KABANATA 3

MGA TEORYA /
PANANALIG
PAMPANITIKAN
Mga teorya / pananalig pampanitikan:

Hindi lamang natatapos sa pagsulat at pagtukoy sa iba’t ibang klase ng akda ang pag-aaral ng panitikan, bahagi rin nito
ang matalinong pagkikritika sa akda, pagbibigay ng pagpapakahlugan sa mga imahe o simbolo at talinghaga na nakapaloob dito.
Layunin:
Kinakailangan din ang pagdama sa mga karakter na binuo at binigyang-buhay sa akda.
Inaasahan na sa pagtatapos sa pag-aaral ng Modyul na ito na:

Kabilang din sa pag-aaral nito ang pagsusuri at pagbibigay puna. Tumutukoy ito sa pagbanggit sa mga kagandahan o
1. Nababatid ang iba’t ibang mga teorya o pananalig pampanitikan. positibong bagay na nabasa sa akda, gayon din ang mga negatibong taglay nito. Sa malalim na pagsisid sa mga akdang
pampanitikan, malaki ang ginagampanan ng mga teorya o pananalig pampanitikan na ginagamit dito. Ilan sa mga ito ay ang mga
sumusunod: (San Juan et. al : 2007)
2. Nabibigyang-halaga ang iba’t ibang akdang pampanitikan sa pamamagitan ng mga teorya /
1. Romantisismo – sa teoryang ito, higit na nangingibabaw ang damdamin ng mga tauhan kaysa sa kaisipan.
pananalig pampanitikan. Ang mga halimbawa nito ay ang ga nobelang nasulat pa noong panahon ng Amerikano na ang karaniwang paksa ay tungkol
3. Natutukoy ang mga teorya / pananalig pampanitikan na napapaloob sa mga akda. sa pag-ibig ng mahirap sa mayaman at magpahanggang sa ngayon ay paborito pa ring paksa ito ng mga akdang natutungkol sa
pag-ibig. Higit na nananaig ang damdamin kaysa kaisipan sapagkat hindi pinahahalagahan ang agwat nila sa isa’t isa kung ang
4. Nagiging kasangkapan sa pagpapalaganap ng pambansang wika
nakapangyayari ay ang pag-ibig nila sa isa’t isa.
5. Nakapag-uugnay ng mga kasanayan mula sa iba’t ibang larang at disiplina tungo sa pagsusuri 2. Realismo – pinalulutang dito ang katotohanang nangyayari sa tunay na buhay.
at pag-unawa sa iba’t ibang akdang pampanitikan. Isang halimbawa nito ang kwentong Impeng Negro na sinulat ni Rogelio
Sikat. Dito ang pangunahing tauhan ay nagngangalang Impen na laging inaapi ni Ogor. Ipinakikita rio ang katotohanang kapag ang
6. Nakapagsusuri at analisa ng mga akdang pampanitikang likha ng mga manunulat na Pilipino
mula sa iba’t ibang wika – Filipino, Banyaga at Bernakular tungo sa kaisipang Filipinolohiya. tao’y mahirap, inaakala ng iba na sila’y walang kakayahang lumaban o magtanggol sa sarili.
3. Simbolismo – ito ay pamamaraan ng paglalahad ng mga bagay, kaisipan at damdamin sa pamamagitan ng mga
7. Nakababasa at nakauunawa ng mga kontemporaryong akdang pampanitikan tangan ang sagisag.
Malaya at progresibong kaisipan. Halimbawa sa kwentong Mabigat ang Bandera ni Ave Perez Jacob, sinasagisag ng bandera ang suliraning pampamilya na di
8. Kritikal na nakapagsusuri ng mga akdang pampanitikan gamit ang lente ng maka-Pilipinong makayang ipagtapat sa batang kapatid ang tunay na dahilan kung bakit di na uuwi ang kanilang ama.
pananaw. 4. Eksistensyalismo – sa teoryang ito hinahanap ang kahalagahan ng personalidad ng tao at ang kapangyarihan ng
kapasyahan laban sa katwiran.
Sa maikling kwentong Parusa ni Genoveva Edrosa Matute, pinahigitan ng tauhang si Big Boss ang kanyang pasya na di
pabigyan ng perang pambayad sa kapital ang bata kundi lalapit sa kanila si Neneng. Dapat ay pinagbigyan niya si Ventura nang
lumapit ito sa kaniya kung katwiran ang pag-uusapan. Ang desisyon niya ay laban sa katwiran o social norms.
5. Feminismo – inilalahad ng teoryang ito na ang kalakasan at kakayahn ng mga kababaihan. Naglalayon itong iangat
ang pagtingin ng lipunan sa mga kababaihan.
Sa akdang Paninindigan ni Teresita C. Sayo, binibigyang-diin dito ang mga karanasan ni Miss Dinos bilang empleyado ng
gobyerno, sa ilalim ng pamamahala ng isa pa ring babae sa katauhan naman ni Mrs. Neido na isang tiwaling tauhan ng gobyerno,
na nagkakainteres sa mga de lata at iba pang ipinamimigay ng gobyerno sa mga nasalanta ng kalamidad. Sinalungat ni Miss Dinos
ang mga pinag-uutos ng opisyal na ito kahit pa ang magiging kapalit nito ay ang kanyang pagbibitiw. Masasabing bihira na sa
ngayon ang makagagawa ng ganitong uri ng paninindigan subalit ito’y nagawang isang babae.
6. Naturalismo – ito’y pananalig na mailarawan ang kalikasan nang buong katapatan, kaya’t malimit na maipagkakamali sa
realismo. Layunin nito ang siyentipikong paglalarawan ng mag tauhang pinagagalaw sa mga puwersang impersonal,
pangkabuhayan at panlipunan. Binibigyang pansin ang kapaligirang sosyal at hingi ang indibidwal na katauhan.
7. Modernismo – tumutukoy ang teoryang ito sa paghihimagsik sa isang tradisyon, relihiyon, kaugalian o paniniwala upang
magkaroon ng puwang ang mga pagbabago.
Sa kwentong Paninindigan ni Teresita C. Sayo, naipahayag ni Edna kay Mrs. Neido ang kanyang damdamin tungkol sa di
pagsunod sa kagustuhan nitong angkinin ang mga dapat sana’y mapupunta sa mga nasalanta ng bagyo. Nasabi niyang
magbibitiw siya sa punong tanggapan pagkat di maikakaiang ito ang nagtalaga sa kanyang tungkulin.

1
 8. Idealismo – paniniwala sa pinakamahusay na dapat gawin.
Sa dulang Mr. Congressman ni Clodualdo del Mundo, napagpasyahan ni Dinasto na dapat siyang magbitiw dahil sa pag-
aakalang baluktot ding politiko ang kanyang pinaglilingkurang Congressman, subalit nang di nito pirmahan ang isang batas na
ikapapahamak ng bayan, nabago ang pasya ni Dinasto at inisip niyang dapat din siyang maging matapat lalo sa sa mabait , matapat
at may pusong Congressman.
9. Klasisismo – pinangingibabaw ang isipan laban sa damdamin.
Makikita rin sa dulang Mr. Congressman ang pinangibabaw ni MR. Congressman ang kaniyang isipan nang di pirmahan ang
batas na papabor sa mga Hapon. Kung papanaigin ang damdamin, pipirmahan niya iyon para magkamal ng salapi at tuloy
matutulungan din siyang maaprobahan ang ipinasok niyang batas.
10. Moralistiko – sa ganitong pananaw, ipinalalagay na may kapangyarihang maglahad ang akda, di lamang ng mga literal
na katotohanan kundi ng mga panghabambuhay at universal na katotohanan at mga di mapapawing pagpapahalaga.
Higit na pinahahalagahan sa pananaw na ito ang mga aral o leksyong ibinibigay ng akda sa mga mambabasa at di ang
mga katangian nito bilang akda na may sinusunod na mga batas o prinsipyo.
11. Marxismo – hindi lamang ang larangan ng pagsusuri ang sinasaklaw nito kundi gayundin ang larangan ng kultura,
politika, ekonomiya at pilosopiya. Siansagupa nito ang namamayaning pananaw sa buhay at pilosopiya noong siglo
labingsiyam. Naglalahad ito ng mga pag-aaral kung bakit labis ang pagkakaiba ng mga uri ng lipunan, na nagbubunga
ng alyenasyon ng tao sa kanyang sarili. Nagbibigay ito ng malawakang solusyon sa ganitong kawalan ng katarungan sa
pamamagitan ng isang masalimuot na programa.
12. Surealismo – nangingibabaw sa teoryang ito ang katotohanan sa kabila pa ng katotohanan.
Sa maikling kwentong Mga Aso sa Lagarian ni Dominador Mirasol, isang katotohanan na ang mga manggagawa ay api-
apihan at sa kabila ng kanilang kagipitan ay marami ang nagsasamantala sa kanila tulad ng mga gahamang kapitalista.
13. Historikal - Binibigyang-diin sa teoryang ito ang pinagmulan at pag-unlad ng wikang ginamit sa akda. Makikita sa mga
akda ang mga pagbabago sa paggamit ng wika, partikular sa mga salitang naaayon sa panahon at sa kultura kung
kailan nila naisulat ang mga akda. Makikita rin dito ang kaugnayaan sa mga pagbabagong naganap sa lipunan,
ekonomiya, edukasyon, pananampalataya ng isang bayan. (Arias et.al : 2015)
14. Pormalismo – pinalulutang sa teroyang ito ang tahasang pagpaparating ng mayakda sa kanyang mga mambabasa.
Samakatwid, kung ano ang sinasabi ng may-akda sa kanyang obra, lantad itong makikita ng mambabawsa – walang
labis at walang kulang, Walang simbolismo at hindi humihingi ng higit na malalimang pagsusuri at pag-unawa.
15. Arketaypal – May mga akdang pampanitikan na kakikitaan ng mahahalagang bahagi sa pamamagitan ng simbolismo,
ngunit hindi ito agarang nasusuri. Mabuting unawain muna ang kabuuang konsepto at tema ng akda sapagkat ang ma
simbolismong nakapaloob ay magkakaugnay sa isa’t isa.
PAGTATASA: Gawain 1
A.Inaasahang ang mga mag-aaral ay makapagsusumite ng pagsusuri ng mga akdang pampanitikan gamit ang balangkas na nasa
ibaba:
I.Saligan
II.Buod (Maikli lamang)
III.Kahulugan ng pamagat
IV.Mga Teorya / Pananalig Pampanitikang Napapaloob sa Akda
V.Implikasyon
a. Mga akdang nararapat na suriin
A. maikling kwento (1)
B. nobela (1)
C. pelikula (1)
D. dula (1)
b. Ang mga suri ay dapat isumite isang linggo matapos ang pag-aaral sa modyul na ito.
KABANATA 4
PAGPAPAHALAGA
SA AKDANG
PAMPANITIKAN
Layunin:
 Nagiging kasangkapan sa pagpapalaganap ng pambansang wika.
 Nakapag-uugnay ng mga kasanayan mula sa iba’t ibang larang at disiplina tungo sa pagsusuri at pag-unawa sa iba’t
ibang akdang pampanitikan.
 Nakapagsusuri at analisa ng mga akdang pampanitikang likha ng mga manunulat na Pilipino mula sa iba’t ibang wika –
Filipino, Banyaga at Bernakular tungo sa kaisipang Filipinolohiya.
 Nakababasa at nakauunawa ng mga kontemporaryong akdang pampanitikan tangan ang Malaya at progresibong
kaisipan.
 Kritikal na nakapagsusuri ng mga akdang pampanitikan gamit ang lente ng maka-Pilipinong pananaw.
 Nakabubuo ng papel/artikulo hinggil sa panunuri ng mga akdang pampanitikan.
 Responsableng nakagagamit ng iba’t ibang platform para sa pagtatanyag sa iba’t ibang panitikang Pilipino.
 Naisasabuhay ang mga aral sa akda para sa mabuting paglilingkod.
AWITIN
Kabuuang Talakay
Sa mga serye ng pananakop, naging mabisa ang awitin upang indirektang maituro ang kolonyal na kaisipan. Ang awitin
ay panitikang salamin ng buhay ng indibiduwal at kanyang kinapapamuhayang komunidad. Sa modyul na ito, ibabahagi ang iba’t
ibang anyo ng awiting nabuo simula proto-Pilipino hanggang kasalukuyan, sa dulo inaasahang makapagsuri ang mag-aaral ng isang
awiting alternatib at maisakonteksto ito sa mga kasalukuyang isyung panlipunan.
Layunin
 Maisa-isa ang bawat uri ng awiting nabuo sa bawat yugto ng kasaysayan sa Pilipinas.
 Makita ang bisa ng awitin sa pagbihag at pagpapalaya ng kaisipan.
 Makapagsuri ng awitin batay sa konteksto at uring panlipunan.
Nilalaman ng Modyul:
Mga Katutubong Awitin
Hitik sa awiting bayan ang imahe ng bansa. Kung babaybayin ang kasaysayan, pasalingdila ang pamamaraan nang pag-aambag sa
literatura ng ating mga ninuno. Mababakas sa mga awiting bayan ng mga pangkat etnikong grupo kung gaano kayabong ang ating
kultura.
Bugayat- awiting inaawit ng mga Igorot sa panahon ng kanilang pakikidigma.
Tagumpay at kumintang- Ito naman ang bersyon ng mga Tagalog na kanilang inaawit rin sa panahon ng digmaan.
Sambotani-isa itong awiting bayan na nagpapahayag ng kasiyahan matapos ang pakikidigma.
An-naoy- awiting bayang inaawit ng mga Igorot na patungkol sa pagtatayo ng palayan sa gilid ng bundok.
2
Tub-ob- tawag sa awitin ng mga Manobo na inaawit naman tuwing panahon ng tag-ani. Oyayi- awiting bayang ginagamit sa
pagpapatulog ng bata.
Ambahan- inaawit ng mga Bisaya patungkol sa pagdiriwang na pinaghanguan ng mga Mangyan na Hanunoo ng Mindoro ng sarili
nilang ambahan. Ito ay may dalawangtaludturan at ang isa ay binubuo ng pitong pantig.
Balac- inaawit ng mga Cebuano. Inaawit ito sa proseso ng panliligaw. Nagkakaroon ng sagutan ang lalaki at babae na sinasaliwan
ng instrumentong may bagting tulad ng coriapi at corliong.
Kundiman-awiting bayan na tumatalakay sa pag-ibig. Ito ang ginagamit ng mga kalalakihan upang mahuli ang puso ng mga
kababaihan sa pamamagitan ng panghaharana.
Dung-aw- awiting bayan ng mga Ilokano na inaaalay nila sa mga kamag-anak na yumao.
Panahon ng mga Kastila
Noong panahon ng pananakop ng mga kastila Ang bawat gawain, okasyon, at pagtitipon ay kinapapalooban ng musika
na umaalala sa kanilang mga dios kayat ipinagbawal nila ang mga ito. Sa pangunguna ni Padre Juande Garovillas, noong 1606 ay
naitayo ang isang seminaryo upang sanayin ang 400 na binatilyo sa pag-awit ng maka-kanluraning awitin naglalaman ng doktrina
patungkol sa Kristyanismo na naging simula ng pagkabura ng sariling pagkakakilanlang Pilipino.
.Habanera- nangangahulugang awit o sayaw ng Havana. Ito ang pinaka-popular na awitin at sayawin sa Cuba noong ika-19 na
siglo.
.Polka- ito ay orihinal na nagmula sa Czech at kilala ito sa buong Europa at Amerika. Galing sa salitang Czech n pulka na ang ibig
sabihin ay mkiliit na hakbang na makikita sa pagsayaw nito.
.Villancico- ito ay matulaing musika na nagmula sa Iberian Peninsula at Latin Amerika at popular ito noong ika-15 hanggang ika-18
na siglo.
Jota- ito ay uri ng sayaw na kilala sa buong Espanya na nagmula sa luar ng Aragon. Ito ay inaawit at sinasayaw na may kasamang
castanet na popular ring instrument sa Espanya.
Ang mga itinanim na awitin ay siyang ginaya ng ting mga katutubo at naging hulmahan ng mga bagong kantang
naglalaman ng kanluraning mga pananaw. sa pagkakataong ito mas lalong naging tiim at bulag ang mga Pilipino sa pang-aaping
ginagawa sa kanila
Panahon ng mga Amerikano
Sa panahong ito ay naging kagamitan ang musika sa mabilisang pagtanggap ng edukasyon sa Pilipinas. Gamit ang
awiting mula sa Amerika na may pilosopiya at talinong maka-Amerikano, mas lumabnaw ang damdaming makabayan dahil sa awit.
Noon pa lamang 1900 ay isinama na ang musikang pantinig sa kurikulum na ipinakilala nila (Report of the Philippine
Commission 31-2). Sa panahong ito puspusan ang paghimok, pagsasanay at pagbibigay ng aensyon sa erya ng musika.
Sandugong Panaginip- Ito ay itinanghal sa Zorilla Theater at kauna-unahang operang nilikha ng mga Pilipino. Ang
teksto ay isinulat ni Pedro Paterno at nilapatan ng musika ni Ladislao Bonus. Umikot ang kwento sa pagtutulungan ng mga Pilipino
at Amerikano. Nagwakas ang kwento sa pagyakap ng mga Pilipino sa estatwa ng liberty.
Itinuro ang mga awiting “A Sleigh Ride,” “Jacky Frost,” “The Apple Tree,” na hindi pamilyar sa dila at diwa ng ating mga
katutubo.
Naging popular rin ang awiting “Oh! Worship the King” upang ipalaganap naman ang relehiyong prostante sa mga mag-
aaral.
Upang mapalakas naman ang maka-amerikanong patriotism ay itinuro ang “The Star-
Spangled Banner,” “The American Hymn,” “Amerika,” Hindi alam ng mga Pilipino na ang mga awiting ito ang siyang
nagpalabnaw sa maka-Pilipinong pamamaraan at paniniwala na mababakas sa panahon ngayon sa mukha ng unti-unting
pagkawala ng kulturang atin.
Panahon ng Hapon
Sa panahong ito ay hinubog sa ideolohiyang Greater East Asia Co- Prosperity Sphere (GEACPS). Sapagkat naniniwala
ang mga hapones na ang bawat asyano ay nalimutan na ang kulturang kanilang pinagmulan dahil sa pagpapalawak ng mga
Kanluraning bansa sa kanilang nasasakupan.
Awit ng mga Hukbong Hapon sa Filipinas -sa awit na ito inilarawan kung gaano kabilis nasakop ng mga hapon ang
bansang Pilipinas.
No Mama, no Papa, no Uncle Sam -ang awit na ito ay patungkol naman sa pagkawalay ng mga ama sa kanilang
pamilya upang makilahok sa giyera kontra hapon dahil sa lubos na pagka-Amerikano ng mga Filipino.
The Song of the Japanese Forces in the Philippines-ipinagbunyi naman sa awiting ito ang pagtatagumpay ng mga
Hapon na sakupin ang buong bansa.
Narito ang “AIUEO No Uta” o ang “Awit ng AIUEO na itinuro sa mga Filipino upang madaling maalala ang kana ng mga
hapones.
Larawan din ng awiting “Tayo’y Magtanim ni Felipe de Leon ang pagpapanumbalik ng kaugaliang asyano upang mas
mapalakas pang lalong ang pananakop ng mga hapon.
Musika Bilang Instrumento ng Paglaya
Bagaman nagamit ang musika bilang inrtumento ng pagsakop, may malakas itong kapangyarihang magpaalab ng
damdamin at magpakilos. Naging malakas na sandata laban sa pagsikil ng karapatan ang paglikha ng mga awitin at pagsasalin nito.
Ito ang nagsilbing boses sa lipunang sinilensyo.
Bayan Ko-matapos ang pagpatay kay Benigno Aquino, binigyang buhay ang awit na ito ni Fredie Aguilar na siyang
nagpaalab ng damdamin ng mga Pilipino sa panahon ng batas Militar. Kasabay rin nito ang mga awiting Araw na Lubhang
Mapanglaw at Awit sa Mendiola.
Utol Buto’t Balat Ka Na’y Natutulog Ka Pa- isinulat ni Heber Bartolome na nagsilbing boses ng masa sa pasistang
pamamahala, gutom at kahirapang nararanasan ng mamamayan sa ilalim ng pamahalaang Marcos.
Annie Batungbakal-ang popular na awiting ito ng Hotdog ay patungkol sa isang sales lady na nasira ang buhay matapos
tanggalin sa trabaho na umuusig sa pera-perang pananaw na nagpalakas sa eksena ng rock n roll sa bansa.
Huling Balita-Sa awiting ito ni Jess Santiago inilarawan ang walang awang ni walang warrant na panghuhuli at pagpatay
sa panahon ng diktatorya.
Ako’y Pinoy-Inawit ng kilalang mang-aawit na si Kuh Ledesma na nagpalakas sa pagkaPilipino noong panahon ng
diktatorya. Naging dahilan ito ng pagkakabigkis-bigkis ng paniniwala sa sariling kakayahan ng bawat mamamayan ng bansa.
Awit Ko-Sa awiting ito naman ni Heber Bartolome makikita ang pagkuwestiyon sa imperyalista at pagpapalawak ng
soberanya ng mga amerikano.
Maraming makabayang awitin ang nagpanumbalik ng diwang makabayan. Nagtangka rin ang komunidad ng mga
makabayang kompositor na tahakin ang kalakarang pop music upang mas lalong mailapit sa masa ang diwa ng mga awiting
mapagbigkis. Isa itong patunay na may malaking papel ang musika sa paghubog ng kamalayan ng bawat mamamayan. Maari itong
magsilbing boses sa lipunang nais isilensyo ng mga ganid sa kapangyarihan at kaban ng bayan.
MAIKLING KUWENTO
Layunin:
 Naiisa-isa ang katangian ng relasyon ng tao sa lipunang inilahad sa akda.
 Nauunawaan ang kahulugan ng diskurso batay sa nabasang akda.
 Nakapagbibigay-katwiran kaugnay ng napapanahong paksa.
 Natutukoy at nailalarawan ang sektor ng lipunang kinabibilangan ng pangunahing tauhan.
 Natutukoy ang mga tugong ginawa ng pangunahing tauhan sa tungalian.
 Nagbibigay-paliwanag ang mga ideya ng tauhan ayon sa sitwasyong
3
 kinabibilangan.
Introduksyon
Ang Maikling kuwento ay isang maiksing salaysay hinggil sa isang mahalagang pangyayaring kinasasangkutan ng isa o
ilang tauha. Isa itong masining na anyo ng panitikan. Tulad ng nobela at dula, isa rin itong pagsasalamin ng realidad na esensyal sa
pag-unawa sa ating ginagalawang lipunan.
Ayon kay Edgar Calabia Samar (2020) may tatlong kahalaga at bisa ang maikling kuwento o ang pagkukuwento sa
kabuoan:
Pagbabahagi
Mahalaga ang pagkukuwento dahil isang uri ito ng pagbabahagi at ang pagbabahagi ay may kakabit na kamalayan na
hindi ka nag-iisa, na kung ano man ang iyong makatha o makatha ng iba ay meron itong patutunguhan-- merong nakikinig.
Nakatutulong ito luminang ng sensasyon na tayo'y kabahagi ng isang malawak pang komunidad. Ang pakiramdam na ikaw ay
hiwalay o mag-isa ay winawasak ng konsepto ng pagkukuwento. Ang pagbabahagi sa pamamagitan ng pagkukuwento at
pagbabasa o pakikinig sa kuwento ay isang oportunidad at rekognisyon na tayo ay kabilang sa iisang lipunan, sa iisang reyalidad.
Pagbubuo ng Kaayusan
Ang pagkukuwento ay oportunidad din sa pagbubuo ng kaayusan, sa dami ng nangyayari sa mundo na kadalasan ay
nagbibigay sa atin ng kalituhan ang paglikha at pagbabasa ng kuwento ay isang pagninilay upang maunawaan ang nais mong
maunawaan sa mundo, at pamamagitan ng buhay mong diwa’t haraya maaari mong subukang magbigay ng kaayusan sa mga
bagay na ito. Bakit ba may krisis, paano ba dapat tignan ang krisis, ano ba ang dapat kaayusan sa gitna ng krisis o ano mang tagpo,
bagay, panahon o konsepto.
Sandata sa paglimot at manipulasyon
Ang pagkukuwento na naitala o recorded ay isang sandata sa paglimot at manipulasyon. Napakahalaga ng paggunita
dahil sa mga aral at makabuluhang mga napagtatanto sa mga bagay na ginugunita, at sa kasaysayan ng mundo hindi bago ang
pagmamanipula ng mga nasa kapangyarihan sa katotohanan, pagmamanipula ng kung ano ang dapat matandaan at makalimutan,
kaya ang pagkukuwento na naitala ay isang ebedensya na maaaring gamiting sandata sa manipuladong katotohanan.
Kasaysayan ng Maikling Kuwento sa Pilipinas:
KASAYSAYAN NG MAIKLING KWENTO PANAHON NG KATUTUBO
Kuwentong bitbit – dito nag-ugat ang maikling kwento, maiikling salaysay na pumapaksa sa mga anito, lamanlupa,
malikmata, multo at iba pang mga bunga ng guniguning di kapani-paniwala. Karamihan sa mga Panitikan nila’y pasalin-dila gaya ng
mga bulong, tugmang bayan, bugtong, epiko, salawikain, at awiting bayan na anyong patula; mga kwentong bayan, alamat, at mito
na anyong tuluyan at mga katutubong sayaw at ritwal ng babaylan bilang pinakaunang anyo ng dula sa bansa. May mga panitikan
ding nakasulat sa pirasong kawayan matitibay na kahoy at makikinis na baro ngunit ilan na lamang ang mga natagpuan ng mga
arkeologo sapagkat batay sa kasaysayan pinasunog at pinasira ito ng mga prayle nang dumating sila sa bansa sa paniniwala na
ang mga ito ay gawa ng demonyo.
PANAHON NG PANANAKOP NG KASTILA
Kakana – sumulpot pagdating ng Espanyol, naglalaman ng mga alamat at engkanto, panlibang sa mga bata. Mga
kuwento ay tungkol sa buhay ng mga santo at santa layunin nila ay mapalaganap ang Kristiyanismo. Parabula- naglalaman ng mga
talinghaga at nagtuturo ng aral. Hal. Ang Mabuting Samaritano & “Makamisa” ni Dr. Jose Rizal. Lalo’t lalong sumigla ang mga
kilusang pampanitikan sa partikular ay sa kwento. Nang lumabas ang Taliba at Liwayway. “Bunga ng Kasalanan”ni Cirio Panganiban
napiling pinakamahusay na kwento sa timpalak-panitik ng Taliba. Ito’y itinuturing na nagsanhi ng unang hakbang sa pagsulat ng
mga kwentong may banghay. Sa gitna ng kasiglahan ng panulat sa loob ng panahon ng “Ilaw at Panitik” lumitaw ang mga
pampanitikang kritiko na kinabibilangan nina Clodualdo del Mundo at Alejandro Abadilla na naglathala ng mga 25 piling maikling
kwento mula 1929- 1935 na pinamagatang Kwentong Ginto.
PANAHON NG PANANAKOP NG AMERIKANO
Sa larangan ng panitikan, isang malaking ambag ng mga Amerikano ang pagkakaroon ngayon ng Maikling Kwento
bilang bahagi ng ating panitikan. Kapansin-pansin ang pagkahilig ng mga mambabasa sa mga akdang madaling basahin ay
naimpluwensyahan ng mabilis na galaw ng buhay- kosmopolitan. Ang mga kathang ito ay hindi lamang naisulat sa wikang Filipino
kundi pati narin sa wikang Ingles. Ang pagdating ng mga Thomasites ang nagbigay-daan sa pagkakaroon ng pampublikong
Edukasyon na kung saan ipinasok ang kurikulum ng pagtuturo sa Ingles. Itinatag ang Unibersidad ng Pilipinas noong 1908 at simula
noon ay kinilala ito sa mahusay na pagtuturo ng Ingles. Sa pamantasang ito nahasa ang mga manunulat upang linangan ang
kanilang kakayahan na sumulat ng mga sanaysay,dula, tula, kwento, at ng lumaon pati na rin ang mga nobela gamit ang wikang
ingles. Ang maikling kuwentong Tagalog ay naisulat noong mga unang sampung taon ng mga Amerikano.
Mga unang anyo nito ay ang dagli at pasingaw. dagli -maikling- maikling salaysay na gayong nangangaral nang
lantaran ay namumuna, nagpapasaring at nanunuligsa.
Hal:“ Sumpain Nawa Ang Mga Ngiping Ginto” ni Cue Malay
Nagsisulat ng dagli sina Valeriano Hernandez Pena, Inigo Ed Regalado, Patricio Mariano, Pascual Poblete atbp. na
inilathala sa pahina ng pahayagang “Muling Pagsilang” noong 1903. Yumabong ang uring ito ng salaysay sa tulong pa rin ng
pahayagang Democracia, Ang Mithi, Taliba hanggang 1921.
Halimbawa ng dagli ni Salvador R. Barros: "Tungkol sa mga bagay na pumapasok sa pandinig, ang lalaki, babae, at
reporter ay may malaking ipinagkakaiba. "Ang pumapasok sa isang tainga ng lalaki ay lumalabas sa kabila. "Ang pumapasok sa
dalawang tainga ng babae ay lumalabas sa bibig. "At ang pumapasok sa dalawang tainga ng reporter ay lumalabas sa pahayagan."
(Sampagita, 8 Nobyembre 1932) pasingaw-patungkol sa mga paralumang hinahangaan, sinusuyo, nililugawan at kung anu-ano pa.
Sa mga dahon ng pahayagang Kaliwanagan at Ang Kapatid ng Bayan ito kumita ng liwanag. Madalas na ang mga may-
akda nito ay gumagamit o nagtatago sa kanilang mga sagisag panulat. Napatanyag at namalasak ang pagsulat ng dagli at naging
katha at sa bandang huli ay tinawag na maikling katha hanggang 1921. Noong 1910, nagtagumpay ang “Elias” ni Rosauro Almario
sa pahayagang Ang Mithi sa bisa ng 14,478 na boto ng mga mambabasa.
Mga Samahang Pampanitikan
1. Ang “Aklatang Bayan” nagsimula ang maikling katha nang hindi pa ganap ang banghay at nakakahon pa ang
karakterisasyon.
2. Ang “ Ilaw at Panitikan” (popularisasyon) Isinilang ang Liwayway na naging tahanan ng mga akdang Filipino.
3. Parolang Ginto ni Del Mundo- katipunan ng mga pinakamahusay na kuwento sa bawat gawain at sa bawat taon.
Pumagitna rin sa larangan ng pamumunang pampanitikan si Alejandro Abadilla sa kanyang Talaang Bughaw.
4. Panitikan- sa panahong ito sinunog ng mga kabataang manunulat ang mga akdang pinalagay na hindi panitikan.
5. “Ilaw ng Bayan” Sa panahong ito ay nangibabaw ang bisa ng mga kabataang manunulat sa panitikan sa Wikang Ingles.
Aklat- Katipunan o Kuwento Antolohiya ng Maikling
1.Ang “Kuwentong Ginto” (1925-1935) 20 “ kuwentong ginto.”nina Abadilla at Del Mundo 2. Ang “50 Kuwentong Ginto ng 50
Batikang Kuwentista (1939) ni Pedro Reyes. Katipunan ng mga pinakamahusay na katha ni Hernando R. Ocampo at ang mga
manunulat sa Ingles na sina NVM Gonzales, Narciso Reyes, Cornelio Reyes at Mariano C. Pascual.
Deogracias A. Rosario Ipinanganak noong 17 Oktubre 1894 sa Tondo, Maynila, Amang Maiikling Kwentong Tagalog Kapansin-
pansin ang pagkagiliw ng mga manunulat sa matamis, mabulaklak at maindayog na pananalita. Karaniwang paksa’y pag-ibig na
inaaglahi, hinahdlangan o pinapagdurusa, hindi makatotohanan ang mga sitwasyon at pangyayari at waring nangungunyapit pa rin
sa tradisyon ng romantisismo hanggang sa pagdating ng 1930.
4
PANAHON NG PANANAKOP NG HAPON
Sa pagpasok ng mga Hapones ay unti-unting nanlamig ang pagsulat ng kahit anong uri ng akda. Nagkaroon ng
kalayaan sa pagsulat ngunit ang lahat na akda ang dadaan muna sa “Manila Shimbun- sha”. Gintong Panahon ng Maikling Kuwento
Pansamantalang napinid ang mga palimbagan sa panahon ng mga Hapones ngunit pagkaraan ng ilang buwan ay muli itong
nabuksan. Pinahintulutang makapaglathala ang Liwayway kaya’t biglang nakapasok dito ang mga akda na dati ay hindi tinatanggap
ng naturang babasahin. Dahil dito ang mga manunulat na dating nagsusulat sa Ingles ay nangagtangkang magsulat sa Tagalog.
Nagdaos ng timpalak ang Liwayway at pinili ang mga pangunahing kuwento noon na tinipon sa isang aklat. “Ang 25
Pinakamabubuting Maikling Kathang Pilipino ng 1943. Nanguna sa timpalak ang sumusunod na apat na kuwento.: Pangunahin-
“Lupang Tinubuan” Narciso Reyes Pangalawa –“ Uhaw Ang
Tigang na Lupa” Liwayway A. Arceo Pangatlo- “Nayon at Dagat-dagatan” NVM Gonzales Pang-apat- “Suyuan sa Tubigan” Macario
Pineda
PAGLAYA SA HAPON
Ang Gantimpalang Carlos Palanca, isang timpalak pantikan ay nagdulot ng bagong hamon sa mga manunulat sa Ingles
at Pilipino. Nagsimula ang patimpalak sa maikling katha noong 1950. Naitatag ang Kapisanang KADIPAN (aklat, diwa at panitikan)
na itinatag sa pamamahala nina Ponciano B. Pineda at Tomas Ongoco ng MLQU. Ang Diwa at Panitik (1965) ay nagpalabas ng
magasing Sibol na ang nilalaman ay tuntunin sa panitikan, wika at pagtuturo. Noong Enero 1962, ang magasing Akda ang naging
kaakitakit na babasahing naglalathala ng mga orihinal na akda at salin saTagalog ng mga manunulat sa Ingles Ang magasing
Panitikan ay muling pinalabas ni Alejandro G. Abadilla noong Oktubre, 1964 at tumagal hanggang 1968 Nagtaguyod ang
Pamantasan ng Ateneo ng Urian Lectures na pinamahalaan ni Bienvenido Lumbera. Ang Gawad Balagtas ay patimpalak ng
pamahalaan noong 1969. nilahukan ng katipunan ng sampung akda. Nagwagi si Wilfredo Virtusio ng unang gantimpala sa kanyang
“ Si Ambo at Iba Pang Kuwento”. Ang huling taon sa dekada 60 ang panahon ng protesta. Ang mga manunulat ay pumaksa sa
kaawa-awang kalagayan ng iskuwater, sa mga suliranin ng magbubukid at manggagawa.
PANAHON NG BATAS MILITAR
Sa kadahilanang halos lahat ng kuwentista sa Pilipinas sa panahong Batas Militar ay kasangkot sa kilusang
makabayan, tampok sa kanilang mga akda ang mga suliraning tulad ng paghihikahos ng marami sa pagpapasasa ng iilan,
kabulukan sa pagpapatakbo ng pamahalaan, kawalan ng katarungan sa mga limot na mamamamayan at pang-aalipin ng
negosyanteng dayuhan at ng sabwatan ng mga burgis. Lantad ang poot sa mga akdang ito. Sagisag- isang magasing inilathala ng
Kagawaran ng Pabatirang Madla upang magkaroon ng mapaglalathalaan ng mga akdang hindi tinatangkilik ng mga popular na
babasahin. Nagtaguyod din ito ng Gawad Sagisag at nakatuklas ng mga bagong manunulat. Ang iba’t ibang kuwentong lumabas at
naisulat sa panahong ito ay pawing sumasaling sa ugat ng lipunan. Nakilala sa panahong ito ang mga kuwentistang sina Alfredo
Lobo, Mario Libuan, Augosto Sumilang, Lualhati Bautista, Reynaldo Duque, Benigno Juan, Benjamin Pascual, Domingo Landicho,
Edgardo Maranan, Wilfredo Ma. Virtusio at Pedro S. Dandan. Sa panahong ito, naging palasak ang pagpunta ng mga Pilipino sa
bang bansa lalo na sa Estados Unidos, ito ang naging batayan ni Domingo Landicho upang isulat ang kuwentong ”Huwag mong
Tangisan Ang Kamatayan ng Isang Pilipino sa Dibdib ng Niyebe” na siyang pinagkalooban ng gantimpalang Palanca noong 1975.
Samantala, noong 1979-1980, isang simple subalit pinakamakahulugang kuwento ang napili ng Palanca upang gawaran ng
gantimpalang pinakamahusay para sa taong iyon ang kuwentong “Kandong “ ni Reynaldo Duque.
MAIKLING KWENTO SA PANAHONG KASALUKUYAN
ANG MAIKLING KWENTO ang dahilan kung bakit noon pa mang unang panahon ay mayroon na tayong maikling
kathang nagsasalaysay tulad ng alamat, kuwentong bayan at kuwentong akda, kaya hanggang ngayon , buhay na buhay ang
maikling kwento bilang mahalagang bahagi ng panitikang Filipino. Nakilala bilang mahuhusay na manunulat ng maikling kwento sina
Genoveva Edroza Matute, Efren Abueg, Rogelio Sikat, Pelagio Cruz, Benjamin Pascual, Edgardo Reyes, Benigno Juan at iba pa.
Patuloy pa rin sa kasigasigan sa pagsusulat ang ating mga manunulat sa hangaring higit pang mapaunlad at maitaas ang uri ng
maikling kwentong Filipino. Kabilang din sa mahuhusay nating kwentista sina Domingo G. Landicho, Rogelio Ordonez, Dominador
Mirasol, Ricardo Lee, Wilfredo P. Virtusio, Gloria Villaroza Guzman at iba pa. Masipag ang panitik at mayaman ang diwa ng ating
mga kwentista kaya’t hindi sila nauubusan ng paksang susulatin. Isa lamang ito sa pagpapatunay ng pagkamalikhain ng mga
Pilipino na unti-unti ng nakilala sa buong mundo.
Gawain 2
Panuto: Basahin at unawain ang maikling kuwentong “Kapayaan sa madaling araw” ni Rogelio Ordoñez.
Mga gabay na tanong para sa pag-unawa sa pagbabasa:
1. Sa anong sector nabibilang pangunahing tauhan o mga pangunahing tauhan.
2. Ano ang mga nagtutulak sa pangunahing tauhan sa kaniyang mga desisyon at aksyon?
3. Anong bahagi ng realidad ng lipunan ang sinasalamin ng akda?
4. Ano ang kahalagahan sa lipunan ng akda?
Kapayapaan Sa Madaling-Araw ni Rogelio L. Ordonez (Maikling Kuwento — sinulat noong 1961 at ayaw ilathala ng komersiyal
na mga magasin dahil brutal daw at hindi makatao ngunit malimit nang nangyayari ngayon.)
KANGINA, nang nakaupo pa si Andong sa harap ng simbahan ng Quiapo at nakalahad ang kanyang mga kamay sa naglisaw na
mga taong waring nangalilito at hindi malaman ang patutunguhan, hindi niya naisip, kahit saglit, na lubhang nakahahabag ang
kanyang kalagayan. Hindi dumalaw sa kanyang pang-unawa na sisimulan niya ang kinabukasan at marahil ang maraming-marami
pang kinabukasang darating sa pagpapalimos sa pook ding iyon mulang umaga hanggang hapon.
Ngunit ngayong sibsib na at nagsisimula nang pumikit-dumilat ang neon lights sa mga gusali, at ang mga taong dati-rati’y huminto-
lumakad sa mga bangketa, pumasoklumabas sa mga restawran, sa mga tindahan, sa mga sinehan, ay nagmamadali nang
umaagos patungo sa abangan ng mga sasakyan, saka iglap na lumatay sa diwa ni Andong ang katotohanang iyon; at bigla ang
nadama niyang pagnanasa na ang gabi ay manatiling gabi magpakailanman at, kung maaari, ang kinabukasan ay huwag nang
isilang.
Iniahon ni Andong sa kanang bulsa ng kanyang halos gula-gulanit nang pantalong maong ang mga baryang matagal din bago
naipon doon; at wala siyang nadamang kasiyahan nang bilangin niya iyon, di tulad noon, di gaya kahapon, na kapag sumapit na ang
gayong oras, ang kalansing ng mga baryang iyon ay nagdudulot sa kanya ng lakas at ng pananabik na makita agad ang
magpipitong taong gulang na si Totong sa barungbarong na nakikipagsiksikan sa kapwa mga barungbarong na nangakalibing sa
makalabas ng lungsod sa gilid ng kalawangin at malamig at mahabang-mahabang daangbakal na iyon. Hindi niya malaman ngayon
kung ano ang gagawin sa kanyang napagpalimusan. Datirati, inilalaan niya ang apat na piso sa kanilang hapunan at almusalan ni
Totong kung hindi siya makahingi ng tira-tirahang pagkain ng mga nagpapakabundat sa mga restawran. Ibinibili niya ng pansit ang
dalawang piso sa maliit na restawran ng Intsik na malapit sa palengke ng Quiapo at pandesal naman ang piso sa panaderyang nasa
gilid ng tulay. Naitatago pa niya ang natitirang piso kung nahahabag ang konduktor ng bus na sinasasakyan niya na siya’y singilin
pa. At ang labis sa kanyang napagpalimusan ay isasama niya sa mataas-taas na ring salansan ng mga barya sa loob ng munting
baul na nasa pinakasulok ng kanyang barungbarong. Kung malaki-laki na ang halaga ng laman ng baul na iyon, nagtutungo siya sa
Central Market at bumibili ng pinakamurang damit na itinitinda roon — para kay Totong, para kay Aling Petra na kalapit-
barungbarong niya na tagapag-alaga ni Totong kung siya’y wala.
Tinungo niya ang kaliwang sulok ng simbahan; at umupo roon, at isinandal ang butuhan na niyang katawan sa makapal, marusing
at malamig na pader nito. Naisip niya, laging madilim ang gabi sa daangbakal; halos anag-ag na lamang ang sinag ng pag-asa.
Tinatanglawan lamang iyon ng nag-indak-indak na ningas ng mga gasera sa pusod ng mga barungbarong. Parang nais niyang sa
bakuran na ng simbahan magpahatinggabi, panoorin ang unti-unting paglugmok ng gabi — ang pagkikindatan ng mga neon lights
sa mukha ng mga gusali, ang pagnipis ng magulong prusisyon ng mga sasakyan sa kahabaan ng Quezon Boulevard, at ang
5
pagdalang ng mga nilikhang lamunin-iluwa ng mga bunganga ng underpass. Mabuti pang doon na siya hamigin ng gabi, doon na Sa manipis na karimlan, nabanaagan niya ang ilang babaing magkakatabing nakaupo sa bungad ng isang pinto ng aksesorya.
siya bayaang matulog at makalimot at, kung maaari nga lamang, ang iluluwal na umaga ay huwag na niyang makita Pumako ang tingin ng mga iyon sa kanya at naghagikhikan.
magpakailanman. Bakit wala si Tasya? Ibig niyang makita, himasin ang mukha ni Tasya. Ibig niyang madama ang init ng katawan ni Tasya.
Itinuro niya ang babaing nasa gilid ng pinto. Tumayo ang babaing iyon. Payat iyon, mataas, manipis ang labi, singkit, pango.
Lumalamig ang gabi, at sa kalangitan ang maiitim na ulap ay naghahabulan. Alam niyang maaaring biglang umulan, at alam din
Sumunod siya nang pumasok ang babae sa aksesorya at, sa ulunan ng radyo-ponograpong hindi tumutugtog, nakapako sa dinding
niyang masama siyang maulanan at malamigan. Mula noong sumuka siya ng dugo nang pasan-pasan niya sa palengke ng Paco ang karatulang tisa na may pulang mga titik na GOD BLESS OUR HOME.
ang isang malaking tablang kahon na puno ng patatas, malimit na siyang dalahitin ng ubo na naging dahilan ng pagkumpis ng dati’y At dinalahit ng ubo si Andong nang lumabas siya sa silid na iyong marusing at marumi at may kakaibang alingasaw at nakakalatan
bilugan at malaman niyang dibdib, ng paghumpak ng kanyang pisngi, at pagiging buto’t balat ng kanyang mga braso, at siya’y hindi ng lukut-lukot na tissue paper ang mahina nang suwelong tabla. At sumanib sa sunud-sunod na pag-ubo ni Andong ang matinis na
na nakapagkargador. At marahil, dahil napaggugutom na si Tasya at hirap na hirap na sa paglalabada, at malimit pa silang mag- halakhak ng mga babaing nasa bungad ng pinto ng aksesorya.
away, nilayasan siya nito isang gabi, iniwan ang noon ay mag-aanim na taong gulang lamang na si Totong. At magdadalawang MALAMIG at madilim at malungkot ang daangbakal at, sa langit, ang bunton ng makakapal at maiitim na ulap ay bibitin-bitin na
buwan na, nabalitaan niya, mula sa isang kakilala, na ang kinakasama ngayon ni Tasya ay isang tsuper ng bus na nagyayao’t dito lamang sa kalawakan. Ang madalingaraw ay nailuwal na ng gabing nagdaan, ngunit madilim na madilim pa at waring hindi na
daratal pa ang umaga.
sa Maynila at Laguna.
Kumislot si Totong nang pumasok si Andong sa barungbarong. Ibig pa niyang lumakad nang lumakad hanggang sumisigid sa
MATAGAL na namalagi si Andong sa sulok na iyon ng simbahan, hanggang sa mapansin niyang ang sementadong bakuran nito ay
kanyang kaluluwa ang lamig ng pagdaralitang hindi niya matakasan, at isasama niya si Totong upang hanapin nila ang kapayapaan,
inulila na ng mga paang kangina ay langkaylangkay na nagsalasalabat at nangagmamadali. Sinalat-salat niya ang mga baryang
kahit sa malalaki at masinsing patak ng ulan na ngayon ay naglagi-lagitik sa kalawanging bubong ng mga barungbarong.
nasa bulsa ng kanyang pantalon. Malamig na malamig ang mga baryang iyon. Kasinglamig ng malapit nang pumanaw na gabi,
“Totong,” paos ang tinig ni Andong.
kasinglamig ng pangungulila niya kay Tasya, at kasinglamig din ng pagdaralitang matagal nang nakayakap sa kanya. At
naramdaman niyang nagiginaw ang kanyang kaluluwa, naghahanap ng timbulan, ng saglit na kaligayahan, at saglit na kapayapaan.
Dumilat si Totong, kinusut-kusot ang mga mata, tumingin sa malamlam at waring namamaalam na ningas ng gasera.
Humihiwa sa kanyang kamalayan ang katotohanan na mga ilang oras pa at madalingaraw na at, hindi niya maunawaan, tumitindi
“Totong,” lumuhod si Andong sa tabi ng anak at hinimas ang payat na kabuuan ni Totong. Bumangon si Totong.
ang kanyang pagnanasang huwag nang makita ang umaga, at ang mga baryang nasa kanyang bulsa ay huwag nang sikatan ng
“Me uwi kang pansit, ‘Tay?” Iginala ni Totong ang tingin sa kabuuan ng nagiginaw na barungbarong, lumungkot ang mukha nito
araw na nasa bulsa pa rin niya. Ibig niya ngayong galugarin ang lungsod, lumakad nang lumakad, at mapadpad siya kahit saan. Ibig
nang mapansing walang nakapatong na supot sa mesitang yari sa pinagputul-putol na tabla.
niyang matagpuan ang kapayapaan, kahit sa dilim ng naghihingalong gabi, kahit sa tabi ng umaalingasaw na mga basurahan, kahit
Nangilid ang luha ni Andong.
sa madidilim at makikipot at mababahong mga eskinita, o kahit sa nagbabanta nang mga patak ng ulan.
“Ba’t ‘ala kang uwing pansit ngayon, ‘Tay? Kahapon, saka noon pa, lagi kang me uwi. Ba’t ‘ala kang uwi ngayon, ha, ‘Tay?
Madilim na madilim na sa kalangitan, at walang maaninaw si Andong ni isa mang bituin. Lumabas siya sa bakuran ng simbahan.
“Bibili tayo.”
Parang wala sa sariling tinumbok niya ang kalye Evangelista. Saglit siyang huminto sa panulukan, at inaninaw niya ang mga mukha
“Senga, ha, ‘Tay?” Namilog ang mga mata ni Totong. Tumango si Andong.
ng dalawang batang lalaking magkasiping sa loob ng munting kariton. At naalaala niya si
“Kelan?” Nangulimlim ang mukha ni Totong.
Totong. Kangina pa naghihintay si Totong… natutulog na marahil si Totong.
“Ngayon.”
Ginaygay niya ang bangketa, at sa suluk-sulok, hindi iilang pagal na katawan ng mga bata at matanda ang inilugmok ng gabi sa
Napalundag si Totong.
pira-pirasong karton at pinagtagni-tagning diyaryo. Lalong humihiwa sa kanyang kamalayan ang kahabag-habag niyang kalagayan.
“Saka pandesal, ha, ‘Tay! Saka ‘yong tulad nang uwi mo noong ‘sang gabi, ‘yon bang masarap, ‘yong me lamang keso!”
At, naisip niya, hindi na marahil magtatagal, igugupo siya ng kanyang karamdaman. Bakit kinakailangan pa niyang mangarap nang
Hinawakan ni Andong ang kamay ni Totong. Inakay niya ito palabas ng barungbarong. Sa labas, ang ulan ay patuloy sa malakas na
mangarap? Masarap mangarap, ngunit mapait kung alam mong hindi na matutupad. Paano si Totong kung wala na siya? At nang
pagbuhos. Ang mga barungbarong ay nagiginaw, nagsisiksikan, at waring hindi kayang bigyang-init ng nag-indak-indak na ningas
lumiko siya sa isang panulukan, isang binatilyo ang sumulpot sa dilim, lumapit sa kanya, at may inianas. At bigla ang pagbabangon
ng mga gasera. Sa diwa ni Andong, nagtutumining ang isang kapasiyahan. Masarap mangarap, ngunit mapait kung alam mong
ng damdaming sumuno sa kumpis nang dibdib ni Andong.
hindi na matutupad.
Bakit wala si Tasya?
“Umuulan, ‘Tay. Maliligo tayo sa ulan, ‘Tay? Tuwang-tuwa si Totong.
At hindi niya maunawaan kung bakit sa kalagayan niyang iyon, nakuha pang sumuno ang damdaming iyon. Marahil, sapagkat siya’y
Dinalahit ng ubo si Andong paglabas nila ng barungbarong, sunud-sunod, mahahaba. Humigpit ang pagkakahawak niya sa kamay
may puso, may utak, may laman at buto at dugo. Huminto siya at inaninaw niya sa manipis na karimlan ang mukha ng binatilyo.
ni Totong. Nagsayaw-sayaw sa kanyang katawan ang malamig na malamig na patak ng ulan. Waring nananangis ang mga
Sinalat-salat niya ang mga baryang nasa kanyang bulsa at nang maisip niyang pinagpalimusan niya iyon, iglap na lumusob sa
bubungang yero ng mga barungbarong, tumututol sa sunud-sunod, nagmamadaling mga patak ng hindi masawatang ulan.
kanya ang di mawaring paghihimagsik.
Uubu-ubo, pahapay-hapay na inakay ni Andong si Totong. Sumampa sila sa daangbakal. Lumuksu-lukso pa si Totong, nilalaru-laro
“Magkano?”
ang masinsing mga patak ng ulan,. Tinalunton nila ang riles na iyong hindi alam ni Andong ang puno at dulo.
Ngumisi ang binatilyo at itinaas ang kanang palad na nakatikom ang hinlalaki at nakaunat ang apat na daliri.
Iniahong lahat ni Andong sa bulsa ng kanyang pantalon ang mga baryang naroroon, dalawang ulit niyang dinaklot at iniabot sa “Malayo pa, ‘Tay? Sa’n me tindang pansit, ha?” mayamaya’y tanong ni Totong. “Ma…malapit na, Totong.” Pamuling dinalahit ng ubo
binatilyo. Nagkislap-kislap ang mga baryang iyon nang bilangin ng binatilyo sa tama ng liwanag ng bombilya ng posteng malapit sa si Andong, at lalong humihiwa sa kanyang kamalayan ang kahabag-habag niyang kalagayan.
panulukan. Nagpatuloy sila sa paglakad. Lalong lumalakas ang ulan. Lalong tumitindi ang pagnanasa ni Andong na huwag nang makita ang
“Sobra ho ito,” sabi ng binatilyo. umaga, at ang maraming-marami pang umagang darating. Darating na ang kapaypaan… darating na iyon.
“Iyo na.” Paos ang tinig ni Andong. “Malayo pa ba, ha, ‘Tay?” pamuling tanong ni Totong. “Gutom na ‘ko, ‘Tay. Pansit, ha, saka ‘yong me palamang keso.”
Magkasunod na nilamon ng madilim at makipot na eskinita na nasa pagitan ng dalawang lumang aksesorya ang yayat na kabuuan Hindi sumagot si Andong. Naramdaman niya na waring hinahalukay ang kanyang dibdib, nagsisikip. Nangangati ang kanyang
ni Andong at ng binatilyo. Tinalunton nila ang nagpuputik na eskinitang iyon hanggang sa sumapit sila sa kalagitnaan. Huminto ang
lalamunan. Muli siyang inubo, tuyot, sunud-sunod, mahahaba, at waring hindi na niya kayang magpatuloy sa paglakad. Napaupo
binatilyo, at huminto rin si Andong.

6
siya sa riles, hawak-hawak pa rin niya ang kamay ni Totong at, kahit nanlalabo ang kanyang paningin, nababanaagan niya ang Ayon kay Virgilio S. Almario, naging impluwensiya sa ilang mga nobelistang Pilipino ang sumusunod na mga akdang banyaga: ang
malungkot nang mukha ni Totong; nagtatanong ang mga mata nito, kukurap-kurap. Hudeo Errante (1844) ni Eugene Sue, ang Conde de Montecristo (1844–46) at ang La Dama de las Camellias (1848) ni Alexandre
Yumayanig na ang riles, naramdaman ni Andong, at humigpit ang pagkakahawak niya sa kamay ni Totong. Tumingin siya sa Dumas, ang Les Miserables (1862) ng mga Kastila.
pinagmumulan ng dagundong ngunit madilim pa, kahit mag-uumaga na. Ang kalawakan ay lalong pinadidilim ng masinsin at Ang kasaysayan ng nobela sa Pilipinas ay nagsimula noong Panahon ng Kastila na may paksain tungkol sa relihiyon, kabutihang-
malalaking patak ng ulan na waring galak na galak sa pagbuhos. asal, nasyonalismo, at pagbabago.
Sa malayo, ang dagundong ng tren ay papalapit, papalakas. Yumupyop na si Totong sa tabi ni Andong. Nagpapatuloy ito hanggang sa kasalukuyang panahon.
‘Tay, uwi na tayo! ‘Yoko na sa ulan. ‘Yoko na ng pansit,” parang maiiyak si Totong.
Rikitik…rikitik…rikitik…wooo… wooo! Papalapit iyon, papalakas, papabilis. Panahon ng Kastila:
Dumapa si Andong sa riles ng tren. Patuloy siyang dinadalahit ng ubo. Naramdaman niyang nagwawala si Totong sa kanyang Ang Commission Permanente de Censura ang sumusuri ng mga akdang pampanitikan na nilalathala upang siguraduhin na walang
pagkakahawak. Rikitik…rikitik…rikitik…rikitik…woooo…woooo! ano mang paglaban sa pamahalaang Kastila.
“‘Tay!”
Nilamon lamang ng malakas na malakas nang dagundong ng tren ang sigaw ni Totong. Nagdudumilat sa harapan ang dalawang Mga uri ng nobela sa panahon ng Kastila:
ilaw ng rumaragasang tren.
 Nobelang panrelihiyon: nagbibigay diin sa kabutihang-asal
NOBELA  Nobelang mapaghimagsik: nagbibigay diin sa kalayaan, reporma, pagbabago, at diwang nasyonalismo
I. Kahulugan, Kasaysayan at Kabuluhan ng Nobelang Filipino Layunin: Halimbawa ng nobela noong panahon ng Kastila:
Inaasahan ang mga mag-aaral na matugunan ang mga sumusunod:  Noli Me Tangere at El Filibusterismo ni Dr. Jose Rizal na tungkol sa paghihimagsik
 Doctrina Christiana (1593) ni Padre Juan de Placencia at Padre Domingo Nieva na tungkol sa relihiyon
1. Matukoy ang kahulugan ng nobela  Urbana at Felisa ni Padre Modesto de Castro na tungkol sa kagandahang-asal at relihiyon
2. Malaman ang kasaysayan ng nobelang Filipino at kasalukuyang kalagayan nito  Barlaan at Josaphat (1703) ni Padre Antonio de Borja na tungkol sa relihiyon
 Ninay ni Pedro Paterno (unang nobela)
3. Makilala at mabasa ang ilang katangi-tanging nobelang Filipino
 Ang Bandido sa Pilipinas ni Graciano Lopez-Jaena noong panahon ng propaganda na tungkol sa paghihimagsik at pag-
4. Mabigyang pansin ang halaga ng nobela sa paghahanap para sa pambasang pagkakakilanlan aaklas Panahon ng Amerikano:
Dapat basahin: Where in the World is the Filipino Writer? ni Resil Mojares
Nahahati sa tatlong panahon ang kasaysayan ng nobela noong panahon ng Amerikano, ang Panahon ng AklatanBayan
Maikling Talakayan Ano ang nobela?
(1900–1921), Panahon ng Ilaw at Panitik (1922–1934) at Panahon ng Malasariling Pamahalaan (1934–1942). Noong Panahon ng
Pinakilala ni Lukacs sa libro niyang “Theory of the Novel” ang terminong “transcendental homelessness,” alienasyon. Ito Akalatan, naging maunlad ang nobela na tumatalakay sa mga paksain tungkol argin-ibig, paghihimagsik, buhay lalawigan at
ang nararamdaman natin ngayon, iisa lang ang uri ng buhay sa ilalim ng argina. Ito ang nagbibigay sa mga nobela ng argina ng karanasan. Inilalathala sa mga pahayagan ang mga nobela na payugtu-yugto o hinahati sa parte ang nobela sa mga kabanata. Si
pagiging unibersal. Sabi ulit ni Lukacs, “the novel is the epic in a world abandoned by God.” Lope K. Santos, ama ng Balarilang Tagalog ang nagsimula ng ganitong paglalathala.
Sa epiko, bilang naunang genre, sinusukat ang bawat kilos natin ng mga diyos. Magtatagumpay tayo o hindi base sa
pabor na ibibigay ng mga diyos sa atin. Nagtagumpay sina Hercules, Odysseus, Achilles, etc dahil sa mga diyos. Pero wala ng Halimbawa ng mga pahayagan:
diyos sa panahon ng modernong nobela, napalitan na ang mga diyos ng kapitalismo at alienasyon. • Ang Kapatid ng Bayan
Ayon naman kay Frederic Jameson sa kanyang essay “‘Third World Literature in the Era of Multinational Capitalism” • Muling Pagsilang
tinawag niya ang nobela bilang modelo ng “national allegory” o pambansang alegorya. Para kay Jameson, ang third-world literature • Ang Kaliwanagan
ay mga panitikan na ginawa ng mga manunulat mula sa mga bansang postcolonial. Ito raw ay “nationalistic” o nagpapakita ng Halimbawa ng nobela na nilathala sa pahayagan:
“nasyonalismo”:
• Salawahang Pag-ibig ni Lope K. Santos
This argument rests on the idea that all “third-world” literatures are nationalistic in a way that has been surpassed in the
West with its ‘global American postmodernist culture’. And that this nationalism can be problematic for Western readers as it has a
• Unang Bulaklak ni Valeriano Hernandez Peña na nilathala sa Ang Kaliwanagan
‘tendency to remind us of outmoded stages of our development. • Nena at Neneng ni Valeriano Hernandez Peña na nilathala sa Ang Kapatid ng Bayan
Pinapakita ni Jameson na ang karanasan ng isang indbidwal sa apektong kultural, ekonomiyal at pulitkal ay alegorya nang • Mag-inang Mahirap ni Valeriano Hernandez Peña na nilathala sa Muling Pagsilang •
kabuaang kalagayan ng bansa. Sa madaling sabi, ang personal ay pambansa: Sampaguitang Walang Bango (1918) ni Inigo Ed Regalado
The story of the private individual destiny is always an allegory of the embattled situation of the public third-world culture and society. Noong Panahon ng Ilaw at Panitik, hindi naging maunlad ang nobela at nahalina ang mga nobelista na
Kasaysayan ng Nobelang Filipino sumulat tula at maikling kuwento.
Sa pangkalahatan, ang nobelang Filipino o Nobela sa Pilipinas ay ang mga nobelang nalimbag sa Pilipinas na inakdaan ng mga Halimbawa ng nobela sa pahanon na ito:
may-akdang Pilipino tungkol sa mga Pilipino at sa Pilipinas. Maaari itong nasusulat sa wikang Tagalog, wikang Pilipino, o wikang • Mutyang Itinapon ni Rosalia Aguinaldo
Filipino, iba pang mga wika sa Pilipinas, at mga wikang dayuhan na katulad ng Ingles at Kastila. • Magmamani ni Teofilo Sanco

7
Noong panahon ng Malasariling Pamahalaan, bumaba ang uri ng nobela dahil sa pagkakahilig ng mga tao sa mga tula at maikling ingles. Sa huli pinapaalalahan ni Resil ang mga Pilipinong manunulat kung paano maaaring maipapakita ang karanasan at maririnig
kuwento at pagbabago ng panahon. ang boses ng Pilipino gamit ang panulat:
The important thing is not to wonder whether we are visible to the world but to ask how fully visible we are to ourselves. It is by
Panahon ng Hapon becoming fully visible ourselves that, I trust, we shall be visible to others.
Noong Panahon ng Hapon, hindi rin naging maunlad ang nobela dahil sa kakulangan sa materyales (papel) at niliitan ang mga letra Sabi ni Rolando Tinio sa aklat ni Soledad Reyes “From Darna to ZsaZsa Zaturnah: Desire and Fantasy”:
(sa Liwayway) Halimbawa ng nobela sa panaho ng Hapon: We continue to use English in all our literary exercises, apparently unaware that a foreign language can only express foreign
thoughts, and that the richness in the deepest portions of our minds remains untapped even by our most felicitous turns of phrases.
• Tatlong Maria ni Jose Esperanza Cruz
We remain as disoriented as before, since we cannot really see or feel what we ought to see or feel. The Filipino world becomes
• Sa Lundo ng Pangarap ni Gervacio Santiago translated into a glossary of English terms. Filipino relationships are forced into logic of English sentences: the world—we tend to
• Lumubog ang Bitwin ni Isidro Castillo forget—is never anything to us except as it becomes a world of words.
• Sa Pula, Sa Puti ni Francisco Soc Rodrigo Sa kritisismo, sa tingin siguro nila, ay katanggap-tanggap ang lenggwaheng ingles. O ito pa nga ang lenggwaheng dapat tanganan;
ang larangan kung saan dapat ilunsad ang mga atake sa kadahilanang ito ang mismong lenggwaheng sinasalita ng mga kaaway ng
Panahon ng Republika (1946–1972) ating wika na nangyaring naroon sa mga metropole ng kanluran. Subalit hindi maitatanggi na marami na ring “sumita” sa
Noong panahon ng Ikatlong Repulika ng Pilipinas, walang pagbabago sa argina ng pagsulat ng nobela at naging tradisyunal. ginagawang ito ng mga intelektwal at kritiko, halimbawa na lamang ay si Zeus Salazar. Samantala, ang pinapatungkulan siguro ni
Tumatalakay ng mga paksain tungkol sa nasyonalismo, isyung panlipunan at naglalayong mang-aliw ng mambabasa. Tinio sa sipi ay ang “creative” na aspeto ng arginali na mangyaring dinodomina ng mga nagsusulat sa Ingles. Ang mga tula, nobela,
Halimbawa ng nobela sa panahon ng Republika: at ano mang anyo ng malikhaing pagsulat bilang repleksyon ng siko-kultural na konstitusyon ng isang bayan ay dapat ilahad sa
katutubong lenggwahe ng argin iyon, kung hindi, mangyayari ang sinasabi ni Tinio.
• Sa Mga Kuko ng Liwanag ni Edgardo Reyes
Nabanggit na rin ni Homi Bhabha ang naturang problematiko sa kanyang “on mimicry and man” isang konstitutibong sanaysay ng
• Binhi at Bunga ni Lazaro Francisco
librong “location of culture.” Ang tawag niya sa phenomenon na ito ay “mimicry,” kung saan:
• Dekada 70 ni Lualhati Bautista
Within that conflictual economy of colonial discourse which Edward Said describes as the tension between the synchronic panoptical
• Luha ng Buwaya ni Amado V. Hernandez visions of domination—the demand for identity, stasis and the counter pressure of the diachrony of history—change, difference—
• Mga Ibong Mandaragit ni Amado V. Hernandez mimicry represents an ironic compromise. If I may adapt Samuel Weber’s formulation of the marginalizing vision of castration, then
• Daluyong ni Lazaro Francisco colonial mimicry is the desire for a reformed, recognizable Other, as a subject of a difference that is almost the same, but not quite.
Bagong Lipunan (1972-kasalukuyan) Which is to say, that the discourse of mimicry is constructed around an ambivalence; in order to be effective, mimicry must
Noong panahon ng batas arginal hanggang kasalukuyan, tumatalakay ang mga nobela ng mga paksain tungkol sa reporma, pag- continually produce its slippage, its excess, its difference.
ibig, ugaling Pilipino, pamilya, pangaraw-araw na pamumuhay. Nagbalik ang nobela sa romantisismo na nailalathala sa Liwayway at May interbensyong nagaganap sa mimesis, proseso ng mimicry, ang naturang interbensyon ay upang arginaling “perfect-Other
nasa pamantayang pangkalakalan (commercial). (iyong may parehas na siko-kultural na konstitusyon)” ng colonial “I” ang mga katutubo. Binanggit ni Bhaba na ang diskurso ng
mimicry ay itinatag sa palibot ng isang “ambivalence” ang ambivilance rito ay ang estado ng simultanyong pag-iral ng katutubong
Halimbawa ng nobela sa panahong ito: kultura at bago/mananakop na kultura na siyang gumugulo sa utak ng isang manunulat at siyang nagiging dahilan ng
“disorientation” na sinasabi ni Tinio, na “disturbance” naman ayon kay Fanon.
• Ginto ang Kayumangging Lupa ni Dominador Mirasol
Nang dumating ang dekada sisenta, ito marahil ay ibinunga ng politikasisasyon ng mga manunulat sa Inggles, na idinulot ng pag-
• Maling Pook, Maling Panahon, Dito, Ngayon ni Lualhati Bautista
lakas ng kilusang nananawagan para sa pambansang demokrasya na nanawagan rin ng pagbubuo ng panulatang proletaryo, na sa
• Tubi-tubi Wag kang Magpahuli Sa Mamang Salbahe ni Jun Cruz Reyes katutubong lenggwahe lamang maisusulat. Ito marahil ang patunay sa sinasabi ni Resil na sa katutubong lenggwahe o “homeland”
• Ficcion ni Edel Garcellano lamang makikita ang kaluluwa ng bayan.
• May Tibok ang Puso ng Lupa ni Bienvidio Ramos
• Hulagpos ni Mano de Verdades Posadas PELIKULA
• Sebyo ni Carlos Humberto
Ano ang nangyari sa kasalukuyang panulat? PELIKULA BILANG TEKSTONG PAMPANITIKAN
Matapos balikan ang maikling kasaysayan ng nobelang Filipino, maiging makita rin kung ano ang kasalukuyang kalagayan ng
panitikan sa Pilipinas arginali ang nobela. Bilang panimula, magandang balikan ang sanaysay ni Resil Mojares, “Where in the World
PANIMULA
is the Filipino Writer?”
Matuturing na tekstong pampanitikan ang pelikulang Pilipino bilang bahagi ng mga kalipunan ng mga akda o koleksiyon ng mga
Binigyang pansin ni Resil ang ideya ng “invisibility” ng mga Pilipinong manunulat sa “world literary spaces” kahit na binabasa ang
teksto na nilikha kahit saan ng mga Filipino tungkol sa karanasan ng mamamayan, nabubuhay, kabahagi, o kaugnay sa lipunang
mga nobela ni Rizal at ng iba pang mga akda ng mga Pilipinong manunulat sa iba’t-ibang dako ng daigdig. Para sa kanya,
Pilipino. Ayon kay Lumbera (1994), ang panitikan, parehong nakasulat man o oral at gamit ang kahit anong wika para lumikha ng
problematiko ang kalagayan ng patikan sa Pilipinas dahil sa sosyo-politakal, sosyo-ekonomikal at sosyo-kultural na problema ng
akdang maglalahd ng buhay at mithiin, ay maaaring nasa katutubong porma o hiram sa ibang kultura. Saklaw nito ang popular na
ating bansa. Bukod pa rito, tila napako ang karmihang manunulat na ang pasaporte tungo sa panitkan ng daigdig ay pagsusulat sa
anyo para sa malawak na audience maging ang mga akdang para lamang sa iilang intelektuwal. Sa ganitong katuturan, pasok na

8
pasok ang pelikula sa katuturang ito, kasama na ang batayan na hinahalaw ang awdyo-biswal na anyong ito mula sa mga dulang
pampelikula. Binabasa rin ang sine, ayon nga kay Lumbera (2000).
Sa Sining ng Sineng Filipino ng Young Critics Circle (YCC), ayon kay Patrick Flores (2009), dapat nating pinag-aaralan ang
pelikulang Filipino. Ayon sa kaniya:
Kung sisipatin ang mahahalagang yugto ng kasaysayan ng Filipinas, magpagaalaman na hindi hiwalay ang pakikisangkot ng sining
ng pelikula sa pagbuo ng pagbabago. Bagaman hindi matataguriang katutubong artikulasyon ng kulturang Filipino ang sine, yamang
ang teknolohiya ay inangkat sa Europa at Amerika, nakaugat ang pelikula sa buhay ng Filipino. Mainam marahil sabihing
ipinapahayag ng pelikula ang diksurso ng transpormasyon: ang lipunan at kasaysayan ay nagbabago, binabago, at
nakapagpapabago (Flores & YCC, 2009a, p.4).
Ayon pa kay Flores at YCC (2009a, p. 9) na dapat “unawain ang sining ng pelikula ay nakikibahagi sa potensiya ng ibang sining
tulad ng pintura, eskultura, sayaw, teatro, video, arkitektura, potograpiya, musika, at iba pang makabago at tradisyonal ngunit
kontemporaneong anyo.” Sinasabi niya na “mayabong at mayaman ang sining ng sine dahil naaangkin nito ang samot-saring
metodo at pilisopiya ng mga naturang sining” (p. 9).
LAYUNIN
Layunin ng modyul na ito na bigyan ng partikular na pagpapahalaga ang pelikula bilang tekstong pampanitikan sa
pamamagitan ng pagtukoy ng mga elementong bahagi ng likhang sining na ito at pagsasagawa ng panonood ng mga pelikula
upang bigyan tayo ng kongkretong danas ng pagpapahalaga rito. Tulad ng tinukoy ng Young Critics Circle, ang mga usaping
teknikal sa sine ay “hindi nahihiwalay sa pagbubuo ng kahulugan” ng panonood nito (Flores & YCC, 2009, p. 15).
9.1. PELIKULA BILANG ANYO
PAGTALAKAY 9.1.
1. Pagdederehe (directing) (sa orihinal na teksto, mas tinawag itong "pelikula" ngunit nakalilito dahil sinasabing ang
elemento ng pelikula ay pelikula): Tumutukoy sa bisyon na nagbibigay ng sensitibo at matalas na atensiyon kapuwa sa wika ng
pelikula (“presentasyon”) at panlipunang realidad (“representasyon”) upang sa proseso nito'y mabigyan ng bagong ayos ang mga
posibilidad ng pelikula; nakaatang ang pagbuo ng pelikula sa maraming tao pero maaaring ituring ang direktor bilang giya o
tagapanday ng direksiyong tinatahak ng produksiyon pero hindi maaaring ipagpalagay na ang direktor ang kaisa-isang may-akda
o auteur o ang sentral na dunong sa pelikula (Flores & Young Critics Circle, pp. 17-18).
2. Dulang pampelikula: Bunga ng malikhaing proseso ng pakikipagtuos sa pagitan ng sumulat ng istorya at sa nagsasalin
ng istorya patungo sa anyo ng dulang pampelikula; katangian ng mahusay na dulang pampelikula ang pag-alam at pagtuklas sa
matalik na ugnayan ng salita o diskuro sa iba pang elemento ng pelikula tulad ng ilaw o tunog o pagganap (Flores & Young Critics
Circle, pp. 1819).
3. Sinematograpiya at disenyong biswal: Tumutukoy sa mise-en-scene at mga katangiang biswal – disenyong
pamproduksiyon, pagiilaw, direksiyon ng sining ng mga biswal na epektos; mahuhusgahang masinop ang sinematograpiya at
disenyong biswal hindi lamang kung tapat ito sa kahingian ng teknik at teknolohiya, kundi listo at magilas din itong inoorganisa
ang mga motif o simbolismong naguugnay sa mga elementong biswal; sa huli, hindi lamang ito background, ito mismo ang
produksiyon ng lunan ng kasaysayan sa pelikula (Flores & Young Critics Circle, p. 20).
4. Editing: Pagtatagni-tagni ng mga eksena hindi lamang sa linear na lohika ng umpisa, gitna, at katapusan, kundi sa
masalimuot na mga ugnayan ng panahon at espasyo, mga adhika ng karakter, pangyayari, at imahinasyon, bugso ng damdamin,
at hinahon ng kalawakan (implikasyon ng mga paraan kung paano nasasalansan ang mga bahagi at ang kabuuan ng pelikula:
sunuran o sabayan ng eksena, paglukso ng mga imahen, pagputol ng kaganapan, pagbitin ng resolusyon, paglaan ng pokus)
(Flores & Young Critics Circle, p. 21).
5. Tunog: Tumutukoy sa paglinang sa mga aspektong may kinalaman sa tunog sa pelikula – musika, likas na tunog, sound
effects – habang isinasalunggat o inaayon ang mga ito sa wika ng imahen upang maging makabuluhang sistema ng pananagisag;
hindi kinakailangang sabayan ng tunog ang imahen o saliwan lahat ng eksena ng musika – minsan tahimik lamang ang pangyayari
at walang maririnig na tunog, ang kawalang ito ay singmakahulugan ng pagkakaroon ng tunog o musika (Flores & Young Critics
Circle, pp. 21-22).
6. Pagganap: Tumutukoy sa pag-arte, sa pagganap ng isang papel o tauhan na nagsasangkot sa emosyon, damdamin at
karanasan sa panlipunang kondisyon; naisasabuhay ng lahat ng gumaganap – lalaki o babae, matanda o bata, sa isang pangunahin
o pansuportang papel, sa indibidwal o kolektibong pagganap; isinasapuso ng gumaganap ang papel na kanilang ginagampanan at
nakikibagay sa ibang elemento ng pelikula, alintana na ang kanilang pagganap ay magiging makabuluhan lamang sa diskurso ng
sining ng sine (Flores & Young Critics Circle, p. 22).
SANAYSAY
PANIMULA
Sa modyul na ito, tatalakayin ang kalahagahan ng isa pang akdang pampanitkan—ang Sanaysay. Mula sa sanaysay ng
pagpapakilala sa sarili noong elementerya, sanaysay na pagbibigay ng reaksyon sa mga napanood na pelikula o nabasang teksto
noong sekondarya, hanggang sa sanaysay ng pagbibigay ng obserbasyon o kritiko ngayong kolehiyo, marahil pamilyar ka na sa
kung ano nga ang sanaysay.
Layunin ng modyul na ito na mas mapalalim ang pag-unawa ng mag-aaral sa kung ano ba ang sanaysay at bakit ito mahalaga lalo
na ngayon sa mga panahon na tulad nitong pandemya.
MGA LAYUNIN SA PAGKATUTO:
Matapos ang modyul na ito, inaasahan na ang mag-aaral ay:
 Maipaliwanag kung ano ang kahalagahan ng Sanaysay noon at ngayon;
 Makapagsuri ng mga sanaysay at maipahayag kung ano ang impak nito sa mambabasa; at
 Makabuo at makagawa ng sariling sanaysay.
a. Ang Sanaysay: Introduksiyon ni Bienvenido Lumbera
Araw-araw ginagamit ang wika para sa komunikasyon, at sa paggamit ng wika na iyan ay nakabubuo ang indibiduwal
ng sanaysay na hindi niya namamalayan. Nagpaliwanag ang maybahay sa katulong kung bakit dapat pakaingatan ang paggamit ng
cholorox sa paglalaba. Nakipagtalo ang estudyante sa kaklase tungkol sa mga katangiang dapat isaalang-alang sa pagpili ng
kandidatong iluluklok sa Student Council. Nagkita ang magkaibigang matagal nang nagkahiwalay, at ang isa sa kanila ay nalulong
sa paggunita sa mga araw nang palagi pa silang magkasama. Ang tatlong okasyon ay nagbunga ng sanaysay bagamat hindi
sinadya ng tatlong taong gumamit ng wika. Kung ang mga salitang binigkas sa tatlong okasyon ay nailimbag, madaling naunawaan
ng tatlong tao na ang bawat isa sa kanila ay nakaakda ng sanaysay. Marahil kakailanganing kinisin ang kaayusan ng mga talata o
kaya ay patingkarin ang bias ng pagkakasabi sa pamamagitan ng maiangat na pamimili ng lalong epektibong mga salita, nang sa
9
gayin ay lalong maging karapat-dapat sa tawag na “sanaysay” ang tatlong paggamit sa wika. Sa pagkikinis na iyan, dumadako na
tayo sa usapin ng sining sa pagsulat ng sanaysay.
Kung kikilalanin ang tatlong paggamit sa wika bilang sanaysay, masasabing mula pa nang unang siglo ng pananakop
ng mga Espanyol, mayroon ng ilang halimbawa ng sanaysay sa wikang katutubo. Kaya nga lamang, mga prayleng Espanyol ang
autor ng mga halimbawang iyon. Nagpaliwanag si Padre Francisco Blancas de San Jose tungkol sa doktrina sa Memorial de la vida
christiana (1605). Gayundin ang ginawa ni Padre Alonso de Santa Ana sa Explicacion de la doctrina cristiana (1628). Pinukaw ni
Padre Pedro de Herrera ang konsensiya ng mga Kristiyano sa kanyang Meditaciones, cun manga mahal na pagninilay na sadia sa
Santong Pageexercicios (1645). Ang pagpapaliwanag, pagsusuri, at paglalahad ng nasabing mga autor ay mga halimbawa ng
sanaysay sa wikang Tagalog na inakda ng mga dayuhan. Ang mga orden relihiyoso ang siyang nagmamay-ari ng mga naunang
imprenta, kaya't sa mga dayuhang pari matutunton ang mga unang akda sa kasaysayan ng sanaysay sa wikang katutubo.
Ang maitatanong natin ngayon ay kung bakit hanggang sa kasalukuyan wala pa tayong komprehensibong koleksiyon
ng mga sanaysay na isinulat ng mga katutubong Tagalog?
Ang kasagutan sa tanong mahahanap ay mahahanap sa introduksiyon sa kinikilalang kauna-unahang koleksiyon ng mga sanaysay,
ang Mga Piling Sanaysay (1950) na pinamatnugutan ni Alejandro G. Abadilla. Ayon kay Abadilla, noon lamang 1938 lumitaw sa
bokabularyong Tagalog ang sanaysay, galing sa mga salitang “sanay” at “salaysay” na pinagsanib ni Abadilla upang magamit sa
pagtukoy sa anyong pampanitikan ng tinatawag sa Ingles na “essay”. Ang mga pangalang kinilala ni Abadilla bilang autor ng mga
sanaysay sa Kanluran ay kinabibilangan nina Montaigne, Bacon, Addison, Macaulay, Emerson, Mencken, at Spingarn. Batay sa
mga pangalang nabanggit, agad nating mahihinuha kung saan hinango ang mga pamantayang ginamit ni Abadilla sa pagtiyak kung
aling akda sa wikang Tagalog ang ibibilang niya sa mga sanaysay na pinili niya para sa kaniyang antolohiya.
Sa introduksiyon ng nasabing antolohiya, inugat ni Abadilla ang kasaysayan ng sanaysay sa isinulat nina Marcelo H. del
Pilar, Emilio Jacinto, at Andres Bonifacio noong panahon ng Rebolusyong 1896. Tinunton niya ang pagkaunlad ng anyo matapos
ang Siglo 19 sa mga simulat ng mga peryodistang sina Pascual H. Poblete, Lope K. Santos, Carlos Ronquillo, Julian Cruz
Balmaseda, Iñigo Ed Regalado, atpb. Pero nagkasya na lamang ang patnugot sa pagbanggit ng mga pangalan ng itinuturing niyang
naunang mga autor ng sanaysay. Wala siyang sanaysay na isinali mula sa dalawang panahong nabanggit. Ang kaniyang koleksiyon
ay naglaman ng dalawa lamang na akda mula sa panahong bago sumiklab ang Digmaang Pasipiko; ang malaking bilang ng mga
akdang naisama ay “nasulat at nalathala sa pagitan ng 1945 at 1950. Ang idinahilan ni Abadilla ay ang pagkawasak ng mga aklat at
publikasyong mapagkukunan ng mga sanaysay ng panahon bago dumating ang Digmaang Pasipiko.
Bagamat mainam na antolohista si Abadilla, gaya ng pinatutunayan ng iba pang mga antolohiyang pampanitikan na
kaniyang pinamatnugutan, wala sa kaniya ang kakayahan at kasanayan ng masinop na mananaliksik sa kasaysayan ng panitikan.
Na may iba pang aklatang katatagpuan ng mga publikasyong mapaghahanguan ng mga akda ng mga autor na binanggit niya ay
hindi sumagi sa isipan ng makata, palibhasa’y hindi likas sa kaniya ang pagiging iskolar. Sa ganitong dahilan nagkasya ang
pagtnugot ng Mga Piling Sanaysay sa pagtitipon ng mga sanaysay ng kaniyang panahon.
Bukod sa limitasyon ni Abadilla bilang iskolar, may isa pang dahilan kung bakit naging makitid ang saklaw ng kaniyang
antolohiya. Malinaw ang pagkiling niya sa anyo ng sanaysay na pinaunlad ng manunulat na Pranses na si Michel de Montaigne. Ito
ang sanaysay na may nilalamang mga obserbasyon at kuro-kuro, pati na ang estilo, ay tigmak sa personalidad ng may-akda. Batay
sa ganiyang pagkiling sa personal na sanaysay, naglatag si Abadilla ng mga pamantayang tinanggap bilang di-mababaling batas sa
pagtatampok ng mahusay na sanaysay.
Sabi ni Abadilla:
10
“Kung may masasabing pangangailangan sa isang naghahangad maging mananaysay ay tila wastong hinggin sa kanya ang daloy
na halos walang gatol na pagpapahayag ng kaniyang sarili. Hinihingi sa kanya ng maayos na pagdadala sa sarili at ng kung tawagi'y
mabuting tuluyan ang bisa ng pagsasadamdamin at pagsasakaisipan ng mga karanasang ibig niyang pakinabangan ng iba.”
Pansinin na ang diin ay nasa“pagdadala ng sarili.” Maalala na sa pagtula man ay ganiyan din ang iginigiit ni Abadilla, isang
kahingian na mahirap tugunin kung ang gagamiting sukatan ay ang mga akda na makata mismo. Sabi pa ng patnugot ng Mga Piling
Sanaysay: “Ang sanaysay ay kahawig ng isang taong walang pagkukunwari ni pagpapanggap at sa pagharap sa kaniyang Bathala,
kung araw ng Linggong pinagkagawian, ay di man lamang maganyak ang kaloobang magbihis ng bago at magarang damit gaya ng
pinagkagawian na rin ng kaniyang mga kapanahon.”
Hindi layunin dito na puwingin ang depinisyon ni Abadilla sa anyong sanaysay at ang kaniyang paggigiit ng pansariling
pamantayang pansining sa pag-akda ng sanaysay. Hangad lamang nating unawain kung bakit nakapag-iwan ng negatibong epekto
ang kaniyang makitid na pagtingin sa sanaysay at sa pagsukat sa kahusayan ng sanaysay. Kapansin-pansing nauna ang
depenisyon at ang paglalatag ng pamantayan sa pagtitipon ng mga halimbawang akda. Ang resulta ay ang pagkaiwan sa labas ng
kategoryang sanaysay ng napakarami at iba-ibang halimbawa ng mga akda na dapat napabilang sa mga maituturing na sanaysay.
Ngayon nakapagpapalawak sa kategoryang sanaysay ang pagbabalik ng mga mananaliksik sa mga tekstong pampanitikan na
makakalap sa mga aklat at iba pang publikasyon mula sa nakaraan. Noon ang tanggap lamang bilang sanaysay ay iyong katulad ng
mga sanaysay na nasa antolohiyang Mga Piling Sanaysay at ang mga pormal na sulatin gaya ng panunuring pampanitikan,
panayam, at pag-aaral bunga ng pananaliksik. Ngayon, maaari na nating ipasok sa nasabing kategorya ang mga sermon ng mga
paring katutubong tulad ni Padre Modesto de Castro, ang alinmang klase ng talumpati, ang mga editoryal at kolum sa mga diyaryo
at magasin, ang mga lathaing tinatawag na feature article, ang mga liham at talaarawan, napalathala man o hindi.
Tungkol sa pamantayang pansining, hindi naiiba ang sukatan ng mahusay na sanaysay sa sukatan para sa iba pang anyo. Unang-
una ang matatag at matinong paghawak sa wika, na hinihinging maging mabisa sa pagpapaabot sa mambabasa ng layon nitong
sabihin. Ang bisang iyan ay karaniwang natatamo kapag ang mga kaisipan/damdamin/obserbasyon ay maingat na naisaayos ayon
sa layunin ng sanaysay. Gayundin, ang mga salita ay pinili upang maipalaman sa mga ito nang hustong-husto ang nais sabihin
tungkol sa paksain. Hindi hinihingi na lagging maging seryoso ang nilalaman ng akda; ang hinihingi ay maging makabuluhan ito sa
pagtalakay sa paksain bilang pagkilala na nakikisingit lamang ito sa panahon at kamalayan ng mambabasa.
Ang kasalukuyang pagbasa sa sanaysay ay umiba na sa pagbasa ni Abadilla. Hindi na ang tatak ng personalidad ng autor ang
pangunahin nating hinahanap kundi ang kabuluhang nais ibahagi ng akda sa mambabasa.
Upang maging kapaki-pakinabang ang pagbasa ng sanaysay, mahalagang hawanin muna ang sapot ng pagkailang sa isipan ng
estudyante tuwing mahaharap siya sa isang sanaysay. Naiilang siya, kung hindi man nababagot na kaagad, dahil tinitingnan niya
ang sanaysay bilang mga salita lamang na nangingitim sa pahina, na kailangang himayhimayin upang maintindihan ang sinasabi.
Sa maikling sabi, akdang walang pintig ng buhay ang sanaysay. Paano nalikha ang ganitong sapot sa isipan ng kabataang
mambabasa?
May panahon na itinanghal ang isang partikular na anyo ng sanaysay bilang pinakamainam na halimbawa ng matimbang na
babasahin. Ang nasabing anyo ay ang sanaysay na ang layunin ay magpaliwanag ng matatayog na isipan, ang sanaysay na
namimilosopo. Diumano ang ganitong sanaysay ang sanaysay na nakasapit na sa rurok ng pagkaunlad. At maiintindihan natin kung
bakit nakaiilang ang pakikiharap sa ganiyang babasahin. Mahirap naman talagang arukin ang malalim na kaisipan. Subalit hindi GAWAIN 3
dapat panatilihin ang sagot na lumagom sa isipang naging biktima ng lisyang paghahalimbawa. Batay sa tekstong Ang Sanaysay: Introduksiyon ni Bienvenido Lumbera,
Panuto: Sagutin ang sumusunod na katanungan.
MAY BOSES ANG SANAYSAY. Paano ba ang tamang pakikiharap sa sanaysay? Mahalagang magsimula sa pagkilala na may 1. Ano ang kasaysayan sa pagKakaroon ng sanaysay sa Pilipinas?
boses ng taong kumakausap sa atin sa likod ng mga salitang nakalimbag sa pahina. Kadalasan, ang autor mismo ang kumakausap 2. Paano masasabing mahusay ang isang sanaysay?
sa atin. Maaaring may isinisiwalat sa atin na mga diwa at damdaming personal na inantig ng isang pangyayari o tanawin. Maaari 3. Paano magiging kapaki-pakinabang pang pagbasa ng sanaysay?
namang ang autor ay tagapamagitan, may mga bagay na gusto niyang ipaunawa dahil ipinapalagay niyang mahalaga ang idudulot
sa atin ng pagkaunawa. May pagkakataon naman na sabik ang kumakausap sa atin na ibahagi ang isang karanasang ayaw niyang
4. Ano ang mga katangian at kahalagahan ng Sanaysay?
siya lamang ang dumanas. At kung minsan, may mga karanasang nakabagabag sa autor na kailangan niyang ikumpisal sa atin.

MAY TONO ANG SANAYSAY. Kapag natutuhan na nating makinig sa boses ng sanaysay, masisimulan na nating kilalanin ang tono
ng nagsasalita. Iba-iba ang tono ng sanaysay. Kung minsan ang boses ay nag-uutos, kung minsan ay sumasamo. May sanaysay na
ang nagsasalita ay tila walang pakialam, mayroon din namang pinapahanga o pinapaibig ang mambabasa. Ang pamimili ng mga
salita, ang pamamaraan ng pag-uugnay-ugnay ng mga salita, ang paghahanay-hanay ng mga parirala at sugnay, ang pagtuhog ng
mga pangungusap - iba-ibang pamamaraan ito para linawin ang tono ng nagsasalita sa sanaysay. Kadalasan nakasalalay sa
kahusayan ng mambabasa sa pagtukoy ng tono ang wastong pagsapol sa sinasabi ng sanaysay. Samakatuwid, napakalahalaga na
maging sensitibo ang mambabasa sa mga kulay at pahiwatig na nilikha ng pagkakaayos ng mga salita at pangungusap upang lubos
ang kaniyang pagkaunawa sa pakay ng kumakausap sakaniya.
MAY UGNAY ANG SANAYSAY. Ang pagkilala sa boses ay pag-alam sa nilalaman. Ang pagkilala sa tono ay pag-alam sa estilo ng
sanaysay. Kapwa kailangan ang mga ito upang mapahalagahan nang husto ang sanaysay. Subalit hindi dapat magtapos ang pag-
aaral ng sanaysay sa pag-alam sa boses at tono lamang. Kailangang matutuhan din ng mambabasa na ang sanaysay ay anyong
pampanitikang laging umuugnay sa mga tao sa lipunan at sa mga usaping panlipunan. Lalong nagiging kasiya-siya ang pagbasa ng
sanaysay kung ito ay nagiging tulayan ito patungo sa mga kaugnay na isyu.
MAY KURO-KURO SA SANAYSAY: Upang maging ganap ang kasiyahang dulot ng mahusay na sanaysay, kailangang paraanin ito
sa palitang-kuro na sasalihan ng iba pang nakabasa ng akda. Mahalagang alalahanin na ang talakayan ay hindi lagging itutuon sa
mga idea ng autor. May mga sanaysay na walang bago o masalimuot na idea ang ibinabahagi. Iba-iba ang anyo at layunin ng
sanaysay. Samakatwid, ang palitangkuro ay maaaring isentro sa paksain at ang mga implikasyon ng sinabi tungkol sa paksain.
Maaaring ang implikasyon ay sa mga usaping kaugnay ng tinalakay ng manunulat, maaari din namang sa personal na buhay ng
mambabasa o ng iba pang kasali sa palitang-kuro. Maaari din namang ituon ang palitang-kuro sa paglilinaw ng ibaibang aspekto ng
pamamaraan ng pagkakasulat upang matutuhan kung paano mapapakinabangan ng mambabasa ang estilo ng autor. Walang iisang
tunguhin sa pagtalakay ng nilalaman at estilo ng sanaysay. Maituturing na ang akda ay isang bintanang bumubukas, nagsasaboy ng
liwanag, at nag-aanyaya sa mambabasa na magmasid sa kaniyang paligid at kilalanin kahit bahagya ang buhay at karanasan ng
ibang tao, sa pag-asang ang pira-pirasong dilim sa danas ng tao ay mahahalinhan ng kamunting tanglaw na maglalapit sa atin sa
ating kapwa.
Aktuwal na teksto mula sa:
Lumbera, B. Ang Sanaysay: Introduksyon. Sa B. Lumbera. R. Villanueva, R. Tolentino, & J. Barrios (Eds.) Paano Magbasa ng
Panitikang Filipino (pp. 39). Lungsod Quezon: University of the Philippines Press.
TULA
Paksa: Pagsulat ng Tula Habi ng Salita: Pagsibol ng Tula
Mga Layunin:
Inaasahan ang mga mag-aaral na sa pagtatapos ng modyul na ito ay magagawa nilang:
 Matukoy ang katuturan ng tula batay sa mga dalubhasa at makata.
 Mailatag ang mga katangian ng tula.
 Makapagbigay ng ilang mga panimulang gabay sa pagsusulat, na maghihikayat pa ng sigasig sa proseso ng paglikha
ng akda.
 MaIpakilala ang halaga ng pagpapahusay ng akda at ang proseso ng panunuring masa sa panitikan at sining.
 Maibukas sa mga manunulat ang mas malawak pang pagpipilian ng mga paksa bukod sa kinasanayang mga paksa.
 Maituro ang mga mungkahing gabay sa pagtatanghal ng tula o Spoken Word Performance.
(Unang Bahagi)
Mga Kagamitang Pampagkatuto:
KATUTURAN NG TULA
May malaking gampanin ang tula sa proseso ng pag-unlad ng panitikan sa Pilipinas. Lalo na at nagsimula ang panitikan sa
tradisyong oral ng mga katutubo. Binigyan ng katuturan ang tula ng mga makata na inisa-isa sa Sulyap sa Panulaang Filipino batay
sa mga sumusunod:
Inilahad ni Arrogante ang ss.:
Larawan ng kasaysayan ng bayan, ng pagtulak ng panahon tungo sa pagunlad ng daigdig at ng lahat,
matatayog man; karaniwan o kababaan ng nararating ng kaisipan at naisasaloob sa dibdib ng tao tungkol sa kanyang
pananalig sa Diyos, tungkol sa kanyang pagkakilala sa batas, tungkol sa kanyang pakikipagkapwa-tao, tungkol sa kanyang
sarili at iba pang kaugnayan o sumasaklaw sa kanyang pagkatao, ang tula. Ang ipinahayag ay hindi katuturan. Ito’y isang
tangkang paglalarawan lamang sapagkat mahirap bigyan ng isang tiyak na katuturan lamang, ang tula. (sinipi sa Macaraig,
2004,p.141)
Gayundin, ipinakilala nina Sauco, Consolacion P.et.al sa kanilang libro na Panitikan para sa Kolehiyo at Pamantayan ang tula sa
ganitong paraan.
Ayon kay Julian Cruz Balmaceda, “Ang tula ay isang kaisipang naglalarawan ng kagandahan, kariktan, ng kadakilaan; tatlong bagay
na kailangan magkatipun-tipon sa isang kaisipan upang mag-angkin ng karapatang matawag na tula.”
Ayon naman kay Iñigo Ed Regalado, “Ang tula’y kagandahan, diwa, katas, larawan at kabuuang tanang kariktang makikita sa silong
ng alinmang langit.” (sinipi sa Macaraig, 2004,p.141)

11
Sa kabilang banda, ganito pinakahulugan ng UP Diksyunaryong Filipino ang tula (sinipi mula sa Andang Juan, 2013, w.p): Akdang - maaaring magtapos sa patinig at katinig
may mga taludtod, lalo na ang may nalinang na anyong pampanitikan, natatangi sa masidhing gamit ng salita at ritmo upang Halimbawa:
ipahayag ang isang malikhaing pagtingin sa isang paksa; akda na bagaman malayang taludturan ay natatangi sa napakagandang Pa-ta
wika at kaisipan. Bu-ko
b. Malumi
Mula sa iba’t ibang pananaw ng makata, napag-alaman natin na ang tula ay may iba’t ibang paraan ng pagkilos at pagproseso ng
kahulugan batay sa pananaw ng tumitingin. Upang lubos na maunawaan at maging tiyak, kung gayon, maaari gamitin na “working - binibigkas nang mabagal
definition” sa klase sa pagtukoy ng kahulugan ng tula ang binigay ng UP Diksyunaryong Filipino. - may impit
KATANGIAN NG TULA - ginagamitan ng tuldik na paiwa (\) (à,è,ì,ò,ù)
Paano makilala na tula ang tula? Ito ay sa pamamagitan ng pagtataglay ng mga ispesikong katangian nito. Inisa-isa ito ni Gappi
(2013) sa kanyang artikulo na “Hinggil sa Malikhaing Pagsulat sa Filipino”. - nagtatapos sa patinig
 Taludtod – katumbas ito ng “line” o “verse”. Binubuo ito ng mga salita at pantig. Halimbawa:
 Saknong – binubuo ito ng apat na mga taludtod. Nangangailang pare-parehas ang bilang ng taludtod sa bawat saknong Ba-tà
6/upang hindi pabago-bago. Mayroong dalawang uri batay sa bilang ng taludtod kada saknong: Ba-hò
a. Gansal – (5,7,9,11) c. Mabilis
b. Pares – (4,6,8,12,16,24) - binibigkas nang mabilis
• Caesura – masining na pagkakahati/paghihiwalay sa linya. May sukat din ito, maaari maging: - walang impit
- ginagamitan ng tuldik na pahilis (/) (á,é,í,ó,ú)
4/4/4 = 12
6/6 = 12
- maaaring magtapos sa patinig at katinig
Halimbawa:
8/8 = 16
Gandá
6/6/6 = 18
Akó
8/8/8 = 24
6/6/6/6= 24 d. Maragsa
- binibigkas nang mabilis
*Sa pagsusukat ng linya, iwasan ang paggamit ng apostrophe (‘) para sumakto ang sukat. - may impit
Tinatawag din itong ‘sungay’. Kung kaya na buuin ang sukat, gawin hangga’t maaari.
- ginagamitan ng tuldik na pakupya (/\) (â,ê,î,ô,û)
- nagtatapos sa patinig
• Tugmaan – ito ang pagkakapareho ng huling pantig sa bawat dulo ng taludtod. Mayroong
dalawang uri:
Tugmaang katinig Halimbawa:
Bahâ
c. Tugmaang malalakas - binubuo ng “b,” “k,” “d,” “g,” “p,” “s,” at “t.” Kaya magkakatugma ang mga
Tahô
salitang “talab,” “batak,” “tulad,” “dalag,” “sapsap,”
Antas ng Tugmaan
“basbas,” at “salat.”
-Payak o karaniwan
d. Tugmang mahihina - binubuo ng mga titik na “l,” “m,” “n,” “ng,” “r,” “w,” at “y”. Kaya Ang antas ng tugmaan kung simpleng sinusunod lamang ang natalakay nang panuntunan sa pagtutugma sa itaas. Maaaring
magkakatugma, halimbawa, ang mga salitang “dasal,” “alam,” “ulan,” “sayang,” “sayaw,” at magtugma ang malumay at mabilis, ang malumi at maragsa.
“away.” -Tudlikan
Tugmaang patinig – inasaalang-alang dito ang paggamit ng tuldik
Isinasaalang-alang na ang bigkas ng salita. Tutugma lamang ang malumay sa malumay, mabilis sa mabilis, malumi sa malumi, at
a. Malumay maragsa sa maragsa.
- binibigkas nang mabagal -Pantigan
Bukod sa bigkas, isinasaalang-alang na rin ang pagkakapareho ng huling dalawang titik ng salita.
- walang impit
- hindi ginagamitan ng tuldik
12
-Dalisay
Bukod sa pagkakapareho ng bigkas, isinasaalang-alang ng rin ang pagkakapareho ng huling tatlong titik ng salita.
 Imahen – katumbas ng “metaphor”. Ito ang imahe o bagay na sentral na iniikutan ng tula. Sa pamamagitan ng mga
salita, katangian at iba pang kaugnay na konotasyon at denotasyon dito na ikakabit sa sentral na imahen,
naipapahiwatig sa ibang pamamaraan ang gusting iparating na mensahe.
 Persona – ito ang nagsasalita sa tula. Malinaw dapat ang karakterisasyon sa tula nang matukoy agad ng mambabasa
at hindi nagdadala dapat ng kaguluhan sa kabuuan.
 Talinhaga - May ibibigay na pagdidiin sa gampanin ng talinghaga. Mababasa ito sa artikulo na “Kahulugan ng
Talinhaga” na isinulat ni Roberto Añonuevo (2009).
Pinagpakahulugan ito ni Almario na:
Buod ng pagtula. Ito ang utak ng paglikha at disiplinang pumapatnubay sa haraya at sa pagpili ng salita habang
isinasagawa ang tula. Sa gayon, napaghaharian nito ang pagbukal at pagdaloy ng diwa gayundin ang kislap ng tayutay at
sayusay na isinasangkap sa pagpapahayag. (w.p)
Ano ang silbi ng mga makata? Bilang isang panlipunang katanungan, dapat itong sagutin batay sa pampulitikang
pangangailangan ng ating lipunan sa kasalukuyang panahon. Sa ating lipunang hati ayon sa nagtutunggaliang interes ng mga uring
panlipunan, ang pampulitikang batayang ito ng pagsisilbi ng mga makata, gayundin ng mga kabilang sa iba’t ibang uri at sektor ng
lipunan, ay umaalinsunod sa ganitong malaking hidwaan. Halimbawa, ang tindig pampulitika ng mga makatang binasbasan ang
sarili noon pang 1990 bilang “world-class poets” at kailan lang ay nag-aleluyang sila na ang nasa tuktok ng panulaan sa Pilipinas sa
bagong dantaon ay nakikinabang sa mga palisiya at programa ng malalaking komprador at panginoong maylupa at burukratang
kapitalista tungkol sa imperyalistang globalisasyon at ibayong pagpapatindi ng kalagayang malakolonyal at malapyudal sa ating
bansa. Ang mga pinuno ng pangkating ito ay may mahabang kasaysayan ng pangangayupapa sa nangakaraan at kasalukuyang
rehimeng pang-estado, ng panlilinlang sa mga bagong makata sa pamamagitan ng mga oportunistang teoryang pampanulaan
(tulang pulitikal na walang pinapanigan), pusisyon at pabuya, ng paghihiwalay ng mga makata at kanilang likha sa sariling lipunan
batay sa mga latak ng New Criticism na hinimud sa pusali ng Cold War. Sa kabilang banda, ang tindig pampulitika ng mga makata
ng pambansa-demokratikong rebolusyon (34 taon na nga ang itinatagal, at mangyayaring tumagal pa) ay akma sa pangangailangan
ng mga uring api’t pinagsasamantalahan mga manggagawa’t magbubukid, kabataan, kababaihan at bata, mababang panggitnang
uri, pambansang minorya, atbp. Nasa tula’t kilos nila ang dakilang pakikibaka at mithi ng sambayanang Pilipino.
Noon lang ikalawang bahagi ng dekada sisenta natutunang itanong ng mga makata sa sarili sa paraang publiko: Ano ang silbi? Sino
ang pagsisilbihan? Paano? Mainam ngayong ulitin ang tanong.
Matapos ang pangalawang bahagi ng talakayan, gawin ang sumusunod na gawain.

Sa madaling salita, ang talinhaga ang nagpapatingkad sa ideya. Ito ang nagsisilbing tulay para lalong maunawaan at madama ang Gawain 4: Tula
tula. Panuto: Sumulat ng maikling tula na may dalawang saknong at may sinusundang tugmaan. Pumili ng isa mula sa apat na larawan
Sa akda naman na “Language Poetry: Saan ang Mambabasa” ni Rebecca bilang batayan sa pagsulat. Lagyan ng pamagat. Ipasa sa itinakdang araw ng pasahan.
Añonuevo (2014), may idinagdag na katangian ng tula. Tinukoy niya dito ang:
 Hawak sa Wika- ito ang paglalaro ng makata sa wika sa paraang lalong nagpapaganyak sa mambabasa para
makapasok sa loob ng imahen ng tula.

MUNGKAHING GABAY SA PAGSULAT NG TULA

Mula sa palihang KM64 Patikim Workshop: 24/7 na Karinderya ang Tula na pinangunahan ng lecture speaker ni Montalban (2018) ay
inilahad ang mga sumusunod na mungkahing gabay:

 Malaya lang muna na dumanas, at magsulat.

 Kilalanin ang paligid, ang lipunang ginagalawan, upang higit pang makasulat ng makabuluhang mga akda na may
pinagsisilbihan.
 Huwag matakot sa mga pagpuna. Lahat ng puna ay tanggapin. Ngunit matutong salain at alamin ang makatutulong.
 Ang bagong tula ay parang isang bagong putol na kahoy, kahit anong ganda ng materyales, may proseso pa din ng
pagpuputol, pagliliha, pagpapako, pagpipintura o varnish, bago maging kagamitang mapakikinabangan

Basahin naman ang artikulo na isinulat ni Guillermo (2013) na tumatalakay sa silbi ng makata.

PANUNURI AT PALIHAN
Matapos ang pagsulat, suriin ang sariling tula. Sagutin ang mga ss. na gabay na tanong:

Ano ang silbi ng mga makata?

1. Alin sa mga linya ang matingkad? Bakit?
2. Alin sa mga linya ang mahina? Hindi kinakailangan? Pwede na ba alisin? O anong puwedeng ipalit?
3. Ano ang mensahe ng akda? Para kanino?

13
14