นักสืบไลเคน

โครงการ
การใชดัชนีบ่งชี้ทางเคมีและชีวภาพเพื่ อติดตามตรวจสอบมลพิ ษทางอากาศ
และการพั ฒนาเครื่องมือสําหรับชุมชนในการเฝาระวังคุณภาพอากาศ
อําเภอเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดนาน

ช�่อของนักสืบไลเคน
 บทนำ
ไลเคนเปนสิ่งมีช�ว�ตเล็กๆแตมีช�ว�ตที่นาสนใจเร�่มตนจากจ�ดกำเนิดที่มาจากสิ่ง
มีช�ว�ตมากกวาหนึ่งชนิดมาอยูรวมกัน เกื้อกูลซ�่งกันและกันจนกระทั่งดำรงช�ว�ต
อยูได แมกระทั่งในพื้นที่ที่สภาพแวดลอมไมเอื้อตอการดำรงช�ว�ตของสิ่งมีช�ว�ต
ทั่วๆไป เชน ในทะเลทราย เขตน้ำข�้นน้ำลง ไลเคนยังมีบทบาทในระบบนิเวศ เปน
อาหารของสัตวชนิดตางๆ ชวยในการตร�งแรธาตุสารอาหารเขาสูระบบนิเวศ
เปนตน ตลอดจนถึงการนำมาใชประโยชนอยางหลากหลายโดยมนุษย ไลเคน
ถึงจะทนทานในสภาพธรรมชาติที่อาศัยอยู แตก็สามารถไดรับผลกระทบอยาง
รวดเร็วเมื่อสภาพแวดลอมเปลี่ยนแปลงไป เชน มลพิษอากาศการทำลายที่อยู
อาศัย

หนังสือคูมือเลมนี้ ไดรับการสนับสนุนในการจัดทำโดยสถาบันว�จัยระบบ
สาธารณสุข เนื้อหาในหนังสือเลมนี้ไดปรับมาจากหนังสือ คูมือนักสืบไลเคน
โดยเนนที่การใหขอมูลเบื้องตนเกี่ยวกับไลเคน การใชไลเคนในการตรวจสอบ
คุณภาพสิ่งแวดลอมเหมาะสำหรับผูที่สนใจทั่วไปเพราะปญหาการเปลี่ยนแปลง
คุณภาพสิ่งแวดลอม เชน คุณภาพอากาศ สงผลกระทบตอทุกช�ว�ตที่ใช
อากาศบนโลกใบเดียวกัน
 1.

ไลเคนคืออะไร ?
ไลเคน เปนสิ่งมีช�ว�ตชนิดหนึ่ง เกิดจากการมาอยูรวมกันแบบพึ่งพาอาศัยกัน
ระหวาง……….

รา สาหราย

ไลเคน = รา + สาหร‹าย

รา ทำหนŒาที่ปกป‡องสาหร‹ายจากความแหŒงแลŒง

สาหราย ทำหนŒาที่สรŒางอาหารโดยกระบวนการสังเคราะหแสง
สาหร‹ายมนไลเคนส‹วนใหญ‹เปšนสาหร‹ายสีเข�ยว ไลเคนส‹วนนŒอย
ที่จะมีสาหร‹ายสีเข�ยวแกมน�ำเง�น (ไซยาโนแบคทีเร�ย) พบไดŒในไลเคน
ชนิดที่ตŒองการความชุ‹มช�้นสูง

สาระนารู!
ไลเคนที่ทราบในปจจ�บันมีอยูประมาณ 13,500 ชนิดและคาดวา
ทั้งหมดอาจจะมีมากกวา 30,000 ชนิด
 2.

การแบงกลุมไลเคน
ไลเคน แบงไดเปน 3 กลุมใหญ ตามลักษณะของ โครงสราง ที่เร�ยกวา
“แผนใบ” หร�อทัลลัส ที่เจร�ญข�้นมา ไดแก

ครัสโตส (Crustose)
ลักษณะเปนวงเจร�ญติดแนนกับวัตถุ
ที่ไลเคนเกาะอยูจนดูคลายเปนเนื้อ
เดียวกัน

โฟลิโอส (Foliose)
ลักษณะเปนแผนใบ คลายใบไม

ฟรูทิโคส (Fruticose)
ลักษณะเปนพุมเล็กๆ หร�อยาวคลาย
เครา บางครั้งเร�ยกวา “ ฝอยลม ”
ชอบที่ชุมช�้นและอากาศดี
 3.

การสืบพันธุของไลเคน
ไลเคน คลายกับสิ่งมีช�ว�ตทั่วไปที่ตองมีการสืบพันธุ ซ�่งมีทั้งแบบอาศัยเพศ
และไมอาศัยเพศ ไลเคนบางชนิดพบไดทั้งสองแบบ บางชนิดพบเพียงแบบ
เดียวนักสืบควรรูจักลักษณะของโครงสรางที่ใชในการสืบพันธุของไลเคน
“เพราะบางครั้งตองใช ในการจำแนกชนิดไลเคน”
1. การสืบพันธุแบบ อาศัยเพศ
ไลเคนจะสราง “ผล” หร�อฟรุตติ้งบอดี้ ซ�่งภายในมีสปอรที่ราสรางข�้นอยู ผล
ของไลเคนมีอยูดวยกันหลายลักษณะ เชน ผลรูปถวย ผลรูปภูเขาไฟ ผล
รูปอักษรจ�นหร�อรูปปากกา

“เราสามารถใชลักษณะผลของไลเคน เพื่อการแยกชนิดไลเคนได”
เมื่อผลแก สปอรของราจะกระจายไปยังที่ตางๆโดยกระแสลม น้ำ หร�อ
สัตวบางชนิด เชน แมลง เปนตน เมื่อสปอรตกลงในที่ที่มีสภาพแวดลอม
เหมาะสมและสามารถ จับคู กับสาหรายไดก็จะเติบโตเปนไลเคน

ไลเคน สปอร สปอรงอก สปอรจับคูกับสาหราย

 4.

การสืบพันธุของไลเคน
2. การสืบพันธุแบบ ไมอาศัยเพศ
เกิดข�้นโดยการแตกหักหร�อการหลุดออกของโครงสรางที่มีลักษณะเปนแทง
เล็กๆ คลายนิ้วมือ หร�อเปนผงคลายผงแปง กระจายอยูบนแผนใบของไลเคน

แทงนิ้วมือหร�อผงแปงนี้มีทั้งสาหรายและราอยูภายใน เมื่อมีสัตว ลม
หร�อ น้ำ พัดพาไปตกยังที่เหมาะสม ก็จะงอกเปนไลเคนแผนใหมไดทันที

ไลเคน ผงแปง ตกในพื้นที่เหมาะสม งอกเปนไลเคน

 5.

ทำไมตองศึกษาไลเคน
ไลเคนมีประโยชนหลายอยาง ถึงจะมีขนาดเล็ก แตสามารถนำมาใชประโยชน
ไดหลายอยาง เชน ใชเปนอาหารของสัตวและคน เปนยารักษาโรค ใชทำสียอม
ผา ใชในอุตสาหกรรมเคร�่องสำอางคและน้ำหอม และอื่นๆอีกมากมาย
นอกจากนี้ยังสามารถใชเปน “ตัวช�้วัดคุณภาพสิ่งแวดลอม” วาดีหร�อไมดี
โดยเฉพาะการช�้วัด“คุณภาพอากาศ” โดยที่ไลเคนนั้นไมทนทานตอมลพิษทาง
อากาศ จ�งเสมือนสัญญาณเตือนลวงหนากอนที่จะมีผลตอสุขภาพของเรา

สาระนารู
ชนิด และ จำนวนของสิ่งมีช�ว�ตสามารถบงบอกถึงคุณภาพของสภาพ
แวดลอมได จ�งมีการใชสิ่งมีช�ว�ตมาเปนตัวบงช�้คุณภาพของสิ่งแวดลอม
ขอดีของว�ธ�นี้คือ สามารถศึกษาการปนเปอนของมลพิษ และผลที่มีตอ
สิ่งมีช�ว�ตบางชนิด กอนที่จะมีผลกระทบตอระบบนิเวศทั้งหมดหร�อสุขภาพ
ของมนุษย
x x

x x

x x

อากาศดี อากาศไมดี
มีมลพิษในอากาศ
 6.

ไลเคนกับมลพิษอากาศในเมืองใหญ
ในเขตอุตสาหกรรมหร�อเขตชุมชนเมืองขนาดใหญที่มีมนุษยอาศัยอยูหนา
แนน มักจะมีมลพิษอากาศสูง เนื่องจากการจราจรที่คับคลั่ง การเผาขยะ
การกอสราง เปนตน เราไมสามารถมองเห็นสารมลพิษในอากาศได แต
สามารถสังเกตไดจากการเปลี่ยนแปลงของสิ่งมีช�ว�ตในบร�เวณนั้น ไลเคน
ไมทนทานตอสารมลพิษในอากาศ เชน กาซซัลเฟอรไดออกไซด กาซ
ไนโตรเจนไดออกไซด โอโซน และ โลหะหนัก ดังนั้นจ�งพบไลเคนนอยมาก
หร�อไมพบเลยในบร�เวณที่มีอากาศเสีย หร�อพบในสภาพไมสมบูรณ เหตุ
นี้เองจ�งมีการนำไลเคนมาเปนตัวช�้วัดคุณภาพอากาศ วาดีหร�อไมดี โดย
ดูจากชนิดและปร�มาณไลเคนที่พบไดในแตละที่
 7.

สาเหตุไลเคนไมทนตอมลพิษอากาศ
ไลเคนเจร�ญเติบโตโดยการรับน้ำและสารอาหารที่ละลายอยูในฝน
หมอก และน้ำคาง เขาไปในแผนใบโดยตรง ผิวของไลเคนไมมีชั้น
คิวติเคลที่มีลักษณะคลายข�้ผึ้งเคลือบปองกันอยู ดังนั้นหากใน
อากาศมีสารพิษอยู สารเหลานั้นจะซ�มผานเขาทำอันตรายตอไล
เคนไดงาย

ไลเคนไมมีการผลัดใบเหมือนพืชทั่วไป ดังนั้นสารพิษตางๆ จ�งสะสม

อยูภายในมาก เปนอันตรายตอไลเคน

ในสภาพที่เปนกรด เชน การเกิดฝนกรด คลอโรฟลลที่อยูใน

สาหรายจะสลายตัวเปลี่ยนเปนสารชนิดอื่น ทำใหไลเคนสรางสาร
อาหารไมไดเต็มที่
ฝนกรด
x x

x x
x x

x x

ลองสำรวจสภาพแวดลอมรอบๆตัวเราวาเปนอยางไร โดยอาศัยการ
สังเกตไลเคนที่อยูรอบๆ บร�เวณที่เราสนใจ กอนอื่นมาลองสำรวจดู
กอนวาเราพบไลเคนที่ไหนบาง ?
 8.

กิจกรรม
สืบหาไลเคน

ก‹อนจะทำการสำรวจไลเคน นักสืบควร
ลองสังเกตก‹อนว‹าพบไลเคนไดŒบร�เวณใด
บŒาง โดยเร�่มดูจากบร�เวณใกลŒๆโรงเร�ยน
หร�อชุมชนของเรา
นักสืบรูหร�อไมวาเราพบไลเคนไดที่ไหนบาง ?

เราพบไลเคนที่ไหนบาง ?
ไลเคนพบไดทั่วไปทั้งในบร�เวณที่แหงแลง เชน ทะเลทราย หร�อบร�เวณที่ชุม
ช�้น เชน ปาเขตรอน บนโขดหินร�มทะเลในเขตน้ำข�้นน้ำลง จนกระทั่งบนยอด
สูง บนวัตถุจากธรรมชาติ เชน กอนหิน ตนไม หร�อวัตถุที่มนุษยสรางข�้น
เชน รั้วบาน หลังคากระเบื้อง อยางไรก็ตาม บร�เวณนั้นตองไมถูกรบกวน
จากคน และมีสภาพแวดลอมที่เหมาะสมตอการเจร�ญของไลเคนดวย เชน

pH
แสง คากรดดาง อาหาร

ความช�้น พื้นผิว มลพิษ

 9.

กิจกรรม สืบหาไลเคน
ตอ - เราพบไลเคนที่ไหนบาง ?

แสง ตองมีแสงที่เพียงพอตอการสังเคราะหแสงของสาหรายในไลเคน
ในที่มีแสงนอยมากๆ เชน พื้นลางของปาดิบช�้น จะพบไลเคนไดนอย
ความช�้น ตองมีความช�้นที่เพียงพอ เพื่อใหไลเคนเจร�ญได
ความเปนกรด/ดาง ของวัตถุที่เกาะอยู หากเปนกรดหร�อดาง
มากเกินไป ไลเคนจะไมสามารถเจร�ญได แตมีไลเคนบางชนิดที่สามารถ
ข�้นบนวัตุถุที่เปนกรด หร�อดางมากๆได
pH
อาหาร ปร�มาณอาหารบนวัตถุที่ไลเคนเกาะอยูตองเพียง
พอตอการเจร�ญเติบโต
พื้นผิว ลักษณะของผิววัตถุที่ไลเคนเกาะตองไมหลุดลอน
งาย วัตถุประเภทนี้สวนมากพบไลเคนไดนอย

มลพิษอากศ ตองเปนบร�เวณที่มีมลพิษทางอากาศไมสูง

พรŒอมออกสำรวจร�ยัง
เดี๋ยวก‹อนแลŒวอุปกรณละ
 10.

กิจกรรม สืบหาไลเคน
อุปกรณในการสำรวจ

1. แวนขยาย (แวนสองพระ)
2. สมุดบันทึกขอมูล
3. ดินสอ/ปากกา
4. หมวกกันแดด

เร�่มตนการสำรวจ
1. นักสืบลองสังเกตดูวาวัตถุตางๆ รอบๆ บร�เวณโรงเร�ยนหร�อชุมชน
เชน ตนไม รั่วบาน กอนหินขนาดใหญ กำแพงโรงเร�ยน วามีไลเคนเจร�ญ
อยูหร�อไม ปร�มาณไลเคนบนวัตถุนั้นมีมากหร�อนอยนักสืบมือใหมอาจจะ
ยังสับสนอยูวาแผนที่เราดูอยูคือไลเคนหร�อไม เพราะบางครั้งอาจจะคลาย
คลึงกับสิ่งมีช�ว�ตอื่น
 11.

กิจกรรม สืบหาไลเคน
ตอ - เร�่มตนการสำรวจ
จะรูไดอยางไรวาเปนไลเคน
ไลเคนบางชนิดอาจดูคลายสิ่งมีช�ว�ตชนิดอื่น เชน รา ทำใหสับสน
ได ว�ธ�พิสูจนงายๆ คือ ใชปลายเล็บขูดเบาๆ บนแผนวงที่เราสงสัย ใชน้ำ
แตะลงไปที่รอยขูด หากมีสีเข�ยวหร�อสีเหลืองเกิดข�้นที่รอยขูด แสดงวาแผน
วงนั้นคือไลเคน โดยสีเข�ยวหร�อสีเหลืองที่เห็นนั้นเปนเซลลสาหรายที่อยูใน
ไลเคน ซ�่งจะเห็นไดชัดเจนเมื่อเปยกน้ำ

หากมีลักษณะเปนเกร็ดใบเล็กๆ มีสีเข�ยว เมื่องสองดูดวยแวน

ขยายจะเห็นใบซอนทับกันอยูมีสีเข�ยวเขม อาจะเปนมอส

หากเปนแผนสีเข�ยวเขม เมื่อสองดูดวยแวนขยายจะเห็นเปนเสน
สายสีเข�ยว หร�อสีเข�ยวเขมเกือบดำ อาจจะเปนตะไครน้ำ
 12.

กิจกรรม สืบหาไลเคน
ตอ - เร�่มตนการสำรวจ

2. เมื่อแนใจแลววาแผนที่เราพบเปนไลเคน ใหสำรวจดูปร�มาณ และ บันทึก

ขอมูลอื่นๆ ในตารางบันทึกผลการสำรวจ เชน
ชนิดของวัตถุที่ไลเคนเกาะ เชน ตนไม กอนหิน ฯลฯ
ลักษณะพื้นผิวของวัตถุที่ไลเคนเกาะ เชน ผิวเร�ยบ ผิวขรุขระ
ความทนทานของพื้นผิวที่ไลเคนเกาะ เชน ผิวลอน ผิวไมลอน
แสงบร�เวณที่พบ เชน อยูในที่มีแสง หร�ออยูในที่รมทึบ
ปร�มาณที่พบโดยเทียบกับขนาดวัตถุที่ไลเคนเกาะ
ความช�่้น อยูในที่มีความชุมช�้น เชน อยูใกลบร�เวณสนามหญา แหลงน้ำ
หร�ออยูในที่แหง เชน ลานกวาง
ปร�มาณที่พบโดยเทียบกับขนาดวัตถุที่ไลเคนเกาะ

อย า ลื ม
นักสืบตองสังเกตดูสภาพแวดลอมรอบๆ บร�เวณที่สำรวจไลเคนดวย
เพราะสภาพแวดลอมมีผลตอการพบไลเคนของเราดวย

นักสืบไลเคนตองมีสายตาแหลมคม ชางสังเกต และอยาใจรอน

เพราะไลเคนบางชนิดมีขนาดเล็กมาก และกลมกลืนไปกับวัตถุที่เกาะ
 13.

กิจกรรม สืบหาไลเคน

ตรางบันทึก ช�่อนักสืบ

ผลการสำรวจ บร�เวณที่สำรวจ
วันที่สำรวจ

ลักษณะ ความทนทาน
แสง ความช�้น ปร�มาณ
ของวัตถุ ของวัตถุ ไลเคนที่พบ
ชนิดของวัตถุ
ผิวเร�ยบ

ผิวไมเร�ยบ

ผิวลอน

ผิวไมลอน

มีแสง

รมเงาทึบ

ช�้น

แหง

มาก
นอย
ไมพบ

ลักษณะบร�เวณที่สำรวจ
เขตอุตสาหกรรม มีโรงงานอยูใกลๆ
เขตชุมชนขนาดใหญ มีรถเยอะ เชน กลางตัวเมือง ตำบล อำเภอ
เขตชุมชนขนาดเล็ก มีรถนอย เชน บร�เวณที่อยูอาศัย หมูบาน
สวน มีตนไมเยอะ เชน สวนในบาน สวนสาธารณะ สวนเกษตรกรรม
ปา มีตนไมหลายชนิด
อื่นๆ
 14.

กิจกรรม สืบหาไลเคน
พิ้นผิวของวัตถุนั้นมีลักษณะดังนี้

บร�เวณที่พบไลเคน มาก มีความ ช�้น หร�อ แหง

บร�เวณที่พบไลเคน มาก มีความ แสง หร�อ ที่รมทึบ

บร�เวณที่สำรวจ (เขตอุตสาหกรรม เขตชุมชน) มีลักษณะดังนี้

บร�เวณนั้นอยูติดถนน หร�อมีรถผานไปมาหร�อไม ? มีนอยหร�อมีมาก ?

สรุปผลการสำรวจ
พบไลเคน บนวัตถุที่สำรวจ เนื่องจาก

ไมพบไลเคน บนวัตถุที่สำรวจ เนื่องจาก

 15.

กิจกรรม สืบหาไลเคน

ขอสังเกตกอนสรุป
นักสืบตองสังเกตสภาพแวดลอมตางๆ ที่เราสังเกตเห็นมา
ประกอบการสรุปผลของเรา ไมควรนำปจจัยเดียวมาใชในการสรุป
ผลเพราะอาจจะผิดพลาดไดงาย

ถึงแมมีแสงเพียงพอ แตถาผิวของวัตถุหลุดลอนอาจไมพบ
ไลเคนในบร�เวณนั้น
บร�เวณที่มีแสงแตมีมากเกินไป จะทำใหมีความช�้นนอยอาจ
จะพบไลเคนนอย
มีแสง ควาามช�้น แตไมพบไลเคนเลย นักสืบตองดูพื้นที่
โดยรอบและว�เคราะหวานาจะมีสาเหตุจากอะไร เชน เปนวัตถุที่
พึ่งนำมาวางไว มีสารเคมีเคลือบวัตถุอยู มีมนุษยรบกวน
หร�อ มีแหลงมลพิษอยูบร�เวณนั้น

อยาลืม มลพิษอากาศในบร�เวณนั้นตองมีนอยดวยไลเคน
ถึงจะเจร�ญไดดี
ขอแนะนำเพิ่มเติม
แมกระทั่งบนตนไมตนเดียวกัน เราอาจพบไลเคนจำนวนที่แตกตาง
กัน ลองสังเกตดูจากบร�เวณโคนตนไมไปจนถึงกิ่งไมดานบนวาพบ
จำนวนไลเคนเหมือนกันหร�อไม บร�เวณใดไดรับแสงมากกวา และ
บร�เวณใดนาจะมีความช�้นมากกวากัน
 16.

กิจกรรม สืบหาไลเคน
บันทึกนักสืบ
 17.

การเจร�ญเติบโตของไลเคนและมลพิษอากาศ
ไลเคนโตไดเร็วแคไหน ?
ไลเคนเติบโตไดชา โดยเฉพาะไลเคน กลุมครัสโตส เปนกลุมที่โตไดชามากมี
ขนาดเพิ่มเพียงไมกี่มิลลิเมตรตอป ในขณะที่ไลเคน กลุมฟอลิโอสและฟรูติ
โคส เติบโตไดอยางรวดเร็ว โดยข�้นอยูกับสภาพแวดลอมบร�เวณที่ไลเคน
อยูวาเหมาะสมหร�อไม
มลพิษอากาศมีผลตอการเจร�ญเติมโตของไลเคน
ไลเคนที่อยูในที่มีอากาศเสียจะเติบโตไดไมดี เมื่อเปร�ยบเทียบกับไลเคนชนิด
เดียวกันที่อยูในที่อากาศดีกวา เนื่องจากสารมลพิษมีผลตอกระบวนการ
ตางๆ ในไลเคน เชน กระบวนการสังเคราะหแสง ยิ่งมีมลพิษอากาศมาก
การเติบโตก็ยิ่งลดลง การวัดการเติบโตของไลเคนในบร�เวณที่เราคาดวามี
อากาศเสีย เปร�ยบเทียบกับบร�เวณที่มีอากาศดี จ�งเปนอีกทางหนึ่งในการ
ใชไลเคนตรวจสอบคุณภาพอากาศ
 18.

กิจกรรม
การวัดขนาดและการเจร�ญเติบโตของไลเคน
เราสามารถวัดการเจร�ญเติบโตของไลเคนได โดยการวัดพื้นที่ของแผนใบไล
เคนที่ยังมีช�ว�ตอยู ทิ้งไวชวงเวลาหนึ่งและวัดพื้นที่อีกครั้ง จากนั้นนำพื้นที่
มาเปร�ยบเทียบกัน

“ไลเคนที่มีสุขภาพดีส‹วนใหญ‹จะมีสีเข�ยวอมเทา หร�อสีเข�ยว หากส‹วนใดตายไป

จะกลายเปšนสีขาวซ�ด หร�อมีสีออกน�ำตาลดำ”

อุปกรณ

1. แวนขยาย
2. แผนพลาสติก
3. กระดาษคารบอน
4. กระดาษกราฟ
5. กรรไกร
6. หมุดสีสดใส
 19.
กิจกรรม การวัดขนาดและการเจร�ญเติบโตของไลเคน
ว�ธ�การ
การเลือกพื้นที่เพื่อการศึกษา
1. เลือกบร�เวณที่มีอากาศดีและอากาศเสีย เพื่อเปร�ยบเทียบการเจร�ญของไล
เคนในที่ที่มีคุณภาพอากาศตางกัน นักสืบอาจไมมีเคร�่องมือวัดสารมลพิษ
ในอากาศ แตจากการสังเกตของเราก็นาจะพอระบุไดวาบร�เวณใดที่อากาศ
ดีไมดี
2. บร�เวณรอบๆ ตนไมในที่อากาศดีและอากาศเสีย ควรมีสภาพแวดลอม
ใกลเคียงกัน เชน อยูในที่มีแสงเหมือนกัน อยูใกลแหลงน้ำเหมือนกันหร�อ
อยูในที่มีความสูงจากระดับน้ำทะเลใกลเคียงกันควรเลือกใหใกลเคียงกันทั้ง
สองบร�เวณ
3. ตนไมที่จะศึกษาไลเคนในบร�เวณอากาศดีและอากาศเสีย ควรเปนชนิด
เดียวกัน ขนาดใกลเคียงกัน เพราะตนไมตางชนิดหร�อมีขนาดตางกัน
มากๆ อาจมีคุณสมบัติของเปลือกไมไมเหมือนกัน มีผลตอการเจร�ญเติบ
โตของไลเคน

นักสืบรูแลววาสภาพแวดลอมใดมีผลตอการเจร�ญเติบโตของไลเคน
“นักสืบจ�งตองสังเกตรอบๆ บร�เวณที่เราศึกษาดวย
และอยาลืมเลืือกไลเคนที่เปนชนิดเดียวกันในการสำรวจ”
 20.
กิจกรรม การวัดขนาดและการเจร�ญเติบโตของไลเคน

การวัดขนาดและการเจร�ญเติบโตของไลเคน
1. เลือกแผนไลเคนชนิดเดียวกันที่เจร�ญอยูบนตนไมใน แตละบร�เวณ
ศึกษา เลือกขนาดใหใหญพอที่เราจะสามารถสังเกตไดชัดเจนและมี
สภาพสมบูรณที่สุด
2. คลุมแผนไลเคนที่สนใจดวยแผนพลาสติกใสตร�งดวยหมุดสีแลววาด
เสนตามแนวของแผนไลเคน เฉพาะบร�เวณที่ยังมีช�ว�ต

3. ลอกลายของแผนไลเคนที่วาดบนแผนกระดาษกราฟโดยใชกระดาษ
คารบอน ตัดกระดาษกราฟที่ลอกลายแลวเปนรูปไลเคน

4. คำนวณหาพื้นที่ของแผนไลเคนจากกระดาษกราฟที่ตัดมา
(ว�ธ�การคำนวณอยูหนาถัดไป)
 21.
กิจกรรม การวัดขนาดและการเจร�ญเติบโตของไลเคน

ว�ธ�การคำนวณหาพื้นที่ของแผนไลเคน
เราสามารถคำนวณพื้นที่โดยประมาณของแผนไลเคนจากกระดาษกราฟ
ไดโดยที่เรารูวา
1 ชองใหญของกระดาษกราฟมีพื้นที่ 100 ตารางมิลลิเมตร
1 ชองเล็กของกระดาษกราฟมีพื้นที่ 1 ตารางมิลลิเมตร
หากเรานับไดวาในกระดาษกราฟที่วาดเปนรูปแผนไลเคนมีชองเล็กและชอง
ใหญกี่ชอง ก็สามารถคำนวณพื้นที่โดยประมาณแผนของไลเคนที่ศึกษา

หร�อทำได อ ก
ี ว�
(โดยการชั่งน้ำหนัก)
ธ น
� ง
ึ
ในการใชว�ธ�นี้นักสืบตองมีเคร�่องชั่งไฟฟาแบบละเอียด ซ�่งว�ธ�การคือตัด
กระดาษกราฟชองใหญ 1 ชองซ�่งเรารูวามีพื้นที่กี่ตารางมิลลิเมตร นำไปชั่ง
และจดบันทึกไว จากนั้นนำกระดาษกราฟที่ตัดเปนรูปไลเคนไปชั่งที่เคร�่องชั่ง
เดียวกัน (ปองกันการคลาดเคลื่อน) ก็จะสามารถคำนวณเทียบเปนพื้นที่ได
เชนกัน ตัวอยางเชน
กระดาษกราฟชองใหญ 1 ชองหนัก 0.007 กรัม
มีพื้นที่ 100 ตารางมิลลิเมตร
สมมุติวาเราชั่งกระดาษรูปไลเคนได 0.05 กรัม
ดังนั้นกระดาษรูปไลเคนจะมีพื้นที่ เทากับ 0.05 x 100 = 714.3 มิตาราง
ลลิเมตร
0.007
 22.
กิจกรรม การวัดขนาดและการเจร�ญเติบโตของไลเคน
5. เมื่อเรารูพื้นที่ไลเคนแลว ก็สามารถศึกษาการเจร�ญเติบโตของไลเคน
นั้นได โดยนักสืบจะตองวัดพื้นที่ไลเคนที่เวลาเร�่มตน และใชหมุดสีปก
ขางๆ เปนเคร�่องหมายใหหาไลเคนไดงายข�้น จากนั้นทิ้งไวชวงเวลา
นึง เชน 2 อาทิตย หร�อ 1 เดือน แลวกลับมาวัดพื้นที่ไลเคนแผนเดิม
นั้นอีกครั้ง
6. คำนวณหาเปอรเซ็นตของพื้นที่แผนใบที่เปลี่ยนแปลงตอเวลาการ
ศึกษา โดย

พื้นที่ที่เปลี่ยนแปลง = พื้นที่วัดใหม - พื้นที่เร�่มตน

ดังนั้น เปอรเซ็นตของพื้นที่การเปลี่ยนแปลง = พื้นที่ที่เปลี่ยนแปลงx 100
พื้นที่เร�่มตน
7. บันทึกผลที่ไดในแบบบันทึกผลการศึกษา โดยแยกบร�เวณที่ศึกษา
อยางละ 1 ชุด (อากาศดี 1 ชุด อากาศเสีย 1 ชุด)

ทำเคร�่องหมายติดไวที่ไลเคนแผนที่เราเลือกเอาไวดวย เชน
อยาลืม

หมุดสีปกไวขางๆ
นักสืบควรสังเกตสภาพแวดลอมรอบๆบร�เวณที่เราศึกษา
ไลเคนดวย เพราะอาจจะมีผลตอการศึกษาเชนกัน
 23.
กิจกรรม การวัดขนาดและการเจร�ญเติบโตของไลเคน

บันทึกผล ช�่อนักสืบ

การศึกษา บร�เวณที่สำรวจ
วันที่สำรวจ
ไลเคนที่ศึกษาเปนไลเคนกลุมใด
ครัสโตส แบบติดเปนเนื้อเดียวกันกับวัตถุ
ฟอลิโอส คลายใบไม
สุขภาพของไลเคน สมบูรณ ไมสมบูรณ
พื้นที่เร�่มตนของไลเคน ตาราง
มิลลิเมตร

พื้นที่เมื่อเวลาผานไป (หนวยเวลา)
มีพื้นเทากับ ตาราง
มิลลิเมตร

ดังนั้นพื้นที่เปลี่ยนเทากับ
(หนวยเวลา)
ตาราง
มิลลิเมตร ตอ

หร�อคิดเปนเปอรเซ็นตไดเทากับ
(หนวยเวลา)
x 100 % ตอ

ลักษณะบร�เวณที่ศึกษา
เขตอุตสาหกรรม เขตสวน มีตนไมเยอะ
เขตชุมชนขนาดใหญ เขตปา
เขตชุมชนขนาดเล็ก เขตอื่นๆ
 24.
กิจกรรม การวัดขนาดและการเจร�ญเติบโตของไลเคน
สภาพแวดลอมรอบๆ ตนไม
มีแสง มีความช�้น
มีรมเงาทึบ แหง

สรุปผลการศึกษา
อัตราการเติบโตของไลเคนทั้งสองบร�เวณแตกตางกันหร�อไม

เพราะ

ขอสังเกตกอนสรุป
นอกจากอากาศเสียแลว พื้นที่แผนไลเคนอาจลดลงไดจากสาเหตุหลายอยาง เชนถูกกิน
โดยสัตวตางๆ เปลือกไมขยายตัวทำใหบางสวนของไลเคนที่เกาะอยูหลุดออกมาได นักสืบ
จ�งตองเลือกไลเคนมากกวา 1 แผน ในแตละบร�เวณที่ศึกษา
อาจเกิดจากความผิดพลาดในการนับชองกระดาษกราฟ เชนนับชองผิด หร�อ ผูนับเปน
คนละคนกันในแตละครั้ง
ดูสภาพแวดลอมใประกอบดวย เชน บร�เวณที่เลือกมีแสงและความช�้นตางกันมาก หร�อ
สภาพแวดลอมบร�เวณนั้น เปลี่ยนแปลงไปจากเดิม เชน ตนไมรอบๆ ถูกตัด ทำใหแสงและ
ความช�้นเปลี่ยนไป ซ�่งมีผลตอการเติบโตของไลเคน
 25.

ชนิดและจำนวนของไลเคน
บอกไดถึงคุณภาพอากาศหร�อไม ?
ในบร�เวณที่มีอากาศเสียมากๆ เชน ในเมืองใหญ หร�อ บร�เวณที่มีโรงงาน
อุตสาหกรรม เราจะพบไลเคนเพียงไมกี่ชนิด ในขณะที่บร�เวณที่มีอากาศดี
เชน นอกตัวเมืองจะพบไลเคนหลายชนิดและมีจำนวนมาก ดังนั้นชนิดและจำ
นวนของไลเคนที่พบ สามารถบอกไดวาคุณภาพอากาศในบร�เวณนั้นเปน
อยางไร
ไลเคนชนิดที่ทนตออากาศเสียอาจอยูในเมืองได แตจะมีลักษณะไมสมบูรณ
ถาเปร�ยบเทียบกับที่อยูนอกเมือง
ไลเคนบอกคุณภาพอากาศโดยทั่วไปได ว�ธ�การนี้เปนการตรวจสอบคุณ
ภาพอากาศโดยประมาณ แตไมสามารถบอกถึงชนิดและปร�มาณของสาร
มลพิษในอากาศไดอยางละเอียด
เราสามารถสังเกต จำนวนหร�อความถี่ ของไลเคนที่พบในแตละบร�เวณเพื่อ
ตรวจสอบคุณภาพอากาศในบร�เวณนั้นำได

ความถี่เปนการนับจำนวนประชากรทางออมรูปแบบหนึ่ง นอกเหนือ
จากการนับจำนวนประชากรทั้งหมด หากมีความถี่สูงแสดงวามี
ประชากรจำนวนมากนั้นเอง
 26.

กิจกรรม
ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
นักสืบไลเคนลองใชความสามารถ และสายตาที่แหลมคมของเราในการแยก
ชนิดไลเคน โดยใช คูมือการแยกชนิดไลเคนในพื้นที่ราบบร�เวณจังหวัดนาน
สำรวจชนิดของไลเคน และบันทึกความถี่ของไลเคนในบร�เวณที่สำรวจ เพื่อ
นำมาตรวจสอบคุณภาพอากาศในบร�เวณนั้น

อุปกรณ
1. แวนขยาย
2. สมุดบันทึกขอมูล
3. เข็มทิศ
4. สมุดบันทึกขอมูล
5. แผนที่ (ถามี)
6. กรอบสำรวจชนิดและความถี่
 27.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
ว�ธ�ทำกรอบสำรวจชนิดและความถี่ของไลเคน ทำงายนิดเดียว
อุปกรณ 1. ทอ PVC 2. เช�อก
1. ตัดทอ PVC ขนาดเล็ก ( เสนผานศูนยกลาง 1 เซนติเมตร ) ใหยาว
70 เซนติเมตร เปนจำนวน 2 ทอน
2. เจาะรูบนทอ PVC ที่สองโดยใหแตละรูหางกัน 10 เซนติเมตร เจาะ
ทอนละ 6 รู เพื่อรอยเช�อกสีขาวเสนใหญ 6 เสน
3. รอยเช�อกสีขาว ผานรูที่เจาะไวบนทอทั้งสอง โยงทอทั้ง 2 เขาดวย
กัน โดยใหทอทั้ง 2 หางกัน 20 เซนติเมตร

4. ใชเช�อกสีขาวอีกเสนมัดตรงกลางของเช�อกที่รอยไวตอนแรก จะได
กรอบขนาดใหญขนาด 20 x 50 เซนติเมตร ที่มีกรอบขนาดเล็ก
ขนาด 10 x 10 เซนติเมตร อยู 10 กรอบ รัดหัวทายดวยแถบยาง
ยืดสำหรับผูกกรอบติดกับตนไม
 28.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
ว�ธ�การ
1.การเลือกพื้นที่ี
นักสืบอาจเลือกบร�เวณที่มีกิจกรรมตางๆ ของมนุษยมาก เชน ใน
ตัวเมือง หร�อเขตอุตสาหกรรม และบร�เวณที่มีกิจกรรม ของมนุษย
นอยกวา เชน นอกตัวเมือง เพื่อเปร�ยบเทียบคุณภาพอากาศหากมี
แผนที่จะชวยใหเรากำหนดบร�เวณที่สำรวจไดงายข�้น
(ดูรายละเอียดในขอแนะนำในการวางแผนการศึกษาไลเคนในภาค ผนวก)

2.การเลือกตนไมสำหรับสำรวจไลเคน
เลือกสำรวจตนมะมวง อยางนอย 6 ตน ในแตละบร�เวณ ตนไมที่
เลือกควรมีเสนรอบวง 50 เซนติเมตร ข�้นไปเมื่อวัดที่ความสูง 130
เซนติเมตร จากพื้นดินและมีลำตนตรงไมเอียง บันทึกเสนรอบวง
ของตนไม

นักสืบสงสัย ไหมวาทำไมตองเปนตนมะมวง ?
 29.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน

ทำไมจ�งตองสำรวจไลเคนที่ ตนมะมวง ?
ตนมะมวงเปนตนไมที่มีความเปน กรด/ดาง ของเปลือกไมไมสูงหร�อต่ำจน
เกินไป จ�งเหมาะแกการเจร�ญเติบโตของไลเคน นอกจากนี้ยังเปนตนไมที่พบ
ไดทั่วไป มีลำตนคอนขางตรงเหมาะแกการวางกรอบสำรวจ เพราะหากลำ
ตนเอียง ดานบนจะไดรับน้ำและแสงมากกวาที่อื่น ทำใหไลเคนมีอยูมาก
กวาดานอื่นอยางชัดเจน ไมเหมาะแกการศึกษา

ดานบนของลำตนที่เอนจะพบ ถาลำตนตรงจะพบไลเคนกระ
ไลเคนมากกวาดานอื่น จายอยูสม่ำเสมอ
 30.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
3.การวางกรอบสำรวจและการหาทิศทางของกรอบสำรวจบนตนไม
วางกรอบสำรวจชนิดไลเคนลงบนตนมะมวง โดยเลือกวางดานที่มี
ไลเคนอยูมากที่สุด ใหดานลางของกรอบสูงจากพื้นดิน 100
เซนติเมตร บันทึกทิศทางที่กรอบสำรวจหันหนาออกจากตนไมโดย
ใชเข็มทิศวัด ดูรายละเอียดและตัวอยาง

การใชเข็มทิศและการหาทิศทางของกรอบสำรวจบนตนไม
เข็มทิศประกอบดวยเข็ม และหนาปดที่มีตัวอักษรบอกทิศทางและตัวเลขบอก
มุมของทิศทาง ปลายเข็มจะช�้ไปทิศเหนือเสมอ หากเราตองการอาน ทิศทาง
ใหเราหมุนหนาปดใหปลายเข็มทิศทับกับ ทิศเหนือ (N) เราก็จะไดเปนทิศ
อางอิง และสามารถอานทิศทางที่เหลืออิื่นๆ วาอยูดานใด

เมื่อหมุนใหปลายเข็ม
ไปทางทิศ N นักสืบ
รูไหมวาทิศอื่นๆอยูไหน
 31.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
ตัวอยางการหาทิศทางของกรอบสำรวจบนตนไม
เมื่อเรายืนอยูหนากรอบสำรวจ ใหวัดทิศทางที่กรอบหันออกมาจากตนไม
โดยใชเข็มทิศ เชน ตอนนี้เรายืนอยูหนากรอบแลว และนำเข็มทิศมาวัดทิศ
ทางแตปลายเข็มกับตัวอักษรทิศเหนือ N ยังไมทับกัน โดยปลายเข็มช�้ไป
ระหวาง N และ E เราจะตองหมุนหนาปดใหปลายเข็มและตัวอักษร N ทับกัน
พอดี จากนั้นอานทิศทาง ก็จะไดวาทิศทางที่กรอบหันออกมาจากตนไมคือ
ทิิศตะวันออกเฉียงใต SE นั้นเอง

จากตัวอยางนี้พบวาทิศทางที่กรอบสำรวจหันออกมาจากตนไม คือ
ทิศตะวันออกเฉียงใต เราจะยืนหันหนาหร�ิอหลังใหกรอบสำรวจก็ได
แตตองอยูหนากรอบสำรวจ
 32.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
4.การสำรวจความถี่ของไลเคน
สำรวจเฉพาะไลเคนที่มีช�่ออยูในกลุมไลเคนที่ใชตรวจสอบอากาศ
(ดูในคูมือการแยกชนิดไลเคน) หากพบใหนับวาแตละชนิดพบในกรอบ
จากกรอบทั้ง 10 กรอบ ถาไลเคนมีขนาดเล็กกวา 5 มิลลิเมตรไม
่ตองนับเพราะอาจจะแยกชนิดผิดพลาดได

จำนวนกรอบที่พบไลเคน = ความถี่ของไลเคน

ตัวอยางการนับความถี่ของไลเคนในกรอบแบบสำรวจ

ชนิดที่ 1 มีอยู 5 กรอบเล็ก

ความถี่ = 5
ชนิดที่ 2 มีอยู 2 กรอบเล็ก
ความถี่ = 2
ชนิดที่ 3 มีอยู 4 กรอบเล็ก
ความถี่ = 4
ขอควรระวัง !
1. หากไลเคนชนิดเดียวกันอยูในชองเดียวกันมากกวา 1 แผนใหนับความถี่เปน 1
2. ถาไลเคนแผนเดียวกันอยูคาบเกี่ยวมากกวา 1 ชองใหนับตามจำนวนชองทั้งหมดที่คาบเกี่ยว
 33.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
นักสืบอาจพบไลเคนอีกหลายชนิดที่ไมไดอยูในคูมือแยกชนิดไลเคน
อาจจะตั้งช�่อข�้นมาเอง หร�อถายรูปเก็บไว และสังเกตวาเราพบชนิด
นั้นบอยหร�อไม บร�เวณที่พบเปนอยางไรบันทึกไวเปนขอมูลเพิ่มเติม
ก็ได
5.การหาระดับคุณภาพอากาศ
นำความถี่ที่นับไดมาคำนวณคะแนนความถี่และคะแนนคุณภาพ
อากาศเพื่อประมาณระดับคุณภาพอากาศ โดยแยกคำนวณใน
แตละบร�เวณที่สำรวจ (ดูว�ธ�การคำนวณ)
การคำนวณคะแนนความถี่เพื่อตรวจสอบคุณภาพอากาศ
การใหŒคะแนนความถี่ของไลเคน
แบงกลุมไลเคนเปน 3 กลุมตามความทนทานตออากาศเสีย
(การแบงสามารถดูไดในคูมือการแยกชนิดไลเคน)
กลุ‹มทนทานสูง กลุ‹มทนทาน กลุ‹มอากาศดี
กลุมทนทานสูง ความถี่ของไลเคนแตละชนิดในกลุมนี้ใหเปน คะแนนติดลบ
เช‹น ชนิด ก มีความถี่ 10 ดังนั้น จะเปšนคะแนน -10
ชนิด ข มีความถี่ 2 ดังนั้น จะเปšนคะแนน -2
ถŒาในกรอบสำรวจพบไลเคนกลุ‹มทนทานสูงเพียงอย‹างเดียวเท‹านั้น ใหŒเพิ่มคะแนนลบเปšน 2 เท‹า
เช‹น ชนิด ก มีความถี่ 10 ดังนั้น จะเปšนคะแนน -10 x 2 = -20
ชนิด ข มีความถี่ 2 ดังนั้น จะเปšนคะแนน -2 x 2 = -4
กลุมทนทาน ความถี่ของไลเคนกลุมนี้ใหเปน คะแนนตามความถี่
เช‹น ชนิด ค มีความถี่ 3 ดังนั้น จะเปšนคะแนน 3
ชนิด ง มีความถี่ 5 ดังนั้น จะเปšนคะแนน 5

กลุมอากาศดี ความถี่ของไลเคนกลุมนี้ใหเปน คะแนนเปนบวกและสองเทา

เช‹น ชนิด จ มีความถี่ 8 ดังนั้น จะเปšนคะแนน 3 x 2 = 16
ชนิด ฉ มีความถี่ 4 ดังนั้น จะเปšนคะแนน 5 x 2 = 8
 34.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
การคำนวณคะแนนคุณภาพอากาศในบร�เวณที่ศึกษา
นำคะแนนความถี่ของไลเคนทุกชนิดที่อยูบนตนไมเดียวกันมารวมกัน จะได
คะแนนความถี่รวมของไลเคนบนตนไมแตละตน
จากนั้นนำคะแนนความถี่รวมของไลเคนบนตนไมแตละตนที่หาไดทั้งหมดมา
รวมกัน และหาคาเฉลี่ยคะแนนความถี่รวมของไลเคนบนตนไมทั้งหมดในแตละ
บร�เวณที่สำรวจ จะไดคะแนนคุณภาพอากาศในบร�เวณนั้น โดยแยกการคำ
นวนในแตละบร�เวณ
คะแนนคุณภาพอากาศ = ความถี่รวมจากตŒนไมŒทุกตŒน
จำนวนตŒนไมŒŒทั้งหมด

การประมาณคุณภาพอากาศ
นำคะแนนคุณภาพอากาศที่ไดมากเปร�ยบเทียบกับชวงคะแนนแสดงคุณภาพอากาศ

คะแนนมากกวา 10
อากาศดี คุณภาพอากาศดี
10
คะแนนเทากับหร�อนอยกวา
อากาศปานกลาง 10 แตมากกวา 0
คุณภาพปานกลาง
0
คะแนนนอยกวา 0 แตมากกวา
อากาศเสีย หร�อเทากับ -10
คุณภาพอากาศเสีย
-10
อากาศเสียมาก คะแนนนอยกวา -10
คุณภาพอากาศเสียมาก
 35.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
ตัวอยางการหาระดับคุณภาพอากศ
ตัวอยางนี้เปนการหาระดับคุณภาพอากาศในบร�เวณศึกษาแหงหนึ่ง โดย
การคำนวณหาคะแนนความถี่รวมเฉลี่ย
ชนิดของ คะแนนความถี่ของไลเคนบนตนมะมวง (ตนที่)
ไลเคน 1 2 3 4 5 6
กลุมทนทานสูง

พิกซ�น
โคโคเอส -2 -6 -4 0 -7 -5

อารโธเนีย 5 0 1 4 1 6
กลุมทนทาน

ไครโซทร�กซ 10 10 7 8 5 8
ไดร�นาเร�ย 2 1 0 4 0 0
กลุมอากาศดี

ฟสเซ�ย 0 0 0 1(x2) 0 0

ความถี่รวม 15 5 4 18 -1 9

ตัวอยางนี้ไมไดเพิ่มคะแนนลบเปน 2 เทาเพราะพบไลเคนกลุมอื่นอยูดวย
สวนกลุมอากาศดีใหคะแนนความถี่เปน 2 เทา

คะแนนคุณภาพอากาศ (คาเฉลี่ยของความถี่รวม) 50/6 = 8.3

คุณภาพอากาศ ปานกลาง
 36.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
ช�่อนักสืบ
บันทึกผล บร�เวณที่สำรวจ
วันที่สำรวจ
ขอมูลทั่วไป
วาดแผนที่บร�เวณที่สำรวจและตำแหนงของตนไมที่สำรวจไลเคน

ลักษณะบร�เวณที่ศึกษา
เขตอุตสาหกรรม เขตสวน มีตนไมเยอะ
เขตชุมชนขนาดใหญ เขตปา
เขตชุมชนขนาดเล็ก เขตอื่นๆ
 37.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
ตารางบันทึกผล
ตนไมตนที่ เสนรอบวง (เซนติเมตร) ทิศทางที่วางกรอบสำรวจ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

ขอสังเกตอื่นๆ เพิ่มเติม ( เชน ลักษณะบร�เวณที่ศึกษา ลักษณะ

ตนไม ปร�มาณการจราจร สภาพแวดลอม ฯลฯ )
 38.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
ตารางบันทึกคะแนนความถี่
คะแนนความถี่ของไลเคนบนตนมะมวง (ตนที่)
ชนิดของ
ไลเคน 1 2 3 4 5 6
กลุมทนทานสูง
กลุมทนทาน
กลุมอากาศดี

ความถี่รวม

คะแนนคุณภาพอากาศ (คาเฉลี่ยของความถี่รวม)

คุณภาพอากาศ
 39.

กิจกรรม ตรวจคุณภาพอากาศกับไลเคน
สรุป

ขอสังเกตกอนสรุป
บางครั้งบนตนไมที่สำรวจอาจพบไลเคนไมมากนัก ถึงแมจะเปนบร�เวณที่
คาดวาจะมีอากาศดี หร�อพบไลเคนมากในบร�เวณที่คาดวาอากาศเสีย นัก
สืบไลเคนควรระลึกอยูเสมอวา นอกเหนือจากมลพิษอากาศแลว ยังมี
ปจจัยอื่นๆ ที่มีผลตอการเจร�ญของไลเคน เชน ปร�มาณแสง ความช�้น คา
ความเปนกรด-ดางของเปลือกไม ลักษณะของเปลือกไมหร�อการรบกวน
ของสิ่งมีช�ว�ตอื่นๆ รอบๆตนไม ดังนั้น นักสืบควรสังเกตบร�เวณรอบๆ
ตนไมที่กำลังศึกษาดวย
หากความถี่รวมเฉลี่ยของไลเคนในบร�เวณนั้นมีคาเปน 0 เราไมสามารถ
สรุปไดวามลพิษอากาศหร�อสภาพแวดลอมเปนสาเหตุ นักสืบจะตองสัง
เกตดูรอบๆ และพยายามหาสาเหตุวาเปนเพราะอะไร โดยการคนควาขอมูล
เพิ่มเติม

“ยังมีอะไรอีกมากมายที่เกี่ยวกับไลเคนรอคอยใหเราคนหา
ตองหัดสังเกตสิ่งที่อยูรอบๆ ตัว เราอาจจะเปนผูคนพบ
สิ่งใหมที่ยังไมเคยมีใครคนพบมากอน”
 40.

บันทึกของนักสืบ
การแยกชนิดไลเคน
ในพื้นที่ราบบร�เวณจังหวัดนาน
 42.

การใชคูมือการแยกชนิดไลเคน
คูมือการแยกชนิดไลเคนฯ นี้ แยกไลเคนลงถึงระดับสกุล มีบางสวนที่แยกได
ถึงระดับชนิด (สปช�ส) โดยอาศัยลักษณะภายนอกเปนหลักการแยกชนิด
และเปนไลเคนที่พบในพื้นราบบร�เวณจังหวัดนาน สวนในปาหร�อบร�เวณ
ภูเขาจะพบไลเคนที่ตางออกไป เนื่องจากสภาพแวดลอมที่แตกตาง ในคูมือ
ประกอบไปดวย
แผนผังแยกชนิด โดยใชลักษณะภายนอกที่สำคัญ
ภาพประกอบคำอธ�บายลักษณะของไลเคนแตละชนิด
ไลเคนชนิดที่อยูในคูมือนี้สามารถใชในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ แบง
เปน 3 กลุม ไดแก
กลุ‹มทนทานสูง กลุ‹มทนทาน กลุ‹มอากาศดี
ชนิดของไลเคนในคูมือจะเร�ยงตามลำดับตัวอักษรภาษาอังกฤษ
และมีสัญลักษณ ดังนี้

สัญลักษณที่ใช ในคูมือ

มองเห็นชัดเจนดวยตาเปลา มองเห็นชัดเจนดวยตาเปลา
 43.

ว�ธ�การใชแวนขยาย
ใหแวนขยายอยูใกลกับไลเคนที่ตองการดู เลื่อนแวนข�้นลงจนเห็นไลเคนชัด
เจนจากนั้นขยับไปใกล ใหตาขางใดขางหนึ่งของเราใกลกับแวนขยาย
(อาจหลับตาอีกขางไว) ไมใหมีระยะหางระหวางตากับแวนขยายมากเกินไป

ขอควรระวัง!! อยาใชแวนขยายมองยอนแสงแดด ถาเปนไปไดหา

อุปกรณบังแสงหร�อใชมืออีกขางบังแสงเอาไว
 44.

การแยกชนิดไลเคน
นักสืบสามารถแยกชนิดไลเคนไดโดยการสังเกตลักษณะภายนอกและภายใน
ของไลเคน โดยใชแวนขยายหร�อกลองกำลังขยายสูงสองดู นอกจากนี้ยัง
แยกชนิดไดจากสารเคมีที่อยูในไลเคน โดยการทดสอบดวยสารเคมี หร�อ
การทำโครมาโทกราฟ ซ�่งมีความซับซอนมากข�้น

การตรวจสอบโครงสรางภายนอกของไลเคน
โครงสรางภายนอกของไลเคนสามารถนำมาใชในการแยกชนิดของไลเคน
เบื้องตนได ในการสังเกตโครงสรางบางอยาง เชน ผล
(ควรใชแวนขยายเพื่อใหเห็นรายละเอียดมากข�้น)
สีของแผนไลเคน เชน มีสีเทา เข�ยวออน เหลือง บางชนิดมีสี
น้ำตาล ฯลฯ
ขนาดของแผน เชน แผนขนาดเล็ก หร�อขนาดใหญ แผนใบแตกเปน
แขนงขนาดใหญหร�อเล็ก
 45.

การแยกชนิดไลเคน - ตอ
รากเทียม มีหร�อไมมี อยูบร�เวณดานลางของแผนใบ มีลักษณะเปน
เสนเล็กๆ สีดำ บางครั้งมีขนาดไมกี่มิลลิเมตร ตองดูใหดีๆ

โครงสรางสืบพันธุแบบอาศัยเพศหร�อไมอาศัยเพศ และตำแหนง
ของโครงสรางดังกลาวบนแผนใบ
 46.

การแยกชนิดไลเคน - ตอ
โครงสรางการสืบพันธุแบบอาศัยเพศ เชน ลักษณะของผล เชน ผล
รูปถวยมีขอบสีเดียวกับแผนใบ ผลรูปภูเขาไฟ ผลรูปอักษรจ�น หร�อ
ผลรูปรางไมแนนอน

ผลรูปถŒวยไม‹มีขอบ ผลรูปถŒวยมีขอบ

ผลรูปภูเขาไฟ ผลรูปอักษรจ�น

ผลรูปร‹างไม‹แน‹นอน ผลรูปร‹างไม‹แน‹นอน
 47.

การทดสอบไลเคนดวยสารเคมี
เปนการแยกชนิดของไลเคนเบื้องตนโดยใชสารเคมีบางอยางหยดลงผิวของ
แผนไลเคน และสังเกตดูวาสีของแผนไลเคนมีการเปลี่ยนแปลงอยางไร ไลเคน
มีการสรางสารประกอบทางเคมีเฉพาะตัว เก็บสะสมไวในชั้นของเสนใยราที่
สานกันอยางหลวมๆ จ�งมีการตอบสนองตอสารเคมีที่หยดลงไปเพื่อ
ทดสอบ แตกตางกัน

อุปกรณ
ขอควรระวัง!!
แวนขยาย สารเคมีนี้มีฤทธ�์กัดกรอน
ควรใชอยางระมัดระวังและ
มีผูเช�่ยวชาญอยูดวย
ใบมีดโกน

สารเคมีสำหรับทดสอบ
น้ำยาฟอกขาวที่มีคลอร�นเปนองคประกอบ (Cl)

สารละลายโพแทสเซ�ยมไฮดรอกไซด (KOH) 10 %

ว�ธ�การ
ใชใบมีดขูดเอาผิวชั้นนอกของไลเคนออกบางๆ จนถึงชั้นเมดูลาที่เปนสีขาว
หร�อเหลืองออน หยดสารทดสอบลงไปเพียงเล็กนอยหนึ่งหยดบนรอย
ขูด แลวสังเกตการเปลี่ยนแปลงของสีในชั้นเมดูลา วาเปลี่ยนแปลงหร�อไม
โดยใชแวนขยายสอง
 48.

การทดสอบไลเคนดวยสารเคมี
สีที่เกิดข�้นจากการทดสอบทางเคมี มักจะหายไปอยางรวดเร็วควร
ร�บสังเกตกอนสีจะจางหายไป
ไลเคนสวนใหญมีขนาดเล็ก โดยเฉพาะ ครัสโตส จะกลมกลืนไปกับ
ผิวของสิ่งที่มันเกาะ นักสืบตองชางสังเกต และใจเย็นๆ
ถึงแมจะเปนชนิดเดียวกัน อาจจะมีลักษณะที่แตกตางกันเล็กนอยถา
อยูในสภาพแวดลอมที่ตางกัน เชน สี ขนาด ตองดูหลายๆ
ลักษณะประกอบกันกอนตัดสินใจ

ไลเคนสวนใหญเมื่อเปยกน้ำจะมีสีเข�ยวสดข�้น ซ�่งเปนสีของสาหราย
ที่อยูขางใน ลักษณะสีจ�งอาจแตกตางจากในคูมือแยกชนิด ไมควร
สำรวจไลเคนหลังฝนตกใหมๆ เพราะจะดูคลายกันไปหมดแยกชนิด
ไดยาก
 49.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Arthonia (อารโธเนีย หร�อหลังตุกแก) A

ลักษณะ : ครัสโตส เปนแผนแนบติดสีเทา หร�อสีเทาอมเข�ยว
ผล : มีรูปรางไมแนนอน ผลไมมีขอบคอนขางแบนราบติดไปกับแผนใบบาง
ชนิดผลมีรูปรางคลายดาวมีสีดำ บางชนิดมีปุยสีขาว หร�อแดงดำ หร�อ
ชมพู คลุมผลอยู
บร�เวณที่พบ : พบไดทั่วไป ผลชนิดสีดำอาจพบในเขตเมือง สวนชนิดผล
สีขาวหร�อสีแดงพบมากบร�เวณนอกเมือง

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทาน
 50.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Caloplaca (คาโลพลาคา)
ลักษณะ : ครัสโตส แผนสีเข�ยวเหลือง ถึงเข�ยวเขม C
ผล : เปนผลรูปถวยนูนข�้นมา มีสีน้ำตาลหร�อน้ำตาลออน หร�อ สีสม
ขอบของผลมีสีจางกวากลางผล อาจะเห็นขอบไมชัดเจน
บร�เวณที่พบ : พบไดในเขตนอกเมือง แตพบไมบอย

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทาน
 51.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Chrysothrix (ไครโซทร�กซ หร�อแปงมณโฑ)

ลักษณะ : ครัสโตส เปนผงแปงสีเหลืองกระจายเปนกลุมอยูตามเปลือกไม C
ผล : เปนผลรูปถวย แตจากการสำรวจในพื้นที่ราบภาคเหนือตอนบนยัง
ไมพบผลของไลเคนชนิดนี้
บร�เวณที่พบ : พบไดทั่วไป แตพบมากในเขตนอกเมือง

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทาน
 52.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Dirinaria (ไดร�นาเร�ย หร�อ ร�้วแพร)

ลักษณะ : ฟอลิโอส แผนสีเข�ยวเทาหร�อสีเข�ยวเหลือง แขนงใบเบียดกันแนน
นูนเปนร�้วๆ ดานบนของใบมีกระจ�กผงแปงกระจายอยูเปนจ�ดๆ ทั่วไป ดาน D
ลางของใบติดแนนกับวัตถุ
ผล : สีน้ำตาลเขม ในเมืองไมคอยพบ จะพบในบร�เวณนอกเมือง
บร�เวณที่พบ : พบไดทั่วไป แตพบมากนอกเขตชุมชนหนาแนน

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทาน
 53.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Hyperphyscia adglutinata (ไฮเปอรฟสเซ�ย เอดกลูตินาตา)

(ตีนตุกแก)
ลักษณะ : ฟอลิโอส ใบมีสีเข�ยวอมเทา หร�อสีเข�ยวอมน้ำตาล ใบมีขนาด
เล็กและแตกเปนแขนงเล็กๆ ขอบของใบมีสีดำหร�อน้ำตาล มีผงคลายแปง
กระจายอยูหนาแนนตรงกลางใบ H
ผล : สีน้ำตาลถึงดำ สวนใหญไมคอยพบผล
บร�เวณที่พบ : พบไดทั่วไป โดยเฉพาะเขตตัวเมืองที่มีการจราจรหนาแนน
หร�อในบร�เวณที่มีสารอาหารสูง เชน บร�เวณที่มีการใชปุย

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทานสูง
 54.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Laurera (เลาร�รา)
ลักษณะ : ครัสโตส แผนมีสีเหลืองสม หร�อเหลืองเข�ยว แผนเร�ยบ
ผล : รูปภูเขาไฟ สีเหลืองสม มีรูเปดสีน้ำตาลหร�อสีดำอยูกลางผล ผล
แยกกัน แตอาจเกาะเปนกลุมอยูใกลกัน หร�อบางผลกระจายอยูเดี่ยวๆ L
บร�เวณที่พบ : พบบนตนไม นอกเขตชุมชนที่หนาแนน

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทาน
 55.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Lecanographa (เลคาโนกราฟา)
ลักษณะ : ครัสโตส แผนมีสีขาวเทา
ผล : รูปรางกลม หร�อกลมร� สีน้ำตาลหร�อดำ มีขอบสีขาวยกข�้น เปน
เสนบางลอมรอบตรงกลางผล (ผลมีขนาดเล็กมาก) L
บร�เวณที่พบ : นอกตัวเมือง

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทาน
 56.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Lecanora (เลคาโนรา หร�อรอยเหร�ยญ)

ลักษณะ : ครัสโตส แผนมีสีเข�ยวเทา บางชนิดสีเทา
ผล : รูปถวย สีเข�ยวซ�ดแกมน้ำตาล บางชนิดมีสีน้ำตาลเขม ผลมีขอบชัด
เจน ขอบของผลมีสีเดียวกันกับสีแผน L
บร�เวณที่พบ : พบไดทั่วไป ทั้งเขต ในเมืองและนอกเมือง

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทาน
 57.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Parmotrema (พารโมทร�มา)
ลักษณะ : ฟอลิโอส แผนขนาดใหญ สีเข�ยวเทา หร�อเทาขาว มีผลคลาย
แปง ตามขอบของแผนใบ ดานลางแผนใบมีสีน้ำตาลดำและมีรากเทียมตรง
กลางเมื่อขูดผิวจะเห็นชั้นเมดูลามีสีขาว เมื่อทดสอบดวย C ที่ชั้น สีขาวจะ
ไมมีการเปลี่ยนแปลง
ผล : จากการสำรวจยังไมพบผลของไลเคนชนิดนี้ P
บร�เวณที่พบ : ในที่อากาศดี ไมพบในที่ชุมชนขนาดใหญ

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มอากาศดี
 58.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Paramotrema (พารโมทร�มา)
ลักษณะ : ฟอลิโอส แผนขนาดใหญ สีเข�ยวอมเทา หร�อเทาอมขาว ที่ดาน
บนผิวมีแทงนิ้วกระจายอยู แผนใบดานลางมีสีน้ำตาลดำ และมีรากเทียม
บร�เวณถัดจากขอบใบเกือบกลางใบ ชั้นเมดูลามีสีขาว ทดสอบดวย C ที่
ชั้นจะเปลี่ยนเปนสีแดง
ผล : จากการสำรวจยังไมพบผลของไลเคนชนิดนี้ P
บร�เวณที่พบ : ในที่อากาศดี ไมพบในที่ชุมชนขนาดใหญ

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มอากาศดี
 59.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Physcia (ฟสเซ�ย หร�อสาวนอยกระโปรงบาน)

ลักษณะ : ฟอลิโอส แผนใบมีสีเข�ยวอมเทาอมฟา ขอบหยักพลิ้ว มีกลุม
ของผงแปงเปนกระจ�กใหญกระจายอยูตรงกลางใบ ยึดเกาะวัตถุตางๆ
ดวยรากเทียม เมื่อทดสอบดวย KOH ผิวดานบนของแผนใบ จะเปลี่ยนเปน
สีเหลือง
ผล : สีน้ำตาลถึงดำ จากการสำรวจยังไมพบผล P
บร�เวณที่พบ : ในที่อากาศดี นอกเขตชุมชนที่หนาแนน แตพบไมบอย

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มอากาศดี
 60.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Pyxine cocoes (พิกซ�น โคโคเอส หร�อหัตถทศกัณฐกุมน้ำแข็ง)

ลักษณะ : ฟอลิโอส แผนใบมีสีเข�ยวเทา หร�อเทาซ�ด ติดแนนกับวัตถุที่เกาะ
มีผงคตคลายแปงเกาะอยูขอบของใบ กระจายอยูทั่วแผนใบ ที่บร�เวณปลาย
แผนมีลักษณะคลายฝาหร�อเกล็ดน้ำแข็งสีขาวเกาะอยู

ผล : สีน้ำตาลถึงดำ พบนอกเขตเมือง ในเมืองอาจไมพบ P

บร�เวณที่พบ : พบไดทั่วไป พบมากในเขตตัวเมือง ชุมชนหนาแนน

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทานสูง
 61.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Rinnodina (ร�โนดินา หร�อธ�ดามะกอกดำ)

ลักษณะ : คลัสโตส แผนมีสีเข�ยวมะกอก (สีกลมกลืนกับตนไมสังเกตยาก)
ผล : รูปถวย รูปรางกลมสีดำ ผลมีขอบสีเดียวกับสีของแผน แตขอบ
ของผลไมยกนูนข�้นมามากนัก จ�งเห็นไมชัดเจน
บร�เวณที่พบ : พบไดทั่วไป พบมากในเขตตัวเมือง ชุมชนหนาแนน
R

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทาน
 62.

ไลเคนบางชนิดที่พบในพื้นที่ราบของจังหวัดนาน
เร�ยงลำดับตามตัวอักษรภาษาอังกฤษ

Trypethelium (ไทรพีธ�เลี่ยม หร�อรอยรู)

ลักษณะ : คลัสโตส แผนมีสีเหลืองสม ผิวเร�ยบ (อาจจะดูคลายเลาร�รา
แตมีผลแตกตางกันผลของเลาร�รามีขนาดใหญกวา)

ผล : รูปภูเขาไฟ มีสีสม หร�อบางชนิดมีสีดำ ผลรวมกันเปนกลุมใหญมี

รูเปดหลายรูในกลุมผลนั้น
บร�เวณที่พบ : ไมคอยพบในตัวเมือง สวนใหญพบนอกเมือง
T

กลุมที่ใช ในการตรวจสอบคุณภาพอากาศ
กลุ‹มทนทาน
 63.

บันทึกของนักสืบ
 64.

คำอธ�บายคำศัพท
ครัสโตส ( Crustose ) ไลเคนที่เปนแผนติดแนนเปนเนื้อเดียวกันกับวัตถุ
ที่ไลเคนเกาะ
คอรเทกซ ( Cortex ) ชั้นของราที่สานตัวกันแนน อยูดานนอกสุดของ
แผนใบไลเคน
ซ�เลีย ( Cilia ) มีลักษณะเปนเสนยาวคลายขนตา อยูตามขอบใบ
ของแผนไลเคน
แทงคลายนิ้วมือ ( Isidia ) เปนโครงสรางที่ใชในการสืบพันธุแบบไมอาศัยเพศ
ลักษณะเปนแทงคลายนิ้วมือ
ผงคลายแปง ( Soredia ) เปนโครงสรางที่ใชในการสืบพันธุแบบไมอาศัยเพศ
ลักษณะเปนแทงคลายผงแปง
ผล ( Fruiting body ) เปนโครงสรางที่ใชในการสืบพันธุแบบไมอาศัยเพศ
ลักษณะเปนแทงคลายผงแปง
แผนใบ ( Thallus ) เปนโครงสรางของไลเคนประกอบจากราและสา
หรายมีลักษณะแตกตางกันตามกลุมของไลเคน
ฟรูติโคส ( Fruticose ) ไลเคนท่ีมีลักษณะคล้ายหนวดเครา
ฟอลิิโอส ( Foliose ) ไลเคนที่มีลักษณะคล้ายหนวดเครา
เมดูลลา ( Medulla ) ชั้นของราที่สานกันอยูอยางหลวมๆ ในแผนใบ
ไลเคน
รากเทียม ( Rhizine ) ลักษณะคลายรากเล็กๆ อยูดานลางของแผนใบ
ไลเคน
ไลเคน ( Lichen ) สิ่งมีช�ว�ตที่เกิดจากการอยูรวมกันระหวางราและ
สาหราย
 สถาบันว�จัยระบบสาธารณสุข
ชั้น 4 อาคารสุขภาพแหงชาติ ถ. ติวานนท 14
ต.ตลาดขวัญ อ.เมือง จ.นนทบุร� 11000
โทร. 0 2027 9701 แฟกซ 0 2026 6822

ศูนยว�จัยว�ทยาศาสตรสิ่งแวดลอม
ชั้น 7 อาคาร 30 ป (SCB1) คณะว�ทยาศาสตร
มหาว�ทยาลัยเช�ยงใหม โทร / fax : 0-5394-3479

นักสืบไลเคน