहतािन च ॥ ००४ ॥
ियािण धमय

ु दनः ।
दयहणीयािन राधेय ं मधसू
यावीदमेयाा तािन मे ण ु भारत ॥ ००५ ॥

वासदेु व उवाच ॥

उपािसताे राधेय ाणा वेदपारगाः ।

ताथ पिरपृा िनयतेनानसूयया ॥ ००६ ॥

मेव कण जानािस वेदवादानातनान ।्

ं ेव धमशाेष ु सूषे ु पिरिनितः ॥ ००७ ॥
४८४ कणपिनवादपव

कानीन सहोढ कायां य जायते ।

वोढारं िपतरं त ाः शािवदो जनाः ॥ ००८ ॥

ु
सोऽिस कण तथा जातः पाडोः पोऽिस धमतः ।
िनहामशााणामेिह राजा भिविस ॥ ००९ ॥

िपतृपे िह ते पाथा मातृपे च वृयः ।

ौ पाविभजानीिह मेतौ पषष ु भ ॥ ०१० ॥

मया साधि मतो यातम ां तात पाडवाः ।

 ातं यिु धिरात ् ॥ ०११ ॥
अिभजान ु कौेय ं पूवज

पादौ तव हीि ातरः प पाडवाः ।

ौपदेयाथा प सौभापरािजतः ॥ ०१२ ॥

ु
राजानो राजपा पाडवाथ समागताः ।
पादौ तव हीि सव चाकवृयः ॥ ०१३ ॥

िहरमयां ते कुााजताािथ वांथा ।

ओषः सवबीजािन सवरािन वीधः ॥ ०१४ ॥

राजा राजकााानयिभषेचनम ।्
ु
षे च ां तथा काले ौपपगिमित ॥ ०१५ ॥

अ ामिभिष ु चातवु  ा िजातयः ।

ु
परोिहतः पाडवानां ाचमयवितम ् ॥ ०१६ ॥

ु
तथ ैव ातरः प पाडवाः पषष भाः ।
ौपदेयाथा प पाालाेदयथा ॥ ०१७ ॥

अहं च ािभषेािम राजानं पृिथवीपितम ।्

अाय १३८ ४८५

यवु राजोऽ ु ते राजा कुीपो

ु यिु धिरः ॥ ०१८ ॥

गृहीा जनं ेत ं धमाा संिशततः ।

ु यिु धिरः ॥ ०१९ ॥
उपाारोहत ु रथं कुीपो

छं च ते महेत ं भीमसेनो महाबलः ।

अिभिष कौेय कौेयो धारियित ॥ ०२० ॥

िकिणीशतिनघषं वैयापिरवारणम ।्
ु मजनु ो वाहियित ॥ ०२१ ॥
रथं ेतहय ैय

अिभमु ते िनं ासो भिवित ।

ु
नकलः सहदेव ौपदेया प ये ॥ ०२२ ॥

ु
पाालाानयाि िशखडी च महारथः ।
ु
अहं च ानयाािम सव चाकवृयः ॥ ०२३ ॥

दाशाहाः पिरवाराे दाशाणा िवशां पते ॥ ०२३ ॥

ु रां महाबाहो ातृिभः सह पाडवैः ।

भ
ु ो मलै पृथिवध ैः ॥ ०२४ ॥
जप ैहमै संय

ु
परोगमा ते स ु िवडाः सह कुलैः ।
आाालचरा ैव चूचपा ु वेणपु ाथा ॥ ०२५ ॥

ु ु ा बशः ितिभः

व ु सूतमागधाः ।
िवजयं वसषेु ण घोषय ु च पाडवाः ॥ ०२६ ॥

स ं पिरवृतः पाथन ैिरव चमाः ।

शािध रां कौेय कु च ितनय ॥ ०२७ ॥
४८६ कणपिनवादपव

िमािण ते  ु थ ु िरपवथा ।

सौां च ैव तेऽा ु ातृिभः सह पाडवैः ॥ ०२८ ॥

अाय १३९
कण उवाच ॥

असंशयं सौदाे णयाा के शव ।

सेन च ैव वाय ेयामतय ैव च ॥ ००१ ॥

ु
सव च ैवािभजानािम पाडोः पोऽि धमतः ।
िनहामशााणां यथा ं कृ  मसे ॥ ००२ ॥

का गभ समाध भाराां जनादन ।

आिदवचना ैव जातं मां सा सजयत ् ॥ ००३ ॥

ु
सोऽि कृ  तथा जातः पाडोः पोऽि धमतः ।
कुा हमपाकीण यथा न कुशलं तथा ॥ ००४ ॥

ृ ।्
सूतो िह मामिधरथो ैव अनयहान
ु दन ॥ ००५ ॥
राधाया ैव मां ादाौहादाधसू

मेहा ैव राधायाः सः ीरमवातरत ।्

ु च ितजाह माधव ॥ ००६ ॥
सा मे मू ं परीषं

ताः िपडपनयं कुयादिधः कथम ।्

धमिवमशााणां वणे सततं रतः ॥ ००७ ॥
अाय १३९ ४८७

ु ।्
तथा मामिभजानाित सूतािधरथः सतम
िपतरं चािभजानािम तमहं सौदादा ॥ ००८ ॥

स िह मे जातकमािद कारयामास माधव ।

ु
शाेन िविधना पीा जनादन ॥ ००९ ॥

नाम मे वसषेु णिे त कारयामास वै िज ैः ।

भायाोढा मम ाे यौवने तेन के शव ॥ ०१० ॥

तास ु पा
ु पौा मम जाता जनादन ।
तास ु मे दयं कृ  सातं कामबनम ् ॥ ०११ ॥

ु  रािशिभः ।
न पृिथा सकलया न सवण
हषायाा गोिव अनृत ं वुम
ु हे ॥ ०१२ ॥

धृतराकुले कृ  यधनसमायात ।्
मया योदश समा भंु रामकटकम ् ॥ ०१३ ॥

इं च बिभय ैः सह सूत ैमयासकृ त ।्

आवाहा िववाहा सह सूत ैः कृ ता मया ॥ ०१४ ॥

मां च कृ  समाि कृ तः शसम ु मः ।

यधन ेन वाय िवहािप पाडवैः ॥ ०१५ ॥

ु
ताणे ैरथे मां ातारम तु ।
वृतवारमं ः तीपं ससािचनः ॥ ०१६ ॥

वधाायाािप लोभाािप जनादन ।

अनृत ं नोहे कत ु धातरा धीमतः ॥ ०१७ ॥
४८८ कणपिनवादपव

यिद  न गेय ं ैरथं ससािचना ।

अकीितः ाृषीके श मम पाथ  चोभयोः ॥ ०१८ ॥

ु दन ।
असंशयं िहताथाय ूयां मधसू
सव च पाडवाः कुयु िशा संशयः ॥ ०१९ ॥

म िनयमं कुयाम पषोम

ु ।
एतद िहतं मे सवयादवनन ॥ ०२० ॥

यिद जानाित मां राजा धमाा संिशततः ।

कुाः थमजं पंु न स रां हीित ॥ ०२१ ॥

ा चािप महां तदहं मधसू ु दन ।

ीतं यधनाय ैव संदामिरंदम ॥ ०२२ ॥

स एव राजा धमाा शातोऽ ु यिु धिरः ।

न ेता य षीके शो योा य धनयः ॥ ०२३ ॥

पृिथवी त रां च य भीमो महारथः ।

नकुलः सहदेव ौपदेया माधव ॥ ०२४ ॥

उमौजा यधु ामःु सधमा च सोमिकः ।

च ै चेिकतान िशखडी चापरािजतः ॥ ०२५ ॥

इगोपकवणा के कया ातरथा ।

इायधु सवण कुिभोजो महारथः ॥ ०२६ ॥

ु ो भीमसेन सेनिज महारथः ।

मातल
शः पोु िवराट िनिधं च जनादन ॥ ०२७ ॥

महानयं कृ  कृ तः  समदु ानयः ।

अाय १३९ ४८९

रां ािमदं दीं िथतं सवराजस ु ॥ ०२८ ॥

धातरा वाय शयो भिवित ।

अ य वेा ं भिविस जनादन ॥ ०२९ ॥

आयव ं च ते कृ  तावििवित ॥ ०२९ ॥

होता च ैवा बीभःु संनः स किपजः ।

ु
गाडीवं थां ं ु ां भिवित ॥ ०३० ॥
च वीय पस

ऐं पाशपु तं ां ूणाकण च माधव ।

मा भिवि य ु ाः ससािचना ॥ ०३१ ॥

ु
अनयात िपतरमिधको वा परामे ।
ावों स सौभः स किरित ॥ ०३२ ॥

ु
उाता पनभमः ु
ोता समहाबलः ।
िवनद नराो नागानीकाकृ णे ॥ ०३३ ॥

स च ैव त धमाा शाजा यिु धिरः ।

ु ो ं कारियित ॥ ०३४ ॥
जप ैहमै संय

शशाः समरु जा भेय ु दन ।

 मधसू
ु
उृ िसंहनादा सयो भिवित ॥ ०३५ ॥

नकुलः सहदेव माीपौ

ु यशिनौ ।
शािमं तौ महावीय स किरतः ॥ ०३६ ॥

काषदडा गोिव िवमला रथशयः ।

यूपाः समपु कामिे जनादन ॥ ०३७ ॥
४९० कणपिनवादपव

किणनालीकनाराचा वदोपबृहं णाः ।

तोमराः सोमकलशाः पिवािण धनूिं ष च ॥ ०३८ ॥

ु
असयोऽ कपालािन परोडाशाः िशरांिस च ।
हिव ु िधरं कृ  अिे भिवित ॥ ०३९ ॥

इाः पिरधय ैव शोऽथ िवमला गदाः ।

सदा ोणिशा कृ प च शरतः ॥ ०४० ॥

इषवोऽ पिरोमा मु ा गाडीवधना ।

महारथयु ा ोणौिणचोिदताः ॥ ०४१ ॥

ाितािनकं कम सािकः स किरित ।

दीितो धातराोऽ पी चा महाचमूः ॥ ०४२ ॥

घटोचोऽ शािमं किरित महाबलः ।

अितराे महाबाहो िवतते यकमिण ॥ ०४३ ॥

दिणा  य धृः ु तापवान ।्

वैतान े कमिण तते जातो यः कृ  पावकात ् ॥ ०४४ ॥

यदवु महं कृ  कटुकािन  पाडवान ।्

ियाथ धातरा तेन तेऽ कमणा ॥ ०४५ ॥

यदा िस मां कृ  िनहतं ससािचना ।

ु
पनिितदा चा याथ भिवित ॥ ०४६ ॥

ःशासन िधरं यदा पाित पाडवः ।

आनद नदतः सदा संु भिवित ॥ ०४७ ॥

यदा ोणं च भीं च पााौ पातियतः ।

अाय १३९ ४९१

तदा यावसानं तिवित जनादन ॥ ०४८ ॥

यधनं यदा हा भीमसेनो महाबलः ।

तदा समाते यो धातरा माधव ॥ ०४९ ॥

ु
षा ु ैव धृतरा सताः ।
षा
ु हतनाथा के शव ॥ ०५० ॥
हतेरा हतसता

गााया सह रोदः गृकुरराकुले ।

स येऽिवभृथो भिवित जनादन ॥ ०५१ ॥

िवावृा वयोवृाः ियाः ियषभ ।

ु दन ॥ ०५२ ॥
वृथामृ ं ु न कुवरंृ ते मधसू

शेण िनधनं गेमृं मडलम ।्

कुे े पयतमे
ु ैलोािप के शव ॥ ०५३ ॥

ु
तद पडरीका िवध यदभीितम ।्
ु
यथा कान वाय ं गमवायात ् ॥ ०५४ ॥

यावाि िगरयः सिरत जनादन ।

तावीितभवः शः शातोऽयं भिवित ॥ ०५५ ॥

ाणाः कथियि महाभारतमाहवम ।्

समागमेष ु वाय ियाणां यशोधरम ् ॥ ०५६ ॥

ु ाय मम के शव ।
समपु ानय कौेय ं य
मसंवरणं कुविमेव परंतप ॥ ०५७ ॥
४९२ कणपिनवादपव

अाय १४०
सय उवाच ॥

ु ा के शवः परवीरहा ।
कण वचनं 
उवाच हसां ितपूवि मदं तदा ॥ ००१ ॥

अिप ां न तपेण रालाभोपपादना ।

मया दां िह पृिथव न शािसतिु मिस ॥ ००२ ॥

वु ो जयः पाडवानािमतीदं ; न संशयः कन िवतेऽ ।

जयजो यते पाडव ; समिु तो वानरराज उः ॥ ००३ ॥

िदा माया िविहता भौवन ेन ; समिु ता इके तु काशा ।

िदािन भूतािन भयावहािन ; यि च ैवा भयानकािन ॥ ००४ ॥

न सते शैलवनित ; ऊ ितययोजनमापः ।

ीमाजः कण धनय ; समिु तः पावकत ु पः ॥ ००५ ॥

यदा िस सामे ेतां कृ सारिथम ।्

ऐमं िवकुवाणमभु े च ैवािमाते ॥ ००६ ॥

गाडीव च िनघषं िवू िजतिमवाशन ेः ।

न तदा भिवता ेता न कृ तं ापरं न च ॥ ००७ ॥

यदा िस सामे कुीपंु यिु धिरम ।्

जपहोमसमायु ं ां रं महाचमूम ् ॥ ००८ ॥

आिदिमव धष तपं शवु ािहनीम ।्

न तदा भिवता ेता न कृ तं ापरं न च ॥ ००९ ॥
अाय १४० ४९३

यदा िस सामे भीमसेन ं महाबलम ।्

ःशासन िधरं पीा नृमाहवे ॥ ०१० ॥

िभिमव मातं ितिरदघाितनम ।्

न तदा भिवता ेता न कृ तं ापरं न च ॥ ०११ ॥

यदा िस सामे माीपौ ु महारथौ ।

वािहन धातरााणां ोभयौ गजािवव ॥ ०१२ ॥

िवगाढे शसंपाते परवीररथाजौ ।

न तदा भिवता ेता न कृ तं ापरं न च ॥ ०१३ ॥

यदा िस सामे ोणं शांतनवं कृ पम ।्

ु
सयोधनं च राजानं स ैवं च जयथम ् ॥ ०१४ ॥

ु ायापततूण वािरतासािचना ।
य
न तदा भिवता ेता न कृ तं ापरं न च ॥ ०१५ ॥

ूयाः कण इतो गा ोणं शांतनवं कृ पम ।्

ु
सौोऽयं वतत े मासः सापयवसेनः ॥ ०१६ ॥

पौषिधवनीतः फलवानमिकः ।
ु
िनो रसवोयो नािशिशरः ु ॥ ०१७ ॥
सखः

समाािप िदवसादमावाा भिवित ।

सामं योजये तां ाः शदेवताम ् ॥ ०१८ ॥

ु ायापु ागताः ।
तथा राो वदेः सवा े य
यो मनीिषतं तै सव संपादयािम वः ॥ ०१९ ॥

ु
राजानो राजपा ु ।
यधनवशानगाः
४९४ कणपिनवादपव

ु माम ् ॥ ०२० ॥
ा शेण िनधनं ाि गितम

अाय १४१
सय उवाच ॥

के शव त ु तां कणः ु ा िहतं शभु म ।्

अवीदिभसंप ु दनम ् ॥ ००१ ॥
ू कृ ं मधिनषू

जानां िकं महाबाहो संमोहियतिु मिस ॥ ००१ ॥

योऽयं पृिथाः कान िवनाशः समपु ितः ।

िनिमं त शकुिनरहं ःशासनथा ॥ ००२ ॥

ु
यधन नृपितधृत रासतोऽभवत ् ॥ ००२ ॥

असंशयिमदं कृ  महम ु पु ितम ।्

पाडवानां कुणां च घोरं िधरकदमम ् ॥ ००३ ॥

ु
राजानो राजपा ु ।
यधनवशानगाः
रणे शािना दधाः ाि यमसादनम ् ॥ ००४ ॥

ु दन ।
ा िह बहवो घोरा ये मधसू
ु
िनिमािन च घोरािण तथोाताः सदाणाः ॥ ००५ ॥

पराजयं धातराे िवजयं च यिु धिरे ।

शंस इव वाय िविवधा लोमहष णाः ॥ ००६ ॥
अाय १४१ ४९५

ु ।
ाजापं िह नं हीो महाितः
शन ैरः पीडयित पीडयािणनोऽिधकम ् ॥ ००७ ॥

कृ ा चाारको वं ेायां मधसू ु दन ।

ु
अनराधां ाथ यते मै ं संशमयिव ॥ ००८ ॥

नून ं महयं कृ  कुणां समपु ितम ।्

िवशेषण े िह वाय िचां पीडयते हः ॥ ००९ ॥

सोम ल ावृ ं रारक मपु 

े ित ।
िदवोाः पतेताः सिनघाताः सकनाः ॥ ०१० ॥

िननि च माता म ु ूिण वािजनः ।

पानीयं यवसं चािप नािभनि माधव ॥ ०११ ॥

ाभूत षे ु च ैतेष ु भयमापितम ।्

िनिमेष ु महाबाहो दाणं ािणनाशनम ् ॥ ०१२ ॥

अे भे ु परीषं

ु च भूतिमह यते ।
ु
वािजनां वारणानां च मनाणां च के शव ॥ ०१३ ॥

ु दन ।
धातरा स ैेष ु सवष ु मधसू
पराभव तििमित ामनीिषणः ॥ ०१४ ॥

ं वाहनं कृ  पाडवानां चते ।

दिणा मृगा ैव तेषां जयलणम ् ॥ ०१५ ॥

अपसा मृगाः सव धातरा के शव ।

वाचाशरीिरयराभवलणम ् ॥ ०१६ ॥

ु
मयूराः पशकु ना हंसाः सारसचातकाः ।
४९६ कणपिनवादपव

ु
जीवं जीवकसंघाानगि पाडवान ् ॥ ०१७ ॥

गृाः काका बडाः येना यातधु ानाः शलावृकाः ।

ु
मिकाणां च संघाता अनगि कौरवान ् ॥ ०१८ ॥

धातरा स ैेष ु भेरीणां नाि िननः ।

अनाहताः पाडवानां नदि पटहाः िकल ॥ ०१९ ॥

उदपाना नदि यथा गोवृषभाथा ।

धातरा स ैेष ु तराभवलणम ् ॥ ०२० ॥

मांसशोिणतवष च वृ ं देवने माधव ।

ु
तथा गवनगरं भानमम पु ितम ् ॥ ०२१ ॥

साकारं सपिरखं सवं चातोरणम ् ॥ ०२१ ॥

ु  ितित ।
कृ  पिरघ भानमावृ
उदयामये सं े वेदयानो महयम ् ॥ ०२२ ॥

एका सृवाशते घोरं तराभवलणम ् ॥ ०२२ ॥

कृ ीवा शकुना लमाना भयानकाः ।

संामिभमखु ा याि तराभवलणम ् ॥ ०२३ ॥

ु ं  मधसू
ाणाथमं ेि ग ु दन ।
भृािमतािप तराभवलणम ् ॥ ०२४ ॥

पूवा िदलोिहताकारा शवणा च दिणा ।

आमपातीकाशा पिमा मधसू ु दन ॥ ०२५ ॥

दीा िदशः सवा धातरा माधव ।

अाय १४१ ४९७

ु
महयं वेदयि तिातलणे ॥ ०२६ ॥

सहपादं ासादं ाे  यिु धिरः ।

अिधरोहया ः सह ातृिभरतु ॥ ०२७ ॥

ेतोीषा ये सव ते श ु वाससः ।

ु ु
आसनािन च शािण सवषामपलये ॥ ०२८ ॥

तव चािप मया कृ  ाे िधरािवला ।

आेण पृिथवी ा पिरिा जनादन ॥ ०२९ ॥

अिसयमाढािमतौजा यिु धिरः ।

सवण ु तपायसम ् ॥ ०३० ॥
ु पाां संो भवाृ

ं ु राम ।्
यिु धिरो मया ो समानो वसध
या दािममां ं भोते स वसध ं ु राम ् ॥ ०३१ ॥

उं पवतमाढो भीमकमा वृकोदरः ।

गदापािणन राो वीिव महीिममाम ् ॥ ०३२ ॥

पियित नः सवा सं ु महारणे ।

िविदतं मे षीके श यतो धमतो जयः ॥ ०३३ ॥

पाडुरं गजमाढो गाडीवी स धनयः ।

या साध षीके श िया परमया लन ् ॥ ०३४ ॥

यूय ं सवािधं त मे नाि संशयः ।

ु
पािथ वामरे कृ  यधनपरोगमान ् ॥ ०३५ ॥

नकुलः सहदेव सािक महारथः ।

ु के यूरकठाः श
श ु माारावृताः ॥ ०३६ ॥
४९८ कणपिनवादपव

अिधढा नराा नरवाहनम ु मम ।्

य एते महामााः पाडुरवाससः ॥ ०३७ ॥

ेतोीषा ये य एव जनादन ।

धातरा स ैेष ु तािजानीिह के शव ॥ ०३८ ॥

अामा कृ प ैव कृ तवमा च सातः ।

रोीषा ये सव माधव पािथ वाः ॥ ०३९ ॥

उयु ं समाढौ भीोणौ जनादन ।

मया साध महाबाहो धातराेण चािभभो ॥ ०४० ॥

अगशाां च िदशं याताः  जनादन ।

अिचरेण ैव कालेन ाामो यमसादनम ् ॥ ०४१ ॥

अहं चाे च राजानो य तमडलम ।्

गाडीवािं वेाम इित मे नाि संशयः ॥ ०४२ ॥

कृ  उवाच ॥

उपितिवनाशेय ं नूनम वसध ं ु रा ।

तथा िह मे वचः कण नोप ैित दयं तव ॥ ०४३ ॥

सवषां तात भूतानां िवनाशे समपु िते ।

अनयो नयसाशो दयाापसप ित ॥ ०४४ ॥

कण उवाच ॥

अिप ा कृ  पयाम जीवोऽाहारणात ।्

समु ीणा महाबाहो वीरयिवनाशनात ् ॥ ०४५ ॥
अाय १४२ ४९९

अथ वा समः कृ  ग नो भिवता वु म ।्

ु साध यानघ ॥ ०४६ ॥
तेदान समेामः पनः

सय उवाच ॥

ु माधवं कणः पिर च पीिडतम ।्

इा
िवसिजतः के शवेन रथोपादवातरत ् ॥ ०४७ ॥

ततः रथमााय जाूनदिवभूिषतम ।्

सहाािभिन ववृत े राधेयो दीनमानसः ॥ ०४८ ॥

ततः शीतरं ायाे शवः सहसािकः ।

ु
पनारयाण यािह याहीित सारिथम ् ॥ ०४९ ॥

अाय १४२
वैशपं ायन उवाच ॥

ु कृ े कुः पाडवाते ।
अिसाननये
अिभग पृथां ा शन ैः शोचिवावीत ् ॥ ००१ ॥

ु ।
जानािस मे जीवपेु भावं िनमनहे
ु
ोशतो न च गृीते वचनं मे सयोधनः ॥ ००२ ॥

उपपो सौ राजा चेिदपाालके कय ैः ।

भीमाजनु ाां कृ ेन ययु धु ानयमैरिप ॥ ००३ ॥
५०० कणपिनवादपव

उपे िनिवोऽिप धममवे यिु धिरः ।

काते ाितसौहादालवाबलो यथा ॥ ००४ ॥

राजा त ु धृतराोऽयं वयोवृो न शाित ।

ु
मः पमदे न ैव िवधम पिथ वतत े ॥ ००५ ॥

जयथ कण तथा ःशासन च ।

ु ा िमथोभेदः वतत े ॥ ००६ ॥
सौबल च ब

अधमण िह धिमं तं वै रामीशम ।्

ु
येषां तेषामयं धमः सानबो भिवित ॥ ००७ ॥

ियमाणे बलाम कुिभः को न सरेत ।्

ु ोि पाडवाः ॥ ००८ ॥
असाा के शवे याते सम

ततः कुणामनयो भिवता वीरनाशनः ।

िचय लभे िनामहःस ु च िनशास ु च ॥ ००९ ॥

ु ा त ु कुी तामथ कामेन भािषतम ।्


अिननी ःखाता मनसा िवममश ह ॥ ०१० ॥

िधगथ यृ तेऽयं महााितवधे यः ।

ु ऽे िै पराभवः ॥ ०११ ॥
ु ेषां य
वत े सदां

पाडवाेिदपााला यादवा समागताः ।

भारत ैयिद योि िकं न ु ःखमतः परम ् ॥ ०१२ ॥

पये दोषं वु ं य ु े पराभवम ।्

ु े तथा य
अधन मृत ं ेयो न िह ाितये जयः ॥ ०१३ ॥

िपतामहः शांतनव आचाय यधु ां पितः ।

अाय १४२ ५०१

कण धातरााथ वधयि भयं मम ॥ ०१४ ॥

नाचायः कामवािैणो य ु ते जात ु िचत ।्

पाडवेष ु कथं हाद कुया च िपतामहः ॥ ०१५ ॥

अयं ेको वृथािधातर ा मतःे ।

ु सततं पापो ेि च पाडवान ् ॥ ०१६ ॥
मोहानवत

महनथ िनबी बलवां िवशेषतः ।

कणः सदा पाडवानां ते दहित सांतम ् ॥ ०१७ ॥

आशंस े  कण मनोऽहं पाडवाित ।

सादियतमु ासा दशयी यथातथम ् ॥ ०१८ ॥

तोिषतो भगवा वासा मे वरं ददौ ।

ु ं वसाः िपतृवे मिन ॥ ०१९ ॥
आानं देवसंय

साहमःपरेु राः कुिभोजपरृ

ु ता ।
िचयी बिवधं दयेन िवयता ॥ ०२० ॥

बलाबलं च माणां ाण च वाबलम ।्

ु पनः
ीभावाालभावा िचयी पनः ु ॥ ०२१ ॥

धाा िवया गा ु सखीजनवृता तदा ।

ु ािररिणी ॥ ०२२ ॥
दोषं पिरहरी च िपत

कथं न ु सकृु तं मे ाापराधवती कथम ।्

भवेयिमित सि ाणं तं नम च ॥ ०२३ ॥

कौतूहला ु तं ला बािलयादाचरं तदा ।

का सती देवमक मासादयमहं ततः ॥ ०२४ ॥
५०२ कणपिनवादपव

ु
योऽसौ कानीनगभ मे पविरवित तः ।
का कुयाचनं पं ातृिहतं तथा ॥ ०२५ ॥

इित कुी िविनि काय िनितम ु मम ।्

कायाथ मिभिनयाय ययौ भागीरथ ित ॥ ०२६ ॥

आज तत घृिणनः ससिनः ।

गातीरे पृथावपायनिननम ् ॥ ०२७ ॥

ु
ाखो बाहोः सा पयितत पृतः ।
जावसानं कायाथ तीी तपिनी ॥ ०२८ ॥

अितूयत ापाता कणोरवासिस ।

कौरपी वायी पमालेव श ु ती ॥ ०२९ ॥

आ पृतापाा स पिरवृ यततः ।

ा कुीमपु ाितदिभवा कृ तािलः ॥ ०३० ॥

यथाायं महातेजा मानी धमभतृ ां वरः ॥ ०३० ॥

अाय १४३
कण उवाच ॥

राधेयोऽहमािधरिथः कणामिभवादये ।
ाा िकमथ भवती ूिह िकं करवािण ते ॥ ००१ ॥
अाय १४३ ५०३

ु
कुवाच ॥

कौेयं न राधेयो न तवािधरथः िपता ।

नािस सूतकुले जातः कण तिि मे वचः ॥ ००२ ॥

 ः कुिणा धृतः ।
कानीनं मया जातः पूवज
कुिभोज भवने पाथ मिस पक ु ॥ ००३ ॥

काशकमा तपनो योऽयं देवो िवरोचनः ।

अजीजनां मेष कण शभृतां वरम ् ॥ ००४ ॥

कुडली बकवचो देवगभः िया वृतः ।

जातमिस धष  मया पु िपतगु हृ  े ॥ ००५ ॥

ु मोहापसेवसे ।
स ं ातॄनसंबा
ु िय पु िवशेषतः ॥ ००६ ॥
धातराा तं

एतमफलं पु नराणां धमिनये ।

ु
य िपतरो माता चाेकदिशनी ॥ ००७ ॥

ु ।
अजनु ेनािजतां पूव तां लोभादसाधिभः
आि धातराेो भ ु यौिधिर ियम ् ॥ ००८ ॥

अ पय ु कुरवः कणाजनु समागमम ।्

सौाेण तदाल संनमामसाधवः ॥ ००९ ॥

कणाजनु ौ वै भवतां यथा रामजनादनौ ।

असां िकं न ु लोके ावयोःु सिहतानोः ॥ ०१० ॥

कण शोिभसे नून ं पिभातिृ भवृत ः ।

५०४ कणपिनवादपव

वेदःै पिरवृतो ा यथा वेदापमैः ॥ ०११ ॥

उपपो गण ु ैः ेो ेः ेषे ु बषु ु ।

सूतपेु ित मा शः पाथ मिस वीयवान ् ॥ ०१२ ॥

अाय १४४
वैशपं ायन उवाच ॥

ु ाव भारतीम ।्
ततः सूयाििरतां कणः श
रयां णियन िपतृवारेिरताम ् ॥ ००१ ॥

समाह पृथा वां कण मातृवचः कु ।

ेये ारा सवमाचरतथा ॥ ००२ ॥

ु ।
ु  माा च यं िपा च भानना
एवम
े दा ॥ ००३ ॥
चचाल न ैव कण मितः सधृत

कण उवाच ॥

न ते न धे वां िये भािषतं या ।

धमारं ममैताियोगकरणं तव ॥ ००४ ॥

ु
अकरोिय यापं भवती समहायम ।्
अवकीणऽि ते तेन तशःकीितनाशनम ् ॥ ००५ ॥

अहं च ियो जातो न ाः सियाम ।्

अाय १४४ ५०५

ृ ते िकं न ु पापीयः शःु कुयामािहतम ् ॥ ००६ ॥

ु
ियाकाले नोशमकृ ा िममं मम ।
ु ॥ ००७ ॥
हीनसंारसमयम मां समचूचदः

न वै मम िहतं पूव मातृवेितं या ।

सा मां संबोधय के वलािहत ैिषणी ॥ ००८ ॥

कृ ेन सिहताो वै न थेत धनयात ।्

कोऽ भीतं न मां िवााथानां सिमितं गतम ् ॥ ००९ ॥

ु काले कािशतः ।
अाता िविदतः पूव य
पाडवािद गािम िकं मां ं विदित ॥ ०१० ॥

सवकामैः संिवभः पूिजत सदा भृशम ।्

अहं वै धातरााणां कुया तदफलं कथम ् ॥ ०११ ॥

उपन परैवर ं ये मां िनमपु ासते ।

नमुवि च सदा वसवो वासवं यथा ॥ ०१२ ॥

मम ाणेन ये शूाः ितसमािसतमु ।्

मेऽ कथं तेषामहं िभां मनोरथम ् ॥ ०१३ ॥

मया वेन सामं िततीष ि रयम ।्

अपारे पारकामा ये जेय ं तानहं कथम ् ॥ ०१४ ॥

अयं िह कालः संाो धातराोपजीिवनाम ।्

िनवं मया त ाणानपिररता ॥ ०१५ ॥

ु ता ये िह कृ काल उपिते ।
कृ ताथाः सभृ
अनवे कृ तं पापा िवकुवनविताः ॥ ०१६ ॥
५०६ कणपिनवादपव

राजिकििषणां तेषां भतृि पडापहािरणाम ।्

न ैवायं न परो लोको िवते पापकमणाम ् ॥ ०१७ ॥

ु
धृतरा पाणामथ योािम ते सतु ैः ।
बलं च शिं चााय न वै नृत ं वदे ॥ ०१८ ॥

ु
ं मथो वृ ं रषोिचतम
आनृश ।्
अतोऽथ करमेत करो ते वचः ॥ ०१९ ॥

न त ु तेऽयं समारो मिय मोघो भिवित ।

वािषाामे न हिनािम ते सतान ु ् ॥ ०२० ॥

यिु धिरं च भीमं च यमौ च ैवाजनु ाते ॥ ०२० ॥

ु ं मम यौिधिरे बले ।
अजनु ेन समं य
अजनु ं िह िनहाजौ संां ालं मया ॥ ०२१ ॥

ु ये ं िनहतः ससािचना ॥ ०२१ ॥

यशसा चािप य

न ते जात ु निशि पाःु प यशििन ।

िनरजनु ाः सकणा वा साजनु ा वा हते मिय ॥ ०२२ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ु ा कुी ःखावेपती ।
इित कणवचः 
ु
उवाच पमाि कण ध ैयादकितम ् ॥ ०२३ ॥

एवं वै भामेतने यं याि कौरवाः ।

यथा ं भाषसे कण दैव ं त ु बलवरम ् ॥ ०२४ ॥
अिभिनयाणपव ५०७

या चतणु ा ातॄणामभयं शक

ु शन ।
दं तितजानीिह सरितमोचनम ् ॥ ०२५ ॥

अनामयं ि चेित पृथाथो कणमवीत ।्

तां कणऽवदीततौ जमतःु पृथक ् ॥ ०२६ ॥

अिभिनयाणपव
अाय १४५
वैशपं ायन उवाच ॥

ु
आग हािनपरापमिरं दमः ।
ु वान ् ॥ ००१ ॥
पाडवानां यथावृ ं के शवः सवम

ु कालं मिया पनः

संभा सिचरं ु पनः
ु ।
मेवावसथं शौिरिवामाथ जगाम ह ॥ ००२ ॥

ु ांदा ।
िवसृ सवापृ तीिराटमख
पाडवा ातरः प भानावते सित ॥ ००३ ॥

संामपु ा ायमेव गतमानसाः ।

ु ममयन ् ॥ ००४ ॥
आना कृ ं दाशाह पनम

यिु धिर उवाच ॥

या नागपरंु गा सभायां धृतराजः ।

५०८ अिभिनयाणपव

ु ः पडरीका
िकम ु तः शंिसतमु हिस ॥ ००५ ॥

वासदेु व उवाच ॥

मया नागपरंु गा सभायां धृतराजः ।

तं पं िहतं चोो न च गृाित मितः ॥ ००६ ॥

यिु धिर उवाच ॥

ु
तिथमापे कुवृः िपतामहः ।
ु वाषीके श यधनममष णम ् ॥ ००७ ॥
िकम

आचाय वा महाबाहो भाराजः िकमवीत ् ॥ ००७ ॥

िपता यवीयानाकं ा धमभतृ ां वरः ।

ु
पशोकािभसं तः िकमाह धृतराजम ् ॥ ००८ ॥

िकं च सव नृपतयः सभायां ये समासते ।

उवो यथातं तिू ह ं जनादन ॥ ००९ ॥

उवाि भवाव वचनं कुम

ु योः ।
कामलोभािभभूत म ामािननः ॥ ०१० ॥

अियं दये मं त ितित के शव ।

तेषां वाािन गोिव ोतिु माहं िवभो ॥ ०११ ॥

यथा च नािभपेत कालात तथा कु ।

ु ॥ ०१२ ॥
भवाि नो गितः कृ  भवााथो भवाः

वासदेु व उवाच ॥
अाय १४५ ५०९

ण ु राजथा वाम ु ो राजा सयोधनः

ु ।
मे कुणां राजे सभायां तिबोध मे ॥ ०१३ ॥

मया वै ािवते वाे जहास धृतराजः ।

अथ भीः सस ु  इदं वचनमवीत ् ॥ ०१४ ॥

यधन िनबोधेदं कुलाथ यवीिम ते ।

तुा राजशाल कुल िहतं कु ॥ ०१५ ॥

ु
मम तात िपता राजंतनलकिव तु ः ।
ु पवतां
ताहमेक एवासं पः ु वरः ॥ ०१६ ॥

ु सम
त बिः ु ा ितीयः ाथं सतः
ु ।
ु
एकपमप ंु वै वदि मनीिषणः ॥ ०१७ ॥

न चोेदं कुलं यायािीयत कथं यशः ।

ताहमीितं बा ु काल मातरमावहम ् ॥ ०१८ ॥

ितां रां कृ ा िपतरु थ कुल च ।

अराजा चोरत ु
े ा यथा सिविदतं तव ॥ ०१९ ॥

ु
तीतो िनवसाेष ितामनपालयन ् ॥ ०१९ ॥

तां जे महाबाः ीमाुकुलोहः ।

िविचवीय धमाा कनीयाम पािथ वः ॥ ०२० ॥

यातऽे हं िपतिर तं राे संवेशयम ।्

िविचवीय राजानं भृो भूा धरः ॥ ०२१ ॥

ताहं सशाारााजे समदु ावहम ।्

िजा पािथ वसंघातमिप ते बशः तु म ् ॥ ०२२ ॥
५१० अिभिनयाणपव

ततो रामेण समरे य ु मपु ागमम ।्

स िह रामभयादेिभनागरैिववािसतः ॥ ०२३ ॥

दारेितस याणं समपत ॥ ०२३ ॥

यदा राजके राे न ववष  सरेु रः ।

तदाधावामेव जाः  ु यपीिडताः ॥ ०२४ ॥

जा ऊचःु ॥

उपीणाः जाः सवा राजा भव भवाय नः ।

ईतयो नदु भं ते शंतनोः कुलवधन ॥ ०२५ ॥

पीे ते जाः सवा ािधिभभृश दाण ैः ।

ु
अाविशा गाेय ताः पिरातमहिस ॥ ०२६ ॥

ाधीण ु वीर ं जा धमण पालय ।

िय जीवित मा रां िवनाशमपु गत ु ॥ ०२७ ॥

भी उवाच ॥

जानां ोशतीनां वै न ैवाु त मे मनः ।

ितां रमाण स ृ ं रतथा ॥ ०२८ ॥

ततः पौरा महाराज माता काली च मे शभु ा ।

ु
भृाः परोिहताचाया ाणा बतु ाः ॥ ०२९ ॥

ु श
मामूचभृ  संता भव राजेित संततम ् ॥ ०२९ ॥

तीपरितं रां ां ा िवनिशित ।

अाय १४५ ५११

स मिताथ वै राजा भव महामते ॥ ०३० ॥

ु ािलभू
इः  ा ःिखतो भृशमातरु ः ।
तेो वेदयं पु ितां िपतृगौरवात ् ॥ ०३१ ॥

े ा राजा च कुलाथ पनः

ऊरत ु पनः
ु ॥ ०३१ ॥

 ा मातरं संसादयम ।्
ततोऽहं ािलभू
ना शंतननाु जातः कौरवं वंशमु हन ् ॥ ०३२ ॥

ितां िवतथां कुयािमित राजनु ः पनः

ु ॥ ०३२ ॥

ु मा मां िनयोजय ।
िवशेषतदथ च धिर
ु
अहं े दास तवा सतवले ॥ ०३३ ॥

ु
एवं तामननीयाहं मातरं जनमेव च ।
अयाचं ातृदारेष ु तदा ासं महामिु नम ् ॥ ०३४ ॥

सह माा महाराज सा तमृिषं तदा ।

अपाथ मयाचं वै सादं कृ तवां सः ॥ ०३५ ॥

ु
ी पानजनयदा भरतसम ॥ ०३५ ॥

अः करणहीन ेित न वै राजा िपता तव ।

राजा त ु पाडुरभवहाा लोकिवतु ः ॥ ०३६ ॥

ु िपतदु ायाहािरणः ।
स राजा त ते पाः
मा तात कलहं काष रााध दीयताम ् ॥ ०३७ ॥

ु
मिय जीवित रां कः संशासेमािनह ।
मावमंा वचो मं शमिमािम वः सदा ॥ ०३८ ॥
५१२ अिभिनयाणपव

न िवशेषोऽि मे पु िय तेष ु च पािथ व ।

मतमेतित ु गााया िवर च ॥ ०३९ ॥
ु ं

ोतं यिद वृानां माितशीवचो मम ।

नाशियिस मा सवमाानं पृिथव तथा ॥ ०४० ॥

अाय १४६
वासदेु व उवाच ॥

भीेणोे ततो ोणो यधनमभाषत ।

मे नृपाणां भं ते वचनं वचनमः ॥ ००१ ॥

ु
ातीपः शंतनात कुलाथ यथोितः ।
तथा देवतो भीः कुलाथ ितोऽभवत ् ॥ ००२ ॥

ततः पाडुन रपितः ससंधो िजतेियः ।

राजा कुणां धमाा सतः
ु ु
ससमािहतः ॥ ००३ ॥

ेाय रामददाृतरााय धीमते ।

यवीयसथा ःु कुवंशिववधनः ॥ ००४ ॥

ततः िसंहासन े राजापियैनमतु म ।्

वनं जगाम कौरो भायाां सिहतोऽनघ ॥ ००५ ॥

नीच ैः िा त ु िवर उपाे  िवनीतवत ।्

अाय १४६ ५१३

ु
ेवषाो वालजनमिु पन ् ॥ ००६ ॥

ततः सवाः जाात धृतरां जन ेरम ।्

अप िविधवथा पाडुं नरािधपम ् ॥ ००७ ॥

िवसृ धृतरााय रां स िवराय च ।

ु
चचार पृिथव पाडुः सवा परपरयः ॥ ००८ ॥

कोशसनने दान े भृानां चावेणे ।

भरणे च ैव सव िवरः ससरः ॥ ००९ ॥

ु ो राः संवाहनियाः ।
संिधिवहसंय
ु
अवैत महातेजा भीः परपरयः ॥ ०१० ॥

िसंहासनो नृपितधृत राो महाबलः ।

अामानः सततं िवरेण महाना ॥ ०११ ॥

कथं त कुले जातः कुलभेदं विस ।

ु भोगानािधप ॥ ०१२ ॥
ू ातृिभः साध भ
संभय

वीहं न काप यााथ हेतोः कथन ।

भीेण दमािम न या राजसम ॥ ०१३ ॥

ु जनािधप ।
नाहं ोऽिभकािे वृपायं
यतो भीतो ोणो यीाह तु ॥ ०१४ ॥

दीयतां पाडुपेु ो रााधम िरकशन ।

सममाचायकं तात तव तेषां च मे सदा ॥ ०१५ ॥

अामा यथा मं तथा ेतहयो मम ।

बना िकं लापेन यतो धमतो जयः ॥ ०१६ ॥
५१४ अिभिनयाणपव

ु े महाराज ोणेनािमततेजसा ।
एवम
ाजहार ततो वां िवरः ससरः ॥ ०१७ ॥

िपतवु द नमी पिरवृ च धमिवत ् ॥ ०१७ ॥

देवत िनबोधेदं वचनं मम भाषतः ।

नः कौरवो वंशयायं पनु ृतः ॥ ०१८ ॥

ते िवलपमान वचनं समपु े से ।

कोऽयं यधनो नाम कुलेऽिुलपांसनः ॥ ०१९ ॥

ु से ।
य लोभािभभूत मितं समनवत
अनायाकृ त लोभोपहतचेतसः ॥ ०२० ॥

अितामित यः शां िपतधु म ाथ दिशनः ॥ ०२० ॥

एते नयि कुरवो यधनकृ तेन वै ।

यथा ते न णयेयमु ह ाराज तथा कु ॥ ०२१ ॥

ु ।
 वे महाते
मां च ैव धृतरां च पूवम
िचकार इवाले ं कृ ा मा  िवनाशय ॥ ०२२ ॥

जापितः जाः सृा यथा संहरते तथा ॥ ०२२ ॥

नोपे महाबाहो पयमानः कुलयम ।्

ु
अथ तेऽ मितन ा िवनाशे पिते ॥ ०२३ ॥

वनं ग मया साध धृतराेण च ैव ह ॥ ०२३ ॥

ु ितम ।्
बा वा िनकृ ितं धातरां सम
अाय १४६ ५१५

सािदं रामा ु पाडवैरिभरितम ् ॥ ०२४ ॥

सीद राजशाल िवनाशो यते महान ।्

पाडवानां कुणां च राां चािमततेजसाम ् ॥ ०२५ ॥

ु ा त ु िवरो दीनमानसः ।
िवररामैवम
ायमानः स तदा िनःसं पनः ु पनः
ु ॥ ०२६ ॥

ु
ततोऽथ राः सबल ु ं कुलनाशभीता ।
ु ; धमाथ य
पी
ु
ं ं ; राां समं सतमाह
यधनं पापमितं नृशस कोपात ् ॥ ०२७ ॥

ये पािथ वा राजसभां िवा ; षयो ये च सभासदोऽे ।

व ु वािम तवापराधं ; पाप सामापिरद ॥ ०२८ ॥

रां कुणामनपूु वभ ोयं ; मागतो नः कुलधम एषः ।

ु ऽितनृशस
ं पापबे ं कम ;ां कुणामनयािहंिस ॥ ०२९ ॥

ु िवरो दीघदश ।
राे ितो धृतराो मनीषी ; तानजो
एतावित कथं नृपं ; यधन ाथ यसेऽ मोहात ् ॥ ०३० ॥

ु
राजा च ा च महानभावौ ; भीे िते परवौ भवेताम ।्
अयं त ु धमतया महाा ; न राकामो नृवरो नदीजः ॥ ०३१ ॥

रां त ु पाडोिरदमधृ ं ; ता पाः

ु भवि नाे ।
ु
रां तदेतििखलं पाडवानां ; प ैतामहं पपौान ु
गािम ॥ ०३२ ॥

यै ूत े कुम

ु ो महाा ; देवतः ससंधो मनीषी ।
सव तदािभरह धम ; ां धम पिरपालयिः ॥ ०३३ ॥

ु
अनया चाथ महात ; ूयाृपो यिरथ ैव ।
काय भवेु ििन य
ु ; धम परृ ु कालम ् ॥ ०३४ ॥
ु  सदीघ
५१६ अिभिनयाणपव

ायागतं रािमदं कुणां ; यिु धिरः शा ु वै धमपः

ु ।
ु तः शांतनवेन च ैव ॥ ०३५ ॥
चोिदतो धृतराेण राा ; परृ

अाय १४७
वासदेु व उवाच ॥

एवमु े त ु गााया धृतराो जन ेरः ।

यधनमवु ाचेदं नृपमे जनािधप ॥ ००१ ॥

ु ।
यधन िनबोधेदं यां वािम पक
तथा तु भं ते यि िपतृगौरवम ् ॥ ००२ ॥

सोमः जापितः पूव कुणां वंशवधनः ।

सोमाभूव षो वै ययाितन षाजः ॥ ००३ ॥

त पा ु बभूवु प राजिष समाः ।

तेषां यमहातेजा ेः समभवभःु ॥ ००४ ॥

पूयवीयां ततो योऽाकं वंशवधनः ।

शिमायाः संसूतो िहतवु षृ  पवणः ॥ ००५ ॥

ु
य भरते देवयााः सतोऽभवत ।्
दौिहात शु  काािमततेजसः ॥ ००६ ॥

यादवानां कुलकरो बलवाीयसम

ं तः ।
अाय १४७ ५१७

अवमेन े स त ु ं दप पूणः समधीः

ु ॥ ००७ ॥

न चाितितःु शाे बलदप िवमोिहतः ।

अवमेन े च िपतरं ातॄ
ं ापरािजतः ॥ ००८ ॥

पृिथां चतरु ायां यरेवाभवली ।

वशे कृ ा स नृपतीनवसागसाये ॥ ००९ ॥

तं िपता परमुो ययाितन षाजः ।

शशाप पंु गाारे राा परोपयत ् ॥ ०१० ॥

य च ैनमवत ातरो बलदिप तम ।्

शशाप तानिप ुो ययाितनयानथ ॥ ०११ ॥

यवीयांस ं ततः पूं पंु वशवितनम ।्

राे िनवेशयामास िवधेय ं नृपसमः ॥ ०१२ ॥

एवं ेोऽथोिो न रामिभजायते ।

यवीयांसोऽिभजाये रां वृोपसेवया ॥ ०१३ ॥

तथ ैव सवधमः िपतमु म
 िपतामहः ।
तीपः पृिथवीपालिष ु लोके ष ु िवतु ः ॥ ०१४ ॥

त पािथ विसंह रां धमण शासतः ।

यः जिरे पाु देवका यशिनः ॥ ०१५ ॥

देवािपरभवेो बाीकदनरम ।्
ु
तृतीयः शंतनात धृितमाे िपतामहः ॥ ०१६ ॥

देवािप ु महातेजादोषी राजसमः ।

धािमकः सवादी च िपतःु शु षू णे रतः ॥ ०१७ ॥
५१८ अिभिनयाणपव

पौरजानपदानां च संमतः साधसृ ु तः ।

सवषां बालवृानां देवािपदयमः ॥ ०१८ ॥

ा ससंध सवभतू िहते रतः ।

वतमानः िपतःु शाे ाणानां तथ ैव च ॥ ०१९ ॥

बाीक ियो ाता शंतनो महानः ।

सौां च परं तेषां सिहतानां महानाम ् ॥ ०२० ॥

अथ काल पयाय े वृो नृपितसमः ।

संभारानिभषेकाथ कारयामास शातः ॥ ०२१ ॥

मलािन च सवािण कारयामास चािभभूः ॥ ०२१ ॥

तं ाणा वृा पौरजानपदैः सह ।

सव िनवारयामासदु वापेरिभषेचनम ् ॥ ०२२ ॥

स तुा त ु नृपितरिभषेकिनवारणम ।्
अकु ठोऽभवाजा पयशोचत चाजम ् ॥ ०२३ ॥

एवं वदाो धमः ससंध सोऽभवत ।्

ियः जानामिप संदोषेण िषतः ॥ ०२४ ॥

हीनां पृिथवीपालं नािभनि देवताः ।

इित कृ ा नृपें षेधिजष भाः ॥ ०२५ ॥

ु
ततः िथताासौ पशोकसमितः ।
्
ममार तं मृत ं ा देवािपः संितो वनम ॥ ०२६ ॥

ु कुले ा रां वितः ।

बाीको मातल
अाय १४७ ५१९

िपतृातॄिर ावारु मृिमत ् ॥ ०२७ ॥

ु
बाीके न नातः ु
शंतनलकिव तु ः ।
िपतयपु रते राजाजा रामकारयत ् ॥ ०२८ ॥

तथ ैवाहं मितमता पिरिचेह पाडुना ।

ेः ंिशतो रााीना इित भारत ॥ ०२९ ॥

पाडु ु रां संाः कनीयानिप सृपः ।

ु
िवनाशे त पाणािमदं रामिरंदम ॥ ०३० ॥

मभािगिन रााय कथं ं रािमिस ॥ ०३० ॥

यिु धिरो राजपो

ु महाा ; ायागतं रािमदं च त ।
ु
स कौरवा जन भता ; शािसता च ैव महानभावः ॥ ०३१ ॥

स ससंधः सततामः ; शाे ितो बजन ु साधःु ।

ु
ियः जानां सदान ु
की ु
; िजतेियः साधजन भता ॥ ०३२ ॥

मा ितिता दम आजव ं च ; सतं तु ममादः ।

ु
भूतानका ु
नशासनं ु समाः ॥ ०३३ ॥
च ; यिु धिरे राजगणाः

ु
अराजपमनाय ृ ो ; था बषु ु पापबिः
व ु ।
मागतं रािमदं परेषां ; हत ु कथं शिस िवनीतः ॥ ०३४ ॥

य रााधमपेतमोहः ; सवाहनं ं सपिरदं च ।

ु
ततोऽवशेष ं तव जीिवत ; सहानज ैव भवेरे ॥ ०३५ ॥
५२० अिभिनयाणपव

अाय १४८
वासदेु व उवाच ॥

ु े त ु भीेण ोणेन िवरेण च ।

एवम
गााया धृतराेण न च मोऽबत ु ॥ ००१ ॥

अवधूयोितः ुो रोषांरलोचनः ।

अव तं पााजानजीिवताः ॥ ००२ ॥

अापय रााािथ वाचेतसः ।

यां वै कुे ं पोऽे
ु ु पनः
ित पनः ु ॥ ००३ ॥

तते पृिथवीपालाः ययःु सहस ैिनकाः ।

भीं सेनापितं कृ ा संाः कालचोिदताः ॥ ००४ ॥

अौिहयो दशैका च पािथ वानां समागताः ।

ु तो भीालके त
तासां मख ु र ोचत ॥ ००५ ॥

ु ं ां च तिध िवशां पते ॥ ००५ ॥

यद य

उं भीेण यां ोणेन िवरेण च ।

गााया धृतराेण समं मम भारत ॥ ००६ ॥

ृ ं कुसंसिद ॥ ००६ ॥
एते किथतं राज

साम आदौ यु ं मे राजौािमता ।

अभेदाुवंश जानां च िववृये ॥ ००७ ॥

ु द मे य
पनभ ु ो यदा साम न गृते ।
ु िहतम ् ॥ ००८ ॥
ु न ं च ैव देवमानषसं
कमानकीत
अाय १४८ ५२१

ु
यदा नाियते वां सामपूव सयोधनः ।
तदा मया समानीय भेिदताः सवपािथ वाः ॥ ००९ ॥

अतु ािन च घोरािण दाणािन च भारत ।

ु
अमानषािण कमािण दिशतािन च मे िवभो ॥ ०१० ॥

भिया त ु राांण ु
ृ ीकृ  सयोधनम ।्
ु पनः
राधेय ं भीषिया च सौबलं च पनः ु ॥ ०११ ॥

ु पनः
ूनतां धातरााणां िनां च ैव पनः ु ।
भेदिया नृपावाािमण े चासकृ त ् ॥ ०१२ ॥

ु ं संदानमथावु म ।्
ु सामािभसंय
पनः
अभेदाुवंश काययोगाथ ैव च ॥ ०१३ ॥

ते बाला धृतरा भी िवर च ।

ितेयःु पाडवाः सव िहा मानमधराः ॥ ०१४ ॥

य ु च ते रामनीशाे भव ु च ।

यथाह राजा गाेयो िवर तथा ु तत ् ॥ ०१५ ॥

सव भवत ु ते रां प ामािसजय ।

अवयं भरणीया िह िपत ु े राजसम ॥ ०१६ ॥

एवम ु  ु ाा न ैव भावं म ु त।

दडं चतथु  पयािम तेष ु पापेष ु नाथा ॥ ०१७ ॥

िनयाता िवनाशाय कुे ं नरािधपाः ।

ृ ं कुसंसिद ॥ ०१८ ॥
एते किथतं सव य
५२२ अिभिनयाणपव

ु ने पाडव ।
न ते रां यि िवना य
ु
िवनाशहेतवः सव पितमृ वः ॥ ०१९ ॥

अाय १४९
वैशपं ायन उवाच ॥

ु ा धमराजो यिु धिरः ।

जनादनवचः 
ु
ातॄनवाच धमाा समं के शव ह ॥ ००१ ॥

ृ ं सभायां कुसंसिद ।
तु ं भविय
के शवािप यां तवमवधािरतम ् ॥ ००२ ॥

ताेनािवभागं मे कुं नरसमाः ।

अौिहय ु स ैताः समेता िवजयाय वै ॥ ००३ ॥

तासां मे पतयः स िवाताािबोधत ।

ु
ुपद िवराट धृिशखिडनौ ॥ ००४ ॥

सािकेिकतान भीमसेन वीयवान ।्

ु
एते सेनाणेतारो वीराः सव तनजः ॥ ००५ ॥

ु
सव वेदिवदः शूराः सव सचिरतताः ।
ीमो नीितम सव य ु िवशारदाः ॥ ००६ ॥

इकुशला ैव तथा सवायोिधनः ॥ ००६ ॥

अाय १४९ ५२३

सानामिप यो नेता सेनानां िवभागिवत ।्

यः सहेत रणे भीं शरािचःपावकोपमम ् ॥ ००७ ॥

ं तावहदेवा ूिह कुनन ।

ु
मतं पषा को नः सेनापितः मः ॥ ००८ ॥

सहदेव उवाच ॥

संयु एकःख वीयवां महीपितः ।

ु हे ॥ ००९ ॥
यं समाि धम ं मंशमनयु 

मो िवराटो बलवाृ ताो यु मदः ।

सिहित सामे भीं तां महारथान ् ॥ ०१० ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

तथोे सहदेवने वाे वािवशारदः ।

नकुलोऽनरं तािददं वचनमाददे ॥ ०११ ॥

वयसा शातो ध ैयाुलेनािभजनेन च ।

ीमाुलाितः ीमावशािवशारदः ॥ ०१२ ॥

वेद चां भराजाधु ष ः ससरः ।

यो िनं धत े ोणं भीं च ैव महाबलम ् ॥ ०१३ ॥

ु े वािहनीपितः ।
ाः पािथ वसंघ मख
ु
पपौै
ः पिरवृतः शतशाख इव ुमः ॥ ०१४ ॥

यताप तपो घोरं सदारः पृिथवीपितः ।

रोषाोणिवनाशाय वीरः सिमितशोभनः ॥ ०१५ ॥
५२४ अिभिनयाणपव

िपतेवाामाधे यः सदा पािथ वष भः ।

शरु ो ुपदोऽाकं सेनामे कष तु ॥ ०१६ ॥

स ोणभीावायाौ सहेिदित मितमम ।

स िह िदािवाजा सखा चािरसो नृपः ॥ ०१७ ॥

ु
माीसतााम ु े त ु मते कुननः ।

वासिववासवसमः ससावीचः ॥ ०१८ ॥

योऽयं तपःभावेन ऋिषसंतोषणेन च ।

ु उो ालावण महाबलः ॥ ०१९ ॥
िदः पष

ु
धनावची खी रथमा दंिशतः ।
ु मिकुडामिु तः ॥ ०२० ॥
िद ैहयवरैय

गजिव महामेघो रथघोषेण वीयवान ।्

िसंहसंहननो वीरः िसंहिवािवमः ॥ ०२१ ॥

िसंहोरो महाबाः िसंहवा महाबलः ।

ु
िसंहगजनो वीरः िसंहो महाितः ॥ ०२२ ॥

सू ु ःु सबाः
ु ः सदंु ः सहन ु समु ख ु ोऽकृ शः ।
ु ःु सिवशालाः
सज ु ु
सपादः ु
सितितः ॥ ०२३ ॥

अभेः सवशाणां िभ इव वारणः ।

जे ोणिवनाशाय सवादी िजतेियः ॥ ०२४ ॥

ु
धृमहं मे सहेी सायकान ।्
ु
वाशिनसमशाीाानरगािनव ॥ ०२५ ॥

यमतसमाेग े िनपाते पावकोपमान ।्

अाय १४९ ५२५

रामेणाजौ िवषिहतािनेषदाणान ् ॥ ०२६ ॥

ु तं न पयािम यः सहेत महातम ।्

पषं
ु त े राजिित मे धीयते मितः ॥ ०२७ ॥
धृमृ

िहियोधी मतः सेनापितमम ।

अभेकवचः ीमाात इव यूथपः ॥ ०२८ ॥

भीम उवाच ॥

ु ः िशखडी ुपदाजः ।
वधाथ यः सम
वदि िसा राजे ऋषय समागताः ॥ ०२९ ॥

य साममेष ु िदमं िवकुवतः ।

ु रामेव महानः ॥ ०३० ॥
पं ि पषा

ु षे ु पयािम यो िविभािखिडनम ।्
न तं य
शेण समरे राजंनं न े ितम ् ॥ ०३१ ॥

ैरथे िवषहेाो भीं राजहातम ।्

िशखिडनमृत े वीरं स मे सेनापितमतः ॥ ०३२ ॥

यिु धिर उवाच ॥

सव जगतात सारासारं बलाबलम ।्

सव जानाित धमाा गतमे के शवः ॥ ०३३ ॥

यमाह कृ ो दाशाहः सोऽ ु नो वािहनीपितः ।

कृ ताो कृ ताो वा वृो वा यिद वा यवु ा ॥ ०३४ ॥

एष नो िवजये मूलमेष तात िवपयय े ।

५२६ अिभिनयाणपव

ु खे
अ ाणा रां च भावाभावौ सखास ु ॥ ०३५ ॥

एष धाता िवधाता च िसिर ितिता ।

यमाह कृ ो दाशाहः स नः सेनापितः मः ॥ ०३६ ॥

वीत ु वदतां ेो िनशा समितवतत े ॥ ०३६ ॥

ततः सेनापितं कृ ा कृ  वशवितनम ।्

रािशेष े िताे याामो रणािजरम ् ॥ ०३७ ॥

ु मलाः ॥ ०३७ ॥
अिधवािसतशा कृ तकौतक

वैशपं ायन उवाच ॥

ु ा धमराज धीमतः ।
त तचनं 
ु
अवीडरीकाो धनयमवे ह ॥ ०३८ ॥

ममाेत े महाराज भविय उदाताः ।

न ेतारव सेनायाः शूरा िवायोिधनः ॥ ०३९ ॥

सव एते समथा िह तव शूमिदतमु ् ॥ ०३९ ॥

इािप भयं ेत े जनयेयमु ह ाहवे ।

ु तर ााणां ानां पापचेतसाम ् ॥ ०४० ॥
िकं पनधा

मयािप िह महाबाहो ियाथ मिरंदम ।

कृ तो यो महां शमः ािदित भारत ॥ ०४१ ॥

धम गतमानृयं न  वाा िववताम ् ॥ ०४१ ॥

कृ ताथ मते बालः सोऽऽानमिवचणः ।

अाय १४९ ५२७

धातराो बलं च मतेऽऽानमातरु ः ॥ ०४२ ॥

ु तां वािहनी साध ु वधसाा िह ते मताः ।

य
न धातरााः शि ात ं ु ा धनयम ् ॥ ०४३ ॥

भीमसेन ं च सं यमौ चािप यमोपमौ ।

ययु धु ानितीयं च धृममष
ु णम ् ॥ ०४४ ॥

अिभम ं ु ौपदेयािराटुपदाविप ।
अौिहणीपताारेाढिवमान ् ॥ ०४५ ॥

सारवलमाकं धष रासदम ।्

धातराबलं सं े विधित न संशयः ॥ ०४६ ॥

एवम ु े त ु कृ ेन संरोमाः ।

तेषां मनसां नादः समभवहान ् ॥ ०४७ ॥

योग इथ स ैानां रतां संधावताम ।्

हयवारणश न ेिमघोष सवशः ॥ ०४८ ॥

ु ः सवतोऽभवत ् ॥ ०४८ ॥
शिभिनघषमु ल

यातां पाडवानां सस ैानां समतः ।

गेव पूणा धषा समयत वािहनी ॥ ०४९ ॥

ु च दंिशतौ ।
अानीके भीमसेनो माीपौ
ु पाष तः ॥ ०५० ॥
सौभो ौपदेया धृ

ु ा ययःु ॥ ०५० ॥
भका पााला भीमसेनमख

ततः शः समभवमु ेव पविण ।

५२८ अिभिनयाणपव

ानां संयातानां घोषो िदविमवाृशत ् ॥ ०५१ ॥

ा दंिशता योधाः परानीकिवदारणाः ।

ु यिु धिरः ॥ ०५२ ॥
तेषां मे ययौ राजा कुीपो

शकटापणवेशा यानयु यं च सवशः ।

कोशयायधु ं च ैव ये च वैाििककाः ॥ ०५३ ॥

फ ु य बलं िकिथ ैव कृ शबलम ।्

त ृ ययौ राजा ये चािप पिरचारकाः ॥ ०५४ ॥

उपे त ु पााली ौपदी सवािदनी ।

सह ीिभिन ववृत े दासीदाससमावृता ॥ ०५५ ॥

ु ः ावरजमैः ।
कृ ा मूलतीकाराै
ावारेण महता ययःु पाडुननाः ॥ ०५६ ॥

ृ ाः ।
ददतो गां िहरयं च ाण ैरिभसंवत
ूयमाना ययू राजथ ैमिणिवभूिषत ैः ॥ ०५७ ॥

ु पः
के कया धृके त ु काय चािभभूः ।
ेिणमासदानु िशखडी चापरािजतः ॥ ०५८ ॥

ु कविचनः सशाः समल ताः ।

ााः
राजानमयःु सव पिरवाय यिु धिरम ् ॥ ०५९ ॥

जघनाध िवराट यसेन सोमिकः ।

ु
सधमा कुिभोज धृ
ु चाजाः ॥ ०६० ॥

ु
रथायतु ािन चािर हयाः पगणातः ।
ु सािदनामयतु ािन षट ् ॥ ०६१ ॥
पिस ैं दशगणं
अाय १४९ ५२९

अनाधृिेिकतानेिदराजोऽथ सािकः ।
पिरवाय ययःु सव वासदेु वधनयौ ॥ ०६२ ॥

आसा त ु कुे ं ूढानीकाः हािरणः ।

पाडवाः समय नदो वृषभा इव ॥ ०६३ ॥

तेऽवगा कुे ं शारु िरंदमाः ।

तथ ैव दतःु शौ वासदेु वधनयौ ॥ ०६४ ॥

पाज िनघषं िवू िजतिमवाशन ेः ।

िनश सवस ैािन सम सवशः ॥ ०६५ ॥

शिभसंसृ ः िसंहनादरिनाम ।्
पृिथव चािरं च सागरांानादयत ् ॥ ०६६ ॥

ततो देश े समे िधे भूतयवसेने ।

िनवेशयामास तदा सेनां राजा यिु धिरः ॥ ०६७ ॥

पिर मशानािन देवतायतनािन च ।

आमां महषणां तीथाायतनािन च ॥ ०६८ ॥

ु षरे देश े िशवे पये

मधरानू ु महीपितः ।
िनवेश ं कारयामास कुीपो ु यिु धिरः ॥ ०६९ ॥

ु
तत पनाय सखी ु िवावाहनः ।
ृ  ः शतसहशः ॥ ०७० ॥
ययौ पृिथवीपालैवत

ु
िवा शतशो गाातरा स ैिनकान ।्
पयाममा पाथन सह के शवः ॥ ०७१ ॥
५३० अिभिनयाणपव

िशिबरं मापयामास धृु पाष तः ।

सािक रथोदारो ययु धु ानः तापवान ् ॥ ०७२ ॥

ु कुे े िहरवतीम ।्
आसा सिरतं पयां
सूपतीथा शिु चजलां शक रापविजताम ् ॥ ०७३ ॥

खानयामास पिरखां के शव भारत ।

ु मिप चािदय बलं त वेशयत ् ॥ ०७४ ॥
गथ

िविधयः िशिबरासीाडवानां महानाम ।्

तिधािन नरेाणां कारयामास के शवः ॥ ०७५ ॥

भूतजलकाािन राधष तरािण च ।

भभोोपपािन शतशोऽथ सहशः ॥ ०७६ ॥

िशिबरािण महाहािण राां त पृथृथक ् ।

िवमानानीव राजे िनिवािन महीतले ॥ ०७७ ॥

तासििनः ााः शतशो दवेतनाः ।

ु ा वैा सिवशारदाः
सवपकरण ैय ु ॥ ०७८ ॥

ाधनवु मश ु षोः ।
 ाणां तथ ैव मधसिप
ससज रसपांसनू ां राशयः पवतोपमाः ॥ ०७९ ॥

ु
बदकं सयवसं तषु ाारसमितम ।्
िशिबरे िशिबरे राजा सकार यिु धिरः ॥ ०८० ॥

महायािण नाराचाोमरिपरधाः ।
धनूिं ष कवचादीिन भूवृणां तदा ॥ ०८१ ॥

गजाः कटसंनाहा लोहवमरदाः ।

अाय १५० ५३१

अयं िगयाभाः सहशतयोिधनः ॥ ०८२ ॥

िनिवााडवां ाा िमािण भारत ।

अिभसयु थोेश ं सबलाः सहवाहनाः ॥ ०८३ ॥

चिरतचया े सोमपा भूिरदिणाः ।

ु
जयाय पाडुपाणां समाजममु ह ीितः ॥ ०८४ ॥

अाय १५०
जनमेजय उवाच ॥

यिु धिरं सहानीकमपु यां ययु  ु या ।

संिनिवं कुे े वासदेु वने पािलतम ् ॥ ००१ ॥

िवराटुपदाां च सपाां ु समितम ।्

के कय ैवृि िभ ैव पािथ वैः शतशो वृतम ् ॥ ००२ ॥

महेिमव चािद ैरिभगंु महारथ ैः ।

ु ा यधनो राजा िकं काय पत ॥ ००३ ॥


एतिदाहं ोत ं ु िवरेण तपोधन ।

संमे तमु ल
ु े तिदासीुजाले ॥ ००४ ॥

थयेयिु ह देवानां सेनामिप समागमे ।

पाडवा वासदेु व िवराटुपदौ तथा ॥ ००५ ॥
५३२ अिभिनयाणपव

धृु पााः िशखडी च महारथः ।

ु ु
ययधान िवाो देवरै िप रासदः ॥ ००६ ॥

एतिदाहं ोत ं ु िवरेण तपोधन ।

कुणां पाडवानां च यदासीिचेितम ् ॥ ००७ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ितयाते त ु दाशाह राजा यधनदा ।

कण ःशासनं च ैव शकुिनं चावीिददम ् ॥ ००८ ॥

अकृ तेन ैव कायण गतः पाथानधोजः ।

स एनानािवोु वु ं वसंशयम ् ॥ ००९ ॥

इो िह वासदेु व पाडवैमम  िवहः ।

भीमसेनाजनु ौ च ैव दाशाह मते ितौ ॥ ०१० ॥

अजातशरु  भीमाजनु वशानगः ु ।

िनकृ त मया पूव सह सवः सहोदरैः ॥ ०११ ॥

िवराटुपदौ च ैव कृ तवैरौ मया सह ।

तौ च सेनाणेतारौ वासदेु ववशानगौु ॥ ०१२ ॥

भिवता िवहः सोऽयं तमु ल

ु ो लोमहष णः ।
तााािमकं सव कारयमतिताः ॥ ०१३ ॥

िशिबरािण कुे े ियां वसधािधपाः

ु ।
ु ावकाशािन रादेयािन शिु भः ॥ ०१४ ॥
सपया

आसजलकाािन शतशोऽथ सहशः ।

अेाहारमागािण रोयिचतािन च ॥ ०१५ ॥
अाय १५० ५३३

िविवधायधु पूणािन पताकाजवि च ॥ ०१५ ॥

समा तेषां पानः ियां नगरािहः ।

ु
याणं घताम ोभूत इित मािचरम ् ॥ ०१६ ॥

ते तथेित िताय ोभूत े चिरे तथा ।

पा महाानो िवनाशाय महीिताम ् ॥ ०१७ ॥

तते पािथ वाः सव तुा राजशासनम ।्

आसन ेो महाह उदितमिष ताः ॥ ०१८ ॥

बािरघसाशांश ृ ः शन ैः शन ैः ।
कानाददीां चनागभूिषतान ् ॥ ०१९ ॥

ु
उीषािण िनयः पडरीकिनभ ैः करैः ।
अरीयोरीयािण भूषणािन च सवशः ॥ ०२० ॥

ते रथािथनः ेा हयां हयकोिवदाः ।

सयि  नागां नागिशास ु िनिताः ॥ ०२१ ॥

अथ वमािण िचािण कानािन बिन च ।

िविवधािन च शािण चुः सािन सवशः ॥ ०२२ ॥

ु
पदातय पषाः शािण िविवधािन च ।
उपजः शरीरेष ु हेमिचायनेकशः ॥ ०२३ ॥

तव इवोदं संनरावृतम ।्

नगरं धातरा भारतासीमाकुलम ् ॥ ०२४ ॥

जनौघसिललावत रथनागामीनवान ।्
५३४ अिभिनयाणपव

शिभिनघषः कोशसयरवान ् ॥ ०२५ ॥

िचाभरणवमिमः शिनमलफे नवान ।्

ासादमालािवृतो रापणमहादः ॥ ०२६ ॥

योधचोदयोूतः कुराजमहाणवः ।
अयत तदा राजंोदय इवाणवः ॥ ०२७ ॥

अाय १५१
वैशपं ायन उवाच ॥

ु  यिु धिरः ।
वासदेु व तामनृ
ु प वाय ं कथं मोऽवीिददम ् ॥ ००१ ॥
पनः

अिागते काले िकं च नः ममतु ।

कथं च वतमाना वै धमा वेमिह ॥ ००२ ॥

यधन कण शकुन ेः सौबल च ।

वासदेु व मतोऽिस मम सातृक च ॥ ००३ ॥

िवरािप ते वां तु ं भी चोभयोः ।

कुा िवपल
ु ा कान ते तु ा ॥ ००४ ॥

ु पनः
सवमते दित िवचाय च पनः ु ।
यः मं महाबाहो तवीिवचारयन ् ॥ ००५ ॥
अाय १५१ ५३५

ु तै मराज धमाथ सिहतं वचः ।

मेघिभिनघषः कृ ो वचनमवीत ् ॥ ००६ ॥

उवानि यां धमाथ सिहतं िहतम ।्

न त ु तिकृ िते कौरे ितितित ॥ ००७ ॥

न च भी मधाः णोित िवर वा ।

मम वा भािषतं िकिवमवे ाितवतत े ॥ ००८ ॥

न स कामयते धम न स कामयते यशः ।

िजतं स मते सव राा कणमाितः ॥ ००९ ॥

ु
बमाापयामास मम चािप सयोधनः ।
न च तं लवाामं राा शासनाितगः ॥ ०१० ॥

न च भीो न च ोणो य ु ं ताहतवु च

 ः।
ु ु
सव तमनवत े ऋते िवरमत ॥ ०११ ॥

शकुिनः सौबल ैव कणःशासनाविप ।

य ु ाभाष मूढा मूढममष णम ् ॥ ०१२ ॥

िकं च तेन मयोे न याभाष कौरवाः ।

सेपणे राासौ न य ु ं िय वतत े ॥ ०१३ ॥

न पािथ वेष ु सवष ु य इमे तव स ैिनकाः ।

यापं य काणं सव तिितितम ् ॥ ०१४ ॥

न चािप वयमथ पिरागेन किहिचत ।्

कौरवैः शमिमाम य ु मनरम ् ॥ ०१५ ॥

तुा पािथ वाः सव वासदेु व भािषतम ।्

५३६ अिभिनयाणपव

अवु ो मख
ु ं राः समदु 
ै  भारत ॥ ०१६ ॥

यिु धिरिभायमपु ल महीिताम ।्

योगमाापयामास भीमाजनु यमैः सह ॥ ०१७ ॥

ततः िकलिकलाभूतमनीकं पाडव ह ।

आािपते तदा योगे सम स ैिनकाः ॥ ०१८ ॥

अवानां वधं पयमराजो यिु धिरः ।

िननीमसेन ं च िवजयं चेदमवीत ् ॥ ०१९ ॥

यदथ वनवास ां ःखं च यया ।

सोऽयमानपु ैेव परोऽनथ ः यतः ॥ ०२० ॥

यिः कृ तोऽािभः स नो हीनः यतः ।

ु ः किलमहान ् ॥ ०२१ ॥
अकृ ते त ु येऽानपावृ

कथं वैः सामः कायः सह भिवित ।

ु ािजयो नो भिवित ॥ ०२२ ॥
कथं हा गृ

तुा धमराज ससाची परंतपः ।

यं वासदेु वने ावयामास तचः ॥ ०२३ ॥

ु कुा िवर च ।
उवाेवकीपः
वचनं तया राजििखलेनावधािरतम ् ॥ ०२४ ॥

न च तौ वतोऽधमिमित मे न ैिकी मितः ।

ु ं कौेय िनविततमु य
न चािप य ु तः ॥ ०२५ ॥

तुा वासदेु वोऽिप ससािचवचदा ।

यमानोऽवीाथ मेवमेतिदित वु न ् ॥ ०२६ ॥
अाय १५२ ५३७

तते धृतसा य ु ाय सहस ैिनकाः ।

ु
पाडवेया महाराज तां रािं सखमावसन ् ॥ ०२७ ॥

अाय १५२
वैशपं ायन उवाच ॥

ु
िषतायां रजां त ु राजा यधनतः ।
भजानीकािन दश च ैकं च भारत ॥ ००१ ॥

नरहिरथाानां सारं मं च फ ु च ।

े नीके ष ु संिददेश महीपितः ॥ ००२ ॥
सवते 

ु ः सतूणीराः सवथाः सतोमराः ।

सानकषा
सोपासाः सशीकाः सिनषाः सपोिथकाः ॥ ००३ ॥

सजाः सपताका सशरासनतोमराः ।

ु
रिभ िविचािभः सपाशाः सपिरराः ॥ ००४ ॥

ु
सकचहिवेपाः सत ैलगडवाकाः ।
साशीिवषघटाः सव ससजरसपांसवः ॥ ००५ ॥

सघटाफलकाः सव वासीवृादनािताः ।

ाचमपरीवारा वृता ीिपचमिभः ॥ ००६ ॥

सवयः सा सासिविवधायधु ाः ।

५३८ अिभिनयाणपव

सकुठाराः सकुालाः सत ैलौमसिप षः ॥ ००७ ॥

ु षो
िचानीकाः सवप ु िलता इव पावकाः ।
तथा कविचनः शूराः शेष ु कृ तिनमाः ॥ ००८ ॥

कुलीना हययोिनाः सारे िविनवेिशताः ।

बािरा बका बजपतािकनः ॥ ००९ ॥

ु ो रथाः सव सव शसमायतु ाः ।

चतयु ज
संवाहनाः सव सव शतशरासनाः ॥ ०१० ॥

ु योहययोरेकथाौ पािसारथी ।
धय
तौ चािप रिथनां ेौ रथी च हयिवथा ॥ ०११ ॥

ु
नगराणीव गािन रादेयािन शिु भः ।
आसथसहािण हेममालीिन सवशः ॥ ०१२ ॥

यथा रथाथा नागा बकाः ल ताः ।

बभूवःु स पषा
ु रव इवायः ॥ ०१३ ॥

ावशधरौ तेष ु ाव ु रौ ।

ु मधनध
ौ वरािसधरौ राजेकः शिपताकधृक ् ॥ ०१४ ॥

गज ैम ैः समाकीण सवमायधु कोशकै ः ।

तभूव बलं राजौर सहशः ॥ ०१५ ॥

िविचकवचाम ु ै ः सपताकै ः ल त ैः ।

सािदिभोपसंपा आसयतु शो हयाः ॥ ०१६ ॥

ु
ससाहाः ु तोषा हेमभाडपिरदाः ।
ससं
अन ेकशतसाहाे च सािदवशे िताः ॥ ०१७ ॥
अाय १५२ ५३९

नानापिवकारा नानाकवचशिणः ।
पदाितनो नरा बभूवहु ममािलनः ॥ ०१८ ॥

रथासश गजा गज दश वािजनः ।

नरा दश हयासादराः समतः ॥ ०१९ ॥

रथ नागाः पाशागासतं हयाः ।

ु
हय पषाः स िभसंधानकािरणः ॥ ०२० ॥

सेना पशतं नागा रथााव एव च ।

दशसेना च पृतना पृतना दशवािहनी ॥ ०२१ ॥

वािहनी पृतना सेना िजनी सािदनी चमूः ।

अौिहणीित पयाय ैिन ाथ विथनी ॥ ०२२ ॥

े धीमता ॥ ०२२ ॥
एवं ूढानीकािन कौरवेयण

अौिहयो दशैका च संाताः स च ैव ह ।

अौिहय ु स ैव पाडवानामभूलम ् ॥ ०२३ ॥

अौिहयो दशैका च कौरवाणामभूलम ् ॥ ०२३ ॥

नराणां पपाशदेषा पििवधीयते ।

ु ं च िता ग
सेनामख ु इिभसितः ॥ ०२४ ॥

ु गणासीणायतु शोऽभवन ।्
दश गा
यधन सेनास ु योमानाः हािरणः ॥ ०२५ ॥

ु
त यधनो राजा शूरािमतो नरान ।्
समी महाबाे सेनापतदा ॥ ०२६ ॥
५४० भीािभषेचनपव

पृथगौिहणीनां च णेत ॄ रसमान ।्

िविधपूव समानीय पािथ वानषेचयत ् ॥ ०२७ ॥

कृ पं ोणं च शं च स ैवं च महारथम ।्

ु
सदिणं च काोजं कृ तवमाणमेव च ॥ ०२८ ॥

ोणपंु च कण च भूिरवसमेव च ।

शकुिनं सौबलं च ैव बाीकं च महारथम ् ॥ ०२९ ॥

िदवसे िदवसे तेषां ितवेलं च भारत ।

चे स िविवधाः साः ं च पनः ु पनः
ु ॥ ०३० ॥

ु ।
तथा िविनयताः सव ये च तेषां पदानगाः
बभूवःु स ैिनका राजाः ियिचकीष वः ॥ ०३१ ॥

भीािभषेचनपव
अाय १५३
वैशपं ायन उवाच ॥

ततः शांतनवं भीं ािलधृत राजः ।

सह सवमह ीपालैिरदं वचनमवीत ् ॥ ००१ ॥

ु
ऋते सेनाणेतारं पृतना समहिप ।
ु मासा िपपीिलकपटंु यथा ॥ ००२ ॥
दीयत े य
अाय १५३ ५४१

न िह जात ु योबिु ः समा भवित किहिचत ।्

शौय च नाम न ेतॄणां धत े च पररम ् ॥ ००३ ॥

ूयते च महाा हैहयानिमतौजसः ।

अयु ाणाः सव समिु तकुशजाः ॥ ००४ ॥

तानय ु दा वैयाः शूा ैव िपतामह ।

एकत ु यो वणा एकतः ियष भाः ॥ ००५ ॥

ु 
ते  य े भ यो वणाः पनःु पनः
ु ।
िया ु जयेव बलं च ैकतो बलम ् ॥ ००६ ॥

तते ियानेव पिजसमाः ।

ु म
तेः शशंसध  ा याथातं िपतामह ॥ ००७ ॥

ु
वयमेक णमु ो महाबिमतो रणे ।
ु ु
भव पृथव बिवशवितनः ॥ ००८ ॥

तते ाणाुरक े ं सेनापितं िजम ।्

नयेष ु कुशलं शूरमजयियांतः ॥ ००९ ॥

एवं ये कुशलं शूरं िहते ितमकषम ।्

सेनापितं कुवि ते जयि रणे िरपून ् ॥ ०१० ॥

ु
भवानशनसा ु ो िहत ैषी च सदा मम ।
त
असंहायः ितो धम स नः सेनापितभव ॥ ०११ ॥

रमीवतािमवािदो वीधािमव चमाः ।

कुबेर इव याणां मतािमव वासवः ॥ ०१२ ॥
५४२ भीािभषेचनपव

ु ः पततािमव ।
पवतानां यथा मेः सपण
कुमार इव भूतानां वसूनािमव हवाट ् ॥ ०१३ ॥

ु शे णेव िदवौकसः ।

भवता िह वयं गाः
अनाधृा भिवामिदशानामिप वु म ् ॥ ०१४ ॥

यात ु नो भवाने देवानािमव पाविकः ।

ु
वयं ामनयाामः सौरभेया इवष भम ् ॥ ०१५ ॥

भी उवाच ॥

एवमेतहाबाहो यथा वदिस भारत ।

यथ ैव िह भवो मे तथ ैव मम पाडवाः ॥ ०१६ ॥

अिप च ैव मय ेयो वां तेषां नरािधप ।

यों त ु तवाथाय यथा स समयः कृ तः ॥ ०१७ ॥

ु ।
न त ु पयािम योारमानः सशं भिव
ु
ऋते तारााुीपानयात ् ॥ ०१८ ॥

स िह वेद महाबािदाािण सवशः ।

ु े जात ु य
न त ु मां िववृतो य ु ते पाडवः ॥ ०१९ ॥

ु
अहं स च णेन ैव िनमनिमदं जगत ।्
कुया शबलेन ैव ससरास
ु ररासम
ु ् ॥ ०२० ॥

ु नरािधप ।
न ेवोादनीया मे पाडोः पा
ताोधािनािम योगेणायतु ं सदा ॥ ०२१ ॥

एवमेषां किरािम िनधनं कुनन ।

 वे समागमे ॥ ०२२ ॥
न चे े मां हिनि पूवम
अाय १५३ ५४३

सेनापितहं राजमयेनापरेण ते ।
भिवािम यथाकामं ते ोतिु महाहिस ॥ ०२३ ॥

कण वा य ु तां पूवम

 हं वा पृिथवीपते ।
धत े िह सदाथ सूतपो ु मया रणे ॥ ०२४ ॥

कण उवाच ॥

नाहं जीवित गाेय े योे राजथन ।

हते भीे त ु योािम सह गाडीवधना ॥ ०२५ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ततः सेनापितं चे िविधवूिरदिणम ।्

धृतरााजो भीं सोऽिभिषो रोचत ॥ ०२६ ॥

ु
ततो भेरी शां शतश ैव परान ।्
ु
वादयामासराः ु राजशासनात ् ॥ ०२७ ॥
पषा

िसंहनादा िविवधा वाहनानां च िननाः ।

ारासने च वष िधरकदमम ् ॥ ०२८ ॥

िनघाताः पृिथवीका गजबृिं हतिननाः ।

आसं सवयोधानां पातयो मनांतु ॥ ०२९ ॥

वाचाशरीिरयो िदवोाः पेिदरे ।

िशवा भयवेिदो नेदरा भृशम ् ॥ ०३० ॥

सेनापे यदा राजा गाेयमिभिषवान ।्

ु
तदैतापािण अभवतशो नृप ॥ ०३१ ॥
५४४ भीािभषेचनपव

ततः सेनापितं कृ ा भीं परबलादनम ।्

वाचिया िजेािै गिभ भूिरशः ॥ ०३२ ॥

वधमानो जयाशीिभिन ययौ स ैिनकै वत

ृ ः ।
ु  ातृिभः सिहतदा ॥ ०३३ ॥
आपगेय ं परृ

ावारेण महता कुे ं जगाम ह ॥ ०३३ ॥

पिर कुे ं कणन सह कौरवः ।

िशिबरं मापयामास समे देश े नरािधपः ॥ ०३४ ॥

ु षरे देश े भूतयवसेन े ।

मधरानू
यथ ैव हािनपरंु तििबरमाबभौ ॥ ०३५ ॥

अाय १५४
जनमेजय उवाच ॥

आपगेय ं महाानं भीं शभृतां वरम ।्

िपतामहं भारतानां जं सवमहीिताम ् ॥ ००१ ॥

ु मया पृिथवीसमम ।्
बृहितसमं बा
समु िमव गाीय िहमविमव िरम ् ॥ ००२ ॥

जापितिमवौदाय तेजसा भारोपमम ।्

महेिमव शूणां ंसनं शरवृििभः ॥ ००३ ॥
अाय १५४ ५४५

रणये ितभये ाभीले लोमहष णे ।

ु ा राजा यिु धिरः ॥ ००४ ॥
दीितं िचररााय 

िकमवीहाबाः सवधमिवशारदः ।
भीमसेनाजनु ौ वािप कृ ो वा पत ॥ ००५ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ु िु धिरः ।
आपमाथ कु शलो महाबिय
सवाातॄमानीय वासदेु व ं च सातम ् ॥ ००६ ॥

उवाच वदतां ेः सापूवि मदं वचः ॥ ००६ ॥

पयाामत स ैािन याित दंिशताः ।

ु ं पूवम
िपतामहेन वो य  वे भिवित ॥ ००७ ॥

तास ु सेनास ु णेत

ॄ म पयत ॥ ००७ ॥

वासदेु व उवाच ॥

यथाहित भवाुमिाल उपिते ।

तथेदमथ वामुं ते भरतष भ ॥ ००८ ॥

रोचते मे महाबाहो ियतां यदनरम ।्

नायकाव सेनायामिभिष ु स वै ॥ ००९ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ततो ुपदमाना िवराटं िशिनपवम ु ।्

ु च पाां धृके त ं ु च पािथ वम ् ॥ ०१० ॥
धृं
५४६ भीािभषेचनपव

िशखिडनं च पाां सहदेव ं च मागधम ् ॥ ०१० ॥

ु
एता महेासाीराािभनिनः ।
ु
सेनाणेतिॄ िधवदिषिधिरः ॥ ०११ ॥

ु पु ािदशत ।्
सवसने ापितं चा धृम
ोणाहेतोो य इाातवेदसः ॥ ०१२ ॥

सवषामेव तेषां त ु समानां महानाम ।्

ु शं धनयम ् ॥ ०१३ ॥
सेनापितपितं चे गडाके

अजनु ािप नेता च संया च ैव वािजनाम ।्

ु ीमाहाबिज
सष णानजः ु नादनः ॥ ०१४ ॥

तोपितं यु ं समासं महायम ।्

ािवशवनं राः पाडव हलायधु ः ॥ ०१५ ॥

सहाू रभृितिभगदसाोक ु ािदिभः ।

रौिणेयाकसतु ैादेपरोगमै
ु ः ॥ ०१६ ॥

वृिमु ैरिभगत ैा ैिरव बलोटैः ।

ु महाबामििरव वासवः ॥ ०१७ ॥
अिभगो

नीलकौशेयवसनः कै लासिशखरोपमः ।
िसंहखेलगितः ीमादरालोचनः ॥ ०१८ ॥

ु ।
तं ा धमराज के शव महाितः
उदितदा पाथ भीमकमा वृकोदरः ॥ ०१९ ॥

गाडीवधा ये चाे राजान के चन ।

पूजयां चुरे ते  सव हलायधु म ् ॥ ०२० ॥
अाय १५४ ५४७

ततं पाडवो राजा करे पश पािणना ।

वासदेु वपरोगा
ु ु सव एवावादयन ् ॥ ०२१ ॥

िवराटुपदौ वृाविभवा हलायधु ः ।

यिु धिरेण सिहत उपािवशदिरंदमः ॥ ०२२ ॥

ततेषपू िवेष ु पािथ वेष ु समतः ।

वासदेु वमिभे रौिहणेयोऽभाषत ॥ ०२३ ॥

ु
भिवतायं महारौो दाणः पषयः ।
िदमेतुव ं मे न शमितविततम ् ॥ ०२४ ॥
ु

ु
अााम ु ीणानिप वः ससनान
 ु ।्
अरोगानत ैदहःै पयेयिमित मे मितः ॥ ०२५ ॥

समेत ं पािथ वं ं कालपमसंशयम ।्

ु
िवमदः समहाावी मांसशोिणतकदमः ॥ ०२६ ॥

उो मया वासदेु वः पनःु पनपरे

ु ।
ु दन ॥ ०२७ ॥
संबिष ु समां वृिं वत मधसू

पाडवा िह यथााकं तथा यधनो नृपः ।

ु ा सपयित पनः
तािप ियतां य ु पनः
ु ॥ ०२८ ॥

ु दनः ।
त मे नाकरोां दथ मधसू
िनिवः सवभावेन धनयमवे च ॥ ०२९ ॥

वु ो जयः पाडवानािमित मे िनिता मितः ।

तथा िभिनवेशोऽयं वासदेु व भारत ॥ ०३० ॥
५४८ भीािभषेचनपव

ु हे कृ मृत े लोकमदु ीितमु ।्

न चाहम
ु िम के शव िचकीिष तम ् ॥ ०३१ ॥
ततोऽहमनवता

ु िवशारदौ ।
उभौ िशौ िह मे वीरौ गदाय
ु ेहोऽतो भीमे तथा यधन े नृप े ॥ ०३२ ॥
त

तााािम तीथािन सरा िनषेिवतमु ।्

न िह शािम कौरायमानानपेु ितमु ् ॥ ०३३ ॥

एवम ु
ु ा महाबारनात पाडवैः ।
ु दनम ् ॥ ०३४ ॥
तीथ याां ययौ रामो िनव  मधसू

अाय १५५
वैशपं ायन उवाच ॥

एतिेव काले त ु भीक महानः ।

िहरयलोो नृपतेः साािदसख वै ॥ ००१ ॥

आतीनामिधपतेभजाितयशिनः ।
ु िद ु ीित िवतु ः ॥ ००२ ॥
दािणापतेः पो

ु
यः िकं पषिसं
ह गमादनवािसनः ।
ु ादमवावान ् ॥ ००३ ॥
िशः कृ ं धनवु दं चत

ु भ े त
यो माहें धनल ु ं गाडीवतेजसा ।
शा ण च महाबाः संिमतं िदमयम ् ॥ ००४ ॥
अाय १५५ ५४९

ीयेवतै ािन िदािन धनूिं ष िदिवचािरणाम ।्

वाणं गािडवं त माहें िवजयं धनःु ॥ ००५ ॥

शा त ु वैवं ािद ं तेजोमयं धनःु ।

धारयामास यृ ः परसेनाभयावहम ् ॥ ००६ ॥

गाडीवं पावकाे भ े खाडवे पाकशासिनः ।

ुमाुी महातेजा िवजयं पत ॥ ००७ ॥

संिछ मौरवााशािह मरु मोजसा ।

िनिज नरकं भौममा मिणकुडले ॥ ००८ ॥

षोडश ीसहािण रािन िविवधािन च ।

ु
ितपेद े षीके शः शा च धनमम ् ॥ ००९ ॥

ु घसमनम ।्
ी त ु िवजयं ला धनम
िवभीषयिव जगाडवानवतत ॥ ०१० ॥

ु योऽसौ बाबलदिप तः ।

नामृत परा
िया हरणं वीरो वासदेु वने धीमता ॥ ०११ ॥

कृ ा ितां नाहा िनवितािम के शवम ।्

ततोऽधावाय ं सवशभृतां वरम ् ॥ ०१२ ॥

सेनया चतरु िया महा रपातया ।

िविचायधु विमया गयेव वृया ॥ ०१३ ॥

स समासा वाय ं योगानामीरं भमु ।्

ंिसतो ीिडतो राजाजगाम स कुिडनम ् ॥ ०१४ ॥
५५० भीािभषेचनपव

यैव कृ ेन रणे िनिजतः परवीरहा ।

त भोजकटं नाम चे नगरम ु मम ् ॥ ०१५ ॥

स ैेन महता तेन भूतगजवािजना ।

परंु तिु व िवातं नाा भोजकटं नृप ॥ ०१६ ॥

स भोजराजः स ैेन महता पिरवािरतः ।

अौिहया महावीयः पाडवामपु ागमत ् ॥ ०१७ ॥

ततः स कवची खी शरी धी तली रथी ।

जेनािदवणन िववेश महाचमूम ् ॥ ०१८ ॥

िविदतः पाडवेयानां वासदेु वियेया ।

यिु धिर ु तं राजा ापू
ु जयत ् ॥ ०१९ ॥

स पूिजतः पाडुसतु ैयथाायं ससृ

ु तः ।
ितपू च तावािाः सहस ैिनकः ॥ ०२० ॥

उवाच मे वीराणां कुीपंु धनयम ् ॥ ०२० ॥

सहायोऽि ितो यु े यिद भीतोऽिस पाडव ।

किरािम रणे सामसं तव शिु भः ॥ ०२१ ॥

ु ः पमानीह
न िह मे िवमे त ु कन ।
िनह समरे शू ं व दाािम फनु ॥ ०२२ ॥

ु धमराज के शव च संिनधौ ।

इो
वतां पािथ वेाणामेषां च ैव सवशः ॥ ०२३ ॥

वासदेु वमिभे धमराजं च पाडवम ।्

उवाच धीमाौेयः ह सिखपूवक  म ् ॥ ०२४ ॥
अाय १५५ ५५१

ु मान मे वीर गवः समहाबलै

य ु ः।
सहायो घोषयाायां कदासीखा मम ॥ ०२५ ॥

तथा ितभये तिेवदानवसले ।

ु मान कः सहायदाभवत ् ॥ ०२६ ॥
खाडवे य

ु े कालके य ै दानवैः ।
िनवातकवच ैय
ु मान कः सहायदाभवत ् ॥ ०२७ ॥
त मे य

तथा िवराटनगरे कुिभः सह सरे ।

ु तो बिभात कः सहायोऽभवम ॥ ०२८ ॥
य

उपजी रणे ं शं वैवणं यमम ।्

वणं पावकं च ैव कृ पं ोणं च माधवम ् ॥ ०२९ ॥

ु जोमयं ढम ।्
धारयािडवं िदं धने
ु
अशरसंयो िदापिरबृिं हतः ॥ ०३० ॥

कौरवाणां कुले जातः पाडोः पो

ु िवशेषतः ।
ोणं पिदशिो वासदेु वसहायवान ् ॥ ०३१ ॥

कथमिधो ूयाीतोऽीयशरम ।्
वचनं नरशाल वायधु मिप यम ् ॥ ०३२ ॥

नाि भीतो महाबाहो सहायाथ  नाि मे ।

यथाकामं यथायोगं ग वा ित वा ॥ ०३३ ॥

िविनव  ततो ी सेनां सागरसंिनभाम ।्

यधनमपु ागथ ैव भरतष भ ॥ ०३४ ॥
५५२ भीािभषेचनपव

तथ ैव चािभग ैनमवु ाच स नरािधपः ।

ाात तेनािप स तदा शूरमािनना ॥ ०३५ ॥

ावेव त ु महाराज ताापे

ु यतःु ।
ु
रौिहणेय वायो ी च वसधािधपः ॥ ०३६ ॥

ु तथा ।
गते रामे तीथ याां भीक सते
उपािवशाडवेया माय पनरे ु व िह ॥ ०३७ ॥

सिमितधमर ाज सा पािथ वसमाकुला ।

शशु भु े तारकािचा ौेणवे भारत ॥ ०३८ ॥

अाय १५६
जनमेजय उवाच ॥

े नीके ष ु कुे े िजष भ ।

तथा ूढ
िकमकुव कुरवः कालेनािभचोिदताः ॥ ००१ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

तथा ूढे नीके ष ु येष ु भरतष भ ।

धृतराो महाराज सयं वामवीत ् ॥ ००२ ॥

एिह सय मे सवमाचानवशेषतः ।

ृ ं कुपाडवसेनयोः ॥ ००३ ॥
सेनािनवेश े य

िदमेव परं मे पौषं चानथ कम ।्

अाय १५६ ५५३

ु दोषायोदयान ् ॥ ००४ ॥
यदहं जानमानोऽिप य

तथािप िनकृ ितं पंु ूत देिवनम ।्

न शोिम िनय ं ु वा कत ु वा िहतमानः ॥ ००५ ॥

ु
भवेव िह मे सूत बिदषान ु नी ।
दिश
यधनं समासा पनःु सा पिरवतत े ॥ ००६ ॥

एवं गते वै यािव तिवित सय ।

ु
धमः िकल रणे तनागोऽिभपू िजतः ॥ ००७ ॥

सय उवाच ॥

ु
ोऽयमन ु
ो महाराज यथाहिस ।
न त यधने दोषिमममासुमहिस ॥ ००८ ॥
ु

ु ानवशेषण
ण े वदतो मम पािथ व ॥ ००८ ॥

ु
य आनो िरतादशभु ं ायारः ।
ु ित ॥ ००९ ॥
एनसा न स दैव ं वा कालं वा गमह

ु ष ु िनं यः सवमाचरेत ।्
महाराज मने
स वः सवलोक िनितािन समाचरन ् ॥ ०१० ॥

ु  पाडवैतीया ।
िनकारा मनजे
ु ताः सहामा ैिन कृ त ैरिधदेवन े ॥ ०११ ॥
अनभू

हयानां च गजानां च राां चािमततेजसाम ।्

वैशसं समरे वृ ं ये ण ु सवशः ॥ ०१२ ॥

िरो भूा महाराज सवलोकयोदयम ।्

५५४ उकयानपव

ु े 
यथाभूत ं महाय ु ा मा िवमना भव ॥ ०१३ ॥

ु
न ेव कता पषः कमणोः शभु पापयोः ।
अतो िह पषः ु कायत े दायवत ् ॥ ०१४ ॥

के िचदीरिनिदाः के िचदेव यया ।

पूवक मिभरे ैधमेतिकृ ते ॥ ०१५ ॥

उकयानपव
अाय १५७
सय उवाच ॥

िहरवां िनिवेष ु पाडवेष ु महास ु ।

यधनो महाराज कणन सह भारत ॥ ००१ ॥

सौबलेन च राजे तथा ःशासन ेन च ।

ु
आयोपरे राजकिमदमवीत ् ॥ ००२ ॥

उक ग कै त पाडवाहसोमकान ।्
गा मम वचो ूिह वासदेु व वतः ॥ ००३ ॥

ु वष पूगािभिचितम ।्
इदं तमनां
पाडवानां कुणां च यु ं लोकभयरम ् ॥ ००४ ॥

यदेतनावां सयो महदवीत ।्

अाय १५७ ५५५

मे कुणां कौेय त कालोऽयमागतः ॥ ००५ ॥

यथा वः संितातं तव ियतािमित ॥ ००५ ॥

अमष राहरणं वनवासं च पाडव ।

ौपा पिरे शं संरु षो भव ॥ ००६ ॥

यदथ िया सूत े गभ तिददमागतम ।्

बलं वीय च शौय च परं चालाघवम ् ॥ ००७ ॥

ु कोप कु िनृ ितम ् ॥ ००७ ॥

पौषं दशये

पिरि दीन दीघकालोिषत च ।

न ुटे ृदयं क ऐयािं शत च ॥ ००८ ॥

कुले जात शूर परिवेष ु गृतः ।

आिं रामा कोपं क न दीपयेत ् ॥ ००९ ॥

यं महां कमणा तिभाताम ।्

अकमणा कितेन सः कुपषं
ु िवः ॥ ०१० ॥

ु वः ।
अिमाणां वशे ानं रा च पनभ
ु मान ताुत पौषम ् ॥ ०११ ॥
ावथ य

अाा ं परािज शािध पृिथवीिममाम ।्

अथ वा िनहतोऽािभवरलोकं गिमिस ॥ ०१२ ॥

राााजनं े शं वनवासं च पाडव ।

कृ ाया पिरे शं संरु षो भव ॥ ०१३ ॥

अियाणां च वचन े ज ु पनः

ु पनः
ु ।
५५६ उकयानपव

अमष दशया ममष ेव पौषम ् ॥ ०१४ ॥

ोधो बलं तथा वीय ानयोगोऽलाघवम ।्

ु भव ॥ ०१५ ॥
इह ते पाथ  यां सामे पषो

तं च तूबरकं मूढं बािशनमिवकम ।्

उक मचो ूया असकृ ीमसेनकम ् ॥ ०१६ ॥

अशे न ैव यं सभामे वृकोदर ।

ःशासन िधरं पीयतां यिद शते ॥ ०१७ ॥

 ः कुेमकदमम ।्
लोहािभहारो िनवृ
ु
पाेऽा भृता योधाः ो य ु  सके शवः ॥ ०१८ ॥

अाय १५८
सय उवाच ॥

सेनािनवेश ं संा कै तः पाडव ह ।

समागतः पाडवेय ैयिु धिरमभाषत ॥ ००१ ॥

अिभो तवाानां यथों वु तो मम ।

ु ा न ोम
यधनसमादेश ं  ु हिस ॥ ००२ ॥

यिु धिर उवाच ॥

उक न भयं तेऽि ूिह ं िवगतरः ।

यतं धातरा ादीघदिशनः ॥ ००३ ॥
अाय १५८ ५५७

सय उवाच ॥

ु
ततो ितमतां मे पाडवानां महानाम ।्
सृयानां च सवषां कृ  च यशिनः ॥ ००४ ॥

ुपद सप ु िवराट च संिनधौ ।

भूिमपानां च सवषां मे वां जगाद ह ॥ ००५ ॥

इदं ामवीाजा धातराो महामनाः ।

वतां कुवीराणां तिबोध नरािधप ॥ ००६ ॥

परािजतोऽिस ूतने कृ ा चानाियता सभाम ।्

शोऽमष मने ु ण कत ु पषमािनना
ु ॥ ००७ ॥

ादशैव त ु वषािण वन े िधािवािसताः ।

संवरं िवराट दामााय चोिषताः ॥ ००८ ॥

अमष राहरणं वनवासं च पाडव ।

ौपा पिरे शं संरु षो भव ॥ ००९ ॥

अशे न च यं भीमसेन ेन पाडव ।

ःशासन िधरं पीयतां यिद शते ॥ ०१० ॥

 ः कुेमकदमम ।्
लोहािभहारो िनवृ
समः पा भृता योधाः ो य ु  सके शवः ॥ ०११ ॥

असमाग भीेण संयगु े िकं िवकसे ।

आयु थ ा मः पवत ं गमादनम ् ॥ ०१२ ॥

ु तां ें शचीपितसमं यिु ध ।

ोणं च य
५५८ उकयानपव

अिजा संयगु े पाथ  रां कथिमहेिस ॥ ०१३ ॥

ाे धनिष ु चाचाय वेदयोररं योः ।

ु मिवोमनीकधरमतु म ् ॥ ०१४ ॥
यिु ध धय

ु पाथ  यिगीषिस तृषा ।

ोणं मोहाधा
न िह शु म
ु वातेन मेमु िथतं िगिरम ् ॥ ०१५ ॥

अिनलो वा वहेे ं ौवािप िनपतेहीम ।्

यगु ं वा पिरवतत येव ं ाथा माम ् ॥ ०१६ ॥

को ाां जीिवताकाी ाामिरमदनम ।्

ु ि गृहाजेत ् ॥ ०१७ ॥
गजो वाजी नरो वािप पनः

कथमाामिभातः संसृ ो दाणेन वा ।

ु ते पदा भूिममपु ृशन ् ॥ ०१८ ॥
रणे जीविम

ु
िकं दरः कू पशयो यथेमां ; न बसे राजचमूं समेताम ।्
राधषा देवचमूकाशां ; गांु नरेिै दशैिरव ाम ् ॥ ०१९ ॥

ा ैः ती ैरथ दािणा ै ;दीकाोजशकै ः खशै ।

शाैः सम ैः कुमदेश ै ;ःै पिलै
ु ि वडाकाैः ॥ ०२० ॥

नानाजनौघं यिु ध संवृं ; गां यथा वेगमवारणीयम ।्

मां च ितं नागबल मे ; ययु  ु से म िकमबे ु ॥ ०२१ ॥

ु ा राजानं धमपंु यिु धिरम ।्

इेवम
ु मु 
अावृ पनिज ु कः भाषत ॥ ०२२ ॥

अकमानो य ु  कसेऽजनु िकं ब ।

पयायाििरेत न ैतिित कनात ् ॥ ०२३ ॥
अाय १५८ ५५९

यदीदं कनािेम लोके धनय ।

सव भवेयःु िसाथा ब केत गतः ॥ ०२४ ॥

जानािम ते वासदेु व ं सहायं ; जानािम ते गािडवं तालमाम ।्

जानाेताशो नाि योा ; रां च ते जानमानो हरािम ॥ ०२५ ॥

न त ु पयायधमण िसिं ाोित भूयसीम ।्

मनस ैव िह भूतािन धाता कुते वशे ॥ ०२६ ॥

योदश समा भंु रां िवलपतव ।

भूय ैव शािसे िनह ां सबावम ् ॥ ०२७ ॥

 तदा गािडवं तेऽभूं दासपणे िजतः ।

 तदा भीमसेन बलमासी फनु ॥ ०२८ ॥

सगदाीमसेना पाथा ैव सगािडवात ।्

न वै मोदा वोऽभूिना कृ ामिनिताम ् ॥ ०२९ ॥

सा वो दां समापाोयामास भािमनी ।

ु
अमानसमाय ु ााकमयवितान ् ॥ ०३० ॥

अवोचं यढितलानहं वमेव तत ।्

धृता िह वेणी पाथन िवराटनगरे तदा ॥ ०३१ ॥

सूदकमिण च ां िवराट महानसे ।

भीमसेन ेन कौेय य तम पौषम ् ॥ ०३२ ॥

एवमेव सदा दडं ियाः िये दधःु ।

ेयां कां च वेयां च संयगु े यः पलायते ॥ ०३३ ॥
५६० उकयानपव

न भयाासदेु व न चािप तव फनु ।

रां ितदाािम यु  सहके शवः ॥ ०३४ ॥

न माया हीजालं वा कुहका वा िवभीषणी ।

आश मे य ु े वहि ितगजनाः ॥ ०३५ ॥

ु
वासदेु वसहं वा फनानां शतािन वा ।
आसा माममोघेष ं ु िवि िदशो दश ॥ ०३६ ॥

संयगु ं ग भीेण िभि ं िशरसा िगिरम ।्

ु
तरेम ं महागाधं बाां पषोदिधम ् ॥ ०३७ ॥

शारतमहीमानं िविवंशितझषाकुलम ।्
ु ालं सौमदिितिमिलम ् ॥ ०३८ ॥
बृहलसम

ःशासनौघं शलशमं ; सषेु णिचायधु नागनम ।्

ु
जयथािं पिमगाधं ; मष णोदं शकुिनपातम ् ॥ ०३९ ॥

शौघममितवृं ; यदावगा मनचेताः ।

भिविस ं हतसवबाव ;दा मने पिरतापमेित ॥ ०४० ॥

तदा मने ििदवािदवाशच ु े ;िन वततां पाथ  महीशासनात ।्

रां शा ं ु िह सल
ु भ ं या ; बभू ु षता ग इवातपिना ॥ ०४१ ॥

अाय १५९
सय उवाच ॥
अाय १५९ ५६१

उकजनु ं भूयो यथों वामवीत ।्

आशीिवषिमव ुं तदु ाशलाकया ॥ ००१ ॥

त तचनं  ु ा िषताः पाडवा भृशम ।्

ागेव भृशसाः कै तेन धिष ताः ॥ ००२ ॥

नासन ेवित बां ैव िविचिपःु ।

आशीिवषा इव ुा वीां चुः पररम ् ॥ ००३ ॥

अवािरा भीमसेनः समदु ै त के शवम ।्

न ेाां लोिहतााामाशीिवष इव सन ् ॥ ००४ ॥

आत वाताजं ा ोधेनािभहतं भृशम ।्

उयिव दाशाहः कै तं भाषत ॥ ००५ ॥

ु
यािह शीं कै त ूया ैव सयोधनम ।्
तु ं वां गृहीतोऽथ मतं ये तथा ु तत ् ॥ ००६ ॥

ु
मचािप भूये वः स सयोधनः ।
ु भव मत े ॥ ००७ ॥
 इदान येथाः पषो

मसे य मूढ ं न योित जनादनः ।

सारेन वृतः पाथिरित ं न िबभेिष च ॥ ००८ ॥

जघकालमेतवेवपािथ वान ।्
े महं ोधाृणानीव ताशनः ॥ ००९ ॥
िनदहय

यिु धिरिनयोगा ु फन

ु महानः ।
किरे य ु मान सारं िविदतानः ॥ ०१० ॥
५६२ उकयानपव

ु
यतिस लोकांीािवशिस भूतलम ।्
त ताजनु रथं भाते सेऽतः ॥ ०११ ॥

यािप भीमसेन मसे मोघगिजतम ।्

ःशासन िधरं पीतिमवधायताम ् ॥ ०१२ ॥

न ां समीते पाथ नािप राजा यिु धिरः ।

न भीमसेनो न यमौ ितकू लभािषणम ् ॥ ०१३ ॥

अाय १६०
सय उवाच ॥

यधन तां िनश भरतष भः ।

न ेाामिततााां कै तं समदु 
ै त ॥ ००१ ॥

ु शो महायशाः ।
स के शवमिभे गडाके
ु ् ॥ ००२ ॥
ु भजम
अभाषत कै तं गृ िवपलं

वीय यः समाि समायित वै परान ।्

ु उते ॥ ००३ ॥
अभीतः पूरयिं स वै पष

परवीय समाि यः समायते परान ।्

ु
बरशाोके ु
स पषाधमः ॥ ००४ ॥

स ं परेषां वीयण मसे वीयमानः ।

यं कापषो ु
ु मूढः परां ेिमिस ॥ ००५ ॥
अाय १६० ५६३

ु िजतेियम ।्
यं वृं सवराां िहतबिं
ु दीिया िवकसे ॥ ००६ ॥
मरणाय महाबिं

भावे िविदतोऽािभबु े कुलपांसन ।

न हिनि गेय ं पाडवा घृणयेित च ॥ ००७ ॥

य वीय समाि धातरा िवकसे ।

हाि थमं भीं िमषतां सवधिनाम ् ॥ ००८ ॥

ु
कै त गा भरतामे ; सयोधनं धातरां वीिह ।
ु
तथेाह अजन ः ससाची ; िनशापाये भिवता िवमदः ॥ ००९ ॥

योऽवीामदीनसो ; मे कुणां हष यसंधः ।

अहं हा पाडवानामनीकं ; शाेयकांिे त ममैष भारः ॥ ०१० ॥

हामहं ोणमृत े िह लोकं ; न ते भयं िवते पाडवेः ।

ततो िह ते लतमं च रां ; यं गताः पाडवाेित भावः ॥ ०११ ॥

स दप पूण न समीसे  ;मनथ मािप वतमानम ।्

तादहं ते थमं समूहे ; हा समं कुवृमेव ॥ ०१२ ॥

ु सेनः ती ; जी रथी र च ससंधम ।्

सूयदये य
अहं िह वः पयतां ीपमेन ं ; रथाीं पातियताि बाण ैः ॥ ०१३ ॥

ु
ोभूत े कनावां िवाित सयोधनः ।
्
अिदत ं शरजालेन मया ा िपतामहम ॥ ०१४ ॥

य सभामे पषो ु दशनः ।

ु
ने भीमसेन ेन ाता ःशासनव ॥ ०१५ ॥

ु शं
अधमो िनवैरी पापबिनृ  सकृ त ।्
५६४ उकयानपव

ु
सां ितां निचरासे तां सयोधन ॥ ०१६ ॥

अिभमान दप  ोधपायोथा ।
 ावलेप आसंभावन च ॥ ०१७ ॥
न ैुय

ं ताया ै धमिवेषण च ।

नृशस
अधमाितवाद वृाितमण च ॥ ०१८ ॥

दशन च व कृ ापनय च ।

ु
िस ं फलं तीमिचरेण सयोधन ॥ ०१९ ॥

वासदेु वितीये िह मिय ु े नरािधप ।

आशा ते जीिवते मूढ राे वा के न हेतनु ा ॥ ०२० ॥

शाे भीे तथा ोणे सूतपेु च पाितते ।

िनराशो जीिवते राे पेु ष ु च भिविस ॥ ०२१ ॥

ु
ातॄणां िनधनं ा पाणां ु
च सयोधन ।
भीमसेन ेन िनहतो ृ तािन िरिस ॥ ०२२ ॥

न ितीयां ितां िह िताित के शवः ।

सं वीहं ेतव सं भिवित ॥ ०२३ ॥

इःु कै तवो राजंामपु धाय च ।

ु
अनातो ु व यथागतम ् ॥ ०२४ ॥
िनववृत े पनरे

उपावृ त ु पाडुः कै तो धृतराजम ।्

गा यथों तवमवु ाच कुसंसिद ॥ ०२५ ॥

के शवाजनु योवा ं िनश भरतष भः ।

ःशासनं च कण च शकुिनं चाभाषत ॥ ०२६ ॥
रथाितरथसंानपव ५६५

आापयत रा बलं िमबलं तथा ।

ु
यथा ागदयावा ु ा ितनीिकनी ॥ ०२७ ॥
य

ततः कणसमािदा ताः िरता रथ ैः ।

उवामीिभरे सद ै महाजवैः ॥ ०२८ ॥

तूण पिरययःु सेनां कृ ां कण शासनात ।्

आापयो रााोगः ागदयािदित ु ॥ ०२९ ॥

रथाितरथसंानपव
अाय १६१
सय उवाच ॥

उक वचः  ु ा कुीपोु यिु धिरः ।

ु
ु रोगमाम
सेनां िनयापयामास धृप ् ॥ ००१ ॥

पदाितन नागवत रिथनीमवृिनीम ।्

चतिु वधबलां भीमामकां पृिथवीिमव ॥ ००२ ॥

भीमसेनािदिभगु ां साजनु ै महारथ ैः ।

ु
धृवशां गा सागरििमतोपमाम ् ॥ ००३ ॥

ताे महेासः पााो य ु मदः ।

ोणेरु नीकािन धृः
ु कष ित ॥ ००४ ॥
५६६ रथाितरथसंानपव

यथाबलं यथोाहं रिथनः समपु ािदशत ।्

अजनु ं सूतपाय
ु भीमं यधनाय च ॥ ००५ ॥

अाे च नकुलं शै ं च कृ तवमण े ।

स ैवाय च वाय ं ययु धु ानमपु ािदशत ् ॥ ००६ ॥

िशखिडनं च भीाय मख ु े समकयत ।्

सहदेव ं शकुनये चेिकतानं शलाय च ॥ ००७ ॥

धृके त ं ु च शाय गौतमायोमौजसम ।्

ौपदेयां पिगतः समािदशत ् ॥ ००८ ॥

वृषसेनाय सौभं शेषाणां च महीिताम ।्

समथ तं िह मेन े वै पाथादिधकं रणे ॥ ००९ ॥

एवं िवभ योधांाृथ सह च ैव ह ।

ालावण महेासो ोणमंशमकयत ् ॥ ०१० ॥

ु महेासः सेनापितपिततः ।
धृो
ु ाय धृतमानसः ॥ ०११ ॥
िविधवू मेधावी य

यथािदानीकािन पाडवानामयोजयत ।्
ु
जयाय पाडुपाणां यौ रणािजरे ॥ ०१२ ॥

अाय १६२
धृतरा उवाच ॥
अाय १६२ ५६७

िताते फनु ेन वधे भी सय ।

िकमकुव मे माः पाु यधनादयः ॥ ००१ ॥

हतमेव िह पयािम गाेय ं िपतरं रणे ।

वासदेु वसहायेन पाथन ढधना ॥ ००२ ॥

स चापिरिमतुा पाथ भािषतम ।्

ु वाहेासो भीः हरतां वरः ॥ ००३ ॥
िकम

सेनापं च संा कौरवाणां धरंु धरः ।

ु
िकमचेत गाेयो महाबिपरामः ॥ ००४ ॥

वैशपं ायन उवाच ॥

ततय ै सवमवे वेदयत ।्

यथों कुवृने भीेणािमततेजसा ॥ ००५ ॥

सय उवाच ॥

ु
सेनापमना भीः शांतनवो नृप ।
यधनमवु ाचेदं वचनं हष यिव ॥ ००६ ॥

नमृ ा कुमाराय सेनाे शिपाणये ।

अहं सेनापितेऽ भिवािम न संशयः ॥ ००७ ॥

सेनाकमयिभोऽि ूहषे ु िविवधेष ु च ।

कम कारियत ं ु च ैव भृतानभृतांथा ॥ ००८ ॥

याायानेष ु यु षे ु लशमन ेष ु च ।

भृश ं वेद महाराज यथा वेद बृहितः ॥ ००९ ॥
५६८ रथाितरथसंानपव

ूहानिप महाराैवगावमानषान ु ।्
त ैरहं मोहियािम पाडवाेत ु ते रः ॥ ०१० ॥

सोऽहं योािम तेन पालयंव वािहनीम ।्

यथावातो राजेत ु ते मानसो रः ॥ ०११ ॥

यधन उवाच ॥

न िवते मे गाेय भयं देवासरेु िप ।

समेष ु महाबाहो समेतवीिम ते ॥ ०१२ ॥

ु
िकं पनिय धष  सेनापे विते ।
ु
ोणे च पषाे िते यु ािभनििन ॥ ०१३ ॥

ु
भवां पषााां िताां िवजयो मम ।
न लभ ं कुे देवरामिप वु म ् ॥ ०१४ ॥

रथसंां त ु कान परेषामानथा ।

ु
तथ ैवाितरथानां च वेिमािम कौरव ॥ ०१५ ॥

िपतामहो िह कुशलः परेषामानथा ।

ोतिु माहं सवः सहैिभवसधािधप
ु ैः ॥ ०१६ ॥

भी उवाच ॥

गाारे ण ु राजे रथसंां के बले ।

ये रथाः पृिथवीपाल तथ ैवाितरथा ये ॥ ०१७ ॥

बनीह सहािण यतु ाबदु ािन च ।

ु ं त ु मे ण ु ॥ ०१८ ॥
रथानां तव सेनायां यथाम
अाय १६२ ५६९

भवाने रथोदारः सह सवः सहोदरैः ।

ःशासनभृितिभातिृ भः शतसंिमत ैः ॥ ०१९ ॥

सव कृ तहरणाछेभेिवशारदाः ।
रथोपे गजे गदाय ु ऽे िसचमिण ॥ ०२० ॥

संयारः हतारः कृ ताा भारसाधनाः ।

इे ोणिशा कृ प च शरतः ॥ ०२१ ॥

एते हिनि रणे पाालाम ु दान ।्

कृ तिकिषाः पाडवेय ैधातर ाा मनिनः ॥ ०२२ ॥

ततोऽहं भरते सवसने ापितव ।

शूिंसियािम कदथकृ  पाडवान ् ॥ ०२३ ॥

ु
न ानो गणाु महािम िविदतोऽि ते ॥ ०२३ ॥

कृ तवमा ितरथो भोजः हरतां वरः ।

अथ िसिं तव रणे किरित न संशयः ॥ ०२४ ॥

अिविरनाधृो रपाती ढायधु ः ।

ु महेो दानवािनव ॥ ०२५ ॥
ं ं
हिनित िरपू

मराजो महेासः शो मेऽितरथो मतः ।

धत े वासदेु वने यो वै िनं रणे रणे ॥ ०२६ ॥

भािगन ेयािजांा शे रथसमः ।

एष योित सामे कृ ं चगदाधरम ् ॥ ०२७ ॥

 ैः ावयिव शावान ।्
सागरोिमसमैवग
५७० रथाितरथसंानपव

ु ् ॥ ०२८ ॥
भूिरवाः कृ ता तव चािप िहतः सत

े ासो रथयूथपयूथपः ।
सौमदिमह
ु
बलयमिमाणां समहां किरित ॥ ०२९ ॥

ु
िसराजो ु रथः ।
महाराज मतो मे िगणो
योते समरे राजिाो रथसमः ॥ ०३० ॥

ौपदीहरणे पूव पिरिः स पाडवैः ।

संरं ं पिरे शं योते परवीरहा ॥ ०३१ ॥

एतेन िह तदा राजंप आाय दाणम ।्

ु भो वरो लः पाडवाोम
सल ु ाहवे ॥ ०३२ ॥

स एष रथशालैरं संरणे ।
ु
योते पाडवांात ाणांा सजान ् ॥ ०३३ ॥

अाय १६३
भी उवाच ॥

ु
सदिण ु काोजो रथ एकगणो
ु मतः ।
तवाथ िसिमाकाोते समरे परैः ॥ ००१ ॥

एत रथिसंह तवाथ राजसम ।

परामं यथे ि कुरवो यिु ध ॥ ००२ ॥

एत रथवंशो िह ितमवेगहािरणाम ।्

अाय १६३ ५७१

काोजानां महाराज शलभानािमवायितः ॥ ००३ ॥

नीलो मािहतीवासी नीलवमधरव ।

रथवंशने शूणां कदनं वै किरित ॥ ००४ ॥

ु च ैव सहदेवने पािथ वः ।

कृ तवैरः परा
योते सततं राजंवाथ कुसम ॥ ००५ ॥

ु
िवानिवावावौ समेतौ रथसमौ ।
कृ ितनौ समरे तात ढवीयपरामौ ॥ ००६ ॥

ु
एतौ तौ पषाौ ु ैं धतः ।
िरपस
गदाासािसनाराच ैोमरै भजु तु ैः ॥ ००७ ॥

यु ािभकामौ समरे ीडािवव यूथपौ ।

यूथमे महाराज िवचरौ कृ तावत ् ॥ ००८ ॥

िगता ातरः प रथोदारा मता मम ।

कृ तवैरा पाथन िवराटनगरे तदा ॥ ००९ ॥

मकरा इव राजे समु ततरिणीम ।्

गां िवोभियि पाथानां यिु ध वािहनीम ् ॥ ०१० ॥

ु म ।्
ते रथाः प राजे येषां सरथो मख
एते योि समरे संरः परा ु कृ तम ् ॥ ०११ ॥

ु नह।
लीकं पाडवेयने भीमसेनानजे
िदशो िवजयता राजेतवाहेन भारत ॥ ०१२ ॥

ते हिनि पाथानां समासा महारथान ।्

वराराहेासाियाणां धरंु धराः ॥ ०१३ ॥
५७२ रथाितरथसंानपव

लणव प ु ु तथा ःशासन च ।

ु
उभौ तौ पषाौ सामेिनवितनौ ॥ ०१४ ॥

तणौ सक ु ु मारौ च राजपौ

ु तरिनौ ।
ु ानां च िवशेषौ णेतारौ च सवशः ॥ ०१५ ॥
य

रथौ तौ रथशाल मतौ मे रथसमौ ।

धमरतौ वीरौ महम किरतः ॥ ०१६ ॥

दडधारो महाराज रथ एको नरष भः ।

योते समरं ा ेन स ैेन पािलतः ॥ ०१७ ॥

बृहलथा राजा कौसो रथसमः ।

रथो मम मतात ढवेगपरामः ॥ ०१८ ॥

एष योित सामे ां चमूं संहष यन ।्

उायधु ो महेासो धातरािहते रतः ॥ ०१९ ॥

कृ पः शारतो राजथयूथपयूथपः ।
ियााणािर धित िरपू ं व ॥ ०२० ॥

गौतम महषय  आचाय शरतः ।

कािकेय इवाजेयः शरातु ोऽभवत ् ॥ ०२१ ॥

ु ाम ।्
एष सेनां बिवधां िविवधायधु कामक
अिवमरे तात चिरित िवमदयन ् ॥ ०२२ ॥
अाय १६४ ५७३

अाय १६४
भी उवाच ॥

शकुिनमातल
ु ेऽसौ रथ एको नरािधप ।
स पाडवैवर ं योते ना संशयः ॥ ००१ ॥

एत स ैा धषाः समरेऽितयाियनः ।

िवकृ तायधु भूिया वायवु ग
े समा जवे ॥ ००२ ॥

ोणपोु महेासः सवषामित धिनाम ।्

समरे िचयोधी च ढा महारथः ॥ ००३ ॥

एत िह महाराज यथा गाडीवधनः ।

ु ाः संसा याि सायकाः ॥ ००४ ॥
शरासनाििनम

न ैष शो मया वीरः संात ं ु रथसमः ।

िनदहदे िप लोकांीिनेष महायशाः ॥ ००५ ॥

ोधेज तपसा संभतृ ोऽऽमवािसना ।

ु हीत िद ैर ैदारधीः ॥ ००६ ॥
ोणेनानगृ

दोष महान ेको येन ैष भरतष भ ।

न मे रथो नाितरथो मतः पािथ वसम ॥ ००७ ॥

ु ामः सदा िजः ।

जीिवतं ियमथ माय
न  सशः किभयोः सेनयोरिप ॥ ००८ ॥

हादेकरथेन ैव देवानामिप वािहनीम ।्

ु लघोषेण ोटयेदिप पवतान ् ॥ ००९ ॥
वपां
५७४ रथाितरथसंानपव

ु वीरः हता दाणितः

असंये गणो ु ।
दडपािणिरवासः कालवचिरित ॥ ०१० ॥

यगु ाािसमः ोधे िसंहीवो महामितः ।

एष भारत यु  पृं संशमियित ॥ ०११ ॥

िपता  महातेजा वृोऽिप यवु िभवरः ।

रणे कम महता त मे नाि संशयः ॥ ०१२ ॥

अवेगािनलोूतः सेनाकेनोितः ।
ु
पाडुप स ैािन धित जये धृतः ॥ ०१३ ॥

रथयूथपयूथानां यूथपः स नरष भः ।

भाराजाजः कता कम तीं िहताय वः ॥ ०१४ ॥

ु ।
ू ािभिषानामाचायः िवरो गः
सवमध
गेदं सृयानां िय धनयः ॥ ०१५ ॥

न ैष जात ु महेासः पाथ मिकािरणम ।्

हादाचायकं दीं सं ु
ृ गणिनिजतम ् ॥ ०१६ ॥

ु
ाघेष सदा वीरः पाथ  गणिवरैः।
ु
पादिधकं ु
च ैव भाराजोऽनपयित ॥ ०१७ ॥

हादेकरथेन ैव देवगवदानवान ।्
एकीभूतानिप रणे िद ैर ैः तापवान ् ॥ ०१८ ॥

पौरवो राजशालव राजहारथः ।

मतो मम रथो वीर परवीररथाजः ॥ ०१९ ॥

ेन स ैेन सिहतः तपवु ािहनीम ।्

अाय १६४ ५७५

धित स पाालां कृ गितयथा ॥ ०२० ॥

ु महारथः ।
सतो रथवरो राजपो
ु
तव राजिपबले कालवचिरित ॥ ०२१ ॥

एत योधा राजे िविचकवचायधु ाः ।

िवचिरि सामे िनः शावांव ॥ ०२२ ॥

वृषसेनो रथाे कणपोु महारथः ।

धित िरपूणां ते बलािन बिलनां वरः ॥ ०२३ ॥

जलसंधो महातेजा राजथवरव ।

ते समरे ाणाागधः परवीरहा ॥ ०२४ ॥

एष योित सामे गजिवशारदः ।

रथेन वा महाबाः पयवु ािहनीम ् ॥ ०२५ ॥

रथ एष महाराज मतो मम नरष भः ।

दथ ित ाणाह स ैो महारणे ॥ ०२६ ॥

एष िवायोधी च िचयोधी च सरे ।

वीतभीािप ते राजावैः सह योते ॥ ०२७ ॥

बाीकोऽितरथ ैव समरे चािनवितता ।

मम राजतो यु े शूरो वैवतोपमः ॥ ०२८ ॥

न ेष समरं ा िनवतत कथन ।

यथा सततगो राजािभह पराणे ॥ ०२९ ॥

सेनापितमहाराज सवां े महारथः ।

रणेत ु कमा च रथः पररथाजः ॥ ०३० ॥
५७६ रथाितरथसंानपव

एत समरं ा न थाि कथन ।

उयपु ैेष पराथपथे ितान ् ॥ ०३१ ॥

एष चािरष ु िवाः कम सषोिचतम

ु ।्
ु
कता िवमद समहदथ ु
पषोमः ॥ ०३२ ॥

अलायधु ो रासेः ू रकमा महाबलः ।

ु
हिनित परााजूवव रै मनरन ् ॥ ०३३ ॥

एष रासस ैानां सवषां रथसमः ।

मायावी ढवैर समरे िवचिरित ॥ ०३४ ॥

ाोितषािधपो वीरो भगदः तापवान ।्

गजाशधरेो रथे च ैव िवशारदः ॥ ०३५ ॥

ु मभवरा
एतेन य ु गाडीवधनः ।
ु
िदवसाबाज ु
भयोज
यगृिनोः ॥ ०३६ ॥

ततः सखायं गाारे मानयाकशासनम ।्

अकरोंिवदं तेन पाडवेन महाना ॥ ०३७ ॥

एष योित सामे गजिवशारदः ।

ऐरावतगतो राजा देवानािमव वासवः ॥ ०३८ ॥

अाय १६५
भी उवाच ॥
अाय १६५ ५७७

ु ौ।
अचलो वृषक ैव ातरौ सिहतावभ
रथौ तव राधष शूिंसियतः ॥ ००१ ॥

बलवौ नराौ ढोधौ हािरणौ ।

ु ौ तणौ दशनीयौ महाबलौ ॥ ००२ ॥
गाारम

सखा ते दियतो िनं य एष रणकक शः ।

ोाहयित राजंां िवहे पाडवैः सह ॥ ००३ ॥

पषः कनो नीचः कण वैकतनव ।

ु मानी चामिु तः ॥ ००४ ॥
मी न ेता च ब

एष न ैव रथः पूण नाेवाितरथो नृप ।

ु ः कवचेन ैष सहजेन िवचेतनः ॥ ००५ ॥
िवय

ु ः सततं घृणी ॥ ००५ ॥

कुडलाां च िदाां िवय

अिभशापा राम ाण च भाषणात ।्

करणानां िवयोगा तेन मेऽधरथो मतः ॥ ००६ ॥

ु
न ैष फनमासा ु
पनजविमोते ॥ ००६ ॥

सय उवाच ॥

ततोऽवीहाबाणः शभृतां वरः ।

एवमेतथा ं न िमाीित िकन ॥ ००७ ॥

रणे रणेऽितमानी च िवमखु  ैव यते ।

घृणी कणः मादी च तेन मेऽधरथो मतः ॥ ००८ ॥
५७८ रथाितरथसंानपव

एतुा त ु राधेयः ोधाुलोचनः ।

उवाच भीं राजे तदु ािः तोदवत ् ॥ ००९ ॥

िपतामह यथे ं मां वारैपकृ िस ।

अनागसं सदा ेषादेवमेव पदे पदे ॥ ०१० ॥

मष यािम च तव यधनकृ तेन वै ॥ ०१० ॥

ं त ु मां मसेऽशं यथा कापषं

ु तथा ।
भवानधरथो मं मतो ना संशयः ॥ ०११ ॥

सव जगत ैव गाेय न मृषा वदे ।

ु
कुणामिहतो िनं न च राजावबते ॥ ०१२ ॥

को िह नाम समान ेष ु राजसूदाकमस ु ।

ु
तेजोवधिममं कुयािभेदियषराहवे ॥ ०१३ ॥

ु शादपराधं िचकीष िस ॥ ०१३ ॥

यथा ं गणिनद

ु ।
न हायन ैन  पिलत ैन  िव ैन  च बिभः
महारथं संात ं ु शं  कौरव ॥ ०१४ ॥

बलें ृत ं ं मेा िजातयः ।

धनेाः ृता वैयाः शूा ु वयसािधकाः ॥ ०१५ ॥

यथेकं याहाथानितरथांथा ।
ु ो मोहाकुते भवान ् ॥ ०१६ ॥
कामेषसमाय

यधन महाबाहो साध ु सगवेताम ।्

तां भावोऽयं भीः िकिषकृ व ॥ ०१७ ॥
अाय १६५ ५७९

िभा िह सेना नृपते ःसंधये ा भवतु ।

ु
मौलािप पषा िकम ु नाना समिु ता ॥ ०१८ ॥

ु ं योधानां यिु ध भारत ।

एषां ैध ं सम
तेजोवधो नः ियते ेण िवशेषतः ॥ ०१९ ॥

रथानां  च िवानं  च भीोऽचेतनः ।

अहमावारियािम पाडवानामनीिकनीम ् ॥ ०२० ॥

आसा माममोघेष ं ु गिमि िदशो दश ।

पाडवाः सहपालाः शालं वृषभा इव ॥ ०२१ ॥

ु िवमद वा माः सातािन

 च य ु वा ।
 च भीो गतवया माा कालमोिहतः ॥ ०२२ ॥

धत े िह सदा िनं सवण जगता सह ।

ु किते मोघदशनः ॥ ०२३ ॥
न चां पषं

ोतं ख वृानािमित शािनदशनम ।्

ु ला िह ते मताः ॥ ०२४ ॥
न ेवाितवृानां पनबा

अहमेको हिनािम पाडवाा संशयः ।

ु े राजशाल यशो भीं गिमित ॥ ०२५ ॥
सयु 

कृ तः सेनापितेष या भीो नरािधप ।

ु गा न त ु योधाथन ॥ ०२६ ॥
सेनापितं गणो

नाहं जीवित गाेय े योे राजथन ।

हते त ु भीे योधाि सवरव
े महारथ ैः ॥ ०२७ ॥
५८० रथाितरथसंानपव

अाय १६६
भी उवाच ॥

समु तोऽयं भारो मे समहाागरोपमः

ु ।
धातरा सामे वष पूगािभिचितः ॥ ००१ ॥

तिागते काले ते लोमहष णे ।

िमथोभेदो न मे कायने जीविस सूतज ॥ ००२ ॥

न हं ना िव िवरोऽिप िशशोव ।

ु ां रणे िछां जीिवत च सूतज ॥ ००३ ॥
य

जामदेन रामेण महाािण म ु ता ।

न मे थाभवािचं त ु मे िकं किरिस ॥ ००४ ॥

कामं न ैतशंसि सोऽऽबलसंवम ।्

वािम त ु ां संतो िनहीन कुलपांसन ॥ ००५ ॥

समेत ं पािथ वं ं कािशराः यंवरे ।

िनिज ैकरथेन ैव यारसा ताः ॥ ००६ ॥

ईशानां सहािण िविशानामथो पनः ु ।

मय ैके न िनरािन सस ैािन रणािजरे ॥ ००७ ॥

ु कुणामनयो महान ।्
ां ा वैरपषं
ु भव ॥ ००८ ॥
उपितो िवनाशाय यत पषो

ु  पाथ समरे येन िवधस े सह ।

य
अाय १६६ ५८१

ु माा
ािम ां िविनम ु ु मत े ॥ ००९ ॥

सय उवाच ॥

तमवु ाच ततो राजा धातराो महामनाः ।

मामवे गाेय काय िह महतम ् ॥ ०१० ॥

िचतािमदमेवाे मम िनःेयसं परम ।्

उभाविप भवौ मे महम किरतः ॥ ०११ ॥

भूय ोतिु मािम परेषां रथसमान ।्

ये च ैवाितरथा तथ ैव रथयूथपाः ॥ ०१२ ॥

बलाबलमिमाणां ोतिु मािम कौरव ।

ु ं भिवित ॥ ०१३ ॥
भातायां रजां वै इदं य

भी उवाच ॥

एते रथाे संाताथ ैवाितरथा नृप ।

य चाधरथा राजाडवानामतः ण ु ॥ ०१४ ॥

यिद कौतूहलं तेऽ पाडवानां बले नृप ।

ु
रथसंां महाबाहो सहैिभवसधािधप ैः ॥ ०१५ ॥

यं राजा रथोदारः पाडवः कुिननः ।

अिवमरे तात चिरित न संशयः ॥ ०१६ ॥

भीमसेन ु राजे रथोऽगणसं

ु िमतः ।
ु ु ॥ ०१७ ॥
नागायतबलो मानी तेजसा न स मानषः

ु त ु रिथनौ ावेव पषष

माीपौ ु भौ ।
५८२ रथाितरथसंानपव

अिनािवव पेण तेजसा च समितौ ॥ ०१८ ॥

ु गताः रः े शमानः ।

एते चमूमख
वचिरि त मे नाि संशयः ॥ ०१९ ॥

सव एव महाानः शाला इवोताः ।

ु
ादेशने ािधकाः पिरैे च माणतः ॥ ०२० ॥

ु महाबलाः ।
िसंहसंहननाः सव पाडुपा
चिरतचया सव चािततपिनः ॥ ०२१ ॥

ु
ीमः पषाा ाा इव बलोटाः ।
ु ॥ ०२२ ॥
जवे हारे संमद सव एवाितमानषाः

सव िजतमहीपाला िदजये भरतष भ ॥ ०२२ ॥

ु
न च ैषां पषाः के िचदायधु ािन गदाः शरान ।्
िवषहि सदा कतमु िधािप कौरव ॥ ०२३ ॥

ु शराािप किष तुम ् ॥ ०२३ ॥

उ ं ु वा गदां गव

ु
जवे ल हरणे भोे पांसिवकष णे ।
बालैरिप भव ैः सव एव िवशेिषताः ॥ ०२४ ॥

ते ते स ैं समासा ाा इव बलोटाः ।

िवंसियि रणे मा  त ैः सह समः ॥ ०२५ ॥

एकै कशे सामे हःु सवाहीितः ।

ं तव राजे राजसूय े यथाभवत ् ॥ ०२६ ॥

ौपा पिरे शं ूत े च पषा िगरः ।

अाय १६६ ५८३

ते संरः सामे िवचिरि कालवत ् ॥ ०२७ ॥

ु शो नारायणसहायवान ।्
लोिहताो गडाके
उभयोः सेनयोवर रथो नाीह ताशः ॥ ०२८ ॥

न िह देवषे ु वा पूव दानवेषरू गेष ु वा ।

रासेथ येष ु नरेष ु कुत एव त ु ॥ ०२९ ॥

भूतोऽथ वा भिवो वा रथः किया तु ः ।

समायु ो महाराज यथा पाथ  धीमतः ॥ ०३० ॥

वासदेु व संया योा च ैव धनयः ।

ु  ं ते चाा वातरंहसः ॥ ०३१ ॥
गाडीवं च धनिद

ु ।
अभे ं कवचं िदमौ च महेषधी
अाम माहेो रौः कौबेर एव च ॥ ०३२ ॥

या वाण ैव गदाोदशनाः ।

ु ािन नानाहरणािन वै ॥ ०३३ ॥
वादीिन च म

ु
दानवानां सहािण िहरयपरवािसनाम ।्
हताेकरथेनाजौ क सशो रथः ॥ ०३४ ॥

एष हाि संरी बलवािवमः ।

तव सेनां महाबाः ां च ैव पिरपालयन ् ॥ ०३५ ॥

ु
अहं च ैनं िदयामाचाय वा धनयम ।्
न तृतीयोऽि राजे सेनयोभयोरिप ॥ ०३६ ॥

य एनं शरवषािण वष मुिदयाथी ॥ ०३६ ॥

५८४ रथाितरथसंानपव

जीमूत इव घमा े महावातसमीिरतः ।

समायु  ु कौेयो वासदेु वसहायवान ् ॥ ०३७ ॥

तण कृ ती च ैव जीणावावामभु ाविप ॥ ०३७ ॥

सय उवाच ॥

एतुा त ु भी राां दंिसरे तदा ।

ु
कानािदनः पीना भजानिषताः ॥ ०३८ ॥

ु
ृ च परातनम
मनोिभः सह सावेग ैः सं ।्
साम पाडवेयानां यथादशनात ् ॥ ०३९ ॥

अाय १६७
भी उवाच ॥

ौपदेया महाराज सव प महारथाः ।

वैरािटर ैव रथो मम महातः ॥ ००१ ॥

अिभममु हाराज रथयूथपयूथपः ।

समः पाथन समरे वासदेु वने वा भवेत ् ॥ ००२ ॥

लियोधी च मनी ढिवमः ।

संरै पिरे शं िपतिु विमित ॥ ००३ ॥

सािकमाधवः शूरो रथयूथपयूथपः ।

अाय १६७ ५८५

एष वृिवीराणाममष िजतसासः ॥ ००४ ॥

उमौजाथा राजथो मम महातः ।

ु िवाो रथोदारो नरषभः ॥ ००५ ॥
यधु ाम

एतेषां बसाहा रथा नागा हयाथा ।

योे ते तन ं ु ा कुीपिये
ु या ॥ ००६ ॥

पाडवैः सह राजे तव सेनास ु भारत ।

अिमातवाजायः पररम ् ॥ ००७ ॥

ु ौ।
अजेयौ समरे वृौ िवराटुपदावभ
ु
महारथौ महावीय मतौ मे पषष भौ ॥ ००८ ॥

वयोवृाविप त ु तौ धमपरायणौ ।
यितेत े परं शा ितौ वीरगते पिथ ॥ ००९ ॥

संबके न राजे तौ त ु वीयबलायात ।्

ृ ौ महेासौ ेहपाशिसतावभ
आयव ु ौ ॥ ०१० ॥

कारणं ा त ु नराः सव एव महाभजाः

ु ।
शूरा वा कातरा वािप भवि नरपवु ॥ ०११ ॥

एकायनगतावेतौ पाथन ढभिकौ ।

ा ाणारं शा घिटतारौ नरािधप ॥ ०१२ ॥

ु ौ संयित दाणौ ।
पृथगौिहणीां तावभ
संबिभावं रौ महम किरतः ॥ ०१३ ॥

लोकवीरौ महेासौ ाानौ च भारत ।

यं पिररौ महम किरतः ॥ ०१४ ॥
५८६ रथाितरथसंानपव

अाय १६८
भी उवाच ॥

ु राजरपरयः
पाालराज सतो ु ।
ु ो मे मतः पाथ  भारत ॥ ००१ ॥
िशखडी रथम

एष योित सामे नाशयूवस  िं ितम ।्

ु
परं यशो िवथयंव सेनास भारत ॥ ००२ ॥

एत बलाः सेनाः पााला भकाः ।

तेनासौ रथवंशने महम किरित ॥ ००३ ॥

ु सेनानीः सवसने ास ु भारत ।

धृ
मतो मेऽितरथो राजोणिशो महारथः ॥ ००४ ॥

एष योित सामे सूदयै पराणे ।

भगवािनव सः िपनाकी यगु सये ॥ ००५ ॥

एत तथानीकं कथयि रणियाः ।

बाागरं देवानािमव संयगु े ॥ ००६ ॥

धमा त ु राजे मतो मेऽधरथो नृप ।

ु
धृ तनयो बाााितकृ तमः ॥ ००७ ॥

िशशपु ालसतो ु वीरेिदराजो महारथः ।

धृके तमु ह 
े ासः संबी पाडव ह ॥ ००८ ॥
अाय १६८ ५८७

एष चेिदपितः शूरः सह पेु ण भारत ।

ु महम किरित ॥ ००९ ॥
महारथेनासकरं

ु
धमरतो मं मतः परपरयः ।
देव ु राजे पाडवेष ु रथोमः ॥ ०१० ॥

जयािमतौजा सिज महारथः ॥ ०१० ॥

महारथा महाानः सव पाालसमाः ।

योे समरे तात संरा इव कुराः ॥ ०११ ॥

अजो भोज िवाौ पाडवेष ु महारथौ ।

पाडवानां सहायाथ परं शा यिततः ॥ ०१२ ॥

शीाौ िचयोारौ कृ ितनौ ढिवमौ ॥ ०१२ ॥

के कयाः प राजे ातरो य ु मदाः ।

सव एते रथोदाराः सव लोिहतकजाः ॥ ०१३ ॥

कािशकः सक ु ु मार नीलो यापरो नृपः ।

सूयद  श मिदरा नामतः ॥ ०१४ ॥

सव एते रथोदाराः सव चाहवलणाः ।

सवािवषः सव महाानो मता मम ॥ ०१५ ॥

वाधिे ममहाराज रथो मम महातः ।

िचायधु  नृपितमतो मे रथसमः ॥ ०१६ ॥

स िह सामशोभी च भािप िकरीिटनः ॥ ०१६ ॥

५८८ रथाितरथसंानपव

चेिकतानः सधृितः पाडवानां महारथौ ।

ु
ािवमौ पषाौ रथोदारौ मतौ मम ॥ ०१७ ॥

ाद राजे चसेन भारत ।

मतौ मम रथोदारौ पाडवानां न संशयः ॥ ०१८ ॥

सेनािब राजे ोधहा च नामतः ।

यः समो वासदेु वने भीमसेन ेन चािभभूः ॥ ०१९ ॥

स योतीह िव समरे तव स ैिनकै ः ॥ ०१९ ॥

मां ोणं च कृ पं च ैव यथा संमते भवान ।्

तथा स समराघी मो रथसमः ॥ ०२० ॥

कायः परमशीाः ाघनीयो रथोमः ।

ु मं मतः परपरयः
रथ एकगणो ु ॥ ०२१ ॥

ु रथः ।
अयं च यिु ध िवाो मोऽगणो
सिजमराघी ुपदाजो यवु ा ॥ ०२२ ॥

ु न संिमतः ।
गतः सोऽितरथं िह धृे
पाडवानां यशामः परं कम किरित ॥ ०२३ ॥

ु
अनर शूर रथोऽयमपरो महान ।्
पाराजो महावीयः पाडवानां धरंु धरः ॥ ०२४ ॥

ढधा महेासः पाडवानां रथोमः ।

ु
ेिणमाौरवे वसदान पािथ वः ॥ ०२५ ॥

उभावेतावितरथौ मतौ मम परंतप ॥ ०२५ ॥

अाय १६९ ५८९

अाय १६९
भी उवाच ॥

रोचमानो महाराज पाडवानां महारथः ।

योतेऽमरवं े परस ैेष ु भारत ॥ ००१ ॥

ु
पिज ु िभोज महेासो महाबलः ।
ु
मातलो भीमसेन स च मेऽितरथो मतः ॥ ००२ ॥

ु ह।
एष वीरो महेासः कृ ती च िनपण
िचयोधी च श मतो मे रथपवः ु ॥ ००३ ॥

स योित िह िव मघवािनव दानवैः ।

ु िवशारदाः ॥ ००४ ॥
योधाा पिराताः सव य

भािगन ेयकृ ते वीरः स किरित सरे ।

ु
समहम पाडूनां ितः ियिहते नृपः ॥ ००५ ॥

भ ैमसेिनमहाराज हैिडो रासेरः ।

मतो मे बमायावी रथयूथपयूथपः ॥ ००६ ॥

योते समरे तात मायािभः समरियः ।

ये चा रासाः शूराः सिचवा वशवितनः ॥ ००७ ॥

एते चाे च बहवो नानाजनपदेराः ।

समेताः पाडवाथ वासदेु वपरोगमाः
ु ॥ ००८ ॥
५९० रथाितरथसंानपव

एते ाधातो राजाडव महानः ।

रथााितरथा ैव ये चाधरथा मताः ॥ ००९ ॥

न ेि समरे सेनां भीमां यौिधिर नृप ।

महेणे वे वीरेण पामानां िकरीिटना ॥ ०१० ॥

त ैरहं समरे वीर ामायिजय ैिषिभः ।

योािम जयमाकाथ वा िनधनं रणे ॥ ०११ ॥

पाथ च वासदेु व ं च चगाडीवधािरणौ ।

ु
संागतािववाक  समे े पषोमौ ॥ ०१२ ॥

ु
ये च ैव ते रथोदाराः पाडुप स ैिनकाः ।
सहस ैानहं तां तीयां रणमूधि न ॥ ०१३ ॥

ु ं ; यथाधानं नृप कीितता मया ।

एते रथााितरथा त
तथा राजधरथा के िच ;थ ैव तेषामिप कौरवे ॥ ०१४ ॥

अजनु ं वासदेु व ं च ये चाे त पािथ वाः ।

सवानावारियािम यावािम भारत ॥ ०१५ ॥

पाां त ु महाबाहो नाहं हां िशखिडनम ।्

ु
उतेषमिभे  ितय ु माहवे ॥ ०१६ ॥

लोकेद यदहं िपतःु ियिचकीष या ।

ां रां पिर चय धृततः ॥ ०१७ ॥

िचादं कौरवाणामहं राेऽषेचयम ।्

िविचवीय च िशश ं ु यौवराेऽषेचयम ् ॥ ०१८ ॥

देवतं िवा पृिथां सवराजस ु ।

अोपाानपव ५९१

न ैव हां ियं जात ु न ीपूव कथन ॥ ०१९ ॥

 ो राजिखडी यिद ते तु ः ।

स िह ीपूवक
ु
का भूा पमाातो न योे तेन भारत ॥ ०२० ॥

सवाािनािम पािथ वारतष भ ।

यामेािम समरे न त ु कुीसताृ
ु प ॥ ०२१ ॥

अोपाानपव
अाय १७०
यधन उवाच ॥

िकमथ भरते न हां िशखिडनम ।्

ु
उतेषमथो ा समरेातताियनम ् ॥ ००१ ॥

ु ा महाबाहो पाडवाह सोमकै ः ।

 
पूवम
विधामीित गाेय ते ूिह िपतामह ॥ ००२ ॥

भी उवाच ॥

ण ु यधन कथां सहैिभवसधािधप

ु ैः ।
यदथ यिध सं नाहं हां िशखिडनम ् ॥ ००३ ॥
ु े

ु रतष भः ।
महाराजो मम िपता शंतनभ
ु
िदां ाप धमाा समये पषष भ ॥ ००४ ॥
५९२ अोपाानपव

ततोऽहं भरते ितां पिरपालयन ।्

िचादं ातरं वै महाराेऽषेचयम ् ॥ ००५ ॥

तिं िनधनं ाे सवा मते ितः ।

िविचवीय राजानमिषं यथािविध ॥ ००६ ॥

मयािभिषो राजे यवीयानिप धमतः ।

िविचवीय धमाा मामेव समदु 
ै त ॥ ००७ ॥

ु
त दारियां तात िचकीषरहम तु ।
ु
अनपािदव कुलािदित िच मनो दधे ॥ ००८ ॥

तथाौषं महाबाहो ितः काः यंवरे ।

ु
पेणाितमाः सवाः कािशराजसतादा ॥ ००९ ॥

अा च ैवािका च ैव तथ ैवाािलकापरा ॥ ००९ ॥

राजान समाताः पृिथां भरतष भ ।

अा ेाभवासामिका थ ममा ॥ ०१० ॥

अािलका च राजे राजका यवीयसी ॥ ०१० ॥

ु ।्
सोऽहमेकरथेन ैव गतः कािशपतेः परीम
अपयं ता महाबाहो ितः काः ल ताः ॥ ०११ ॥

रा ैव समावृाािथ वाृिथवीपते ॥ ०११ ॥

ततोऽहं ताृपावानाय समरे ितान ।्

रथमारोपयां चे काा भरतष भ ॥ ०१२ ॥
अाय १७० ५९३

ु ा ता ाा समारो रथं तदा ।

वीयश
अवोचं पािथ वावानहं त समागतान ् ॥ ०१३ ॥

ु पनः
भीः शांतनवः का हरतीित पनः ु ॥ ०१३ ॥

ते यतं परं शा सव मोाय पािथ वाः ।

स िह नयाेष िमषतां वो नरािधपाः ॥ ०१४ ॥

तते पृिथवीपालाः समु ते ु दायधु ाः ।

योगो योग इित ाः सारथाचोदयन ् ॥ ०१५ ॥
ु

ते रथ ैमघसाशैगज ै गजयोिधनः ।
पृ ैा ैमहीपालाः समु ते ु दायधु ाः ॥ ०१६ ॥

तते मां महीपालाः सव एव िवशां पते ।

रथातेन महता सवतः पयवारयन ् ॥ ०१७ ॥

तानहं शरवषण महता वारयम ।्

सवापृ ांाजयं देवरािडव दानवान ् ॥ ०१८ ॥

तेषामापततां िचाजाेमपिरृ तान ।्

एकै केन िह बाणेन भूमौ पािततवानहम ् ॥ ०१९ ॥

हयां ैषां गजां ैव सारथाहं रणे ।

अपातयं शरैद ैः हसु षष भ ॥ ०२० ॥

ते िनवृा भा ा ताघवं मम ।

ु
अथाहं हािनपरमायां िजा महीितः ॥ ०२१ ॥

अतोऽहं ता का वै ातरु थाय भारत ।

त कम महाबाहो सव ै वेदयम ् ॥ ०२२ ॥
५९४ अोपाानपव

अाय १७१
भी उवाच ॥

ततोऽहं भरते मातरं वीरमातरम ।्

अिभगोपस ृ दाशेयीिमदमवु म ् ॥ ००१ ॥

इमाः कािशपतेः का मया िनिज पािथ वान ।्

ु ा उपािजताः ॥ ००२ ॥
िविचवीय कृ ते वीयश

ु
 पााय
ततो मूध पयनु यना नृप ।
आह सवती ा िदा पु िजतं या ॥ ००३ ॥

सवानमते ु िववाहे समपु िते ।

ु ॥ ००४ ॥
उवाच वां सीडा ेा कािशपतेः सता

भी मिस धमः सवशािवशारदः ।

ु ा च ध वचनं मं कतिु महाहिस ॥ ००५ ॥

मया शापितः पूव मनसािभवृतो वरः ।

तेन चाि वृता पूव रहिविदते िपतःु ॥ ००६ ॥

कथं मामकामां ं राजामधी वै ।

वासयेथा गृहे भी कौरवः सिशेषतः ॥ ००७ ॥

ु ा िविनि मनसा भरतष भ ।

एत
ु िस ॥ ००८ ॥
यमं ते महाबाहो तिदहारमह
अाय १७२ ५९५

स मां तीते ं शाराजो िवशां पते ।

कृ पां कु महाबाहो मिय धमभतृ ां वर ॥ ००९ ॥

ं िह सतो वीर पृिथािमित नः तु म ् ॥ ००९ ॥

अाय १७२
भी उवाच ॥

ु
ततोऽहं समना काल सवत तदा ।
ु
मिण िजां ैव तथ ैव च परोिहतान ् ॥ ००१ ॥

ु
समनािसषं कां ेामां नरािधप ॥ ००१ ॥

अनाताु ययौ सा त ु का शापतेः परमु ।्

वृिै जाितिभगु ा धाा चानगता
ु तदा ॥ ००२ ॥

अती च तमानमाससाद नरािधपम ् ॥ ००२ ॥

सा तमासा राजानं शां वचनमवीत ।्

आगताहं महाबाहो ामिु य महाते
ु ॥ ००३ ॥

तामवीापितः यिव िवशां पते ।

यापूवय ा नाहं भायाथ वरविणिन ॥ ००४ ॥

ु
ग भे पन सकाशं भारत वै ।
नाहिमािम भीेण गृहीतां ां स वै ॥ ००५ ॥
५९६ अोपाानपव

ं िह िनिज भीेण नीता ीितमती तदा ।

परामृय महायु े िनिज पृिथवीपतीन ् ॥ ००६ ॥

नाहं पूवायां भायाथ वरविणिन ॥ ००६ ॥

कथमिधो राजा परपूवा वेशयेत ।्

नार िविदतिवानः परेषां धममािदशन ् ॥ ००७ ॥

यथे ं गतां भे मा ते कालोऽगादयम ् ॥ ००७ ॥

अा तमवीाजनशरपीिडता ।
मैव ं वद महीपाल न ैतदेव ं कथन ॥ ००८ ॥

नाि ीितमती नीता भीेणािमकशन ।

बलाीताि दती िवा पृिथवीपतीन ् ॥ ००९ ॥

भज मां शापते भां बालामनागसम ।्

भानां िह पिरागो न धमष ु शते ॥ ०१० ॥

साहमाम गाेय ं समरेिनवितनम ।्

ु
अनाता च तेन ैव तवैव गृहमागता ॥ ०११ ॥

न स भीो महाबामािमित िवशां पते ।

े ोः समारो भीेित तु ं मया ॥ ०१२ ॥
ातृहत

भिगौ मम ये नीते अिकाािलके नृप ।

ादाििचवीयाय गाेयो िह यवीयसे ॥ ०१३ ॥

यथा शापते नां नरं ािम कथन ।

ु
ामृत े पषा तथा मूधानमालभे ॥ ०१४ ॥
अाय १७२ ५९७

न चापूवा राजे ामहं समपु िता ।

सं वीिम शाैतेनाानमालभे ॥ ०१५ ॥

भज मां िवशाला यं कामपु िताम ।्

अनपूवा राजे सादािभकािणीम ् ॥ ०१६ ॥

तामेव ं भाषमाणां त ु शाः कािशपतेः सताम

ु ।्
अजरते चं जीणािमवोरगः ॥ ०१७ ॥

एवं बिवध ैवा ैयामानयानघ ।

नाधापितः काया भरतष भ ॥ ०१८ ॥

ु
ततः सा मनािवा ु ।
ेा कािशपतेः सता
ु
अवीानयना बािवलया िगरा ॥ ०१९ ॥

या ा गिमािम य य िवशां पते ।

त मे स ु गतयः सः सं यथावु म ् ॥ ०२० ॥

एवं संभाषमाणां त ु नृशस

ं ः शारादा ।
पयजत कौर कणं पिरदेवतीम ् ॥ ०२१ ॥

ग गेित तां शाः पनःु पनरभाषत

ु ।
ु
िबभेिम भीाोिण ं च भीपिरहः ॥ ०२२ ॥

ु ा त ु सा तेन शाेनादीघदिशना ।
एवम
ु
िनाम पराीना दती कुररी यथा ॥ ०२३ ॥
५९८ अोपाानपव

अाय १७३
भी उवाच ॥

सा िनमी नगराियामास भारत ।

पृिथां नाि यवु ितिवषमतरा मया ॥ ००१ ॥

बावैिवहीनाि शाेन च िनराकृ ता ॥ ००१ ॥

ु  ं ु मया वारणसायम ।्
न च शं पनग
ु
अनाताि भीेण शामिु य कारणम ् ॥ ००२ ॥

िकं न ु गहाथाानमथ भीं रासदम ।्

आहो िितरं मूढं यो मेऽकाषयंवरम ् ॥ ००३ ॥

ममायं कृ तो दोषो याहं भीरथादा ।

ु े शााथ नापतं परा
वृ े वैशसे य ु ॥ ००४ ॥

तेय ं फलिनवृि यदापाि मूढवत ् ॥ ००४ ॥

िधीं िध मे मं िपतरं मूढचेतसम ।्

ु े न पयीववेिरता ॥ ००५ ॥
येनाहं वीयश

िधां िधाराजानं िधधातारमथािप च ।

ु माम ् ॥ ००६ ॥
येषां नतभावेन ााापदम

सवथा भागधेयािन ािन ाोित मानवः ।

अनया त ु मख ु ं भीः शांतनवो मम ॥ ००७ ॥

सा भीे ितकतमहं पयािम सांतम ।्

तपसा वा यधु ा वािप ःखहेतःु स मे मतः ॥ ००८ ॥
अाय १७३ ५९९

को न ु भीं यधु ा जेतमु 

ु हेत महीपितः ॥ ००८ ॥

एवं सा पिरिनि जगाम नगरािहः ।

ु
आमं पयशीलानां तापसानां महानाम ् ॥ ००९ ॥

ततामवसािं तापस ैः पिरवािरता ॥ ००९ ॥

आचौ च यथा वृ ं सवमािन भारत ।

िवरेण महाबाहो िनिखलेन शिु चिता ॥ ०१० ॥

हरणं च िवसग च शाेन च िवसजनम ् ॥ ०१० ॥

तत महानासीाणः संिशततः ।

ु ॥ ०११ ॥
शैखावपोवृः शाे चारयके गः

आता तामाह स मिु नः शैखावो महातपाः ।

िनःस सत बालां ःखशोकपरायणाम ् ॥ ०१२ ॥

एवं गते िकं न ु भे शं कत ु तपििभः ।

आम ैमहाभाग ैपोिन ैमहािभः ॥ ०१३ ॥

ु
सा ेनमवीाजियतां मदनहः ।
ािजतिु महेािम तपािम रम ् ॥ ०१४ ॥

मय ैवैतािन कमािण पूवद हे षे ु मूढया ।

कृ तािन नून ं पापािन तेषामेतलं वु म ् ॥ ०१५ ॥

ु  ं ु जनं ित तापसाः ।

नोहेय ं पनग
ााता िनराना शाेन च िनराकृ ता ॥ ०१६ ॥
६०० अोपाानपव

उपिदिमहेािम तापं वीतकषाः ।

ु ािभदवसाशाः कृ पा भवत ु वो मिय ॥ ०१७ ॥
य

स तामाासयां ाागमहेतिु भः ।
सायामास काय च ितजे िज ैः सह ॥ ०१८ ॥

अाय १७४
भी उवाच ॥

तते तापसाः सव कायवोऽभवंदा ।

तां कां िचयो वै िकं कायिमित धिमणः ॥ ००१ ॥

के िचदाः िपतवु  म नीयतािमित तापसाः ।

के िचदपाले मितं चुिजोमाः ॥ ००२ ॥

के िचापितं गा िनयोिमित मेिनरे ।

न ेित के िचवि ााता िह तेन सा ॥ ००३ ॥

एवं गते िकं न ु शं भे कत ु मनीिषिभः ।

ु
पनच ु ते सव तापसाः संिशतताः ॥ ००४ ॥

अलं िजतेन ेह भे ण ु िहतं वचः ।

इतो ग भं ते िपतरु व े िनवेशनम ् ॥ ००५ ॥

ितपित राजा स िपता ते यदनरम ।्

त विस कािण सखं ु
ु सवगणािता ॥ ००६ ॥
अाय १७४ ६०१

न च तेऽा गिताा भवेे यथा िपता ॥ ००६ ॥

पितवािप गितनायाः िपता वा वरविणिन ।

गितः पितः समाया िवषमे त ु िपता गितः ॥ ००७ ॥

ु य ं सक
ा िह सःखे ु ु माया िवशेषतः ।
ु
राजपाः कृ ा च कुमायाव भािमिन ॥ ००८ ॥

भे दोषा िह िवे बहवो वरविणिन ।

आमे वै वसाे न भवेयःु िपतगु हृ  े ॥ ००९ ॥

तत ु तेऽवु ां ाणाां तपिनीम ।्

ािमहैकािकन ा िनजन े गहन े वन े ॥ ०१० ॥

ाथ ियि राजेााैव ं मनः कृ थाः ॥ ०१० ॥

अोवाच ॥

ु  ं ु िपतगु हृ  ान ।्
न शं कािशनगर पनग
अवाता भिवािम बावानां न संशयः ॥ ०११ ॥

उिषता था बाे िपतवु  मिन तापसाः ।

नाहं गिमे भं व य िपता मम ॥ ०१२ ॥

ु
तपमभीािम तापस ैः पिरपािलता ॥ ०१२ ॥

यथा परेऽिप मे लोके न ादेव ं महायः ।

दौभायं ाणेाााहं तपः ॥ ०१३ ॥

भी उवाच ॥
६०२ अोपाानपव

इेव ं तेष ु िवेष ु िचय ु तथा तथा ।

राजिष नं ापी होवाहनः ॥ ०१४ ॥

तते तापसाः सव पूजयि  तं नृपम ।्

पूजािभः ागताािभरासन ेनोदके न च ॥ ०१५ ॥

तोपिव ततो िवाोपवतः ।

ु व कथां चुः कां ित वनौकसः ॥ ०१६ ॥
पनरे

ु ा कािशरा भारत ।
अायाां कथां 
स वेपमान उाय मातरु ाः िपता तदा ॥ ०१७ ॥

तां काममारो पयाासयत भो ॥ ०१७ ॥

स तामपृान सनोिमािदतः ।
सा च त ै यथावृ ं िवरेण वेदयत ् ॥ ०१८ ॥

ततः स राजिष रभूःखशोकसमितः

ु ।
ु
काय च ितपेद े तनसा समहातपाः ॥ ०१९ ॥

अवीेपमान कामाता सःिखतः ु ।

ु े जनको हम ् ॥ ०२० ॥
मा गाः िपतृगहृ ं भे मात

ु
ःखं छेािम तेऽहं वै मिय वत पिके ।
ु यदेव ं पिरश
पया ं ते मनः पि ु िस ॥ ०२१ ॥

ग मचनाामं जामदं तपिनम ।्

रामव महःखं
ु शोकं चापनियित ॥ ०२२ ॥

हिनित रणे भीं न किरित चेचः ॥ ०२२ ॥

अाय १७५ ६०३

तं ग भागव ें कालािसमतेजसम ।्

ितापियता स ां समे पिथ महातपाः ॥ ०२३ ॥

तत ु सरं बाम ु ज ु पनः

ृ ी पनः ु ।
अवीितरं मातःु सा तदा होवाहनम ् ॥ ०२४ ॥

अिभवादिया िशरसा गिमे तव शासनात ।्

अिप नामा पयेयमाय तं लोकिवतु म ् ॥ ०२५ ॥

कथं च तीं ःखं मे हिनित स भागवः ।

एतिदाहं ोतमु थ याािम त वै ॥ ०२६ ॥

अाय १७५
होवाहन उवाच ॥

रामं िस वे ं जामदं महावन े ।

उे तपिस वत ं ससंध ं महाबलम ् ॥ ००१ ॥

महेे वै िगिरे े रामं िनमपु ासते ।

ऋषयो वेदिवषो गवारसथा ॥ ००२ ॥

त ग भं ते ूया ैनं वचो मम ।

अिभवा पूव िशरसा तपोवृं ढतम ् ॥ ००३ ॥

ु े ये काय मनीिषतम ।्

ूया ैनं पनभ
मिय सीितत े रामः सव ते किरित ॥ ००४ ॥
६०४ अोपाानपव

ु ः स
मम रामः सखा वे ीितय ु मे ।
जमदिसतोु वीरः सवशभृतां वरः ॥ ००५ ॥

एवं वु ित कां त ु पािथ वे होवाहन े ।

अकृ तणः ारासीामानचरः ु ियः ॥ ००६ ॥

तते मनु यः सव समु ःु सहशः ।

स च राजा वयोवृः सृयो होवाहनः ॥ ००७ ॥

ततः पृा यथाायमों ते वनौकसः ।

सिहता भरते िनषेः पिरवाय तम ् ॥ ००८ ॥

तते कथयामासःु कथााा मनोरमाः ।

काा िदा राजे ीितहष मुदा यतु ाः ॥ ००९ ॥

ततः कथाे राजिष महाा होवाहनः ।

रामं ें महषणामपृदकृ तणम ् ॥ ०१० ॥

 संित महाबाहो जामदः तापवान ।्

अकृ तण शो वै ु ं वेदिवदां वरः ॥ ०११ ॥

अकृ तण उवाच ॥

भवमेव सततं रामः कीतयित भो ।

सृयो मे ियसखो राजिषिरित पािथ व ॥ ०१२ ॥

इह रामः भाते ो भिवतेित मितमम ।

ाेनिमहायां तव दशनकाया ॥ ०१३ ॥

इयं च का राजष िकमथ वनमागता ।

क चेय ं तव च का भवतीािम वेिदतमु ् ॥ ०१४ ॥
अाय १७५ ६०५

होवाहन उवाच ॥

ु शभु ा ।
दौिहीयं मम िवभो कािशराजसता
ेा यंवरे तौ भिगनीां सहानघ ॥ ०१५ ॥

ु ।
इयमेित िवाता ेा कािशपतेः सता
अिकाािलके े यवीयौ तपोधन ॥ ०१६ ॥

ु ततोऽभवत ।्
समेत ं पािथ वं ं कािशपया
कािनिमं ष तासीवो महान ् ॥ ०१७ ॥

ततः िकल महावीय भीः शांतनवो नृपान ।्

अवाि महातेजािः का जहार ताः ॥ ०१८ ॥

िनिज पृिथवीपालानथ भीो गजायम ।्

आजगाम िवश ु ाा कािभः सह भारत ॥ ०१९ ॥

सव ै िनवेाथ िववाहाथ मनरम ।्

ातिु विचवीय समाापयत भःु ॥ ०२० ॥

ततो वैवािहकं ा केय ं समपु ािजतम ।्

अवी गाेय ं मिमे िजष भ ॥ ०२१ ॥

मया शापितवर मनसािभवृतः पितः ।

न मामहिस धम परिचां दािपतमु ् ॥ ०२२ ॥

तुा वचनं भीः संम सह मििभः ।

िनि िवससजमां सवा मते ितः ॥ ०२३ ॥

ु
अनाता त ु भीेण शां सौभपितं ततः ।
६०६ अोपाानपव

केय ं मिु दता िव काले वचनमवीत ् ॥ ०२४ ॥

िवसिजताि भीेण धम मां ितपादय ।

मनसािभवृतः पूव मया ं पािथ वष भ ॥ ०२५ ॥

ाचौ च शाोऽिप चािरािभशितः ।

सेय ं तपोवनं ाा तापेऽिभरता भृशम ् ॥ ०२६ ॥

मया च िभाता वंश पिरकीतनात ।्

अ ःख चोिं भीमेवहे मते ॥ ०२७ ॥

अोवाच ॥

भगवेवमेवतै थाह पृिथवीपितः ।

शरीरकता मातमु  सृयो होवाहनः ॥ ०२८ ॥

ु
न हे नगरं ितयात ं ु तपोधन ।
अवमानभया ैव ीडया च महामनु े ॥ ०२९ ॥

य ु मां भगवाामो वित िजसम ।

ते कायतमं कायिमित मे भगवितः ॥ ०३० ॥

अाय १७६
अकृ तण उवाच ॥

ःखयिमदं भे कतर िचकीष िस ।

ितकतमबले तं वे वीिह मे ॥ ००१ ॥
अाय १७६ ६०७

यिद सौभपितभे िनयोो मते तव ।

िनयोित महाा तं रामितकाया ॥ ००२ ॥

अथापगेय ं भीं तं रामेण े िस धीमता ।

रणे िविनिजत ं ु ं कुयादिप भागवः ॥ ००३ ॥

सृय वचः  ु ा तव च ैव शिु चिते ।

यदानरं काय तद ैव िविचताम ् ॥ ००४ ॥

अोवाच ॥

अपनीताि भीेण भगविवजानता ।

न िह जानाित मे भीो ागतं मनः ॥ ००५ ॥

एतिचाय मनसा भवान ेव िविनयम ।्

िविचनोत ु यथाायं िवधानं ियतां तथा ॥ ००६ ॥

भीे वा कुशाले शाराजेऽथ वा पनः

ु ।
उभयोरेव वा ं ु तमाचर ॥ ००७ ॥

ु लं यथातथम ।्
िनवेिदतं मया ेतःखमू
िवधानं त भगवतमु हिस यिु तः ॥ ००८ ॥

अकृ तण उवाच ॥

उपपिमदं भे यदेव ं वरविणिन ।

धम ित वचो ूयाः ण ु चेदं वचो मम ॥ ००९ ॥

यिद ामापगेयो वै न नयेजसायम ।्

शाां िशरसा भी गृीयाामचोिदतः ॥ ०१० ॥
६०८ अोपाानपव

तेन ं िनिजता भे याीतािस भािमिन ।

संशयः शाराज तेन िय सममे ु ॥ ०११ ॥

ु
भीः पषमानी च िजतकाशी तथ ैव च ।
ताितिया यु ा भीे कारियत ं ु या ॥ ०१२ ॥

अोवाच ॥

ममाेष महािद कामोऽिभवतत े ।

घातयेय ं यिद रणे भीिमेव िनदा ॥ ०१३ ॥

भीं वा शाराजं वा यं वा दोषेण गिस ।

ु
शािध तं महाबाहो यृ तेऽहं सःिखता ॥ ०१४ ॥

भी उवाच ॥

एवं कथयतामेव तेषां स िदवसो गतः ।

ु
राि भरते सखशीतोमाता ॥ ०१५ ॥

ततो रामः ारासीलिव तेजसा ।

िशैः पिरवृतो राजटाचीरधरो मिु नः ॥ ०१६ ॥

ु
धनािणरदीनाा खं िबरधी ।
िवरजा राजशाल सोऽयाृयं नृपम ् ॥ ०१७ ॥

ततं तापसा ा स च राजा महातपाः ।

तःु ालयः सव सा च का तपिनी ॥ ०१८ ॥

ु
पूजयामासरा ु ण भागवम ।्
मधपक
अिचत यथायोगं िनषसाद सहैव त ैः ॥ ०१९ ॥
अाय १७६ ६०९

ु ौ।
 तीतािन कथयेत े  तावभ
ततः पूव
सृय स राजिष जामद भारत ॥ ०२० ॥

ु ं महाबलम ।्
ततः कथाे राजिष भृग े
उवाच मधरंु काले रामं वचनमथ वत ् ॥ ०२१ ॥

ु भो ।
रामेय ं मम दौिही कािशराजसता
अाः ण ु यथातं काय कायिवशारद ॥ ०२२ ॥

परमं कतां चेित तां रामः भाषत ।

ततः सागमामं लिमव पावकम ् ॥ ०२३ ॥

सा चािभवा चरणौ राम िशरसा शभु ा ।

ृा पदलाभाां पािणामतः िता ॥ ०२४ ॥

रोद सा शोकवती बााकुललोचना ।

ु
पेद े शरणं च ैव शरयं भृगननम ् ॥ ०२५ ॥

राम उवाच ॥

यथािस सृया तथा मम नृपाजे ।

ूिह ये मनोःखं किरे वचनं तव ॥ ०२६ ॥

अोवाच ॥

भगवरणं ा पाि महात ।

शोकपाणवाोरार च मां िवभो ॥ ०२७ ॥

भी उवाच ॥
६१० अोपाानपव

ता ा पं च वयािभनवं पनः ु ।

सौकुमाय परं च ैव रामिापरोऽभवत ् ॥ ०२८ ॥

ु
िकिमयं वतीेव ं िवमृशृगसमः ।
इित दौ िचरं रामः कृ पयािभपिर ुतः ॥ ०२९ ॥

कतािमित सा भूयो रामेणोा शिु चिता ।

सवमवे यथातं कथयामास भागव े ॥ ०३० ॥

तुा जामद ु राजपा ु वचदा ।

उवाच तां वरारोहां िनिाथ िविनयम ् ॥ ०३१ ॥

ेषियािम भीाय कुेाय भािमिन ।

किरित वचो ध ु ा मे स नरािधपः ॥ ०३२ ॥

न चेिरित वचो मयों जावीसतः ु ।

धाेन ं रणे भे सामां शतेजसा ॥ ०३३ ॥

ु िनवतत े ।
अथ वा ते मित राजपि
तावापितं वीरं योजया कमिण ॥ ०३४ ॥

अोवाच ॥

िवसिजताि भीेण  ु
ु वै भृगनन ।
शाराजगतं चेतो मम पूव मनीिषतम ् ॥ ०३५ ॥

े ाहमवु ं वच ं वचः ।

सौभराजमपु 
न च मां गृा चािरपिरशितः ॥ ०३६ ॥

एतव िविनि बा ु

ु भृगनन ।
यदौपियकं काय तिियतमु हिस ॥ ०३७ ॥
अाय १७७ ६११

ममा सना भीो मूलं महातः ।

येनाहं वशमानीता समिु  बलादा ॥ ०३८ ॥

भीं जिह महाबाहो यृ ते ःखमीशम ।्

ु ल चराियम
ााहं भृगशा ु मम ् ॥ ०३९ ॥

स िह  मानी च िजतकाशी च भागव ।

ु ा त ै यानघ ॥ ०४० ॥
ताितिया कत ु य

एष मे ियमाणाया भारतेन तदा िवभो ।

अभवृिद सो घातयेय ं महातम ् ॥ ०४१ ॥

ताामं ममाेम ं राम संवतयानघ ।

जिह भीं महाबाहो यथा वृ ं परंु दरः ॥ ०४२ ॥

अाय १७७
भी उवाच ॥

एवमु दा रामो जिह भीिमित भो ।

ु पनः
उवाच दत कां चोदय पनः ु ॥ ००१ ॥

काये कामं न गृािम शं वै वरविणिन ।

ऋते िवदां हेतोः िकमरवािण ते ॥ ००२ ॥

वाचा भी शा मम राि वशानगौु ।

ु
भिवतोऽनवाि तिरािम मा शचः ॥ ००३ ॥
६१२ अोपाानपव

न त ु शं हीािम कथिदिप भािमिन ।

ऋते िनयोगािाणामेष मे समयः कृ तः ॥ ००४ ॥

अोवाच ॥

मम ःखं भगवता पन ेयं यततः ।

त ु भीसूत ं मे तं जहीर मािचरम ् ॥ ००५ ॥

राम उवाच ॥

ु ि ह भीे चरणावभ
कािशके पनू ु ौ।
िशरसा वनाहऽिप हीित िगरा मम ॥ ००६ ॥

अोवाच ॥

जिह भीं रणे राम मम चेिदिस ियम ।्

िततु ं च यिद तं कतिु महाहिस ॥ ००७ ॥

भी उवाच ॥

तयोः संवदतोरेव ं राजामायोदा ।

अकृ तणो जामदिमदं वचनमवीत ् ॥ ००८ ॥

शरणागतां महाबाहो कां न ुमहिस ।

जिह भीं रणे राम गजमसरंु यथा ॥ ००९ ॥

यिद भीयातो रणे राम महामनु े ।

िनिजतोऽीित वा ूयाुयाा वचनं तव ॥ ०१० ॥

ु
कृ तमा भवेाय काया भृगनन ।
अाय १७७ ६१३

वां सं च ते वीर भिवित कृ तं िवभो ॥ ०११ ॥

इयं चािप िता ते तदा राम महामनु े ।

िजा वै ियावााणेष ु िततु म ् ॥ ०१२ ॥

ाणः ियो वैयः शू ैव रणे यिद ।

ििवता तं वै हिनामीित भागव ॥ ०१३ ॥

शरणं िह पानां भीतानां जीिवतािथ नाम ।्

न शािम पिरागं कत ु जीवथन ॥ ०१४ ॥

य ं रणे कृ ं िवजेित समागतम ।्

ाानमहं तं च हिनामीित भागव ॥ ०१५ ॥

स एवं िवजयी राम भीः कुकुलोहः ।

तेन य ु
ु  सामे समे भृगनन ॥ ०१६ ॥

राम उवाच ॥

राहं पूवक ृ तां ितामृिषसम ।

तथ ैव च किरािम यथा साैव लते ॥ ०१७ ॥

कायमते हािशकामनोगतम ।्
गिमािम यं त कामादाय य सः ॥ ०१८ ॥

यिद भीो रणाघी न किरित मे वचः ।

हिनाेनमिु िमित मे िनिता मितः ॥ ०१९ ॥

न िह बाणा मयोृाः सीह शरीिरणाम ।्

कायेष ु िविदतं त
ु ं परा
ु ियसरे ॥ ०२० ॥
६१४ अोपाानपव

भी उवाच ॥

एवमु ा ततो रामः सह त ैवािदिभः ।

ु ौ महामनाः ॥ ०२१ ॥
याणाय मितं कृ ा सम

तते तामिु षा त ु रजन त तापसाः ।

तायो जजाः तम ु िघांसया ॥ ०२२ ॥

अगतो रामः सह त ैाणष भ ैः ।

कुे ं महाराज कया सह भारत ॥ ०२३ ॥

िवश ततः सव पिरगृ सरतीम ।्

ु परृ
तापसाे महाानो भृगे ु ताः ॥ ०२४ ॥

अाय १७८
भी उवाच ॥

ततृतीये िदवसे समे देश े वितः ।

ेषयामास मे राजाोऽीित महातः ॥ ००१ ॥

ु ा िवषयां महाबलम ।्
तमागतमहं 
अगं जवेनाश ु ीा तेजोिनिधं भमु ् ॥ ००२ ॥

ु  राजे ाण ैः पिरवािरतः ।

गां परृ
ु
ऋििदवक ै तथ ैव च परोिहत ैः ॥ ००३ ॥

स मामिभगतं ा जामदः तापवान ।्

अाय १७८ ६१५

ितजाह तां पूजां वचनं चेदमवीत ् ॥ ००४ ॥

ु
भी कां बिमााय कािशराजसता ु या ।
ु ैव िवसिजता ॥ ००५ ॥
अकामेयिमहानीता पन

िवंिशता या हीयं धमावाेः परावरात ।्

ु
परामृां या हीमां को िह गिमहाहित ॥ ००६ ॥

ााता िह शाेन या नीतेित भारत ।

तािदमां मियोगाितगृी भारत ॥ ००७ ॥

ु
धम पषा राजपी ु लभियम ।्
ु मवमानोऽयं कत ु राा यानघ ॥ ००८ ॥
न य

ततं नाितमनसं समदु ीाहमवु म ।्

ु ां ाे थन ॥ ००९ ॥
नाहमेनां पनद

शााहिमित ाह पराु मािमह भागव ।

ु
मया च ैवानाता गता सौभपरंु ित ॥ ०१० ॥

ु
न भयाानोशा लोभााथ काया ।
धममहं जािमित मे तमािहतम ् ॥ ०११ ॥

अथ मामवीामः ोधपयाकुलेणः ।
न किरिस चेदते ां मे कुपव
ु ॥ ०१२ ॥

ु पनः
हिनािम सहामां ामेित पनः ु ।
संरादवीामः ोधपयाकुलेणः ॥ ०१३ ॥

ु दमम ।्
ु पनरिरं
तमहं गीिभिरािभः पनः
ु लं न च ैव शशाम सः ॥ ०१४ ॥
अयाचं भृगशा
६१६ अोपाानपव

तमहं ण िशरसा भूयो ाणसमम ।्

अवु ं कारणं िकं तं योिु महेिस ॥ ०१५ ॥

इं मम बाल भवत ैव चतिु वधम ।्

उपिदं महाबाहो िशोऽि तव भागव ॥ ०१६ ॥

ततो मामवीामः ोधसंरलोचनः ।

जानीषे मां गंु भी न चेमां ितगृसे ॥ ०१७ ॥

ु काय कौर मियाथ महीपते ॥ ०१७ ॥

सतां

न िह ते िवते शािरथा कुनन ।

गृहाणेमां महाबाहो र कुलमानः ॥ ०१८ ॥

या िवंिशता हीयं भतारं नािभगित ॥ ०१८ ॥

तथा वु ं तमहं रामं परपरयम

ु ।्
ु िव ष िकं मेण ते ॥ ०१९ ॥
न ैतदेव ं पनभा

ु िय सं
गं ु
े जामद परातनम ।्
सादये ां भगवंै षा िह पराु मया ॥ ०२० ॥

को जात ु परभावां िह नार ालीिमव िताम ।्

वासयेत गृहे जानीणां दोषाहायान ् ॥ ०२१ ॥

न भयाासवािप धम जां महाते ु ।

सीद मा वा या ते काय तु मािचरम ् ॥ ०२२ ॥

अयं चािप िवश ु ारु ाणे ूयते िवभो ।

ु
मेन महाबे गीतः ोको महाना ॥ ०२३ ॥
अाय १७८ ६१७

ु
गरोरविल कायाकायमजानतः ।
उथितप काय भवित शासनम ् ॥ ०२४ ॥

ु
स ं गिरित ेा मया संमािनतो भृशम ।्
ु  ं न जानीषे ताोाहं या ॥ ०२५ ॥
गवृ

गंु न हां समरे ाणं च िवशेषतः ।

िवशेषतपोवृमेव ं ां मया तव ॥ ०२६ ॥

ु
उतेषमथो ु ।्
ा ाणं बवत
ु मपलाियनम ् ॥ ०२७ ॥
यो हामरे ुो य

हा न त ािदित धमष ु िनयः ॥ ०२७ ॥

ियाणां ितो धम ियोऽि तपोधन ।

यो यथा वतत े यिंथा तिवतयन ् ॥ ०२८ ॥

नाधम समवाोित नरः ेय िवित ॥ ०२८ ॥

अथ वा यिद वा धम समथ देशकालिवत ।्

अनथ संशयापः ेयािःसंशयेन च ॥ ०२९ ॥

यांशियतेऽथऽिथाायं वतस े ।
ताोािम सिहतया राम महाहवे ॥ ०३० ॥

ु ् ॥ ०३० ॥
पय मे बावीय च िवमं चाितमानषम

ु
एवं गतेऽिप त ु मया यं भृगनन ।
तिरे कुे े योे िव या सह ॥ ०३१ ॥
६१८ अोपाानपव

ंे राम यथे ं ते सो भव महामनु े ॥ ०३१ ॥

त ं िनहतो राम मया शरशतािचतः ।

लसे िनिजता.ोकापूतो महारणे ॥ ०३२ ॥

स ग िविनवत कुे ं रणिय ।

ु ाय ां तपोधन ॥ ०३३ ॥
तैािम महाबाहो य

ु िपतःु ।
अिप य या राम कृ तं शौचं परा
ताहमिप हा ां शौचं कताि भागव ॥ ०३४ ॥

त ग राम ं िरतं य ु मद ।

पन ेािम ते दप पौराणं ाणवु ॥ ०३५ ॥

यािप कसे राम बशः पिरष ु वै ।

िनिजताः िया लोके मय ैके न ेित तण ु ॥ ०३६ ॥

न तदा जायते भीो मिधः ियोऽिप वा ।

ये यु मयं दप कामं च पनाशयेत ् ॥ ०३७ ॥

सोऽहं जातो महाबाहो भीः परपरयःु ।

ु े राम न संशयः ॥ ०३८ ॥
पन ेािम ते दप य

अाय १७९
भी उवाच ॥
अाय १७९ ६१९

ततो मामवीामः हसिव भारत ।

िदा भी मया साध योिु मिस सरे ॥ ००१ ॥

अयं गािम कौर कुे ं या सह ।

भािषतं तिरािम तागेः परंतप ॥ ००२ ॥

त ां िनहतं माता मया शरशतािचतम ।्

जावी पयतां भी गृकबडाशनम ् ॥ ००३ ॥

कृ पणं ामिभे िसचारणसेिवता ।

मया िविनहतं देवी रोदताम पािथ व ॥ ००४ ॥

ु नदी ।
अतदहा महाभागा भगीरथसता
या ामजीजनं य ु मातरु म ् ॥ ००५ ॥
ु कामक

एिह ग मया भी य ु म ैव वतताम ।्

गृहाण सव कौर रथािद भरतष भ ॥ ००६ ॥

इित वु ाणं तमहं रामं परपरयम

ु ।्
ण िशरसा राजेवमिथावु म ् ॥ ००७ ॥

एवमु ा ययौ रामः कुे ं ययु 

ु या ।
िवय नगरं चाहं सव ै वेदयम ् ॥ ००८ ॥

ततः कृ तयनो माा िभनितः ।

ु
िजातीा पयाहं ु ॥ ००९ ॥
ि च ैव महाते

 ैः ।
रथमााय िचरं राजतं पाडुरहै य
सूपरं िधानं वैयापिरवारणम ् ॥ ०१० ॥

उपपं महाश ैः सवपकरणाितम ।्

६२० अोपाानपव

तुलीन ेन वीरेण हयशािवदा नृप ॥ ०११ ॥

य ु ं सूतने िशेन बशो कमणा ।

दंिशतः पाडुरण ु
े ाहं कवचेन वपता ॥ ०१२ ॥

पाडुरं कामकु ं गृ ायां भरतसम ।

पाडुरणे ातपेण ियमाणेन मूधि न ॥ ०१३ ॥

पाडुर
ै ामरैािप वीमानो नरािधप ।
शु वासाः िसतोीषः सवशु िवभूषणः ॥ ०१४ ॥

ूयमानो जयाशीिभिन  गजसायात ।्

कुे ं रणेमपु ायां भरतष भ ॥ ०१५ ॥

ते हयाोिदताेन सूतने परमाहवे ।

अवहां भृश ं राजनोमातरंहसः ॥ ०१६ ॥

गाहं तुे ं स च रामः तापवान ।्

ु ाय सहसा राजरााौ पररम ् ॥ ०१७ ॥
य

ततः संदशन ेऽितं रामािततपिनः ।

गृ शवरं ततः ाधमम ु मम ् ॥ ०१८ ॥

तत िजा राजंापसा वनौकसः ।

अपय रणं िदं देवाः सिष गणादा ॥ ०१९ ॥

ततो िदािन माािन ारासु मु ः ।

वािदािण च िदािन मेघवृािन च ैव ह ॥ ०२० ॥

ु
तते तापसाः सव भागवानयाियनः ।
्
ेकाः समप पिरवाय रणािजरम ॥ ०२१ ॥
अाय १७९ ६२१

ततो मामवीेवी सवभतू िहत ैिषणी ।

माता िपणी राजििमदं ते िचकीिष तम ् ॥ ०२२ ॥

गाहं जामदं तं यािचे कुह ।

ु पनः
भीेण सह मा योीः िशेणिे त पनः ु ॥ ०२३ ॥

मा मैव ं पु िनब ं कु िवेण पािथ व ।

जामदेन समरे योिु मवभयत ् ॥ ०२४ ॥

ु परामः ।
िकं न वै ियहरो हरत
िविदतः पु रामे यतं योिु मिस ॥ ०२५ ॥

ततोऽहमवु ं देवीमिभवा कृ तािलः ।

सव तरते यथावृ ं यंवरे ॥ ०२६ ॥

यथा च रामो राजे मया पूव सािदतः ।

ु
कािशराजसताया ु
यथा कामः परातनः ॥ ०२७ ॥

ततः सा राममे जननी मे महानदी ।

मदथ तमृिषं देवी मयामास भागव म ् ॥ ०२८ ॥

भीेण सह मा योीः िशेणिे त वचोऽवीत ् ॥ ०२८ ॥

स च तामाह याच भीमेव िनवतय ।

न िह मे कुते कामिमहं तमपु ागमम ् ॥ ०२९ ॥

सय उवाच ॥

ु हाीं पनपागमत
ततो गा सते ु ।्
न चााः सोऽकरोां ोधपयाकुलेणः ॥ ०३० ॥
६२२ अोपाानपव

ु ो महातपाः ।
अथायत धमाा भृगे
ु ाय िजसमः ॥ ०३१ ॥
ु 
आयामास च पनय

अाय १८०
भी उवाच ॥

तमहं यिव रणे भाषं वितम ।्

भूिमं नोहे यों ु भवं रथमाितः ॥ ००१ ॥

आरोह नं वीर कवचं च महाभज ु ।

बधान समरे राम यिद यों ु मयेिस ॥ ००२ ॥

ततो मामवीामः यमानो रणािजरे ।

रथो मे मेिदनी भी वाहा वेदाः सदवत ् ॥ ००३ ॥

सूतो मे मातिरा वै कवचं वेदमातरः ।

ु वीतो रणे तािभयेऽहं कुनन ॥ ००४ ॥
ससं

एवं वु ाणो गाारे रामो मां सिवमः ।

शरातेन महता सवतः पयवारयत ् ॥ ००५ ॥

ततोऽपयं जामदं रथे िदे वितम ।्

सवायधु धरे ीमत
ु ोपमदशन े ॥ ००६ ॥

ु िवीण नगरोपमे ।
मनसा िविहते पये
िदायिु ज संने कान ेन िवभूिषते ॥ ००७ ॥
अाय १८० ६२३

जेन च महाबाहो सोमाल तलणा ।

ु रो बतूणो बगोधािु लवान ् ॥ ००८ ॥
धनध

सारं कृ तवां ययु 

ु ोरकृ तणः ।
सखा वेदिवदं दियतो भागव ह ॥ ००९ ॥

ु े मनो हष यतीव मे ।
आयानः स मां य
ु पनरिभोशिभयाहीित
पनः ु भागवः ॥ ०१० ॥

तमािदिमवोमनाधृ ं महाबलम ।्
ियाकरं राममेकमेकः समासदम ् ॥ ०११ ॥

ततोऽहं बाणपातेष ु िष ु वाहािगृ वै ।

ु  पदाितिषसमम ् ॥ ०१२ ॥
अवतीय धन

अगं तदा राममिचिजसमम ।्

ु मम ् ॥ ०१३ ॥
अिभवा च ैनं िविधवदवु ं वाम

योे या रणे राम िविशेनािधके न च ।

ु
गणा धमशीलेन जयमाशा मे िवभो ॥ ०१४ ॥

राम उवाच ॥

एवमेतुे कत ं भूितिमता ।

ु ताम ् ॥ ०१५ ॥
धम ेष महाबाहो िविश ैः सह य

शपेय ं ां न चेदवे मागेथा िवशां पते ।

ु  ं रणे यो ध ैयमाल कौरव ॥ ०१६ ॥
य

न त ु ते जयमाशासे ां िह जेतमु हं ितः ।

६२४ अोपाानपव

ु  धमण ीतोऽि चिरतेन ते ॥ ०१७ ॥

ग य

भी उवाच ॥

ततोऽहं तं नमृ  रथमा सरः ।

ु मिवभूिषतम ् ॥ ०१८ ॥
ाापयं रणे शं पनह

ु ं समभवम त च भारत ।
ततो य
ु
िदवसाबाजररिजगीषया ॥ ०१९ ॥

स मे तिणे पूव ाहरपििभः ।

षा शत ै नविभः शराणामिवचसाम ् ॥ ०२० ॥

चारेन मे वाहाः सूत ैव िवशां पते ।

िताथ ैवाहं समरे दंिशतः ितः ॥ ०२१ ॥

े ो ाणे भारत ।
नमृ  च देव
तमहं यिव रणे भाषं वितम ् ॥ ०२२ ॥

आचायता मािनता मे िनमयाद े िप िय ।

भूय ु ण ु मे ंपदं धमसहे ॥ ०२३ ॥

ये ते वेदाः शरीरा ायं य ते महत ।्

ु
तप समहं न तेः हराहम ् ॥ ०२४ ॥

हरे धम यं ं राम समाितः ।

ाणः ियं िह याित शसम ु मात ् ॥ ०२५ ॥

पय मे धनषो ु वीय पय बाोबलं च मे ।

ु ं वीर िधा कुिम ससायकम ् ॥ ०२६ ॥
एष ते कामक
अाय १८० ६२५

ताहं िनिशतं भं ािहवं भरतष भ ।

ु कोिटिछा भूिममथागमत ् ॥ ०२७ ॥
तेना धनषः

नव चािप पृषानां शतािन नतपवणाम ।्

ािहवं कपाणां जामदरथं ित ॥ ०२८ ॥

काये िवषा ु तदा वायनु ािभसमीिरताः ।

चेः रो िधरं नागा इव च ते शराः ॥ ०२९ ॥

तजोितसवाः र िधरं ण ैः ।

बभौ रामदा राजेधातिू नवोृजन ् ॥ ०३० ॥

हेमाेऽशोक इव रबकमिडतः ।
ु संिनभः ॥ ०३१ ॥
बभौ रामदा राजिचिं शक

ु
ततोऽनरादाय रामः ोधसमितः ।
ु
हेमपा ु
िनिशतारां ाि ववष  सः ॥ ०३२ ॥

ते समासा मां रौा बधा ममभिे दनः ।

अकयहावेगाः सपानलिवषोपमाः ॥ ०३३ ॥

ु
ततोऽहं समव पनराानमाहवे ।
शतसं ैः शरैः ुदा राममवािकरम ् ॥ ०३४ ॥

स त ैरक साशैः शरैराशीिवषोपमैः ।

िशत ैरिदतो रामो मचेता इवाभवत ् ॥ ०३५ ॥

ततोऽहं कृ पयािवो िविनाानमाना ।

िधिधिगवु ं यु ं ं च भरतष भ ॥ ०३६ ॥

असकृ ावु ं राजोकवेगपिर ुतः ।

६२६ अोपाानपव

अहो बत कृ तं पापं मयेदं कमणा ॥ ०३७ ॥

ु जाितधमाा यदेव ं पीिडतः शरैः ।

गि
ततो न ाहरं भूयो जामदाय भारत ॥ ०३८ ॥

अथावता पृिथव पूषा िदवससये ।

जगामां सहांशु तो य ु मपु ारमत ् ॥ ०३९ ॥

अाय १८१
भी उवाच ॥

आन ु ततः सूतो हयानां च िवशां पते ।

मम चापनयामास शाुशलसंमतः ॥ ००१ ॥

ु ैलतोय ैरिवलैः ।
ातोपवृ ैरग
ु मवतत ॥ ००२ ॥
भात उिदते सूय  ततो य

ा मां तूणम ायां दंिशतं न े ितम ।्

अकरोथमथ रामः सं तापवान ् ॥ ००३ ॥

ततोऽहं राममायां ा समरकािणम ।्

ु ं सम
धनःे ृ सहसावतरं रथात ् ॥ ००४ ॥
ु 

अिभवा तथ ैवाहं रथमा भारत ।

ययु  ु ामद मख
ु ज ु े वीतभीः ितः ॥ ००५ ॥
अाय १८१ ६२७

ततो मां शरवषण महता समवािकरत ।्

अहं च शरवषण वष ं समवािकरम ् ॥ ००६ ॥

सो जामद ु पनरे

ु व पतिणः ।
ु
ेषयामास मे राजीाानरगािनव ॥ ००७ ॥

तानहं िनिशत ैभैः शतशोऽथ सहशः ।

अिदं सहसा राजिरे पनः ु पनः
ु ॥ ००८ ॥

ततािण िदािन जामदः तापवान ।्

मिय चोदयामास ताहं षेधयम ् ॥ ००९ ॥

अ ैरेव महाबाहो िचकीष िधकां ियाम ।्

ततो िदिव महाादः ारासीमतः ॥ ०१० ॥

ु वान ।्
ततोऽहमं वायं जामदे य
ु
ाजे च तामो गकाेण भारत ॥ ०११ ॥

ततोऽमहमाेयमनम ु यु वान ।्

वाणेन ैव रामारयामास मे िवभःु ॥ ०१२ ॥

एवमािण िदािन रामाहमवारयम ।्

राम मम तेजी िदािवदिरंदमः ॥ ०१३ ॥

ततो मां सतो राजामः कुविजोमः ।

उरिवो जामदो महाबलः ॥ ०१४ ॥

ततोऽहं भरते संषीदं रथोमे ।

अथ मां कमलािवं सूतूणम पावहत ् ॥ ०१५ ॥

गोतं भरते रामबाणपीिडतम ् ॥ ०१५ ॥

६२८ अोपाानपव

ततो मामपयातं वै भृश ं िवमचेतसम ।्

ु ाः सव ा च
रामानचरा ु ु शःु ॥ ०१६ ॥

अकृ तणभृतयः कािशका च भारत ॥ ०१६ ॥

तत ु लसोऽहं ाा सूतमथावु म ।्

यािह सूत यतो रामः सोऽहं गतवेदनः ॥ ०१७ ॥

ततो मामवहूतो हय ैः परमशोिभत ैः ।

नृििरव कौर मातितमैगत ौ ॥ ०१८ ॥

ततोऽहं राममासा बाणजालेन कौरव ।

ु रः संरं िविजगीषया ॥ ०१९ ॥
अवािकरं ससं

तानापतत एवासौ रामो बाणानिजगान ।्

बाण ैरेवािनूणम क
े ै कं ििभराहवे ॥ ०२० ॥

ु िशताः ।
तते मृिदताः सव मम बाणाः ससं
रामबाण ैिधा िछाः शतशोऽथ महाहवे ॥ ०२१ ॥

ततः पनः ु कालसंिमतम ।्

ु शरं दीं सभं
असृज ं जामदाय रामायाहं िजघांसया ॥ ०२२ ॥

तेन िभहतो गाढं बाणेदवशं गतः ।

ममु ोह सहसा रामो भूमौ च िनपपात ह ॥ ०२३ ॥

ततो हाहाकृ तं सव रामे भूतलमािते ।

जगारत संिवं यथाक पतन ेऽभवत ् ॥ ०२४ ॥

ु िवाः सव एवािभुवःु ।

तत एनं ससं
अाय १८१ ६२९

ु
तपोधनाे सहसा काया च भृगननम ् ॥ ०२५ ॥

त एनं संपिर शन ैराासयंदा ।

पािणिभजलशीत ै जयाशीिभ कौरव ॥ ०२६ ॥

ततः स िवलो वां राम उाय मावीत ।्

ु े ॥ ०२७ ॥
ित भी हतोऽसीित बाणं संधाय कामक

स मु ो पतूण पा से महाहवे ।

येनाहं भृशसंिवो ाघूिणत इव ुमः ॥ ०२८ ॥

हा हयांतो राजीाेण महाहवे ।

अवािकरां िवो बाण ै ैलमवािहिभः ॥ ०२९ ॥

ततोऽहमिप शीां समरेऽितवारणम ।्

अवासृज ं महाबाहो तेऽरािधिताः शराः ॥ ०३० ॥

राम मम च ैवाश ु ोमावृ समतः ॥ ०३० ॥

न  सूयः तपित शरजालसमावृतः ।

मातिरारे तिेघ इवानदत ् ॥ ०३१ ॥

 च मरीिचिभः ।
ततो वायोः का सूय
अिभतापाभावा पावकः समजायत ॥ ०३२ ॥

ते शराः सम ु ।
ु ने दीािभानना
भूमौ सव तदा राजभूताः पेिदरे ॥ ०३३ ॥

तदा शतसहािण यतु ाबदु ािन च ।

अयतु ाथ खवािण िनखवािण च कौरव ॥ ०३४ ॥
६३० अोपाानपव

रामः शराणां सो मिय तूणम पातयत ् ॥ ०३४ ॥

ततोऽहं तानिप रणे शरैराशीिवषोपमैः ।

संिछ भूमौ नृपतेऽपातयं पगािनव ॥ ०३५ ॥

ु तदा भरतसम ।
एवं तदभवं
ु ॥ ०३६ ॥
संाकाले तीते त ु पाया च मे गः

अाय १८२
भी उवाच ॥

समागत रामेण पनरे ु वाितदाणम ।्

अेु मु ल ु ं तदा भरतसम ॥ ००१ ॥
ु ं य

ततो िदािवरो िदाायनेकशः ।

अयोजयत धमाा िदवसे िदवसे िवभःु ॥ ००२ ॥

ताहं ततीघात ैर ैरािण भारत ।

धमं तमु ल ु े ाणांा सजान
ु े य ु ् ॥ ००३ ॥

अ ैरेष ु बधा हतेथ च भागवः ।

अुत महातेजााणः स संयगु े ॥ ००४ ॥

ततः शिं ािहणोोरपा ;म ै ो जामदो महाा ।

कालोृां िलतािमवोां ; संदीाां तेजसावृ लोकान ् ॥ ००५ ॥

ु
ततोऽहं तािमषिभदमान ैः ; समायाीमकालाक दीाम ।्
अाय १८२ ६३१

ु
िछा िधा पातयामास भूमौ ; ततो ववौ पवनः पयगिः ॥ ००६ ॥

तां िछायां ोधदीोऽथ रामः ; शीघराः ािहणोादशााः ।

तासां पं भारत नोत शं ; तेजिााघवा ैव वुम ् ॥ ००७ ॥

िकं ेवाहं िवलः संय ; िदः सवाा महोा इवाेः ।

नानापाेजसोेण दीा ; यथािदा ादश लोकसये ॥ ००८ ॥

ततो जालं बाणमयं िववृ ; संय िभा शरजालेन राजन ।्

ू ािहणवं रणेऽहं ; ततः शीधमं घोरपाः ॥ ००९ ॥
ादशेष

ततोऽपरा जामदो महाा ; शीघराः ािपेमदडाः ।

िविचिताः कानपना ; यथा महोा िलताथा ताः ॥ ०१० ॥

तााु ामणा वारिया ; खेनाजौ पाितता मे नरे ।

बाण ैिद ैजामद सं े ; िदांाानवष ससूतान ् ॥ ०११ ॥

ु ानां पगानां सपा ; ा शीहमिचा िनकृ ाः ।

िनम
ाे िदमं महाा ; ोधािवो हैहयेशमाथी ॥ ०१२ ॥

ततः ेयः शलभानािमवोाः ; समापेतिु विशखानां दीाः ।

समािचनोािप भृश ं शरीरं ; हयाूत ं सरथं च ैव मम ् ॥ ०१३ ॥

रथः शरैम िनिचतः सवतोऽभू ;था हयाः सारिथ ैव राजन ।्

यगु ं रथेषा च तथ ैव चे ; तथ ैवाः शरकृ ोऽथ भः ॥ ०१४ ॥

ततिाणवष तीते ; शरौघेण वष गंु तम ।्

ु े भूिर रम ् ॥ ०१५ ॥
स िवतो मागण ैरािश ;दहादजं ममु च

यथा रामो बाणजालािभत ;थ ैवाहं सभृु श ं गाढिवः ।

ततो यु ं रमापराे ; भानावं ाथ याने महीम ् ॥ ०१६ ॥
६३२ अोपाानपव

अाय १८३
भी उवाच ॥

ततः भाते राजे सूय  िवमल उते ।

ु 
भागव मया साध पनय ु मवतत ॥ ००१ ॥

ततो ाे रथे ितामः हरतां वरः ।

ववष  शरवषािण मिय श इवाचले ॥ ००२ ॥

ु
तेन सूतो मम सरवषण तािडतः ।
िनपपात रथोपे मनो मम िवषादयन ् ॥ ००३ ॥

ततः सूतः स मेऽथ कमलं ािवशहत ।्

पृिथां च शराघातािपपात ममु ोह च ॥ ००४ ॥

ततः सूतोऽजहााणाामबाणपीिडतः ।
मु तािदव राजे मां च भीरािवशदा ॥ ००५ ॥

ततः सूत े हते राजिपत मे शरान ।्

ममनसो रामः ािहणोृसंु िमतान ् ॥ ००६ ॥

ततः सूतसिननं िव ुतं मां स भागवः ।

शरेणाहनाढं िवकृ  बलवनःु ॥ ००७ ॥

स मे जरे राजिप िधराशनः ।

ु
मय ैव सह राजे जगाम वसधातलम ् ॥ ००८ ॥
अाय १८३ ६३३

मा त ु िनहतं रामतो मां भरतष भ ।

ु पनः
मेघवनदो ैजषे च पनः ु ॥ ००९ ॥

तथा त ु पितते राजिय रामो मदु ा यतु ः ।

ु
उदोशहानादं सह त ैरनयाियिभः ॥ ०१० ॥

मम ताभवे त ु कौरवाः पातः िताः ।

ु ं तना िदवः ॥ ०११ ॥
आगता ये च य

ु े तदा मिय पाितते ॥ ०११ ॥

आित परिमकां जम

ततोऽपयं पािततो राजिसंह ; िजानौ सूय ताशनाभान ।्

ते मां समािरवाय तःु ; बािभः पिरगृािजमे ॥ ०१२ ॥

रमाण त ैिव ैनाहं भूिममपु ाृशम ।्

अिरे ितो ि त ैिव ैबावैिरव ॥ ०१३ ॥

पिवािरे च जलिबिभितः ॥ ०१३ ॥

तते ाणा राजवु िरगृ माम ।्

मा भ ैिरित समं सव ि तेऽिित चासकृ त ् ॥ ०१४ ॥

ततेषामहं वाििप तः सहसोितः ।

मातरं सिरतां ेामपयं रथमािताम ् ॥ ०१५ ॥

हया मे सहृ ीताया वै ; महाना संयित कौरवे ।

े ं रथमरोहम ् ॥ ०१६ ॥
पादौ जनाः ितपू चाहं ; तथािषण

रर सा मम रथं हयांोपरािण च ।

ु व सजयम ् ॥ ०१७ ॥
 ा पनरे
तामहं ािलभू
६३४ अोपाानपव

ततोऽहं यमु  हयांाातरंहसः ।

अयु ं जामदेन िनवृऽे हिन भारत ॥ ०१८ ॥

ततोऽहं भरते वेगवं महाबलम ।्

अमु ं समरे बाणं रामाय दयिदम ् ॥ ०१९ ॥

ु बाणवेगपीिडतः ।
ततो जगाम वसधां
ु ु
जानां धनृ रामो मोहवशं गतः ॥ ०२० ॥

ततििपितते रामे भूिरसहदे ।

ु लदा ोम रो िधरं ब ॥ ०२१ ॥
आवज

उा शतशः पेतःु सिनघाताः सकनाः ।

ु
अक च सहसा दीं भानरिभसं
वणृ ोत ् ॥ ०२२ ॥

ववु वाताः पषािलता च वसध ं ु रा ।

गृा बडा का पिरपेतमु दु ा यतु ाः ॥ ०२३ ॥

दीायां िदिश गोमायदु ाणं मु दत ।्

अनाहता भयो िवन ेभृश  िननाः ॥ ०२४ ॥

एतदौाितकं घोरमासीरतसम ।
िवसके धरण गते रामे महािन ॥ ०२५ ॥

ततो रिवममरीिचमडलो ; जगामां पांसपु ावगाढः

ु ।
िनशा गाहख ु शीतमाता ; ततो य
ु ं वहारयावः ॥ ०२६ ॥

ु मलेऽभूघु ोरम ।्
एवं राजवहारो बभूव ; ततः पनिव
कां कां िवंशितं वै िदनािन ; तथ ैव चाािन िदनािन ीिण ॥ ०२७ ॥
अाय १८४ ६३५

अाय १८४
भी उवाच ॥

ततोऽहं िनिश राजे ण िशरसा तदा ।

ाणानां िपतॄणां च देवतानां च सवशः ॥ ००१ ॥

नराणां भूतानां रजा िवशां पते ।

शयनं ा रिहते मनसा समिचयम ् ॥ ००२ ॥

ु िमदं परमदाणम ।्
जामदेन मे य
ु
अहािन सब ु
वतत े समहायम ् ॥ ००३ ॥

न च रामं महावीय शोिम रणमूधि न ।

िवजेत ं ु समरे िवं जामदं महाबलम ् ॥ ००४ ॥

यिद शो मया जेत ं ु जामदः तापवान ।्

दैवतािन सािन दशय ु िनशां मम ॥ ००५ ॥

ु शरिवतः ।
ततोऽहं िनिश राजे सः
दिणेन ैव पान भातसमये इव ॥ ००६ ॥

ु ै ैयरि पिततो रथात ।्

ततोऽहं िवम
उािपतो धृत ैव मा भ ैिरित च साितः ॥ ००७ ॥

त एव मां महाराज दशनमे वै ।

पिरवायावु ां तिबोध कुह ॥ ००८ ॥
६३६ अोपाानपव

उि मा भ ैगाेय भयं ते नाि िकन ।

रामहे नरा शरीरं िह नो भवान ् ॥ ००९ ॥

न ां रामो रणे जेता जामदः कथन ।

मेव समरे रामं िवजेता भरतष भ ॥ ०१० ॥

ु
इदमं सदियतं िभाते भवान ।्
िविदतं िह तवाेतूवि ेहधारणे ॥ ०११ ॥

ाजापं िवकृ तं ापं नाम भारत ।

ु
न हीदं वेद रामोऽिप पृिथां वा पमािचत ् ॥ ०१२ ॥

तर महाबाहो भृश ं संयोजय च ।

न च रामः यं गा तेनाेण नरािधप ॥ ०१३ ॥

एनसा च न योगं ं ासे जात ु मानद ।

ते जामदोऽसौ ाणबलपीिडतः ॥ ०१४ ॥

ु
ततो िजा मेवनै ं पनापियिस ।
अेण दियतेनाजौ भी संबोधन ेन वै ॥ ०१५ ॥

एवं कु कौर भाते रथमाितः ।

ु ं मामहे वयम ् ॥ ०१६ ॥
संु वा मृत ं वािप त

न च रामेण मत ं कदािचदिप पािथ व ।

ततः सम ु िमदं ापं यु तािमित ॥ ०१७ ॥

ु
इािहता राजव एव िजोमाः ।
अौ सशपाे सव भारमूतय ः ॥ ०१८ ॥
अाय १८५ ६३७

अाय १८५
भी उवाच ॥

ु
ततो राां तीतायां ितबोऽि भारत ।
तं च सि वै मवापं हष मुमम ् ॥ ००१ ॥

ततः समभवं ु मम त च भारत ।

तमु ल ु म ् ॥ ००२ ॥
ु ं सवभतू ानां लोमहष णमत

ततो बाणमयं वष ववष  मिय भागवः ।

वारयमहं तं च शरजालेन भारत ॥ ००३ ॥

ततः परमसः पनरेु व महातपाः ।

न ेन ैव कोपेन शिं वै ािहणोिय ॥ ००४ ॥

इाशिनसमशा यमदडोपमभाम ।्
लीमिवं े लेिलहानां समतः ॥ ००५ ॥

ततो भरतशाल िधमाकाशगं यथा ।

सा मामहनूणम स
ं देश े च भारत ॥ ००६ ॥

अथासृऽे वोरं िगरेगि रकधातवु त ।्

ु
रामेण समहाबाहो त तजेण ॥ ००७ ॥

ततोऽहं जामदाय भृश ं ोधसमितः ।

ु
ेषयं मृसाशं बाणं सप िवषोपमम ् ॥ ००८ ॥
६३८ अोपाानपव

स तेनािभहतो वीरो ललाटे िजसमः ।

अशोभत महाराज स इव पवतः ॥ ००९ ॥

स संरः समावृ बाणं कालाकोपमम ।्

संदधे बलवृ  घोरं शिु नबहणम ् ॥ ०१० ॥

स विस पपातोः शरो ाल इव सन ।्

मह राजंताहमगं िधरािवलः ॥ ०११ ॥

अवा त ु पनः
ु सां जामदाय धीमते ।
ािहवं िवमलां शिं लीमशनीिमव ॥ ०१२ ॥

सा त िजम ु
ु  िनपपात भजारे ।
ु ैनमािवशत ् ॥ ०१३ ॥
िवलाभवाजेपथ

तत एनं पिर सखा िवो महातपाः ।

अकृ तणः शभु ैवा ैराासयदन ेकधा ॥ ०१४ ॥

समादा रामः ोधामष समितः ।

ाे तदा ां परमां महातः ॥ ०१५ ॥

ततितघाताथ ामेवाम ु मम ।्
ु ं जाल यगु ािमव दशयत ् ॥ ०१६ ॥
मया य

तयोायोरासीदरा वै समागमः ।
असंाैव रामं च मां च भारतसम ॥ ०१७ ॥

ततो ोि ारभूज े एव िह के वलम ।्

भूतािन च ैव सवािण जमरु ाित िवशां पते ॥ ०१८ ॥

ऋषय सगवा देवता ैव भारत ।

अाय १८६ ६३९

संतापं परमं जमरु तेजोिभपीिडताः ॥ ०१९ ॥

ततचाल पृिथवी सपवतवनुमा ।

संतािन च भूतािन िवषादं जमु मम ् ॥ ०२० ॥

जाल नभो राजूमाये िदशो दश ।

न ातमु िरे च शेकुराकाशगादा ॥ ०२१ ॥

ु
ततो हाहाकृ ते लोके सदेवासररासे ।
ु
इदमरिमेव योकामोऽि भारत ॥ ०२२ ॥

ापमं दियतं वचनावािदनाम ।्

िचितं च तदं मे मनिस भादा ॥ ०२३ ॥

अाय १८६
भी उवाच ॥

ततो हलहलाशो िदिव राजहानभूत ।्

ापं भी मा ाीिरित कौरवनन ॥ ००१ ॥

अय ु
ु मेव च ैवाहं तदं भृगनन े।
ापं मां यु ानं नारदो वामवीत ् ॥ ००२ ॥

एते िवयित कौर िदिव देवगणाः िताः ।

ते ां िनवारय ापं मा योजय ॥ ००३ ॥

ु ते ।
रामपी यो ाण ग
६४० अोपाानपव

तावमानं कौर मा  काषः कथन ॥ ००४ ॥

ततोऽपयं िदिवाै तानौ वािदनः ।

ते मां यो राजे शनकै िरदमवु न ् ॥ ००५ ॥

यथाह भरते नारदथा कु ।

एति परमं ेयो लोकानां भरतष भ ॥ ००६ ॥

तत ितसं तदं ापनं मृध े ।

ु यथािविध ॥ ००७ ॥
ां दीपयां चे तििध

ततो रामो िषतो राजपु ; ा तदं िविनवितत ं वै ।

िजतोऽि भीेण समबु ु ;िरेव वां सहसा म
ि ु त ् ॥ ००८ ॥

ततोऽपयितरं जामदः ; िपत ु था िपतरं त चाम ।्

ु ैनं सापूव तदानीम ् ॥ ००९ ॥
त एवैन ं संपिरवाय त ु ;च

मा  ैवं साहसं व पनः ु काषः कथन ।

भीेण संयगु ं ग ं ु ियेण िवशेषतः ॥ ०१० ॥

िय त ु धमऽयं यं ु

ु भृगनन ।
ाायो तचया च ाणानां परं धनम ् ॥ ०११ ॥

इदं िनिमे किंिदािभपमितम ।्

शधारणमं ु त काय कृ तं या ॥ ०१२ ॥

व पयामेतावीेण सह संयगु े ।
िवमद े महाबाहो पयािह रणािदतः ॥ ०१३ ॥

ु धारणम ।्
पयामेतं ते तव कामक
ु ष  तप भागव ॥ ०१४ ॥
िवसजय ैतध
अाय १८६ ६४१

एष भीः शांतनवो देवःै सविन वािरतः ।

िनवत रणादािदित च ैव चोिदतः ॥ ०१५ ॥

रामेण सह मा योीगु णेित पनःु पनः

ु ।
न िह रामो रणे जेत ं ु या ाः कुह ॥ ०१६ ॥

मानं कु गाेय ाण रणािजरे ॥ ०१६ ॥

ु
वयं त ु गरव ु ततां वारयामहे ।
ं
भीो वसूनामतमो िदा जीविस पक ु ॥ ०१७ ॥

ु वसरेु ष महायशाः ।
गाेयः शंतनोः पो
कथं या रणे जेत ं ु राम शो िनवत वै ॥ ०१८ ॥

अजनु ः पाडवेः परंु दरसतो

ु बली ।
नरः जापितवरः पूवद वे ः सनातनः ॥ ०१९ ॥

ससाचीित िवातिष ु लोके ष ु वीयवान ।्

ु थाकालं िविहतो वै यंभवा
भीमृय ु ॥ ०२० ॥

एवम ु ः स िपतृिभः िपतॄामोऽवीिददम ।्

नाहं यिु ध िनवतयिमित मे तमािहतम ् ॥ ०२१ ॥

न िनविततपूव च कदािचणमूधि न ।
ु ाितामहाः ॥ ०२२ ॥
िनव तामापगेयः कामं य

ु ादाथन ॥ ०२२ ॥
न हं िविनवित े य

तते मनु यो राजृचीकमख ु ादा ।

नारदेन ैव सिहताः समागेदमवु न ् ॥ ०२३ ॥
६४२ अोपाानपव

िनवत रणाात मानय िजोमान ।्

न ेवोचमहं तां धमपेया ॥ ०२४ ॥

मम तिमदं लोके नाहं य ु ाथन ।

ु ो िविनवतय ं पृतोऽाहतः शरैः ॥ ०२५ ॥
िवमख

नाहं लोभा काप या भयााथ कारणात ।्

जेय ं शातं धमिमित मे िनिता मितः ॥ ०२६ ॥

तते मनु यः सव नारदमख

ु ा नृप ।
भागीरथी च मे माता रणमं पेिदरे ॥ ०२७ ॥

तथ ैवाशरो धी तथ ैव ढिनयः ।

ितोऽहमाहवे यों ु तते राममवु न ् ॥ ०२८ ॥

ु
समे सिहता भूयः समरे भृगननम ् ॥ ०२८ ॥

नावनीतं िह दयं िवाणां शा भागव ।

राम राम िनवत य ु ादािजोम ॥ ०२९ ॥

अवो िह या भीं च भी भागव ॥ ०२९ ॥

एवं वु े सव ित रणािजरम ।्

ु
ासयां चिरे शं िपतरो भृगननम ् ॥ ०३० ॥

ु वाथ तानौ वािदनः ।

ततोऽहं पनरे
अां दीमानाै हानािववोिदतान ् ॥ ०३१ ॥

ते मां सणयं वामवु मरे ितम ।्

 ैिह रामं महाबाहो गंु लोकिहतं कु ॥ ०३२ ॥
अाय १८७ ६४३

ु
ा िनवितत ं रामं साे
न तेन वै ।
लोकानां च िहतं कुवहमाददे वचः ॥ ०३३ ॥

ततोऽहं राममासा ववे भृशिवतः ।

रामा ु येा मामवु ाच महातपाः ॥ ०३४ ॥

मो नाि लोके ऽिियः पृिथवीचरः ।

ु ऽे िंोिषतोऽहं भृश ं या ॥ ०३५ ॥
गतां भी य

मम च ैव समं तां कामाय भागवः ।

उवाच दीनया वाचा मे तेषां तपिनाम ् ॥ ०३६ ॥

अाय १८७
राम उवाच ॥

मेतोकानां सवषामेव भािमिन ।

यथा मया परं शा कृ तं वै पौषं महत ् ॥ ००१ ॥

न च ैव यिु ध शोिम भीं शभृतां वरम ।्

िवशेषियतमु थ मुमाािण दशयन ् ॥ ००२ ॥

एषा मे परमा शिरेते परमं बलम ।्

यथे ं गतां भे िकमा करोिम ते ॥ ००३ ॥

भीमेव प न तेऽा िवते गितः ।

ु ता ॥ ००४ ॥
िनिजतो ि भीेण महाािण म
६४४ अोपाानपव

भी उवाच ॥

एवमु ा ततो रामो िविनः महामनाः ।

ु
तूीमासीदा का ोवाच भृगननम ् ॥ ००५ ॥

भगवेवमेवतै थाह भगवांथा ।

अजेयो यिु ध भीोऽयमिप देवै दारधीः ॥ ००६ ॥

यथाशि यथोाहं मम काय कृ तं या ।

अिनधाय रणे वीयमािण िविवधािन च ॥ ००७ ॥

न च ैष शते यु े िवशेषियतमु तः ।

ु
न चाहमेन ं याािम पनभं कथन ॥ ००८ ॥

गिमािम त ु ताहं य भीं तपोधन ।

समरे पातियािम यमेव भृगू ह ॥ ००९ ॥

ु ा ययौ का रोषाकुललोचना ।

एवम
तपसे धृतसा मम िचयती वधम ् ॥ ०१० ॥

ु
ततो महें सह त ैमिु निभभृग समः ।
यथागतं ययौ रामो मामपु ाम भारत ॥ ०११ ॥

ततोऽहं रथमा ूयमानो िजाितिभः ।

िवय नगरं माे सव ै वेदयम ् ॥ ०१२ ॥

यथावृ ं महाराज सा च मां नत ॥ ०१२ ॥

ु ािदशं ााावृाकमिण ।
पषां
िदवसे िदवसे ा गतजितचेितम ् ॥ ०१३ ॥
अाय १८७ ६४५

ु ाः िताः ियिहते मम ॥ ०१३ ॥

ाहरं मे य

यदैव िह वनं ायाा सा तपसे धृता ।

तदैव िथतो दीनो गतचेता इवाभवम ् ॥ ०१४ ॥

ु ।
न िह मां ियः किीयण िवजयेिध
ऋते िवदात तपसा संिशततात ् ॥ ०१५ ॥

अिप च ैतया राजारदेऽिप िनवेिदतम ।्

ासे च ैव भयााय तौ चोभौ मामवोचताम ् ॥ ०१६ ॥

न िवषादया काय भी कािशसतां ु ित ।

ु ु हेत ् ॥ ०१७ ॥
ण को िनविततमु 
दैव ं पषकारे

सा त ु का महाराज िवयाममडलम ।्

ु ् ॥ ०१८ ॥
यमनु ातीरमाि तपेपऽे ितमानषम

िनराहारा कृ शा ा जिटला मलपिनी ।

षमासाायभु ा च ाणभु तू ा तपोधना ॥ ०१९ ॥

यमनु ातीरमासा संवरमथापरम ।्

उदवासं िनराहारा पारयामास भािमनी ॥ ०२० ॥

शीणपणन च ैके न पारयामास चापरम ।्

संवरं तीकोपा पादाु ािधिता ॥ ०२१ ॥

एवं ादश वषािण तापयामास रोदसी ।

िनव मानािप त ु सा ाितिभनव शते ॥ ०२२ ॥

ततोऽगमभूिमं िसचारणसेिवताम ।्
६४६ अोपाानपव

ु
आमं पयशीलानां तापसानां महानाम ् ॥ ०२३ ॥

ु ष ु देशषे ु सा ुताी िदवािनशम ।्

त पये
चरािशका सा यथाकामिवचािरणी ॥ ०२४ ॥

नामे महाराज ततोकामे शभु े ।

वनामे च ैव णः ान एव च ॥ ०२५ ॥

यागे देवयजन े देवारयेष ु च ैव ह ।

भोगवां तथा राजौिशकामे तथा ॥ ०२६ ॥

माडामे राजिलीपामे तथा ।

रामदे च कौर प ैलगाय चामे ॥ ०२७ ॥

एतेष ु तीथष ु तदा कािशका िवशां पते ।

आावयत गाािण तीमााय वै तपः ॥ ०२८ ॥

तामवीौरवेय मम माता जलोिता ।

िकमथ ियसे भे तमेतवीिह मे ॥ ०२९ ॥

स ैनामथावीाजृ तािलरिनिता ।
भीो रामेण समरे न िजतालोचन े ॥ ०३० ॥

कोऽम ु तेष ं ु महीपितम ।्

ु हेते मु 
साहं भीिवनाशाय तपे सदाणम ु ् ॥ ०३१ ॥

चरािम पृिथव देिव यथा हामहं नृपम ।्

एततफलं देहे परिाथा िह मे ॥ ०३२ ॥

ततोऽवीागरगा िजं चरिस भािमिन ।

न ैष कामोऽनवाि शः ा ं ु याबले ॥ ०३३ ॥
अाय १८८ ६४७

यिद भीिवनाशाय काये चरिस वै तम ।्

ता च शरीरं ं यिद नाम िवमोिस ॥ ०३४ ॥

नदी भिविस शभु े कुिटला वािष कोदका ॥ ०३४ ॥

ीथा चानिभेया वािष की नामािसकी ।

भीमाहवती घोरा सवभतू भयरी ॥ ०३५ ॥

एवमु ा ततो राजािशकां वतत ।

माता मम महाभागा यमान ेव भािमनी ॥ ०३६ ॥

कदािचदमे मािस कदािचशमे तथा ।

ु सा वरविणनी ॥ ०३७ ॥
न ाीतोदकमिप पनः

सा वभूिमं कौर तीथ लोभाततः ।

ु कािशपतेः सता
पितता पिरधावी पनः ु ॥ ०३८ ॥

सा नदी वभूां त ु िथताेित भारत ।

वािष की ाहबला ीथा कुिटला तथा ॥ ०३९ ॥

सा का तपसा तेन भागाधन जायत ।

नदी च राजेष ु का च ैवाभवदा ॥ ०४० ॥

अाय १८८
भी उवाच ॥
६४८ अोपाानपव

तते तापसाः सव तपसे धृतिनयाम ।्

ं ात िकं कायिमित चावु न ् ॥ ००१ ॥
ा वतय

ु
तानवाच ततः का तपोवृानृषदा ।
िनराकृ ताि भीेण ंिशता पितधमतः ॥ ००२ ॥

वधाथ त दीा मे न लोकाथ तपोधनाः ।

िनह भीं गेय ं शाििमेव िनयः ॥ ००३ ॥

यृ ते ःखवसितिममां ााि शातीम ।्

ु
पितलोकािहीना च न ैव ी न पमािनह ॥ ००४ ॥

नाहा यिु ध गाेय ं िनवतय ं तपोधनाः ।

एष मे िद सो यदथ िमदमुतम ् ॥ ००५ ॥

ं ु ाथ कृ तिनया ।
ीभावे पिरिनिवणा प
भीे ितिचकीषािम नाि वायित वै पनःु ॥ ००६ ॥

तां देवो दशयामास शूलपािणमापितः ।

मे तेषां महषणां ेन पेण भािमनीम ् ॥ ००७ ॥

छमाना वरेणाथ सा वे मराजयम ।्

ु
विधसीित तां देवः वाच मनिनीम ् ॥ ००८ ॥

ु वाथ का मवु ाच ह ।

ततः सा पनरे
उपपेथं देव ियो मम जयो यिु ध ॥ ००९ ॥

ीभावेन च मे गाढं मनः शाममु ापते ॥ ००९ ॥

िततु  भूतश
े या भीपराजयः ।
यथा स सो भवित तथा कु वृषज ॥ ०१० ॥
अाय १८८ ६४९

यथा हां समाग भीं शांतनवं यिु ध ॥ ०१० ॥

तामवु ाच महादेवः कां िकल वृषजः ।

न मे वागनृत ं भे ाह सं भिवित ॥ ०११ ॥

ु
विधिस रणे भीं पषं च लसे ।
िरिस च तव देहमं गता सती ॥ ०१२ ॥

ुपद कुले जाता भिविस महारथः ।

शीाियोधी च भिविस ससंु मतः ॥ ०१३ ॥

यथोमेव कािण सवमते िवित ।

ु
भिविस पमााािालपय यात ् ॥ ०१४ ॥

ु ा महातेजाः कपद वृषभजः ।

एवम
पयतामेव िवाणां तैवारधीयत ॥ ०१५ ॥

ततः सा पयतां तेषां महषणामिनिता ।

समा वनाााािन वरविणनी ॥ ०१६ ॥

ु
िचतां कृ ा समहत दाय च ताशनम ।्
दीेऽौ महाराज रोषदीेन चेतसा ॥ ०१७ ॥

उा भीवधायेित िववेश ताशनम ।्

ु राजमनु ामिभतो नदीम ् ॥ ०१८ ॥
ेा कािशसता
६५० अोपाानपव

अाय १८९
यधन उवाच ॥

कथं िशखडी गाेय का भूा सती तदा ।

ु
पषोऽभव ु े ते ूिह िपतामह ॥ ००१ ॥
िध

भी उवाच ॥

भाया त ु त राजे ुपद महीपतेः ।

मिहषी दियता ासीदपा ु च िवशां पते ॥ ००२ ॥

एतिेव काले त ु ुपदो वै महीपितः ।

अपाथ महाराज तोषयामास शरम ् ॥ ००३ ॥

अधाथ िनि तपो घोरं समाितः ।

ु मे ािदित वु न ् ॥ ००४ ॥
लेभ े कां महादेवाो

भगवु िमािम भीं ितिचकीषया ।

ु देवदेवने ीपमां
इो ु  े भिवित ॥ ००५ ॥

िनवत महीपाल न ैताथा भवेत ।्

स त ु गा च नगरं भायािमदमवु ाच ह ॥ ००६ ॥

ु तपसा महान ।्
कृ तो यो मया देिव पाथ
ु
का भूा पमाावी ु ॥ ००७ ॥
इित चोोऽि शंभना

ु पनया
पनः ु मानो िदिमवीिवः ।
न तदि भिवता भिवतं िह तथा ॥ ००८ ॥

ु ाले मनिनी ।
ततः सा िनयता भूा ऋतक
अाय १८९ ६५१

पी ुपदराज ुपदं संिववेश ह ॥ ००९ ॥

लेभ े गभ यथाकालं िविधेन हेतनु ा ।

पाष ताा महीपाल यथा मां नारदोऽवीत ् ॥ ०१० ॥

ततो दधार तं गभ देवी राजीवलोचना ।

तां स राजा ियां भाया ुपदः कुनन ॥ ०११ ॥

ु हाहाबाः सखं
पे ु पयचरदा ॥ ०११ ॥

ु
अप ततो राो ुपद महीपतेः ।
कां वरपां तां ाजायत नरािधप ॥ ०१२ ॥

ु
अप त ु राः सा ुपद यशिनी ।
ापयामास राजे पो ु जातो ममेित वै ॥ ०१३ ॥

ततः स राजा ुपदः ाया नरािधप ।

ु
पव ु
काया िण सवािण समकारयत ् ॥ ०१४ ॥

रणं च ैव म मिहषी ुपद सा ।

चकार सवयेन वु ाणा पु इतु ॥ ०१५ ॥

न िह तां वेद नगरे किद पाष तात ् ॥ ०१५ ॥

धानो िह तां देवात ु तेजसः ।

ु
छादयामास तां कां पमािनित च सोऽवीत ् ॥ ०१६ ॥

जातकमािण सवािण कारयामास पािथ वः ।

ु ािन िशखडीित च तां िवः ॥ ०१७ ॥
पवं ु िधानय

अहमेक ु चारेण वचनाारद च ।

६५२ अोपाानपव

ातवाेववाेन अायापसा तथा ॥ ०१८ ॥

अाय १९०
भी उवाच ॥

चकार यं ुपदः सविजने महत ।्

ततो लेािदष ु तथा िशेष ु च परं गता ॥ ००१ ॥

इे च ैव राजे ोणिशो बभूव ह ॥ ००१ ॥

त माता महाराज राजानं वरविणनी ।

ु
चोदयामास भायाथ कायाः पवदा ॥ ००२ ॥

ततां पाष तो ा कां संायौवनाम ।्

ियं मा तदा िचां पेद े सह भायया ॥ ००३ ॥

ुपद उवाच ॥

का ममेय ं संाा यौवनं शोकविधनी ।

मया ािदता चेय ं वचनालपािणनः ॥ ००४ ॥

न तिा महाराि भिवित कथन ।

ैलोकता काि तृषा कतमु हित ॥ ००५ ॥

भायवाच ॥

यिद ते रोचते राजािम ण ु मे वचः ।

अाय १९० ६५३

ु दे ान पेथाः काय पृषताज ॥ ००६ ॥



ियताम नृपते िविधवारसहः ।

सं भवित तािमित मे िनिता मितः ॥ ००७ ॥

भी उवाच ॥

ततौ िनयं कृ ा तिायऽथ दती ।

वरयां चतःु कां दशाणािधपतेः सताम
ु ् ॥ ००८ ॥

ततो राजा ुपदो राजिसंहः ; सवााः कुलतः संिनशा ।

दाशाणक नृपतेनूजां ; िशखिडन े वरयामास दारान ् ॥ ००९ ॥

िहरयवमित नृपो योऽसौ दाशाणकः ृतः ।

स च ादाहीपालः कां त ै िशखिडने ॥ ०१० ॥

स च राजा दशाणष ु महानासीहीपितः ।

िहरयवमा धष महासेनो महामनाः ॥ ०११ ॥

कृ ते िववाहे त ु तदा सा का राजसम ।

यौवनं समनााु सा च का िशखिडनी ॥ ०१२ ॥

कृ तदारः िशखडी त ु कािं पनरागमत

ु ।्
न च सा वेद तां कां किालं ियं िकल ॥ ०१३ ॥

िहरयवमणः का ाा तां त ु िशखिडनीम ।्

धाीणां च सखीनां च ीडमाना वेदयत ् ॥ ०१४ ॥

ु तां वै िशखिडनीम ् ॥ ०१४ ॥

कां पालराज सतां

तता राजशाल धाो दाशािणकादा ।

६५४ अोपाानपव

जमरु ाित परां ःखाेषयामासरेु व च ॥ ०१५ ॥

ततो दशाणािधपतेः ेाः सव वेदयन ।्

ु
िवलं यथावृ ं स च चोध पािथ वः ॥ ०१६ ॥

िशखिप महाराज पवं ु ाजकुले तदा ।

ु ः ीं न ैवाितरोचयन ् ॥ ०१७ ॥
िवजहार मदु ा य

ततः कितपयाह तुा भरतष भ ।

िहरयवमा राजे रोषादाित जगाम ह ॥ ०१८ ॥

ततो दाशाणको राजा तीकोपसमितः ।

तं ापयामास ुपद िनवेशन े ॥ ०१९ ॥

ततो ुपदमासा तः कानवमणः ।

एक एकाम ु ाय रहो वचनमवीत ् ॥ ०२० ॥

दशाणराजो राजंािमदं वचनमवीत ।्

अिभषाकुिपतो िवलयानघ ॥ ०२१ ॥

अवमसे मां नृपते नून ं मितं तव ।

ये कां काथ मोहाािचतवानिस ॥ ०२२ ॥

ता िवल फलं ािह ु मत े ।

एष ां सजनामामु रािम िरो भव ॥ ०२३ ॥
अाय १९१ ६५५

अाय १९१
भी उवाच ॥

ु  तेन ुपद तदा नृप ।

एवम
चोरेव गृहीत न ावतत भारती ॥ ००१ ॥

ु
स यमकरोीं संब ैरनसान ैः ।
ु भाष ैनतदीित संिदशन ् ॥ ००२ ॥
त ैमधरसं

स राजा भूय एवाथ कृ ा तत आगमम ।्

ु रमाणोऽिभिनययौ ॥ ००३ ॥
केित पाालसतां

ततः संषे यामास िमाणामिमतौजसाम ।्

िहतिु वलं तं धाीणां वचनादा ॥ ००४ ॥

ततः समदु यं कृ ा बलानां राजसमः ।

अिभयाने मितं चे ुपदं ित भारत ॥ ००५ ॥

ततः संमयामास िमैः सह महीपितः ।

िहरयवमा राजे पाां पािथ वं ित ॥ ००६ ॥

त वै िनितं तेषामभूाां महानाम ।्

तं चेवित ेता राजिखिडनी ॥ ००७ ॥

बा पाालराजानमानियामहे गृहान ् ॥ ००७ ॥

अं राजानमाधाय पाालेष ु नरेरम ।्

घातियाम नृपितं ुपदं सिशखिडनम ् ॥ ००८ ॥

ु ारमीरः ।
स तदा तमााय पनः
६५६ अोपाानपव

ाापयाष ताय हीित ां िरो भव ॥ ००९ ॥

स कृ ा च वै भीः िकिषी च नरािधपः ।

ु
भयं तीमनाो ुपदः पृिथवीपितः ॥ ०१० ॥

िवसृ तं दाशाण ुपदः शोककिशतः ।

समे भाया रिहते वामाह नरािधपः ॥ ०११ ॥

भयेन महतािवो िद शोके न चाहतः ।

पाालराजो दियतां मातरं वै िशखिडनः ॥ ०१२ ॥

ु
अिभयाित मां कोपांबी समहाबलः ।
िहरयवमा नृपितः कष माणो विथनीम ् ॥ ०१३ ॥

िकिमदान किरािम मूढः कािममां ित ।

ु
िशखडी िकल पे केित पिरशितः ॥ ०१४ ॥

इित िनि तेन सिमः सबलानगः ु ।

वितोऽीित मानो मां िकलोतिु मित ॥ ०१५ ॥

ु
िकम तं सोिण िकं िमा ूिह शोभन े ।
ु ा ः शभु े वां संिवधााहं तथा ॥ ०१६ ॥

अहं िह संशयं ाो बाला चेय ं िशखिडनी ।

ं च राि महृ ं संाा वरविणिन ॥ ०१७ ॥

सा ं सविवमोाय तमाािह पृतः ।

ु
तथा िवदां सोिण कृ ा शिु चिते ॥ ०१८ ॥

िशखिडिन च मा भ ैं िवधाे त ततः ॥ ०१८ ॥

अाय १९२ ६५७

ु
िययाहं वरारोहे वितः पधम
तः ।
मया दाशाणको राजा वित महीपितः ॥ ०१९ ॥

तदाच महाभागे िवधाे त यितम ् ॥ ०१९ ॥

जानतािप नरेणे ापनाथ पर वै ।

ु
काशं चोिदता देवी वाच महीपितम ् ॥ ०२० ॥

अाय १९२
भी उवाच ॥

ततः िशखिडनो माता यथातं नरािधप ।

आचचे महाबाहो भ कां िशखिडनीम ् ॥ ००१ ॥

ु मया राजपीनां भयािददम ।्

अपया
ु वै िनवेिदतः ॥ ००२ ॥
का िशखिडनी जाता पषो

ु
या च ैव नरे ते ीानमोिदतम ।्
ु
पकम कृ तं च ैव कायाः पािथ वष भ ॥ ००३ ॥

ु ॥ ००३ ॥
भाया चोढा या राजशाणािधपतेः सता

या च ागिभिहतं देववााथ दशनात ।्

ु
का भूा पमाावीे व ं च ैतपेितम ् ॥ ००४ ॥

एतुा ुपदो यसेनः ; सव तं मिवो िनवे ।

६५८ अोपाानपव

ु रणे वै जानाम ् ॥ ००५ ॥

मं राजा मयामास राज ;ं

संबकं च ैव सम ति ;ाशाणके वै नृपतौ नरे ।

यं कृ ा िवलं यथाव ; ैकाो िनयं वै जगाम ॥ ००६ ॥

भावगंु नगरमापाले त ु भारत ।

गोपयामास राजे सवतः समल तम ् ॥ ००७ ॥

आित च परमां राजा जगाम सह भायया ।

दशाणपितना साध िवरोधे भरतष भ ॥ ००८ ॥

कथं संबिना साध न मे ािहो महान ।्

इित सि मनसा दैवताचयदा ॥ ००९ ॥

तं त ु ा तदा राजेवी देवपरं तथा ।

अचा य ु ानमथो भाया वचनमवीत ् ॥ ०१० ॥

देवानां ितपि सा साधमताु सदा ।

सा त ु ःखाणव ं ा नः ादचयतां भृशम ् ॥ ०११ ॥

दैवतािन च सवािण पूां भूिरदिण ैः ।

अयािप यां दाशाणितषेधन े ॥ ०१२ ॥

अय ु ने िनवृिं च मनसा िचयािभभो ।

देवतानां सादेन सवमते िवित ॥ ०१३ ॥

ु ोचन ।
मििभमितं साध या यृथल
ु
पराािवनाशाय त राजंथा कु ॥ ०१४ ॥

ु त ं भृश ं िसित पािथ व ।

दैव ं िह मानषोपे
पररिवरोधा ु नानयोः िसिरि वै ॥ ०१५ ॥
अाय १९२ ६५९

तािधाय नगरे िवधानं सिचवैः सह ।

अचय यथाकामं दैवतािन िवशां पते ॥ ०१६ ॥

एवं संभाषमाणौ तौ ा शोकपरायणौ ।

िशखिडनी तदा का ीिडतेव मनिनी ॥ ०१७ ॥

ततः सा िचयामास मृ ते ःिखतावभु ौ।

इमािवित तते मितं ाणिवनाशने ॥ ०१८ ॥

एवं सा िनयं कृ ा भृश ं शोकपरायणा ।

जगाम भवनं ा गहनं िनजन ं वनम ् ॥ ०१९ ॥

येणिमता राजूणाकणन पािलतम ।्

तयादेव च जनो िवसजयित तनम ् ॥ ०२० ॥

ु िकलेपनम ।्
त ूण भवनं सधामृ
ु ाकारतोरणम ् ॥ ०२१ ॥
लाजोािपकधूमाम

तिवय िशखडी सा ुपदाजा नृप ।

अनती बितथं शरीरमपु शोषयत ् ॥ ०२२ ॥

दशयामास तां यः ूणो मसंयतु ः ।

िकमथऽयं तवारः किरे ूिह मािचरम ् ॥ ०२३ ॥

अशिमित सा यं पनः ु पनवाच

ु ह।
ु
किरामीित च ैनां स वाचाथ ु
गकः ॥ ०२४ ॥

ु वरदोऽि नृपाजे ।
धन ेरानचरो
अदेयमिप दाािम ूिह ये िववितम ् ॥ ०२५ ॥
६६० अोपाानपव

ततः िशखडी तवमिखलेन वेदयत ।्

त ै यधानाय ूणाकणाय भारत ॥ ०२६ ॥

आपो मे िपता य निचरािनिशित ।

अिभयाित सो दशाणािधपितिह तम ् ॥ ०२७ ॥

महाबलो महोाहः स हेमकवचो नृपः ।

ता मां य िपतरं मातरं च मे ॥ ०२८ ॥

ितातो िह भवता ःखितनयो मम ।

ु य सादादिनितः ॥ ०२९ ॥
भवेय ं पषो

यावदेव स राजा वै नोपयाित परंु मम ।

तावदेव महाय सादं कु गकु ॥ ०३० ॥

अाय १९३
भी उवाच ॥

िशखिडवां ु ाथ स यो भरतष भ ।

ोवाच मनसा िच दैवने ोपिनपीिडतः ॥ ००१ ॥

भिवतं तथा ति मम ःखाय कौरव ॥ ००१ ॥

भे कामं किरािम समयं त ु िनबोध मे ।

िकिालारं दाे पिं ु लं िमदं तव ॥ ००२ ॥

आगं या काले समेतवीिम ते ॥ ००२ ॥

अाय १९३ ६६१

भःु सिसोऽि कामपी िवहमः ।

ं के वलान ् ॥ ००३ ॥
मसादारंु च ैव ािह बू

ीिलं धारियािम दीयं पािथ वाजे ।

सं मे ितजानीिह किरािम ियं तव ॥ ००४ ॥

ु
िशखवाच ॥

ु
ितदाािम भगव.िं पनिरदं तव ।
िकिालारं ीं धारय िनशाचर ॥ ००५ ॥

ितयाते दाशाण पािथ वे हेमवमिण ।

ु
क ैवाहं भिवािम पषं भिविस ॥ ००६ ॥

भी उवाच ॥

ु समयं त चाते तावभ

इा ु ौ नृप ।
अोानिभोहे तौ सामयतां ततः ॥ ००७ ॥

ीिलं धारयामास ूणो यो नरािधप ।

यपं च तीं िशखडी पत ॥ ००८ ॥

ततः िशखडी पााः प ं ु मासा पािथ व ।

िववेश नगरं ः िपतरं च समासदत ् ॥ ००९ ॥

यथावृ ं त ु तवमाचौ ुपद च ॥ ००९ ॥

ुपद तुा हष माहारयरम ।्

सभाय सार महेरवचदा ॥ ०१० ॥
६६२ अोपाानपव

ततः संषे यामास दशाणािधपतेनपृ  ।

ु
पषोऽयं मम सतःु ां मे भवािनित ॥ ०११ ॥

अथ दाशाणको राजा सहसाागमदा ।

पाालराजं ुपदं ःखामष समितः ॥ ०१२ ॥

ततः कािमासा दशाणािधपितदा ।

ेषयामास सृ  तं िवदां वरम ् ॥ ०१३ ॥

ूिह मचनातू पाां तं नृपाधमम ।्

यै कां काथ वृतवानिस मत े ॥ ०१४ ॥

फलं तावलेप  न संशयः ॥ ०१४ ॥

एवमु  ु तेनासौ ाणो राजसम ।

तः यातो नगरं दाशाणनपृ चोिदतः ॥ ०१५ ॥

ु
तत आसादयामास परोधा ुपदं परेु ।
त ै पाालको राजा गाम च ससृ ु तम ् ॥ ०१६ ॥

ापयामास राजे सह तेन िशखिडना ॥ ०१६ ॥

तां पूजां नान वां चेदमवु ाच ह ।

यं तेन वीरेण राा कानवमणा ॥ ०१७ ॥

येऽहमधमाचार िहथऽि वितः ।

त पाप करणालं ािह ु मत े ॥ ०१८ ॥

ु ं नरपते ममा रणमूधि न ।

देिह य
उिरािम ते सः सामासतबावम ु ् ॥ ०१९ ॥
अाय १९३ ६६३

तपालसंय ु ं ािवतः िकल पािथ वः ।

ु
दशाणपिततेन मिमे परोधसा ॥ ०२० ॥

अवीरते ुपदः णयानतः ।

यदाह मां भवांबिवचनाचः ॥ ०२१ ॥

तोरं ितवचो त एव विदित ॥ ०२१ ॥

ततः संषे यामास ुपदोऽिप महाने ।

िहरयवमण े तं ाणं वेदपारगम ् ॥ ०२२ ॥

समाग त ु राा स दशाणपितना तदा ।

तामाददे राजं ुपदेन ह ॥ ०२३ ॥

आगमः ियतां ं कुमारो वै सतो

ु मम ।
िम ैतं के नािप त ेयिमतु ॥ ०२४ ॥

ततः स राजा ुपद  ु ो यवु तीविराः ।

ु ा ; िवमशय
ु
संषे यामास सचापाः ; िशखिडनं ी पमाेु ित वेमु ् ॥ ०२५ ॥

ु सवम ।्
ताः ेिषताभावं िविदा ; ीा राे तशंसिह
ु
ु कौरवे ; दशाणराजाय महानभावम
िशखिडनं पषं ् ॥ ०२६ ॥

ततः कृ ा त ु राजा स आगमं ीितमानथ ।

संबिना समाग ो वासमवु ास ह ॥ ०२७ ॥

िशखिडने च मिु दतः ादािं जन ेरः ।

हिनोऽां गा ैव दाो बशताथा ॥ ०२८ ॥

पूिजत ितययौ िनव  तनयां िकल ॥ ०२८ ॥

६६४ अोपाानपव

िवनीतिकिषे ीते हेमवमिण पािथ वे ।

ितयाते त ु दाशाण पा िशखिडनी ॥ ०२९ ॥

किचथ काल कुबेरो नरवाहनः ।

ु
लोकानयाां कुवाणः ूणागािवेशनम ् ॥ ०३० ॥

स तहोपिर
ृ वतमान ; आलोकयामास धनािधगोा ।
ूण य िनशा वेम ; ल तं मागण ु ैिविचम ् ॥ ०३१ ॥

लाज ै ग ै तथा िवतान ै ;रिचत ं धूपनधूिपतं च ।

ज ैः पताकािभरल तं च ; भापेयािमषदहोमम ् ॥ ०३२ ॥

तानं त ा त ु सवतः समल तम ।्

अथावीपितााननगां ु दा ॥ ०३३ ॥

ल तिमदं वेम ूणािमतिवमाः ।

ु
नोपसप ित मां चािप काद समधीः ॥ ०३४ ॥

ु
याानमाा मामसौ नोपसप ित ।
ता ै महादडो धायः ािदित मे मितः ॥ ०३५ ॥

या ऊचःु ॥

ुपद सताु राजाो जाता िशखिडनी ।

ु
त ै िनिमे किंिादाषलणम ् ॥ ०३६ ॥

अहीणं ीणां ीभूतिते गृहे ।

नोपसप ित तेनासौ सीडः ीपवान ् ॥ ०३७ ॥

एताारणााजूणो न ा पयित ।

अाय १९३ ६६५

ु ा कु यथाायं िवमानिमह ितताम ् ॥ ०३८ ॥



भी उवाच ॥

आनीयतां ूण इित ततो यािधपोऽवीत ।्

ु
कताि िनहं तेवाच ु पनः
स पनः ु ॥ ०३९ ॥

सोऽगत येमातः पृिथवीपते ।

ीपो महाराज तौ ीडासमितः ॥ ०४० ॥

ु ो धनदः कुनन ।

तं शशाप सस
ु
एवमेव भव ीं पाप गकाः ॥ ०४१ ॥

ततोऽवीपितमहाा ; याददावमेह यान ।्

ु ; ीलणं चाहीः पापकमन ् ॥ ०४२ ॥
िशखिडने लणं पापबे

ु 
अवृ ं सब ु े यादेतृ तं या ।
ताद भृवे ं ी स पषथा ु ॥ ०४३ ॥

ु ा वैवणं िकल ।
ततः सादयामासय
ूणाथ कुां शापेित पनःु पनः
ु ॥ ०४४ ॥

ु
ततो महाा येः वाचान ु
गािमनः ।
सवागणांात शापािचकीष या ॥ ०४५ ॥

हते िशखिडिन रणे पं ितपते ।

ूणो यो िनेगो भविित महामनाः ॥ ०४६ ॥

ु भगवाेवो यरासपूिजतः ।
इा
ययौ सह त ैः सविन मेषारचािरिभः ॥ ०४७ ॥
६६६ अोपाानपव

ूण ु शापं संा तैव वसदा ।

समये चागमं वै िशखडी स पाचरम ् ॥ ०४८ ॥

सोऽिभगावीां ाोऽि भगविित ।

ु पनः
तमवीतः ूणः ीतोऽीित पनः ु ॥ ०४९ ॥

आजवने ागतं ा राजपंु िशखिडनम ।्

सवमवे यथावृमाचचे िशखिडने ॥ ०५० ॥

य उवाच ॥

शो वैवणेनाि ृ ते पािथ वाज ।

गेदान यथाकामं चर लोकाथासखम ु ् ॥ ०५१ ॥

ु मे न शमितविततमु ।्
िदमेतरा
गमनं तव चेतो िह पौल च दशनम ् ॥ ०५२ ॥

भी उवाच ॥

ु ः िशखडी त ु ूणयेण भारत ।

एवम
ाजगाम नगरं हषण महताितः ॥ ०५३ ॥

पूजयामास िविवध ैगमा ैमहाधन ैः ।

िजातीेवताािप च ैानथ चत ु थान ् ॥ ०५४ ॥

ुपदः सह पेु ण िसाथन िशखिडना ।

मदु ं च परमां लेभ े पााः सह बावैः ॥ ०५५ ॥

िशाथ ददौ चािप ोणाय कुपव ु ।

िशखिडनं महाराज पंु ीपूिवण ं तथा ॥ ०५६ ॥
अाय १९३ ६६७

ु ादं धनवु दं नृपाजः ।

ितपेद े चत
िशखडी सह य ु ािभधृ  ु पाष तः ॥ ०५७ ॥

मम ेतराात यथाववेदयन ।्
ु ा ुपदे मया ॥ ०५८ ॥
जडाबिधराकारा ये य

ु
एवमेष महाराज ीपमाु पदाजः ।
संभतू ः कौरवे िशखडी रथसमः ॥ ०५९ ॥

ेा कािशपतेः का अा नामेित िवतु ा ।

ुपद कुले जाता िशखडी भरतष भ ॥ ०६० ॥

ु
नाहमेन ं धनािणं ु ं ु समपु ितम ।्
ययु 
मु तमिप पयेय ं हरेय ं न चातु ॥ ०६१ ॥

तमेतम सदा पृिथामिप िवतु म ।्

 े चािप ीनाि ीिपिण ॥ ०६२ ॥
ियां ीपूवक

ु ये महं बाणािनित कौरवनन ।

न म
न हामहमेतने कारणेन िशखिडनम ् ॥ ०६३ ॥

एतमहं वेद ज तात िशखिडनः ।

ततो न ैनं हिनािम समरेातताियनम ् ॥ ०६४ ॥

यिद भीः ियं हाादाानमतु ।

न ैनं तािनािम ािप समरे ितम ् ॥ ०६५ ॥

सय उवाच ॥

एतुा त ु कौरो राजा यधनदा ।

ु ममत ॥ ०६६ ॥
मु तिमव स ाा भीे य
६६८ अोपाानपव

अाय १९४
सय उवाच ॥

भातायां त ु शवया पनरे ु

ु व सतव ।
मे सव स ै िपतामहमपृत ॥ ००१ ॥

पाडवेय गाेय यदेतैमु मम ।्

भूतनरनागां महारथसमाकलम ् ॥ ००२ ॥
ु

भीमाजनु भृितिभमहे ास ैमहाबलैः ।

लोकपालोपमैगु ं धृप ु
ु रोगमै ः ॥ ००३ ॥

ृ िमव सागरम ।्
अधृमनावायमु 
सेनासागरमोमिप देवमै ह ाहवे ॥ ००४ ॥

के न कालेन गाेय पयेथा महातेु ।

ु
आचाय वा महेासः कृ पो वा समहाबलः ॥ ००५ ॥

कण वा समराघी ौिणवा िजसमः ।

िदािवषः सव भवो िह बले मम ॥ ००६ ॥

एतिदाहं ात ं ु परं कौतूहलं िह मे ।

िद िनं महाबाहो वुमहिस तम ॥ ००७ ॥

भी उवाच ॥
अाय १९४ ६६९

ु कुे ेतृिथवीपते ।
अनपं
बलाबलमिमाणां ेषां च यिद पृिस ॥ ००८ ॥

ण ु राजम रणे या शिः परमा भवेत ।्

ु
अवीय रणे य भजयो महाभजु ॥ ००९ ॥

आजवने ैव यु ने यो इतरो जनः ।

मायायु ने मायावी इेतमिनयः ॥ ०१० ॥

हामहं महाबाहो पाडवानामनीिकनीम ।्

िदवसे िदवसे कृ ा भागं ागािकं मम ॥ ०११ ॥

ु ।
योधानां दशसाहं कृ ा भागं महाते
सहं रिथनामेकमेष भागो मतो मम ॥ ०१२ ॥

अन ेनाहं िवधान ेन संनः सततोितः ।

पयेय ं महै ं कालेनान ेन भारत ॥ ०१३ ॥

ु ये ं महाि समरे ितः ।

यिद ािण म
शतसाहघातीिन हां मासेन भारत ॥ ०१४ ॥

सय उवाच ॥

ु ा भी तां राजा यधनदा ।


ृ त राजे ोणमिरसां वरम ् ॥ ०१५ ॥
पयप

ु
आचाय के न कालेन पाडुप स ैिनकान ।्
ु
िनहा इित तं ोणः वाच हसिव ॥ ०१६ ॥

िवरोऽि कुे माणिवचेितः ।

६७० अोपाानपव

े ं पाडवानामनीिकनीम ् ॥ ०१७ ॥
अािना िनदहय

यथा भीः शांतनवो मासेन ेित मितमम ।

एषा मे परमा शिरेते परमं बलम ् ॥ ०१८ ॥

ाामेव त ु मासाां कृ पः शारतोऽवीत ।्

ौिण ु दशराेण ितजे बलयम ् ॥ ०१९ ॥

कण ु पराेण ितजे महािवत ् ॥ ०१९ ॥

ु
तुा सूतप वां सागरगासतः ु ।
जहास सनं हासं वां चेदमवु ाच ह ॥ ०२० ॥

ु रम ।्
न िह तावणे पाथ बाणखधनध
ु ं रथेनोमतु म ् ॥ ०२१ ॥
वासदेु वसमाय

समागिस राधेय तेन ैवमिभमसे ।

शमेव ं च भूय या वं ु यथेतः ॥ ०२२ ॥

अाय १९५
वैशपं ायन उवाच ॥

ु
एतुा त ु कौेयः सवाातॄनपरे ।
्
आय भरते इदं वचनमवीत ॥ ००१ ॥

धातरा स ैेष ु ये चारपषा

ु मम ।
ु
ते वृिं यि ममेमां िषतां िनशाम ् ॥ ००२ ॥
अाय १९५ ६७१

यधनः िकलापृदापगेय ं महातम ।्

के न कालेन पाडूनां हाः स ैिमित भो ॥ ००३ ॥

ु ितः ।
मासेन ेित च तेनोो धातराः सम
तावता चािप कालेन ोणोऽिप जानत ॥ ००४ ॥

ु कालम
गौतमो िगणं ु वािनित नः तु म ।्
ौिण ु दशराेण ितजे महािवत ् ॥ ००५ ॥

तथा िदािवणः संपृ ः कुसंसिद ।

पिभिदवस ैह ं ु स स ैं ितजिवान ् ॥ ००६ ॥

तादहमपीािम ोतमु जनु ते वचः ।

कालेन िकयता शूपयेिरित संयगु े ॥ ००७ ॥

एवम ु शः पािथ वेन धनयः ।

ु ो गडाके
वासदेु वमवेदे ं वचनं भाषत ॥ ००८ ॥

सव एते महाानः कृ तााियोिधनः ।

असंशयं महाराज हरेु व बलं तव ॥ ००९ ॥

अप ैत ु ते मनापो यथासं वीहम ।्

हामेकरथेनाहं वासदेु वसहायवान ् ॥ ०१० ॥

सामरानिप लोकांीहावरजमान ।्
भूत ं भं भिव िनमेषािदित मे मितः ॥ ०११ ॥

योरं पशपु ितः ादादं महम ।

ु े वै तिददं मिय वतत े ॥ ०१२ ॥
कै राते य
६७२ अोपाानपव

ु
यगाे पशपु ितः सवभतू ािन संहरन ।्
ु े पषा
य ु तिददं मिय वतत े ॥ ०१३ ॥

त जानाित गाेयो न ोणो न च गौतमः ।

ु राजुत एव त ु सूतजः ॥ ०१४ ॥
न च ोणसतो

ु ं रणे ह ं ु िद ैर ैः पृथजनम ।्

न त ु य
आजवने ैव य ु ने िवजेामो वयं परान ् ॥ ०१५ ॥

ु
तथेम े पषााः सहायाव पािथ व ।
सव िदािवषः सव यु ािभनिनः ॥ ०१६ ॥

वेदाावभृथाताः सव एतेऽपरािजताः ।

िनहःु समरे सेनां देवानामिप पाडव ॥ ०१७ ॥

िशखडी ययु धु ान धृ

ु पाष तः ।
भीमसेनो यमौ चोभौ यधु ामूमौजसौ ॥ ०१८ ॥

िवराटुपदौ चोभौ भीोणसमौ यिु ध ।

यं चािप समथऽिस ैलोोादन े अिप ॥ ०१९ ॥

ु पये ं वासवसमते
ोधां पषं ु ।
िं न स भवेिमित ां वेि कौरव ॥ ०२० ॥

अाय १९६
वैशपं ायन उवाच ॥
अाय १९६ ६७३

ततः भाते िवमले धातराेण चोिदताः ।

यधन ेन राजानः ययःु पाडवाित ॥ ००१ ॥

आा शच ु यः सव िवणः श

ु वाससः ।
गृहीतशा िजनः ि वा तायः ॥ ००२ ॥

ु
सव वेदिवदः शूराः सव सचिरतताः ।
सव कमकृत ैव सव चाहवलणाः ॥ ००३ ॥

आहवेष ु परा.ोकािगीषो महाबलाः ।

एकामनसः सव धानाः पर च ॥ ००४ ॥

ु
िवानिवावावौ के कया बािकै ः सह ।
ययःु सव एवैत े भाराजपरोगमाः
ु ॥ ००५ ॥

अामा शांतनवः स ैवोऽथ जयथः ।

दािणााः तीा पावतीया ये रथाः ॥ ००६ ॥

गाारराजः शकुिनः ाोदीा सवशः ।

शकाः िकराता यवनाः िशबयोऽथ वसातयः ॥ ००७ ॥

ैः ैरनीकै ः सिहताः पिरवाय महारथम ।्

एते महारथाः सव ितीये िनययबु ल
 े ॥ ००८ ॥

कृ तवमा सहानीकिगता महाबलाः ।

यधन नृपितातिृ भः पिरवािरतः ॥ ००९ ॥

शलो भूिरवाः शः कौसोऽथ बृहलः ।

ु
एते पादवत धातरापरोगमाः ॥ ०१० ॥
६७४ अोपाानपव

ते समेन पथा याा योमाना महारथाः ।

कुे पाध वित दंिशताः ॥ ०११ ॥

यधन ु िशिबरं कारयामास भारत ।

यथ ैव हािनपरंु ितीयं समल तम ् ॥ ०१२ ॥

ु
न िवशेष ं िवजानि पर िशिबर वा ।
कुशला अिप राजे नरा नगरवािसनः ॥ ०१३ ॥

ताशाेव गािण राामिप महीपितः ।

कारयामास कौरः शतशोऽथ सहशः ॥ ०१४ ॥

पयोजनम ृ मडलं तणािजरम ।्

ु 
सेनािनवेशाे राजािवशतसंघशः ॥ ०१५ ॥

त ते पृिथवीपाला यथोाहं यथाबलम ।्

िविवशःु िशिबरायाश ु वि सहशः ॥ ०१६ ॥

तेषां यधनो राजा सस ैानां महानाम ।्

ािददेश सबाानां भभोमनमम ु ् ॥ ०१७ ॥

ु
सगजामनाणां ये च िशोपजीिवनः ।
ु
ये चाेऽनगता सूतमागधबिनः ॥ ०१८ ॥

विणजो गिणका वारा ये च ैव ेका जनाः ।

सवााौरवो राजा िविधववैत ॥ ०१९ ॥
अाय १९७ ६७५

अाय १९७
वैशपं ायन उवाच ॥

ु यिु धिरः ।
तथ ैव राजा कौेयो धमपो
धृमु खु ाीरांोदयामास भारत ॥ ००१ ॥

चेिदकािशकषाणां न ेतारं ढिवमम ।्

सेनापितमिमं धृके तमु थािदशत ् ॥ ००२ ॥

िवराटं ुपदं च ैव ययु धु ानं िशखिडनम ।्

पााौ च महेासौ यधु ामूमौजसौ ॥ ००३ ॥

ते शूरािवमाणकुडलधािरणः ।
आाविसा िलता िधेिव ताशनाः ॥ ००४ ॥

अशोभ महेासा हाः िलता इव ॥ ००४ ॥

सोऽथ स ैं यथायोगं पूजिया नरष भः ।

िददेश तानीकािन याणाय महीपितः ॥ ००५ ॥

अिभम ं ु बृहं च ौपदेयां सवशः ।

ु ख
धृम ु ान ेताािहणोाडुननः ॥ ००६ ॥

भीमं च ययु धु ानं च पाडवं च धनयम ।्

ितीयं ेषयामास बलं यिु धिरः ॥ ००७ ॥

भाडं समारोपयतां चरतां संधावताम ।्

ानां त योधानां शो िदविमवाृशत ् ॥ ००८ ॥

यमेव ततः पािराटुपदाितः ।

६७६ अोपाानपव

तथा ैः पृिथवीपालैः सह ायाहीपितः ॥ ००९ ॥

ु ता ।
ु रृ
भीमधायनी सेना धृप
गेव पूणा ििमता माना यत ॥ ०१० ॥

ु
ततः पनरनीकािन ु
योजयत बिमान ।्
ु
मोहयृतरा पाणां ु
बििनवम ् ॥ ०११ ॥

ौपदेयाहेासानिभम ं ु च पाडवः ।
नकुलं सहदेव ं च सवा ैव भकान ् ॥ ०१२ ॥

दश चासहािण िसाहं च दिनः ।

अयतु ं च पदातीनां रथाः पशताथा ॥ ०१३ ॥

भीमसेन ं च धष  थमं ािदशलम ।्

ममे त ु िवराटं च जयेन ं च मागधम ् ॥ ०१४ ॥

महारथौ च पााौ यधु ामूमौजसौ ।

वीयवौ महाानौ गदाकामकु धािरणौ ॥ ०१५ ॥

अयातां ततो मे वासदेु वधनयौ ॥ ०१५ ॥

बभूवरु ितसंराः कृ तहरणा नराः ।

तेषां िवंशितसाहा जाः शूररै िधिताः ॥ ०१६ ॥

प नागसहािण रथवंशा सवशः ।

ु ािसगदाधराः ॥ ०१७ ॥
पदातय ये शूराः कामक

सहशोऽयःु पादत सहशः ॥ ०१७ ॥

यिु धिरो य स ैे यमेव बलाणव े ।

अाय १९७ ६७७

त ते पृिथवीपाला भूियं पयविताः ॥ ०१८ ॥

त नागसहािण हयानामयतु ािन च ।

तथा रथसहािण पदातीनां च भारत ॥ ०१९ ॥

यदािािभययु धु े धातरां सयोधनम

ु ् ॥ ०१९ ॥

ततोऽे शतशः पाहायतु शो नराः ।

नदः ययु षे ामनीकािन सहशः ॥ ०२० ॥

त भेरीसहािण शानामयतु ािन च ।

वादयि  संाः सहायतु शो नराः ॥ ०२१ ॥

Mahabharata
Encoding : ISCII
Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
Pune, India, 1999
http ://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html
for further details
Converted for devanagari output using xetex-itrans with sdvn
mapping on July 23, 2013