t t t t ilustrowany

W ielki atlas
KOSMOSU
M ark A. G a r l ic k

M a p y n ie b a
W il T ir io n
*
■
 ♦■

• • 4 -

ilustrowany

BUCHMANN
Pomysłodawca i producent Weldon Owen Pty Ltd
59 Victoria Street, McMahons Point
Sydney, NSW 2060, Australia
Copyright © 2006 Weldon Owen Inc

Prezes John Owen

Dyrektor Terry Newell
Wydawca Sheena Coupe
Dyrektor kreatywny Sue Burk
Wicedyrektor ds Sprzedaży Międzynarodowe) Stuart Laurence
Administrator ds Sprzedaży Międzynarodowej Kristine Ravn

Redaktor projektu Lachlan McLaine

Dyrektor artystyczny Suzanne Keating

Redaktor Karen Penzes

Projektant prowadzący Jayne Wilson
Projektant Kathryn Morgan
Koordynator redakcyjny Helen Flint

Mapy nieba Wil Tirion

Mapy planet Don Davis
Główny Ilustrator Dr Mark A. Garlick
Konsultacja astronomiczna Dr John 0'B yrne
Grafiki Informacyjne Suzanne Keating
Projekt okładki John Buli
Indeks Puddingburn Publishing Services

Kierownik produkcji Louise Mitchell

Koordynator produkcji Monigue Layt

Wszystkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, odtwarzanie

lub kopiowanie w jakiejkolwiek form ie - elektronicznej, mechanicznej,
fotokopii, nagrań całości lub części publikacji - bez zgody właściciela
praw autorskich lub wydawcy jest zabronione.

Pierwszy druk 2006

Kolorowe reprodukcje Colourscan Overseas Co Pte Ltd

W ydrukowano w Singapurze przez Tien Wah Press (Pte) Limited

PRODUKCJA WYDAWNICTWA WELDON OWEN

Wersja polska

T tu m a c z e n ie : K a ro lin a W o jtk o w s k a
K o re k ta : A n n a J e n d rz e je k
S k ła d i ła m a n ie : K O N T R A P U N K T
K o n s u lta c ja a s tro n o m ic z n a : d r K rz y s z to f R o c h o w ic z

IS B N 8 3 -6 0 1 5 8 -1 3 -4

C o p y rig h t © fo r th e P o lis h e d itio n b y B U C H M A N N 2 0 0 6

www.buchm ann.pl
www.ebuch.pl

D ziecko olbrzym a (po praw ej)

to czw arty p o d w zg lę d e m w ie lko ści księ życ w U kła dzie S łonecznym ,
niew iele w ię k szy o d sa te lity Ziem i. M im o s w e g o ro zm iaru , na tle
m acie rzyste j p la n e ty w yg lą d a zu p e łn ie n ie p o zo rn ie . F otografię
w yk o n a ła s o n d a C a ssin i w czasie p rze lo tu n a S a tu rn a w styczniu
2001 roku.
 Przedm ow a 8

Skala W s z e c h ś w ia t a 10

ZI E M IA I K S IĘ Ż Y C 14 NAJBŁIZSZE GWIAZDY 112

Z ie m ia i K s i ę ż y c w zarysie 16 N a jb l i ż s z e gw iazd y w zarysie 114

Z ie m ia 18 Słońce 116

K s ię ż y c 24 T a r c z a S ło ń c a 118

A tm o sfe ra Słońca 120

O d k r y w a n i e S ło ń c a 122
W EW NĘTRZNY UKŁAD SŁO N ECZN Y 34
P o m i a r y o d le g ło ś c i d o gwiazd 124

W e w n ę t r z n y U k ł a d S ł o n e c z n y w zarysie 36 K la s y fik a c ja g w iazd ow a 126

M erkury 38 G w ie z d n e u kład y p o d w ó jn e i w i e lo k r o t n e 128

W enus 46 N o w e u kład y p lanetarne 130

M ars 56 O d k r y w a n i e gwiazd 132

P la n e to id y 66 O b s e r w a c j e nieba 134

ZEW NĘTRZNY UKŁAD SŁON ECZN Y 70 NAJBLIŻSZE O T O C Z E N IE

UKŁADU SŁONECZNEGO 136
Z e w n ę t r z n y U k ł a d S ł o n e c z n y w zarysie 72

Jo w isz 74 N a jb l i ż s z e o t o c z e n i e U k ła d u S ł o n e c z n e g o w zarysie 138

S atu rn 84 O ś r o d e k m ię d z y g w ia z d o w y 140

Uran 92 O b ł o k i m o le k u la rn e 142

N ep tun 98 P o w s ta w a n ie gwiazd 144

P lu to n i C h a r o n 104 F a b r y k a gwiazd w O r i o n i e 146

Pas K u ip e ra 106 G r o m a d y o t w a r te 148

P o z a P a se m K u ip e ra 108 G w ia z d y z m i e n n e 150

Ż y c ie U k ła d u S ł o n e c z n e g o 110 E w o lu c ja gwiazd 152

Ś m ie r ć gwiazd 154

G w ie z d n e p o z o s t a ło ś c i 158

6
D ROG A MLECZNA 160 MAPY N I E B A 204

D r o g a M l e c z n a w zarysie 162 Z r o z u m i e ć n o c n e n ie b o 206

D ysk 164 W i o s n a na p ó łk u li p ó ł n o c n e j 208

C e n t r u m G a l a k ty k i 166 L a to na p ó łk u li p ó ł n o c n e j 212

G r o m a d y k uliste 168 J e s i e ń na p ó łk u li p ó ł n o c n e j 216

H a l o i c ie m n a m ateria 170 Z im a na p ó łku li p ó ł n o c n e j 220

W i o s n a na p ó łk u li p o łu d n io w e j 224

L a to na p ó łku li p o łu d n io w e j 228
GRUPA LOKALNA 17 2
J e s i e ń na p ó łk u li p o łu d n io w e j 232
L o k a ln a G r u p a G a l a k t y k w zarysie 174 Z im a na p ó łk u li p o łu d n io w e j 236
G a l a k ty k i —satelity 176

G a l a k ty k i spiralne 178
GW IA ZD O ZBIORY 240
G a l a k ty k i e lip ty c z n e i niereg u larn e 180

W z a je m n e o d d z ia ły w a n ie galak ty k 182 G w ia z d o z b i o r y w zarysie 242

O d A ndrom edy do Panny 244

W SZECHŚW IAT GALAKTYK 184

W s z e c h ś w ia t w zarysie 186 K o s m i c z n e re k o rd y 292

E k s p a n s ja W s z e c h ś w ia t a 188 Słow niczek 294

G r o m a d y g a la kty k 190 In d e k s 296

G a l a k ty k i a k ty w n e 192 P o d z ię k o w a n ia 303

S u p e r g r o m a d y i pustki 194

M i k r o f a lo w e p r o m ie n io w a n ie tła 196

W i e lk i w y b u c h i pierw sze t r z y m in u ty 198

K r ó t k a h is to ria W s z e c h ś w ia t a 200

P rzy szło ść kosm osu 202

 N asze d ynam iczne S ło ńce (pon iżej, po lew ej)
U ltra fio le to w y o b ra z p rze d s ta w ia p ro tu b e ra n c ję s ło n e c zn ą
- o g ro m n ą e ru p c ję re la ty w n ie c h ło d n e g o g a zu na w y s o k o ś ć
w ie lu ty s ię c y k ilo m e tró w . P ro tu b e ra n c je są p ra w d o p o d o b n ie
zw ią za n e z a k ty w n o ś c ią s iln e g o s ło n e c z n e g o p o la
m a g n e ty c z n e g o , a c z k o lw ie k m e c h a n izm ic h p o w sta w a n ia
n ie zo s ta ł je s zc ze d o k ła d n ie p o zn a n y.

W ieczn a burza (poniżej)

Ten p o d k o lo ry z o w a n y o b ra z W ie lkie j C ze rw o n e j P lam y
na Jo w iszu u zy sk a ł V o y a g e r 1 w 1979 ro ku .
N asza w ie d za o te j p la n e c ie zn a c zn ie się
p o sz e rzyła d zię ki lo to m s ta tk ó w k o s m icz n ych
P io n ie r 10 i 11 w la ta ch 7 0 -tych u b ie g łe g o w ie ku
o ra z p ó źn ie jsz e j se rii V oyager.

M arsjańskie je zio ro lodow e

(pow yżej)
W ro ku 2 0 0 5 s o n d a M ars E xp re ss
z a re je stro w a ła o b ra z d u ż e g o
o b sz a ru w e w n ą trz n ie n a zw a n e g o
je s zc ze kra te ru , c a łk o w ic ie
p o k ry te g o lo d e m . K ra ter m a o k o ło
35 km ś re d n ic y i z n a jd u je się
n ie d a le k o m a rs ja ń s k ie g o b ie g u n a
p ó łn o c n e g o . Lód na M arsie m o ż n a
zn a le ź ć w n ie w ie lk ic h ilo ś c ia c h
za ró w n o na p o w ie rz ch n i,
ja k i w je g o a tm o s fe rze .

O dsłon ięte pierścienie

Tę ultrafioletow ą fotografię słynnych
pierścieni Saturna uzyskała sonda
C assini. K olory o d p ow ia da ją typom
i ilości m in erałów w ystępujących
w śród niezliczonych cząsteczek lodu.
tw orzących pierścienie. K olory
n iebieski i tu rku so w y o d p ow ia da ją
obszarom b ogatym w e w zględnie
czysty ló d (na górze), n atom iast
czerw ony - w m inerały.

M lec z O riona (dalej po lew ej)

M ie cz O rio n a z g w ia z d o z b io ru
0 te j s a m e j n a zw ie je s t g ru p ą
n ie b ie s k ic h s k a rb ó w , w id o c z n y c h
g o ły m o k ie m n a w e t z m ie js k ic h
u lic. W g ó rn e j c z ę ś c i p o w ię k s z e n ia
z n a jd u je się n ie b ie s k a m g ła w ic a
re fle k s y jn a , k tó ra tw o rz y je d e n
k o m p le k s w ra z z in n y m i
m g ła w ic a m i. S k a ta lo g o w a n o ją
p o d n a z w a m i N G C 1973, 1975
1 1977. P o n iże j z n a jd u je się s ły n n a
W ie lk a M g ła w ic a w O rio n ie (M 42),
n a jb liż s z y S ło ń c u ta k ro z le g ły
o b s z a r, w k tó ry m w c ią ż ro d z ą się
n o w e g w ia z d y .
P rzedm ow a

d kiedy tylko zwykła ciekawość zwróciła ludzkie oczy ku niebu, astronomia opanowała nasze

O umysły. Żyjemy dziś w czasach wielkiego rozkwitu astronomicznej wiedzy. Nigdy przedtem tylu
naukowców nie miało do dyspozycji takich osiągnięć technologicznych, za pomocą których można
spróbować rozwikłać zagadki Wszechświata. Dzięki teleskopom o ogromnej mocy, rozmieszczonym
na Ziemi i w przestrzeni kosmicznej, mamy obrazy, których uzyskanie do niedawna graniczyło niemal
z cudem, a obecnie jest już rutynową procedurą. Technologia sprawiła, że w naszym zasięgu znajdują się
planety i księżyce Układu Słonecznego, po Marsie jeżdżą pojazdy badawcze, do powierzchni Wenus,
pokonując gęste chmury, docierają lądowniki, a statki kosmiczne wysyłają zdjęcia lodowej powierzchni
księżyca Saturna z odległości prawie półtora miliarda kilometrów.

W ielki atlas kosm osu zbiera całą tę wiedzę w jednym tomie. U k azuje, z czego składa się W szechświat
i w jaki sposób współgrają ze sobą jego elementy. Ponad sto specjalnie przygotow anych map
i planów pozwala przyjrzeć się kosmosowi na własne oczy , a og rom nej skali nadać sens.
To więcej niż atlas, to e n cy k lo p ed y czny przegląd wiedzy a s tro n o m icz n e j, k o sm o lo g iczn e j
i astronautycznej X X I wieku.

W ielki atlas kosm osu rozpoczyna się opisem naszej planety, Ziemi, i jej naturalnego satelity
- Księżyca. Następnie, rozdział po rozdziale, zakreśla coraz szersze kręgi, zwiększając skalę
aż do rozdziału ósm ego, w którym poznajem y największe struktury astronom iczne - Supergromady
galaktyk. O statnie dwa ro zdziały d o ty c z ą nieba n o cn e g o i są p ra k ty cz n y m narzędziem
do codziennej obserwacji dla miło śników astronomii. Rozdział dziewiąty jest przewodnikiem
i przedstawia ob iekty widoczne na niebie w różnych porach roku w obranym kierunku - na półn oc
lub połu dnie od równika. W rozdziale d ziesiątym u m ie s z c z o n o op isy 88 k o n s te la cji,
z w yróżnionymi ciekawszymi obiektami, takimi jak mgławice, gwiazdy czy galaktyki.

Zaprojektowany, napisany i zilustrowany przez międzynarodowy zespół astronomów, kartografów

i popularyzatorów nauki oraz wypełniony pięknym i, k oloro w y m i fo tografiam i i mapami
W ielki atlas kosm osu to paszport do Wszechświata.
 Jednostki
J e d n o s tk i u żyte w a tla sie n a le żą d o p re fe ro w a n e g o

Sk a la W szech św ia ta p rze z a s tro n o m ó w , m e try c z n e g o sy ste m u SI.

W s z e c h ś w ia t jest z n a c z n ie w ię k sz y , niż c z ło w ie k m o ż e t o so b ie
w y o b r a z ić . M a m y p ro b le m z w y o b r a ż e n ie m so b ie o d le g ło śc i
nawet do n a jb liż s z y c h gwiazd, ale c z e g o nie s p o s ó b o g a rn ą ć,
m o ż n a p rz y n a jm n ie j z ilu s tro w a ć . K a ż d y z p ierw sz y ch ośm iu
ro z d z ia łó w na p o c z ą t k u zawiera m apę p rz e d sta w iającą
r o z m i e s z c z e n ie o p isy w a n y c h o b ie k tó w . N a k o le jn y c h
s t r o n a c h p o k a z a n o te m apy z z a z n a c z e n ie m ,
jakie ich w y cin k i są k o l e jn o ro z p a try w a n e .

Jednostki astronom iczne (AU)

Je d n a je d n o stk a a stro n o m iczn a
to średnia o d le g ło ś ć m iędzy
Ziem ią a S ło ń ce m . Je j w a rto ść
w yn o si w p rzyb liże n iu
150 m ln km .

Strony 34-69
ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY
Strony 70-111

Lata św ietlne i parseki

Jeden rok św ietlny to odległość,
jaką po ko n u je św iatło w próżni
w ciągu je d n e g o roku. Tej jednostki
używ a się d o określania w ielkich
odległości, a je j w artość to około
9 450 m ld km. A stronom ow ie
korzystają także z jednostki zwanej
parsekiem , który w ynosi 3.26 lata
św ietlne i jest odległością, z jakiej
je d n a je dnostka astronom iczna
jest w id o czn a ja ko lu k o d łu g o ści
Obłok Oorta sekundy kątowej.

NAJBLIZSZE GWIAZDY
Strony 112-135
K s ię ż y c w y ła n ia ją c y s ię z n ie b ie s k ie j z ie m s k ie j m g ły w z n o s i się
p o n a d b e z c h m u rn y k ra jo b ra z p ó łw y s p u S y n a j. K s ię ż y c je s t
n a s z y m k o s m ic z n y m to w a rz y s z e m o d 4 ,5 m ld lat.
 Z iem ia
i K sięż y c
 Ziem ia i K siężyc (poniżej)

Z iem ia i K siężyc
Lekkie sp ła szcze n ie o rb ity K siężyca p o w od u je,
że je g o o d le g ło ś ć o d Ziem i zm ien ia się o o ko ło
Osai» Księżva
39 000 km . O tw arte i za m kn ię te kó łka na linii
Wysl maty Ksiura
o rb ity o zn a cza ją o d p o w ie d n io je g o p o zy cje

W ZARYSIE w zg lęd e m Ziem i n a jbliższą (p erygeum )

i n ajdalszą (a p o g eu m ). K siężyc p o trze b u je praw ie
- O - A togłum

W zestawieniu z naszym światem Księżyc jest tak duży,
że niektórzy naukowcy uważają, że te dwa ciała powinny być
m iesiąc, a b y w yk o n a ć je d e n o b ie g , p o d cza s g d y
nie które sztuczne satelity o krą ża ją Z iem ię kilka
razy w cią g u d o b y. P om iędzy tym i g ra n iczn ym i
1 SalEUIWlNA ORHT*
w a rto ścia m i istnieje w ys o ko ść ró w n a 35 900 km g c o s m c jo m w u

nad p o w ie rz ch n ią Ziem i, na któ re j o kre s o rb ita ln y

rozpatrywane jako planetarny układ podwójny. Nasz jedyny
naturalny satelita znajduje się w średniej odległości 384 400 km
od Ziemi. Porusza się po lekko spłaszczonej orbicie
i to dzięki temu jego rozmiar zmienia się nawet o 10%. Silne pole
grawitacyjne zmusiło go do zsynchronizowania swej rotacji
z Ziemią, co oznacza, że w ciągu 27,32 dni Księżyc wykonuje
zarówno jeden obrót dookoła swej osi, jak i jeden obieg dookoła
Ziemi. W efekcie widzimy zawsze tylko jedną jego półkulę. Druga
strona pozostawała zagadką aż do nastania epoki lotów kosmicznych.
zn a jd u ją ce g o się tam o b ie ktu w yn o si d o kła d n ie
je d e n dzień. T aka o rb ita nosi nazw ę
g e o sta cjo n a rn e j lu b g e o syn ch ro n iczn e j
i na m apie o zn a cz o n o ją ko lo re m zielonym .
A stro n o m o w ie p o w sze ch nie używ ają je d n o ste k
system u SI. zn a n e g o ró w n ie ż ja k o m etryczny.
Ten syste m za stoso w an o także i w tym d ia g ra m ie
ka ż d y o d cin e k sia tki o d p o w ia d a 100 000 km .

Pływy (po lewej)

w *, j * i--,' — Księżyc jt»
jesti tak
id * uuzy
duzy i zi id
znajduje się
j tak blisko naszej planety,
ze wywiera na nią
że ma zauwazalny
zauwa
w pływ grawitacyjny.
Dośw iadczam y tego w postaci
codziennych przypływ ów
i odpływ ów , spow odowanych
L przyciąganiem przez Księżyc
w ód oceanicznych Grawitacyjna
siła. pochodząca od Słońca,
również działa na Ziemię, ale me
m a ona aż takiego znaczenia
Największe przypływy, znane
również jako wiosenne, powstają,
g d y Słońce. Ziemia i Księżyc
znajdują się w jednej linii.

Księżyc

P o ró w n a n ie Z ie m i i K siężyca
K siężyc jest tylko trzy razy m niejszy
o d Ziem i. Je d y n ie C haron, księżyc
Plutona, je s t p ro ce n to w o w iększy
o d sw ej planety.

16
 ZIEMIA 1 KSIĘŻYC

M iędzynarodowa Stacja Kosmiczna (po prawej)

Od 1957 roku. kiedy to Rosjanie wysiali w kosmos
Sputnik, na orbitę ziemską zostało wyniesionych
co najmniej 5 000 sztucznych satelitów. Większość
z nich dawno temu spaliła się w atmosferze lub
zasiliła orbitalny, kosmiczny śmietnik.
Międzynarodowa Stacja Kosmiczna |est największym
i najbardziej skomplikowanym satelitą, jaki został
do tej pory zbudowany przez człowieka.

W od ny św iat (po lew ej)

Na satelitarnym zdjęciu eurof>ejskich Alp
C entralnych pod postacią lo d o w có w i rzek
w oda rzeźbi nierów ne, górskie krajobrazy.
Żyw a zieleń roślin ulegających fotosyntezie
to d o m inująca barw a na lądach Ziemi.
 Z iem ia
W odległości około 150 mln km od Słońca po swej orbicie krąży
trzecia planeta Układu Słonecznego - Ziemia. Podobnie jak Merkury,
Wenus i Mars, Ziemia jest światem sferycznym, zbudowanym przede
wszystkim z krzemianów i metali. Jest największą znaną planetą tej
klasy, niepodobną do żadnej innej pod względem klimatu i zdolności
podtrzymywania życia. Skromna ziemska atmosfera zatrzymuje
odpowiednią ilość energii słonecznej i pozwala na wzrost
temperatury powierzchni powyżej granicy zamarzania wody.
Odległość naszej planety od Słońca stwarza dogodne warunki
do istnienia ciekłej wody. T e dwa czynniki sprawiają, że ponad
2/3 powierzchni Ziemi pokryte jest tym uniwersalnym
rozpuszczalnikiem i to stanowi właśnie klucz do ziemskiego sukcesu,
jakim jest wylęgarnia życia. Gdyby było tu trochę chłodniej
lub trochę cieplej, woda albo by zamarzła, albo wyparowała
i życie nie miałoby szansy powstać. Żadna inna planeta Systemu
Słonecznego nie dała przesłanek o istnieniu na niej jakichkolwiek
form życia.

P lazm osferą
Ziem ia jest niejako ow inięta
w ko c plazm y lub zjonizow anego
gazu, zw any plazm osferą,
która rozciąga się na odległość
czterech prom ieni Ziem i. Na tym
ultrafioletow ym obrazie S łońce
znajduje się poza je g o praw ym
g ó rn ym rogiem , język plazm y jest
skierow any w łaśnie w tam tą
stronę. S laby pierścień w centrum
to pojaśnienie spow odow ane
zorzą polarną. Zdjęcie w ykonano
Aphelium, maksymalna
instrum entem Extrem e Ultraviolet
odległość od Słońca,
Im ager na am erykańskim statku 1,017 AU
IMAGE.

O rbita Ziem i
O rbita Z iem i je st p raw ie
D an e statystyczne Z ie m i
kołow a, a je j o d le g ło ś ć
Średnia odległość od Słońca 149,6 mln km; 1 AU o d S ło ń ca zm ien ia się
je d y n ie o kilka p ro ce n t
Średnica równikowa 12 756 km
Okres rotacji (gwiazdowy) 23,93 godziny Okres rotacji
5,974 x 10"’* kg 23,93 godziny

Objętość_____________________________ 1,08 bln km3

Przyspieszenie grawitacyjne na powierzchni 9,8 m /s 2

Średnia gęstość (woda = 1)

Ciśnienie atmosferyczne na powierzchni 101,4 kPa Peryhelium,

minimalna odległość
Prędkość ucieczki 11,2 km/s od Słońca, 0,980 AU
Ekscentryczność orbity 0,017

Najwyższa temperatura 58°C Nachylenie osi rotacji 23,45°

Nachylenie płaszczyzny orbity
Najniższa temperatura -88°C względem ekliptyki 0 ,$
Średnie albedo 31% Okres Ekliptyka
orbitalny
Liczba księżyców AUh.OO .......“ 0 $ * ®
365,25 dni

18
 ZIEMIA I KSIĘŻYC

Niespokojna Ziemia
Krajobraz ziemski nigdy nie trwa w bezruchu. Wulkany
dostarczają świeżej, roztopionej skaty, która po zastygnięciu
formuje nowe lądy. Do powstawania skal osadowych
przyczynia się zarów'no działanie rozległych obszarów wodnych
pokrywających 71% powierzchni globu, jak i erozja wywołana
zlodowaceniami, deszczem, wiatrem. Najważniejszy bodajże
czynnik kształtujący grunt stanowi powolny, ale stały ruch
kontynentów'. Skorupa ziemska jest pocięta na gigantyczne
płyty, które powoli płyną po elastycznej warstwie płaszcza,
zwanej astenosferą. Gdy płyty tektoniczne rozsuwają się,
na wierzch wypychany jest nowy materiał wulkaniczny, który
uzupełnia powstałe szczeliny. Kiedy natomiast płyty napierają
na siebie, tworzą się wysokie na kilka kilometrów góry'.

Skorupa
Najbardziej zewnętrzna warstwa naszej planety
to cienka skorupa. Składa się ona głównie ze skat
pochodzenia wulkanicznego, a jej grubość ciągle się zmienia.
Najcieńsza jest na dnie oceanów, może dochodzić
do 8 km, najgrubsza - na kontynentach.
Płaszcz
Pod skorupą znajduje się gruby płaszcz, rozciągający się
na głębokość 2 900 km. W jego skład wchodzi głównie minerał
o nazwie oliwin. powstały z atomów tlenu, magnezu i krzemu.
K urtyna św iatła
Zorze p o la rn e p o w sta ją dzię ki n a ła d o w an ym cząstkom ,
d o cie ra ją cy m d o nas ze Stońca. Zanim je d n a k d o le cą
d o p o w ie rzch n i Ziem i, są w yła pyw a ne przez pole
m ag n e tyczn e i zd e rza ją c się z m o le ku ła m i w atm osferze,
p o w o d u ją ich św iecenie.
200

Jądro Termosfera
Ziemia posiada dwuczęściowe jądro. Zewnętrzne jądro
jest ptynne i zajmuje prawie połowę promienia planety.
Wewnętrzna warstwa to bardzo gorące ciato stale.
Jego temperatura zbliżona jest do tej na powierzchni Słońca.
Obie części jądra zawierają przede wszystkim żelazo i nikiel.

Atmosfera i klimat na Ziemi

Atmosfera ziemska to system ochronny naszego życia
i tarcza przeciwko niebezpieczeństwom pochodzenia
międzyplanetarnego. Zawiera sto razy więcej gazu niż
atmosfera Marsa, ale jedynie jedną setną tego, co otacza
Wenus. Warstwa atmosfery rozciągająca się od powierzchni
Ziemi na wysokość 11 km to troposfera. T o właśnie tutaj
zachodzą wszelkie zmiany związane z pogodą
- nieustającym zjawiskiem, będącym wypadkową oddziaływań
energii słonecznej, wody, gruntu i ziemskiej rotacji.
Warstwa znajdująca się nad troposferą nosi nazwę Zorze polarne
stratosfery. Zawiera ona ozon - gaz, który blokuje
zabójcze, słoneczne promieniowanie ultrafioletowe.
Ponad nią rozciągają się: mezosfera, termosfera i egzosfera,
będąca strefą przejściową pomiędzy atmosferą
a międzyplanetarną przestrzenią kosmiczną.

S kład atm osfery

O k o ło 78% a tm o sfery ziem skiej sta n o w i azot. Tlen w yp e łn ia
W szech o b ecn e św iatła o k o ło 21% , a p o zo sta ły 1% należy g łó w n ie d o a rgonu.
Z ie m ia w id z ia n a n o cą z ko s m o s u w y g lą d a ja k zb ió r W zm ie n n y ch ilo śc ia ch z n a jd u je m y tu także cząsteczki Srebrzyste
g w ia z d o z b io ró w ze sz tu c z n y c h g w ia zd . Z p e w n o ś c ią p a ry w o d ne j. obłoki świecące
w y g lą d a to p ię k n ie , ale d la o b s e rw a to ró w s k a że n ie n ie b a
s z tu czn y m św ia tłe m je s t n ie la d a p ro b le m e m . Azot 78%

Stratosfera

Ozon (0 3)

Cirrus
(lód H20)

Cumulus
(para wodna H20)

Argon 1% Tlen 21%

Troposfera

19
 180°E 180°W

M apa za c h o d n iej
półkuli Z iem i
Woda, woda i jeszcze raz woda: taki jest ogólny obraz M o rz e C zukackie
północno-zachodniej części naszej planety. Najbardziej
wyróżniający się tutaj obiekt stanowi największy na Ziemi
ocean - Pacyfik. O to c z o n y wulkanicznymi i sejsmicznymi
rejonami, tzw. „ognistym kręgiem”, zawiera on dwa razy
Basen
więcej wody niż Atlantyk i pokrywa obszar większy niż cały A leu cki
suchy ląd razem wzięty. O p rócz wody mamy tu także dwa
duże kontynenty - Amerykę Północną i Południową, na których
znajdują się: najdłuższe rozlewisko - dorzecze Amazonki
(3°S/60°W) oraz najdłuższy łańcuch górski - Andy (17°S/68°W ).

Zachodnie oblicze Ziem i (pow yżej)

G lobus pow yżej przedstaw ia obraz zachodniej
półkuli ziem skiej, pow staty przez połączenie
setek zdjęć satelitarnych. M apa po praw ej
pokazuje detale te g o sam ego obszaru.

P rzesuw ające się płyty (po lew e])

U skok San Andreas w Kalifomi znaczy granicę
m iędzy płytami tektonicznym i - pacyficzną
i północnoam erykańską. Każda z nich ślizga się
horyzontalnie, w zajem nie na siebie napierając
i pow odując wstrząsy. Zdjęcie pokazuje zmiany
w warstwach skalnych, spow odowane ruchami
sejsmicznymi.

Cel: Zie m ia (p o praw e])

N a Ziem i b a rd zo rzad ko w ystęp u ją
krate ry u d e rzeniow e. Ju ż o d p o czątku
ich p o w sta n ia ru ch y tektoniczne,
a kty w n o ś ć w u lkan iczn a, erozja w o d n a
i w ia tr niszczyły ta kie struktury. D ość
d o b rze za ch ow a n ą fo rm a cją te g o typ u
je s t krate r d e s P in g u alu it (61°N/74°W ).
O b e cn ie je st on za la ny w o d ą i tw o rzy
je z io ro o g łę b o k o ś c i 267 m.

Płyta
Chimborazo południowo­
amerykańska Płaskow yż
C am pbeU.

Płaskowyż
Nazca
W yspy Galapagos

Wyspy Galapagos
do Andów (powyżej)
Ilustracja p ro sto kątn e g o obszaru
zaznaczonego na m apie przeryw aną linią
pokazuje su b d u kcję płyty N azca przez
Dorzecze kontynentalną płytę południow oam erykańską.
Amazonki Ścieranie się tych dw ó ch płyt spow o d o w a ło
pow stanie Rowu P eruw iańsko-C hilijskiego
oraz Andów .

20
 ZIEMIA I KSIĘŻYC

Ocean Arktyczny
Basen Kanadyjski
Kanał P arryego M orze Baffina Grenlandia
M o rz e B eauforta W yspa W ik to rii

Z a to k a H udsona iasen
is an d z)

Z a to k a A laska Ameryka
Góra P o d w o d n i* W ie lk ie Klify
Endavour W ielkie
Rów niny

o cna

Ń lo lo fc a i

K r a w ią d i

ienie
GUPPeftona S fe rr*
Leone

Wyspy Chimborazo
Galapagos

Dorzecze Amazonki

Basen
P eruw iański

Iasen Bra
'

Basen
XRmjs 1< r ~
Aconc-ag

Bas ;n
Połu dniow o- >e« V ^ W
pacyfi czny

Ró' vn ina H u m b o ld ta Falklai

R ynna Falklandzka

km mile
0| |0
acyficzny

1.000n

Antarktyda 2,000 U
11.000

90°S
2W E 150°W 240°E 120°W 270°E 90°W 300°E 60°W 330°E 30°W

21
 0°E 360°W

M apa w sc h o d n iej

półkuli Z iem i Gtenlandzk

W odróżnieniu od półkuli zachodniej, wschodnia jest N o rw eskie

zdominowana przez ląd - Europę i Afrykę na zachodzie,
Azję na północy i w centrum oraz Australię na południo­
wym wschodzie. Sporo tu dowodów na istnienie ruchów
tektonicznych. Płyty z Afryką i Australią przemieszczają się M o rze
P ółnocne
na północ. O d południa Indie ścierają się z Azją, wynosząc
najwyższe pasmo górskie świata - Himalaje (28°N /85°E).
N a tej półkuli znajdziemy również najniżej położone miejsce
na powierzchni Ziemi - Morze Martwe (35,5°E/31,5°N )
i najgłębszy rów oceaniczny - Rów Mariański (16°N /147°E).

W schodn ie o b licze Ziem i (pow yżej)

P ow yższa fo to g ra fia p rze d s ta w ia
w s c h o d n ią p ó łk u lę Z ie m i w id z ia n ą
z ko sm o su . M ap a p o p ra w e j to ten sam
o b sz a r w w ię ksze j ro zd z ie lczo ś ci.

P laneta w ulkaniczn a (po lewej)

Z ie m ia o ra z o d le g le ks ię ż yce lo i T ry to n
to je d y n e m ie js c a w U kła d zie
S ło n e czn y m , o k tó ry c h w ie m y, że są
w cią ż a kty w n e w u lk a n icz n ie . Z n a n y p o d
na zw ą G ó ra B og a , 01 D o in yo Le n ga i
(3°S/36°E), z o b sz a ru W ie lk ic h R o w ów
A fry k a ń s k ic h w T a n za n ii to w y s ta ją c y
na o k o ło 2 890 m n .p .m . p rz y k ła d w cią ż
a k ty w n e g o w u lk a n u sto ż ko w e g o .

S katy w m orzu
W o d a to p o tę ż n e ź ró d ło e ro zji,
a p rze z to n ie u s ta n n y p o w ó d zm ian
z a c h o d z ą c y c h na p o w ie rz c h n i naszej
p la n e ty. T e w a p ie n n e tw o ry na p o łu d n iu
sta n u W ik to ria w A u s tra lii (41°S/143°E)
b y ły n ie g d y ś c z ę śc ią w yb rz e ża . C ią g le
d zia ła n ie fa l m o rs k ic h s p o w o d o w a ło
w y p łu k a n ie b a rd z o m ię k k ie g o m a te ria łu
sk a ln e g o , p o z o s ta w ia ją c w m orzu
tw o ry o k s zta łta c h p rz y p o m in a ją c y c h Basen Przylądk
ig lic e , lu k i i ko p u ły .

Himalaje
Dorzecze Tarymu

Ghaty Wschodnie

Zatoka Bengalska

Ścierające się kontynenty (pow yżej)

H im alaje to najw yższe i zarazem n a jm ło d sze
p a sm o g ó rsk ie na św iecie. N a ro d zo n e o ko ło
40-50 m ln lat te m u p o d cza s zderzenia
Płyta Mount d w ó ch p ły t te kto n ic zn yc h : ind o a u stra lijskie j
indoaustralijska Everest i e u ro a zjatyckie j, g ó ry te w cią ż rosną. 90°S
0°E 360°W

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________ I
 ZIEMIA I KSIĘŻYC

30°E 330°W 60°E 300°W 90°E 270°W 120°E 240°W 150°E 210°W

A r k t y c z n e
Wyspy, '•*
Nowosyberyjskie
M o rz e Barentsa .. ., -.. w.l?-’' - ' M orze Wschodnio,
M o rz e Karskie

O c h o c k ie

Jezioro Balchasz
A ralskie

; l ęc ze T a rynł,

lorze M artw e

M o rz e A r a b s k i^ f i [atoka Bi

K otlina

andżaro .

y M o rz e
Basen Arafura
S ro d k o w ó -
indyjski A J ; ’ W o rze Tim orskie
TJ ! S**,

d ie tk a Pustynia P ia s z c z y ,^
P ustynia f
K alahari z & w ■l .
Aust r al i ja '
» ,"' > ' W P $ \ \ t f3$xrlT.
____ V ^ e)!« _P u s tyn ią iia kt0F(7

■rozeta
-y

Basen
P o łu d n io w o in d yjs ki

Równina

km mile
0..0

1.000 "

Antarktyda
2,000 U

90°S
30°E 330°W 60°E 300°W 90°E 270°W 120°E 240°W 150°E 210°W
J 2,000

23
 K siężyc
K siężyc jest naszym jedynym naturalnym satelitą
i najbliższym sąsiadem w kosm osie. O d tysiącleci był źródłem
zainteresowań i ob iek tem oddawania czci, a o jego wpływie
m ożna znaleźć bajki i legendy w niemal każdej kulturze.
Lądowanie człowieka na K siężycu w zeszłym stuleciu było
największą nagrodą w światowym „wyścigu k o s m ic z n y m ”.
D zięki niemu nie tylko udało się znacznie poszerzyć naszą
wiedzę o satelicie, ale również przetestow ać wiele różnych
wynalazków tech n o lo g iczn y ch , w ykorzystan ych do
eksploracji przestrzeni kosm iczn ej. A stron au ci, którzy
postawili swe stopy na K siężycu, znaleźli tam starożytny,
nieskażony i pozbaw iony wody świat. J a k o Ziemianie mamy
szczęście, gdyż dzięki silnemu oddziaływaniu grawitacyjnemu
nasza planeta jest stabilna. G d y b y nie było Księżyca, oś Ziemi
zaczęłaby się kołysać nieregularnie i niesprzyjająco wpływać
na klimat i rozw ój życia. Aktualnie obowiązująca teoria
powstania K siężyca zakłada, że k ró tk o po zakończeniu
form owania się Ziem ia została uderzona przez inne ciało.
M ogła to być prawie ukształtowana inna planeta o masie trzy
razy większej od dzisiejszej masy Marsa. W wyniku zderzenia
jądra obu protoplanet zlały się w jedno, a z resztek po kolizji
powstał Księżyc. Był on wówczas znacznie bliżej Ziemi,
średnia prędkość odsuwania się satelity od naszej planety
to 4 cm rocznie.

P orów nanie Księżyców

K siężyc jest piątym c o d o w ielkości
satelitą w poznanym do tych cza s Układzie
S łonecznym . Jest niew iele w iększy
o d E uropy Jow isza, ale m niejszy o d lo.
rów nież satelity Jow isza. Na obrazie
zestaw iono Księżyc i n ajw iększego satelitę
w System ie S łonecznym - jo w iszow ego
Ganim edesa. Apogeum,
maksymalna
odległość
od Ziemi, O rbita K siężyca
405 500 km
O rbita Księżyca jest eliptyczna,
D an e statystyczne K s ię ż y c a
je g o o d le g ło ść o d Ziem i
Data odkrycia Znanv od starożytności zm ienia się o 10%.
Średnia odległość od Ziemi 384 400 km

Średnica równikowa 3 476 km Okres rotacji

27,32
Okres rotacji (gwiazdowy) 656 godzin (27,32 dni)
dni ziemskich
Masa (Ziemia = 1) 0,012

Objętość (Ziemia = 1) 0,020

Przyspieszenie grawitacyjne napowierzchni (Ziemia = 1) 0,165 Perygeum,

minimalna odległość
Średnia gęstość (woda = 1) 3,35
od Ziemi,
Prędkość ucieczki 2,4 km/s 363 300 km

Ekscentryczność orbity 0,055

Najwyższa temperatura powierzchni 123°C Nachylenie osi rotacji 6,7°

Nachylenie płaszczyzny orbity
Najniższa temperatura powierzchni -233°C względem ekliptyki 5.15°
Moc światła słonecznego 100% ziemskiego Okres
orbitalny Równik ziemski
Albedo 11% 27,32 dni

24
 ZIEMIA I KSIĘŻYC

G e o lo g ia Księżyca
Księżycowa powierzchnia powstała w zamierzchłej
starożytności. O koło 3,9 mld lat temu, gdy zakończył
się okres masowych bombardowań z kosmosu,
krajobraz Księżyca wyglądał mniej więcej tak samo
jak dziś. Między tamtym okresem a 3 mld lat temu
tylko niektóre części satelity uległy zmianie. Nastąpiły
wówczas rozlegle powodzie lawy o konsystencji oleju,
która, zastygając, utworzyła księżycowe morza.
Poza tym geologia powierzchni Księżyca nie zmieniła
się od miliardów lat.

Skorupa
Przypuszcza się, że skorupa Księżyca
ma ok. 70 km grubości. Jest grubsza od ziemskiej,
gdyż znacznie szybciej ostygła i stwardniała.

Płaszcz
Płaszcz naszego satelity rozciąga się na głębokość
co najmniej 1 000 km. Zbudowany jest głównie
z materiału skalnego, zawiera także śladowe ilości
metali. Wewnętrzne warstwy płaszcza są miejscem
generowania delikatnych trzęsień księżycowej ziemi.
P ow stanie K siężyca
F o rm u ją cy się K siężyc (p o praw ej) w o k o lic y Ziem i (p o lewej)
to te m a t w izji artystyczn e j prze d staw io ne j o b o k. K siężyc zbiera
resztki z d ys ku o ta cza ją ce g o m ło d ą planetę. P ozostałości
m ię d zyp la n e ta rne to efekt kolizji d w ó ch p ro to p la n e t.

Jądro
Pomiary pola magnetycznego, pochodzące ze statku Lunar
Prospector z 1999 roku. wskazują na to. że jądro Księżyca stanowi
mniej niż 4% jego całkowitej masy i jest częściowo roztopione.

Mechanika kraterów
Kratery uderzeniowe tworzą się, gdy planetoida, meteoroid
lub kometa uderzy w powierzchnię większego ciała, np.
planety, z prędkością kilkunastu kilometrów na sekundę.
Ilustracja obok przedstawia ten proces. Zarówno obiekt
uderzający, jak i powierzchnia, z którą się zetknął,
ulegają natychmiastowemu wyparowaniu. Powstająca
fala uderzeniowa rozprzestrzenia się promieniście
z miejsca zderzenia, powodując zniszczenie, roztopienie,
a nawet wyparowanie wierzchnich warstw podłoża,
tworząc tym samym szerokie wgłębienie (1). Grunt
wyrzucany na zewnątrz formuje wal wokół krateru,
a czasami spada na powierzchnię, tworząc krater)'
wtórne (2). W największych kraterach zbocza mogą się
osunąć, formując tarasy. Opadające na środkowe
obszar)’ krateru głazy budują centralne wzniesienie (3).

Fazy Księżyca
Fazy księżycowe, jako konsekwencje ruchu
orbitalnego Księżyca, są zależne od pozycji jego, Ziemi
i Słońca w danym dniu. Diagram poniżej ilustruje
jeden cykl obiegu dookoła Ziemi. Chociaż Księżyc
potrzebuje 27,32 dni (miesiąc gwiazdowy) na
okrążenie naszego globu, to czas na ukończenie cyklu
jest trochę dłuższy - 29,53 dni (miesiąc synodyczny).
W yobraźm y sobie, że Księżyc rozpoczyna cykl. Jeden
Widok Droga Ziemi Droga
miesiąc gwiazdowy później dokonuje pełnego obiegu
Księżyca dookoła Księżyca
z Ziemi Stońca dookoła dookoła Ziemi, jednakże sama Ziemia również porusza
Ziemi się po swej orbicie okołosłonecznej. Oświetlenie
Księżyca będzie takie samo jak na początku cyklu
dopiero wtedy, gdy przemieści się on jeszcze odrobinę
po orbicie. W ówczas znajdzie się w tej samej fazie.

Młody Księżyc

Stary Księżyc
Pierwsza kwadra
Przybywający (Rosnący) Ostatnia kwadra
Księżyc Pełnia Ubywający (Malejący)
Księżyc

25
M apa pó łn o c n ej
CZĘŚCI W I D O C Z N E J
stro n y K siężyca
Na półkuli Księżyca widocznej z Ziemi godne uwagi są gładkie, ciemne
miejsca - tak zwane maria (lp. mare), które przez lata utwierdzały złu­
dzenie obecności człowieka na Księżycu. Łacińskie maria to po polsku
morza, nazwa nadana w głębokiej wierze, że naprawdę nimi są. W rze­
czywistości morza są, owszem, zalane, ale nie wodą, lecz zastygłą lawą,
która, posiadając rzadką konsystencję, rozpłynęła się po dużych obszarach
powierzchni satelity. Miało to miejsce między 3,9 a 3 mld lat temu.
Północna połowa jasnej strony Księżyca ma więcej mórz niż jego druga
S p a ce r księżycow y pod G órą H adley (pow yżej)
półkula. Interesujące są także kanały, wyżłobienia - rimae (lp. rima) Jam es B. Irwin z m isji A po llo 15 ustawia pojazd księżycow y
oraz jasne kratery promieniste. Zwykle Księżyc przedstawia się takim, lu n a r Roving V ehicle w o ko licy lądow ania statku niedaleko
M ons H adley i księżycow ych A peninów (26°N/3,5°E). M ons
jakim widać go z północnej półkuli Ziemi, zachowując tę samą, prawą
orientację na mapie. Obserwatorzy z półkuli południowej widzą Księżyc
H adley m ajaczy w tle, a w yciągnięty cień m odułu Biegun P,
księżycow ego „F alcon" zakryw a pierw szy plan.
„do góry nogami”, z północnymi obszarami w dolnej części mapy. "G o ld sch m id f
t-< c J

jnopides

< S 4 ta r p a li# //

m j t / /
\ / 'Sharp # V
lisie Gruilhulsen • /

Le verrier
fjómker

Mare
K anał na K siężycu (pow yżej) Mons Gruithuisen Gam
S fo to g ra fo w a n e p rze z za ło g ę A p o llo 10
w 1969 ro ku R im a A ria d a e u s (6°N/14°E, na
g ó rze , p o le w e j) je s t b ru z d ą na ks ię ż yco w e j
p o w ie rz ch n i. R im a o zn a cza rów ,
szcze lin ę i je s t w ą ską ro zp a d lin ą
na p o w ie rz ch n i K siężyca. B yć m oże
w p rze s zło ści b yła o n a o tw a rtym
ro w e m w y p e łn io n y m la w ą lu b też Lambert
p o d zie m n ym ka n a łe m , któ ry za p a d ł
się. g d y p rz e p ły w la w y ustal. iristarchus
Vinogradov
Im num

• < y Pytheas

Legenda

^ Ks*żw

- !- SuRVfV0G ^ C a p e rn ic u s '

“ 1“ Apouo

R*NG£B
Hortensius
L unar O asm n

ichróter
H iten

“ J“ Luwr Pnosffcw
 ZIEMIA I KSIĘŻYC

K rater K opernika (po lew ej)

L ą d o w a n ia na K sięży cu - półno cn a część str o n y w id o c z n e j z Z iem i
K opernik (9,5°N/20°W ) to sp e kta ku la rn y krater
w M orzu D eszczów (M are Im brium ). Posiada Misja Dat* Wynik WSfÓUZUKF UDOTISKA
w iele centralnych szczytów i tarasów na Łuna 2 14 września 1959 Zderzenie kontrolowane 29°N/0°E
zboczach, a je g o średnica m ierzy około 93 km.
O braz został uzyskany w listopadzie 1966 roku Ranger 6 30 stycznia 1964 Zderzenie kontrolowane 8,5°N/21°E
przez bezzało g ow ą so n d ę Lunar O rbiter 2. Ranger S 20 lutego 1965 Zderzenie kontrolowane 2,5°N/24,5°E
Łuna 7 4 października 1965 Katastrofa 9°N/49°W
Łuna 8 6 grudnia 1965 Katastrofa 9°N/63°W
Lądow ania na Księżycu Łuna 9 3 lutego 1966 Lądowanie udane 7°N/64,5°W
Ta b e la po p ra w e j i na ko le jn ych stronach
Surveyor2 22 września 1966 Katastrofa 4°N/11°W
zaw iera zestaw ienie m isji księ życo w ych
za ró w n o b e zzało g ow ych , ja k i za ło go w ych . Łuna 13 24 grudnia 1966 Lądowanie udane 18°N/62°W
U m ie szczon o ta m także m isje, które
Surveyor4 17 lipca 1967 Katastrofa 0,5°N/1°W
z a ko ń czyły się katastrofą, ko n tro lo w a n ym
zd e rze nie m lu b któ rych lo sy nie są d o ko ń ca Surveyor 5 11 września 1967 Lądowanie udane 1,5°N/22°E
znane (dw a satelity am e ryka ń skie E xplorer Surveyor 6 10 listopada 1967 Lądowanie udane 0,5°N/1°W
i kilka ra d zie ckich sta tk ó w Łuna).
Apollo 11 20 lipca 1969 Lądowanie udane 0,5°N/23°E
Łuna 15 21 lipca 1969 Katastrofa 17°N/60°E
Łuna 17 17 listopada 1970 Lądowanie udane 38°N/35°W
Apollo 15 30 lipca 1971 Lądowanie udane 26°N/3,5°E

Łuna 18 1 września 1971 Katastrofa 3,5°N/56,5°E

M e tfliK
Łuna 20 21 lutego 1972 Lądowanie udane 3,5°N/56,5°E

S S a A rn o ld : ' Apollo 17 11 grudnia 1972 Lądowanie udane 20°N/31°E

• \O s w d ....
Łuna 21 15 stycznia 1973 Lądowanie udane 26°N/30,5°E
Łuna 23 1 listopada 1974 Lądowanie udane 12,5°N/62°E
Łuna 24 14 sierpnia 1976 Lądowanie udane 12,5°N/62°E
M apa p o łu d n io w ej
CZĘŚCI W I D O C Z N E J
stro n y K siężyca
Południowa połowa zwróconej ku Ziemi strony Księżyca posiada
mniej mórz niż północna. Zamiast tego mamy tu więcej rejonów
wysokogórskich. Znajduje się tutaj stosunkowo młody krater
promienisty, Tycho. Jego wiek określono na podstawie próbek
materiału wyrzuconego z krateru podczas zderzenia, a pobranego
z miejsca oddalonego o około 2 200 km od samego krateru. Kratery
księżycowe w większości noszą miana astronomów, astronautów K siężycow a w ypraw a (pow yżej)
i filozofów, a pasma gór nazywają się tak jak te występujące na Ziemi, Ś la d y p o zo sta w io n e przez p o ja zd k o s m icz n y M od u la r
E q u ip m e n t T ra n sp o rte r w iją się p o d n ie krateru Fra M auro
na przykład Montes Pyrenaeus wzięły nazwę od naszych Pirenejów.
na p o łu d n io w e j p ó łk u li K siężyca. O d c is ki, któ ry ch g łę b o k o ś ć
Morzom nadano bardzo fantazyjne nazwy, np. Mare Nubium, w yn o si 19 cm , p ro w a d z ą d o lą d o w n ik a sta tku A p o llo 14.
czyli Morze Chmur.

L egen d a

- | - Łuna

“ I " SuRKYOfi
S u r v e y o r3 , U

Apouo

F ra » M a u ro
ł Ranger

Lunab Okster

- I - ItlEN

J -
■ LuNAR PROSPtCTOR

ibiniezky

'umów*
ie lm a y e r

Epib6h$m -‘ V ^ e ^ la n d r e s

v ^ ' ' » -'N <v •/ <:

V H a in z \ ^ \ V » ‘ ^ i . - 4 . ' .* ; »,A S u rv e

W ido k na K rater H erschela

W id o czn y na zd ję ciu zro b io n ym przez za ło gę A po lla
12 w listo p a d zie 1969 o g ro m n y Krater H erschela
(6°S/2°W) m a śred n icę b liską 40 km . Na p o łu d n ie m iu u s '* S ć h je in R % ir ; < \
o d n ie g o zn a jdu je się je szcze w iększy i starszy krater
P tolem eusz (9°S/2°W), z p ła skim dnem , zalanym
V ; 'Bettinos— Sc * G f l^ m b e r g e r

za styg łą ju ż lawą.
 ZIEMIA I KSIĘŻYC

Lądo w a n ia n a K s ię ż y c u - p o ł u d n io w a c z ę ś ć s t r o n y w id o c z n e j z Z ie m i

Misja Data Wynik WSPÓULZęDNE LĄDOYISKA

Ranger 7 31 lipca 1964 Zderzenie kontrolowane 10,5°S/22°W
Ranger 9 24 marca 1965 Zderzenie kontrolowane 13°S/2,5°W
Łuna 5 1 maja 1965 Katastrofa 1,5°S/25°W
Surveyor 1 2 czerwca 1966 Lądowanie udane 2,5°S/43°W
Surveyor 3 20 kwietnia 1967 Lądowanie udane 3°S/23°W
Lunar Orbiter 5 31 stycznia 1968 Zderzenie kontrolowane 3°S/83°W
Surveyor 7 10 stycznia 1968 Lądowanie udane 40,5°S/11,5°W
Apollo 12 19 listopada 1969 Lądowanie udane 3°S/23°W
Łuna 16 20 września 1970 Lądowanie udane 0,5°S/56°E
Apollo 14 5 lutego 1971 Lądowanie udane 3,5°S/17,5°W
Apollo 16 20 kwietnia 1972 Lądowanie udane 8,5°S/5,50E
Tryptyk Tycho
Hiten 10 kwietnia 1993 Zderzenie kontrolowane 34°S/55,5°E
O brazy z so n d y C lem entine to trzy spojrzenia na ten sam krater
Tycho. O braz po lewej posiada rzeczywiste kolory, po d cza s g d y Lunar Prospector 31 lipca 1999 Zderzenie kontrolowane 87,5°S/42°E
d o p ie ro zdjęcia w sztucznych barw ach um ożliw iają identyfikację
m inerałów pow ierzchniow ych (w środ ku i po prawej). Centralne
w zniesienia Tycho, w idoczne na każdym ze zdjęć, m ają ponad
1,6 km w ysokości.

Skala (dla długości 0°

iaeticus i szerokości 0°)
km mile
Oi i O

*
Torricelli^*

Mare
Nectaris
<

Saorobosco

Zaglą d a ją c do K rateru H um boldta (pow yżej)

N a zd ję c iu u zy sk a n y m p rze z s o n d ę A p o llo 12 w id a ć
K rater H u m b o ld ta , k tó re g o ś re d n ic a w y n o s i 189 km .
T y ln a śc ia n a kra te ru z n a jd u je się w g ó rn e j cz ę śc i
o b ra zu ; ce n tra ln e sz cz yty, ja s n e z p o w o d u w y s o k ie j
ty a n z i*riT « p o z y c ji S to ń ca na n ie b ie, za jm u ją ś ro d e k zd ję cia .

29
 Biegun Północny
''f r o ld s c h m id f ^ Y ^ < B a ir o Ś ,

\ • gac

<»^rchyt
mopides are Fjigoris
<*>4łarpalu0

r / 'S harp f J
ilisle Gruiihulsen ń
Sinus lons Pico

Br.” y - / . y ł
^•^Mairan .

K anał na K siężycu (pow yżej)

S fo to g ra fo w a n e p rze z za ło g ę A p o llo 10
w 1969 ro ku R im a A ria d a e u s (6°N/14°E, na
g ó rze , p o lew ej) je st b ru z d ą na księ życo w e j
p o w ie rz ch n i. R im a o zn a cz a rów ,
szcze lin ę i je s t w ą sk ą ro zp a d lin ą
na p o w ie rz c h n i K siężyca. B yć m oże
w p rze s zło ści b yła o n a o tw a rtym
C O fim o c h aris
ro w e m w y p e łn io n y m law ą lu b też
p o d z ie m n y m ka n a łe m , któ ry za p a d ł
się, g d y p rze p ływ la w y ustal. 'Aristarchus

L eg en d a

Ł una f Sinus
C o p e rn ic u s ' ) Aestuum

L unab Prospector

! • » (ło s lin g , ■

vv .i >
' A% % !
Fra»M auro

lelm ayer R e g io m o n t a n u s ,{ ^ ,

k / <- ■■ 1

V C jc l\u » # ł
. v w )teelb au e r
*\ < f'

W id o k na K rater H erschela
W id o czn y na zd ję ciu zro b io n ym przez za ło g ę A po lla
12 w listo p a d zie 1969 o g ro m n y K rater H erschela
(6°S/2°W) m a śred n icę b liską 40 km . Na p o łu d n ie
o d n ie g o zn a jdu je się je szcze w ię kszy i starszy krater
GAiem berfler •
P tolem eusz (9°S/2°W), z p ła skim dnem , zalanym
zastygłą ju ż lawą.
V v ; < ł
•* M o r e łC f -
 V J J e m o c ritu s -^ X *.

as v S h e e p s h g ^ ^ - • (^ rtn eN
■ b tg p ta s '. jjO G a lle

E ndym ioi

H e rcu le s

A rlstarchus (pow yżej)

M ozaika zło żo n a z p o n a d 500 o b ra zó w
p o ch o d zą cy ch z s o n d y księ życo w e j
C le m e n tin e p rze d staw ia olb rzym i w al
ota cza ją cy krater w yb u ch o w y
A ristarch u s (24°N/47°W, w ce n tru m
p o praw ej). Ten re jon jest b a rd zo
te Vlorfhier g ę sto p o cięty szczelinam i i row am i
ta kim i ja k w yg ię ty Vallis S ch ro te ri
(26 N /5 1 W , w ce n tru m p o lewej).

Proclus

Skala (dla szerokości 0°

i długości 0°)
km mile
0IB0
;snecker

laeticus

Torricelli«'«

Sacrobosco

Zaglą d a ją c do K rateru H um boldta (pow yżej)

N a zd ję c iu u zy sk a n y m p rze z so n d ę A p o llo 12 w id a ć
K ra ter H u m b o ld ta , k tó re g o ś re d n ic a w y n o s i 189 km .
T y ln a śc ia n a kra te ru z n a jd u je się w g ó rn e j c z ę śc i
o b ra zu ; ce n tra ln e sz cz yty, ja s n e z p o w o d u w ys o kie j
p o z y c ji S ło ń c a na n ie b ie, za jm u ją ś ro d e k zd ję cia .
 S poniew ierana pow ierzchn ia (po lewej)
N a p ó łn o c n y w s c h ó d o d K rateru

M apa n iew id o c z n ej C io łk o w s k ie g o z n a jd u je się o g ro m n a

ilo ś ć m a łyc h k ra te ró w u d e rze n io w yc h .
Ś la d y p o z d e rz e n ia c h b yw a ją ta k m ałe

strony K siężyca ja k z d o ln o ś ć ro zd z ie lcza te j u zyskan e j

p rze z A p o llo 17 fo to g ra fii. K ra ter z n a jd u ją c y
się na ś ro d k u m ie rz y o k o ło 75 km .
K s ię ż y c posiad a ten sam o k r e s o r b it a ln y i o b r o t o w y
( 2 7 ,3 2 d n i), w w y n ik u c z e g o w id z im y zaw sze t y lk o jed n ą
je g o st r o n ę . D z i ę k i te m u , że je g o o r b it a nie je s t d o k ła d n ie
k o ło w a , a oś ro t a c ji nie je s t p ro sto p a d ła do p ła s z c z y z n y
o r b it a ln e j, K s ię ż y c le k k o się k o ły s z e (lib ra cja ) i,
o d s ła n ia ją c r e jo n y p rzy b r z e g a c h , u m o ż liw ia nam
p o d z iw ia n ie z Z ie m i o k o ł o 5 9 % swej p o w ie rz c h n i.
P o z o s t a ł a c z ę ś ć b yła dla Z ie m ia n k o m p le t n ą zagadką
aż d o czasu u r u c h o m ie n ia p ro g ra m u lo tó w k o s m ic z n y c h .
W 195 9 ro k u so n d a Ł u n a 3 z a re je s tro w a ła p ierw sze
o b r a z y ta m te j s t r o n y . D o dzisiaj n a z b ie ra ło się ju ż
tak d u ż o m ateriału f o t o g r a f i c z n e g o n ie w id o c z n e j z Z ie m i
s t r o n y n a sz e g o satelity , że m o ż n a s t w o r z y ć d o k ła d n ą jej
m apę. D a n e p o k a z u ją , że na c ie m n e j s t r o n ie K się ż y c a
z n a jd u je się z n a c z n ie m n iej m ó r z , a p o w ie rz c h n ia jest
g ę s to p o k r y ta k ratera m i u d e rz e n io w y m i. T a k i e r ó ż n ic e
m o ż n a w y t łu m a c z y ć is tn ie n ie m g ru b s z e j sk o r u p y satelity
p o ta m te j s t r o n ie , c o nie p o z w o liło na w y p ły w lawy
i s t w o r z e n ie gła d k ich m ó rz .

B ycze oko na K siężycu (pow yżej)

N a jm ło d sza struktu ra u d e rze n io w a
L ą d o w a n ie n a n ie w id o c z n e j s t r o n ie K s ię ż y c a na K siężycu - M orze W s ch o d n ie
(M are O rientale) je s t sc h o w a n e za je g o
Misja Data Wynik Współrzędne lądowiska
z a c h o d n ią kraw ędzią. W o d ró żn ien iu
Ranger 4 26 kwietnia 1962 Zderzenie kontrolowane 15,5°S/130,5°W od b a se n ó w w id o cz n yc h z Ziem i, je d y n ie
29 października 1966 Zderzenie kontrolowane 7°N /161°E sa m o ce n tru m krateru zalała law a, dzięki
Lunar Orbiter 1
cze m u stru ktu ry p o w sta łe p o d cza s w yb u ch u
Lunar Orbiter 3 9 października 1967 Zderzenie kontrolowane 14°N /97,5°W dobrze się zachow ały. Basen m a o ko ło 930 km
Lunar Orbiter 2 11 października 1967 Zderzenie kontrolowane 3°N /119HE sze ro ko ści, ale m ateriał w yrz u co n y przy
zd e rze niu p o kry ł teren znacznie rozleglejszy.

G łęb o ka w yrw a (po lew ej)

Ta fo tografia n a jg łęb sze g o krateru
n iew idocznej z Ziem i stron y Księżyca
- Krateru C io łko w skie g o (21°S/128°E),
została zrob io n a w g ru d n iu 1968 roku przez
A po llo 8, któ ry o krą żył satelitę, ale na nim
nie w ylądow ał. K rater C io łko w skie g o m a
185 km średnicy, a na je g o d n ie zn a jduje się
w yją tko w o ciem na, bazaltow a w arstw a lawy.
P od o b n ie jak w iele in n ych struktur ciem nej
stron y Księżyca, tak i Krater C io łko w skie g o
został o d kry ty i nazw any przez radzieckich
naukow ców .

U kryta blizna (po lew ej)

Położony w centralnej części ciemnej strony
Księżyca, niedaleko południowego bieguna.
Basen Aitken jest największym i najgłębszym
uszkodzeniem powierzchni po zderzeniu
w całym Układzie Słonecznym. Ten olbrzymi
krater ma średnicę około 2 500 km! Zajmuje
obszar prawie siedem razy większy od obszaru
Francji i leży około 10 km poniżej otaczających
go terenów wysokogórskich. Rejon ten,
narażony na wiele uderzeń z kosmosu, jest
dość m ocno zdeformowany. Dopiero takie
jak te kolorowe obrazy topograficzne z sondy
orbitalnej Clementine pozwoliły rozróżnić
pierwotny kształt i struktury basenu.

30
 ZIEMIA I KSIĘŻYC

Schwar;
L eg en d a

Jembert ;.v
llipher * fUWKP
i . s * «
UwnOiwra

+ LUNAS PROSffCTOfl

CV • * V ^ v ^ •* i 1/ ‘ v *cv j^;
( A % . c^ c lro« <
■* \ V ą K a y A s ffe

> ^•Fr'A ind licl1

•Jackson «

* \ c i*
• V 1 • Ahderasęn
ilscfiuftert / ł «

PapaleksfK

Lendę eev Lurpr Oltiter

1 S c t iu ^ e y > 7 . < isoyskiy*'

* J*fŁ
t o> ! i T 5
carus j ATc%p/e^;
* .; •
* w*®

iaviside

Scobee

Skala (dla szerokości 0°

i długoici180°)
km mile

31
 P ierw sze s pojrzenie na ciem ną stronę
(po lew ej)
M isje n a K siężyc N a ze rkn ię cie na n ie w ido czn ą z Ziem i
stron ę K siężyca trzeb a b yto czekać
az d o 7 pa źd zie rn ika 1959 roku, kie d y to
Z racji najbliższego sąsiedztwa, w kierunku Księżyca ra d zie cki p ró b n ik Luna 3 przestał na Ziem ię
w ystrzelono znacznie więcej statków k osm iczn ych niż to nie n a jle psze j ja ko ści, ale, m im o w szystko,
fa scyn u ją ce zd jęcie. W yko n a n o je
na jakikolwiek inny obiekt pozaziemski. W wyścigu podboju na w ys o ko śc i 63 500 km . C iem na plam a
w g ó rn ym p ra w ym ro g u to M orze M oskiew skie
kosm osu Rosjanie od początku wyprzedzali A m erykanów , (M are M oscoviense, 27°N /148"E)

wysyłając próbniki z serii Łuna (1 9 5 9 ). M iało to miejsce

zaledwie dwa lata po wystrzeleniu pierwszego sztucznego
satelity - Sputnika. Am erykanie nie pozostali jednak długo
w tyle, wysyłając w przestrzeń kosm iczną misje Ranger, Surveyor,
Lunar O r b ite r i, oczywiście, A pollo - jedyne misje załogowe.

A m erykańskie programy Program Luna

przed serią A pollo
Zanim pojawił się pierw szy statek
serii A p o llo, agencja kosm iczna
N A S A w ysiała w k osm os wiele
innych misji. Pierw szą z nich były
próbniki R anger, k tó ry ch zadaniem
było przesianie zdjęć księżycow ej
pow ierzch ni. N astęp nie w ystrzelo n o
pięć statk ów Lun ar O rb ite rs, które
miały d ok on ać przeglądu terenu
do ew entualnego lądowania na nim
p rzyszłych próbników S u n ey o r,
a przy okazji uzyskać dane o składzie
ch em iczn y m gruntu.
W latach 1 9 5 9 -7 6 Zw iązek Radziecki
w ystrzelił w sumie 24 próbniki
pod nazwą Łuna. Luna 2 była
pierw szą zbudow aną przez, człow ieka
kon stru kcją, która dotarła
do K siężyca; Łuna 3 jako pierw sza
przesłała fo tografię niew idocznej
z Ziemi stro n y naszego satelity;
Łuna 9 w ylądow ała na nim,
a Łuna 10 znalazła się na jego orbicie.

17 m inut do zd erzenia
To pierw sze zd ję cie p o w ie rzch n i K siężyca,
w yk o n a n e przez R anger 7 D uzy krater na
g ó rze p o p raw ej to A lp h o n s u s (14°S/3°W).

P róbnik Łuna 2 (po praw ej)

L u n a 2 b yła p ie rw szym p ró b n ikie m ,
któ ry d o tkn ą ł in n e g o cia ła n ie b ieskiego.
14 w rze śn ia 1959 ro ku zd e rzył się on
z K siężycem na o b szarze p o ło żo n ym
na w sc h ó d o d M orza Ja sn ości (M are
Serenitatis. 28 'N /1 7,5 ' E) Instrum enty
na p o kład zie so n d y zd ą żyły zro b ić p o m ia ry
p o zio m u p ro m ie n io w a n ia i pola
m a g n e tyc zn e g o oraz sfo to g ra fo w a ć m iejsca
u p a d k u m ikro m e te o rytó w .

M isja R anger (po praw ej) W schód Z iem i (po praw ej)
C elem tej m isji NASA było To zd ję cie z sie rp n ia 1966 roku
g łó w n ie w yk o n ie zd ję ć naszego uzyskane przez Lunar O rbite r 1
satelity, zanim n a stą p iło b yło p ie rw szym o b ra ze m Ziem i
ic h ro zb icie się o p o w ierzchnię. w p o b liżu K siężyca.
Z p o w o d u w ielu te ch n iczn ych
n ie d o cią g n ię ć d o p ie ro R anger 6
o d b yt u d a n y lot. ch o ć nie zd o ła ł
przestać ża d n yc h obrazów .
Za to R anger 7 (po praw ej),
8 i 9 p rzekazały w iele tysię cy
niezw ykle d o kła d n y ch fotografii
księ życo w e j p o w ierzchni.

32
 ZIEMIA I KSIĘŻYC

P rog ram A pollo Misje księżycowe z ostatnich lat

Misje serii A pollo są chyba najbardziej W sp ó łczesn e loty na K siężyc to son dy C lem en tine
ek scytu jącym i ze w szystkich misji. T o dzięki nim z 1994 roku oraz Lunar P o rsp e cto r z p rzełom u lat
człow iek wybrał się na spacer po zupełnie obcym 1 9 9 8 /9 9 . Ta pierw sza w ykonała m apy K siężyca
lądzie. P oczątk i program u A pollo nie były przy użyciu zestaw u kam er oraz przetestow ała
zach ęcające. W 1967 roku podczas testó w tech n o lo g ię detekcji pocisków . Zdjęcie p ochodzące
p rzed starto w y ch w p ożarze kapsuły d ow odzenia z jej zb iorów przedstaw ia częścio w o ośw ietlony
A pollo I zginęło 3 astro n au tó w . W 1968 roku K siężyc i W enus św iecącą w tle. P ro sp e cto r
N A SA w ypuściło A pollo 8 z załogą na pokładzie. tw o rzył także m apy, ale głów nie skupit się
Statek opuścił ziem ską orb itę i okrążył K siężyc. na badaniu lodu o d k ry teg o pod pow ierzchnią
A pollo 9 i 10 były misjami testo w y m i, ich cel b iegunow ych kraterów .
stanow iło p rzygotow anie się do pierw szego
załogow ego lądowania na satelicie. Stało się to
2 0 lipca 1969 roku w trakcie trwania misji A pollo I I
pod d ow ództw em N eila A rm stro n g a. N iedługo
potem zainteresow anie p rogram em A pollo
zn acznie osłabło. O statn i człow iek ch odził po
K siężycu w grudniu 1972 roku, p od czas misji
A pollo 17. W sumie jedynie 12 o só b , m ężczyzn
rodem z A m eryki, odw iedziło n aszego satelitę.
N a fotografii pow yżej: Jo h n W . Y o u n g , d ow ódca
A pollo 16, w yk orzystując niewielką silę
graw itacyjną, skacze po pow ierzchni K siężyca.
D o w zgórza na dalszym planie jest o k o ło 5 km.

33
 I

8 c z e rw c a 2 0 0 4 ro k u W e n u s p o ra z p ie rw s z y o d 1 8 8 2 ro k u p rz e s z ła
p rz e d ta rc z ą S ło ń c a . T a k ie tra n z y ty W e n u s o d b y w a ją s ię p a ra m i
w o d s tę p ie 8 la t; n a s tę p n e b ę d z ie m ia to m ie js c e 6 c z e rw c a 2 0 1 2 ro k u .
P o m ia ry d o k o n a n e p o d c z a s p o d o b n y c h tra n z y tó w w p rz e s z ło ś c i
p o z w o liły n a u k o w c o m o k re ś lić ro z m ia r U k ła d u S ło n e c z n e g o .
 W ewnętrzny
U kład Słoneczny
 W ew nętrzny U ktad S ło neczny

W ew n ęt r zn y U kład Z ilu stro w a n y na m a p ie w e w n ę trz n y

S yste m S ło n e czn y m a p ro m ie ń o k o ło
\ ff MfRKum mm~ m Orbita planety

3 ,3 AU (o krę g i na sia tce są o d d a lo n e

W
in
us 9 A
fWu
gu
Sł o n e c z n y w z a r y s ie o d sie b ie o 0.5 AU). O rb ity M e rku re g o
i M arsa są b a rd zie j e lip ty c z n e n iż Ziem i
e Z iemia -O Peryhelium
i W enus. Z a m kn ię te i o tw a rte kółka,
Wewnętrzny Układ Słoneczny jest naszym bezpośrednim za zn aczo n e na lin ia c h o rb it, to a p h e lia
Mars i Wsiow y
i p e ryh e lia ka żd e j z p la n e t. Są to p u n kty,
sąsiedztwem w przestrzeni kosmicznej. Jest to stosunkowo g d z ie p la n e ty z n a jd u ją się o d p o w ie d n io
niewielka, energetyczna strefa o średnicy około 6 A U n a jd a le j i n a jb liże j S ło ń ca . G ru b e kreski
o zn a cz a ją w ę zły o rb it, cz yli m ie js ca p rze c ię ć
(czyt. jednostek astronomicznych) równych 2 500-krotnej
o rb it p la n e t z p ła s zcz yz n ą o rb ity Z iem i,
odległości Ziemia-Księżyc. W jej centrum mieści się zwykła, żółta zw anej e klip tyk ą . P oka za n ych na rysu n ku
gwiazda, czyli nasze Słońce. Zdefiniowana jako średnia odległość p la n e t i p la n e to id n ie p rze d s ta w io n o w skali.

Ziemi od Słońca, jedna jednostka astronomiczna (ang. A U

- astronomical unit) jest równa 150 mln km.
W takiej bliskości Słońca, we względnym cieple, znajdują się
cztery planety, nazwane „ziemskimi”. Począwszy od centrum,
czyli od Słońca, są to: Merkury, Wenus, Ziemia
i Mars. Wszystkie one są stosunkowo małe, zbudowane
ze skał i metali. Znajdujący się za orbitą Marsa, ale tuż przed
orbitą pierwszej planety giganta - Jowisza, pierścień resztek
skalnych o obwarzankowym kształcie to pas planetoid. Stanowi
on granicę wewnętrznego Układu Słonecznego.

Merkury
Duże. żelazne ją d ro M erku re g o jest > -r -' 'S g .b
o to czo n e pla styczn ym , ska listym
płaszczem . P łaszcz p o kry w a cie n ka * ł?
w arstw a s k o ru p y g ę sto usianej f? ■'"}■> ĆM
krateram i. .fS B W P

W enus
Koc z d w u tle n ku węgla, szczelnie
o tu la ją cy planetę, spraw ia.
że W enus jest najgorętszą planetą
w U kładzie.

Ziem ia
Ja ko p la n e ta z w o d ą w stanie
cie kłym na p o w ie rzch n i jest
je d y n y m d o tej p o ry znanym
lądem , na któ ry m istnieje życie.

M ars
Z a m a rzn ię ty św iat, p o sia d a ją cy
a tm o s fe rę z n a c zn ie cie ń szą
niż zie m ska , w p rze s zło ści m ó g ł
b y ć c ie p le js z y i w ilg o tn ie js zy.

M erkury
J f? r .v*

K siężyc Porównanie rozmiarów

planet wewnętrznych
Największą planetą typu ziemskiego jest sama
Ziemia, najmniejszą - Merkury. Wenus jest
prawie tak duża jak Ziemia, a Mars jest światem
średniej wielkości, mniej więcej połową naszego.
Ceres, największa odkryta planetoida, ma
promień zbliżony do granicznego, przy którym
skaliste ciało niebieskie może jeszcze
zachować sferyczny kształt.

36
 K o n iu n k c je p la n e t
Z djęcie przedstaw ia w szystkie planety
w ew nętrznego U kładu Słonecznego.
M erkury jest ledw o w idoczny m iędzy
chm uram i na horyzoncie. Ponad nimi.
lekko w lewo, jako jasna „gw iazda"
św ieci W enus, a pow yżej czerw ony Mars.
O dległy Saturn św ieci ponad g rom adą
Hiady (charakterystyczne V).
Planety, łącznie z Ziemią, poruszaią się
m niej w ięcei w |ednej płaszczyźnie.
P as p la n e to id
• Z n a jd u ją c y się p o m ię d zy M arsem
a Jo w isze m p a s p la n e to id je s t d o m e m
ska ln ych i m eta liczn ych o d ła m kó w .
p o zo sta ło ści z cza só w w cze sn e g o
U kładu S ło n e czn e g o , któ re n ig d y
nie zostały g ra w ita cyjn ie w ch łon ię te
,
przez w ię ksze ciała. W ew nętrzny
i zew nętrzny b rze g pasa zn a jd u ją się
•' . -
w o d le g ło ś ci 2,1 i 3,3 AU o d S łońca,
c h o ć w iele m ałych cia ł krąży za ró w n o
po za zew nętrzną, ja k i w ew nętrzną
rr
g ra n ic ą g łó w n e g o pasa.
M erkury
M a ły M e r k u r y je s t planetą leżącą n a jb liż ej Sło ń c a . J e g o
nazwa p o c h o d z i od r z y m s k ie g o , m it o l o g ic z n e g o posłań ca
b o g ó w i, r z e c z y w iśc ie , planeta ta je s t b a rd z o sz y b k a - w 88
z ie m s k ic h dni d o k o n u je p e łn e g o o b ieg u d o o k o ła Sło ń c a .
G d y M e r k u r y zn a jd u je się w p ery h e liu m , czyli n a jbliżej
S ło ń c a , je g o o d le g ło ść do gw iazdy je s t t r z y razy m n ie js z a
n iż Z ie m i, a gdy z n a jd u je się w a ph elium , o d le g ło ś ć ta
w zrasta do p o ło w y o d c in k a Z ie m ia - S ło ń c e . K o m b in a c ja
m o c n o s p ła s z c z o n e j o r b it y i p o w o ln e j ro t a c ji sprzyja
p ow staw aniu d u ż y ch r ó ż n ic te m p e ra tu r
p o w ie r z c h n io w y ch . T e m p e r a t u r a dz ie n n a w p ery h e liu m
m o ż e p rz e k ra c z a ć naw et 4 3 0 ° C , w y s ta rc z a ją c o d u ż o na
sto p ie n ie o ło w iu i c y n y , ale w a ph elium , po s tro n ie n o c n e j,
spada naw et o 6 0 0 ° C . J e d e n o b r ó t d o o k o ła w łasn ej osi
M e r k u r y w y k o n u je w ciągu n iec ały c h d w ó c h m iesięcy. J e s t
żelazną kulą, p r a w d o p o d o b n ie c z ę ś c io w o płynn ą, o t o c z o n ą
w zględ n ie cie n k ą w arstw ą skalistą. N ie posiada a t m o s f e r y
w z w y k ły m te g o słow a z n a c z e n iu o raz ż ad n eg o
n atu ra ln eg o satelity. M e r k u r e g o tru d n o d o jr z e ć z Z ie m i,
gdyż p o ł o ż o n y b lis k o S ło ń c a ginie w je g o blasku. C z a s a m i
t y lk o m o ż n a go d o jr z e ć ra n k ie m lub w ie c z o r e m ja k o
św iecącą b lis k o S ło ń c a „gw iazd ę”.

Żelazny karzełek
M erku ry to n a jb a rd zie j w e w nę trzn a
i zarazem n a jm n ie jsza p laneta
w e w n ę trzn e g o U kła du S ło n e czn e g o .
W ze staw ieniu p la n e t w e d łu g
ro zm iaró w M erku ry za jm u je d ru g ie
m iejsce o d ko ń ca. Jest o n o k o ło trzy
razy m nie jszy n iż Ziem ia i ty lk o 1,4
razy w ię kszy niż Księżyc. M erkury
p o sia d a je d n a k sto s u n k o w o
najw iększe w catym S ystem ie jądro.

D a n e statystyczne
Data odkrycia
Średnia odległość od Słońca
Średnica równikowa
Okres rotacji (gwiazdowy)
Aphelium,
M erkurego maksymalna
odległość od Słońca, O rbita M erkurego
Znanv od starożytności 0,459 AU Z e w s z y s tk ic h p la n e t
57,9 mln km; 0,39 AU ty p u „z ie m s k ie g o "
4 879 km M e rku ry m a o rb itę
n a jb a rd z ie j e lip tycz n ą .
58,65 dni

Masa (Ziemia = 1) 0,055

Objętość (Ziemia = 1) 0,056

Okres orbitalny
Przyspieszenie Krawiucyjnt napowierzchni (Ziemia = 1) 0,38 to 87.97
Średnia gęstość (woda = 1) 5,43 ziemskich dni

Ciśnienieatmosfer>xzne napowierzchni (Ziemia = 1) 0

Peryhelium,
Prędkość ucieczki 4,3 km/s minimalna odległość
Ekscentryczność orbity 0,206 od Słońca, 0,313 AU

Najwyższa temperatura powierzchni 430°C

Nachylenie osi rotacji 0°
Najniższa temperatura powierzchni -170°C Nachylenie płaszczyzny orbity
Moc światła słonecznego 50-1040% ziemskiego względem ekliptyki 7°

Albedo 11% Ekliptyka ^ — 'O rb ita

Okres rotacji
Liczba księżyców 0 58,65 R ó w n ik
ziemskich dni

P ołudniow y biegun M erkurego
Ostatnie analizy p om iarów radarow ych pokazały, że znaczna
ilość kraterów na p ó łnocnym i p o łu dniow ym biegunie
M erkurego w ykazuje d uzy w spółczynnik odbicia, czyli albedo.
Taki efekt m oże w skazyw ać na o b e cn o ść tam lodu, a nawet
lodu w odnego. W nętrza tych polarnych kraterów są w iecznie
ukryte przed prom ieniam i słonecznym i, w ięc przetrw anie tam
zam arzniętej w o d y jest m ożliwe.
WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY
G eo lo g ia M erkurego
Pierw sze spojrzenie na M erkurego p rzyw odzi na
myśl pow ierzchnię K siężyca. M erk u ry nie posiada
jednak wielkich m ó rz, gładkich ob szarów zalanych
staro ży tn ą lawą, k tó re są tak p ow szech ne na
w idocznej z Ziem i półkuli satelity. M am y tu
do czynienia z gęsto ro zm ieszczo n y m i góram i
i k rateram i, a w ystępujące tu niewielkie tereny
p ok ryte lawą nie są zb yt rozległe. Z tego,
co w iadom o (a m am y mapę jedynie połow y
p lan ety ), na M erkurym znajduje się tylk o jeden
zn acznych rozm iarów basen uderzeniow y
- C alo ris, k tó reg o średnica w ynosi o k o ło 1 3 0 0 km.
Ciekaw ą cech ą pow ierzchni są rów nież urwiska
pow stałe praw dopodobnie w trak cie stygnięcia
i kurczenia się planety.
M erkury i Słońce
Z d ję c ie u ka z u je , ja k b lis k o M e rku ry o b ie g a S ło ń ce . S ło ń ce
(na ś ro d k u ) z o s ta ło p rz y k ry te d ys kie m , a b y u w id o c z n ić
p la n e tę p o ło ż o n ą zaraz nad n im . C ie n ka „a tm o s fe ra "
Skorupa M e rk u re g o c ią g le u c ie k a w ko s m o s , a le b lis k o ś ć S ło ń ca
0 skorupie Merkurego niewiele wiadomo, ale podejrzewa się, p o zw a la p la n e c ie u z u p e łn ia ć g a zy z w ia tru sło n e c zn e g o .
że nie jest grubsza niż 100 km.
Płaszcz
Płaszcz Merkurego to względnie cienki koc krzemianowy,
stanowiący 25% promienia planety.
Jądro
Centrum planety jest zdominowane przez gigantyczne żelazne jądro,
które może być częściowo stopione. Samo jądro wypełnia około
70% wnętrza Merkurego i jest tak duże jak Księżyc.
A tm osfera i klim at M erkurego
M erkury nie posiada znaczącej atm o sfery , ale ma
cieniutką pow łokę gazow ą, ch o ć więcej w niej
próżni niż m aterii. G azy te są różn ego pochodzenia.
T ro ch ę molekuł w od orow ych i helow ych zo stało
p rzech w y co n y ch od Słońca, inne pierwiastki są
w ybijane z pow ierzchni planety p od czas zderzeń
z m ik ro m eteo ry tam i, inne znów w olno w yparow ują
z głazów pow ierzch niow ych lub z lodu ukrytego
głęboko w kraterach . W ypadkow a tych gazów daje
klim at, k tó ry cechują najw iększe w całym U kładzie
S łon ecznym skoki tem p eratur.
S kład atm osfery
G azy, k tó re w c h o d z ą w s k ła d b a rd z o ro zrze d zo n e j
„a tm o s fe ry " M e rku re g o to w o d ó r, hel. só d , p o ta s i tlen.
W z g lę d n y ich s to s u n e k je s t b a rd z o s ła b o o k re ś lo n y
i zm ie n ia się w za le żn o śc i o d p o z y c ji p la n e ty na o rb ic ie .
P ró b n ik M e s se n g e r w y s trz e lo n y w s ie rp n iu 2004 ro ku
d o s ta rc z y ł tro c h ę w ię c e j in fo rm a c ji na te n te m a t:
Wodór
22%
W ielkie jądro, m ała planeta
M ilia rd y lat te m u M erku ry m ó g ł m ie ć zn a czn ie grubszy,
krze m ia n o w y p ła szcz (1). Zde rze n ie z d u żą p ro to p la n e tą (2)
m o g ło u su n ą ć w iększą czę ść je g o ze w nętrznej po w ło ki,
Potas bez uszko d ze n ia że la zn e g o ją d ra , zo staw ia ją c tym sam ym
i inne gazy Hel n ie n aturalnie cię żką p la n e tę - taką. ja ką w id z im y ją dzisia j (3).
1% 6%
39
 M apa M erkurego
N a sz ą dokład niejszą wiedzę o M e r k u ry m zaw d zięczam y
głównie misji M ariner 10 am erykańskiej A gen cji K o sm iczn ej
N A S A . D zięki trzem p rzelotom sondy w latach 1974 i 1975
posiadamy dziś zdjęcia prawie połow y powierzchni planety.
Odkryła się przed nami zniszczona, podobna do księżycowej,
stara skorupa, a na niej urwiska przenoszące nas w okres
stygnięcia planety. D u ż y basen Caloris o średnicy 1 3 00 km
d o m in u je na d o ty ch cz as p ozn an ej półkuli.
B asen y (planitiae) na planecie n oszą nazwy p o c h o d z ą c e
od słowa M e r k u ry (z aró w n o planety, jak i bóstw a)
w ró ż n y c h ję z y k a ch ; kratery nazw ano im ionam i wielkich
t w ó rc ó w sztuki, a u skoki (rupes) n osz ą miana sławnych
sta tk ó w o d k ry w cz y ch .

Zd e m askow ana półkula M erkurego

A rtys ty cz n a w izja w id o c z n e j części
M e rku re g o . O b o k d o k ła d n ie js z a m ap a P lanit/ą
p rze d s ta w ia ten sa m o bszar. ' L O t l i p ,
G ła d kie m ie js ca na m a p ie to brak
w ys ta rcz a ją cy ch d a n ych fo to g ra fic z n y c h P lanitia .
UyĄfi "Z <

i
O (Amru Af-Qavs

M ozaika M erku reg o (po lewej)

O braz (w fałszyw ych kolorach) uzyskano
ze złożenia w ielu m niejszych zdjęć,
w yko na n ych przez so ndę M ariner 10
po d cza s je j w izyt w latach 1974 i 1975.
Duża, ko łow a struktura po lewej, którą
w id a ć tylko d o połow y, to basen C aloris
(C aloris Planitia), zw any ..Gorącą
R ów nin ą '. W g ó rn e j części m ozaiki w id a ć
rozciągające się w p o przek p ó łkuli jasne
prom ienie, o d ch o d zą ce od krateru Degas
(37°N/126°W ). Zarów no Degas,
ja k i C aloris są typ o w ym i strukturam i,
pow stającym i w w yniku działania
głó w n e g o czynnika kształtującego
pow ierzchnię planety - b o m bardow ań
m iędzyplanetarnym gruzem .

Amru Al-Qays

March

* . »
« ~ ■

Basen oraz góry Caloris (Caloris Planitia

oraz Caloris M ontes, powyżej)
Trójw ym iarow a pow ierzchnia pow iększonego
prostokąta, zaznaczonego na m apie
po prawej, przedstaw ia teren pom iędzy
basenem Caloris a w sch od n im i rejonam i
g ó r Caloris.

40
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

~B o r e-a-l i s
Tung Yuan
. P l-a n i t i a
Ttfrgefiev
• M.óriteverdi

• Rubens

Strindberg
Sttolijrn Ali Stravinsky

S o b ko u ( [
P lanitia c

MicktąWicz

Vivaldi

■_»rRhiloxenus

* C
'

Beelłioven •

f.Cardacci
Neurtiai

Wnoertte

• B e rn in i'

41
 Powstanie basenu Caloris

P o w ier zc h n ia O gro m n y ślad po uderzeniu, basen C aloris,

uform ował się około 3 ,85 mld lat temu.
O biekt, który w ów czas zderzył się z planetą,

M erkurego
m ógł mieć około 150 km średnicy.
W efekcie powstała ogrom na fala
uderzeniowa, która przeszła przez całą
B ra k z n a c z ą c e j a t m o s f e r y , r u c h ó w t e k t o n i c z n y c h i w od y planetę i m arszcząc jej przeciwległą stronę,

t o g łó w n e p o w o d y , dla k t ó r y c h p o w ie rz c h n ia M e r k u r e g o utw orzyła bardzo dziwny

teren, pełen w zgórz,
p o z o s ta ła n ie z m ie n io n a od prawie 4 mld lat. T a k i o k re s dcprc<ji i dolin.
to o k o ł o 8 0 - 8 5 % ca łej h isto r ii. M e r k u r y je s t małą,
o r b it u ją c ą sk a m ielin ą , św iad kiem p o t ę ż n y c h b o m b a rd o w a ń
c h a r a k t e r y s t y c z n y c h dla o s ta t n ic h chw il f o rm o w a n ia się
planet. N a js t a r s z e tw o r y na p lan ecie t o k ra te ry ; ró w n in y
m ię d z y k r a te r o w e są o d r o b in ę m ło d s z e , ale n a jm ło d s z e są
u sk o k i - ro z le g łe ro z p a d lin y , dłu gie na w iele k ilo m e t r ó w .
T e o s ta t n ie u fo r m o w a ły się p o d c z a s sty g n ię cia i sc h n ię cia
p lan e ty m iliard y lat tem u .

Krater promienisty Degas

Podczas zderzeń z ciałami międzyplanetarnymi
dochodzi do wyrzucenia z wnętrza krateru części
materiału skalnego, który, opadając na pobliski
obszar, tworzy jasne smugi. Obecność takich
promieni to znak. że krater jest stosunkowo
miody. Takim jest właśnie krater Degas
(37°N/12frW). którego jasne wzniesienie
centralne widać na zdjęciu powyżej.

R ó żn o ro d n o ś ć to p o g ra fic z n a (p o p ra w e j)
N a o b ra zie z M arin e ra 10 w id a ć
d w a ro d za je te re n u o b o k siebie:
g ła d k i o b sz a r na d n ie krate ru P retarch
(30°S/26°W ) i g ó rzy ste , o ta cza ją ce g o
w zn iesie n ia. S fo to g ra fo w a n y teren
m a 200 km sze ro ko ści.

K raw ędź basenu C aloris (po lew ej)

C zę ść k o ło w e j s tru k tu ry u sia ne j o stry m i
w z g ó rz a m i to b rze g b a se n u C a lo ris.
N ie stety, w ię k s z o ś ć o b sz a ru te g o krate ru
le ży p o za z a s ię g ie m s o n d y M a rin e r 10.
T rzy d e k a d y p o w y k o n a n iu te g o zd ję cia
n a d a l n ie w ie m y, ja k w y g lą d a je g o reszta.

42

R ów niny
Nn Merkurym mamy do czynienia nie tylko
z kraterami. Są tu również w yżyny i niziny. Te na
zdjęciu leżą w okolicach struktur zderzeniowych,
takich jak Caloris. Równiny uformowały się
prawdopodobnie w ten sam sposób co morza
na Księżycu, czyli przez zalanie lawą i przykrycie nią
starszych terenów. Możliwe jest też, że lawa
nie pochodziła z wnętrza planety, lecz była roztopioną
wskutek uderzenia skalą.
U skok Santa M aria (Santa M aria R upes, poniżej)
Zdjęcie M arinera 10 p o kazuje typ o w y klif na M erkurym
- Santa Maria, o d łu g o śc i 1000 km . Ten prze cin a ją cy w iele
krate ró w uskok p o w sta ł sto sun ko w o n ie d a w n o w efekcie
kurczenia się sk o ru p y planety.
WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY
P I Uskoki B ieguny M erk u re g o (pow yżej)
[ i P ow ierzch nię M erkurego R ó w nin a P ó łn o cn a (P lanitia B orea lis) leży na p ó łn o c n e j
p ó łk u li p la n e ty. Na tym zd ję c iu b ie g u n p ó łn o c n y zn a jd u je się
pokryw a wiele klifów i urwisk.
w g ó rn e j czę ści, p o p ra w e j stro n ie o d śro d k a . W arto
j Te ch arak tery sty czn e i unikalne za u w a żyć n ie z w y kłą k o n tra s ło w o ś ć te re n u : g ła d k ie n izin y
dla tej planety fo rm y m ogą o b o k w y s o k ic h g ó r i kra te ró w , ta kich ja k krate r G oethe
/ p rzecinać w szerz całe kratery. p o praw ej. R ów nin a B orea lis (P ó łn o cn a ) i R ó w nin a C a lo ris
P j W takich sytuacjach kratery cz ę sto (G orąca) są je d y n y m i p ła s kim i o b szaram i, k tó ry c h nazw a
n ie p o c h o d z i o d sło w a „M e rku ry ".
mają m niejsze w ym iary w kierunku
/ p rostop ad łym do uskoku. Klify są
y w ytw oram i b oczn eg o przem ieszczania
się części skorupy planety, pow odującego ich
w zajem ne nachodzenie na siebie. Taką boczną
kom presję m ogło spow odow ać k urczenie się
M erk u rego p od czas stygnięcia jego płaszcza.
Skorupa popękała i p om arszczyła się jak skóra
gnijącego ow ocu (ilustracja po lew ej). N iek tó re
uskoki rozciągają się na setki kilom etrów i w ystają
na 4 km ponad przylegający teren. Ja k o że żaden
z nich nie jest zalany law'ą, p rzy p u szcza się, że są
m łodsze od równin i pow stały mniej więcej w tym
sam ym okresie co C alo ris lub niedługo po nim.
B rahm s (59°N /176°W , pow yżej)
G d y o b ie kt o śred n icy kilku kilom etrów uderza w pow ierzchnię
skalistej planety, ja k M erkury, w strząsy są tak w ielkie.
że jej skorupa zachow uje się ja k b y była płynna. M ożna tu w ręcz
zastosow ać m od e l zaburzenia tafli w o d y sp a dającą kroplą.
B rahm s (na górze, p o praw ej) o śred n icy 96 km to typow y
p o d w zg lęd e m rozm iaru krater na M erkurym , składający się
z d u że g o obszaru w tó rn ych kraterów , zb o cza koncentrycznych
tarasów i ce ntralnego szczytu. U tw orzenie się platform i tarasów
oraz ce ntralnego w zniesienia jest rezultatem zapadnięcia się
w ą skie g o i bardzo g łę b o kie g o krateru uderzeniow ego.
43
 M erkury w idziany z M arinera 10 (po praw ej)

O d k ryw a n ie
T o zd ję cie ja k o p ierw sze zo stało w ysia n e przez p ró b n ik
M ariner 10. W tym czasie so n d a zn a jdo w a ła się
w o d le g ło ś ci 5.4 m ln km o d m iejsca
p ie rw sze g o p rze lo tu ko lo M erkurego.

M erkurego
N au ko w cy zajm ujący się astron om ią planetarną o najbliższej
Słońcu planecie wiedzą stosunkowo niewiele. W istocie posiadamy
więcej inform acji na temat odległych księżyców Jo w isza niż
spieczon ej, żelaznej kuli, jaką jest M erkury. T y lk o jedna sonda
- M ariner 10 agencji N A S A , widziała M erkurego z bliska.
Podczas swoich trzech przelotów z lat 1974 i 1975 ten
m echaniczny, ziemski posłaniec wykonał mapy prawie połowy
powierzchni planety i odkrył jej pocięte i usiane kraterami .
obszary. A b y dowiedzieć się, co kryje druga półkula
planety, będziem y musieli poczekać aż do 2011 roku,
kiedy to na m iejsce doleci misja M essenger. jmj.-,

M ap a A ntoniadiego (pow yżej)

C h o ć m a p a o p u b lik o w a n a p rze z fra n c u s k o -g re c k ie g o a s tro n o m a
E u g ń n e a M ic h e la A n to n ia d ie g o w 1934 ro ku n ie w ie le p rz y p o m in a
o b ra z y z M a rin e ra 10, to b yła n a jd o k ła d n ie js z y m ry su n kie m
p o w ie rz c h n i p la n e ty sp rz e d e p o k i lo tó w ko s m ic z n y c h .

M etaliczne skarby (po lew ej)

D zięki za stoso w an iu b a rd zo czu łych
ka m e r M ariner o d k ry ł szcze gó ły
n ie d o stę p n e naszym o czo m .
N a o p ra co w a n e j k o m p u te ro w o
i p o d ko lo ry zo w a n e j m oza ice kilku
o b ra zó w w id a ć ró żn ice w składzie
m in e ra ln ym p o w ie rzch n i (na przykła d
ja s n o n ie b ie sk ie o b sza ry zaw ierają du żo
tytanu). Krater p ro m ie n is ty poniżej
p o lew ej to K uip e r (1 1°S/31°W).

44
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

M ariner 10 - pierwsze zbliżenie M erkurego
W ystrzelony w listopadzie 1974 roku (1) statek M ariner 10 byt ostatnim próbnikiem tej serii.
Działał ponad dekadę i był jedynym statkiem , który spotkał się z M erkurym . Podczas przelotu
kolo W enus, w lutym 1974 roku (2 ), grawitacja planety nadała sondzie przyspieszenie i zmieniła
jej orbitę okołosłoneczną. 29 m arca 1974 roku M ariner prześlizgnął się niedaleko M erkurego (3 ).
O kres orbitalny sondy wynosił 176 dni - dokładnie dwa razy tyle, c o M erkurego. T o dało pewność,
że planeta wykona dwa pełne obiegi i znajdzie się w tym sam ym punkcie, znów spotykając próbnik.
D roga przelotu sondy M arin e r 10 (pon iżej)
P o d o b n ie ja k inne m ię d zy p la n e ta rn e statki,
d o n a b ra n ia p rę d ko śc i M arin e r 10 m ial
w yk o rzy sta ć p o śre d n ie p la n e ty. S on d a m usia ła
zb liż y ć się d o W enus, a n a stę p n ie p rze c h w y cić
cz ę ść je j e n e rg ii o rb ita ln e j, d zię ki któ re j d o zn a ła
przysp ie sze n ia. E fekt ten zn a n y je st p o d nazw ą
„p ro c y g ra w ita cy jn e j".

Stało się to 21 września 1974 roku (4 ), a ostatni przelot miał miejsce

16 marca 1975 roku (5 ). P od czas tych trzech spotkań
uzyskano ponad 7000 zdjęć.

Misja Messenger w drodze na M erkurego

Misja M ESSEN G ER (ang. M Ercury Surface, Space ENvironm ent, G Eochem istry, and Ranging) ma na celu
poszerzenie ogólnej wiedzy astronomicznej o Merkurym. Ten próbnik NASA zbada skład chemiczny
m
powierzchni, pole magnetyczne, sfotografuje prawie cały jego obszar, odkrywając wreszcie tereny niedostępne
dla Marinera 10. Messenger został wystrzelony 3 sierpnia 2004 roku z Przylądka Canaveral na Florydzie,
rozpoczynając 7-letnią podróż w stronę Słońca. W sierpniu 2005 roku przeleciał koto Ziemi, nabierając prędkości
i oddalił się w kierunku Wenus. Po raz pierwszy doleci do niej w październiku 2006 roku, po raz drugi w czerwcu
2007 roku. Sonda spotka się z Merkurym na krótko w styczniu 2008 roku. Dwa kolejne przeloty Messengera
/
odbędą się w październiku 2008 roku i wrześniu 2009 roku, zanim znajdzie się na orbicie Merkurego w marcu
2 0 1 1 roku. Wówczas za pomocą kilku instrumentów naukowych, osłoniętych odporną na promieniowanie
słoneczne tarczą ceramiczną, rozpocznie roczne badania planety.

m
/
Misje przyszłości

/
M es s e n g e r na orbicie (po lew ej)
O to artystyczna wizja krążącego w 2011 roku
p o o rb icie M erkurego statku M essenger. M oc
dostarczają sondzie dw a o g ro m n e panele
słoneczne i bateria niklow o-w odorow a.
N a okres m iędzy latami 2 0 0 9 a 2 0 1 2
planuje się w ysłanie następnej son dy na
M erkurego. Je s t to eu ropejsko-japońska
misja B ep iC olo m b o , nazwana imieniem
inżyniera i m atem atyka G iuseppa „Bepi"
C o lo m b o ( 1 9 2 0 -1 9 8 4 ) . Misja będzie się składała
z dw óch orb iterów (pow yżej) oraz lądownika.

45
 W enus
Kolejną planetą, którą spotykamy za Merkurym, jest Wenus,
oddalona od środka Układu Słonecznego o 0,72 A U (108,2 mln km)
Ten świat, tylko odrobinę mniejszy od naszego, jest całkowicie
zanurzony w chmurach. N ic ma nawet skrawka powierzchni,
który można by obejrzeć z kosmosu. Przez wiele dziesięcioleci,
zanim do penetracji Wenusjańskie) atmosfery użyto technik
radiolokacyjnych, zakładano, że Wenus jest zupełnie podobna
do Ziemi. Uważano ją nawet za planetę siostrzaną, zalesioną
i zamieszkałą przez egzotyczne stworzenia. W rzeczywistości
Wenus niewiele różni się od artystycznych wizji piekła.
Temperatury na jej powierzchni są tak wysokie, że bez problemu
roztapiają ołów, cynk i cynę. D zieje się tak, ponieważ gęsta
atmosfera, składająca się głównie z dwutlenku węgla, czyli gazu
cieplarnianego, nie wypuszcza na zewnątrz żadnego
promieniowania cieplnego, docierającego do planety. Gruba
atmosfera sprawia jednak, że planeta jest bardzo jasna i łatwo ją
dojrzeć na niebie. Widać ją jako „gwiazdę” poranną lub wieczorną,
jest wtedy poza Słońcem i Księżycem, najjaśniejszym
obiektem na niebie. Wenus rotuje w kierunku odwrotnym
do pozostałych planet wewnętrznych. T e n niezwykły kierunek
rotacji może być wynikiem ogrom nej kolizji z innym ciałem
niebieskim w początkowej fazie życia planety. Wenus nie posiada
naturalnych satelitów.

S io strzana planeta
W enus m a p o d o b n e
d o Ziem i m asę i rozm iar.
W zw iązku z tym jej
g ra w ita cja p o w ie rzch n io w a
jest ró w n ie ż siln a i stanow i
o ko ło 91% ziem skiej.

Aphelium,
maksymalna
O rbita W enus
D an e statystyczne W enus odległość od Słońca,
0,731 AU Ze w szystkich
D ata o d kry cia Znana od starożytno ści dziew ięciu planet orbita
W enus najbardziej
Średnia odległość od Słońca 108,2 m ln k m ; 0,72 A U
przyp o m in a kolo.
Średnica ró w n iko w a 12 104 km
O kre s ro ta c ji (gw ia zd ow y) 243 dn i (rotacja wsteczna) Okres rotacji
to 243
Masa (Z ie m ia = 1) 0,82 ziemskie dni

O b ję to ś ć (Z ie m ia = 1) 0,86
Przyspieszenie grawitacyjne na powierzchni (Ziemia = 1) 0,91
Średnia gęstość (w oda = 1) 5,24
92 Peryhelium, minimalna
Ciśnienie atmosferyczne na powierzchni (Ziemia = 1)
odległość od Słońca.
Prędkość ucieczki 10,4 km /s 0,716 AU

E kscentryczność o rb ity 0,007

Temperatura powierzchni (różnice nieznaczne) 465°C Nachylenie osi rotacji 177,3°
190% ziemskiego (górne warstwy chmur), 5% (powierzchnia) Nachylenie płaszczyzny orbity
Moc światła słonecznego
względem ekliptyki 3,393
A lb e d o 65% Okres
Ekliptyka f ___________
orbitalny 224,7
Liczba księżyców 0 ziemskie dni O r b i t a \ ____^ R ó w n i k

46
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

G e olog ia W enus
Pow ierzch nia W enus zdom inow ana jest przez tw ory
w ulkaniczne. Je s t bardzo p raw dopodobne, że na planecie
w ciąż w ybuchają wulkany, ale nie ma na to żadnych
dow odów . N iek tó re w ulkany planety bardzo
przypom inają te na Z iem i, inne zn ów nie mają żadnej
ziemskiej analogii, jak na przykład plackow ate kopuły
w ulkaniczne czy k oro n y . N a pow ierzchni W enus
znajduje się też kilka k raterów uderzeniow ych. Są one
rzad k ością, gdyż uległy erozji i dewastacji przez now o
tw o rzące się w ulkany, a gęsta atm osfera skutecznie
n iszczy przelatujące przez nią m niejsze m eteo ry ty ,
zanim te zdążą d o trzeć do pow ierzchni planety.

Skorupa
Wnioskując z niedawnej aktywności wulkanicznej planety,
jej skorupa jest dość cienka i może mieć około 50 km grubości.
G óra S ap as (S apas M ons, 8,5°N /172°W )
Na zdjęciu widać Górę Sapas pokrytą warstwami wielokrotnie
wypływającej lawy; średnica wulkanu ma około 400 km. W tle widnieje
Góra Maat (Maat Mons). Obraz pochodzący ze zbiorów radiowych
Magellana został podkoloryzowany i rozciągnięty w kierunku pionowym.

Płaszcz
Rozciągający się do potowy promienia planety gruby płaszcz
krzemianowy znajduje się zaraz pod skorupą planety.

Jądro
Drugą część promienia planety zajmuje duże, niklowo-żelazne jądro.
Ponieważ Wenus nie posiada znaczącego pola magnetycznego,
sądzi się. że jądro jest ciałem statym.

Atm osfera i klim at Wenus

Wenus nie jest wymarzonym miejscem na piknik.
Dławiącą atmosferą jest prawie w całości dwutlenek
węgla. Ciśnienie, z jakim napiera na powierzchnię
planety, jest 92 razy większe niż ziemskie. Analogiczne
ciśnienie istnieje w ziemskich oceanach na głębokości
900 m. W ysoko nad piekącą powierzchnią znajdują się
gęste chmury skondensowanego kwasu siarkowego,
a jakby tego wszystkiego jeszcze było mało, atmosfera
szklarniowa przemieniła ten świat w totalną cieplną
pułapkę. Wenus nie jest planetą położoną najbliżej
Słońca, a jednak to właśnie ona jest najgorętsza

G órne w arstw y atm osfery W enus - średnia temperatura powierzchni to 465°C .

Jasne, najw yżej p o ło żo n e w a rstw y w a tm osferze W enus Niewielkie odchylenia od tej wartości zależą
ro zcią g a ją się na w yso ko ści 65 km . O sią g a ją c p rę d ko ść od lokalnej grubości atmosferycznego koca.
naw et 360 km /h w zg lęd e m p o w ie rzch n i, ch m u ry te potrafią
o krą żyć całą p la n e tę w cią g u 4 zie m skich dni.

ifC -

k m

Inne pierwiastki
0.8%

47
M apa z a c h o d n iej
Vinmara
półkuli W enus
Planiiia
Wenus posiada zaskakująco niewielkie zróżnicowanie
ukształtowania terenu. Na 80 % obszaru różnice poziomic nie Cassatt
Gorona
przekraczają 1 km. N a tej półkuli dojrzymy wysoką na 8 km 'r> .

G órę Maat (Maat Mons, 0,5°N /165°W ), większość położonej

na dalekiej północy Ziemi Ishtar (Ishtar Terra), w obrębie której
leży płaskowyż Lakshmi (Lakshmi Planum, 68,5°N /20,5°W ),
Cerridwin
oraz wulkaniczne góry Regionu Beta (Beta Regio 25,5°N /77°W )
i Regionu Phoebe (Phoebe Regio, 6°S/77°W), obydwa Neyterlob
Nijole Mons/ Corora
w towarzystwie ogromnych rowów. Z niewielkimi wyjątkami,
większość tworów topograficznych na Wenus nosi nazwy
pochodzące od bohaterek mitologii, a wielkie kratery nazwano
imionami zasłużonych w historii kobiet.
Zachodnie o b licze W enus (pow yżej)
O braz p o ch o d zą cy z so n d y M agellan przedstaw ia
nierów ną to p og rafię rejonów w yso ko g ó rskich
(m iejsca jasne) oraz gła d kie rów niny (m iejsca
ciem ne) planety.

M iejsca la d o s a ń - z a c h o d n ia pó łk u la Wenus
Prosms (data udotanu ) WSFÓUZflM UDOflSKA

Wenera 7 (15 XII 1970) 5°S/9°W

Wenera 8 (22VII 1972) 10°S/25°W

Wenera 9 (22 X 1975) 32°N/69°W

Wenera 10 (25 X 1975) 16°N/69°W

Pioneer Venus 2 (9 XII 1978)

Dzienny próbnik 31°S/43°W

Duży próbnik 4"N/56"W

Wenera 11 (25 X11 1978) 14°S/61°W

Wenera 12 (21 XII 1978) 7°S/66°W

Wenera 13(1 III 1982) 7,5°S/57°W

Wenera 14 (5 III 1982) 13°S/50°W

M isje na zachodnią półkulę W enus (pow yżej) f * Stanton

N a W e n u s zo s ta ło w y s ła n y c h w ie le sta tk ó w
ko s m ic z n y c h . W ię ks zo ść z n ic h n a le ża ła
d o ra d z ie c k ie j se rii W e n e ra . W e n e ra 7 b yła f • Isabel a
p ie rw s zą s o n d ą , k tó ra p rze s ła ła d a n e p o lą d o ­
w a n iu na in n e j p la n e cie , a W e n e ra 9 zro b iła
p ie rw s ze zd ję c ia p o w ie rz c h n i W enus. B io rą c
p o d u w a g ę n ie g o ś c in n o ś ć W e n u s, p ró b n ik i
n ie m o g ły d łu g o p rz e trw a ć na je j p o w ie rz ch n i.
K orona z pirytu (pow yżej)
Fotografia n ienazw anego jeszcze w u lkan u w R egionie P hoebe przedstaw ia m ateriały
p o w ie rzch n io w e o różnych w ła sno ścia ch e le ktro m a g n e tyczn ych. K olor czerw ony
o d p o w ia d a w yso kim w a rto ścio m em isji ra d io w o -cie p ln e j. niebieski - niskim .
Te niskie w a rto ści zostały o d kry te na w yższych p o ziom a ch planety, Beta Regio
co su g e ru je o b e cn o ść m in e ra łó w ta kich ja k piryt, sta b iln ie j­
szych przy ciśnieniu i te m p e ra tu ra ch p a n ują cych na
d u żych w yso ko ścia ch . Z djęcie w ykonała Nsomeka
so n d a M agellan i o b e jm u je o n o
o b szar o szerokości 500 km. Planitia

Beta R egio i P hoebe R egio (pow yżej)

Ta p o w ie rzch n ia o d w zo ro w u je teren za k re ślo n y na
m apie o b o k. B eta R egio i P ho e b e R egio to g ó rskie
p a sm o w u lkan iczn e, p o łą czo n e ro zp a d lin ą D evana
C h asm a - g łę b o kim row em o d łu g o śc i 1 600 km
Phoebe Regio Devana Chasma Hyndla Regio i sze ro ko ści 200 km.
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

120°W 240°E 90°W 270°E 60°W 300°E 30°W 330°t 0°

90°N

Snegurochkb Planitia Pomona i lorona

Anahit Corona
i s ł i t a r Ter r a
= g fiW m
Bachue
Corona
Feronia
°'se Corona • Duncan

Rananeida -/*■
npeóo L im a
Corona
Moira
W Tessera
Clotho r e s ś e r a - - .
X i Neago
Fluctus
Libuś e Planitia • Seymour
Ba'het
Corona

Ki • Deken •Ęostre
\ Colona
•,'Sekm et Mons
Yuki-Onne M<ons $/> ę9
teuni
t .. \ :
Kartelu Tesśąra
B rJ ® ’ uorona , %
/ '/ i v " Planitia %
’ $
M
<§
m \ SSI 30°N

i mm
-P u .H 0.d hj
Corona

• O-Keefe
: M ' : "i' *%- ■■# 4.
' . ; . • ..

rl >M ..........
P ani
"
' / , / ; - ! * < I # - 5
S if Mons •>

# *■ « ^ f .T jfc p jH ^ S in fe k u 1 \ # ,4 - /' v . .. ^ • • S Seymour

fe ’
>■ ^ /n r h n a C orona • Wheatley ; , J .
Undine
}.
! I n r lm o -

A rnru ■
■-y,:■ •Tuulikki
' ■ - iiwt f , >"
•, # V ■
:/* Planłtia
r id l lilia —
^
'M ontes.
K : ą i)
•
■ .
■■: J
• ' t. » /
/ /«■ • • , . C orona ' ™ ns V * iH « v " " . A ’- '■ r ' ^ V * - ' # •• .v-v
C orona : ... f ' ' P io n e e r Venus 2 /
u . ! ) £ / ■. 1 Duży próbnik
■") Langdin
Jim?* Hmemoa
. ■ ....
l' - V ż ^pisuńt^
fłfipisuńi m
—........................................................... ............................... ^ -- ----- <
---------------------------- -O-— ---------- --- --
Heng-0
Corona o°
-1------------1— ?— t -— ~ ~ r r ----------- - m m — —

■
Planitia \ ] ' •-. | ' Venera 7

coto
Dhorani
. p j j j j j ■ %,
<%^, -.-i” , ’3
r Kankey
'X rnoeos
■R e g iO i - jW e n e r a U miera 8 Planitia
•Mbpkomu.
Mons*, ><>■>.£ ■ ;t. A łe te Ufetsete • %> ę? • llthyia \' Y Sr. /
B hum idevi
K r ■* Ą‘y $ iA *■
Cororta.

* '
• %% ,
■Atai Mons
n v5 „.

■} /• V ’ -/‘'t / t ••
Corona Iwejidd Pioneer Venus 2
Corona ^
--------------------
. 6erljon 30°S
T T T
■■■ttwja ■
-----------
' ■ :•«: • Cipactli Mons
,
•' •P <-fv 1 Dione
Furachoga
Corona
r/iemżs SeS,” us • Oakley

ju ł* * /y ' ,
Regio ^ 5 :ip v'
Regio -ą ^»U nea
<ea
Stowe Shiwanokia
> '• Kathor
*■’ % f i beona Corona B i) i-Patma
i/lons Mc ns
K M łtó i Helen Planitia orona Molpadia L|nea

'■J Lavinia Planitia

Magu Lodowisko

Tessera ' • Meitne

60°S
km mile
Oi a O
Su'-urLine a > v .' Kamui-Huci
Vesuna Mo’9 Corona . \G M v :
Ponselle
Corona
Nuptadi P\anitia Ouetzalpetiatl
/Va/ami Dorsa Spidola OorSa Corona
Siksaup Dorsum

Amitolane Dorsa
2,000 u

90°S
120°W 240°E 90°W 270°E 60°W 300°E 30°W 330°E 0°
J 2,000

49
 M apa w sc h o d n iej

półkuli W enus
T o właśnie na tej półkuli m oż n a znaleźć najbardziej
interesujące tw ory krajobrazu planety. D o m in u ją c e są tu:
Ziem ia A fro d y ty (A p h rod ite T e rra) - rozległa równina
0 długości o k o ło 17 5 0 0 km , rozciągająca się na połowie
obszaru planety; G ó r y M axwella (Maxwell M o n te s, Onatah ■ &
6 5 ° N / 3 ° E ) - długie pasm o z n ajw yższym szczy tem planety Cmm ;• Haumea
Owna
oraz D iana C h asm a (1 8 ° S / 1 5 5 ° E ) - n ajgłębszy (3 km)
wenusjański rów. Maxwell M o n te s w zn oszą się
na w y s o k o ść 11 km ponad średni p o z io m gruntu Nuna-Buluku
Corona , •’
1 są prawie 1,3 razy w yższe od M o u n t Everest.

30°N
Bereghinya
W schodn ie ob licze W enus (pow yżej) —— ‘ — ~ TT
R a d a ro w e zd ję c ie z M a g e lla n a p rze d s ta w ia
w s c h o d n ią p ó łk u lę W enus. M ap a p o p raw ej .•Ws&tpj} ■
p rze d s ta w ia ten sa m o b s z a r ze sz cz e g ó ła m i.

M iejsca lą d o w a ń - s c h o d n ia p ó łk u l * W enus
Próbnik (data udotania) WSPÓttZJDNEUDOłlSKA
Wenera 4 (18 X 1967) 19°N /38°E
Wenera 5 (16 V 1969) 3°S/18°E
Wenera 6 (17 V 1969) 5°S/23°E
Regio
Pioneer Venus 2 (9 XII 1978) 0° Cai as

Północny próbnik 59°N /5"E Wenera 5 . £ „

KUa , r ' + . » « .
Nocny próbnik 29°S/57<IE
Wega 1 (11 VI 1985) 7,5°N /177°E
C owB Cybele
Cyfcfele J
Corona
Wega 2 (15 VI 1985) 7,5°S/180°E
' . . i ■
Fatua
M isje na w schodnią półkulę W enus (pow yżej)
Corona
W schodnią pó łkulę o d w ie d ziły obyd w a najw cześniej­
sze p ró b n iki (lata 60-te) oraz w iększość z ostatnio
w ystrzelonych sond (lata 80-te). Próbniki serii Wenera Tinitan
o num erach 4 i 6 b yły sondam i badaw czym i
atm osfery, jednakże pokład a n o w nich nadzieję na Planitia
m iękkie lądow anie. N iestety, w szystkie so n d y uległy
katastrofie przy p ró b ie p o dejścia do lądow ania. R ź ę io
Radzieckie statki kosmiczne Wega 1 i 2. po uwolnieniu
m od u łó w zm ierzających w kierunku W enus, sam e
poleciały na bliskie spotkanie z kometą Halleya. Pioneer *"rr. . : %/f. t , ■ .A t* ;
Venus 2 przesiał dane zebrane podczas opadania Carpo
na planetę, ale chwilę po lądowaniu uległ zniszczeniu. Córona'
'/-r
Plackow ate tw ory w schodnie) półkuli W enus (pow yżej) Sehi s? ? *.
Co™ - ^

lii
Na zd ję ciu ra d a ro w ym z M ag e lla n a w id a ć trzy p la cko w a te ko p u ty w u lkan iczn e, Diana Chasma
p o ło żo n e w e w sc h o d n ie j czę ści A lp h a R egio. T w o ry te m ają p rzeciętnie
o ko ło 25 km śre d n icy i 750 m w yso ko ści. S kala została ro zcią g n ię ta
w kie ru n ku p io n o w ym 23 razy.
-

Ęiłhirtótia 0w „
60°S ---------- Co/oia
'
•.. ‘ Lada

Ziem ia A frodyty (A phrodite Terra, pow yżej)

Trójw ym iarow y w ycinek pow ierzchni o d p ow iada
prostokątow i zaznaczonem u na m apie obok.
Przedstawia on topografię Ziem i A frodyty otoczonej
Aibarchin
kilkom a głę b o kim i dolinam i ryftowym i. Te niezwykle
tw ory pow staty podczas nacisków podpow ierzchniow ej
Planitia
Ralk-umgu Chasma m agm y na skorupę planety, pow odujących jej pęknięcia. 90°S _
0°

50
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Earhart
Corona

Audra Planitia

Ilaim a Tepera Anake

Tessera .
f ' Cochran

Vallamo
& Planitia

Ved-Aysah Wemesis Ws!

/f / / • ;
<• Potaninł Coróna

•fe r Boanh < ^

1 Coęana
M a riaC eles te1* . <•
M . . Greenaway Du Chatelet
Wenera 4 ó(L e Lłorona
im * % planitia
Cahar.Mons
-■ęalakomąna Hurura
. Corona.
iFurid Móns'

f^Ptęawani

Jotiot-Curie

b uzana
orona ~ Tesserac '
M$naturi S&B8 ‘ * "h

Ma • Gauri Mons
Corofla Emm
Pioneer Venus 2
Nocny próbnik - } ■
Aramaiti
Corona •'Bóuian&er' m
.^ «> r Juno
Ctfrona • Agrippina
pi Mons Sudcią'
Teśsefa

Fpnueha Plaritia
Xiao Hong
Ekhe-Burkhan Planitia
Corona
Nsomeka +
Planitia Lądowisko

1• Addams
Dunne-Musi n
Corona
Laimdota km mile

Mugazo Imapinua
Planitia
Planitia Piani la

Su-Anasy
Hurston
Corona

210°W 150°E

51
P o w ierzch n ia W enus
D z ię k i m isji M agellan z 19 90 ro k u b a d a cz e m ogli w res z cie
p r z e b rn ą ć p rze z g ęste c h m u r y W e n u s i o t r z y m a ć w y s o k ie j
ja k o ś c i radiow e dane o jej k r a jo b ra z ie . J e s t m a ło p ra w d o ­
p o d o b n e , że p o w ie rz c h n ia W e n u s k ie d y k o lw ie k widziała
w od ę, a ju ż na p ew n o nie w d u ż y ch ilo śc ia ch . W zw iązku
z t y m na p o w ie rz c h n i W e n u s nie ma śladu po c ie k łe j e r o z ji
W y s t ę p u je n a to m ia s t e r o z ja w ie tr z n a , c h o ć o w iele słabsza
niż ta na Z ie m i. G ł ó w n y m p o w o d e m z m ia n t o p o g r a f i c z ­
n y c h na W e n u s je s t a k t y w n o ś ć w u lk a n ic z n a . W u lk a n y są
w s z e c h o b e c n e , s p o tk a m y tutaj ka żd y ich typ, a n ie k t ó r y c h
z n ich nie z n a jd z ie m y n igd zie in d z ie j. O k o ł o 5 0 0 - 3 0 0 mln
lat te m u ich w y b u c h y k o m p le t n ie p r z e is t o c z y ł y w e n u s ja ń -
ski p ejz a ż . W w yn iku s t o s u n k o w o n ied aw n ej a k ty w n o ś c i
w u lk a n ic z n e j k ra te ry p o c h o d z e n ia m ię d z y p la n e ta rn e g o ,
z w ła sz c z a m ałe, w y s tę p u ją d o ś ć r z a d k o - w ię k s z o ś ć z nich
uległa z n is z c z e n iu .

Kontrasty w Regionie Eistla (Eistla Regio.

Tereny tesserowe i wysokogórskie
Większą część palącej powierzchni
W enus zajmują obszary równinne.
Jedynie 15% obszaru sklasyfikowano
jako góry stare, których nie dosięgła
lawa. W niektórych miejscach te
w ysoko położone tereny są m ocno
zdeformowane, pocięte na kilkunasto­
metrowe bloki przypominające mozaikę
- tessera. Nazwa pochodzi z łaciny
i greki i oznacza małe płytki, kostki,
z których układa się mozaiki. Takie
tw ory pokrywają około 8%
powierzchni planety i często występują
w postaci niewielkich wysp otoczonych
gładkim terenem.
10,5°N/21,5°E, po prawej)
Jasne o b szary po praw ej stronie, na dole
zd ję cia to p o cię te m ozaikam i tereny
w yso ko g ó rskie . C iem ne p lam y to tereny
p o ło żo n e niżej, w w ię kszo ści p o kry te lawą.
S trum ień law y na górze, p o lew ej, to rezultat
niedaw nej a ktyw n o ści w u lkanicznej. O braz
przedstaw ia teren o sze ro ko ści 210 km
i p o ch o d zi ze zb io ró w so n d y M agellan.
Najdłuższy kanat w Układzie Słonecznym
(poniżej)
Cienka linia zmierzająca w kierunku prawego
górnego rogu obrazka jest tylko jednym
z segm entów najdłuższego kanału
w ystępującego na Wenus. W całym Układzie
Słonecznym nie ma dłuższego rowu - mierzy
on około 1,8 km w poprzek i w ije się przez
ponad 7 000 km. Powstał praw dopodobnie w
w yniku bardzo starych w ypływ ów lawy. Środek
zdjęcia m a w spółrzędne 4 9 N/165 E.

Kratery uderzeniowe R ó w n in y na Wenus.

Z ponad tysiąca kraterów
występujących na W enus tylko kilka
ma średnicę mniejszą niż 25 km,
a takich o rozm iarze poniżej 3 km
nie ma wcale. T o gęsta atm osfera
planety dokonuje destrukcji każdego
m niejszego obiektu, k tóry mógłby'
odcisnąć swój ślad na wenusjańskim
gruncie.
W krajobrazie W enus dom inują
o g ro m n e, pofalow ane rów niny,
rozciągające się na tysiącach
k ilom etrów kw adratow ych
i pokryw ające o k o ło 8 5 % całej
p ow ierzchni. T e w zględnie płaskie
o b szary , składające się z zastygłego
bazaltu, sugerują w ulkaniczne
p ochodzen ie. Pow stały zaledwie
kilkaset m ilionów lat tem u,
gdy' lawa w yciekająca z pęknięć
w skorupie zalała prawie całą
pow ierzchnię planety'. Pofałdow ane
rów niny to w rzeczyw isto ści
ocean y skamieniałej lawy,
są niezw ykle płaskie i w ystępują
głów nie na niskich w ysok ościach.
W ypukłości na takich terenach
nie p rzek raczają 1 km w ysok ości.

G igantyczne pająki (po lew ej)

T w ór znajdujący się w Eistla Regio - g ru b y
w ulkan o pająkow atym kształcie - jest jednym
z niewielu te g o typ u w ulkanów w ystępujących
na W enus. Posiada lekko w klęsły szczyt,
a zbocza tw orzą rozchodzące się prom ieniście
na zm ianę grzbiety i doliny; je g o średnica
m oże d o ch o d zić d o kilkudziesięciu km.
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

W ulkaniczn e placki
(dalej po praw ej)
Bardzo ch a ra kterystycznym i
struktu ra m i to p o g ra ficz n y m i
na W enus są p la cko w a te ko p u ły.
Te na fo to g ra fii zn a jdu ją się
n ie d a le ko A lp h a Regio
(30°S/12°E), a ich w ym ia ry
to 25 km śre d n icy i 750 m
w yso ko ści. D o u tw orzenia ta kich
fo rm m o g ło d o jś ć w ów czas,
g d y lepka law a, w ysą cza ją c się
na p o w ie rzch n ię planety,
ro zp łyn ę ła się p o niej i d o ść
sz yb k o zastygła.

K orony (po praw ej)

N ie zw ykłym i struktu ra m i
w e n u s ja ń sk ie g o krajo b ra zu są
korony, któ re nie po siad a ją
zie m skie go o d p o w ie d n ika .
Ta na zd ję ciu z s o n d y M agellan
- ko ro n a Ba het (50°N/0.1°W )
jest d łu g a na 230 km
i sze ro ka na 150 km .

G ó r y na W enus
Najbardziej wystającymi utworami geologicznymi
gorącej planety są wulkany, których na Wenus znamy
około tysiąc. N ie jest do końca pewne, czy są one
jeszcze aktywne, ale nie jest to wykluczone. N a pewno
przyczyniły się do znacznej zmiany pejzażu planety
w okresie 5 0 0 -3 0 0 mln lat temu. N iektóre występujące
tu wulkany noszą nazwę tarczowych
i przypominają ziemskie wulkany hawajskie
lub marsjańskie gór)' Tharsis.
Form ow anie się korony (pow yżej)
Law a, p ró b u ją c a w y d o s ta ć się na ze w n ą trz, w yle w a się
z o tw o ru w s k o ru p ie , tw o rz ą c n ie w ie lkie w zn ie s ie n ie (1)
C ię ż a r m a s y w u lk a n ic z n e j m o ż e ro ze rw a ć p rz y le g a ją c e
c z ę śc i s k o ru p y (2), w ó w c z a s k o p u la z a p a d n ie się,
m a rsz czą c o ta c z a ją c y ją te re n . C za sam i, p o d c z a s
stygnięcia, sam a ko p u la też pęka i ulega p ofałdow aniu (3).
G óra M aat (M aat M ons, 0,5°N /165°W , poniżej)
Tró jw ym ia ro w y obraz w u lkanu p ow stał przez zestaw ienie
radarow ych fotografii z so n d y M agellan. W ulkan M aat m a
w yso ko ść 8 km . W idzim y g o z w yso ko ści o k 1,6 km ponad
p o w ierzchnią i w o d le g ło ści 560 km od szczytu. Pierwszy
plan to ch ro p o w a te rów niny, częściow o p o kryte zastygłą
lawą. M aat M ons jest nie tylko bardzo w ysoka, ale rów nież
szeroka. A by u w id o czn ić to p og rafię tego obszaru, skalę
p io n o w ą p o w iększono 20 razy.

33
 O d k r yw a n ie W enus
D o p ó k i w 1961 roku radar po raz p ierw szy nie sp e n e tro w a ł
p o w ierz c h n i planety, ciągle u kryta za g ęs ty m i ch m u ram i
W e n u s sta n o w iła nie lada zagadkę. N a w e t p rę d k o ść jej
rotacji nie była do k o ń c a potw ierd zon a, ja k o że p ow ierzchnia
nie w irow ała tak sam o s z y b k o jak o ta c z a ją c a ją atm o sfe ra .
W latach 7 0 - t y c h u b ieg łeg o w ieku p r z e p ro w a d z o n o wiele
n a ziem n y ch badań radarow ych, ale d op iero dzięki p ró b n ik o m
wysyłanym w p rzestrzeń k o s m ic z n ą o trz y m a liśm y k o n k re tn e
in f o r m a c je o w e n u sja ń sk im p o w ietrzu i gruncie.
N a jw a ż n ie js z y m i m isjam i te g o typu była rad ziecka seria
W e n e ra , k tó ra po raz p ierw szy sfo to g r a fo w a ła grunt
o raz a m e ry k a ń s k a m isja M agellan , k t ó r e j ja k o pierw szej
Niebo, podobne do ziemskiego, przy dużym Płaskie skalne płyty
udało się w y k o n a ć m ap y p lan ety z w y s o k ą ro z d z ie lc z o ś c ią . zachmurzeniu z domieszką rdzawej żółci to prawdopodobnie bazaltowe
było jaśniejsze, niż oczekiwano. twory wulkaniczne.

Rury Radzieckie programy: W enera i Wega

kontrolne
ciepła Misja W en era składała się z 16 próbników i była zaprojektow ana do badań całej
planety, zarów no z jej o rb ity , jak i z p ow ierzchni. Ja k o pierwsza
w udanej misji u czestn iczyła W en era 4, która 18 października 1967 roku dotarła
do W enus i w ystrzeliła w atm osferę kapsułę badaw czą. In stru m en ty na kapsule
n atychm iast zaczęły rejestrow ać pom iary tem p eratu r i składu ch em icznego,
p otw ierdzając, że atm osfera W enus to głównie dwutlenek węgła. W en ery 5
Antena
oraz 6 miały podobny cel i przebieg misji. 15 grudnia 1970 roku na pow ierzchni
W enus wylądowała kapsuła W en ery 7. Było to pierwsze lądowanie na innej
planecie instrum entu zbudow anego przez człow ieka. Pięć lat później,
22 października, W enera 9 okrążyła W enus, w ysyłając pierw sze zdjęcia
Hamulec jej p ow ierzchni. O statn i próbnik z tej serii - W enera 16 - dotarł na planetę
rów nież w październiku, ale aż osiem lat później, w 1983 roku. K olejny p rogram

Fotometr - W ega - wysyłał sondy z balonami atm osferyczn ym i na pokładzie. Dwa statki
w ystrzelon e w grudniu 1984 roku dotarły na m iejsce w czerw cu 1985 roku.
Kamera
N a w ysokości o k o ło 50 km uwolniły balony, a te , zanim zm io tły je huraganowe
w iatry, przesłały dane o warunkach panujących w górn ych partiach
wenusjańskiej atm osfery. Pow yżej przedstaw iono p anoram iczne zdjęcie
pow ierzchni W enus w ykonane 1 m arca 1982 roku przez W en erę 13.

Lądow nik W enera (po lew ej)

Ilu s tra cja p rze d s ta w ia k o n s tru k c ję lą d o w n i­
k ó w se rii W e n e ra o d n u m e ru 9 d o 14.
S o n d y b y ły h a m o w a n e w y p u s z c z a n y m
s p a d o c h ro n e m , je d n a k p rze z o s ta tn ic h
k ilk a k ilo m e tró w s w o b o d n ie sp a d a ły , d o c ie -
ra ją c d o p o w ie rz c h n i p la n e ty z p rę d k o ś c ią
8 m /s. P o d c za s s p a d k u s o n d y d o k o n y w a ły
p o m ia ró w w y ła d o w a ń a tm o s fe ry c z n y c h .
P ró b n ik i m u s ia ły b y ć z a p ro je k to w a n e ta k,
a b y a n i sz o k u p a d k u , a n i ta rc ie a tm o s fe ry
cz y w y s o k ie te m p e ra tu ry n ie m o g ły ic h
Platforma lądowania Detektor piorunowy u s z ko d zić.
P ortret W enus z sondy P io neer (poniżej)
M a p y ra d a ro w e p o c h o d z ą c e z d a n ych
s o n d y P io n e er to p ie rw sze p e łn e o b ra zy
p o w ie rz ch n i p la n e ty, c h o ć ich ro zd z ie lczo ś ć
nie p rze kra cza ła 50 km . K o lo ro w a m ap a
p ó łn o c n e j p ó łk u li p rze d staw ia p la n e tę
g ła d k ic h ró w n in , z a z n a c zo n yc h tutaj
na z ie lo n o i n ie b ie s ko . Ż ó łte m ie jsca
to p ła s ko w yż e i g ó ry z cz e rw o n o -b ia ły m
ła ń c u c h e m M axw ell M on te s na p ó łn o cy .

Pioneer Venus
Program Pioneer Venus to zaprojektowa­
ne przez NASA dwa próbniki wystrzelone
w 1978 roku. Ich celem było wykonanie
pełnej dokumentacji fotograficznej
powierzchni planety i utworzenie jej mapy.
Wykorzystano do tego kamery nieczułe
na zaburzenia spowodowane przez
chmur)'. Pioneer 1 (po prawej) dostał się
na orbitę Wenus i tam pozostał,
przesyłając dane aż do sierpnia 1992 roku.
Pioneer 2 natomiast uwolnił cztery małe
próbniki, które, zbliżając się do pow ierz­
chni planety, badały głównie skład
chemiczny otoczenia. Jeden z tych
próbników. Próbnik Dzienny, wylądował
w’ doskonałym stanie i jeszcze przez
godzinę wysyłał informacje na Ziemię.

54
 W E W N HT R Z N Y U K Ł A D S I O N K C Z N Y

Jak potwierdziły
przeprowadzone testy, Część okrągłego stelaża,
Odrzucona osłona obiektywu tutejszy grunt to głównie absorbującego szok
aparatu fotograficznego wulkaniczny popiół. uderzeniowy przy lądowaniu Pasek kalibracji barw

M agellan: zdem askowanie W enus

W raz z wysianiem sondy Magellan nasza wiedza
o W enus bardzo się poszerzyła. W maju 1989 roku
prom kosmiczny Atlantis wyniósł Magellana na orbitę
15 miesięcy później dotarł 011 do W enus i znalazł się
na jej orbicie, niedaleko jednego 7. biegunów. Stamtąd
sfotografował niemalże całą powierzchnię planety,
używając radaru o rozdzielczości 100 111. W 1993 roku
uzyskaliśmy informację o wenusjańskiej grawitacji.
Próbnik stopniowo obniżał orbitę, aż w 1994 roku
doszło do jego rozpadu w atmosferze.
O braz po lewej to widok na północny biegun Wenus.
U zyskano go przez połączenie zdjęć z. kilku lat
radarowej działalności Magellana, danych z Pioneer
Venus oraz z teleskopu Arecibo w Puerto Rico.
Kolory topograficzne są zastosowane podobnie jak
na mapie Pioneer Venus poniżej, po lewej. Biały ślad
blisko środka zdjęcia to Maxwell M ontes.

V enu s Express - odkrywanie W enus na nowo

Po latach pozostawania w cieniu program ów
kosmicznych na Marsa i inne planety wreszcie
w 2005 roku Europejska Agencja Kosmiczna ESA
z wyrzutni Bajkonur w Kazachstanie wystrzeliła sondę
Vcnus Express. Termin spotkania z planetą przypada
na 2006 rok. Jest to pierwsza europejska misja
na W enus, mająca na celu dokonanie dokładnych analiz
atm osfery, ekstremalnego efektu cieplarnianego,
huraganowych wiatrów i słabego pola magnetycznego.
Powyżej - artystyczna wizja sondy na orbicie.
O rb iter W enus Express jest bardzo podobny do sondy
Mars Express i posiada na pokładzie w'iele
identycznych instrumentów'.
M ars
N azw ana im ieniem rzym sk iego boga w ojny, C z erw o n a
Planeta zawładnęła naszą w yobraźnią bardziej niż jakikolw iek
inny ob iek t niebieski. Mars nie jest nawet w najm n iejszym
stopniu tak gościn ny jak ziem ska Antarktyda. A m im o to,
gdy się go porów n uje z innym i planetami w ew nętrznym i:
M erk u ry m i W en u s, wydaje się światem prawie przyjaznym .
W istocie m o g ło tu kiedyś istnieć życie, a n iektórzy twierdzą,
że tak jest nawet i dziś. M ars to niewielka skalisto-żelazna
kula p o ło ż o n a za orbitą Ziemi. W y d łu żo n a orbita Marsa
pow oduje, że oddala się on od centralnej gwiazdy od 1,41
do 1,64 razy bardziej niż Ziem ia, sku teczn ie go wyziębiając.
Zadziw iające jest to, że długość dnia na Marsie - 24 godziny
i 3 7 m inut jest bardzo zbliżona do ziem skiej. Poza tym
jednak te dwie planety mają niewiele fizy czn y ch cech
w spólnych. Średnica Marsa to zaledwie połowa średnicy
Ziem i, a jego masa stanowi tylko 1 1 % ziem skiej. J e g o
pokryta głazami pow ierzchnia jest czerw ona od tlen ków
żelaza w gruncie. P o tę ż n e burze piaskowe, ogarniające niemal
całą planetę, niszczą krajobraz Marsa, a gęsto usiane kratery,
wulkany i kaniony to przy ich ziem skich odpowiednikach
prawdziwe giganty. C ie n k a atm osfera Marsa, składająca się
prawie w całości z cz y steg o dwutlenku węgla, nie posiada
warstwy oz o n o w ej - o c h ro n n e j tarczy przed z a b ó jczy m
prom ieniow aniem słon eczn ym . D w a kilku nasto kilo m etrow e
m arsjańskie księżyce - P h o b o s i D e im o s są prawie na pewno
p rzech w yco nym i planetoidami.

C zerw ony karzeł

M ars to d ru g a n a jm n ie jsza p la n e ta
w e w n ę trz n a zaraz za M e rku ry m ; je j
ro z m ia r sta n o w i 5 3% ro zm ia ru Ziem i.

D an e statystyczne
D ata o d kry cia
Średnia odległość od Słońca
Średnica ró w n iko w a
O kre s ro ta cji (gw ia zd ow y)
Aphelium,
M arsa maksymalna odległość
Z n a n y od starożytno ści od Słońca, 1.64 AU Orbita M arsa
W odróżnieniu o d Ziem i,
228 m ln km ; 1,52 A U
na m arsjańskie p o ry roku
6 794 k m bardzo silnie w p ływ a
24,62 godzin e liptyczna orbita.

Masa (Z ie m ia = 1) 0,11 Okres rotacji

24,62 godziny
O b ję to ś ć (Z ie m ia = 1) 0,15
Przyspieszenie grwiucyjne napowierzchni (Ziemia = 1) 0,38

Średnia gęstość (w oda = 1) 3,93

Ciśnienie atmosferyczne na powierzchni (Ziemia = 1) 0,007 Peryhelium,
minimalna odległość
Prędkość ucieczki 5 k m /s od Słońca 1.41 AU

E kscentryczność o rb ity 0,09

N ajw yższa tem peratura 27°C

N a jn iż sz a tem peratura -1 3 3 ° C Nachylenie osi rotacji 25,2°
Nachylenie płaszczyzny orbity
M o c św iatła słonecznego 36-52% ziem skiego Okres względem ekliptyki 1,85:
orbitalny
A lb e d o 15% 686,98
ziemskich Ekliptyka
Liczba księżyców 2 O rbitaJC
dni . 0 y« / Równik
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Geologia Marsa
Na Marsie znajdują się co najmniej dwa rodzaje terenu - gęsto
usiane kraterami wyżyny południa i wulkanicznego pocho­
dzenia niziny północy. Zaledwie kilka kraterów występujących
na obszarach północnych sugeruje, że jest to teren młodszy.
Mars nie posiada tektonicznych płyt kontynentalnych.
Skorupa planety jest prawdopodobnie gruba, twarda i niezbyt
skłonna do ruchu, co może tłumaczyć, dlaczego właśnie tutaj
mamy jedne z najwyższych wulkanów w całym Układzie
Słonecznym. Lawa wydostająca się z głębin na zewnątrz
zastyga w okolicach kalder, ciągle powodując podwyższanie
się gór)'. Obok kraterów i wulkanów na Marsie mamy
do czynienia również z kanionami większymi niż jakiekolwiek
na Ziemi oraz różnego rodzaju śladami po korytach i rowach,
którymi kiedyś mogła płynąć woda. Być może w zamierzchłej
przeszłości Czerwona Planeta była Niebieską Planetą.

Skorupa
Sięgająca na głębokość 120 km skorupa Marsa nie jest D ow ód na istnienie w o d n eg o świata.
podzielona na płyty tektoniczne. Prawdopodobnie
jest znacznie grubsza niż ziemska, gdyż musi S onda M ars G lobal S urveyor przesłała to zdjęcie ja ko d o w ód
.udźw ignąć" niesłychanych rozm iarów wulkany. n a d a w ną o b e cn o ść p o to k ó w i strum ieni płynących
po zboczach kraterów . W idoczne w yżło b ie n ia m og ła utw orzyć
Płaszcz p łyn ąca w o d a lub cie kły d w utlenek węgla.
Pod skorupą znajduje się gruby płaszcz, zbudowany głównie
z oliwinu, W skład tego minerału wchodzą krzem, żelazo
i magnez - pierwiastki dość powszechnie występujące
na w szystkich planetach typu ziemskiego. W płaszczu Promieniowanie
można również znaleźć tlenek żelaza. ultrafioletowe
Słońca „rozbija"
Jądro molekuły
w górnych
Marsjańskie jądro jest stosunkowo małe. Stanowi warstwach
około 30-40% średnicy planety. W związku z niską gęstością atmosfery,
Marsa przypuszcza się, że jego jądro jest bardziej żelazne a te umykają
i siarczkowo-żelazawe niż niklowo-żelazne, jak ziemskie. Słabe słabemu polu
pole magnetyczne Marsa sugeruje raczej stałe jądro. grawitacyjnemu
Marsa.

A tm osfera i klim at na Marsie Górna atmosfera

Mars jest znacznie chłodniejszy niż Ziemia. Powodem
tego jest oczywiście jego duża odległość od Słońca.
Średnia temperatura lata to -5 0 °C , natomiast zimy
- I23°C . Tem peratury powierzchni mogą czasami
wzrastać aż do punktu zamarzania wody, ale jest to
bardzo krótkie, letnie zjawisko. Wydłużenie orbity
powoduje dramatyczne zmiany marsjańskich pór roku.
Czapy polarne, zbudowane głównie z dwutlenku węgla,
parują latem, a zimą na nowo się formują z opadów
śniegu. Typowe na Marsie burze piaskowe potrafią
pokryć jego powierzchnię czerwonym pyłem na całe
tygodnie, a nawet miesiące.

S kład atm osfery M arsa

Zach m u rzen ie na M arsie
C h m u ry na M arsie nie są tak rozległe ja k na naszej planecie.
Z d ję cie przedstaw ia rejon Tharsis z łań cuch e m w u lkan iczn ym
o tej sam ej nazw ie (po lewej). C h m u ry w sp ina ją ce się na
szczyty o ko ło 27 km po n ad przyle g a ją cy teren składają się
z kryształów w o d n e g o lodu.
Istn ie ją d o w o d y na to. że M ars b ył kie d y ś św ia te m m o krym ,
p o k ry ty m rzeka m i, je z io ra m i i m o rza m i. R ó w nie d o b rz e 100
C ze rw o n a P laneta m o g ła m ie ć w p rze s zło ści b a rd zie j g ę stą
a tm o s fe rę . D o c h w ili o b e c n e j w ię k s z o ś ć z n ie j zd ą ż y ła b y ju ż
u le c ie ć w ko s m o s , p o zo s ta w ia ją c je d y n ie 1% te g o , c o o ta cza
naszą p la n e tę . C iś n ie n ie a tm o s fe ry c z n e na p o w ie rz ch n i Środkowa atmosfera
M arsa je s t m nie j w ię c e j ta kie ja k na Z ie m i na w y s o k o ś c i
35 km . czyli p o n a d 3 razy w ię ksze j niż na tra sie lotu
ty p o w e g o sa m o lo tu p a sa że rskie go .
Dwutlenek
węgla
95%

Pierzaste chmury
z dwutlenku węgla,
część atmosfery
leżąca poniżej
może zawierać
cząsteczki pyłu.

Cienkie chmury
z kryształków lodu
tworzą się
w okolicach
Azot 2.7% najwyższych
szczytów.
Inne 0,7% Argon 1,6%

57
 M apa za c h o d n iej

półkuli M arsa
N a zachodniej półkuli Czerwonej Planety znajdziemy najbardziej
znane struktury jej powierzchni. Są tu: najwyższy szczyt - Góra
Olimp (Olympus Mons, 18,5°N/133°W) oraz najgłębsza dolina
- Valles Marineris (12°S/65°W). Miejscem najwcześniejszego,
aczkolwiek nieudanego, lądowania na tej planecie radzieckiej
sondy Mars 3 była Ziemia Sirenum (Terra Sirenum,
45°S/158°W ). Pierwsze miękkie lądowanie odbył Viking 1,
który dotknął Marsa na równinie Chryse (Chryse Planitia,
22,5°N /48°W ). Stałe twory na powierzchni Marsa noszą nazwy
nadane im jeszcze w X I X wieku i wczesnych latach X X wieku.
Są to imiona naukowców i pisarzy, którzy mieli swój udział
w zgłębianiu wiedzy o planecie.
Z achodnie ob licze M arsa (pow yżej)
N ajbardziej ch a ra kterystycznym i struktu ra m i
na tym o b szarze są G ó ra O lim p , w u lk a n y Tharsis
M on te s oraz d o lin a V alles M arineris.
Amazonis
Planitia
< • Pettit

M iejsca lą d o w a ń n a zac h o d n iej pó łku li M arsa

Próbnik (data ud o iam a ) WspótwęDNTUDomł

45°S/158°W —U—
Mars 3 (2 XII I971)

Mars 6 (12 III 1974) 24°S/19°W

Viking 1 (20 VII 1976) 22,5°N/48°\V Planum

Pathfinder (4 VII 1997) 190N /33,5°W

Opportunity ( 25 I 2004) 2°S/6'’W

' Burlon
M isje na zachod nią pótkulę M arsa (pow yżej)
J a k o p ie rw s ze na M arsie w y lą d o w a ły p ró b n ik i
• W illiam s
' • Comas Sola
ra d zie ck ie . M ars 3, k tó ry 2 0 s e k u n d p o u d a n ym
lą d o w a n iu u tra c ił k o n ta k t z Z iem ią, m ó g ł b yć
za a ta ko w a n y p rze z b u rzę p ia s ko w ą , któ ra
w ó w c z a s sza la ła na ta m ty m o b sz a rze . K ole jn a
so n d a - M ars 6 ro zb ita się na Z ie m i M arg aritife r.
P ierw sze zd ję c ia z p o w ie rz c h n i p la n e ty w ystał
V ik in g 1, a p ie rw s z y p o ja zd k o s m ic z n y S o jo u rn e r
p rz y le c ia ł na p o k ła d z ie sta tk u P a th fin d e r i ja k o
p ie rw s zy m o b iln y o d k ry w c a o b je c h a ł ka w a łe k
z a c h o d n ie j p ó łk u li p la n e ty. W k ró tc e d o łą c z y ł
d o n ie g o p o ja z d O p p o rtu n ity .

G óra O lim p (pow yżej) Echus Chasma

O lym p u s M on s je s t najw yższą g ó rą w ca łym U kła dzie S ło n e czn ym . Je j szczyt w zn o si się Hebes Chasma
n a w y s o k o ś ć 27 km p o n a d p rzyle g a ją cy teren, a je j p o d sta w a m a o k o ło 550 km średnicy.
D ane o b se rw a cy jn e s o n d y M ars G lo b al S urve yo r sug e ru ją, że ten ta rczo w y w u lkan Juventae Chasma
p o raz ostatni w y b u ch ł 10-20 m ln lat tem u.

Ascraeus Mons
Pavonis Mons

Olympus
Mons

Valles Marineris

Topograficzne skrajności (pow yżej)

T ró jw ym ia ro w a p o w ie rzch n ia prze d staw ia najw iększe
skra jn o ści terenu m arsjań skie go , za kre ślo ne g o
na m apie o b o k. W yso ka G óra O lim p zn a jdu je się
n ie d a le ko w u lk a n icz n e g o pa sm a Tharsis M ontes,
a zaraz p rzy n ich ro zcią g a się g łę b o k i kanion Valles
I Noctis M arineris. Te struktu ry pow staty w efe kcie ro zle g łych
Labyrinthus ru ch ó w u sko ko w ych.

58
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Lomon osov •

0<v f ° ssae
Diacria
^ Patera

Lycos Sulcż C u rie 5

Uranius Tholus Ura ■ .

Ceraunius Tholus • i' > , V .

C laughlin Becquer I

M
'. • 'Rutherford
Pathfinder
pus Mons
m
craeus Mons
arsis Tholus
Lunae • b.

Planum
Ulysses Patera
Biblis Patera'
Chasma M u icn

laMons r,
i Synai '
Beer
Daedalia
Planum
Plan
B

Aonia ngelsky

'Ter i * Łohse
r * Hemftoltz

+
Lądowisko

120°W 240°E

59
 M apa w s c h o d n ie j

półkuli M arsa
Po tej stronie planety nie ma ani majestatycznych
wulkanów, takich jak Tharsis, ani kanionów, jak Valles
Marineris, ale i tutaj znajduje się wiele interesujących
struktur topograficznych. Równina Hellas to ogromny,
mierzący około 2 200 km w poprzek i 8 km w głąb basen
z centrum o współrzędnych 43°S/66°E. Jest to najniżej
położony punkt na powierzchni Marsa, często widoczny
z Ziemi jako jasny punkt, gdyż wewnątrz wypełniony jest
mieniącymi się chmurami z kryształków lodu. N a tej półkuli
znajduje się także najciemniejsze miejsce na planecie
- płaskowyż Syrtis Major (Syrtis Major Planum, 9,5°N/70,5°E)

Wschodnie oblicze Marsa (powyżej)

Ta półkula, podobnie jak zachodnia, jest gładsza
na terenach północnych. Naukowcy podejrzewają
- że efekt taki mogło wywołać zamierzchłe dno
morskie lub wypływająca lawa, niszcząca starsze,
północne tereny.

Ł ^ .■ ■ :■■■ , , - ł- v /.v

M iejsca ładowań na wschodniej półkuli M arsa

Próbnik (data ładownia) WvFotwii!NS ladoitska

Mars 2 (27X1 1971) 45"S/47"E

Viking 2 (3 IX 1976) 48°N/134°E

Polar Lander (3 X II 1999) 76l’S/165°E

Beagle 2 (25 X II 2003) 11°N/90°E

Spirit (4 I 2004) I5"S/175°E

Misje na wschodnią półkulę Marsa (powyżej)

Jedynie kilka sond dotknęło powierzchni półkuli
wschodniej, a i tak nie wszystkie z pomyślnym
skutkiem. Rozbity się tutaj: amerykański Mars Polar
Lander. brytyjski Beagle 2 oraz wczesna misja
radziecka Mars 2. Jedynie Viking 2 i ostatnia sonda
Spirit zdołały tu bezpiecznie wylądować.

Dowód na istnienie wody na Marsie (powyżej)

To jedno ze zdjęć, które powinno przekonać sceptyków o obecności wody na Marsie Dao Vallis
w przeszłości. Warstwowe ściany krateru Schiaparelli (3°S/16°E)
Harmakhis Vallis
to prawdopodobnie materiał naniesiony przez płynącą wodę. Ciemne
miejsca, które wyglądają jak woda, to wypełniający
wyżłobienia piasek. Zdjęcie pokrywające obszar
około 3 km uzyskał Mars Global Surveyor.
- .. * >

Huygens

Hellas Planitia
* + * '* * > . i" V "

Hellas Planitia, najgłębsze miejsce na Marsie

(powyżej)
Komputerowy obraz terenu zakreślonego na mapie
obok przedstawia przeciętą w poprzek Hellas
Planitia. Jest ona ogrom ną strukturą, powstałą po
zderzeniu planety z innym ciałem niebieskim. Jej
głębokość wynosi 8 km i jest najniżej położonym
Hellespontus Montes miejscem na Marsie.

60
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Korolev

• Ouenisset Hecates Tholus

' / r,
Falmrrtarion
Elysiurp Planitia

Albor Tholus

Oumarlhf ray
. .»•
• Janssen

- Apollinaris Patera
,. . Reuyl

Bojeddicker'* Gusey
Spirit
(£ , Hadley

He l l a s irrhenilis

’ lanitia

ilis Tholus • Amphirites Patera

Lądowisko

61
 Po w ie r zc h n ia
M arsa
Dla naukowców zajmujących się planetami Mars jest wyspą
skarbów. Jego wulkany - najwyższe w całym Układzie
Słonecznym, są naprawdę olbrzymie, a kaniony i kratery nie
mniej zadziwiające. Wszędzie odnajdujemy dowody na to, . m m
że w przeszłości istniały tu jeziora, morza, a nawet oceany.
Największe wrażenie robią wyżłobienia, które w zamierzchłej
przeszłości mogły wydrążyć strumienie płynącej wody.
Pozostaje pytanie: gdzie się ta woda podziała? Bardzo
prawdopodobne jest, że większość jej wyparowała w atmosferę
i w przestrzeń kosmiczną, ale mogła też wsiąknąć w grunt
i zamarznąć pod powierzchnią. Niektórzy geologowie uważają,
że są na Marsie nisko położone obszary, gdzie wciąż znajduje
się ciekła woda.

Valles Marincris: największy kanion w Systemie Słonecznym.

Vałłes Marineris stal się w izytów ką Marsa. O glądany z Z iem i przez teleskop
wygląda jak cienka rysa, przecinająca w poprzek całą półkulę. Ta tektoniczna
struktura o długości 3 800 km jest składającym się z wielu ogrom nych wąwozów
pęknięciem w marsjańskiej skorupie. Jego głębokość w ynosi aż 7 km. N aukow cy
wierzą, że Marineris powstał w wyniku wypływu ogrom nej ilości magmy, która
dosłownie rozcięła skorupę planety. W górnej części zdjęcia, po lewej stronie,
widoczny jest kanion C an d or Chasm a (6,5°S/71<>W ), który bardzo dawno temu
m ógł być w ydrążony przez płynącą z głównego wąwozu wodę.

W ulkany na Marsie
Powszechnie występujące na Marsie
wulkany mają gigantyczne rozmiary.
Mars nie posiada płyt tektonicznych,
więc lawa wciąż wypływa w tych
samych miejscach, powodując ciągły
wzrost wulkanów. O braz powyżej,
uzyskany przez Mars Global Surveyor,
przedstawia dwa przykłady w ulkanów
tarczowych północnego krańca
łańcucha górskiego Tharsis Montes.
W iększy wulkan to Ceraunius Tholus
(24“ N /9 7 "W ) o średnicy kaldery około
25 km, mniejszy to Uranius Tholus
(26,5°N/9S'’W ). C h oć obydwa
wulkany całkowicie już wygasły,
istnieją dowody na to, że aktywność
wulkaniczna miała tu miejsce jeszcze
10 mln lat temu.
Erozja wodna
Powierzchnia Marsa pokryta jest siecią
kanałów i kanionów. Z powodu ich podo­
bieństwa do ziemskich struktur, które
powstały w wyniku działania wody, sądzi
się, że również na Marsie płynęły niegdyś
strumienie i rzeki. Bardzo niewiele takich
struktur odkryto na nizinnych, młodszych
terenach planety, a to sugeruje, że powstały
one we wczesnym okresie formowania się
globu. Istnieją również dowody na to,
że na Marsie miała miejsce ogromna
powódź. Być może spowodowało ją nagle
uwolnienie olbrzymich mas wody płynącej
w podziemnych kanionach lub uwięzionej
pod powierzchnią planety. Zdjęcie po
prawej przedstawia ślady po wyżłobieniach
na wewnętrznej stronie małego krateru,
znajdującego się wewnątrz krateru Newtona
( 4 r ’S/158‘>W ). Mogła je uformować
płynąca woda, niosąca ze sobą fragmenty
gruzu skalnego i drążąca nimi skały.

62
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Erozja eoliczna (wietrzna)

Podobnie jak w ulkanizm i erozja wodna, rów nież
wiatr miat wpływ na kształtowanie marsjańskiego
lądu. Powszechnie występujące burze piaskowe
potrafią wygładzić powierzchnię Marsa na wiele
miesięcy. W y dłużone struktury, widoczne na zdjęciu
poniżej, uzyskanym przez sondę Mars G lobal
Surveyor, powstały prawdopodobnie w wyniku
drążenia podłoża nawiewanymi kawałkami skał. Ich
ziem skimi odpow iednikam i są jardangi. Stosunkowo
gładki teren jest zapewne twardszy i nie tak wrażliwy
na działanie erozji eolicznej. Fotografia przedstawia
obszar o szerokości około 20 km , leżący na południe
od G óry O lim p (O ly m p us M ons, I8,5"N /13 3°W ).

Kratery
Mars ju ż od samego początku form ow ania się,
podobnie jak wszystkie planety, był narażony
na uderzenia ciał zewnętrznych. Zadziwiające,
że większość kraterów ulokowana jest na południowej
półkuli. Półkula północna jest znacznie gładsza,
więc i młodsza, a jej kratery uległy wietrznej erozji
i niedawnemu w ulkanizm ow i.

Krater zimowy (poniżej)

Obraz przedstawia krater Łomonosow (65°N/9°W) na
zachodniej półkuli Czerwonej Planety podczas trwania
marsjańskiej zimy. Krawędź krateru jest biała od zamarzniętego
śniegu. Widoczne są również mgła i wyższe partie chmur.

Czapy polarne (poniżej)

Podobnie jak nasza planeta, Mars posiada dwa
bieguny. N ie są one jednak pokryte zamarzniętą
wodą, lecz dwutlenkiem węgla. G d y Mars znajduje
się najbliżej Słońca, jego południow a półkula
rozgrzewa się, a czapa polarna kurczy wraz
z postępującym parowaniem dw utlenku węgla.
Z im ą spada on na powierzchnię pod postacią śniegu
i czapa zn ó w zwiększa swoje rozmiary.

Marsjański biegun północny (po lewej)

Ten trójwym iarowy obraz został uzyskany z około
2,6 mln pomiarów w ysokościowych z użyciem
technik laserowych, zebranych przez sondę Mars
Global Surveyor. Dla większej przejrzystości obraz
został rozciągnięty w kierunku pionowym.

63
 O d k ryw an ie M arsa Pocięty Mars (po lewej i poniżej)
Te dwa globy przedstawiają mapy
Marsa narysowane przez francusko-
Jeszcze wiek temu astronom owie uważali Marsa za ląd -greckiego astronoma Eugenea
Michela Antoniadiego we wczesnych
zamieszkały, a to za względu na odkrycie na planecie
latach ostatniego stulecia. O ile jasne
tzw. kanałów. Powieść H . G . Wellsa Wojna światów i ciemne obszary dość dobrze
zgadzają się z rzeczywistością,
swoją fabułą o inwazji Marsjan na Ziemię tylko powiększyła
to długie, proste „kanały" okazały się
szerzącą się marsmanię. Kiedy czytano dzieło na antenie być jedynie optycznym złudzeniem.
W swej późniejszej karierze Antoniadi
amerykańskiego radia w 1938 roku, wielu ludzi naprawdę byl jednym z czołowych krytyków teorii
uwierzyło w atak na naszą planetę. Tymczasem Mars jest istnienia kanałów na Marsie.

zim nym , wyschniętym światem i, z tego co wiemy, nie ma

na nim organicznego życia. Wczesne spekulacje
Zanim Czerwonej Planecie przyjrzano
się z bliska, wielu ludzi wierzyło
w istnienie Marsjan. Pewien bogaty,
amerykański miłośnik astronomii,
Perciv.il Lowell (1855-1916),
zapoznawszy się z publikacjami
włoskiego badacza Giovanniego
Schiaparelliego (1835-1910) o kanałach
na Marsie, błędnie je zinterpretował
i rozgłaszał teorie o systemie
sztucznego nawadniania powierzchni
planety przez jej rzekomych
mieszkańców.

Pierwsze misje na Marsa Mars G lobal Surveyor

W 1965 roku sonda Mariner jako
pierwsza przeleciała niedaleko Marsa.
N ie odkryła żadnych kanałów ani
śladów cywilizacji, jedynie pustynny,
pokryty kraterami ląd. 11 lat później
dwa amerykańskie lądowniki Viking 1
i 2 zdołały osiąść na planecie. Testy
gruntu Marsa rów nież nie dały
pozytywnych w yników dotyczących
życia na tym globie. Zdjęcie powyżej
to pierwsza fotografia Marsa, którą
wysiał V iking I kilka m inut po
lądowaniu niedaleko Chryse Planitia
(22,5'N/48"W ).
C hyba najbardziej udaną misją
marsjańską jest Mars Global Survcyor.
Statek dotarł w pobliże planety
w 1997 roku i rozpoczął jej intensywne
badania. Przesyłane na Ziemię zdjęcia
mają niezwykłą rozdzielczość.
O b ra z po prawej, jako przykład takiej
szczegółowej fotografii, przedstawia
wiosenną część powierzchni planety:
góry i kratery południowej półkuli
osnute suchym lodem (zamarzniętym
dwutlenkiem węgla).

Zwinięte poduszki Rozmiary i rozmieszczenie Czytniki zainstalowane

powietrzne, które zapewniły
sondzie Pathfinder
bezpieczne lądowanie
głazów potwierdziły, że region na sondzie Pathfinder
Ares Vallis, gdzie Pathfinder zarejestrowały temperaturę,
wylądował (19°N/33,5rjW ), ciśnienie i prędkość wiatru
byl niegdyś nawiedzony w miejscu lądowania.
przez ogromną powódź.

64
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

D an e statystyczne Pho bo sa
Phobos i Deimos
Spośród wszystkich planet wewnętrz­
Data odkrycia
nych jedynie Ziem ia i Mars posiadają
R ozm iary
księżyce. Marsjańskie naturalne
Średni promień orbity satelity - Phobos (po prawej) i Deimos
Okres orbitalny (po lewej) - są bardzo małe i, prawdo­
podobnie, przechwycone z pasa
planetoid. O d k ry ł je astronom
D a n e s t a t y s t y c z n e D e im o s a amerykański Asaph
Data odkrycia Hall (1829-1907) w 1877 roku,
gdy Mars znalazł sic dość blisko Ziemi.
Rozmiary
Z orbit księżyców H all wyznaczył
Średni p m ie ń orbity
masę planety. Phobos jest księżycem
Okres orbitalny
po ło żon ym najbliżej swojej planety
w całym U kładzie Słonecznym.

Pocztówka z Marsa (po prawej)

Kosmiczny pojazd Spirit pokonał
ponad 3.5 km w kraterze Gusev
(15°S/175CE), którego średnica
wynosi 145 km. W czasie
wędrówki zarejestrował ten
panoramiczny obraz. Tylna i
ściana krateru widoczna J
jest na horyzoncie. M

Pathfinder Mars Ex press Misja Mars Exploration Rover

W amerykański D zie ń
N iepodległości - 4 lipca 1997 roku
lądow nik Mars P athfinder dotkn ął
marsjańskiego lądu jako drugi po
V ik ing u, po 21 latach. Z lądow nika
(ro zło żo n y p o n iże j) wyjechał pojazd
Sojourner, ko ntro lo w any z Z iem i
pilotem . Z an im utracono kontakt ze
statkiem , P athfinder przesyłał nam
obrazy przez o k o ło dwa miesiące.
W 2003 roku Europejska Agencja
K osm iczna wysłała na Marsa swój
pierwszy statek kosm iczny. Mars
Ex press wszedł na orbitę planety
w grudniu 2003 roku, po czym
uw oln ił lądow nik Beagle 2. K ontakt
z ładow nikiem utracono, ale sonda
nadal działa. W lutym 2005 roku
odkryła pow ażny dow ód na istnienie
oceanu pod pow ierzchnią Elysium
Planitia (20 N /12 0 E).
Lądowniki Spirit i O p p o rtu n ity to
kolejny sukces N A S A w odkrywaniu
Marsa. W styczniu 2004 roku statki
wylądowały na przeciwnych półkulach
planety. Każdy z nich jest wyposażony
w kamerę do zdjęć panoramicznych,
m ikroskop, samonaprowadzający się
system nawigacyjny i instrumenty
do analizy składu atmosfery i gruntu.

Ślady kół wózka byty Pojazd kosmiczny

dokładnie przestudiowane Sojourner bada głaz
w celu określenia „Yogi" zbudowany
fizycznych właściwości z bazaltu.
gleby marsjańskiej.

65
 Trojańczycy i Grecy (przyp, t ł . )

P la n e t o id y C zęść planetoid znanych pod nazwą Trojańczycy i Grecy krąży

po jednej orbicie z Jowiszem . Są skupione w dwie grupy, jedna z nich
podąża 60 stopni za planetą, druga, liczniejsza, 60 stopni przed nią
Między orbitami Marsa i Jowisza znajduje się przestrzeń (ilustracja poniżej). Taką sytuację wymusiło wzajemne oddziaływanie
wypełniona gruzem i fragmentami skalnymi - planetoidami. grawitacyjne m iędzy olbrzym em a Słońcem. Dotychczas udało się
zidentyfikować około 1500 T rojańczyków i Greków ,
Powstały one we wczesnym okresie istnienia Układu
a pierwszego z nich - Achillesa odkryto w 1904 roku.
Słonecznego i są pozostałościami po formowaniu się większych
obiektów, takich jak planety, z pyłu i gazu. Planetoidy są tak
lekkie, że jest ich wiele milionów, masa wszystkich ciał razem
wziętych stanowi mniej więcej 1/20 masy Księżyca.
W grawitacyjnym polu Jowisza i Słońca wiele planetek zostało
wyrzuconych poza Układ, niektóre przechwycone na orbity
okołoplanetarne, a inne nawet pochłonięte przez same planety.
Dziś są skamielinami wczesnego Układu Słonecznego. Większość
ma rozmiary nieprzekraczające kilkudziesięciu metrów, ale są
i takie, które tworzą własne światy.

433 Eros
Planetoida 433 Eros jako pierwsza została okrążona
przez statek kosmiczny. Stało się to w lutym 2000 roku,
gdy próbnik NEAR-Shoemaker zbliżył się do planetki
i krążył dookoła niej prawie przez rok. zanim na niej
wylądował, Siodłowata planetka Eros (po lewej),
o rozmiarach 40 x 14 x 14 km, jest jedną z trzech
najbliższych Ziemi, których rozmiary przekraczają 10 km
Mapa poniżej powstała z mozaiki kilku obrazów z sondy
NEAR-Shoemaker. Przedstawia ona usianą kraterami
powierzchnię Planetoidy.

Tutanekai

Himeros *J.ęander « • Orpheus

rcissus
V a le n tin e y » . ' . V E u r y d i« e
P Cupid • Calherine’ ^ . „ , #.
, VHeamc1.ft • Yalentmo Mainoon
\ V fo m a lio n • ' ,
i/i /
Radames Fujitsubo!
Abelard .
\ , Galalea • ^ Hi • Genji i"
«• Avtandil ~ ' ( ■i Selege

Don
Quixote
Proserpina •

Duicinea

66
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

'i£ » • < #« jV ^ i/ '* - - I * ^ ' jV , *

, V • £ " * *9*1 '5 * . ". , i* *0 >71 & '. m .«• f r - > »»

■ v e ^ ; ___________ . _ 2 ^

Planetoidy bliskie Ziem i

*** ^S f N ie wszystkie planetki mieszczą się
w głównym pasie planetoid. Niektóre
z nich, posiadające orbity o promieniu
mniejszym niż 1,3 A U , mogą znaleźć się
dość blisko naszej planety. Ocenia się,
że takich obiektów o rozmiarach
większych n iż 10C m jest około sto
tysięcy, z czego tylko kilka tysięcy
zostało dotychczas odkrytych.
Sfotografowany z bliska Kros jest
właśnie taką bliską Ziem i planetoid.).

Rozm iary pasa planetoid Typy planetoid

W iększość planetoid znajduje się w strefie okołosłonecznej, m iędzy orbitam i
Marsa i Jowisza. Rozciąga się ona od 2,1 do 3,3 A U od Słońca. Planetki leżące
najbliżej gwiazdy okrążają ją w ciągu 3 lat, podczas gdy te z. zewnętrznych
obszarów pasa potrzebują na jeden obieg dwa razy więcej czasu. Pas nie jest
wszędzie jednakowy, jego zewnętrzna część ma o ko ło I A U grubości,
wewnętrzna tylko 1/3 A U . Pas planetoid jest często wyobrażany jako gęste,
niebezpieczne pole szybko rotujących cial, zdolnych do szybkich po d róży
międzyplanetarnych. W rzeczywistości obiekty te potrzebują g odzin, a nawet
tygodni, aby w ykonać jeden o brót w o kół własnej osi. Ponadto pas jest tak
rozległy, a planetoid stosunkow o tak niewiele, że przebywając na jednej z nich
przez cale życie, nie zobaczyłoby się drugiej z bliska.
Pod względem składu chemicznego, cech w w idm ie promieniowania oraz albedo
planetoid)' dzielim y na kilka klas. Typ S jest najczęściej spotykany w wewnętrzne)
części głównego pasa, oznacza obiekty zbudowane głównie z. materiału
krzem ionkowego. 75% wszystkich znanych planetoid to ciemne typy C - obiekty
węglowe, które m o żna znaleźć na peryferiach pasa. W jego środku znajdują się
metaliczne planetki typu M , w ich skład w chodzą głównie nikiel i żelazo.
N iektóre planetoid)' posiadają własne, maleńkie księżyce, inne krążą w układach
dookoła wspólnego środka masy. Takim obiektem jest 90 A ntiope (poniżej),
składająca się z dw óch cial o rozmiarach około 80 km , oddalonych od siebie
o 160 km . Ich okres wzajemnego obiegu wynosi 16,5 godziny.

'i

Typ S - 951 Gaspra Typ NI - 216 Kleopatra

\
Typ C - 253 Matylda Układ podwójny planetoid - 90 Antiope

67
 O dkrywanie p l a n e to i d
Planetoidy były bezpośrednimi świadkami tworzenia się
U kładu Słonecznego, więc są bardzo cennym źródłem
informacji o powstawaniu planet. A ż do 1991 roku żadnej
planetce nie zdołano przyjrzeć się z bliska. D opiero sonda
Galileo, zmierzająca w kierunku Jowisza, przeleciała niedaleko
planetoid 951 Gaspra (1991) oraz 243 Ida (1993) i przesłała
bardzo ciekawe zdjęcia ich powierzchni. W lutym 2000 roku
sonda NEAR-Shoem aker weszła na orbitę planetoidy 433
Eros. D zięki planowanym m isjom m amy nadzieję dowiedzieć
się wielu interesujących rzeczy nie tylko o samych planetkach,
ale i o początkach naszego kosmicznego świata.

O dkrycie planetoid
1 stycznia 1801 roku pewien wioski mnich i astronom, Giuseppe Piazzi (1746-1826)
odkrył niezidentyfikowane dotąd ciało znajdujące się między Marsem a Jowiszem.
Obserwator nazwał ją Ceres i uznał za nową planetę. D o początku X X wieku takich
„planet” odkryto już kilkaset. Naukowcy przestali je traktować jak planety
i nazywają je planetoidami lub planetkami. D o dziś stworzono katalogi wielu tysięcy
takich obiektów, oznaczając je nazwą i kolejnym numerem z datą odkrycia. Wiele
m ilionów ciał wciąż czeka na odkrycie. N a razie Ceres o średnicy 933 km jest wciąż
największą planetką, jej masę oszacowano na 1/3 całkowitej masy wszystkich
obiektów pasa planetoid. Jedynie kilkanaście planetek ma średnice większe niż
250 km, pozostałe to latające, kilkudziesięciometrowe bryły skalne. Inne ciała
międzyplanetarne, takie jak meteoroid)', to zwykle odłamki powstające przy
zderzeniach planetoid. N a zdjęciu powyżej przedstawiono dziesięciocentymetrowy
meteoryt, który m ógł być częścią planetki 4 Vesta (powyżej po prawej)
- niezwykłego obiektu zbudowanego z oliwinu i posiadającego bazaltową skorupę
- dowód na dawną aktywność wulkaniczną.

Ida i jej księżyc (powyżej po prawej)

Próbnik Galileo, zmierzający w kierunku
Jowisza, uzyskał ten obraz w 1993 roku.
Widać na nim pierwszą planetoidę
(243 Ida, powyżej, po lewej), która posiada
wtasny księżyc (Daktyl, powyżej,
po prawej). W najszerszym miejscu Ida
mierzy 54 km, podczas gdy Daktyl,
o jajowatym kształcie, jedynie 1 km.

68
 WEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Znajdow anie planetoid z Ziem i Misja Hayabusa

W teleskopie planetki objawiają się jako małe, jasne Kolejny krok badań planetoid stanowi pobieranie
punkty, poruszające się na tle dalekich gwiazd. W ten materiału z ich powierzchni. Taki cel misji mial
sposób każdego roku odkrywa się setki nowych ciał. japoński statek Hayabusa. W ystrzelona 9 maja
N a inne natykają się astronomowie podczas 2003 roku sonda dotarła do bardzo małej (0,8 km
wykonywania zupełnie innych obserwacji, próbując szerokości) planetki 25143 Itokawa dopiero
zidentyfikować ciała w swym polu widzenia. w 2005 roku. W ylądowała na niej szczęśliwie,
Odkrywanie i śledzenie ruchu planetoid nie jest ale, niestety, z powodu problemów z zasilaniem
jedynie sztuką dla sztuki. W iadom o, że w przeszłości próba pobrania gruntu nie powiodła się (przyp, tł.)
zderzenia tych ciał z planetami miały tragiczny wpływ
na środowisko i nie ma powodu myśleć
o wyjątkowości i specjalnych przywilejach Ziemi
podczas takich ewentualnych zderzeń. Jeśli jednak
będziemy obserwować ruch cial na niebie, mamy
szansę zareagować w porę i uniknąć kosmicznej
katastrofy.

Zbliżenie do Itokawa
Tematem artystycznej wizji po prawej jest zbliżenie się
sondy Hayabusa do planetki Itokawa. z której mial pobrać
próbki gruntu. Próbnik przetestował nową

ksenonow ych silników .

umożliwiających ruch
statku kosmicznego na zasadzie
wyrzucania strumieni naładowanych
cząstek.

Misja N EA R-Shoem aker

N E A R (Ncnr-Earth Asteroid Rendez.yous) był
pierwszym statkiem, który okrążył planetoidę.
D rugi człon nazwy - Shoemaker, dodano na cześć
naukowca, geologa planetarnego. Sondę wystrzelono
w 1996 roku w kierunku planetoidy 433 Eros.
W czerwcu 1997 roku przeleciała I 200 km
od planetki 253 Matylda, a w 1998 roku doleciała
do Erosa, gdzie spędziła rok na fotografowaniu jego
powierzchni. W końcu sonda wylądowała na planetce
z zamiarem pozostania tam na zawsze.

Psyche (powyżej)
To zdjęcie krateru Psyche na Erosie zrobiła sonda NEAR-
Shoemaker z wysokości 50 km. Dno krateru pokrywa warstwa
pyłu i regolit - produkt wietrzenia skał. Kolory są zachowane,
choć zostały lekko wzmocnione dla lepszej przejrzystości.
Psyche ma 5.3 km szerokości.

Planetoidy w domu (po lewej)

Aby badać planetki z bliska, nie trzeba lecieć w kosmos,
to one często przylatują do nas. na Ziemię. Ten plaster
pochodzi z meteorytu Imilac, odkrytego w Chile w 1822 roku.
Fragmenty materii zostały osadzone w przezroczystej
matrycy niklowo-żelaznej. Ten materiał utworzył się miliardy
lat temu na granicy między stopionym jądrem Planetoidy
a jego twardą skorupą.

Odkrycie asteroidy (po prawej)

Podczas obserwacji galaktyki w gwiazdozbiorze Strzelca
w obiektywie teleskopu Hubble a pojawiła się nieznana dotąd
planetka. Pozostawiony przez nią ślad na zdjęciu jest
przerwany z powodu nieciągłych czasów ekspozycji tego
samego obszaru nieba. Z powodu orbitalnego ruchu teleskopu
orbita Planetoidy nie jest prosta. Na podstawie pomiarów
jasności planetki oszacowano jej średnicę na 2,4 km.

69
W zewnętrznych reionach U kładu S łonecznego dom inują otoczone system am i
pierścieni m ajestatyczne gazow e olbrzym y Zdjęcie przedstawiające Saturna
i |ego pierścem e w fałszywych barw ach uzyskała sonda Cassini 3 maja 2005 roku
 Z ewnętrzny
U k ł a d Sł o n e c z n y
 Z ewnętrzny U kład Zewnętrzny Układ Stoneczny
Mapa obok przedstawia zewnętrzny
System Stoneczny aź po brzeg pasa

Sł o n e c z n y
Kuipera, znajdującego się w odległości O r bit * f u n e t y

w zarysie 50 AU od Stońca (każde kolo wyznacza

odcinek 5 AU). Zamknięte i otwarte kótka Aphelium

na orbitach oznaczają odpowiednio

Poza orbitą Marsa i pasem planetoid znajduje się przestrzeń,
aphelia i peryhelia planet. Grube kreski S atu r n - O - P eryhelium
którą zajmują ciała zewnętrznego Układu Słonecznego. to węzty orbit, czyli miejsca przecięć orbit

Najbardziej wewnętrzną planetą tego obszaru jest Jowisz, z płaszczyzną ekliptyki. Naniesiono
również orbity typowych komet
znajdujący się w odległości 5 A U od Słońca. Planeta najdalsza długo- i krótkookresowych. KOMET* KROTKOOKRfSOW*

- Pluton, znajduje się 10 razy dalej. Planety zewnętrzne są Planety i komety nie są /
narysowane w skali. /
zupełnie inne niż wewnętrzne. Dwie największe - Jowisz i Saturn K o met * d ujooousesow *

- to gazowe olbrzymy, zbudowane z ciekłego, skondensowanego

wodoru i helu. Uran i Neptun to giganty lodowe - posiadają
grube atmosfery otaczające grząskie płaszcze lodowo-skaliste.
Mały Pluton sam stanowi odrębną klasę planet. Prawdopodobnie
należy on do pasa Kuipera - kręgu zawierającego dziesiątki
milionów skalnych i lodowych głazów. Oddalając się
od Słońca, napotkamy krawędź O błoku Oorta, , > «
znajdującego się w 1/3 odległości do
najbliższej gwiazdy. •

72
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Misje Voyager
W 1977 roku NASA wystała w kosmos Najbardziej charakterystyczną

€>
dwie sondy Voyager, które miaty gruntownie cechą Jowisza jest jego rozmiar
zwiększyć zasób informacji na temat oraz kolorowa, pasmowa
zewnętrznego Układu Słonecznego. Każda atmosfera, w której występują
z nich zbliżyła się do Jowisza i Saturna, burze trwające przez cale wieki.
stąd Voyager 1 został skierowany poza Saturn
Układ Słoneczny, a Voyager 2 poleciał dalej. Saturn jest sławny ze względu

e
w stronę Urana, do którego dotarł na swe pierścienie utworzone
w 1986 roku i Neptuna, którego spotkał z fragmentów bryt lodowych
w 1989 roku. Oba próbniki wciąż przesytąją i gruzu skalnego.
dane z obszarów położonych daleko
poza orbitą Plutona. Uran

o
W odróżnieniu od innych
planet, Uran toczy się po swojej
orbicie. Posiada również system
ciemnych pierścieni i gładką,
zieloną atmosferę.

Neptun

o
Podobny do Urana pod
względem składu chemicznego
i koloru, ale posiada znacznie
dynamiczniejszą atmosferę,
skłonną do tworzenia burz.
• *
< • Pluton
Najmniejsza i najdalej położona
planeta Układu Słonecznego.
Jego powierzchni nigdy nie
widziano z bliska.

Olbrzymy Układu Słonecznego

Największą planetę Układu stanowi Jowisz,
i którego rozmiary przewyższają wszystkie planety
razem wzięte. Malutki Pluton jest jedyną planetą
zewnętrzną, która nie jest olbrzymem i w zasadzie

i
/
//
.
można by go w ogóle za planetę nie uznawać, ale
ze względów historycznych nadal nosi to miano.

/ '

Obłok Oorta
Pluton może być ostatnią planetą
Układu Słonecznego, ale nie wyznacza
jego granicy. To rozciągający się
na odległość 1.6 roku świetlnego
(100 000 AU) Obłok Oorta.
sferyczny twór, który jest źródłem
komet długookresowych.

73
Jowisz
Zaraz za obszarem planet wewnętrznych i pasem planetoid
znajduje się pierwsza planeta należąca do grupy planet
zewnętrznych, będąca jednocześnie największym jej
przedstawicielem. Jowisz, bo to o nim mowa, zbudowany
jest głównie z wodoru i helu w bardzo skondensowanej,
ciekłej formie. N ie posiada twardej powierzchni, ale jego
jądro m oże być stałe. Jowisz to bardzo kolorowa planeta,
naznaczona wirami burzowymi i otoczona barwnymi pasami
atmosferycznymi. Te ostatnie są wyciągniętymi równolegle
do równika chmurami, wyglądającymi tak na skutek bardzo
szybkiej, niespełna 10-godzinnej rotacji planety. Ponad
chmurami, na równiku, dookoła Jowisza krążą małe ciała,
skupione w tak słabych, cienkich i ciemnych pierścieniach,
że z ledwością m ożna je dostrzec nawet przez największe
teleskopy. Planeta posiada 63 znane księżyce, ale jest ich
z pewnością więcej, wciąż czekających na odkrycie.
Większość ju ż odkrytych stanowią po prostu fragmenty
skał, ale są wśród nich i takie, które tworzą własne,
odrębne światy.

Planeta Goliat
Jowisz to największa
ze wszystkich planet Układu
Słonecznego. Jego średnica
jest 11,2 razy większa
od ziemskiej, a objętość jest tak
wielka, że w swym wnętrzu może
swobodnie pomieścić wszystkie
pozostałe planety razem. Aphelium,
maksymalna odległość
od Słońca, 5.455 AU
Orbita Jowisza
Odległość Jowisza
od Słońca zmienia się
D an e statystyczne Jo w is z a
o 0,5 AU, czyli o połowę
promienia orbity Ziemi.
Data odkrycia Znany od starożytności

Średnia odległość od Słońca 778,6 mln km, 5,2 AU

Średnica równikowa 142 984 km

Okres rotacji (gwiazdowy) 9,92 godzin

Masa (Ziemia = 1) 317,8 Okres rotacji

Objętość (Ziemia = 1) 1,321 9,92 dni

Przyspieszeniegrawitacyjnenawierzchołkachchmur (Ziem ia = 1) 2,64

Średnia gęstość (woda = 1) 1,3 Peryhelium, minimalna

odległość od Słońca.
Prędkość ucieczki 59,5 km/s 4,951 AU
Nachylenie osi rotacji 3,13" Nachylenie osi rotacji 3,1“
Nachylenie orbity
Moc światła słonecznego 3-4% ziemskiego
względem ekliptyki 1,3”
Albedo 52% Okres orbitalny Ekliptyka /" " ^ R ó w n ik
11,86
Liczba księżyców Orbita
IV
o

ziemskich lat
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Budowa Jowisza
O g ro m n y rozm iar planety nic pow strzym uje jej
od najszybszego wirowania w całym U kładzie
Słonecznym . D oba jowiszowa trwa jedynie
9,92 godziny, w efekcie planeta jest m ocno spłaszczona,
a jej średnica rów nikow a jest o o ko ło 7% większa n iż
biegunowa. W ew nętrzny płaszcz o grubości 50 000 km
wywołuje potężne prądy elektryczne, które pow odują
powstanie największego w U kładzie Słonecznym
planetarnego pola magnetycznego. Temperaturę jądra
Jow isza szacuje się na 20 000“C , a panujące tam ciśnienie
na sto mln atmosfer.

Prawdziwe barwy Jowisza

Ptaszcz zewnętrzny
Pod tysiąckilometrową warstwą cienkiej
atmosfery Jowisza znajduje się ciekty płaszcz
cząsteczkowego wodoru i helu sięgającego
na 10 000 km w głąb planety.
Na zdjęciu widzimy Jowisza sfotografowanego przez
Kosmiczny Teleskop Hubble a w 1991 roku. Kolory atmosfery
są bardzo zbliżone do naturalnych.

Jądro
Jeśli we wnętrzu Jowisza istnieje jądro, jego masa
będzie kilka razy większa od Ziemi, a w składzie
znajdziemy zmiażdżony lód i skaty.

Ptaszcz wewnętrzny
Wewnętrzny płaszcz stanowi ponad 2/3 całego
promienia planety. Zbudowany jest prawie wyłącznie
z bardzo gęstego, ciekłego wodoru metalicznego.
Tutaj generowane jest silne pole magnetyczne planety.

Potężna magnetosfera
Jowisz posiada bardzo silne pole magnetyczne, którego linie
sięgają nawet do orbity Saturna. Zdjęcie pokazuje przepływ
Atmosfera Jowisza
W o dróżnieniu od planet wewnętrznych,
których atmosfery są wyraźnie rozgraniczone
od powierzchni, atmosfera Jowisza i innych
gazowych olbrzym ów zlewa się z planetą.
W raz z rosnącym ciśnieniem gazowa atmosfera
przemienia się w stan ciekły i stopniow o przechodzi
we wnętrze planety. Najbardziej zewnętrzne
i jednocześnie najgwałtowniejsze partie atmosfer)'
Jowisza o grubości zaledwie 80 km tworzą trzy
warstwy chm ur lodowych, zbudowanych Lód amoniakowy
(NHj)
z amoniaku, wodorosiarczku amonowego i wody.
Lód
Skład atmosfery Jowisza z wodorosiarczku
Atmosfera Jowisza w 90% składa się z wodoru. amonowego
10% to hel ze śladowymi ilościami różnych pierwiastków, (NHjSH)
w tym amoniaku i metanu.

elektronów (różowe pętle) między trzema największymi Wodór 90% Lód i para wodna
satelitami planety, powodujący powstawanie zórz polarnych
<H20)
na ich biegunach.

Punkt zero skali

obrano
w miejscu,
gdzie ciśnienie
atmosferyczne
równa się
Hel 10% (oraz śladowe ciśnieniu
ilości amoniaku na poziomie
i metanu) morza na Ziemi.

75
 M apa J ow isza
C h o ć Jow isz nie posiada twardej powierzchni, wiele Północny obszar biegunowy
głównych struktur tworzących się w górnych częściach
atmosfery jest tak długowiecznych, że z powodzeniem
m ożna stworzyć ich mapy. Jow isz ma wygląd pasmowy,
będący bezpośrednią konsekwencją szybkiej rotacji planety. Północna strefa arktyczna
C h m u ry ulegają wyciągnięciu równolegle do równika i są
zasilane prom ieniowaniem z wnętrza planety. Pod wysokim Niezwykle pojaśnienie biegunowe (powyżej)
Na ultrafioletowym zdjęciu z teleskopu Hubble'a Północny pas arktyczny
ciśnieniem gazy kum ulują się, przemieszczają w górę przez widać niebieskie, zorzowe świecenie okolic
biegunowych Jowisza. Zorze, powszechne
kolejne warstwy atmosfery i form ują jasne, chłodne pasma, również na Ziemi, powstają, gdy pole
zwane strefami. G dy znajdują się ju ż bardzo wysoko, gazy magnetyczne planety przechwyci naładowany Północna strefa umiarkowana
strumień cząstek słonecznych, powodując ich
rozdzielają się na pół i opadają, tworząc ciemne wstęgi, oddziaływanie z atmosferą.
Północny pas umiarkowany
zwane pasami. M iędzy pasami i strefami hulają silne wiatry,
powstające w w yniku różnicy ciśnień. W iatry te wywołują Połnocna strefa zwrotnikowa

olbrzym ie, długowieczne burze i huragany.

Polnocny pas równikowy

Wieczna nawałnica (po prawej)

Zbliżenie potężnego układu
burzowego, znanego jako Wielka
Czerwona Plama. Mniejsza, biała
plama poniżej to również burza,
powstała w 1940 roku.
Przekrój przez Wielką Czerwoną Plamę (poniżej) Strefa równikowa
Wielka Czerwona Plama to najsłynniejszy w całym Układzie
Słonecznym system burzowy. Jest to region w ysokiego ciśnienia,
wznoszącego się ponad otaczającą atmosferę i wirującego
raz na siedem dni. Czerwony kolor Plamy pochodzi
praw dopodobnie od zachodzących w jej wnętrzu
reakcji chemicznych. W ielką Plamę znano już +•
w XVII wieku. Jej rozmiar jest tak wielki,
że zm ieściłyby się w niej trzy
ziemskie globy. __

Południowy pas równikowy

Chmury
amoniakowe

Chmury
z wodorosiarczku
amonowego

Chmury lodowe Południowa strefa zwrotnikowa

wody i pary wodnej Pierścienie Jowisza (poniżej)
0 ' Jowiszowe kręgi są bardzo słabe i cienkie.
Odbijają jedynie 5% światła słonecznego, Południowy pas umiarkowany
które tam dociera. Pierścienie podzielono
na trzy sektory: pierścień halo. najbliższy
planecie, następnie główny, jasny dysk,
Południowa strefa umiarkowana
a na końcu dwa pierścienie pajęczynowate.

Jowisz
Południowy pas arktyczny

Południowa strefa arktyczna

Południowy obszar biegunowy

76
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

LEGENDA

4<M 4<44<<M
P rędkość w a t o w s c h o o w g o

00
PH{ K SC WUTRU ZACHODNIEGO

i -------------
K ie ru n ek w ia t o

►►►►►

Wielka
Czerwona
Plama .

m/s 0

250 stopy/s 0 250

Prędkość wiatru

77
 O d k ry w a n ie J ow isza
W zw iązku z tym , że Jow isz jest największą i najbliższą
Ziem i gazową planetą, jego obserwacja nie była zbyt trudna.
J u ż w 1610 roku Galileusz (Galileo Galilei, 1564-1642)
odkrył pierwszy i, jak dotąd, największy księżyc Jowisza.
W sumie odkrył ich cztery, do dziś nazywane księżycami
galileuszowymi. Okres rotacji Jowisza po raz pierwszy
określił inny włoski naukowiec, G iovanni Cassini
(1625-1712), około 1665 roku. A nglikow i Robertowi
H o o k e ’owi (1635-1703) przypisuje się natomiast odkrycie
W ielkiej Czerw onej Plamy w 1664 roku (choć to wcale
nic musiała być właśnie ta plama, którą dziś oglądam y).
Plama została jednoznacznie naszkicowana przez niemieckiego
naukowca Heinricha Schwabe (1789-1875) w 1831 roku.
D o głębszego zrozum ienia procesów zachodzących
na planecie niezbędna była jednak budowa teleskopów
o dużej mocy i zorganizowanie międzyplanetarnych misji.

Pioneer i Voyager
D o lat 90-tych to właśnie Pioneer i Voyager dostarczyły bez wątpienia
największej ilości inform acji o Jow iszu. W ystrzelone w latach 1972 i 73 Pioneer
10 i 11 jako pierwsze sfotografowały tarczę Jow isza i jego księżyce z bliska oraz
d okonały pom iarów pola magnetycznego, atm osfery i wnętrza. Voyagery I i 2,
oba wystrzelone w 1977 roku, odkryły system słabych pierścieni i stworzyły
mapy kilku księżyców z całkiem niezłą rozdzielczością. Pom arańczowe linie
na obrazie pow yżej to pierścienie Jow isza, w idziane z cienia planety.

Odsłonięcie Wielkiej Czerwonej Plamy (po lewej)

Ten podkoloryzowany obraz Plamy na Jowiszu został
złożony z danych przesłanych przez sondę Voyager 1
podczas jej pierwszego zbliżenia do planety
w marcu 1979 roku. Tak szczegółowego obrazu
Wielkiej Plamy nie uzyskano nigdy wcześniej.

Migawka z Voyagera 2 (po prawej)

Sonda zbliżyła się do Jowisza cztery miesiące
po swoim bliźniaku - statku Voyager 1.
Ciemny owal w górnej części zdjęcia (kolory
fałszywe) to niekończący się sztorm
Północnego Pasa Równikowego. Na dole. po
prawej, kipią turbulentne chmury, znajdujące
się na zachód od Czerwonej Plamy.

N urkow anie w Jowisza

W 1994 roku nadarzyła się niecodzienna okazja obejrzenia kosm icznej kolizji
z bliska. O t o kom eta Shoemaker-Levy 9 miała zderzyć się z Jow iszem . Ponad Na trasie zderzenia (poniżej)
20 kaw ałków , na jakie rozpadła się wcześniej kometa, uderzyło w półkulę Zdjęcie zrobił teleskop H ubblea na dwa
miesiące przed pierwszym zetknięciem się
planety, niew idoczną wówczas z Z iem i. Po kilku godzinach, gdy planeta
komety Shoemaker-Levy 9 z atmosferą
odw róciła się w naszą stronę, zw rócono na nią wszelkie dostępne teleskopy.
Jowisza. Dwa lata wcześniej jądro komety,
U kazała się tarcza, a na niej dziury w atm osferze, wybite przez elementy
która zbliżyła się do planety, uległo
kom ety, a z Z iem i w idoczne jako ciemne plam y. Cale to wydarzenie i uzyskany
rozdarciu na kawałki. Te fragmenty zostały
materiał obserwacyjny dostarczył naukow com ogrom nej ilości danych wyciągnięte w łańcuch o długości trzykrotnie
o Jow iszu i po zw o lił zrewidować dotychczas obow iązujące modele wiekszej niż odległość Ziemia - Księżyc
atm osferyczne, dotyczące tej planety. i krążyły w odległości 660 mln km od Ziemi.

78
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

O rbita G alileo (powyżej)

Statek kosmiczny Galileo rozpoczął swą misję 18 października
1989 roku (1). W lutym 1990 roku przeleciał niedaleko Wenus
(2), a w grudniu tego samego roku obok Ziemi (3). Następnie
poleciał na spotkanie z planetoidą 951 Gaspra, do której dotarł
w październiku 1991 roku (4) i ponownie zbliżył się do Ziemi
w grudniu roku następnego (5). W sierpniu 1993 roku
przeleciał obok drugiej planetki - 243 Ida (6). aby w końcu
dotrzeć do Jowisza, w grudniu 1995 roku (7).

Misja G alileo S
O sta tn ią misją poświęconą Jow iszow i była ■.
sonda Galileo. Została ona wystrzelona
w 1989 roku, a w 1995 roku spotkała się
z planetą. N a miejscu statek uw olnił próbnik
atm osferyczny, który rozpoczął pom iary zawartości
gazów podczas opadania w niższe warstwy atmosfery.
G łó w n y m oduł sondy pozostał na orbicie przez
kolejne 8 lat, obserwując pogodę i satelity planety. Jowiszowe akwarele (po prawej)
G alileo byl pierwszym statkiem kosm icznym , C h o ć celem misji Cassini byl Saturn i jego satelity,
zdolnym do rozróżnienia warstw jowiszowych chm ur. to w grudniu 2000 roku sonda zdołała przesłać
K olory na tej podczerwonej mozaice, przedstawiającej kilka fotografii Jowisza, wykonanych z wysokości
p ółn o cn ą półkulę planety, oznaczają grubość 9,7 mln km. Mozaika powstała ze zdjęć uzyskanych
i wysokość, na jakiej znajdują się chmury. w prawdziwych barwach.
 O rb ity księżyców galileuszowych

Sa t e l i t y J o w i s z a
T • I 1 1 I ✓
Satelity galileuszowe okupu ją pas w odległości od 422 tys. km do 1 880 tys
od Jow isza. Te cztery księżyce to tzw. satelity pierwotne, czyli takie, które
Jowisz ma więcej udokumentowanych księżyców niż praw dopodobnie powstaty w tym samym czasie i z tego samego materiału
co macierzysta planeta.
jakakolwiek inna planeta. Dotychczas znamy aż 63 z nich,
ale nie ma wątpliwości, że jest ich znacznie więcej. Tylko Jowisz
cztery, tzw. księżyce galileuszowe (od nazwiska odkrywcy),
czyli Io, Europa, Ganimedes i Kallisto, mają duże rozmiary.
W istocie mieszczą się one w grupie największych księżyców
Układu Słonecznego. Pozostałych kilkadziesiąt satelitów
to w większości bardzo małe, niektóre nawet kilkukilometrowe
przechwycone planetoidy lub jądra komet. Wiele z nich
nie ma jeszcze nawet nazw. Jowisz posiada najsilniejszą
grawitację ze wszystkich planet, dlatego panuje nad ruchem
ogromnej ilości obiektów, a ich odkrywanie jest o tyle łatwe,
że znajdują się stosunkowo blisko Ziemi.

Kallisto

Ganimedes

Ganimedes

Kallisto

Porównanie księżyców galileuszowych

(po lewej)
Cztery księżyce galileuszowe należą do szóstki
największych satelitów Uktadu Słonecznego.
Nasz Księżyc jest trochę większy od Europy,
podczas gdy Tytan, księżyc Saturna, jest drugi
pod względem wielkości, zaraz za jowiszowym
Ganimedesem.

Europa

Zębate szczyty Kallisto (powyżej) Uskoki na Kallisto (poniżej)

Zbliżenie z sondy Galileo na skrawek
Ganimedes powierzchni Kallisto odsłania teren złożony
Data odkrycia: 1610 rok z jasnych, wysokich na 100 m iglic
Średnica: 5 262 km z lodowego masterialu, które podlegały
Średni promień orbity: 1 070 400 km silnemu procesowi erozyjnemu.
Okres orbitalny: 7,15 dni Sfotografowany obszar ma szerokość 10 km.
Te wystające skarpy na Kallisto to ogromna,
pierścieniowa struktura uderzeniowa Valhalla.
Kallisto jest najgęściej usianym kraterami
obiektem w całym Systemie Słonecznym.
Zdjęcie pochodzi ze zbiorów sondy Galileo
i pokrywa teren o szerokości 25 km.

Kallisto
Data odkrycia: 1610 rok
Średnica: 4 821 km
Średni promień orbity: 1 882 700 km
Okres orbitalny: 16,69 dni

80
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Bruzdy i zmarszczki na Ganimedesie (powyżej)

Stosunkowo gładki środkowy pas, widoczny na fotografii
z Galileo, to szeroka na 24 km Arbela Sulcus. Takie
struktury, rozdzielające starsze obszary, są dowodem
na istnienie aktywności tektonicznej i ruchy lodowej
skorupy w przeszłości.

Ganimedes (po prawej)

Ten kom puterow y obraz powierzchni Ganimedesa
powstał z danych sondy Galileo. Usłany kraterami
i rozpadlinam i obraz to typow y pejzaż dla tego
w ielkiego księżyca.

Księżyce jowiszowe (po prawej)

Na diagramie naniesiono orbity
wszystkich księżyców znajdujących
się dalej niż Kallisto (jej orbitę
zaznaczono na biało). Najbardziej
zewnętrzne księżyce krążą
po orbitach oddalonych od planety
60 razy bardziej niż Księżyc
od Ziemi. Wewnątrz orbity lo
- najbliższego, dużego księżyca
Jowisza, krążą jeszcze cztery
małe satelity.

Dynamiczna skorupa (po prawej)

Niewielka ilość kraterów
na powierzchni Europy świadczy
o jej m łodym wieku. Skorupa
satelity może być nadal aktywna.
Gładki, szary obszar
na fotografii to miejsce gdzie
starsza skorupa pękła i została
wypełniona nowym materiałem.
Podwójna rysa biegnąca
w poprzek jest efektem
tektonicznej deform acji skorupy.

Ognisty księżyc (powyżej)

Choć wulkany lo należą do najgorętszych w Układzie,
to jego powierzchnia jest tak zimna, że materia
z wybuchających wulkanów momentalnie stygnie, tworząc
pióropusze zamarzniętego dwutlenku siarki. Zdjęcie
z Galileo pokazuje taki wulkaniczny pióropusz, wznoszący
się na wysokość 140 km ponad powierzchnię.

Lodowy świat (po prawej)

Podkoloryzowany obraz z Galileo przedstawia teren
o szerokości 800 km na Europie. Liczne brązowe,
liniowe grzbiety i pasma mogły powstać,
gdy podpowierzchniowa woda wydostawała się na zimną
powierzchnię, pokrywając ją niebieskawym lodem.

81
 M apy Io i Europy
Spośród galileuszowych te dwa księżyce znajdują się
najbliżej Jowisza i są zaliczane do jednych z ciekawszych
obiektów naszego Układu. W ielobarwny Io, ciągle
rozciągany grawitacyjną siłą macierzystej planety
i sąsiednich księżyców, to najbardziej w ulkaniczny obiekt
w całym Układzie Słonecznym. Ten satelita wciąż wypluwa
dławiące mieszanki stopionego lub gazowego dwutlenku
siarki. Europa także poddana jest tym pływowym siłom;
pow odują one rozgrzewanie rozległego oceanu,
znajdującego się pod jej gładką, lodową, wierzchnią warstwą.
W latach 70-tych próbniki Voyager oraz sonda Galileo
wykonały wiele fotografii powierzchni obu tych księżyców
(powyżej oraz po prawej).

Io (powyżej i po prawej)
Na mapach przedstawiono kolorowego satelitę
jowiszowego - Io. Pośrodku znajduje się potężny
wulkan Prometeusz. Całą powierzchnię Io pokrywają
podobne wulkany, zastygła lawa, jeziora płynnej siarki
Creidneatera
i kratery, choć tych ostatnich jest bardzo niewiele.

Europa (poniżej i po prawej)

W części centralnej dolnej mapki znajduje się Asterius
Linea. kreślący wielki krzyż na obliczu Europy.
Po prawej przedstawiono mapę lodowej powierzchni
satelity. Niektóre tereny, zabarwione na brązowo,
to skalny materiał wyniesiony tutaj z wnętrza globu
lub naniesiony przez obce ciała niebieskie.

Ruchy oceaniczne (powyżej)

Na tym zdjęciu z Galileo przedstawiono powierzchnię Europy, pod której cienką warstwą
zewnętrzną może skrywać się ogrom na ilość płynnej wody. Wierzch skorupy Europy to
popękany w wielu miejscach wodny lód, z którego utworzyły się ogromne, przesuwające się
i wirujące bloki. Taki ruch płyt lodowych może wywoływać jedynie jakaś podpowierzchniowa
aktywność. Niektóre widoczne tutaj struktury tektoniczne mają długość 3 tys. km.

Ogień i siarka (po lewej)

Ten obraz uzyskano podczas zbliżenia się próbnika
Voyager 1 do Jowisza. Przedstawia on aktywną 60°S
powierzchnię Io. wypływy lawy oraz wulkaniczne
kratery - kaldery. Dokładny skład chemiczny Io
nie jest znany, ale na pewno siarka jest tu
materiałem dominującym. Obszar na zdjęciu
ma tysiąc km szerokości. qn0e

82
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

aztibog Patera

Daedalus Patera
iG is h Bar
Patera
Ruwa
Colchis Prometheus Patera
Bosphóruf
Regify Kanchckili
Fluctus

Caucasus
1|
Babbat. Rati
Mons

ema Regio

Ca dm u s i Minos Lin,',

•Tyre Macula

t n °r Linea
•Thrace
Macula
tjftura Regiy Thera Macula

i__

83
 Sa t u r n
Planeta, która znajduje się za Jowiszem to Saturn. Ten
drugi pod względem wielkości świat Układu Słonecznego
leży dwa razy dalej od Słońca niż Jowisz, czyli dziesięć
razy dalej niż Ziemia. Podobnie jak Jowisz, Saturn jest
spłaszczonym na biegunach, szybko rotującym, gazowym
olbrzymem. O d pierwszego spojrzenia na tę planetę przez
teleskop było jasne, że jest w niej coś niezwykłego.
To zasługa przepięknych pierścieni otaczających planetę.
Systemy pierścieni nie są charakterystyczne jedynie dla tej
planety. Posiadają je wszystkie cztery olbrzymy,
ale to właśnie te należące do Saturna są najefektowniejsze,
najjaśniejsze i najrozleglejsze. Składają się z niezliczonej
ilości cząsteczek lodu, które, odbijając światło, sprawiają,
że kręgi są jasne i łatwo dostrzegalne przez teleskop.
Samego Saturna m ożna dostrzec gołym okiem - widnieje
na niebie jako lekko żółta, stosunkowo jasna „gwiazda”.
D ookoła planety krąży co najmniej 48 naturalnych
satelitów, włącznie z jedynym księżycem w Układzie
Słonecznym, posiadającym gęstą atmosferę - Tytanem.

Zaobrączkowany olbrzym
Saturn jest dziewięć razy
większy niż Ziemia, a w jego
wnętrzu m ogłyby się zmieścić
aż 764 nasze globy.
Aphelium,
maksymalna odległość
od Słońca, 10,124 AU Orbita Saturna
Orbita Saturna jest lekko
wydłużona. Jego odległość
D an e statystyczne Sa tu r n a od Słońca zmienia się
o 1,08 AU.
Data odkrycia Znany od starożytności
Średnia odległość od Słońca 1 433,5 mln km; 9,6 AU Okres rotacji
10,66 godzin
Średnica równikowa 120 536 km

Okres rotacji (gwiazdowy) 10,66 godzin

Masa (Ziemia = 1) 95,2

Peryhelium,
Objętość (Ziemia = 1) 763,6 minimalna
odległość
PrropsaKgntMyjneu mmcWkli chnsoriZiemił=1] 0,92 od Słońca,
Średnia gęstość (woda = 1) 0,7 9,041 AU

Prędkość ucieczki 35,5 km/s

Nachylenie osi rotacji 26,7" Nachylenie osi rotacji 26,7“
Moc światła słonecznego 1% ziemskiego Nachylenie orbity względem
ekliptyki 2,49“
Albedo 47% Okres orbitalny
lip ty k a / " ~ ^ > { OOr rbb iiti a
29,46
Liczba księżyców >48 ziemskich lat

84
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Budowa Saturna
Z pow odu szybkiej rotacji i niskiej gęstości Saturn
jest bardzo spłaszczony, a na rów niku posiada
wyraźne wybrzuszenie. Jest to świat płynny,
rotujący szybciej na biegunach n iż na rów niku.
Saturn wyglądem przypom ina blady Jow isz.
O b a globy posiadają pasy chm ur, ale na Saturnie są
one stonowane i nie tak barwne, poniew aż leżą
głębiej w atmosferze. C iekły , m etaliczny w odór,
występujący w niższych warstwach płaszcza,
jest źródłe m pola o m om encie m agnetycznym
600 razy w iększym n iż ziemski.

Zewnętrzny płaszcz
Setki kilometrów poniżej zewnętrznego brzegu atmosfery
ciśnienie planety wzrasta na tyle, że powoduje
przemienianie się wodoru ze stanu gazowego w ciekły.
Ten ciekły wodór cząsteczkowy tworzy zewnętrzny
płaszcz i zajmuje 50% promienia planety.
Burze na Saturnie
Białe pasy równolegle do równika Saturna to ogromna burza
szalejąca tam przez kilka miesięcy 1990 roku. Duże huragany
wzniecają się na Saturnie co około 30 lat, ale takie jak na zdjęciu
występują dość rzadko. Poprzednie tego typu zjawisko zaobserwo­
wano w 1933 roku. Zdjęcie pochodzi z teleskopu Hubblea.

200

Jądro
Jądro Saturna o średnicy 25 000 km
jest podzielone na wewnętrzną część skalistą
i zewnętrzną otoczkę lodową.

Wewnętrzny płaszcz
Znajdujący się pod płaszczem zewnętrznym
płaszcz wewnętrzny jest podobny do jowiszowego.
Składa się z ciekłego wodoru metalicznego,
ale z powodu swego mniejszego i ciśnienia
wewnątrz planety zajmuje on mniej miejsca.

Atmosfera Saturna
P odobnie jak na kuzynie - olbrzym ie,
tak i na Saturnie m am y do czynienia
z trzema warstwami chm ur i przechodzącą
w płaszcz atmosferą. Lodow e chm ury zbudow ane
są kolejno od góry z am oniaku, wodorosiarczku
am onu i wody. Słabsza grawitacja Saturna
pow oduje, że zasięg chm ur jest dw ukrotnie
większy n iż na Jow iszu.

Skład atm osfery

Znakomitą większość zawartości atmosfery Saturna Lód amoniakowy
stanowi wodór (96%). Hel oraz takie związki jak metan (NH3)
i amoniak to pozostałe 4%.
Portret rodzinny
Na zdjęciu z Voyagera 2 z 1981 roku Saturn wynurza się
w towarzystwie trzech satelitów. Od góry są to Tethys Wodór 96% [
(rzucający cieó na południową półkulę planety), Dione i Rea.

Lód wodorosiarczku
amonu (NH4SH)

Lód w o d ny(H 20)

■isd

Punkt zero skali obrano

w miejscu, gdzie ciśnienie
atmosferyczne równa się
ciśnieniu na poziomie
morza na Ziemi.

85
 M apa Sa t u r n a
Północny obszar biegunowy
O bydw a olbrzymy: Saturn i Jowisz są do siebie podobne.
Mają zbliżony skład chemiczny, więc ich wygląd zewnętrzny
niewiele się od siebie różni. Saturn leży jednak dalej od Słońca
niż jego kuzyn, więc jest trochę chłodniejszy, a chmury Północna strefa arktyczna

sięgają w atmosferę znacznie głębiej, bo aż po warstwę mgły.

To sprawia, że Saturn jest od Jowisza bledszy, ale ponieważ
Północny pas arktyczny
rotuje bardzo szybko, wciąż m ożna na nim dostrzec ciemne
Władca pierścieni (powyżej)
pasma, zwane pasami (obszary niskiego ciśnienia), i jasne
Obraz z Cassiniego przedstawia pierścienie Północna strefa umiarkowana
wstęgi - strefy (obszary wysokiego ciśnienia). Saturn jest Saturna w prawdziwych kolorach. Luka
w systemie pierścieni, rzucająca cień Północny pas umiarkowany
planetą względnie spokojną, z powstającymi co jakiś czas, na planetę w górnej części, po prawej
to szeroka na 4 800 km Przerwa Cassiniego.
dużym i układami burzowymi, zwłaszcza tworzącymi się Północna strefa zwrotnikowa

co 30 lat na północy planety. Niektóre takie sztormy mogą

trwać nawet kilka lat. W iatry na Saturnie są dość porywiste, Północny pas równikowy

na równiku potrafią wiać z prędkością 500 m/s.

Zachwycające kręgi (po prawej)

Pierścienie Saturna składają się
z niezliczonej ilości pojedynczych krążków
Ich powstanie uwarunkowało oddziaływanie
grawitacyjne, pochodzące od satelitów
planety. To niezwykłe zdjęcie w ultrafiolecie Strefa równikowa
uzyskał Orbiter Cassini.

Anatomia atmosfery (poniżej)

Przekrój przez atmosferę planety ujawnia rozkład chmur lodowych.
które - zbudowane z amoniaku, wodorosiarczku amonu i wody - tworzą trzy
warstwy. Jasne pola, strefy, to miejsca, gdzie panujące ciśnienie jest
bardzo wysokie, miejsca ciemne to pasy o niskim ciśnieniu,
położone znacznie głębiej.

Południowy pas równikowy

Południowa strefa
zwrotnikowa

Południowy pas umiarkowany

Warstwa chmur Południowa strefa

amoniakowych
umiarkowana

Południowy pas arktyczny

Warstwa chmur
z wodorosiarczku Pierścienie Saturna (poniżej)
amonu Saturn posiada siedem głów nych
pierścieni, które identyfikuje się pierwszymi
Południowa strefa arktyczna
Warstwa chmur
wodnych literami alfabetu. Te podstawowe kręgi
składają się jeszcze z wielu tysięcy
mniejszych pierścionków. Cały system
rozciąga się na odległość 274 tys. km.

Przerwa Cassiniego Przerwa Enckego

Saturn B F I
Południowy obszar biegunowy

86
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

ioo_

1,5~----------- U 5Ó 1,000 750 500 250 stopy/s 0 250 500 750 '.000 '.250 1,500
Prędkość wiatru

87
 O dkryw an ie Sa t u r n a
Saturna m ożna łatwo dostrzec nawet gołym okiem. Planeta
znana jest od tysięcy lat jako najwolniej poruszająca się
„gwiazda wędrująca”. G dy tylko zbudowano pierwszy
teleskop i skierowano go w stronę Saturna, stało się
oczywiste, że nie jest on zwyczajną planetą. To włoski
astronom Galileusz (Galileo Galilei, 1564-1642) jako
pierwszy dojrzał Saturna przez teleskop i go naszkicował.
W yglądem przypominał wówczas okrągły obiekt,
z uchwytami po obu stronach. Jeszcze o tym nie wiedząc, Pioneer i Voyager - Saturn z bliska
Galileusz narysował pierścienie. Z biegiem stuleci stopniowo Pierwsze zbliżenie do Saturna i jego pierścieni kontrolowała agencja kosmiczna
odsłaniano szczegóły Saturna, aż nadeszła era lotów N A S A , śledząc loty swych sond - Pioneer i Voyager. Jako pierwsza do Saturna
dotarła we wrześniu 1979 roku sonda Pioneer 11, odkrywając dwa nieznane dotąd
kosmicznych. Informacje i dane, jakich dostarczyły światu
księżyce oraz pierścień F. Powyższa fotografia pochodzi ze zbiorów właśnie tej
naukowemu Pioneer 11, Voyagery 1 i 2 i ostatnia misja
sondy i jest jednym z pierwszych obrazów pierścieni planety. W latach 1980 i 81
Cassini-Huygens, ogromnie poszerzyły wiedzę o tym do Saturna dotarły dwa nowe próbniki - Voyager 1 i 2, dostarczając niesłychanie
odległym świecie. Nazwa ostatniej misji pochodzi od nazwisk cennych informacji o pierścieniach i księżycach olbrzyma. N a zdjęciu poniżej,
dwóch naukowców, którzy w sposób szczególny przyczynili wykonanym przez Voyagera 1 w październiku 19S0 roku, widać księżyce: Tethys,
się do rozwoju badań nad Saturnem. Enkclados i Mimas.

Sfałszowane pierścienie (powyżej) Szkic Huygensa (poniżej)

Na zdjęciu zrobionym z odległości 2,7 mln km
od planety pokazano pierścień C (niebieski)
i B (żółty). Kolory odpowiadają różnym minerałom,
z których pierścienie są zbudowane.
Zastosowanie fałszywych barw pozwoliło
wyodrębnić złożoną strukturę kręgów, ujawniając
istnienie prawie sześćdziesięciu jasnych
i ciemnych, cienkich obręczy. Obraz pochodzi
ze zbiorów Voyagera 2.
Christiaan Huygens, znakomity naukowiec,
szlifier soczewek i konstruktor teleskopów,
rozważa na poniższym rysunku różne
pozycje obserwacji pierścieni z powierzchni
planety. Szczególną uwagę zwraca na fakt,
że z pozycji C. A i D struktury te będą
całkowicie niewidoczne.

Wczesne obserwacje
W 1610 roku Galileusz po raz pierwszy zaobserwował dziwny kształt planety. 46 lat
później holenderski uczony Christiaan Huygens (1629-95) odkrył księżyc Saturna
—Tytana i wydedukował, że Saturn jest otoczony płaskim pierścieniem, który
w żadnym miejscu nie dotyka planety. Stało się to na 200 lat przed dokonaniem
pierwszego matematycznego opisu tego zjawiska przez naukowca Jamesa Clarka
Maxwełla (1831-79), który udowodnił, że pierścienie planety są bardzo szczególnymi
tworami natury. Inny badacz, który był wielkim znawcą tematyki Saturna,
to urodzony we Włoszech francuski astronom Giovanni Cassini (1625-1712).
Jako pierwszy zauważył przerwę (która nosi teraz jego imię) w systemie
pierścieniowym planety oraz odkrył aż cztery nowe księżyce.
 ZEWNĘTRZNY
Pierścienie w ultrafiolecie
Próbnik Cassini zdolal rozdzielić poszczególne części
pierścieni sto razy lepiej niż to zrobiły oba Voyagery.
Na ultrafioletowym obrazie widać partie zewnętrzne
pierścienia B (po le w e j) oraz wewnętrzne pierścienia C
(po prawej). Niebieskawo-turkusowy kolor odpowiada
obecności cząsteczek czystego lodu, czerwony - mieszanki
lodu z innymi minerałami.
Cassini-Huygens - misja na zaobrączkowaną
planetę
Cassini-Huygens jest w spólnym projektem agencji
kosmicznych: amerykańskiej N A S A i europejskiej ESA.
Statek został wystrzelony w kosmos w 1997 roku,
aby w lipcu 2004 roku dotrzeć do celu, jakim jest orbita
planety. Przebywając na niej cztery lata, sonda będzie
badać nie tylko samego Saturna, ale i jego księżyce.
W grudniu 2004 roku Cassini uw olnił mały próbnik
- Huygens, który natychmiast poleciał na największy
księżyc planety, Tytana. N a powierzchni satelity
wylądował prawie miesiąc później, przebijając się
przez grube warstwy jego atmofery.
UKŁAD SŁONECZNY
Portret w błękicie (po lewej)
Zdjęcie (kolory rzeczywiste) pochodzi
z sondy Cassini. Widoczny na nim
Mimas (na dole, po lewej) znajduje się
akurat nad północną półkulą planety.
Niebieskie zabarwienie jest spowodo­
wane rozpraszaniem krótkich fal
promieniowania słonecznego, a ciemne
pasy to cienie rzucane przez pierścienie.
Lot Cassiniego (poniżej)
Wystrzelony w 1997 roku (1) Cassini
przeleciał obok Wenus w kwietniu 1998
roku (2). Drugie spotkanie z tą planetą
nastąpiło w lipcu 1999 roku (3), a już
w sierpniu sonda spotkała się z Ziemią
(4). Następnie przecięła pas planetoid
i dotarta do Jowisza w grudniu 2000 roku
(5). Cel misji - Saturna - osiągnęła w lipcu
2004 roku (6). Każde spotkanie z planetami
dostarczało sondzie potężnego przyspie­
szenia. dzięki zastosowaniu metody
wspomagania grawitacyjnego.
89
 O rb ity księżyców Saturna Saturn

K s i ę ż y c e Sa t u r n a N a diagramie po rów nan o orbity

czterech d użych satelitów Saturna.
O d środka są to kolejno: Tethys
Saturn jest gospodarzem dla wielu naturalnych satelitów.
(żó łta ), D io n e (pom arańczow a),
Dotychczas znamy 48 z nich i klasyfikujemy je w trzy grupy, Rea (zielona) i Tytan (niebieski).
w zależności od rozmiarów. Tytan (5 150 km średnicy),
stanowiący własną klasę, jest drugim największym satelitą
w Układzie Słonecznym, zaraz za jowiszowym Ganimedesem.
Jako jedyny posiada gęstą atmosferę i ze względu na nią stał się
celem misji Huygens w styczniu 2005 roku. Sześć kolejnych
W czasie, gdy Tytan wykona
księżyców: Rea, Japetus, Dione, Tethys, Enkelados i Mimas jeden obieg dookoła Saturna,
Tethys. krążąca znacznie bliżej
należy do grupy średniaków (400-1 500 km średnicy). planety, zrobi ich aż osiem.

Podobnie jak Tytan, posiadają one wystarczająco dużą masę

i rozmiar, aby zachować jeszcze prawie sferyczny kształt.
Pozostałe satelity to małe, o rozmiarach kilkunastu kilometrów,
nieregularne głazy, prawdopodobnie będące przechwyconymi
planetoidami.

Porównanie rozmiarów księżyców Saturna (poniżej)

Tytan sprawia, że pozostałe satelity Saturna wyglądają Te cztery księżyce
(oraz Japetus) to odkryte
przy nim jak karzełki. Druga pod względem wielkości jest
najwcześniej, bo już w XVII
. Rea. a najmniejszy z grupy to Mimas. wieku, satelity Saturna.
'1 !» • '?Jv

Japetus

Tytan
Dione Data odkrycia: 1655 rok
Średnica: 5 150 km
Średni promień orbity: 1 221 830 km
Okres orbitalny: 15.95 dni

Rea
Data odkrycia: 1672 rok
Średnica: 1 528 km
Średni promień orbity: 527 040 km
Okres orbitalny: 4,52 dni

Japetus
Data odkrycia: 1671 rok
Średnica: 1 436 km
Średni promień orbity: 3 561 300 km
Tethys Okres orbitalny: 79,33 dni

Dione
Data odkrycia: 1684 rok
Średnica: 1 120 km
Średni promień orbity: 377 400 km
Okres orbitalny: 2,74 dni

Tethys
Data odkrycia: 1684 rok
Średnica: 1 060 km
Średni promień orbity: 294 660 km
Okres orbitalny: 1.89 dnia

Enkelados
Data odkrycia: 1789 rok
Średnica: 499 km
Średni promień orbity: 238 020 km
Okres orbitalny: 1,37 dnia

Mimas
Data odkrycia: 1789 rok
Średnica: 397 km
Średni promień orbity: 185 520 km
Okres orbitalny: 22.62 godziny

Laertes •
tyestof
Mapa Tethys
Tethys, której powierzchnię widać powyżej, jest piątym pod
względem wielkości satelitą Saturna, jej średnica wynosi I 060 km,
Podobnie jak Mimas, Dione i Rea, również powierzchnia Tethys
jest prawdopodobnie zbudowana z lodu wodnego. Jej najbardziej
znane struktury topograficzne to Odyseusz, ogromny krater
uderzeniowy, oraz kraina rozgałęzionych kanionów - Ithaca
Chasma. Ta ostatnia, o szerokości 65 km, mogła się uformować,
gdy pierwotnie rzadki płaszcz zamarzł i rozsadził pobliskie tereny
Teiresias
Elpefior
Telemacftus
* < •
Eurycleia
Phemiuś
Arete *
Polyphemus
Powierzchnia Enkeladosa (poniżej)
Enkelados to stosunkowo niewielki księżyc
Saturna. Na zdjęciu - mozaice z Cassiniego
- przedstawiono krajobraz usiany kraterami
i pocięty uskokami. Na górze, po prawej
znajduje się młodszy obszar, pokryty rowami
i rozpadlinami, świadczący o tektonicznej
aktywności globu.
Miliard kilometrów od domu (powyżej)
Dotykając powierzchni Tytana, próbnik
Huygens stal się pierwszym urządzeniem,
które dotarło do świata poza wewnętrznym
Układem Słonecznym. Zanim jego baterie
uległy wyczerpaniu, sonda zdążyła przesłać
bardzo intrygujące zdjęcie Tytana.
Opływowe skały podobne do bąbli
to praw dopodobnie wygładzone wodą
bryły lodowe.
Rzeki Tytana (po lewej)
Fotografię zrobiono w 2005 roku. gdy próbnik
Huygens przebijał się przez gęstą i mglistą
atmosferę satelity. Ciemny obszar może być
zalany ciekłymi węglowodorami, takimi jak
etan lub metan. To właśnie ta ciecz mogła
wyżłobić liczne koryta i struktury
przypominające ziemskie delty rzeczne.
 U ran
Opuszczając przestrzeń należącą do systemu Saturna
i zagłębiając się dalej w kosmos, napotykamy na kolejną
planetę - bladego, niebieskawo-zielonego Urana. Jego
średnia odległość od Słońca jest dwa razy większa niż
Saturna i wynosi około 19 A U . Podobnie jak dwa
poprzednie olbrzymy, Uran jest ciekłym światem, którego
atmosfera gładko zlewa się z wnętrzem. Uran posiada
jednak dość dużą gęstość sugerującą, że w grząskim wnętrzu
mogą występować różne cząsteczki lodowe, takie jak metan
czy wodór. Urana charakteryzuje kuriozalnie duże
nachylenie osi rotacji, powodujące „toczenie się” planety
po orbicie okołosłonecznej. Taki ruch m ógł być wynikiem
dawnej kolizji Urana z innym ciałem. Uran posiada również
system pierścieniowy, choć nie jest on tak efektowny jak
w okolicy Saturna. Jedenaście kręgów zbudowanych jest
z fragmentów skał i czarnych lodowych brył, być może
pokrytych materią węglową (np. sadzą). Uran posiada
co najmniej 27 naturalnych satelitów, ale tylko pięć z nich
ma średnicę większą od 470 km. C hoć Urana m ożna dojrzeć
okiem nieuzbrojonym podczas ciemnych nocy, odkryto go
dopiero w 1781 roku.

Niebieski olbrzym
Uran, prawie dokładnie cztery
razy większy od Ziemi, bywa
nazywany lodowym olbrzymem.
Jego rozmiar lokuje go pomiędzy
planetami typu ziemskiego
i gazowymi gigantami. Aphelium,
maksymalna
odległość Orbita Urana
od O dległość Urana
20,078 od Słońca zmienia się
D a n e statystyczne U r a n a zaledwie o niecałe
2 AU.
Data odkrycia, odkrywca 13 marca 1781 roku, William Herschel
Średnia odległość od Słońca 2 872,5 mln km; 19,2 AU

Średnica równikowa 51 118 km

Okres rotacji (gwiazdowy) 17,24 godziny Peryhelium, minimalna

odległość od Słońca,
Masa (Ziemia = 1) 14,5 18.324 AU
Objętość (Ziemia = 1) 63,1

0,86 Okres rotacji

17,24 godzin
Średnia gęstość (woda = 1) 1,3
Prędkość ucieczki 21,3 km/s
Nachylenie osi rotacji 97,8°
Nachylenie osi rotacji 97,8° Nachylenie płaszczyzny orbity
względem ekliptyki 0,77°
Moc światła słonecznego 0,2-0,3% ziemskiego
R ó w n ik
Albedo 51%

O
Ekliptyka
Okres orbitalny
Liczba księżyców >27 Orbita
84 ziemskie lata

92
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Budowa Urana
Uran jest stosunkowo gęstą planetą. W odór, który
na pewno tutaj występuje, w czystej formie stanowi
15% składu planety, podczas gdy na Jowiszu aż 80%.
Pozostała część tego pierwiastka zawarta jest
w związkach cięższych - wodzie, amoniaku i metanie,
występujących w wewnętrznym płaszczu planety.
M om ent magnetyczny Urana jest 50 większy
niż ziemski i jest generowany w płaszczu, zupełnie
nie korelując się z osią rotacji.

Płaszcz zewnętrzny
Poniżej gazowej atmosfery Urana leży płaszcz
zbudowany z ciekłego wodoru cząsteczkowego.
Ukfad Urana
Jego głębokość dochodzi do 9 600 km.
Na podczerwonej fotografii z teleskopu H ubble’a
przedstawiono system pierścieni oraz kilka z 27 znanych
księżyców Urana. Czerwone ślady to chm ury wyższych
partii atmosfery.
Jądro
W centrum planety prawdopodobnie
znajduje się jądro skalno-lodowe,
o masie minimalnie większej
niż nasza planeta.

Płaszcz wewnętrzny
Pod płaszczem zewnętrznym występuje grząska warstwa lodu
wodnego, metanowego i amoniakowego. To właśnie tutaj
generuje się pole magnetyczne planety.

Atmosfera U rana
Uran nie posiada żadnych z kolorowych pasów
lub stref, jakie występują na Jowiszu i Saturnie.
Jednakże, gdy na północnej półkuli planety zaczyna się
lato, atmosfera staje się bardziej aktywna, a jej wygląd
wstęgowy. Voyager 2 odkrył jedynie jedną warstwę
chm ur (metanowych), znajdującą się stosunkowo
nisko, gdzie temperatura nie przekracza 85°C.
W raz ze wzrostem wysokości temperatura otoczenia
spada. N a wierzchołkach chmur osiąga wartość - 220°C
- zbyt niską, aby mogły się tu utworzyć jakiekolwiek
obłoki. Poniżej strefy metanowych chmur podejrzewa
się obecność obłoków lodowych z amoniaku,
kryształków wodorosiarczku amonu i wody. Lód metanowy (CH4)

Skład atm osfery Urana

W atmosferze Urana mamy więcej metanu niż na Jowiszu
Delikatne pasma czy Saturnie. Promieniowanie zakresu czerwonego jest
W widzialnym zakresie widma atmosfera Urana nie wyróżnia pochłaniane przez metan, dlatego też planeta wygląda
się niczym szczególnym. Podczas przelotu kolo planety jak niebiesko-zielona kula.
w styczniu 1986 roku Voyager 2 wykonał fotografię, która
Wodór 83% [
po kom puterowym wzmocnieniu kolorów ujawniła subtelne,
równoległe do równika pasy.
Warstwy obłoków
lodowych
z wodorosiarczku
amonu i wody są
tylko hipotetyczne.

-150 Punkt zero

skali obrano
w miejscu,
gdzie ciśnienie
atmosferyczne
równa się
ciśnieniu na
poziomie morza
Metan 2% I Hel 15% na Ziemi.

93
M apa U rana
Na pierwszy rzut oka Uran nie posiada zbyt wielu wyróżniających się
struktur. Planeta ma jednak aktywną atmosferę. Aby zaobserwować
zmiany zachodzące w atmosferze, niezbędne jest zastosowanie
odpowiednich instrumentów. Ciemne pasy, jasne strefy, układ
pierścieni i systemy burzowe, podobne do tych na Saturnie, można
zobaczyć jedynie w podczerwieni. Specjalne teleskopy ujawniły
obecność gwałtownych wiatrów, wiejących z prędkością 160 m/s.
Brak znaczącego, wewnętrznego pieca planety sprawia, że ciekawsze
twory atmosferyczne są ukryte pod warstwą mgły. Uran jest bardzo
zimny, a to powoduje kondensowanie się chmur zbyt nisko, aby
można je było łatwo obserwować. Interesującą cechą Urana jest
również jego niezwykłe pole magnetyczne. Jego moment magnetyczny
jest 50 razy większy niż ziemski, ale nie pokrywa się on ze środkiem
planety i tworzy kąt z osią rotacji wynoszący aż 60° (dla porównania: Obie strony tarczy Urana Szczegóły pierścieni (poniżej)
(powyżej, po lewej i po prawej) Przelatując w odległości 236 tys. km od Urana,
nachylenie pola na Ziemi to jedynie 11°). Podczerwone obrazy uzyskano naziemnym Voyager 2 uzyskał 96-sekundową ekspozycję
teleskopem Kecka na Hawajach. Zdjęcia przedstawiającą pierścienie planety. Kąt,
zrobiono w odstępie połowy dnia uranowego, pod jakim wykonano zdjęcie, pozwolił
dzięki czemu możemy się przyjrzeć obu naukowcom zaobserwować, że oprócz
półkulom planety. Fotografie wykonane materiału skupionego w pierścieniach
na falach podczerwonych okazały się i cienkich pierścionkach znajduje się tam
bardzo użyteczne, zarówno do ujawnienia jeszcze duża ilość luźno rozproszonej materii.
pierścieni (czerwone), jak i wyodrębnienia Mogą nią być bryłki lodu otoczone pyłem
poszczególnych warstw chmur. Na zdjęciu o rozmiarach mniejszych niż jeden metr.
po prawej na północnej półkuli planety Krótkie, białe paski w poprzek zdjęcia to ślady
wyraźnie rysują się białe obłoki burzowe. gwiazd tła.

Magnetyczna zagadka (powyżej)

Moment magnetyczny Urana ma wartość 50 razy większą niż na Ziemi. Podczas gdy źródło
pola magnetycznego Ziemi mieści się w jądrze, a oś jest od rotacyjnej tylko lekko odchylona,
pole Urana jest umieszczone w zupełnie przypadkowym miejscu, a jego oś nie pokrywa się
z rotacyjną. Powodem takiej anomalii może być generowanie pola nie w jądrze, lecz w płaszczu.
Na ilustracji przedstawiono pole magnetyczne Urana (1). uginające wiatr słoneczny (2)
i tworzące front fali uderzeniowej (3). Biegun magnetyczny Urana (4) nie jest współosiowy
ani z biegunami, ani z osią rotacji planety (5).

5 114 Gamma I I Delta

Beta LamMa
Alpha Eta Epsilon

System pierścieni Urana (po lewej)

Jedenaście znanych pierścieni Urana
to przeważnie struktury wąskie, z wyjątkiem
najbardziej wewnętrznego, który jest bardzo
rozciągły. Siedem najbardziej zewnętrznych
pierścieni oznaczono literami alfabetu
greckiego. Wszystkie kręgi są ciemne,
zbudowane z brył lodowych, otoczonych
materiałem organicznym.
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Południowa półkula Urana (po lewej) Północna półkula Urana

Niezwykle nachylenie osi rotacji Urana sprawiło naukowcom
nie lada problem w określeniu, który biegun planety jest
północny, a który południowy. Na mapie po prawej
biegun przyjęty za południowy leży po lewej
stronie globu. Tę półkulę często nawiedzają
silne burze, które wywołują powstawanie
smug z lodowo-metanowych chmur
Obłoki układają się równolegle
do równika i są ledwo widoczne,
Z powodu niemal równoległego położenia osi rotacji planety
względem jej płaszczyzny orbitalnej na północnym biegunie
Urana mamy 42 lata dnia i tyle samo nocy. Zdjęcie
uzyskane podczas przelotu Voyagera 2 w 1986
roku przedstawia północną półkulę Urana,
zwróconą ku Słońcu. Zakończenie misji
Voyager 2 planuje się na rok 2027.
Prędkość w ia tru

gdyż. kondensując się. soo.

schodzą na mniejsze I _ 1.500

wysokości w mglistą,
400
gęstą atmosferę ■ 1,250

metanową.
300 I '.000

I l?50

.500

m/s 0® | 0 stopy/s

'00 .

',000

>',250

L f.g f .n d a
-'.5 0 0

Uran (poniżej)
W styczniu 1986 roku próbnik
Voyager 2 zarejestrował te dwa zdjęcia
P r£W0SC wutru
WSCHOWSSO Urana. znajdując się od niego
w odległości 18 mln km. Obraz na górze
Barwy pierścieni (poniżej) przedstawia planetę w kolorach
Na zdjęciu z Voyagera 2 w idać pierścienie prawdziwych, na dole - w komputerowo
Urana we w zm ocnionych kom puterow o kolorach. wzmocnionych, dzięki czemu struktury
Pokazany obszar obejm uje prawie całą szerokość atmosferyczne stały się lepiej widoczne.
kręgów - od dyfuzyjnego 1986 U2R na górze Można dostrzec mglistą czapę polarną,
do pierścienia Epsilon na dole. układy burzowe oraz równikowe pasma.
 O rb ity księżyców

Sa t e l i t y U rana D iagram przedstawia w zględne rozm iary i orbity pięciu największych

księżyców Urana. Z dw udziestu dw óch pozostałych (nieprzedstawionych)
kilka znajduje się bliżej planety n iż M iranda, inne, np. Sykoraks, krążą daleko
Dookoła Urana krąży co najmniej 27 księżyców. Pięć
za orbitą O berona.
największych z nich, tzw. klasycznych, odkryto w latach
1787-1948; są to: Tytania, Oberon, Umbriel, Ariel i Miranda.
Z powodu ogromnych odległości dzielących nas od Urana
aż do przelotu Voyagera 2 w 1986 roku nie odkryto żadnego
nowego satelity. Wówczas pojawiło się ich jeszcze dziesięć,
choć są to bardziej kilkunastokilometrowe bryły lodowe niż
sferyczne globy. Największy księżyc - Tytania - jest dwa razy
mniejszy od naszego Księżyca. Wszystkie mają ciemne
powierzchnie, prawdopodobnie zbudowane ze skał i lodu,
a ich nazwy pochodzą od bohaterów sztuk Williama Shakespeare’a
i Aleksandra Pope’a.

Tytania

Oberon Oberon

Miranda Umbriel

Tytania
Dala odkrycia: 1787 rok
Porównanie księżyców 1
Średnica: 1 578 km
Urana 1
Średni promień orbity: 435 910 km
Obok przedstawiono 5
Okres orbitalny: 8,71 dni
księżyców Urana w skali.
Mają one podobne rozmiary
i należą do grupy księżyców Oberon
średnich, podobnie jak Data odkrycia: 1787 rok
Enkelados i Rea - księżyce Średnica: 1 523 km
Saturna. Średni promień orbity: 583 520 km
Umbriel
Okres orbitalny: 13,46 dni

Umbriel
Miranda Data odkrycia: 1851 rok
Średnica: 1 169 km
Średni promień orbity: 266 300 km
Okres orbitalny: 4,14 dni

Ariel
Data odkrycia: 1851 rok
Średnica: 1 158 km
Średni promień orbity: 191 020 km
Okres orbitalny: 2,52 dni

Miranda
Data odkrycia: 1948 rok
Średnica: 472 km
Średni promień orbity: 129 390 km
Okres orbitalny: 1,41 dnia
M a p a M ir a n d y
iMiranda, przedstawiona obok na mapie, posiada dość niezwykłą
powierzchnię. Zestawione obok siebie dwa, a nawet
więcej, kompletnie różne typy terenu, z bardzo
wyraźnie zaznaczonymi granicami między nimi,
tworzą nietypowy krajobraz. Powodem
takiej różnorodności mogło być
wyczerpanie wewnętrznego źródła
ciepła księżyca, jednoczesne
ciężkich skal

na powierzchnię lżejszych y

Alternatywnym
P ^ JgrJPP
MuuiuK ir jjjj
J B W B W r y
z [1 H "

u c/fMllc|s/\111 ’ j y j S B fc r- ^

MM

Skald (dla szerokości 80 S

i długości 0')
km mile
0 0

Ruchy tektoniczne i powodzie (poniżej)
Powierzchnię Ariela pokrywają rozlegle rozpadliny i nierówności
terenu. Naukowcy przypuszczają, że to aktywność tektoniczna
spowodowała pęknięcia skorupy. Po pewnym czasie te bruzdy
i uskoki częściowo wypełniły się zamarzającą,
niezidentyfikowaną jeszcze materią.
Pozszywany świat (poniżej)
Miranda, najmniejszy z pierwotnych księżyców Urana,
to bohaterka fotografii zrobionej przez Voyagera 2 w 1986 roku
z dystansu 31 tys. km. Teren po lewej jest gęsto naznaczony
kraterami, czyli jest starszy od regionów po prawej,
gdzie dominują rowy i wyżłobienia. Miranda nie jest ciałem
sferycznym, a jej rozmiar to zaledwie 1/7 naszego Księżyca.
Najwyższy uskok w Układzie Słonecznym (poniżej)
Na przekór swojemu niewielkiemu rozmiarowi. Miranda może
pochwalić się najwyższym uskokiem w całym Systemie Słonecznym.
Na zdjęciu z Voyagera 2 po prawej stronie od środka widać strukturę
o nazwie Verona Rupes (18.5 S/12 W), wysoki na 20 km klif,
dziesięć razy wyższy od ścian Wielkiego Kanionu Kolorado.
N eptun
N eptun jest najdalej położoną od Słońca planetą
- olbrzymem. G dy w latach 1979-99 Pluton znalazł się
wewnątrz orbity Neptuna, stał się on najdalszą planetą
Układu. Jego dystans do Słońca to 30 A U , światło
słoneczne w takim miejscu jest trzysta razy słabsze niż
dochodzące do powierzchni Ziemi. M im o tej ciemnej
i chłodnej lokalizacji, N eptun jest nadzwyczaj aktywnym
globem. Biorąc pod uwagę podobieństwo rozmiarów
i składów chemicznych N eptuna i Urana, zaskakują różnice
w ich wyglądzie. Uran to blady, pozbawiony ciekawszych
struktur świat, a tymczasem N eptun to piękny, niebieski,
lodowy klejnot, poprzecinany smugami białych chmur.
W ystępują tu także układy burzowe, a dookoła planety
krąży materia skupiona w ciemnych pierścieniach. Ciem ny
odcień kręgów to zasługa organicznych związków,
pokrywających tworzące je składniki. N eptun posiada
trzynaście znanych dotychczas satelitów. Samą planetę,
odkrytą w 1846 roku, m ożna dojrzeć przez lornetkę;
wygląda wtedy jak niebiesko-zielona plamka. Istnienie tego
świata przewidziano dużo wcześniej, sugerując się
zakłóceniami w ruchu Urana.

Niebieski kolos
Neptun, po lewej, to podobny
do Urana lodowy olbrzym,
niewiele od niego mniejszy.
Jego promień jest 3.9 razy Aphelium,
większy od ziemskiego. maksymalna odległość
od Słońca, 30,386 AU Orbita Neptuna
Orbita Neptuna jest
prawie dokładnie kołowa,
D an e statystyczne N eptuna bez większych odstępstw
od średniego promienia.
Data odkrycia, odkrywca 23 września 1846 rok, Johann Galie

Średnia odległość od Słońca 4 495,1 mln km; 30 AU

Średnica równikowa 49 528 km

Okres rotacji 16,11 godzin

Masa (Ziemia = 1) 17,1

57,7 Okres rotacji

Objętość (Ziemia = 1)
16,11 godzin
PirofKsa* ainndioyi tkn (Zioń=1) 1,2 10
Peryhelium, minimalna
Średnia gęstość (woda = 1) 1,6 odległość od Słońca.
29.709 AU
Prędkość ucieczki 23,5 km/s 20
0
Cv|
OO

Nachylenie osi rotacji Nachylenie osi rotacji 28,3°

Nachylenie płaszczyzny orbity
Moc światła słonecznego 0,1% ziemskiego 30
względem ekliptyki 1,77°
Albedo 41% Okres orbitalny ««■
Ekliptyka
164,79
Liczba księżyców >13 ziemskie lata.
AU l40 Orbita -
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Budowa N eptuna
W nętrze N eptuna wygląda jak Urana, z jednym
wyjątkiem: N eptun posiada znaczące wewnętrzne
źródło ciepła. Ciepło to generowane jest w procesie
zapadania się do wnętrza planety materiału gęstego
i cięższego i wypychania na zewnątrz związków
lżejszych. Powstająca w ten sposób energia
zamieniana jest na promieniowanie cieplne,
a to ogrzewa planetę. M om ent pola magnetycznego,
generowanego na N eptunie jest 25 razy większy
n iż ziemski i nie jest w spółliniow y z jego osią rotacji.

Płaszcz zewnętrzny
Poniżej atmosfery Neptuna znajduje się
mieszanka wodoru i innych cząsteczek tworzących
płynną, lodową masę podobną do tej na Uranie.
Przelotne burze
Zdjęcie wykonane przez Voyagera 2 w 1989 roku odsłania
pasy chm ur Neptuna i wiele burzowych układów, takich jak
Wielka Ciemna Plama widoczna nad obszarem biegunowym
planety. Od czasu wykonania fotografii ten ogrom ny sztorm
zdążył już zaniknąć.

Jądro
Neptun może posiadać wewnętrzne jądro,
zbudowane ze skaty otoczonej warstwą lodu
lub z mieszanki skalno-lodowej.

Płaszcz wewnętrzny
Poniżej zewnętrznego płaszcza występuje
grząski obszar mieszaniny wody,
metanu i amoniaku.

Atmosfera N eptuna
Biorąc pod uwagę ogromną odległość dzielącą Neptuna
od Słońca, planeta ta posiada dość dynamiczną
atmosferę. Jej chmury kondensują się na niższych
wysokościach, zlewając się z mgłą, a ciepło pochodzące
z wnętrza globu wywołuje potężne, choć stosunkowo
krótkotrwałe burze i cyklony. G łów ne chmury
zbudowane są z kryształków metanu, a ewentualne
nieodkryte jeszcze warstwy mogą składać się z lodu
wodnego, amoniakowego i zamrożonego
wodorosiarczku amonu.

Lód metanowy
Skład atmosfery Neptuna (CH,)
Atmosfera Neptuna składa się w większości z wodoru.
Hel stanowi 18% zawartości, a metan resztę. Taki skład
przypomina atmosferę Urana, Neptun zawiera jednak trochę
więcej metanu.
Ostatnie zdjęcie
Obraz (kolory fałszywe) pochodzi z Voyagera 2 na chwilę
przed rozpoczęciem niekończącej się misji w przestrzeń Wodór 79%
międzygwiezdną.
Chmury z lodu
wodnego
i wodorosiarczku
amonu mogą
występować poniżej
chm ur metanowych.
Znajdowałyby się
one znacznie głębiej
niż te w atmosferze
Jowisza i Saturna.

Punkt zero
skali obrano
w miejscu,
gdzie ciśnienie
atmosferyczne
równa się
ciśnieniu
na poziomie
-20C 124 I
Metan 3% Hel 18% morza na Ziemi.

99
 Pasiasty Neptun
Podobnie jak na Jowiszu i Saturnie, tak i na Neptunie

M apa N eptuna występują dwa rodzaje obszarów w atmosferze

- pasy i strefy. Miejsca odpowiednio ciemne i jasne są
związane z zachodzącymi procesami turbulencji,
Oblicze Neptuna było nie lada niespodzianką dla naukowców, te natomiast są uzależnione od niepoznanych
jeszcze do końca mechanizmów wytwarzania
którzy ujrzeli je po raz pierwszy w 1989 roku za pośrednictwem wewnętrznego ciepła planety.
satelity Voyager 2. Nikt nie oczekiwał takich szczegółów W iatry
Gwattowne zachodnie wiatry Neptuna
w atmosferze. Uran, niedaleko którego Voyager przeleciał trzy lata najsilniej wieją na równiku; ich średnia
wcześniej, był jedynie bladym światem, więc podejrzewano, prędkość dochodzi tam do 450 m/s.
Prędkość wiatrów jednostajnie spada wraz
że Neptun, oddalony jeszcze bardziej od Słońca, tym bardziej z przemieszczaniem się w stronę biegunów,

nie będzie miał czym zachwycić. Tymczasem planeta zadziwiła gdzie zmieniają kierunek na wschodni.

Echa ziemskiego nieba (powyżej)

wszystkich swoją aktywną atmosferą, poprzecinaną pasami
To niezwykle zdjęcie cirrusopodobnych
i strefami chmur. Mamy tu także do czynienia z gwałtownie chm ur Neptuna, rzucające cień na warstwy

rozwijającymi się układami burzowymi i najsilniejszymi wiatrami znajdujące się poniżej, uzyskała sonda
Voyager 2.
w całym Układzie Słonecznym, których prędkość dochodzi
do 670 m/s. Pasy i strefy nie są na Neptunie tak długowieczne
jak na Jowiszu, zatem wiele z tych struktur, które zarejestrował
Voyager, już nic istnieje, ale przecież wciąż tworzą się nowe.
Chmury na Neptunie podobne są do naszych ziemskich,
pierzastych cirrusów i układają się w wydłużone, białawe pasma
równolegle do równika.

Wiosna na Neptunie (powyżej)

Na zdjęciu z 2002 roku. wykonanym przez
teleskop Hubble'a, południowy biegun planety
ustawiony jest w stronę Słońca. Na tej półkuli
zmienia się pora roku i zaczyna wiosna,
powodując powstawanie większych ilości
chmur.

Magnetyzm (powyżej) Zanikające burze (powyżej)

Neptun, podobnie jak inne planety - olbrzymy, posiada znaczący moment magnetyczny. W 1989 roku Voyager 2 zarejestrował obraz Białe chmury na niebieskim globie
Oś pola magnetycznego jest mocno nachylona względem osi rotacji, a samo pole nie jest Wielkiej Ciemnej Plamy Neptuna otoczonej Uran zawdzięcza swą btękitno-zielonkawą
generowane w jądrze, lecz gdzieś w płaszczu planety. Powód takiej anomalii jest wciąż pasmami chmur. Choć podobna do jowiszowej barwę bogatej w metan atmosferze, która
jeszcze nieznany. Na ilustracji powyżej pole magnetyczne Neptuna (1) ugina wiatr słoneczny Czerwonej Plamy, Ciemna kompletnie zanikła pochłania czerwone światło. Neptun,
(2) w miejscu zwanym czołem fali uderzeniowej (3), a oś rotacji planety (4) nie pokrywa się jeszcze przed końcem 1994 roku. posiadający jeszcze większe stężenie tego
z osią pola magnetycznego (5). związku, jest mocno niebieski.
Około 50-100 km ponad głównym pasmem
chmur znajdują się wstęgi białych obłoków,
z dnia na dzień zmieniające oblicze planety.
Zbudowane głównie z kryształków metanu,
chmury te, w wyniku szybkiej rotacji
planety, są rozciągane
w kierunku równoległym do równika.
Pierścienie Neptuna (po lewej)
Neptun posiada pięć znanych pierścieni.
Są one bardzo ciemne, prawdopodobnie
zbudowane z lodowych głazów zanurzonych
w substancji węglowej. Nazwy pierścieni
pochodzą od nazwisk pięciu naukowców,
którzy przyczynili się do zrozumienia procesów
zachodzących na tej planecie.

100
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

L e g e n d a

P rę d k o ś ć w a t r u k s c h o o w g o

►►►►►►►►►►►>
P m w o s c * u m u zachco w g o

Ciemne plamy
Turbulentne burze pojawiają się
na Neptunie w postaci ciemnych,
owalnych plam, często sąsiadujących
z chmurami powstającymi na bardzo
dużych wysokościach. Niektóre burze,
takie jak Wielka Ciemna Plama,
sfotografowana przez sondę Voyager 2,
wyglądają bardziej jak dziury
w atmosferze niż prawdziwe twory
atmosferyczne. Wiatry wiejące w czasie
takich burz osiągają prędkość
1,500 1,250 250 stopy/s 0 250 nawet 670 m/s.
Prędkość wiatru

101
 O rb ity księżyców

Sa t e l i t y N eptuna N a diagramie przedstawiono orbity trzech największych satelitów N eptuna: Larissy,

Proteusza i Trytona. U kiad N eptuna ze wszystkimi księżycami tej planety ma
promień 46,7 mln km - to prawie 1/3 promienia orbity Ziemi.
D ookoła N eptuna krąży 13 znanych księżyców. Jest ich
mniej niż w pobliżu innych planet olbrzym ów , ale zbyt
Neptun
duża odległość planety od Słońca uniem ożliw ia dokładną
obserwację jej okolic i odkrywanie małych ciał. Jako
pierwszego w 1846 roku odkryto Trytona, zaledwie w kilka
tygodni po odkryciu samej planety. Nereida pojawiła się na
naszych mapach dopiero w 1949 roku. W 1989 roku sonda
Voyager 2 powiększyła grono księżyców do ośm iu, cztery
kolejne odkryto w 2002 roku, a ostatni w 2003 roku (żaden
z tych odkrytych w X X I wieku nie ma jeszcze nazwy).

Ruch Trytona na orbicie

jest wsteczny względem
kierunku rotacji Neptuna, Larissa. krążąca blisko
a jego orbita jest planety, robi dziesięć
znacznie nachylona obiegów w ciągu jednego
w stosunku do równika obiegu Trytona.
planety. Taka anomalia
może dowodzić,
że Tryton jest
przechwyconym przez
Neptuna obiektem Pasa
Kuipera.

Larissa

Wydłużona orbita Nereidy (poniżej)

Lodowe gejzery (powyżej)
Zdjęcie z Voyagera 2 przedstawia bardzo
aktywną powierzchnię Trytona. Temperatura
powierzchni satelity to -235°C, co sprawia,
że jest najzimniejszym obiektem Układu
Słonecznego. Ciemne pasma to szron
azotowy, pozostawiony po okresie
aktywności lodowego gejzeru.
Nereida posiada najbardziej ekscentryczną orbitę
ze wszystkich księżyców. W najbliższym miejscu
Porównanie rozmiarów księżyców od planety dzieli ją 1,3 mln km, a w najdalszym aż 9,5 mln
Neptuna (poniżej) km. Podobnie jak Tryton. Nereida może być obiektem
Tryton, posiadający średnicę wynoszącą z Pasa Kuipera.
2 707 km. to jedyny duży satelita Neptuna.
Wśród księżyców Układu Słonecznego pod
względem wielkości lokuje się na siódmym
miejscu. Nereida. Larissa i Proteusz to jedynie
ułamki Trytona. Pozostałe księżyce są
nieporównywalnie mniejsze.

Proteusz
Jbi t ’ Nereida

Tryton
Data odkrycia: 1846 rok
Średnica: 2 707 km
Średni promień orbity: 354 760 km
Okres orbitalny: 5.88 dni

Proteusz
Larissa Data odkrycia: 1989 rok
Średnica: 420 km
Średni promień orbity: 117 647 km
Okres orbitalny: 1.12 dnia

Nereida
Data odkrycia: 1949 rok
Średnica: 340 km
Średni promień orbity: 5 513 400 km
Okres orbitalny: 360.14 dni

Larissa
Data odkrycia: 1981 rok
Średnica: 196 km
Średni promień orbity: 73 548 km
Okres orbitalny: 13.31 godzin
 Ruach
Planitia

Mangwe Cavus

Namazu
Macula

'?Boro Macula

Viviane Zin
Macula Maculae

Kikimora
Macula

P ołudniow y biegun Trytona (po lewej)

Złożony z wielu zdjęć Voyagera 2 obraz
przedstawia rejony bieguna północnego na
Trytonie. Muszlowata czapa zamarzniętego
azotu i metanu rozciąga się do 10°
na północ od równika satelity. Jasne
promienie odchodzące od czapy mogą być
świeżo nawianym szronem i śniegiem.

Z kraw ędzi U kładu S łonecznego (po praw ej)

Voyager 2 uzyskał fotografię sierpów Neptuna
i Trytona podczas swego przelotu kolo planety.
Jest to jeden z ostatnich obrazów przesłanych
na Ziemię z tej misji.
 Pluton i C haron
Ostatnią planetą w Układzie Słonecznym jest Pluton. Pluton
to bardzo dziwny świat. Jego porównywalny do Merkurego
rozmiar, bardzo wydłużona orbita, nachylona do ekliptyki
pod większym kątem niż innych planet, oraz skalista budowa to
tylko niektóre niezwykłości tej planety. Stanowiąc własną klasę,
nie jest ani planetą typu „ziemskiego”, ani olbrzymem. Istnieją
jednak setki obiektów podobnych do Plutona, nie tylko pod
względem rozmiaru, ale i składu chemicznego. Są to ciała Pasa
Kuipera - lodowe i skalne obiekty, podobne do planetoid,
a znajdujące się za orbitą Neptuna. Gdyby Plutona odkryto
w ostatniej dekadzie, z pewnością byłby uznany za największy
obiekt Pasa Kuipera. Zamiast tego, z czysto historycznych
względów, nadal nazywamy go planetą. W 1978 roku odkryto
Charona - stosunkowo dużego satelitę o średnicy równej
niemal połowie średnicy Plutona. Te dwa nieduże obiekty krążą
dookoła wspólnego środka masy raz na 6,39 dni, i podobnie
jak w układzie Ziemia - Księżyc, cały czas są zwrócone do
siebie tymi samymi stronami.

M lnlśw iaty
Rozmiar Plutona, pokazanego tu razem
z Charonem, stanowi jedynie 18%
rozmiaru Ziemi. Jego średnica stanowi
67% średnicy Księżyca.

D an e statystyczne Plu to n a

Data odkrycia, odkrywca 18 lutego 1930 rok, Clydc Tombaugh

Średnia odległość od Słońca 5 906,4 mln km; 39,5 AU

Średnica 2 390 km

Okres rotacji (gwiazdowy) 6,39 dnia

Masa (Ziemia = 1) Aphelium,

maksymalna
Objętość (Ziemia = 1) odległość od Orbita Plutona
Słońca, 49.305 AU Ekscentryczna orbita
Prn-spiesztnie gnuTtao-jiK na powierzchni (Ziania = I
Plutona odsuwa go
Średnia gęstość (woda = 1) od Słońca na odległość

Prędkość ucieczki 1,2 km/s od 30 AU do 50 AU.

Nachylenie osi rotacji

Średnia temperatura -2 2 3 -C Okres rotacji 6,39

ziemskiego dnia
Moc światła słonecznego 0,04-0,1% ziemskiego

Albedo

Liczba księżyców 1 (Charon) + 2 odkryte w 2006 roku (przyp, tłum.)

Peryhelium,
minimalna odległość
od Słońca, 29,658 AU
D an e statystyczne C h a r o n a

Data odkrycia, odkrywca 22 czerwca 1978, James Christy

Nachylenie osi rotacji
Średnica równikowa 186 km 122,5°Nachylenie płaszczyzny
orbity względem ekliptyki 17,2°
Średnia odległość od Plutona 19 600 km
Równik
Okres rotacji (gwiazdowy) 6,39 dnia Okres orbitalny Ekliptyka
247,68
Okres orbitalny 6,39 dnia ziemskich lat

104
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Budowa Plutona i C harona

Choć Pluton jest zamarznięty na zewnątrz, jego dość duża
gęstość sugeruje obecność sporych ilości materiałów skalnych.
Żaden próbnik nigdy tu nie doleciał i nie zbadał powierz­
chni planety, możliwe jest jednak, że 70% planety stanowią
skały, a pozostałe 30% to lód. Niektórzy naukowcy zwracają
uwagę na podobieństwa między Plutonem a Trytonem
- największym księżycem Neptuna. Charon nie jest tak
gęsty jak Pluton, więc być może w jego skład wchodzi
więcej lodu. Jest nawet możliwe, że jako efekt ogrzewania
pływowego pod powierzchnią księżyca znajduje się ocean.
Znaczne różnice gęstości sugerują, że te dwa ciała powstały
zupełnie niezależnie, w odmiennych warunkach fizycznych.
Pomiary albedo, czyli współczynnika odbicia światła
słonecznego, pozwalają przypuszczać, że powierzchnia
Plutona pokryta jest azotowym lodem, podczas gdy
Charona głównie lodem wodnym.

Skorupa
Grubość skorupy Plutona nie jest znana. Być może składa się
ona z zamrożonego azotu. wody. metanu i etanu; cienkie ślady
na powierzchni mogą odpowiadać substancjom organicznym.
Płaszcz
Płaszcz Plutona prawdopodobnie zawiera różne lodowe
substancje, w tym także wodę.
Nowe Horyzonty
Jak do tej pory. do Plutona nie dotarł jeszcze żaden statek
kosmiczny. Może się to zmienić, jeśli misja nowej sondy
kosmicznej NASA o nazwie Nowe Horyzonty (New Horizons)
zakończy się sukcesem. Obok - artystyczna wizja statku,
którego celem jest zbadanie Plutona i Charona, wykonanie
map ich powierzchni oraz analiza ich atmosfer. Sonda ma
dotrzeć na miejsce w 2015 roku.

Jądro
Pod płaszczem znajduje się najbardziej wewnętrzna część
planety - stale, prawdopodobnie krzemianowe jądro.

Atmosfera Plutona i C harona

Atmosfera Plutona to bardzo cienka warstwa azotu,
metanu i tlenku węgla (czadu). Jego ciśnienie na Planety podwójne
powierzchni to jedna milionowa ciśnienia panującego na Na zdjęciu z teleskopu Hubble a Charon (po prawej) i Pluton
Ziemi. Takie samo ciśnienie odczujemy na wysokości (po lewej) są oddalone od siebie zaledwie o 0,9 sekundy luku
(to tyle. ile ma mala moneta widziana z odległości 2.8 km).
80 km nad powierzchnią naszej planety w mezosferze,
obszarze spalania się meteoroidów. Ta cienka atmosfera
Plutona rozciąga się odległość 600 km od planety i ma
charakter tymczasowy. Gdy planeta oddala się od Słońca,
warstwy atmosfery zamarzają i spadają na powierzchnię Pluton
w postaci śniegu. Obecność atmosfery na Charonie jest
raczej wątpliwa, choć niektórzy naukowcy twierdzą,
że ponieważ Charon i Pluton są tak blisko siebie, może
zachodzić grawitacyjne wymieszanie się materiału obu
atmosfer.

Skład atmosfery Plutona

Skład atmosfery Plutona określa się. obserwując
zakrycia gwiazd.

Pluton w kolorze
To zdjęcie jest najwyraźniejszym obrazem Plutona, jakim
dzisiaj dysponujemy. Planeta ma kolor brązowy, z ciemnymi Azot 98%
pasami równikowymi nieznanego pochodzenia.

Charon Pluton

Orbita Charona I Plutona

Dzień na Plutonie, okres orbitalny Charona i okres jego rotacji
są równe i wynoszą 6,39 dnia. w związku z tym z Plutona
Metan i czad 2% zawsze widzimy tylko jedną stronę Charona (i na odwrót).

105
 P as K u i p e r a
W 1992 roku dwóch astronomów odkryło nieznany dotąd, lodowy
obiekt o średnicy 200 km. Ustalili, że jego odległość od Słońca zmienia
się między 40,9 a 47 AU, a okres orbitalny wynosi 296 lat. Obiekt ten
nazwali 1992 QB1. Od tamtego czasu odkryto setki podobnych ciał,
znajdujących się głównie poza orbitą Neptuna. Odkrycia te wreszcie
potwierdziły istnienie przewidzianego teoretycznie wiele lat wcześniej
Pasa Kuipera - obszaru wypełnionego pozostałościami po tworzeniu
się planet. Szacuje się, że Pas zawiera od kilku milionów do miliarda
zamrożonych obiektów. Większość z nich krąży po dość stabilnych
orbitach, lecz zdarza się, że od czasu do czasu ruch niektórych ciał
zaburza jakieś inne ciało, „wybijając” je na bardzo wydłużone orbity.
Obiekt taki staje się wówczas krótkookresową kometą, lecącą w stronę W komecie (powyżej)
Komety to niejednorodne zlepki luźno
wewnętrznych obszarów Układu Słonecznego. Niedawno dokonano upakowanych cząsteczek lodu i pyłu.
Gdy kometa zbliża się do Słońca, światło
dość zaskakującego odkrycia, że zewnętrzna granica Pasa Kuipera
gwiazdy rozgrzewa jej lodową powierzchnię
jest ostrzejsza niż początkowo sądzono i znajduje się w odległości i zachodzi sublimacja - zmiana stanu
skupienia stałego od razu w gazowy. Gaz
50 AU od Słońca. i pył rozwiewają się w przestrzeni
kosmicznej, tworząc ogon lub inaczej
Odlegle plamki (po lewej) - warkocz komety.
Obiekty Pasa Kuipera są tak odlegle,
słabe i małe. że nikt jeszcze nie widział
ich szczegółów. Zdjęcie obok to jeden
z najlepszych obrazów przedstawiających
obiekt Pasa (plamka w zaznaczonym
kwadracie)

Mały olbrzym
Jednym z największych cial Pasa Kuipera Brudna kula śniegowa (powyżej)
jest Ouaoar - temat ilustracji artystycznej Kometa W ild 2 była celem misji Sturdust.
poniżej. Niektórzy traktują Ouaoara jak
Sonda przeleciała niedaleko obiektu
dziesiątą planetę Układu Słonecznego,
2 stycznia 2004 roku i zebrała próbki pyłu
a to ze względu na jego rozmiary - może
z jej warkocza. Zdjęcie przedstawia
być nawet tak duży jak Charon, księżyc
jądro komety.
Plutona.

106
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONEC ZNY

Pr zy k ła d y komet

Komety typu jowiszowego O kres orbitalny O o u a o ś ć T PfJOHUJlM DłTłOSTATNirGO

/BIJANIA DO StOJiCA

Encke 3,3 lat 0.340 AU 1 2003

Wild 2 6,39 lat 1,583 AU 2003
Borrelly 6.86 lat 1,358 AU 2001
Komety typu Hallcy

Tempel-Tuttle 32,91 lat 0,982 AU 1998

Crommelin 27,89 lat 0,743 AU 1984

Halley 76,1 lat 0,587 AU 1986

Komety długookresowe

Hale-Bopp 2 320 lat 1,315 AU 1997

Hyakutake 72 000 lat 0,230 A U 1996

Deep Impact (powyżej)

4 lipca 2005 roku jądro krótkookresowej
komety Tempel 1 zostało rozbite pociskiem
wystanym z sondy kosmicznej agencji NASA
Deep Impact. Przelatujący próbnik uzyska! to
zdjęcie 67 sekund po uderzeniu. Widoczny
jest oświetlony pióropusz materiału
wyrzuconego w przestrzeń kosmiczną. Analiza
zderzenia klatka po klatce ujawniła informacje
o składzie chemicznym komety.
P o z a Pasem K u ip e r a
W odległości ponad 100 A U od naszej gwiazdy na granicy
sfery zwanej heliopauzą zaczyna się międzygwiazdowa
przestrzeń kosmiczna. Królestwo Słońca nie kończy się
jednak tutaj, lecz tysiące razy dalej. Słońce jest zanurzone
w chmurze składającej się z niewyobrażalnej ilości odłamków
skalnych i lodowych - O b ło k u Oorta. Podobnie jak ich
krewni w Pasie Kuipera, obiekty O bło ku są potencjalnymi
jądrami komet i podczas gdy Pas jest źródłem komet
krótkookresowych, O b ło k daje początek kometom
długookresowym. Sedna (na ilustracji po prawej,
z hipotetycznym księżycem), odkryta w 2003 roku,
to członek C hm ury Oorta. Jej rozmiar wynosi prawie 2/3
rozmiaru Plutona, ale tak duże obiekty są raczej rzadkością,
większość ciał O b ło k u to bardzo małe kawałki gruzu.

Obłok Oorta w zarysie (poniżej, po prawej)

Kształt Obłoku Oorta jest prawie sferyczny, niewielkie
odkształcenia to efekt działania sił pływowych,
pochodzących z jądra Drogi Mlecznej. Średnica Obłoku
Oorta to około 200 tys. AU. W skali ilustracji poniżej orbita
Neptuna miałaby średnicę kropki postawionej na końcu
tego zdania.

W odróżnieniu od komet krótkookresowych,

których orbity z grubsza leżą w płaszczyźnie
ekliptyki, komety z Obłoku Oorta przybywają
z różnych kierunków.

Bliżej Słońca wewnętrzne obszary

Obłoku Oorta stają się prawdopodobnie
bardziej spłaszczone i zlewają
z zewnętrznymi obszarami Pasa Kuipera.

Komety stają się dla nas widoczne tylko

wtedy, gdy dostaną się do wewnętrznego
Układu Słonecznego (znacznie bliżej niż
pokazano na ilustracji) i uformują długi
ogon. Kometa na ilustracji nie została
przedstawiona w skali.

Zewnętrzny brzeg Obłoku Oorta może rozciągać

się nawet na odległość 1/3 odległości
do najbliższej gwiazdy.
 ZEWNĘTRZNY UKŁAD SŁONECZNY

Hcliosfera
Układ Słoneczny zanurzony jest w heliosferze.
Jest to bąbel „rozdmuchany” przez stale
wypływające strumienie naładowanych cząstek
wiatru słonecznego w ośrodku
międzygwiazdowy!!!. Wewnętrzną granicę
heliosfery wyznacza czoło fali uderzeniowej.
To tutaj cząstki wiatru słonecznego zwalniają
po raz pierwszy, oddziałując z materią
międzygwiazdową (1). Miejsce, w którym
ciśnienie wiatru słonecznego jest zrównowa­
żone ciśnieniem materii międzygwiezdnej to

<■
zewnętrzna granica heliosfery - heliopauza
(2). Podczas przenikania haliopauzy przez
ośrodek międzygwiazdowy tworzy się strefa
turbulentna i drugi front fali uderzeniowej,
cząstki słoneczne zderzają się tam ze strumie­
niem cząstek emitowanych przez całą galaktykę
(3). Voyager 1 (dłuższa pomarańczowa
trajektoria) prawdopodobnie przeciął ten front
szokowy w grudniu 2004 roku, kiedy to
znalazł się w odległości 94 AU od Słońca.

Gość długodystansowy (powyżej) W warkoczu komety (po prawei)

W 1997 roku na niebie pojawiła się jedna
z najjaśniejszych komet XX wieku - Hale-Bopp.
Można ją było oglądać nieuzbrojonym okiem
przez 18 miesięcy. Ta długookresowa kometa
potrzebuje aż 2 320 lat. aby wykonać jeden
obieg dookoła Słońca. Pochodzi ona
z zewnętrznych obszarów Obłoku Oorta. Na
zdjęciu widać dwa ogony komety: pyłowy (biały)
i świecący zjonizowanym gazem.
Kometa Hyakutake. odkryta w 1996 roku
przez astronoma japońskiego, którego imię
nosi. jest kometą długookresową. W czasie
ostatniej wizyty, w wyniku grawitacyjnego
oddziaływania na nią planet - olbrzymów,
jej okres orbitalny zwiększył się z 15 tys.
do 72 tys. lat. Zdjęcie warkocza z teleskopu
Hubble a przedstawia obszar około
14 tys. km.
 Ż y c ie U kładu

Sł o n e c z n e g o
Nasz Układ Słoneczny narodził się z ciemnej chmury gazu
i pyłu międzygwiazdowego, zwanej obłokiem molekularnym (1).
Skupiska materii w obrębie obłoku zainicjowały wzajemne
przyciąganie grawitacyjne coraz większych mas, przekształcając
go w dysk w ciągu około 2 mln lat (2). Materia w dysku zaczęła
grupować się w większe obiekty - planetozymale (3), które następnie
przekształciły się w ciała o rozmiarze naszego Księżyca
- planetoidy (4). Układ Słoneczny nabrał swojego obecnego
kształtu dopiero po upływie 30 do 50 mln lat (5), ale resztki
materii niepochloniętej przez większe ciała Układu jeszcze przez
około miliard lat bombardowały planety (ilustracja poniżej).
O d kilku miliardów lat System Słoneczny niewiele się zmienił,
ten stan nie będzie jednak trwał wiecznie. Za około 7 mld lat
Słońce spuchnie, stając się czerwonym olbrzymem i pochłonie
kilka najbliższych planet (6). Niedługo potem odrzuci swe
zewnętrzne warstwy atmosfery i utworzy mgławicę planetarną
(7), samo stając się białym karłem. Gdy materia mgławicy
rozproszy się w przestrzeni kosmicznej, w miejscu naszego
obecnego Układu zostanie jedynie stygnący, centralny karzeł
i kilka obiegających go planet, które przetrwają słoneczny
„wybuch” (8).

110
 Si

Na zdjęciu pochodzącym ze Szw edzkiego Teleskopu Słonecznego

przedstaw iono w ycinek Słońca w o ko licy plam y słonecznej.
C iem ne pole to cień. otaczające ją pole jaśniejsze to półcień;
na brzegu zdjęcia w yraźnie w idać granulację. Sfotografow any obszar
ma 30 tys. km szerokości.
i L

N a jb l iż sz e
g w ia z d y
 'S -!

"A -iiż -i: BSTrISTSK?! os

J ^ ® p | ^ | ; ^ sIy :':•:' '-• ' H f f l . ' c;/ i

*S fficR u ?-: m rw S l i £'£ i?);

N a j b l iż s z e g w i a z d y
O o ira o S ć
T » UKŁADU $KiAI>MKI
(U T A ŚWIETLNI
V Mv Kolor T t p w id m o w y

I Pojedynczy Słońce - -26,8 4,85 Żółty G2V

2 Potrójny Proxima Centauri 422 11,10 1533 Czerwony M5.5V
a Centauri A 4,39 *v,vl 438 Żółty G2V
a Centauri B 4,39 135 5,70 Pomarańczowy K1V
3 Pojedynczy Gwiazda Barnarda 5,98 9,54 1322 Czerwony M3,8V
4 Pojedynczy Wolf 359 7,78 13,46 16,55 Czerwony M63V
5 Pojedynczy Lalande 21185 826 7,48 10,44 Czerwony M2V
6 Podwójny Syriusz A 8,55 -1,46 1,47 Niebiesko-biały A1V
Syriusz B 8,55 8,44 1134 Biały dA2
7 Podwójny Luyten 726-8A 8,73 12,56 15,40 Czerwony M5,5V
Luyten 726-8B 8,73 12.52 15,85 Czerwony M5,6V
8 Pojedynczy Ross 154 9,45 10,45 13,07 Czerwony M3.6V
9 Pojedynczy Ross 248 1032 1227 14,79 Czerwony M5.5Y
10 Pojedynczy e Eridani 10,50 3,73 6,19 Pomarańczowy K2V
11 Pojedynczy' Ross 128 10,94 11,11 13,51 Czerwony M4,5V
12 Potrójny Gwiazda Luyiena 789-6 A 1127 1332 15.64 Czerwony .\15-M7V
Gwiazda Luytena 789-6 B 11,27 1327 15.58 Czerwony
Gwiazda Luytena 789-6 C 1127 14,03 16.34 Czerwony
13 Podwójny Procjon A 1138 038 2,66 Biały F5IV-V
Procjon B 11,38 10,70 12,98 Biały dA
14 Podwójny 61 Cygni A 11,40 521 7,49 Pomarańczowy K5V
61 Cygni B 11,40 6,03 831 Pomarańczowy K7 V
15 Podwójny Gliese 725 A 11,44 8,90 11.16 Czerwony M3,0V
Gliese 725 B 11,44 9,69 11,95 Czerwony M3,5V
16 Podwójny Groombridge 34 A 11,57 8,07. 1032 Czerwony M2V
Groombridge 34 11,57 11,06 11,06 Czerwony M3,5V
17 Pojedynczy Lacaille9352 11,73 7,34 9,75 Czerwony M2V
18 Pojedynczy £ Indus 11,80 4,69 6,89 Pomarańczowy K3V
19 Pojedynczy tC e tu s 11,81 3,50 5,68 Żółty G8V
20 Pojedynczy G 051-015 11,83 14,81 16,98 Czerwony M6,5V
 NAJBLIŻSZE GWIAZDY

Widok z a Centauri (po prawej)

Na artystycznej ilustracji przedstawiono
okolicę Słońca oglądaną z układu
podwójnego (/ Centauri A i B (na górze,
po lewej). Dookoła układu, w odległości
13 tys. AU od niego, krąży jeszcze jedna
gwiazda czerwony karzeł. Proxima
Centauri (poniżej układu), najbliższa
sąsiadka Słońca. Chmura Oorta
(niebieska) otacza Słońce (zielone)
i cały nasz układ planetarny.

T y py w id m o w e g w ia z d

A - N P . UKtAO
Syriusm

F - N P . UKUO
M • n p . P r o m u C en tauri
P socjon *

Lme p o io ś ń gm uo

l 15
 Sł o ń c e
Słońce to gwiazda, dookoła której krąży Ziem ia i osiem
innych planet naszego U kładu. Jak każda zwykła gwiazda,
Słońce jest świecącą kulą plazm y - gazowego stanu
materii, w którym atom y ulegają jonizacji i są pozbawione
części lub wszystkich swoich elektronów.
N a Słońcu nie ma twardej powierzchni. Światło i ciepło
wytwarzane są w w yniku term ojądrowych reakcji
chemicznych, polegających na zamianie w odoru w hel.
Podczas takich reakcji wytwarza się olbrzym ie ciśnienie,
powstrzymujące kulę od grawitacyjnego zapadnięcia się.
Taki stan to równowaga hydrostatyczna i to właśnie
w niej przebywa większość gwiazd ciągu głównego.
Jądrowe procesy zachodzą we w nętrzu naszej gwiazdy
już od 4,6 mld lat, przetwarzając aż 600 mln ton wodoru
w każdej sekundzie. Nie ma jednak powodu do niepokoju,
gdyż Słońce ma taki zapas tego pierwiastka, że przez
najbliższych 6 mld lat nic się w jego wyglądzie nie zmieni.

Rozmiar Słońca
Średnica Stońca jest 9.7
razy większa od Jowisza,
który znów jest 11.7 razy
większy od Ziemi. Niektóre
plamy słoneczne są większe
od całej naszej planety.
D a n e statystyczne
Wewnętrzna rotacja Stońca
Okres wirowania gwiazdy na biegunach
to 35 dni, na równiku natomiast tylko
25 dni. Rotację taką nazywamy
różnicową. Diagram przed­
stawia zmiany prędkości
rotacji w zależności
od głębokości
i słonecznej
szerokości.
Sł o ń c a

Data odkrycia Znane od starożytności

Średnica 1 392 000 km

Okres rotacji równikowej 25,38 dni

Masa (Ziemia = 1) 333 000

Objętość (Ziemia = 1) 1 304 000 25 dni 27 dni

Przyspieszeniegrawitacyjnenapcnierzdini (Ziemia = 1) 28
29 dni
Średnia gęstość (woda = 1) 1,4
Prędkość ucieczki 617,7 km/s 31 dni

Prędkość względem najbliższych gwiazd 19,4 km/s

33 dni
Temperatura powierzchniowa 5 500°C

Temperatura jądra 15 500 000°C 35 dni

116
 NAJBLIŻSZE GWIAZDY

Budowa Słońca Łańcuch proton-proton

Podobnie jak inne gwiazdy o tej samej masie
i temperaturze, wnętrze Słońca zbudowane jest
z jądra, strefy promienistej i strefy konwektywnej.
Jądro zajmuje 20% centralnych części gwiazdy,
a jego gęstość jest 150 razy większa od gęstości wody.
Strefa promienista rozciąga się do 70% promienia
Słońca, a zewnętrzne 30% zajmuje strefa konwektywna.
To tutaj podgrzany w strefie promienistej gaz wznosi
się w postaci gigantycznych komórek konwektywnych
na powierzchnię, po czym rozpada się, stygnie
i znów opada na dno atmosfery.
Strefa konwektywna
W tej strefie energia słoneczna jest wynoszona
na powierzchnię gwiazdy metodą konwekcji - tej samej,
która powoduje wznoszenie się ciepłego powietrza
w obszary chłodniejsze.
Strefa promienista
W tej strefie energia generowana w jądrze transportowana jest przez
przepływ promieniowania.
W jądrze gwiazdy zachodzą termojądrowe reakcje
przetwarzania wodoru w hel, zwane łańcuchami proton-
proton lub w skrócie p-p (ilustracja poniżej). Wodór
posiada najprostsze atomy, zbudowane jedynie
z protonowego jądra (żółte) i elektronu. Jądro słoneczne
jest /.jonizowane, tzn. że elektrony są oddzielone od
atomów. Reakcje zachodzą wobec tego między samymi
protonami, skąd nazwa procesu. Najpierw spotykają się
dwa protony: jeden z nich natychmiast przekształca się
w neutron (niebieski), a jako produkty uboczne
emitowane są pozytron (czerwony) oraz neutrino
(zielone). Pozytron szybko się oddala i uderza
w przypadkowy elektron, ulegając anihilacji, w której
wytwarza się promieniowanie y (czyt. gamma, przyp. tł.).
W wyniku pierwszej reakcji otrzymujemy jądro atomu
deuteru, lub inaczej ciężkiego wodoru (1), które znów
wchodzi w reakcję z protonem, emitując tym razem
promieniowanie y (żółta fala) i tworząc jądro helu 'He (2).
Trzecia i ostatnia kolizja cyklu to zderzające się ze sobą
dwa jądra 'He, w wyniku czego otrzymujemy
pełnowartościowe jądro helu ‘He i dwa wolne protony,
które ponownie mogą zapoczątkować cały cykl (3).

Jądro
proton
Jądro Słońca to źródło jego energii. To tutaj jądra wodoru
zderzają się tworząc hel. Temperatura w centrum gwiazdy
osiąga wartość 15 500 OOO C. proton

Fotosfera
Fotosfera to w rzeczywistości widzialne oblicze Słońca,
z plamami i granulacją. Temperatura fotosfery 9 neutrino
w ynosi około 5 500°C. deuter

W ew nętrzna dynam ika Słońca

W nętrze Słońca to potężny reaktor jądrowy,
generujący energię i ciśnienie równoważące miażdżącą
silę jego grawitacji. Reakcje p-p zachodzące w centrum
proton
gwiazdy produkują energię w postaci promieniowania
y i neutrin. Nieuchwytne neutrina szybko umykają,
ale wnętrze Słońca jest tak gęste, że promienie y
nie mogą się z niego wydostać. Zaczynają więc
reagować z jonami gęstego gazu, które je absorbują
i wypromieniowują w różnych kierunkach.
Potrzebnych jest prawie milion lat, aby oryginalny ■He
kwant y pośrednio wydostał się na zewnątrz gwiazdy
w postaci słabszego już promieniowania.

Pokaz świetlny (poniżej)

Zorze polarne to zjawiska świetlne, występujące na biegunach Skład Słońca
promieniowanie y
Ziemi. Ich powstawanie powoduje przelot cząstek słonecznych Słońce w 71% składa się z wodoru. 27% z helu i 2% z innych
przez gaz w atmosferze. Zorze nazywane są również pierwiastków, takich jak węgiel, tlen. azot i żelazo.
Południowym i Północnym Światłem Ziemi. Podobne zjawiska
zorzowe występują także na innych planetach - Jowiszu. Wodór 71%
Saturnie, Uranie i Neptunie.
8> >He

<* ‘ He

proton

proton

Inne pierwiastki 2% Hel 27%

 T a r c z a Sł o ń c a
Słońce jest kulą zjonizowanego gazu, więc nic ma na nim
twardej powierzchni, posiada jednak wyraźny brzeg, który
naukowcy określają fotosferą. Fotosfera dosłownie znaczy
„sfera światła”. G dy włoski astronom Galileusz (1564-1642)
po raz pierwszy zobaczył rzut tarczy słonecznej z teleskopu,
był zaszokowany, że nie jest ona gładkim, nieskazitelnym
dyskiem. Poza plamami słonecznymi, które wówczas ujrzał,
na Słońcu występują także takie zjawiska, jak granulacja,
pochodnie i protuberancje. To właśnie te formy powstające
w fotosferze i chromosferze Słońca składają się
na wizerunek gwiazdy.

Plamy słoneczne i cykl 11 -letni

W miejscach silnej koncentracji linii sil pola magnetycznego gwiazdy występują
ciemne struktury zwane plamami słonecznymi. Pole blokuje wypływ
promieniowania na zewnątrz, tworząc obszary chłodniejsze, a przez to ciemniejsze.
C entrum typowej plamy stanowi cień, którego temperatura jest o około
1 600 " C niższa niż otaczająca ją fotosfera. Ilość plam zmienia się z 11-letnim
okresem, zwanym cyklem słonecznym. W m inim um cyklu plam m oże być zaledwie
kilka sztuk lub nawet wcale; w czasie maksimum ich liczba rośnie do około dwustu.
Plamy często występują w grupach.

j* .
Cykl słoneczny (powyżej)
Kolejne ilustracje przedstawiają ewolucję plam słonecznych w ciągu 11-letniego cyklu. Rozrost
i zanik plam można prześledzić, począwszy od 1991 roku (na pierwszym planie, po lewej),
gdy Słońce przeżywało maksimum swej aktywności, aż do 1999 roku (na pierwszym planie,
po prawej) na rok przed kolejnym szczytem. Zdjęcia uzyskał japoński satelita Yohkoh.
Wykonano je za pomocą teleskopu rentgenowskiego w równych odstępach czasu.
Jasne obszary reprezentują miejsca wzmożonej aktywności magnetycznej Słońca.

Geneza cyklu słonecznego

Przekrój przez plamę słoneczną (po lewej)
Linie pola magnetycznego Słońca
(powyżej)
rozchodzą się podłużnie, łącząc oba
Plamy nie są zupełnie płaskie, bieguny (1). W wyniku różnicowej
przypominają raczej twory depresyjne. rotacji gwiazdy, linie pola na równiku
Minimalnie jaśniejsze włókna półcienia wirują szybciej niż te na biegunach
(2). W takiej sytuacji linie ulegają
ciągną się po .zboczach" do centralnie
skręcaniu i zawinięciom, a następnie
położonego cienia. Te depresje wynurzają się na powierzchnię
przypominające spodki mogą mieć gwiazdy, gdzie powstaje dwubiegu­
średnice wynoszące nawet 80 000 km. nowy obszar aktywny. W rozrzedzonej
atmosferze pole magnetyczne
Plamy często występujące w parach
gwałtownie się rozprzestrzenia,
lub grupach są połączone liniami pola układając się w luki łączące obszary
magnetycznego i przesuwają się o przeciwnej biegunowości, tworząc
zgodnie z kierunkiem obrotu Słońca. / IW plamy, pętle i powodując rozbłyski (3).

I 18
 NAJBLIŻSZE GWIAZDY

Spikulc
Pewne miejsca na Słońcu wyglądają jak pola falującej
trawy. Taki efekt dają spikule lub bryzgi
chromosferyczne - strugi gazu, które w około pięć
m inut z prędkością 30 km/s w znoszą się z fotosfery
w niższe partie chromosfery. M ogą się unieść
na wysokość nawet 40 tys. km , aby zblednąć
po kilkunastu minutach. Podejrzewa się, że przy ich
powstawaniu kluczową rolę odgrywają fale
dźwiękowe. O braz w fałszywych kolorach uzyskał
Szwedzki Teleskop Słoneczny na wyspie La Palma.

Granule i pochodnie fotosfcryczne

W zbliżeniu tarcza słoneczna wyraźnie przedstawia
ziarnistą strukturę, zwaną granulacją. Na zdjęciu poniżej,
uzyskanym Szwedzkim Teleskopem Słonecznym, widać ją
doskonale. Pojedyncze ziarna mają średnice około tysiąca
kilometrów i są otoczone chłodniejszymi i ciemniejszymi
alejami. Granulacja jest wynikiem wznoszenia się
gorącego gazu z wnętrza gwiazdy w postaci
gigantycznych komórek konwektywnych, które ulegają
rozpadowi i rozproszeniu. Czas życia poszczególnych
granul to około 20 minut. Na zdjęciu widoczne są także
pochodnie - stosunkowo małe, wężykowate, jasne
włókna, które pokrywają pola występowania plam i mogą
przetrwać nawet kilka miesięcy.

119
A t m o s f e r a Sł o ń c a
S ło ń c e to o b ie k t b ard zo ak ty w n y . Ja k na gw iazdę p rz y sta ło ,
je s t d o ść sta b iln y i nie w y k azu je w ięk szy ch zm ian w bilan sie
e n e rg e ty c z n y m , ale p o tra fi z a sk o c z y ć n iezw y kłym i
stru k tu ra m i n ie s p o k o jn e j a tm o sfe ry . Z ew n ętrz n a c z ę ść
S ło ń c a d zieli się na dwa o b sz a ry o ró ż n y ch tem p eratu rach
i g ę sto śc i. C h r o m o s fe ra stan ow i w arstw ę d oln ą, sięgającą
aż do 9 tys. km ponad fo to s fe r ę i je s t m ie jscem pow staw ania
bry zg ó w . P on ad c h ro m o sfe rą zn a jd u je się o w iele
ro z le g le jsz a k o ro n a - b ard zo rzadka o to c z k a z plazm y
0 tem p era tu rz e b lisk iej 2 m ln ° C . T o w łaśnie w k o ro n ie
tw o rz ą się n a jg w a łto w n iejsz e zjaw iska s ło n e c z n e - ro z b ły sk i,
p ro tu b e ra n c je i w y rz u ty m aterii k o ro n a ln e j. K o ro n a p łyn n ie
p rz e ch o d z i w w iatr sło n e c z n y , b ęd ący w ypływ em gazu
1 w y s o k o e n e rg e ty cz n n y c h cz ą ste k z p o w ierz ch n i S ło ń ca .
W ia tr sło n e c z n y „ w ieje” aż na k resy U k ład u S ło n e c z n e g o .

Pętle koronalne (powyżej) Słoneczne protuberancje (poniżej)

Obraz pochodzący ze zbiorów satelity TRACĘ Ultrafioletowy obraz wielkiej słonecznej
(Transition Region and Coronal Explorer) protuberancji uzyskał satelita SOHO (Solar
przedstawia pętle koronalne - wstęgi gazu and Heliospheric Observatory), który również
„złapanego” w słoneczne pole magnetyczne zdofał określić jej wewnętrzną temperaturę
i podtrzymywane wysoko nad fotosferą. na około 60 tys.°C. Protuberancje to chmury
wybuchającego, naładowanego gazu.
Rozbtyski
Po lewej zestawiono obrazy z ośmiogodzinnej
obserwacji, przedstawiające rozwój struktury
erupcyjnej na Słońcu. Takie rozbłyski mogą
sięgać aż do wnętrza korony.

R ozb ły sk i, p ro tu b eran cje i pętle

N a S to ń c u is tn ie je w ie le fo rm p o w ią z a n y c h z je g o a k ty w n o śc ią m a g n e ty cz n ą .
R o z b ły s k i to ro z le g le w y b u c h y , c z ę s to p o ja w ia ją c e się w o k o lic a c h w y stęp o w a n ia
p lam . E m itu ją o n e p ro m ie n io w a n ie w c a ły m z a k re sie w id m o w y m i w y rz u c a ją
o g r o m n e ilo ści jo n ó w z p rę d k o ściam i b lisk im i 7 0 % p rę d k o ści św iatła. P ro tu b e ra n c je
to g ę ste s tru k tu r y o k s z ta łta c h p rz y p o m in a ją c y c h p ę tle p o w sta ją c e w k o r o n ie ,
ale z n a c z n ie od n ic h c h ło d n ie js z e . P r o tu b e r a n c je o g lą d a n e na tle ja s n e j ta r c z y
s ło n e c z n e j w yglądają ja k c ie m n e w łó k n a i n o szą n azw ę fila m en tó w . P ę tle k o ro n a ln e
to stru g i gazu łączące dw a a k ty w n e m a g n e ty cz n ie o b sz a ry na p o w ie rz ch n i gw iazdy.
 NAJBLIŻSZE GWIAZDY

K o ron a
K o r o n a je s t n a jb a rd z iej z e w n ę trz n ą c z ę śc ią a tm o sfe ry
S ło ń ca . R o z cią g a się o n a w p rz e strz e ń k o sm ic z n ą na
o d le g ło ść kilku p ro m ien i S ło ń ca . K o r o n y n ie je ste ś m y
w stan ie d o jrz e ć na c o d z ie ń , gd yż g in ie w blasku
ja śn iejsz eg o dysku gw iazdy. P ro tu b era n cjo m i p ętlom
m o żn a się p rz y jrz e ć je d y n ie p o d czas zaćm ień . O b r a z
p o lew ej o d słan ia b a rd z o g o rą ce o b sz a ry s ło n e c z n e j
k o ro n y , p rzed staw ion e w p rom ien iach u ltrafio leto w y ch .
F a łsz y w e k o lo ry o z n a cz a ją te m p eratu ry : 1 m ln °C
- niebieski, 1,5 m ln °C - zielony oraz 2 m ln °C - czerw ony.

12,000
1 200 000 C

Korona

1 200 OOOC

Spikule
K o ro n a ln e w yrzuty masy
(ang . sk ró t C M E - C o ro n a l Mass E je c tio n ) 1 100 OOOC
P o d c z a s k o r o n a ln y c h w y rz u tó w m a sy tw o rz ą się
o lb r z y m ie b ą b le i p ła ty s ł o n e c z n e j m a te r ii. Ic h
o b e c n o ś ć je s t z a p e w n e zw ią z a n a z r o z b ły s k a m i,
ale n ie je s t to je s z c z e d o k o ń c a w y ja ś n io n e . P o d c z a s
ta k ie g o w y rz u tu , tr w a ją c e g o d o k ilk u g o d z in ,
S ło ń c e tr a c i k ilk a m ilia rd ó w to n p la z m y . E n e r g ia
ta k ic h w y tr y s k ó w m o ż e się sk u m u lo w a ć z e n e rg ią
1 050 00 0 X
p o c h o d z ą c ą o d r o z b ły s k ó w , w ó w c z a s na Z ie m i
d o c h o d z i d o p o w a ż n y c h z a k łó c e ń w k o m u n ik a c ji
s a te lita r n e j. W y r z u c o n a m a te ria le c i w p r z e s tr z e n i
k o s m ic z n e j z p rę d k o ś c ia m i o d 10 d o 1 0 0 0 km /s.
Chromosfera

800 000CC

6 700°C

5 500°C
Erupc)a słoneczna (powyżej)
Zdjęcie z SOHO przedstawia potężny koronalny wyrzut
naładowanych cząstek z atmosfery słonecznej daleko Fotosfera
w przestrzeń kosmiczną. Okrąg określa rozmiar
i pozycję tarczy Stońca.

Kolizja z Ziemią (po lewej)
Gdy materia wypuszczona ze Stońca dociera do Ziemi (1),
powoduje ugięcie się linii sil jej ochronnego pola magnetycz­
nego (2). odsłaniając tym samym krążące po orbitach satelity
i narażając je na bezpośrednie działanie niebezpiecznego
promieniowania słonecznego. Jeśli nadchodząca materia
niesie pole magnetyczne o przeciwnej biegunowości do
naszej planety, wówczas może dojść do skrzyżowania się linii
tych pól po ciemnej stronie Ziemi, powodując powstanie
rozległych wyładowań atmosferycznych (3).
C h ro m o sfera
N a jn iż e j p o ło ż o n a w arstw a a tm o s fe ry S ło ń c a to „sfera
k o lo r ó w ”, cz y li c h ro m o s fe ra . Z a jm u je o n a o b sz a r
o sz e r o k o ś c i o k o ło 9 ty s. km z n a jd u ją c y się p o m ięd z y
k o r o n ą a fo to s fe r ą gw iazdy. T e m p e ra tu ra n iższy ch
p artii c h r o m o s fe ry w y n o si m n ie j w ię cej ty le sam o
c o fo to s fe r y i ro śn ie w raz z w y so k o śc ią , ab y w g ó rn y ch
o b sz a ra c h o siąg ać ju ż w a rto śc i k o ro n a ln e .

121
 O d k r y w a n ie Sł o ń c a
S ło ń c e je st tak ściśle zw iązane z n aszym co d zie n n y m ży ciem ,
że łatw o zap om in am y , w ja k w ielkim stop n iu od n iego
zależym y. N asi p rzo d k o w ie od czu w ali tę z a le ż n o ść i w ażn ość
S ło ń ca , w iele ku ltu r śled z iło jeg o ruch ro cz n y po niebie.
E ra n o w o cz e sn y ch badań gw iazdy ro z p o c z ę ła się w raz
z u d o w od n ien iem p rzez K o p ern ik a , G alileu sza i K eplera,
że to w łaśnie S ło ń c e , a nie Z iem ia, zn ajd u je się w cen tru m
U k ład u S ło n e c z n e g o . D z ię k i oślep iający m p ro m ien io m
sło n e cz n y m na n aszej planecie istn ieje ży cie, ale to w łaśnie
p rz ez nie u tru d n io n e są w szelk ie b ez p o śred n ie o b serw acje
gw iazdy. D z iś nie je ste śm y ju ż o g ran iczen i jed yn ie
do o b serw a cji przy u życiu n ied o sk o n ały ch in stru m en tó w
n aziem n y ch . A stro n o m ię sło n ecz n ą uprawia się z p rz e strz en i
k o s m ic z n e j, w oln ej od tu rb u len tn e g o p ow ietrza,
z ab u rz a ją ceg o o b serw acje.

Złoty szyb (po prawej)

Odsłonięta atmosfera słoneczna (poniżej)
Zanim wynaleziono koronograf. aktywną,
dwuczęściową atmosferę Słońca można było
obserwować jedynie podczas całkowitych
zaćmień, gdy tarczę gwiazdy na kilka minut
przesłaniał Księżyc. Zdjęcie przedstawia
zaćmienie Słońca z sierpnia 1999 roku.
W pewne dni roku Słońce przechodzi
dokładnie nad otworem jaskini i wpuszcza
do środka snop światła, penetrując
jej wnętrze. Szyb ten zbudowali Majowie
w Meksyku w okresie 700-1000 roku n.e..
a dziś znany jest jako Słoneczne
Obserwatorium w Xochicalco.

122
 NAJBLIŻSZE GWIAZDY

Obserwacje plam słonecznych (powyżej)
W 1611 roku Galileusz (1564-1642) jako
pierwszy użył teleskopu do obserwacji plam
słonecznych. W tym samym roku dwóch
Niemców: Christoph Scheiner (1575-1650)
i Johannes Fabricius (1587-1615). rozpoczęło
poważne badania tych ciemnych tworów.
Szkic przedstawia samego Scheinera i jego
asystenta, sporządzających mapę tarczy
Słońca. Pierwotnie Scheiner myślał, że plamy
to ciemniejsze obiekty przechodzące przed
tarczą gwiazdy.
Echa wiatru słonecznego (poniżej)
Niezwykle zorze polarne to obok warkoczy
komet, które zawsze ustawiają się w kierunku
od Słońca, najbardziej namacalny efekt oddzia­
ływania wiatru słonecznego z otoczeniem.
Hipotezę istnienia wiatru słonecznego jako
pierwszy wysnuł w latach 50-tych amerykański
astrofizyk Eugene Parker (ur. 1927).
Dopiero dziesięć lat później jej prawdziwość
potwierdziły satelitarne obserwacje.
Próbka Słońca (po lewej)
Wystrzelona w 2001 roku sonda Genesis
miała jeden cel swej misji - przechwycić
cząsteczki wiatru słonecznego i dostarczyć
je na Ziemię. Mimo niezbyt miękkiego
lądowania i rozbicia się na pustyni Utah
w 2004 roku, naukowcom udało się
odzyskać część cennego ładunku,
umieszczonego w specjalnych
silikonowo-szafirowo-złotych plastrach.

Badania koronalne (po lewej)

Misja Yohkoh to japońsko-brytyjsko-amerykański
projekt orbitalnego obserwatorium słonecznego.
Wystrzelony w 1991 roku satelita miał za zadanie
badanie korony i rozbłysków słonecznych.
Działał przez ponad 10 lat i dostarczył ogromną
ilość cennych informacji o słonecznej aktywności.

Obserwatorium SOHO (po prawej)

SOHO (Solar and Heliospheric Observatory)
jest wspólnym amerykańsko-europejskim
obserwatorium słonecznym. Został wysłany
w 1995 roku, aby obserwować Słońce
z odległości 1,5 mln km od Ziemi, gdzie nie
ma już żadnych zaburzeń atmosferycznych.

I 23
5 0 0 lat tem u p o w sz e ch n e b y ło p rz e św ia d cz en ie, że gw iazdy
ro z p o śc ie ra ły się na g ig a n ty c z n e j „ sferz e n ie b ie s k ie j”,
w sz y stk ie w te j sam ej o d le g ło śc i od Z ie m i. P o cz ą w sz y
od re w o lu c y jn y ch te o rii K o p e rn ik a z X V I w iek u , sta ło się
ja sn e , że, po p ierw sz e, to Z iem ia k rąży w o k ó ł S ło ń c a ,
a nie o d w ro tn ie , a po d ru g ie, że sam o S ło ń c e je s t p o d o b n e
do in n y ch gw iazd. N a sz a gw iazda nie w y ró ż n ia się n iczy m
sz c z e g ó ln y m w śród in n y ch g w iezd n y ch o b ie k tó w
ro z p ro s z o n y c h w k o s m o sie . O d le g ło ś ć do S ło ń c a
i p o b lisk ich gw iazd z n am y z b a rd z o dużą d o k ła d n o ścią , Przejścia Wenus (powyżej)
Przejścia Wenus przed tarczą Stońca miały szczególne znaczenie zwłaszcza
ale p o m ia ry d y sta n só w d z ie lą cy ch nas od o b ie k tó w
w marynistyce XVIII wieku. Dokładne wyznaczenie wartości jednostki astronomicznej
o d le g le jsz y c h są tru d n e i n ie p re c y z y jn e . (AU) oznaczało precyzyjniejszą nawigację morską. Szkic opublikowany w Londynie
w 1757 roku przedstawia pozycje siedemnastu tranzytów Wenus od 918 do 2117 roku.
Tranzyty Wenus (poniżej)
Podczas przejść Wenus przed tarczą Stońca
Ji fr m t I r r iiu t dokładna pozycja planety względem dysku
fouMuu/ tfrt' thsr> gwiazdy zmienia się w zależności od położenia
f r i/n /
i* S titL ? obserwatora (efekt paralaksy).
Charakterystyczny dla przejścia moment
^ (■ //
^ "/ __ • pierwszego „zetknięcia się” brzegu planety
z brzegiem Stońca jest ściśle określany
Ty p: %
f i w czasie i mierzony na dwóch różnych
Efekt „czarnej kropli" (powyżej) szerokościach geograficznych. Porównując
Turbulentna ziemska atmosfera powoduje pomiary, możliwe jest wyznaczenie odległości
rozciągnięcie brzegu planety na kilka chwil do planety prostą metodą triangulacji.
przed jej przejściem na tle tarczy słonecznej. Gdy odległość ta jest precyzyjnie obliczona,
Wygląda to wtedy, jakby czarny kleks łączył
oszacowanie wartości jednej jednostki
planetę i Słońce. Zjawisko zilustrowano w 1761
astronomicznej, czyli odcinka łączącego
roku na rycinie powyżej. Efekt „czarnej kropli*
sprawia, że precyzyjne określenie momentu Ziemię i Słońce, nie stwarza już większych
pierwszego kontaktu jest wręcz niemożliwe, trudności.
a to komplikuje dokładne wyznaczenie
odległości do Słońca i innych obiektów
niebieskich. Wenus

Kąt wymagany
przy zastosowaniu
metody triangulacyjnej

Jednostka astronom iczna

Ju ż sta ro ż y tn i G re c y ja k o pierwsi próbow ali w y znaczyć
o d leg ło ść Z iem ia - Sło ń ce . A ry starch z Sam os (o k . 3 2 0 -2 5 0
p .n .e.) w iedział, że gdy K sięży c je st w kw adrze, tw orzy
ze S ło ń ce m i Z iem ią tró jk ą t p ro sto k ątn y . W yd edu kow ał rów nież,
że zn ając od leg łości do S ło ń ca i K siężyca z ob serw acji zaćm ień,
m usi tak że znać kąt m iędzy Z iem ią i K się ży cem , aby przy
w y korzy stan iu p ro sty ch zasad try g o n o m etry cz n y ch m ożliw e
b y ło o b licz e n ie je d n o stk i a stro n o m ic z n e j. N ie ste ty , dokładny
p om iar ow ego kąta był p o za zasięgiem sta ro ż y tn e j te ch n o log ii.
A ry starch oszacow ał d łu gość jed n ej jed n o stk i astro n o m iczn e j
na 20 o d leg ło ści Z ie m ia - K się ży c, p od czas gdy rzeczy w ista jej
w artość to aż 38 9 tak ich o d cin k ów . P oza tym u stalił, że S ło ń ce
zn ajd u je się od K sięży ca zn aczn ie dalej i je st od n iego w iększe.
W X V I I w ieku w ynalezion o now ą m etod ę w yznaczen ia je d n o stk i
a stro n o m ic z n e j. B y ły to p rzejścia W en u s przed tarczą S łoń ca.
A ngielski a stro n o m Jerem iah H o rro c k s (o k . 1 6 1 8 -4 1 ) jak o
pierw szy użył te j m etod y w 1639 rok u , ale efek t „czarn ej k ro p li”
u n iem ożliw i! mu d ok on an ie p re cy zy jn eg o o k reślen ia czasu
„zetkn ięcia się” b rzegów obydw u o b iek tó w . W d zisiejszych
czasach o d leg łość dzielącą Z iem ie od S ło ń ca m ierzy się
ru ty n ow o za p o m o cą te lem etrii i te ch n ik radarow ych.
 NAJBLIŻSZE GWIAZDY

Paralaksa trygonometryczna (powyżej)

Katalogowanie gwiazd (po lewej)
W 1989 roku wyniesiono na orbitę europejski statek
kosmiczny Hipparcos (po lewej). Nazwa statku
pochodzi od greckiego filozofa Hipparchosa z Nikei,
który jako pierwszy skatalogował gwiazdy. Sonda
zmierzyta paralaksy trygonometryczne i wyznaczyła
odległości do około stu tysięcy gwiazd z niespoty­
kaną dotychczas dokładnością. Misja GA1A, której
rozpoczęcie planuje się na rok 2010, dostarczy
jeszcze precyzyjniejszych danych i rozszerzy zakres
obserwacji o około sto razy.
Patrząc na pobliski przedmiot raz jednym,
raz drugim okiem, zauważymy, że tło za nim się
zmienia. Jest to tzw. efekt paralaksy. Podobnie
rzecz się ma z gwiazdami: rejestrując pozycję
danej gwiazdy z dwóch różnych punktów
obserwacyjnych, jesteśmy w stanie określić jej
odległość od Ziemi. Gdybyśmy zmieniali miejsce
obserwacji na naszej planecie, różnice w położeniu
gwiazdy byłyby bardzo niewielkie, wobec tego
najlepiej jest poczekać sześć miesięcy, aż Ziemia
sama się przemieści na przeciwległą stronę swojej
orbity. Kąt, o jaki .przesunie się" obserwowana
gwiazda, jest kluczowym parametrem
do wyznaczenia do niej odległości.

Pom iary odległości do gwiazd

D la gwiazd zn ajd u jących się b liżej n iż sto lat św ietln ych od leg łości m ożn a w y znaczyć
d ość d o b rze, używ ając m etod y paralaksy try g o n o m e try c z n e j. Je s t to p o zo rn e
przesuw anie się o b iek tu na tle od leg łych gw iazd p od czas ob serw acji z dw óch p ołożeń
Z iem i w o d stęp ie p ó łro czn y m . F rie d rich W ilhelm B essel (1 7 8 4 -1 8 4 6 ) w 1838 roku
jak o p ierw szy użył te j m eto d y d o w yznaczen ia o d leg ło ści d o gw iazdy 61 C y g n i. Je g o
w ynik m ieści się w granicach błędu w artości w y zn aczo n ej m etod am i n ow oczesn ym i.
D o w yznaczen ia o d leg ło ści gwiazd b ard zo dalekich astro n o m o w ie używ ają św iec
stand ardow ych - gw iazd o zn any ch jasn o ściach ab so lu tn y ch . O cz y w isty m je st fak t,
że im gwiazda zn ajdu je się dalej, tym wygląda na słabszą. Z nając prawdziwą (absolutną)
jasn o ść gw iazdy i p orów n u jąc ją z obserw ow aną, m ożna o k reślić je j o d leg ło ść od
ob serw atora. T a k sam o m ożna ok reślić o d leg ło ść do sam och o d u , analizu jąc
in ten syw n o ść św iecenia je g o re flek to ró w . N ajw ażn iejszy m i i n a jcz ęściej używ anym i
św iecam i standardow ym i są cefeid y. G w iazd y te pulsują, zm ien iając swą jasn o ść
w dość ok reślo n y i periodyczny sposób. Ich jasn o ść p o zo staje w ścisłym związku
z okresem pu lsacji. Z n ając ten o k res, m o żna o b licz y ć jasn o ść ab solu tn ą gw iazdy oraz,
p o śred n io, o d leg ło ści d zielące nas od w iększych o b iek tó w , w k tó ry ch te gw iazdy
w y stęp u ją, np. galaktyk.

125
K la syfik a cja
g w ia zd o w a
A stro n o m o w ie dzielą gwiazdy w edług ich tem peratu r i jasn ości
System klasyfikacji gwiazd opiera się na dw óch elem entach:
typie w idm ow ym i klasie jasności. T y p widm ow y, w który
zakodow ana jest in form acja o tem peratu rze pow ierzchni
i kolorze gwiazdy, oznacza się literą i cyfrą. N ajgorętsze gwiazdy
b iało-niebiesk ie to typ O , wraz ze spadkiem tem peratury m am y
kolejn o typy B, A , F , G , K i iM. O sta tn ie cztery opisują gwiazd)
sto su n k o w o chłod ne. P o zo stałe typy: R , N i S są podobn
do K i M , ale n iezn aczn ie różnią się składem ch em iczn ym
C y fry od 0 (n ajgorętsze) do 9 (n ajch łod n iejsze) reprezentują
podklasy podstaw ow ych siedm iu grup. Sto su je się także cyfry
rzym skie od I do V , ozn aczające klasy jasności o b iek tó w . Klasa
Proxima Centauri (po prawej)
I to n ad olbrzym y - gwiazdy n ajjaśn iejsze, klasę II stanow ią
Najblizsza Słońcu gwiazda. Proxima
gwiazdy zwane jasnym i olbrzym am i, klasa III to olbrzym y, Centauri, ma typ widmowy M5.5V. czyli jest
pod olbrzym y oznacza się jako IV , a karły V . N a ilustracji czerwonym karłem. Właśnie takie gwiazdy
występują we Wszechświecie najczęściej.
po prawej porów n ano w zględne rozm iary gwiazd należących Czerwone karły są małe i ciemne, a Proxima
do różn ych typów w idm ow ych. G w iazdy w najbliższym Centauri nie jest tutaj wyjątkiem. Jest
dwadzieścia tysięcy razy słabsza i siedem
o to czen iu Słoń ca należą głów nie do typu M i klasy V.
razy mniejsza od naszego Słońca i znajduje
się od niego w odległości 4.22 lat świetlnych.

Typ w id m o w y Syriusz B (po prawej)

F G K M W gwiazdozbiorze Wielkiego Psa znajdziemy
układ podwójny gwiazd Syriusz A i Syriusz B.
Ten ostatni to biały karzeł o typie widmowym
dA2. Jest on martwym jądrem masywnej
gwiazdy, która w przeszłości uległa
destrukcji. Średnica Syriusza B wynosi
zaledwie 0,8% średnicy Słońca i jest nawet
mniejsza niż ziemska. Karły mają tę niezwykłą
cechę, że im są masywniejsze,
.••••
• •
•
•• • tym ich rozmiary są mniejsze.

— •* *•••-•
.

Rigel (po prawej)

Rigel jest jasnym niebieskim nadolbrzymem
typu B8I w gwiazdozbiorze Oriona. Choć
znajduje się on aż 770 lat świetlnych
50 40 30 35 20 15 10 9 8 7 6 5 4 3
od Słońca, jest siódmą co do jasności
Tem peratura (tys. K)
gwiazdą naszego nieba. Jego jasność jest
* • • • • # czterdzieści tysięcy, a promień pięćdziesiąt
razy większy od Słońca. Przy największych
V ••• i • •• >• •* •••: gwiazdach nieba Rigel wygląda jednak jak
karzełek - czerwone nadolbrzymy, takie jak
Antares w konstelacji Skorpiona, są co
D iagram H ertzsp ru n g a-R u ssella (H -R )
najmniej czterysta razy takie jak Słońce.
Z e s ta w ia ją c g w ia z d y na w y k re sie z a le ż n o ś c i te m p e ra tu ry lu b k o lo ru o d ja s n o ś c i,
m o ż n a na n im ła tw o w y ró ż n ić k ilk a g ru p o b ie k tó w . R o z c ią g a ją c a się o d g ó r n e g o
Arktur (dalej po prawej)
lew eg o ro g u (g w ia z d y g o r ą c e i ja s n e ) a ż d o p ra w eg o d o ln e g o (o b ie k ty c h ło d n e W gwiazdozbiorze Wolarza znajduje się
i sła b e ) stru g a to tz w , c ią g g łó w n y . T o w ła śn ie tu ta j lo k u je się w ię k s z o ś ć oddalona o 37 lat świetlnych, najjaśniejsza
k a rłó w o k la sie ja s n o ś c i V , p rz e m ie n ia ją c y c h w sw y c h ją d ra c h w o d ó r w h el. gwiazda nieba północnego - Arktur.
Ten pomarańczowy olbrzym o typie
W tr a k c ie e w o lu c ji g w ia z d y te s ta ją się c h ło d n ie js z e i w ię k s z e , w ię c na d iag ram ie
widmowym K 1.5 III, mimo że ma temperaturę
H - R p rz e su w a ją się w p ra w o w s t r o n ę w y stę p o w a n ia o lb r z y m ó w
o 1 500 C niższą niż Słońce, jest od niego
i n a d o lb rz y m ó w . B ia łe k a rły , c z y li o d s ło n ię te ją d ra b y ły c h m a sy w n y ch g w iazd , większy aż 25 razy, co w rezultacie sprawia,
z n a jd u ją się w d o ln y m , lew y m ro g u . że jest od niego znacznie jaśniejszy.
127
G w iezd n e układ y
po d w ó jn e
I WIELOKROTNE
G w iazdy pojed yn cze, takie jak nasze Sło ń ce, należą w kosm osie
do m n iejszości. O k o ło 6 0 % w szy stkich gwiazd to elem enty
układów podw ójnych lub w ielokrotnych, w których poszczególne
o b iek ty krążą d ook oła w spólnego środka ciężk o ści. N ajcz ęście j
gwiazdy w ystępują w parach, rzadziej w tró jk ach . N ajb liższe
nam jasne gwiazdy: a Centauri, Procjon i Syriusz posiadają
gwiezdnych tow arzyszy, a oddalony o 52 lata św ietlne K asto r
z B liźniąt ma ich aż pięciu. Układy w ielokrotne mogą powstawać
w wyniku bliskiego spotkania dw óch gwiazd pojed yn czy ch ,
ale z powodu ogrom ny ch dystansów m iędzygw iazdow ych
szansa na taki kon takt jest m inim alna. O g ro m n a w iększość
gwiazd znajdujących się w układach po prostu ju ż się
w nich rodzi.

Dwa najbliższe układy podwójne

(powyżej i po lewej)
Zdjęcie powyżej jest zbliżeniem na najjaśniejszą
gwiazdę naszego nieba - Syriusza. Wiadomo.
że Syriusz jest układem podwójnym, złożonym
z gwiazdy niebiesko-białe) i gęstego białego karta.
Zdjęcie, w fałszywych kolorach, pochodzi z satelity
rentgenowskiego Chandra. Po lewej przedstawiono
dwa składniki układu a Centauri: A i B. których typy
widmowe są podobne do słonecznego. Gwiazdy te
potrzebują az 80 lat na wykonanie iednego pełnego
obiegu wokół wspólnego środka masy. Proxima
Centauri, najbliższa nasza sąsiadka, obiega cały ten
układ po bardzo wydłużonej orbicie w ciągu
od 0.5 do 2 mln lat.

Dynamika układów gwiazdowych

Diagram y po prawej ilustrują rozkład orbit poszczególnych składników układów
gwiezdnych. W system ach podw ójnych każda gwiazda porusza się po eliptycznej orbicie
dookoła barycentrum - punktu równowagi (zielona kropka). C iała poruszają się w ten
sposób, że linia łącząca dwa o biekty zawsze przechodzi przez ten punkt, nawet jeśli
odległość m iędzy nimi nie jest stała ( I ) . U kłady podw ójne mogą rów nież posiadać orbity
o bardziej kołowym kształcie (2 ). T rzeci diagram obrazuje układ p otrójn y (3 ), w którym
zew nętrzna gwiazda (żółta) krąży d ookoła w ew nętrznej pary, jak gdyby była ona jednym
obiektem . W ew nątrz tej ciasnej pary gwiazdy rów nież obiegają w spólne barycentrum .
Na samym dole przedstawiono system poczw órny (4 ), składający się z dw óch par
obiegających w sumie trzy barycentra: główne i po jednym w każdej parze.
Proxima Centauri (powyżej)
Proxima Centauri to czerwony
karzeł, znacznie słabszy
i mniejszy od Słońca. Na
artystycznym obrazie pokazano
gwiazdę z hipotetyczną planetą
przechodzącą przed jej tarczą.
Dwie gwiazdy po lewej to a
Centauri A i B, układ podwójny,
dookoła którego krąży Proxima.

Kataklizmiczne układy
podwójne (po prawej)
W niektórych układach poszcze­
gólne obiekty leżą tak blisko
siebie, że może dojść do ich
bezpośredniego kontaktu.
Gwiazdy zmienne kataklizmiczne.
takie jak przedstawiona na
ilustracji, to właśnie przykład
takich oddziałujących ze sobą
obiektów. Większa gwiazda
to czerwony olbrzym, a jego
towarzysz to bardzo gęsty biały
karzeł. Siła grawitacyjna białego
karła jest tak duża. że powoduje
lekkie zniekształcenie olbrzyma
i przyciąganie części jego
materii. Z tej .podkradanej"
masy tworzy się spłaszczony,
wirujący dysk akrecyjny.
 N owe układy
PLANETARNE
Ponad dekadę tem u jed n o z najw ażniejszych pytań astron om ii:
„C z y istn ieją planety poza naszym U kładem S ło n e c z n y m ? ”
d o czek ało się p ozy ty w n ej odpow iedzi. W raz z rozw o jem
tech n o lo g ii o b ecn ie odkryw a się coraz w ięcej planet
p o zasło n eczn y ch . N ik o g o ju ż nie dziw ią planety obiegające
gwiazdy pod o bn e do naszego Słoń ca. N ie k tó re gwiazdy
posiadające w ięcej niż jedną planetę tw orzą naw et w łasne
planetarne układy. Z n am y już ponad 2 0 0 planet, a liczba ta
w ciąż rośnie. P ytanie, k tó re się p ojaw iło o sta tn io : „C zy na
o d k ry ty ch planetach istn ieje ż y c ie ? ”, będzie m usiało p oczek ać
na odpow iedź je sz c z e co n ajm n iej kilka lat.

Planeta pozasloneczna (powyżej po lewej)

Ta podczerwona fotografia z ESO z 2004
: roku była pierwszym dowodem na istnienie
planety poza naszym Układem. Planeta
(czerwona) o masie pięć razy większej
od Jowisza krąży dookoła gasnącego
brązowego karla o nazwie 2M1207
w odległości dwa razy większej niż Neptun
dookoła Słońca.

Obce Planetoidy (powyżej)

Układ Słoneczny nie jest jedynym, który
posiada pas planetoid. Kosmiczny teleskop
Gliese 876 Spitzera znalazł podobny do naszego obszar
planetoid obiegających gwiazdę HD69830
oddaloną o 41 lat świetlnych w konstelacji
Rufy. Na ilustracji pokazano Planetoidy
z perspektywy odkrytej planety.
■
Układy pozasloneczne (po lewej)
Na diagramie porównano Układ Słoneczny
(na górze) z jedenastoma wybranymi układami
planetarnymi do odległości 3.3 AU w każdym
HD 12661 systemie. Prawie wszystkie obce planety
to olbrzymy podobne do Jowisza. Podczas
:
gdy w naszym Układzie olbrzymy obiegają
gwiazdę w odległości co najmniej 5 AU.
w nowych układach znajdują się one bardzo
blisko macierzystych gwiazd, nawet bliżej niż
Merkury od Słońca. Brak odkrytych mniejszych
planet oraz większych obiektów w dalszych
odległościach od swych gwiazd może być
spowodowany zbyt słabymi parametrami
obserwacyjnymi naszych instrumentów
oraz zbyt krótkim czasem obserwacji.

130
 NAJBLIŻSZE GWIAZDY

Polow anie na planety

s # A stro n o m o w ie nie o d k ryw ają planet b ezp o śred n io , lecz p o p rzez zjaw iska, jakie
v \ ^ w yw ołują o n e w sw ym o to c z e n iu . P lan ety i gwiazda cen traln a ob ieg ają w spóln y środ ek

\
c ięż k o śc i (zielo n a k ro p k a). Planeta p rzem ieszcza się po elipsie, a gw iazda w y k on u je
b ard zo p o w oln e i n iew ielkie ru ch y (na rysunku p rzesad zo n e). Je śli p łaszczyzn a układu
skierow ana jest do nas kraw ędzią, w ów czas po p rzejściu przed tarczą gw iazdy planeta
b ęd zie się od nas odd alać, a sam a gw iazda przy b liżać. W w idm ie ow ej gw iazdy
zauw ażym y, ż e je j linie przesu n ęły się w stro n ę fal k ró tsz y ch , n ieb ieskich (p o w y żej).
G d y gw iazda b ęd zie się od nas odd alać, a planeta przy bliżać, linie przesun ą się
w stro n ę czerw ien i (p o n iż e j). T a k ie zm iany w w id m ach gw iazd u m ożliw iają nie ty lk o
o d k ry cie o b ieg ający ch je plan et, ale rów nież o szaco w an ie param etrów ich o rb it.

P oszukiw anie planet pozasłonecznycli

N a ro k 2 0 1 5 p la n u je się u r u c h o m ie n ie d w ó ch b a rd z o w a ż n y c h m isji
p o sz u k iw a n ia in n y c h św ia tó w . Są to T e r r e s tr ia l P la n e t F in d e r ( T P F )
o r a z D a rw in . C e le m ty c h p r o je k tó w je s t w y sz u k iw a n ie p lan et n ie w ię k sz y c h n iż
Z ie m ia , a n a liz a ich a tm o s f e r i z b ie ra n ie d o w o d ó w na e w e n tu a ln e is tn ie n ie na n ich
ż y c ia . M isja D a rw in b ę d z ie sk ła d a ła się z sz e śc iu te le s k o p ó w k o s m ic z n y c h , każd y
o ś re d n ic y lu stra m in im u m p ó łto r a m e tr a , d z ia ła ją c y c h p od k o n tr o lą c e n tr a ln e g o
sa te lity . P rz y w y k o rz y s ta n iu m e to d in te r fe r o m e tr y c z n y c h sy g n a ł ze w s z y s tk ic h
te le s k o p ó w z o s ta n ie z ło ż o n y w je d e n b a rd z o d o k ła d n y o b r a z , e lim in u ją c p rz y
ty m e f e k t y p o c h o d z ą c e o d o ś le p ia ją c e g o św ia tła gw iazd c e n tr a ln y c h .

Pozasloneczny gigant (po lewej)

16 Cygni B to jedna z pierwszych gwiazd,
o których wiedzieliśmy, że posiadają planetę.
Gwiazda jest pomarańczowa, podobnie jak
Słońce, a obiegająca ją planeta ma półtora
razy większą masę niż Jowisz. Okres orbitalny
planety wynosi 798.9 dni. Znajduje się ona
w odległości 1.67 AU od swej macierzystej
gwiazdy. Na ilustracji planetę przedstawiono
jako niebieskiego giganta, z krążącym
dookoła niego czysto hipotetycznym
księżycem. Macierzysta gwiazda to jeden
z obiektów układu podwójnego, a towarzysz
(na środku, po lewej) oddalony jest od niej
o 700 AU.

Światy w budowie (poniżej)

Astronomowie odkrywają planety nie tylko
juz obiegające gwiazdy, ale także w trakcie
ich powstawania. Ilustracja przedstawia dysk
pyłowy, otaczający malomasywnego
brązowego karla, odkrytego za pomocą
teleskopu Spitzera. Dysk zawiera wystarczająco
dużo materiału, aby mogły z niego powstać
skaliste planety podobne do Ziemi.

I 31
O d k r y w a n ie g w iazd
O d czasó w , gdy za g ło sz e n ie „ h e re z ji” o p o sp o lito ści
n a sz eg o S ło ń c a sp a lo n o na sto s ie w ło sk ieg o filo z o fa
G io rd a n a B ru n a (1 5 4 8 - 1 6 0 0 ) , nasza w iedza o k o sm o sie
z n a cz n ie się p o g łęb iła . D o p ie ro jed n a k w X I X w ieku,
po zasto so w an iu n o w o c z e sn y c h m eto d sp e k tro sk o p o w y ch
i p o d o k o n a n iu p o m iaró w o d leg ło ści do gw iazd przy
z a sto so w an iu paralaksy, te z y B ru n a z o sta ły p o tw ierd zo n e.
D z ię k i tem u , że S ło ń c e je s t tak b lisk o Z ie m i, m o ż em y
p rz y p u sz cz a ć, ja k fu n k c jo n u ją ró w n ież in n e gw iazdy,
a o b serw u ją c je w ró ż n y c h stad iach e w o lu cy jn y ch , udaje się
m od elow ać p ro ce sy p rz e b ie g a ją ce w ty ch o b ie k ta ch p rzez
całe ich ży cie. P o tra fim y dziś przew idyw ać k o le jn e lo sy ciał
n ie b ie sk ic h , w tym ta k ż e S ło ń ca i Z iem i. W ie m y , gdzie
gw iazdy ży ją, z c z e g o są zb u d ow an e, jak ie zach o d zą w nich
p ro ce sy i w jaki sp o só b p o ru sz a ją się w p rz e strz en i. M im o
to , ciągle p ojaw iają się now e pytania i zagadki do rozw ikłania.

Astronomia Babilonu (po prawej)

Astronomia egipska (poniżej)
Astronomia była dla starożytnych Egipcjan
bardzo ważnym elementem religii, gwiazdo­
zbiór Oriona na przyktad reprezentował
Ozyrysa, boga śmierci. Na ilustracji poniżej,
pochodzącej z sarkofagu, widać Szu (boga
powietrza), oddzielającego swą córkę Nut
(bogini nieba) od Ziemi.
Babilońska tabliczka z 500 roku p.n.e.
pokryta jest znakami opisującymi ruch
gwiazd i planet na sklepieniu niebieskim.
Babilończycy byli znakomitymi astronomami,
umieli przewidzieć zaćmienia, wynaleźli
stopnie kątowe (wciąż używane do
mierzenia odległości kątowych) i wprowadzili
znakomitą formę notacji numerycznej.
 NAJBLIŻSZE GWIAZDY

Sp ektroskop ia Chińskie sfery niebieskie (powyżej)

Chińczycy to jedni z najstarszych astronomów
W 1 8 6 0 ro k u a s tr o n o m ia p o s u n ę ła się świata. Ich dokumenty o tej tematyce sięgają
wiele stuleci wstecz. W pismach tych zawarte są
o m ilo w y k r o k n a p rz ó d . D z ię k i
między innymi informacje o plamach słonecznych
s p e k tr o s k o p ii b u d o w a i ru ch gw iazd na długo przed uznaną datą ich odkrycia,
a mianowicie rokiem 1611. Notatki o wybuchu
p o w o li p rz e sta w a ły ju ż b y ć
gwiazdy supernowej w 1054 roku w Mgławicy
n ie w ia d o m ą . P rz y p rz e p u s z c z a n iu Krab (M1) okazały się bardzo interesujące dla
naukowców badających te zjawiska. Mapa z XVIII
św ia tła g w ia z d y p rz e z s p e c ja ln ie
wieku przedstawia 1464 gwiazdy podzielone
s k o n s tr u o w a n ą s ia te c z k ę tw o r z y się na 283 gwiazdozbiory.
w id m o - m ap a in te n s y w n o ś c i św ia tła
w z a le ż n o ś c i od d łu g o ś c i fali. N a tle
tę c z o w e g o w id m a p o ja w ia ją się
w ó w c z a s p ask i i k r e sk i r e p r e z e n tu ją c e
p o s z c z e g ó ln e p ie r w ia stk i. N a w id m ie
A rk tu ra , p o le w e j, c ie m n e lin ie
o d p o w ia d a ją ró ż n y m a to m o m ,
np. w o d o ru c z y h e lu , c o d o s ta rc z a
in f o r m a c ji o s k ła d z ie c h e m ic z n y m
ź ró d ła św ia tła .

Tomografia dopplerowska (poniżej)

Na powierzchni niektórych gwiazd znajdują się
olbrzymie plamy. Od 1980 roku naukowcy są
w stanie odtworzyć powierzchnie takich
gwiazd, a to dzięki metodzie znanej jako
tomografia dopplerowska. używanej również
w medycynie do obrazowania wewnętrznych
organów człowieka.

Obiekt Becklina-Neugebauera (BN, powyżej)

Wiele obiektów niebieskich można obserwować
jedynie w świetle podczerwonym, co wymaga
wyniesienia instrumentu na orbitę okołoziemską,
gdzie obserwacji nie zakłóca nasza atmosfera.
Obraz powyżej uzyskał teleskop Hubble'a, a przed­
stawia on obiekt Becklina-Neugebauera - młodą,
otoczoną gęstą otoczką gazowo-pytową. masywną
gwiazdę. Obiekt BN nie ma ani odpowiednika
optycznego, ani radiowego, jest za to silnym
źródłem promieni podczerwonych. Odkrycie go
w 1966 roku stało się jednym z najważniejszych
wydarzeń astronomii podczerwonej.

133
O bserw a cje n ieba
N ieb o fascynow ało łudzi od zaw sze. 4 0 0 lat tem u,
gdy G alileusz (1 5 6 4 -1 6 4 2 ) zbudow ał teleskop i zw rócił go
ku górze, jeg o obserw acje stały się dla wielu nieodpartą pokusą.
N ieu gaszon e pragnienie poznania W szechśw iata doprow adziło
lud zkość do zbudow ania olbrzy m ich teleskopów o dziesięcio­
m etrow ych średnicach i in stru m en tów obserw acyjnych
dla każdej niem al długości fali. R o zw ó j lo tó w kosm iczn ych
pozw olił na wysyłanie i korzystanie z teleskopów orbitaln ych ,
tw orząc now e działy i gałęzie astronom ii.

Teleskop Galileusza
Obserwacje Galileusza ugruntowały znaczenie
teleskopu w astronomii i ją zrewolucjonizowały.
Na ilustracji powyżej Galileusz (przy teleskopie
po prawej) demonstruje swój instrument
w Wenecji.

Oko na niebo (po lewe])

W celu uzyskania jak największych
powiększeń obiektów niebieskich
oraz zbierania maksymalnych ilości światła
przez nie wysyłanych konieczne jest
konstruowanie coraz większych teleskopów.
Na szczycie wulkanu Mauna Kea
na Hawajach, na wysokości 4 200 m n.p.m.
znajdują się dwa kolosy obserwacyjne:
Teleskop Kanadyjsko-Francusko-Hawajski
(Canada-France-Hawaii Telescope. po lewej)
oraz Bliźniak Północny (Gemini North
Telescope. po prawej). Na całej Ziemi istnieje
juź kilka setek teleskopów, które jak te
penetrują głębiny kosmosu.

Radioteleskopy
Radioastronom ia narodziła się w 1930 roku,
gdy amerykański inżynier Karl Jansky
(1905-50) odkrył szum radiowy, pochodzą­
cy z gwiazdozbioru Strzelca niedaleko
centrum Galaktyki. O d tam tego czasu
odkryto wiele obiektów' W szechświata
em itujących fale radiowe. Nauka, która się
nimi zajm uje, to posiadająca wiele zalet
radioastronomia. Aby obserwować obiekty
radiowe, nie trzeba czekać, aż zapadnie
noc; chm ur)' również szczególnie nie
wpływają na jakość danych. Fale radiowe
można odbierać z kosm osu praw'ie zawsze
i prawie wszędzie. Radioteleskop)' są
zazwyczaj większe od instrumentów’
optycznych, gdyż dla dłuższych fal (a takie
są właśnie radiowa) niezbędne są większe
zwierciadła. Fotografia po praw'ej
przedstawia teleskopy systemu V LA
(Very Large Array) w' N owym Meksyku.
 NAJBLIŻSZE GWIAZDY

Serwis na Hubble’u (powyżej) Teleskopy kosm iczne

Teleskop Kosmiczny Hubble'a, wystrzelony
N a jle p s z y s p o só b na ogląd anie n ieba to z n a le ź ć się jak n a jb liż e j n ie g o sam eg o.
na orbitę w 1990 roku, to najsłynniejszy instrument
astronomiczny na świecie. Obiega on Ziemię na Je d y n ie p o n ad naszą a tm o sfe rą m o ż liw e je st u zy sk an ie n ie z a b u rz o n y c h o b ra z ó w
wysokości 570 km, a obserwacje może wykonywać w z a k resa ch u ltra fio le to w y m , re n tg e n o w sk im i p o d cz e rw o n y m . Je d n y m z tak ich
w trzech zakresach widmowych: optycznym, in s tru m e n tó w w y n ie sio n y c h p o za a tm o s fe rę je s t K o s m ic z n y T e le s k o p H u b b le ’a.
ultrafioletowym (UV) i bliskiej podczerwieni.
S e k w e n c ja p o d cz e rw o n y c h z d ję ć p o praw ej p rzed staw ia c z e rw o n e g o n ad o lb rzy m a
Teleskop dostarczy) ogromnej ilości użytecznych
V 8 3 8 M o n o c e r o tis , k tó re g o n ag ły w y b u ch ro z ja śn ił o ta c z a ją c ą c h m u rę p yłu i gazu.
danych i informacji o Wszechświecie. Na zdjęciu
astronauta naprawia elementy teleskopu podczas
misji serwisowej STS-82 z lutego 1997 roku.

135
N a jb l iż sz e o t o c z e n ie
U k ła d u Sł o n e c z n e g o
 N ajbliższe sąsiedztw o

N ajbliższe o t o c z e n ie W o b s z a r z e d y s k o w y m o ś r e d n ic y 10 ty s . lat
ś w ie tln y c h i g r u b o ś c i 3 ty s . lat ś w ie tln y c h
3228 Gdomum

z e ś r o d k ie m w S ło ń c u z a w ie ra się n a jb liż s z e 6 9 9 9 mguwca

U k ł a d u Sł o n e c z n e g o są s ie d z tw o n a s z e g o U k ła d u S ło n e c z n e g o .
N a m a p ie o b o k p r z e d s ta w io n o w ła ś n ie tę

w ZARYSIE
W p o p rz e d n ic h ro z d z ia ła c h sk u p iliśm y się na n a jb liż s z e j
o k o lic y S ło ń c a , p rz y jrz e liś m y się k ilk u d z ie się c iu n a jb liż e j
p o ło ż o n y m g w iazd o m . R o z s z e r z y m y te ra z p ro m ień
o b se rw a cji do pięciu ty się c y lat ś w ie tln y c h , c h o ć to w ciąż
u łam ek D ro g i M le c z n e j, k tó ra je s t ponad d z ie się ć razy
w ięk sz a . W n a jb liż s z y m są sied z tw ie n asz eg o U k ła d u
w y stęp u ją o g ro m n e c h m u ry p y ło w o -g a z o w e , zw ane
o b ło k a m i m o le k u la rn y m i, a w n ich ro z le g łe o b sz a ry n o w o
p o w sta ją c y c h gw iazd. Z n a jd u ją się tu ta k ż e m g ław ice
o d b ija ją c e św ia tło m a terii o ś ro d k a m ięd zy g w iazd o w eg o
i ram io n g a la k ty c z n y c h . W y b u c h a ją c e su p ern o w e
i b ły s z c z ą c e m g ła w ice p la n e ta rn e to o z n a k i o s ta tn ic h ch w il
ż y cia gw iazd , po k tó ry c h z o s ta ły je d y n ie b a rd z o
e g z o ty c z n e o b ie k ty , ta k ie jak b ia łe k arły , gw iazd y
n e u tro n o w e , p u lsary i c z a rn e d z iu ry .
c z ę ś ć D r o g i M le c z n e j. G d y b y , z a c h o w u ją c
s k a lę , n a n ie ś ć 11.1 m ap ę c a łą G a la k t y k ę ,
je j ś re d n ic a w y n o s iła b y aż 4 ,3 m e tr a . D la
p r z e jr z y s t o ś c i, g r o m a d y g w iazd i m g ła w ic e
z o s ta ły p o w ię k s z o n e , a d y sk s p ła s z c z o n y .
U k ła d S ło n e c z n y z n a jd u je się w R a m ie n iu
O r io n a ( p o ś r o d k u ), a p o o b y d w u je g o
s t r o n a c h m a m y R a m ię S t r z e lc a i R a m ię
P e r s e u s z a . B ą b le g a z o w e , p o w s ta ją c e
p o d c z a s w y b u c h ó w g w ia z d , w y p e łn ia ją
p r z e s tr z e ń ra m io n .
Ramię Strzelca
Najbardziej wewnętrzne z głównych
ramion Galaktyki otacza prawie całą
Drogę Mleczną.

Gwiezdne noworodki
Podczerwone zbliżenie na gromadę
w Mgławicy Oriona przedstawia nowo narodzone
gwiazdy, znajdujące się w odległości 1 500 lat
świetlnych. Gwiazdy te oświetlają otaczające je
gaz i pyt, z których powstaty. Różowy obszar
to miejsce ogromnego wypływu gazu
z formującej się w tle gwiazdy.

i - 6885
Ramię Oriona
Znane również pod nazwą
6960/6992/6995
Ramię Lokalne, jest .... M 39
obszarem, w którym
znajduje się Układ
Słoneczny.

Gazowa klepsydra
Obiekt odległy o 2 tys. lat świetlnych,
znany pod nazwą Sharpless 106 (Sh2-106),
to mgławica składająca się z materii
wyrzuconej przez centralną, młodą gwiazdę, Ramię Perseusza
której wiek nie przekracza 100 tys. lat. Główne ramię zewnętrzne
Zdjęcie wykonano w podczerwieni Drogi Mlecznej jest szerokim,
postrzępionym pasem.
i zastosowano fałszywe kolory.

138
 NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO

Pętle I bąble Obiekty najbliższego sąsiedztwa

Międzygwiazdowe pętle Układu Słonecznego
i bąble to efekt działania W lokalnym obszarze otaczającym Drogę N azw a Z nany r ó t o ie ż jako G w ia zd o zb ió r
gwałtownego wiatru Mleczną znajdziemy oszałamiające gromady
z wybuchów gwiazd gwiazd i mgławice, którym, podziwiając je Grom ada Ż łóbek, U l, N G C 2632
supernowych i gorących,
m łodych gwiazd. od stuleci, nadano fantastyczne nazwy,
ławica
jeszcze zanim je oficjalnie skatalogowano
Mgławica Worek Węgla i ponumerowano. W tabeli po prawej iMglawica Laguna, N G C 6523 Strzelec
Ciemna mgławica, której umieszczono kilka najefektowniejszych
gęste obłoki molekularne
obiektów wspomnianego obszaru,
przesłaniają światło
gwiazd. a ich pozycje naniesiono na mapie poniżej.

Klejnoty Oriona Mgławica Trójdzielna. Trójlistna Koniczyna, N G C 6514 Strzelec

Bardzo siara pozostałość po wybuchu
gwiazdy supernowej, w której skład Mgławica W łóknista
wchodzi m gławica rozpraszająca Pętla
Barnarda i obsadzona gwiazdami jak
klejnotami M gławica Oriona.

Ramiona galaktyczne
Każde spiralne ramię naznaczone
jest łańcuchem gorących, jasnych,
m łodych gwiazd, które oświetlają
gęste chm ury gazu i pyłu.

Wzdłuż ramion
Rejon między Ramieniem Oriona
i Perseusza to dość pusta przestrzeń
o szerokości 6,5 tys. lat świetlnych.
 O środek

M IĘDZYGW IAZDOW Y
O p rzestrzen i k o sm icz n ej m yślim y jak o czy m ś pu stym ,
z gdzieniegdzie pojaw iającym i się gwiazdami. W rzeczyw istości
ta pustka je st w ypełniona b ard zo rzadkim , ale dającym się
zaobserw ow ać i zm ierzy ć m ateriałem zw anym m aterią
m iędzygw iazdow ą. Z tej w łaśnie m aterii tw orzą się now e
gwiazdy i w nią się zm ieniają po śm ierci. M ateria
m iędzygw iezdna to zaledw ie 1 0 % w idzialnej m asy G alak ty k i,
lo k u jącej się głów nie w cien k im , o to c z o n y m gwiazdami dysku
o gru bości 3 0 0 lat św ietln ych . Ponad 9 0 % składu m aterii
stanow i gaz (głów nie w od ó r i h e l), p o zo stałe 10% to pył
— m aleńkie cz ą stecz k i węgla, krzem u i innych pierw iastków .
M ateria m iędzygw iazdow a nie zaw sze je st w idoczna, ale jej
o b e c n o ść m ożn a w yw nioskow ać z p och łan ianego światła
p rz e sło n ięty ch , od ległych o b iek tó w . P ow stają w ów czas,
m iędzy in n ym i, przepiękn e czerw o n e stru k tu ry m gław ic
em isy jn y ch oraz czarn e plam y tzw . m gław ic ciem n ych .

Lokalny bąbel (powyżej)

Nasze Słońce (w centrum ilustracji) leży
w obszarze o dość malej gęstości materii
międzygwiazdowej. Ta pustka o średnicy
kilkuset lat świetlnych mogła się uformować
1-2 mln lat temu, gdy doszło do potężnej
eksplozji jakiejś pobliskiej gwiazdy. Fala
uderzeniowa, która wytworzyła się podczas
wybuchu, „wymiotła" przylegający obszar
z większości materii.
Kosmiczny pyl (po prawej)
Niektóre cząstki pyłu i gazu, z którego powstał
nasz Układ, przetrwały w meteorytach. Naukowcy
potrafią wyodrębnić te drobinki i dowiedzieć się
czegoś więcej o materii międzygwiazdowej, jej
składzie i dawnych, masywnych gwiazdach, które
się w ten pył przemieniły. Ziarenko obok
zbudowane jest z węgla, ale w skład pyłu
wchodzi całe mnóstwo różnych minerałów.

Pył m iędzygw iazdow y

1 - 1 0 % m a sy m a te r ii m ię d z y g w ia z d o w e j to n ie w ie lk ie c z ą s tk i p y łu . T w o r z ą się
o n e p rz e d e w s z y s tk im w z e w n ę tr z n y c h w a r stw a c h a tm o s f e r c z e r w o n y c h
o lb r z y m ó w o r a z p o d c z a s w y b u c h ó w gw ia z d s u p e r n o w y c h . Ic h d o k ła d n y sk ła d
n ie je s t z n a n y , a le p ra w d o p o d o b n ie z b u d o w a n e są z k r z e m ia n ó w lu b z w ią z k ó w
na k o n s tr u k c ja c h w ę g lo w y c h , np. g r a fitu . R o z p r o s z o n e w p r z e s tr z e n i
k o s m ic z n e j z ia rn a p y łu m a ją b a r d z o m a łe r o z m ia r y ( 1 0 - 1 0 0 n m ) . M im o że
w y s tę p u ją w d o ś ć r z a d k ic h o b ło k a c h , p o tr a fią s k u te c z n ie p r z e s ło n ić ś w ia tło
z n a jd u ją c y c h s ię za n im i g w iazd i m g ła w ic . C h m u r y p y ło w e m o ż n a w y k ry ć
n a w e t w te d y , gd y n ic m ie n ią się ś w ia tłe m o d b ity m . G d y za ta k im o b ło k ie m
n ie m a ż a d n e g o ź ró d ła ś w ia tła , p o c h ła n ia n e p r o m ie n io w a n ie o g r z e w a p ył
i p r o d u k u je e m is je w z a k r e s ie p o d c z e r w o n y m , o z m ie n io n e j p o la r y z a c ji.

140
 NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO

Niespokojny Cirrus (powyżej)

IV Te pierzaste chmury wodorowe, wymieszane

z pytem międzygwiazdowym, znane są jako
podczerwone cirrusy. Włókniste struktury
odkryto w promieniach podczerwonych
dzięki występującym w nich drobinom pytu
międzygwiazdowego, zanurzonym
w chłodniejszym wodorze i ogrzanym
ultrafioletowymi promieniami pobliskich
gwiazd.

Pracowite globule (po lewej)

Oprócz bardzo rozległych chmur gazowych
występują w Galaktyce również niewielkie
obłoczki, zwane globulami lub globulami Boka
(zajmował się nimi holendersko-amerykański
astrofizyk Bart Bok - 1906-1983; przyp. tf.).
Na zdjęciu widać pyłowo-gazowe globule
o prawie sferycznych kształtach, nie większych
niż 1 rok świetlny. Obiekty te często występują
w okolicach formowania się nowych gwiazd.

Wężowate chmury pytowe (po prawej)

Ciemną mgławicę z gwiazdozbioru
Wężownika nie bez podstaw nazwano
Wężem (B72). Jej powstanie zapoczątkowało
połączenie się chmur pyłu międzygwiazdowego
przykrywających światło gwiazd tła.
Szerokość tego wijącego się tworu wynosi
średnio około 4 lata świetlne.

141
 O błoki m o lek u la rn e
C h m u ry gazu cz ą ste c z k o w e g o stan ow ią p ołow ę całk o w itej
m asy m aterii m iędzygw iazdow ej, zaw artej w D ro d ze M leczn ej.
M o g ą o n e p rzy b ierać ró ż n e k sz ta łty : od globu l o rozm iarach
m n iejsz y ch niż 1 ro k św ietln y d o sto razy w ięk szy ch ,
g ig a n ty cz n y ch ch m u r, zaw ierających w y starczającą ilość
m aterii do u tw o rzen ia się m ilio n ó w n ow ych gwiazd. Ja k sam a
nazw a w sk azu je, o b ło k i m oleku larn e zbudow ane są z m olekuł.
N a jc z ę ś c ie j w y stęp u jącą c z ą ste cz k ą (stan ow iącą 3/4 składu
c h e m ic z n e g o ch m u ry ) je s t w od ó r, czyli H ,. P o z o sta łe
sk ład nik i to a to m y helu (1/4 m asy) i w o d ó r ato m o w y .
B ard ziej z ło ż o n e c z ą ste c z k i, np. am on iak , rów n ież w ystęp u ją
w ch m u ra ch , ale są raczej rzad kie. O b ło k i m o lek u larn e są
b ard zo z im n e, ich śred n ie tem p eratu ry w y n oszą -2 5 0 ° C ,
c o pozw ala m o lek u ło m u fo rm o w ać się i p rzetrw ać w tym
sta n ic p rzez długi czas. O b ło k i m oleku larn e m ogą być
w id o czn e ja k o ciem n e plam y (o b e c n y w nich pył
m iędzygw iazd ow y przesłania św iatło tła) lub ja k o jasne
o b sz a ry o św ietlo n e p ro m ien io w an iem p o b lisk iej gw iazdy.

O bszary H II
Ja s n e , św iecą ce o b sz a ry o b ło k ó w m ięd zy g w iazd o w y ch są ściśle zw iązan e /.
p ro m ien io w a n iem m ło d y ch , p o b lisk ich gw iazd. M ie js ca te n azw an o ob szaram i H I I i,
w o d ró ż n ien iu o d H . (w o d ó r c z ą s te c z k o w y ), są o b ło k a m i w o d o ru z jo n iz o w a n eg o .
N o rm a ln y a to m w o d o ru skład a się z p ro to n u w ją d rz e i o b ie g a ją ce g o g o e le k tro n u .
G d y w w yniku d ziałania p ro m ien i św ie tln y ch e le k tro n b ęd zie w y b ity z ato m u ,
z o sta n ie sam p ro to n i w ó w cz a s o trz y m a m y tzw . w o d ó r z jo n iz o w a n y . O b szary ' H I I
tw o rz ą się tam , gd zie ro d z ą się n o w e o b ie k ty gw iazdow e. P od cz a s p ierw szy ch chw il
sw ego ż y cia gw iazda zapala w o d ó r w ją d rz e i w ysyła u ltra fio leto w e p ro m ien io w an ie,
k tó re jo n iz u je o ta c z a ją c y gaz i p o w o d u je je g o św iecen ie. N a js ły n n ie jsz y m o b szare m
H I I je st M g ła w ica w O r io n ie . T a k i o b ło k m o ż e się stale ro z ra sta ć w o k ó ł gro m ad y
m ło d y ch gw iazd, aż d o jd z ie d o je g o ro z p ro sz en ia w p rz e strz eń k o sm icz n ą .

Źródła jonizacji Światło Oriona (poniżej, po prawej)

Na zdjęciu poniżej świeci jasna, młoda Zdjęcie słynnej Mgławicy w Orionie (M42)
gwiazda S Monocerotis (na górze po lewej), uzyskano w podczerwieni za pomocą
jeden ze składników gromady w Mgławicy Brytyjskiego Teleskopu Podczerwonego
Stożek (NGC 2264). Światło gwiazd jonizuje na Mauna Kea. na Hawajach. Jasny
otaczającą materię międzygwiazdową. obszar, który znamy jako Mgławica
Czerwone obłoki wzbudzone ultrafioletowym Oriona, to jedynie niewielka
promieniowaniem gwiazdy to rejony HII, część znacznie większego ciemnego
niebieskie natomiast to miejsca obłoku rozciągającej się materii.
występowania pyłu międzygwiazdowego.
odbijającego światło.

142
 NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO

> * • •• • V *’ •
O lb rzy m y w G alaktyce
O b ł o k i m o le k u la r n e m o g ą p rz y b ie ra ć ro z m a ite
* ;v **■'
O . •5
• • * . * > ł, - k s z ta łty i ro z m ia ry . T y p o w e ro z m ia ry n a jw ię k sz y c h
z n ic h sięg ają 1 0 0 -1 5 0 lat ś w ie tln y c h , ale m o g ą b y ć

U& •/y t ir
' •V v * • »
•• •
’ '
*• ■

■*. *.
ł.^
,
n aw et dw a razy w ię k sz e i zaw ie rać 10 m ln m as
S ło ń c a . W ie lk ie o b ło k i są p o n ad ty s ią c razy g ę stsz e
o d z w y k ły c h c h m u r m a terii m ię d z y g w ia z d o w e j.
;> * w -
N a jb liż e j p o ło ż o n y tak i o b ie k t to ro z le g ła ch m u ra
r * ’ '• . *• :•• •'
r Y -
g a z o w o -p y ło w a , p rz y k ry w a ją ca na n ie b ie w ię k sz o ść
• . k o n s te la c ji O r io n a . S ły n n a W ie lk a M g ła w ic a
w O r io n ie ( M 4 2 ) , w k t ó r e j fo r m u ją się m ło d e
g w iazd y , to n a jja ś n ie js z a c z ę ś ć te g o o b sz a ru .

'• v . a '
*T -' .• '
i *

•
*• %
y im • V

• • • , • :...< «• v v . .
. • • ł/i. • T . '- n * • # •• »• '■

• £ ••v .* > ;• ■'./■•V-*--

• * * • . X* • ’> 7* • V • • • . J** • * * • ,• v .*

• ;>..v ■ ĆSm ;• - •• * . w -. • , £• ■■ ? » •••..

, i •V.-V.;r • . -V. * V ..
• ■ r. A *• . . • • • r .,. ■ ■■■■ > . ■ » > '/ • . ..■ . j / m

- • v .> * r ' • . .. K a

• • .. ■ * • •. • *•/ ■ • • • • . v ••• ■. ■■■

• ’ : • • a’ v * " • > ’* v -

» . * v ;• W - ■>.? v » ; v . ; •. ^
* ' . . . r■ > ; ■ '*. v • i •• *• •# : ♦ •. v • « t . '» , «• • v . ’- ,• ‘ , ‘
* •' *, 1 v f . . • «• V * c f . ‘ # , • . * % ' . . • . -

.••• ;■ . •*

• # k T • - v * ' V ‘ V. V v '. » v * 1 : - . — . ? ' V . x .. — I-'. %. •

. • 'M ' » '*•* '* »•* i* ' ’ *' *•. -t. i,**'. •• 4.’** *. •* * ' *" * •. • t ’• ’»• . ** * •
* *•..•* / - i ^ •*

• •* . '( / # * »■** * ** , . ,'* • *. • t ł. ,f • •, ! ' , • • • f *

•. •.' :- r v - ‘ V . ^ ; A ' - ;• • '

Mgławica Omega (duże zdjęcie)

Znana również pod nazwami Lecący Łabędź lub Podkowa,
znajdująca się około 5 tys. lat świetlnych od Układu
Słonecznego Mgławica Omega zawiera jasny obłok HU.
Oświetlają ją młode gwiazdy, a ciemne rejony, bogate w pył
międzygwiazdowy zasłaniają gwiazdy tła. M17 jest związana
ze znacznie większym obłokiem molekularnym.

Ciemna Rzeka (powyżej)

Jasna, pomarańczowa gwiazda w środku, po lewej to Antares
z konstelacji Skorpiona, która oświetla otaczające chmury
pyłowe. Ponad nimi, po prawej, widać ciemną smugę
wyglądającą jak rzeka i składającą się z pyłu oraz gazu
międzygwiazdowego. Pokazany fragment to jedynie część
rozległego kompleksu o nazwie Ciemna Rzeka. Kierunek
południowy znajduje się po lewej stronie fotografii.

Mgławica Rura (po lewej)

Zdjęcie przedstawia ciemną chmurę gazowo-pylową
w konstelacji Wężownika, znaną jako Mgławica Rura
lub formalnie LDN 1773. Jej długość wynosi około sto lat
świetlnych, co stawia ją wśród najdłuższych ciemnych
struktur całego nieba. Mgławica Rura jest częścią Ciemnej
Rzeki opisanej powyżej.

143
 P o w st a w a n ie gw iazd
N a ro d z in y n ow ych gwiazd są cudem natu ry. Z a s tro n o ­
m icz n eg o pu nktu w idzenia p ro ces form ow an ia się gw iazdy
odbyw a się w m gnieniu oka. S ło ń c e p ow stało w ciągu
3 0 -5 0 m ln lat, a im gw iazda m asyw n iejsza, tym m n iej czasu
jej ten p ro ces zajm u je. W sk ró cie wygląda to tak: m olekularn e
ch m u ry d o sta rcz a ją n iez b ęd n eg o m ateriału , siła graw itacji
p rzyciąga d ro b in y w je d n o m ie jsce, a gdy ich ilo ść je st
w y starczająca, w n ętrz e n ow ego ciała rozgrzew a się,
aż w k o ń cu , po upływ ie m ilio n ó w lat, zapala ja k o now a
gw iazda. N ie k tó re o b ło k i cz ą ste c z k o w e są tak o g ro m n e ,
że zam iast jed n ej gw iazdy tw o rz ą się od razu całe ich grupy.
M n ie jsz e frag m en ty ch m u r, zw ane g lobu lam i B o k a, m ogą
m
u tw o rz y ć jed y n ie jed en o b ie k t gw iazdow y.
Kolizja strug (poniżej)
Obiekty Herbiga-Haro (H-H). nazwane tak
Od gwiezdnej śmierci do narodzin (po prawej)
Proces powstawania nowych gwiazd często jest
£
di*
na pamiątkę dwóch astronomów, którzy te inicjowany wybuchami supernowych. Na końcu swego
obiekty badali, to mgławice emisyjne, powstające życia czerwony olbrzym (1) zmienia się w gwiazdę
w okolicach występowania młodych gwiazd. supernową, wysyłając przy tym potężne fale
Gdy rodzi się nowy obiekt, często dochodzi uderzeniowe, przechodzące przez ośrodek
do wyrzucenia w przestrzeń kosmiczną międzygwiazdowy (2). Fala powoduje gęstnienie materii
naładowanych cząsłek, które w zetknięciu okolicznych obszarów, która ulega grawitacyjnemu
z otaczającą materią tworzą świetliste strugi. zapadaniu się, czyli kolapsowi (3). Z czasem powstaje
Strumienie takie wysyła pokazany poniżej w takim miejscu gwiezdne przedszkole, podobne
obiekt HH 34 w konstelacji Oriona. do przedstawionego na fotografii Henize 206 (4).

Ogniste narodziny (powyżej i poniżej)

Młode gwiazdy często pojawiają się
w sposób bardzo dramatyczny. Na zdjęciu
powyżej widać gwiazdę LL Orionis zanurzoną
w gazowym obłoku, powstałym przy
przejściu frontu fali uderzeniowej.
Na fotografii poniżej można zauważyć
pióropusze gazu wyrzucanego z obiektu
HH 32 i świecącego na zielono (wodór
atomowy) i niebiesko (atomy siarki).

144
 NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO

Narodziny gwiazdy 1: Protogwiazda (powyżej)

Żaden obłok materii międzygwiazdowej nie jest równomiernie gęsty.
Zawsze znajdą się w nim jakieś zgrubienia, które przez swą trochę
większą gęstość stają się nieprzezroczyste. Te rejony podlegają
silniejszemu, wzajemnemu przyciąganiu skupiającemu materię otoczenia
w jednym miejscu, a po niedługim czasie rozpoczyna się ich grawitacyjne
zapadanie. Zgrubienie staje się coraz większe i gęstsze. Po upływie kilku
milionów lat jądra takich obiektów są już na tyle masywne, że tworzą
swoisty kokon, zwany globulą sferyczny bąbel o średnicy 60 tys. AU.
Wewnątrz globuli mieści się ciepła, wirująca masa, emitująca silne
promieniowanie podczerwone - protogwiazda. Na artystycznej ilustracji
przedstawiono protogwiazdę w późnym stadium rozwoju, gdy jest na
tyle gorąca, aby już emitować promieniowanie w optycznym zakresie
widmowym.

Narodziny gwiazdy 2: Proplydy

Gdy okoliczna materia zbiera się w środku globuli, obiekt zaczyna ulegać
lekkiemu spłaszczeniu. Około 100 tys. lat po uformowaniu się protogwiazdy
następuje grawitacyjny kolaps i cała jej masa zawiera się teraz w obszarze
o średnicy 1 AU. Dookoła protogwiazdy tworzy się wirujący dysk - proplyd
o szerokości 100 AU. Proplyd to nic innego jak miejsce tworzenia się
ewentualnych planet i mniejszych cial niebieskich z gazu i pyłu. Dysk jest
w środku bardzo gorący, a w miarę oddalania się od niego staje się
cieńszy i chłodniejszy; jest również bardzo silnym źródłem promieniowania
podczerwonego.

Narodziny gwiazdy 3: Gwiazdy T Tauri (po lewej)

Po upływie kolejnego miliona lat obiekt znajdujący się
w centrum dysku protoplanetarnego kurczy się
do rozmiaru kilku promieni słonecznych i staje się
nowym obiektem gwiazdą T Tauri. Gwiazdy te
bardzo szybko rotują i posiadają potężne pola
magnetyczne. Podczas ich wirowego ruchu następuje
akrecja okolicznego gazu wzdłuż linii pola
magnetycznego, wywołując intensywne, smugowe

*
świecenie - znak rozpoznawczy tych obiektów.
Ta silna aktywność magnetyczna powoduje również
powstawanie rozległych plam, podobnych
do słonecznych, ale pokrywających znacznie większą
powierzchnię gwiazdy.

Narodziny gwiazdy 4: Bipolarny wypływ

molekuł (po prawej)
Podczas gdy centralna gwiazda T Tauri akreuje
materiał otoczenia, dysk wyrzuca wirujący gaz na
zewnątrz. Gaz ten nie może uciec wzdłuż dysku,
lecz w postaci rozchodzących się wzdłuż osi rotacji
gwiazdy, prostopadłych do dysku strug. Strugi te
nazywamy bipolarnymi wypływami molekularnymi.
Zetknąwszy się z materią międzygwiazdową. strugi
powodują jego świecenie, tworząc jasne mgławice,
zwane obiektami Herbiga-Haro. Taki stan wypływowy
trwa bardzo krótko zaledwie 10 tys. lat. Przez
kolejnych kilkadziesiąt milionów lat jądra gwiazd
T Tauri będą ulegały kontrakcji grawitacyjnej,
aż w końcu rozpoczną się w nich reakcje przemiany
wodoru w hel i dopiero wówczas możemy mówić
o pełnowartościowej gwieździe.

5
 F abryk a gw iazd
w O rio n ie
O k o ło 1 5 0 0 lat św ietln y ch stąd , w k o n ste la cji O rio n a ,
leży jed na z n a jb liż sz y ch fab ry k gw iazd. N a jsły n n ie jsz a cz ęść
teg o o g ro m n e g o kom p lek su to W ielka M gław ica w O rio n ie
(M 4 2 ). J e j jasn o ść jest tak duża, że m ożn a ją d o jrz e ć
n ieu z b ro jo n y m o k iem naw et z m iasta. W głębin ach teg o
o b ło k u tw orzą się now e gw iazdy i układy planetarn e. mm
W zg lęd n a b lisk o ść teg o gw iezd n ego m ateczn ik a p ozw oliła
n au k o w com p rz y jrz e ć się b liżej m ech an ice zapadania się
g ig a n ty cz n y ch ch m u r gazu. N a ty ch stro n a ch p rzed staw io n o
kilka m ie jsc cu d o w n y ch n arod zin gwiazd.

'V

ł-*ł i

O rio n : w ięcej niż m ożna d ojrzeć

M gław ica w O r io n ie jest jed yn ie częścią z n aczn ie w ięk szeg o m o leku larn ego o b ło k u
m iędzygw iazdow ego, zw anego K om pleksem O rio n a. Każda z chm u r w chodząca w skład
K om pleksu zn ajd u je się w o d leg ło ści ponad I 5 0 0 lat św ietln ych, m ierzy o k o ło 100 lat
św ietln y ch , a ich m asy p rzekraczają 100 tys. m as Sło ń ca. Z d jęcie pow yżej, w y kon ane
w p o d czerw ien i, przedstaw ia ca ły g w iazd o zb ió r O rio n a . W ielka M gław ica to jasna
plama w śro d k o w ej części p o n iż ej, ale w rz ecz y w isto ści cały ten o b szar jest w ypełniony
gazem i pyłem . N a zdjęciu po praw ej widać k o n ste lację O rio n a i o taczające gw iazdy
w zakresie o p ty cz n y m . R ó ż o w a stru k tu ra łukow a na lew o od Pasa O r io n a to Pętla
Barnarda - ekspand ująca m ateria, w y rzu co n a p od czas w ybuchu gw iazdy su p ern ow ej
w od leg łej p rz e sz ło ści. Biały p ro sto k ą t o z n a cz a o b szar p rzed staw ion y na zdjęciu
na n astęp nej stro n ie.

146
 NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO

Trapez w Orionie (poniżej)

W centrum Wielkiej Mgławicy w Orionie znajduje się skupisko
około tysiąca nowo narodzonych gwiazd, każda w wieku około
miliona lat. Większość tych gwiazd można dojrzeć na podczer­
wonej fotografii uzyskanej przez Europejskie Obserwatoruim
Południowe (European Southern Observatory. ESO). Cztery
jasne gwiazdy blisko środka tworzą tzw. Trapez.

Nowe układy planetarne (poniżej)

Na tym spektakularnym zdjęciu, pochodzącym z teleskopu
Hubblea. widać serce Mgławicy w Orionie, gdzie w okolicy
Trapezu z dysków protoplanetarnych (proplydów) formują
się nowe układy. Proplydy to małe. ciemne plamki, znajdujące
się przeważnie po lewej stronie obrazu.

W świecie proplydów (poniżej)

W Wielkiej Mgławicy Oriona, na obszarze o średnicy około
0.14 lat świetlnych, znajdują się cztery młode gwiazdy. Dwa
jasne dyski w centrum to dyski protoplanetarne. proplydy
- rozjaśnione światłem gorących gwiazd. Ciemna plamka
to także proplyd. ale znajdujący się poza zasięgiem
oświetlenia. To właśnie z tych dysków z czasem mogą się
utworzyć nowe planety.

M iccz O rio n a
M ie c z O r io n a z a w d z ię c z a sw ą n a z w ę p o z y c ji na n ie b ie : z n a jd u je się p o n iż e j tr z e c h gw iazd sta n o w ią c y c h P as
O r io n a . N a z b liż e n iu te g o re g io n u w id ać M 4 2 i M g ła w ic ę de M a ira n a M 4 3 (n a d o le ) , r o z d z ie lo n e c ie m n ą
sm u g ą p y łu i g azu . P o łu d n io w a , ja ś n ie js z a p o ło w a m g ła w ic y M 4 2 sk u p ia się d o o k o ła g w ia z d y © ( c z y t . te ta ,
p rz y p , tl.) O r io n i s , k tó r a w r z e c z y w is to ś c i je s t u k ła d e m w ie lo k r o tn y m g w ia z d , z w a n y m T r a p e z e m . B ia ły
k w a d ra t o d p o w ia d a o b s z a r o w i p o w ię k s z o n e m u na z d ję c iu p o w y ż e j, p o le w e j. M g ła w ic a w O r io n ie m a 2 0 lat
ś w ie tln y c h s z e r o k o ś c i i r o z p o ś c ie r a się na s fe r z e n ie b ie s k ie j na o b s z a r z e c z t e r o k r o t n i e w ię k s z y m n iż ta r c z a
K s ię ż y c a . M g ła w ic a z a w ie ra w y s ta r c z a ją c o d u ż o m a te r ia łu , ab y s tw o r z y ć k ilk a s e t gw iazd p o d o b n y c h S ło ń c u .
W g ó r n e j c z ę ś c i z d ję c ia p r z e d s ta w io n o n ie b ie s k i o b ł o k g a z u , k t ó r e g o e le m e n ty sk a ta lo g o w a n o p o d n azw am i
N G C 19 7 3 , I 9 7 5 i I 9 7 7 .

I 47
G romady otwarte
Zdarza się, że o b ło k m olekularny jest tak w ielki, że m oże dać
życie wielu gw iazdom w tym sam ym czasie. T a k pow stają
grom ady otw arte. W naszym n ajbliższym otoczen iu
w G alaktyce m ożem y zaobserw ow ać o k o ło tysiąc takich
grom ad. P od ob n ie jak chm ury m olekularne, grom ady rów nież
lokują się w ram ionach spiralnych D ro gi M leczn ej. N iek tó re
grupy gwiazd m ogą składać się z dziesiątek ob iek tó w
na obszarze kilku lat św ietlnych, inne natom iast są skupione
w obszarach bardzo niew ielkich. Z ycie w iększości gromad
nie trwa długo, najw yżej kilkaset m ilionów lat. Podczas
obiegania środka G alaktyki graw itacja innych gwiazd i o b ło k ó w
gazow ych pow oduje rozdzielanie p oszczególn ych składników
grom ad i w efekcie ich rozpad.

Klejnoty natury
Ze względu na mieniące się wielokolorowe
gwiazdy, gromadę na zdjęciu po lewej
nazwano Szkatułką Klejnotów. Znana również
pod nazwami NGC 4755 lub k (czyt. kappa.
przyp, tt.) Crucis, gromada otwarta lezy w
gwiazdozbiorze Krzyża Południa w odległości
7 500 lat świetlnych. Skupia ona około słu
gwiazd, a jej średnica to 20 lat świetlnych.

Gromada Choinka
Na zdjęciu po prawej przedstawiono gromadę
otwartą, przypominającą bożonarodzeniowe
drzewko (tutaj leżące na boku). Koronę
choinki stanowi gwiazda V427 Mon,
a sam wierzchołek wskazuje znajdująca się
po lewej stronie ciemna Mgławica Stożek.

K ró tkow ieczn e asocjacje Sharpless 140 (powyżej)

Wiele gwiazd grupuje się w luźne struktur)’
- asocjacje. W odróżnieniu od gromad
otw artych, grupy te nie są silnie związane
grawitacyjnie, więc rozpadają się po upływie
o k o ło 10 mln lat, gdy tylko pojawią się
jakieś zew nętrzne siły pływowe. A socjacje
zawierają tuziny bardzo gorących, jasnych
gwiazd i koncentrują się wzdłuż ramion
spiralnych galaktyki. Skupiska, w których
odkryto bardzo dużą ilość gwiazd typu
widmowego O oraz B, nazywamy asocjacja­
mi O B . Istnieją jeszcze asocjacje R i T ,
w których skład wchodzą odpowiednio
gwiazdy średnio- i matomasywne.
Na podczerwonym zdjęciu z teleskopu Spitzera
pokazano gromadę gwiazd i mgławicę, z której
ona powstała - Sharpless 140. Obłok leży
w odległości 3 tys. lał świetlnych
w gwiazdozbiorze Cefeusza. W jego centrum
mieści się mala gromada bardzo gorących
gwiazd (jasny obszar). Łukowały kształt,
rozjaśniony światłem gwiazdy spoza zdjęcia,
wyznacza zewnętrzny brzeg obłoku.
Mgławica Trąba Słonia (po prawej)
Dużą koncentrację gazu i pyłu międzygwiazdowego
zarejestrował Teleskop Kanadyjsko-Francusko-
•Hawajski. Obraz pokazany w zakresie optycznym
znany jest pod nazwą Mgławica Trąba Słonia
lub IC 1396. Tutaj także rodzą się nowe gwiazdy
i gromady otwarte.

Plejady (M45), wg klasyfikacji Trumplera: II 3 r n
NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO
M35 (NGC 2168), wg klasyfikacji Trumplera: III 3 r
Gromada Motyl (M6), wg klasyfikacji Trumplera: II 3 m
NGC 2516, wg klasyfikacji Trumplera: I 3 r
Klasyfikacja gromad otwartych
Ju ż od pierw szych obserw acji astro n o m o w ie próbow ali katalogow ać o b iek ty niebieskie.
G rom ad y o tw arte pod legają system ow i klasy fikacji T ru m p lera (od nazw iska tw ó rcy ).
G ro m ad o m otw artym nadaje się trzy kod y, w zależn ości od ich wyglądu. P ierw szy kod
to rzy m ska cyfra od I d o IV , o zn aczająca stop ień k o n cen tra cji grom ad y (I to układ
n ajciaśniejszy). N astęp n ie dodaje się cy frę arabską od l do 3, w skazującą zakres jasności
w śród gw'iazd (1 to zakres n ajw ęższy). D odan a na koń cu litera o kreśla „b ogactw o”
grom ady, czyli zagęszczenie: />-slabe, m -śred n ie i r-d u że. Je ś li z grom adą związana jest
m gław ica, dod aje się p rzy rostek n. P ow yżej i po lew ej p rzed staw ion o grom ady
z ozn aczeniam i T ru m p lera, są to : M 3 5 , G rom ad a M o ty l, N G C 2 5 1 6 oraz Plejady.
149
 G w iazdy zm ienne
G w iazdy wyglądają, jak b y się w og ó le nie zm ieniały, tym czasem
mm
w ięk sz o ść z nich to o b ie k ty z m ien n e, tzn . ich ja sn o ść nie jest
jed n akow a w czasie. N ie k tó re gw iazdy są ty lk o zm ien n e
pozornie. T o ruch rotacyjny lub orbitalny sprawia, że widzimy je
jak o o b iek ty niestałe, obserw ując ró ż n e w artości ich jasn ości.
T a k im i o b iek ta m i są gw iazdy p o d w ó jn e zaćm ien iow e.
Praw dziw e gw iazdy z m ien n e w ysyłają w naszym kierun ku
ró żn e ilości św iatła z pow odu fa k ty cz n y ch fiz y cz n y ch ró ż n ic.
C z a sa m i zm ian y są p erio d y cz n e (m iry , cefeid y , gw iazdy R R
L y ra e), a czasam i zu p ełn ie nieprzew id yw alne. N a dw óch
ob razach p o n iż ej (k o lo ry fałszyw e) p rzed staw io n o zm ian y
ja sn o ści cefeid y. W a rto zw rócić uwagę na zn aczące różn ice
w rozm iarze k rop ki na środ ku obydw u zd jęć.

C efeidy
G w ia z d y z m ie n n e , o b d a rz o n e nazw ą
p o c h o d z ą c ą od p ro to p la sty gru p y - S
(c z y t. d elta, p rzy p , tl.) C e p h e i z k o n ­
ste la cji C e fe u s z a , to n a d o lb rz y m y ,
k tó re p od leg ają ciąg łem u k u rczen iu
i n adym an iu się. D z ię k i te m u c e fe id y ,
b o o n ich m ow a, zm ien iają swą ja s n o ść
w sp o só b b ard zo regularny. N a diagram ie
p o lew ej p o k a z a n o w sz y stk ie z m ien ia ­
ją c e się, w a ż n ie jsz e p a ra m e try ty ch
gw iazd - śre d n icę , k o lo r i ja s n o ść .
O k r e s zm ian o ra z ja s n o ść ab so lu tn ą
ce fe id m o ż n a łatw o w y z n a cz y ć,
o b se rw u ją c je w ciągu kilku dni. P rz e z
p o ró w n a n ie ja sn o śc i a b so lu tn e j
i w id o m e j d w ó ch c e fe id z n a jd u ją cy ch
się w ró ż n y c h m iejsca ch na n iebie
m o ż n a o k re ślić o d le g ło ść , jaka je
o d nas dzieli

Zaćm ieniow e układy podwójne

W ie le gw iazd, k tó re o b serw u jem y ,
w y kazu je z m ia n y ja sn o ści n ie k o n iec z n ie
zw iązane z ich fiz y cz n y m i w łasn ościam i.
G w ia z d y w układach z a ćm ie n io w y ch ,
p rz e ch o d z ą c przed ta rcz a m i sw oich
to w a rz y sz y , ró w n ie ż p o w o d u ją zm ian y
ich ja s n o ści. N a js ły n n ie jsz y m i takim i
o b ie k ta m i są A lg o l, czy li p (c z y t. b eta,
przyp, tl.) P erse i, (i Lyrae o ra z W U rsa e
M a jo ris. N a ilu stracji p o praw ej w idać
układ p o d w ó jn y W U rsa e M a jo ris,
sk ład ający się z d w ó ch gw iazd
p o d o b n y ch d o S ło ń ca .
 M iry
M in ’ to n ajc z ę śc ie j w y stęp u jący typ gw iazd zm ien n y ch .
N a le ż ą d o n ic h o lb r z y m y i n a d o lb rz y m y , k tó ry c h
in te n s y w n o ś ć b lask u m o ż e się z m ie n ia ć o c z y n n ik
kilka ty sięcy . O b ie k ty te n azw an o m iram i na pam iątkę
p ie rw sz e j o d k r y te j g w iazd y o ty c h w ła sn o śc ia ch
- M iry (p o w y ż e j i p o p ra w e j), z n a n e j te ż p od n azw ą o
( c z y t. o m ik r o n , p rzy p , tl.) C e t i. Z m ie n n o ś ć M in '
w y w o łu ją p o tę ż n e w ia try gw iazd o w e , w y rz u c a ją c e
m a te rię g ó r n y c h w arstw ich a tm o s fe r . G a z ,
z a b a rw io n y na k o lo r n ie b ie sk i, w iru je d o o k o ła
g w iazd y to w a rz y s z ą c e j - M iry B (p o le w e j).

Latarnia wśród gwiazd (powyżej) Odległe cefeidy (poniżej) Gwiazdy R R Lyrae

Położona pośród mrowia gwiazd Drogi Mlecznej, zmienna
cefeida W Sagittarii (jasna gwiazda po lewej) to umierająca
gwiezdna latarnia. Wykazuje ona pulsację jasności między
4.3 a 5,1 mag w ciągu 7.59 dnia. Według tych danych
oszacowano odległość do gwiazdy na 1 500 lat świetlnych,
co oznacza, że W Sagittarii wyświeca 2 500 razy więcej
promieniowania niż nasze Słońce.
Na zdjęciu z teleskopu Hubble a pokazano efektowną
galaktykę spiralną NGC 4603, zawierającą kilkadziesiąt
zmiennych gwiazd cefeid. Z analizy ich pulsacji określono
odległość do tej galaktyki na 108 mln lat świetlnych; jest
jednym z najdalej położonych obiektów, dla których można
było oszacować odległość za pomocą cefeid.
P o d o b n ie jak cefe id y , gw iazdy R R L y rae są tak że
p u lsu jącym i ż ó lto -b ia ły m i o lb rz y m a m i, używ anym i
do o k reślan ia o d leg ło ści w e W sz ec h św iec ie. W ię k s z o ś ć
ty ch gw iazd posiada p o d ob n ą ja sn o ść ab so lu tn ą , w ięc
p rz e z p o ró w n an ie d w óch tak ich gw iazd astro n o m o w ie
m og ą łatw o o c e n ić d zielący nas od n ich d y stan s.
G w iad y R R L y rae są słab sze od c e fe id , w ię c nadają się
jedynie d o oszacow ań odległości d o ob iektów stosun kow o
nied alek ich . P o n iż e j p rze d staw io n o g ro m ad ę kulistą
M 3 w P sach G o ń c z y c h , k tó ra zaw iera w iele gw iazd R R
Ly rae (n ie b ie sk ie ). N a ich pod staw ie w y z n a c z o n o
o d le g ło ść d o g ro m ad y na 3 3 9 0 0 lat św ietln y ch .
 E w o l u c ja g w iazd
P o d o b n ie ja k żyw e is to ty na Z ie m i, gw iazdy ró w n ież rod zą
się, sta rz e ją i u m ierają. W e W sz e ch św ie c ie zn ajd u je się tyle
gw iazd w ró ż n y m w iek u , że d zięki danym o b serw acy jn y m
a stro n o m o w ie zd ołali u stalić k o le jn e etap y ich życia. Ja k
p o k a z a n o na ilu stra cji, ew o lu cy jn e p ro ce sy gw iazd od byw ają
się w z a le ż n o ści od ich p o c z ą tk o w e j m asy. W ię k sz o ś ć z nich
spęd za 9 0 % sw ego życia na ciągu g łó w n y m , spalając w sw ych
jąd rach w od ó r. S ta te c z n e , m ało m asyw n e o b ie k ty , tak ie jak
S ło ń c e (śro d k o w y t o r ) , w ciągu kilku k o le jn y c h m iliardów
lat z w ięk szą n ieco swą o b ję to ś ć , a n astęp n ie p ow oli o p u szczą
ciąg głó w n y , w ciąż ro sn ą c i p rz e m ien ia ją c się w cz erw o n e
o lb rz y m y . G w iazd y m asyw ne (lew y to r) s z y b k o spalą paliw o
w jąd rach i w ciągu zaledw ie kilku m ilio n ó w lat stan ą się
je s z c z e w ięk sze i ja śn ie jsz e niż cz erw o n e o lb rz y m y - będą
n a d o lb rz y m a m i. G w iazd y b ard zo m ałe, zw ane czerw o n y m i
k arłam i (g ó rn y t o r ) , będą św ieciły p rzez m iliardy lat
(cz y li o k re s d łu ż sz y niż o b e c n y w iek W sz e ch św ia ta ), p ow oli
sła b n ą c, k u rcz ą c się i b led n ąc.

Tykający nadolbrzym (powyżej) Betelgeza (poniżej)

>1 (czyt. eta, przyp tt.) Carinae to masywna
gwiazda (być może nawet uktad podwójny),
która w 1843 roku rozbłysła, stając się drugą
po Syriuszu, najjaśniejszą gwiazdą na niebie,
5 mln razy jaśniejszą od Słońca. Zdjęcie
uzyskano za pomocą teleskopu Hubble a.
Symulacje komputerowe przedstawiają
zmienność powierzchniową tej gwiazdy,
jej jasne plamy i ruchy gigantycznych komórek
konwektywnych. Betelgeza to jedyna,
poza Słońcem, gwiazda, której powierzchnię
można zaobserwować bezpośrednio.

Rywal Marsa (powyżej)

Leżący w konstelacji Skorpiona, czerwony
nadolbrzym Antares (przeciwnik Marsa)
świeci z niezwykłą mocą 10 tys. razy
większą niż Słońce. Gdyby go umieścić
w miejscu naszej gwiazdy, zająłby całą
przestrzeń aż po orbitę Marsa, a sama
planeta znalazłaby się w jego wnętrzu.

152
NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO

153
 Śm ie r ć g w ia z d :
GWIAZDY MAŁOMASYWNE
Gwiazdy podobne do Słońca, których masy nie są zbyt wielkie, ewoluują
bardzo wolno. Przez miliardy lat przemieniają w swych jądrach
wodór w hel, powoli puchnąc i przekształcając się w czerwone
olbrzymy. Niewielka ilość wodoru pozostaje jedynie w otoczce
gwiazdy. Gdy gęstość helu w jądrze osiągnie odpowiednią wartość,
nastąpi jego spalenie. Kiedy w jądrze zabraknie także helu, gwiazda
weźmie swój ostatni oddech, odrzuci zewnętrzne warstwy atmosfery
i stanie się białym karłem, otoczonym piękną mgławicą planetarną.
Mimo swojej nazwy, mgławica planetarna nie ma nic wspólnego
z planetami. Otrzymała swą nazwę przez pomyłkę, a raczej złudzenie
optyczne, wywołane pojawieniem się w obiektywach teleskopów
w postaci małej plamki czy dysku. Ten przedostatni, wybuchowy
etap życia gwiazdy, trwa około 50 tys. lat, po czym gazy mgławicy
ulegają rozproszeniu, a na niebie pozostaje stygnący karzeł.

Oko Smoka (poniżej) Kosmiczny robak (po prawej)

Efektowna mgławica planetarna Kocie Oko
(NGC 6543) w gwiazdozbiorze Smoka wzięta
swą nazwę od kształtu jej centralnych części
(niebieskie). Cieniutkie, zielone halo rozciąga
się na odległość 3 lat świetlnych. Kolory
fotografii nie są naturalne.
To spektakularne zdjęcie mgławicy planetarnej
Chrząszcz (NGC 6302) zrobił teleskop Hubble'a.
Widać na nim gwałtowne wypływy gazu
z umierającej gwiazdy w gwiazdozbiorze
Skorpiona. Jest to jedna z najjaśniejszych
mgławic planetarnych naszego nieba.

O *

Protoplanetarna mgławica (po lewej)

Na zdjęciu przyłapano obiekt, który za około
tysiąc lat stanie się pełnowartościową mgławicą
planetarną. Główny, niebieski płat to chmura
ekspandującego gazu, wyrzucanego z gwiazdy
i jasno świecącego przy zetknięciu z ośrodkiem
międzygwiazdowy™.

Kosmiczna mrówka (po prawej)

Oto klasyczny przykład bipolarnej mgławicy
planetarnej, ze środka której stygnąca
gwiazda nie wyrzuciła materii sferycznie,
lecz w postaci dwóch płatów. Z powodu
kształtu nadano jej nazwę Mrówka.

154
 NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO

Jądro z diamentu (po lewej)

Dorosłe białe karty mogą mieć jądra
zbudowane z krystalicznej postaci
węgla - gigantycznego diamentu,
otoczonego warstwą
wodoru i helu.

Masywne karty
(dalej po lewej)
Obok porównano Ziemię z białym
kartem o masie takiej jak Słońce.
Bardziej masywne karty posiadają
większą siłę grawitacji, ale fizycznie są
mniejsze. Maksymalna masa białych kartów
może wynosić nie więcej niż 1,4 masy Słońca.
Gwiazdy o większych masach zapadają się,
tworząc gwiazdy neutronowe lub czarne dziury.

Mgławice protoplanetame (powyżej i po lewej)

Na zdjęciu powyżej widać Mgławicę Bumerang
w konstelacji Centaura, oddaloną od nas o 5 tys.
lat świetlnych. Prędkość wydmuchiwanego przez
nią gazu wynosi 600 tys. km/h. Po lewej znajduje
się obiekt o podobnym kształcie - Mgławica
Czerwony Prostokąt. W obydwu przypadkach
gwiazdy centralne mogą być otoczone pierście­
niami pyłu, które zapobiegają sferycznemu
• • • rozprzestrzenianiu się materii z gwiazdy i powodują
jej skupianie się w stożkach wzdłuż osi rotacji.

155
Śm ie r ć g w ia z d :
GWIAZDY MASYWNE
Gdy gwiazda masywna umiera, na niebie pojawia się spektakularne
zjaw isko w postaci rozbłysku supernow ej. Spuchnięty czerw ony
nadolbrzym (jaśniejszy i w iększy niż olbrzym , będący
przedostatnim stadium życia gwiazd mało masywnych) przemienia
w swym jądrze kolejne pierwiastki. Gdy paliwa zabraknie, gwiazda,
nie m ogąc już pow strzym ać grawitacyjnej siły, zapada się w czasie
k rótszym niż sekunda. N astępuje potężny wybuch gwiazdy
supernowej, a powstająca w jego wyniku fala uderzeniowa rozrywa
zew nętrzną otoczk ę na strzępy. T ow arzyszy temu em isja
niezwykłych ilości neutrin i wysokoenergetycznego promieniowania.
Nieuchwytne neutrina (powyżej)
Przez o k o ło sto sekund supernow e świecą miliardy razy jaśniej Neutrina, jako produkt uboczny wybuchów
gwiazd supernowych, to cząstki niezwykle
niż inne gwiazdy. Tam jednak, gdzie działają siły destrukcji, trudne do .złapania". Detektory neutrin muszą
tam rów nież pojawia się życie. M ateriał po wybuchu będzie być zanurzone w ogromnej ilości wody (tak
jak japońskie urządzenie Super-Kamiokande).
w ykorzystany przy narodzinach następnych pokoleń gwiazd. Przelatujące neutrino może reagować z mole­
kularni wody i zostawić cenny ślad w postaci
emisji promieniowania.

Pokazy świetlne (po prawej i na środku)

W ostatnich chwilach swego życia gwiazda masywna
staje się bardzo niestabilna. Jej zewnętrzna otoczka
rozbłyska w katastroficznym wybuchu gwiazdy
supernowej (na środku), pozostawiając jedynie
mgławicę zmieszanego gazu (np. taką, jak pozosta­
łość w Żaglu) i znajdującą się w jej środku albo
gwiazdę neutronową, albo czarną dziurę.

Jądro czerwonego nadolbrzyma (poniżej)

Gwiazdy, któiych masa początkowa przekracza osiem
mas Słońca, mają budowę warstwową. Wraz z prze­
mianą kolejnych pierwiastków w reakcjach termo­
jądrowych powstają odpowiednie warstwy: żelazna
(7), krzemowa (6), tlenowa (5), neonowa (4), węglo­
wa (3), helowa (2) oraz wodorowa (1). Każda z tych
warstw jest mocno ściśnięta, rozmiar jądra jest
mniej więcej taki jak Ziemi, ale sama gwiazda ma
promień kilku jednostek astronomicznych. Podczas
procesów termojądrowych w gwieździe wytwarza
się ciśnienie zdolne powstrzymać napierającą materię
od grawitacyjnego kolapsu. Żelazo jest jednak
ostatnim produktem tych reakcji i gdy zabraknie
paliwa, żadna siła nie jest w stanie zapobiec
zapadnięciu się gwiazdy. Odbywa się to w ułamku
sekundy, gwiazda (supernowa) rozbłyska,
a powstająca wówczas fala uderzeniowa rozrywa
zewnętrzne warstwy obiektu.
NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO

O k ..

Gwiezdne olbrzymy
Istnieją gwiazdy tak masywne i potężne,
że jeszcze dobrze nie zdążą się uform ować,
a już ulegają rozpadowi. Takim i obiektami
są gwiazdy W olfa-R ayeta (lub W R ),
których nazwa pochodzi od nazwisk
dwóch francuskich astronom ów ,
odkryw ców tych obiektów w 1867 roku.
Gwiazdy W R to niebieskie nadolbrzymy
klasy widmowej W , podobne do masywnych
gwiazd typu O . Każda taka gwiazda składa
się z w ystarczającej ilości materiału
potrzebnego do utworzenia pięćdziesięciu
gwiazd takich jak Słońce. Tem peratura
pow ierzchni tych gwiazd jest ogromna
i m oże w ynosić 25-50 tys.°C . O biek ty te
wytwarzają tak wielką ilość promieniowania,
że jego ciśnienie dosłow nie wydmuchuje
zew nętrzne, wodorowe warstwy otoczki,
skutecznie skracając życie gwiazdy.
M ateria rozchodząca się z prędkością 2 tys.
km/s w postaci tzw. wiatru gwiazdowego
przesłania centralną gwiazdę i tw orzy
otoczk ę podobną do mgławicy planetarnej.
N a podczerw onych obrazach poniżej
widać gwiazdę W R zachowującą się jak
wirujący, gumowy w'ąż, z którego
wypuszczana jest materia gwiazdy. O braz
pow yżej to jedynie artystyczne ujęcie
gwiazdy W R (niebieska) w' układzie
podwójnym . W yrzucana przez nią materia
owija towarzysza i świeci na granicy szoku
uderzeniowego.

157
 Gwiezdne pozostałości
G d y m asyw na, sam o tn a gw iazda w ybu ch a ja k o su pernow a
i p ozo staw ia ro z cią g n ięte, w łó k n iste stru k tu ry gazow e,
jej centralna część staje się ob iek tem egzotycznym .
W z a leż n o ści od m asy p o cz ą tk o w e j gw iazd, w takim cen tru m
m o ż e się zn ajd ow ać alb o gw iazda n eu tro n o w a, alb o czarn a
dziura. G w iazd a n eu tro n o w a w zasadzie nie je s t gwiazdą,
lecz ek strem a ln ie gorącą, m a g n ety czn ą, w iru jącą kulą,
skład ającą się z n eu tro n ó w . G w iazd y te są n a jg ęstszy m i
o b iek ta m i, jak ie m ogą istn ieć w k o sm o sie , a ich rozm iary
nie p rz ek ra cz a ją ob szaru śred n ieg o m iasta. K u lka tej m aterii
w ażyłaby ty le, co cała ziem ska góra. C z a rn e d ziu ry są jed n ak
je s z c z e tru d n ie jsz e do w y ob rażen ia. C ała m asa zapadającej się
gw iazdy z o sta je ściśn ięta w jed n ym p u n kcie, w łaśnie w czarn ej
d ziu rze. N azw a ty ch o b ie k tó w odpow iada ich w łasn o ścio m
- z cz a rn ej dziu ry nie w y d ob ęd zie się naw et św iatło.

Strugi (powyiej) Świecące gwiezdne pozostałości (po prawej)

Niektóre czarne dziury zadziwiają swymi
rozmiarami. Sądzi się, że w sercu galaktyki
eliptycznej M87 znajduje się właśnie taka
supermasywna czarna dziura, a jej masa
wynosi nawet 2 mld mas Słońca. Na zdjęciu
z teleskopu Hubble'a widać strugi cząstek
wychodzące z galaktyki i w niepoznany
jeszcze sposób zasilane przez czarną dziurę.
Ta pajęczynowata struktura świecącego
gazu to IC 443. pozostałość po wybuchu
supernowej, który miał miejsce w naszej
Galaktyce około 8 tys. lat temu.
Pozostałości po supernowych mogą być
widoczne przez setki tysięcy lat,
ich czas życia zależy od ilości
odrzuconej przez gwiazdę materii.

C zarn e dziury
C z a r n e d z iu r)' to c h y b a n a jb a rd z ie j ta je m n ic z e tw o ry w c a łe j a s tr o fiz y c e . P o w sta ją
z ją d er gw iazd, k tó ry m sk o ń c z y ło się p aliw o n u k lea rn e i k tó r e w y b u ch ły , o d rz u ca ją c
w p rz e s tr z e ń w ię k s z o ś ć sw ej m a sy . P o z o s ta ła c z ę ś ć m asy (o k o ło 3 m asy S ło ń c a ) ,
sk u p io n a w je d n y m m ie js c u , n ie je s t w sta n ie p o w strz y m a ć g ra w ita c ji i to ta ln e g o
k o la p su d o p u n k tu . C z a r n e d z iu ry są n ie w id o c z n e , n ie e m itu ją ż a d n eg o
p ro m ie n io w a n ia , a m im o to a s tro n o m o w ie p o tra fią o k r e ś lić ich p o ło ż e n ie .
W u k ład ach p o d w ó jn y c h , g d z ie je d n y m z e sk ła d n ik ó w je s t cz a rn a d ziu ra, d o c h o d z i
d o z a sy sa n ia p rz e z nią m a terii to w a rz y s z a . T a k im o b ie k te m , k tó re m u cz a rn a
d ziu ra „ p o d k ra d a ” m a te rię , je s t n ie b ie sk i n a d o lb rz y m C y g n u s X - l .
 NAJBLIŻSZE OTOCZENIE UKŁADU SŁONECZNEGO

Narodziny czarne] dziury (po lewej i poniżej)

Na kilka godzin przez śmiercią (1) w warstwo­
wym jądrze gwiazdy WR zaczyna brakować
paliwa (2). Bez energii wewnętrznej,
powstrzymującej ogromną masę przed
kolapsem, jądro zapada się, dając początek
czarnej dziurze (3). Dziura pochłania catą
otaczającą materię, tworząc z niej rotujący
dysk. Niewielka ilość tej materii, prawdopo­
dobnie rozpędzanej energią rotacji nowo
narodzonej czarnej dziury, ucieka przez
bieguny (4). Przeszywając powierzchnię
gwiazdy, materia rozprzestrzenia się
w kosmosie (5). Zderzenia wewnętrzne
wytwarzają strugi wysokoenergetycznych
cząstek i promieniowania, które obserwujemy
z Ziemi w postaci spektakularnego btysku
gamma (6).

Gwiazda Wolfa-Rayeta - ostatnie godziny (1)

Brak paliwa (2) Kolaps jądra i narodziny czarnej dziury (3) Ucieczka z czarnej dziury (4)

H |

Przeszywanie gwiezdnej powierzchni (5) Błysk gamma (6)

HB
Gw iazdy neu tronow e
W ię k s z o ś ć o lb rz y m ó w , k tó re w y b u ch ły
Pulsary
ja k o gw iazd y su p e rn o w e , n ie k o ń c z y
G d y gwiazda n eu tron ow a ju ż się u fo rm u ­
sw e g o ż y cia w p o sta c i c z a rn y c h d ziu r. je, zaczyn a w irow ać d o o k o ła w łasnej osi.
Ją d r o , k tó re g o m asa w y n osi od 1,4 d o 3 T o dzięki tej rotacji w 1960 roku udało się
m as S ło ń c a , p rz e k s z ta łc a się w ku lę te o b ie k ty od k ry ć. N ie k tó re gw iazdy
n eu tron ow e em itu ją ze sw oich biegu nów
c a łk o w ic ie z b u d o w an ą z c z ą s te k
m agn ety czn ych stru m ien ie fal w różn ym
su b a to m o w y ch - n eu tro n ó w . N a ob razie
zakresie widma, także radiowym . Podczas
p o n iż e j p rz e d sta w io n o tak i o b ie k t ich w irow ego ruchu w ysyłane p rom ien ie
z g w ie z d n e g o p o p io łu , gw iazd ę n e u tro ­ działają ja k k o sm icz n e latarnie „przem ia-
n o w ą , k tó ra je s t n ie sły c h a n ie g ę sta ta ją c e ” n ieb o. Je ś li Z iem ia zn ajd u je się
w jed n ej linii z taką strugą, to radiow e
(ły ż e cz k a je j m aterii w aży m iliard to n ).
prom ien iow an ie b ęd zie w id oczn e jak o
m ru gnięcie pow tarzające się z niezw ykłą
regularnością. T a k ie „m ru gające” gw iazdy
n eutron ow a to pulsary (ch o ć z fizyczn ym
pulsow aniem nie m ają n ic w sp ó ln eg o).
Z d jęcie rentgen ow skie po lew ej p och od zi
z teleskopu C hand ra i przedstaw ia pulsara
w' sam ym sercu M gław icy K rab w k o n ­
stelacji By ka, od d alon ej od nas o 6 3 00
lat św ietln ych.
 ^agS S

ʧh
g ffl{^£ b j|g j^ A J j *.f*~>.K:- ?

|i & m m

mm w ?**

W ."
* !?&&■■*

# .7 '

■V.\

■| vT!
rSWjS

■ -r-*- :

p - ^ f .
%'• ,;v > ■\1'-< '.\
' . jr ^ . % } : .
. • ' * ' . -. W -
•:-,. -4 e ? x S ^b
•s? . ^>,.\»: %* ć

lyszczy światłem milionów słońc. Ten podczerwony obraz naszej Ga

lecznej, kryje supermasywną czarną dziurę (po lewej, na dole), znajc
rze. Gwiazdy płaszczyzny galaktycznej są poczerwienione
u rozpraszania światła na cząsteczkach pyłu międzygwiazdowego.
 — ‘ * ' : - - ■•■•/ • ‘ : ■ . '. . ■• . • V ■' . . ... <• : . •. -
•<&*.. ■ & *'£ K v¥x ty :/ k .v - ( ' •- *• #
- ;• ; - « .■?;•,■ . - - . s - i . ./ ,
., U >. . • ' fim ' .■ ' ' ;%

wt\ n mM
: • -.■ V--: : .- '" i:. :. . v". > ; ■ ■- • :

m
iisiiiiaisiisiiiii iii* immemm
- .

wmm \ wm
> Ay '. • . .. . - -■ • •'•. "•; . ••* •'... •••■•■■• . > \ •..•■Wn-
WMWŚ&8- * .•■>.- ' -•: •
: •
■
• ..
tk - ■•
I
; t . ‘ ■ ■
• :■'; 3

m i *5 ■■
isi iiKi&ilSiaw
: są- ««wit
m Kim s ii« i ■

< .. - ' :’ ’ ■;■.! v ' . ■■■ ■- ^ y-; - :■ ;-

■ ■■ . ; ; ■ ■ ■ . ' c, v/ ' ,.• r , ą ■ y . ■ ■ .

fei ■ ^ ■: ■••.. ■ • •■ .

D roga M leczna
 Droga Mleczna (poniżej i po prawej)

D roga M leczna W ciemną noc niektórych pór roku niebo jest

przecięte grubym pasmem gwiazd. Widzimy
je. gdyż w nim się znajdujemy - jest to
gigantyczny dysk naszej spiralnej Galaktyki.
w ZARYSIE Stworzenie mapy ramion Drogi Mlecznej
nie jest jednak łatwe. Astronomowie muszą
rejestrować radiowe fale wysyłane przez
P o sz e rz a ją c zak res o b serw a cji, b ęd ziem y w stan ie d o jrz e ć odległe obiekty, aby móc wyznaczyć
praw dziw ą natu rę i bud ow ę n aszego dom u w przestrzen i prędkości chmur gazu krążących dookoła
centrum Galaktyki. Dzięki zastosowaniu
m ięd zy galaktyczn ej. Je s t nim dyskow a, gw iezdna wyspa technik spektroskopowych są w stanie określić
pozycję takiej chmury w Galaktyce i wykonać
o śred n icy 100 tys. lat św ietln y ch - D ro g a M leczn a, mapę. Ta poniżej przedstawia przypuszczalne
zaw ierająca d w ieście m iliard ów gw iazd. U k ład S ło n e c z n y rozmieszczenie ramion i centralnego
wybrzuszenia Drogi Mlecznej.
leży w d ysku , o k o ło 2 5 tys. lat św ietln y ch od jeg o cen tru m .
G d y b y śm y m ogli op u ścić D ro g ę M leczn ą i p rzy jrzeć się
jej z b o k u , w yglądałaby ja k na o b razie p o n iż ej. N a środku
o b iek tu d o m in u je w y b rzu szen ie z gw iazd o g ru b o ści 15 tys.
lat św ietln y ch . Im b ard ziej od su w alib yśm y się na zew n ątrz,
tym dysk staw ałby się cień sz y , a ju ż w n aszej o k o lic y m iałby
jed y n ie 1/5 cen tra ln ej g ru b o ści. G w iazd y w G a la k ty ce są
ro z m ie sz c z o n e n ieró w n o . R am io n a spiraln e, zaw ierające duże
ilości m aterii m iędzygw iazdow ej, gazu i pyłu stanow ią m iejsce
n arod zin n ow ych p op ulacji ja sn y ch , n ieb ie sk ich gwiazd.
Z g ru b ien ie cen tra ln e je s t sta rsz e, d latego je g o k o lo r jest
ż ó łto -p o m a ra ń c z o w y od św iatła w yew olu ow an ych gwiazd.

Ramię Perseusza

Układ Słoneczny

Lokalne Ramię Oriona

Galaktyka w przekroju (po lewej)

Gdybyśmy przekroili Galaktykę, okazałoby
się, że to nie tylko cienki dysk z gwiazdami
i pyłem. Centralne wybrzuszenie otoczone
jest przez sferyczne halo galaktyczne,
w którym zanurzone są gęste ciała
niebieskie, czyli gromady kuliste obiegające
centrum Galaktyki, przecinając jej
płaszczyznę.

162
Ramię Łabędzia
Ramię Kila - Strzelca
Galaktyka w ogrodzie
Nazwa Drogi Mlecznej pochodzi
od jasnego, kremowego pasma,
w postaci którego nasza Galaktyka
jest widoczna na niebie. Na fotografii
przedstawiono bardzo efektowną
część Drogi Mlecznej w konstelacji
Strzelca. To właśnie tam znajduje się
jądro Galaktyki.

Pierścień
molekularny

Centralne Poprzeczka j
zgrubienie

Ramię Węgielnicy

Ramię Krzyża
Południa - Tarczy
 Świecący dysk (po prawej)
Podczerwone zdjęcie całej Drogi Mlecznej

D ysk przedstawia ponad pól miliarda gwiazd.

Ciemne pasmo przechodzące przez środek
obrazu to zawarty w dysku pyl i gaz
P o d o b n ie ja k w in n y ch g a la k ty k a ch sp iraln y ch , ró w n ież międzygwiazdowy. Na dole.
po prawej widoczne są Wielki
w D ro d z e M le c z n e j d ysk p osiad a n ieb iesk aw e zab arw ien ie. i Mały Obłok Magellana.

T o zasłu ga m ło d y ch gw iazd, z n a jd u ją c y c h się w ram io n ach

g a la k ty c z n y c h . Ic h o b e c n o ś ć w tym m ie jscu je s t ściśle
związana z dużą k o n cen tra cją gazu i pyłu m iędzygw iazdow ego,
z k tó re g o p o w sta ją . P o d sta w o w y m b o d ź c e m n aro d zin
n o w y ch o b ie k tó w są fale g ę s to śc io w e : s tr e fy z w ię k sz o n e j
k o n d e n sa c ji m a terii, k tó ra , w p o ró w n an iu z o k re se m ob ieg u
gw iazd, ro tu je w o ln ie j. G w ia z d y i m ateria n ie z b y t d łu go
p rz e b y w a ją w ra m io n a ch sp ira ln y ch . G w iazd y n a jja śn ie jsz e ,
p o b u d z o n e do ży cia w łaśn ie p rz e z fale g ę s to ś c i, u m ierają,
zan im od d alą się z b y t d a lek o i to w łaśn ie o n e w y zn aczają
k sz ta łt ram io n .

Bliźniak Drogi Mlecznej (po lewej)

Astronomowie sądzą, że Droga
Mleczna jest typem galaktyki
spiralnej z poprzeczką, podobnej do
M83. Tak jak w naszej Galaktyce,
gruba przegroda starych gwiazd
przechodzi przez środek obiektu,
a na jej końcach doczepione są
spiralne ramiona.

Promieniowanie radiowe (408 MHz)

3 * • ^

Wodór atomowy

O bserw acje D ro g i M lecznej

S p iraln a stru k tu r a in n y c h g a la k ty k je s t
Promieniowanie radiowe (2.5 GHz)
nam d o b r z e z n an a. N ie je s te ś m y je d n a k
w sta n ie p re c y z y jn ie o k r e ś lić k s z ta łtu
“r - ł \
n a sz e j G a la k ty k i, g d y ż się w n ie j z n a jd u ­
Wodór molekularny je m y . T o ta k , ja k b y p ró b o w a ć o k r e ś lić
k s z ta łt lasu , s to ją c p o śr ó d je g o d rzew .
8*? M im o to a s tro n o m o w ie m ają d o d y s p o ­
Podczerwień z y c ji c a łe w id m o e le k tr o m a g n e ty c z n e
i m ogą to zadanie w y k o n ać. K o le jn e zdjęcia
p o lew ej p rz e d sta w ia ją d y sk g a la k ty c z n y
w ró ż n y c h zak resach d łu gości fali. K ażd y
Średnia podczerwień
z ty c h o b ra z ó w d o s ta rc z a in n y c h ,
in te r e s u ją c y c h in fo rm a c ji o o b ie k c ie .
O b r a z rad io w y , na p rz y k ła d , o d z w ie r­
Bilska podczerwień cied la r o z m ie s z c z e n ie g o rą ce g o ,
z jo n iz o w a n e g o gazu i e n e r g e ty c z n y c h
e le k tro n ó w , p o ru sz a ją cy ch się w ośro d k u
Zakres optyczny m ięd zy g w iazd o w y n i, c z ę s to zw iązan ych
z w y b u ch a m i gw iazd su p e rn o w y ch .
O b s e r w a c je p o d c z e r w o n e p o zw alają
z a re je s tro w a ć p ro m ie n io w a n ie cie p ln e
Promieniowanie X
i z a jr z e ć w g łąb c h m u r p y ło w y c h .
W r e s z c ie en e rg ię od o b ie k tó w e g z o ty c z ­
n y c h , ta k ic h ja k gw iazd y n e u tro n o w e
Promieniowanie y i c z a rn e d z iu ry n a jle p ie j o d b ie ra ć
w p ro m ie n ia c h X i y z k o ń c a w id m a
e le k tro m a g n e ty c z n e g o .

164
 Latarnia w chmurze pytu (poniżej)
Widok na centrum Drogi Mlecznej
w zodiakalnym gwiazdozbiorze Skorpiona,
którego jasna, pomarańczowa gwiazda
Antares błyszczy w samym środku.

Przedszkola dyskowe (po lewej i poniżej)

Dysk Drogi Mlecznej pełen jest mgławic i chmur
pyłowych, w których tworzą się gwiazdy. Po lewej
możemy zobaczyć Mgławicę Motyl (IC 1318)
w konstelacji Łabędzia, oddaloną od nas o 1,5 tys.
lat świetlnych. Kolor czerwony reprezentuje
wodór, który świeci podczas pochłaniania
światła pobliskich gwiazd (takich jak Sadr,
inaczej y Cyg; na górze, po lewej). Ciemne
pasma to włókna pyłu międzygwiazdowego.
Poniżej mamy cały zespól mgławic w gwiazdo­
zbiorze Strzelca: najjaśniejsza z nich to centralna
Mgławica Laguna (M8).
 C entrum G alaktyki
Ś rod k ow ą c z ę ść n aszej G a la k ty k i stan ow i cen traln e i »• *
P, • * ‘ •
zg ru bien ie lub ją d ro , d o o k o ła k tó re g o w iru je cała o k o licz n a
m ateria. Ją d ro je st gęstą kulą, praw ie sfery cz n ą , skład ającą się
głów n ie z w yew olu ow an ych cz erw o n y ch gw iazd. G alak ty k a
p raw d o p od ob n ie posiada tzw . p o p rz ecz k ę - gw iezdną b elkę
0 sz e ro k o ści 5 tys. i d łu g ości 2 0 tys. lat św ietln y ch ,
p rz ech o d z ącą p rzez cen tru m i łączącą w ew n ętrzn e brzegi
-W' • •f
tzw . p ierścien ia m o lek u larn eg o . Ją d ra nie m ożn a ob serw ow ać :> j • • y ji
• A A
w n o rm aln y ch d łu gościach fali, gdyż je st zan u rzo n e
w ch m u rz e n ie p rz e z ro c z y ste g o , m ięd zy gw iazd ow ego pyłu
; , * v
1 gazu. M o żliw a je st jed n ak je g o o b serw acja w in n ych
z akresach w id m ow ych . P o praw ej p ok azan o a rty sty cz n ą
in te rp re ta cję G ro m a d y A rch es - m asyw n ego sku p iska o k o ło
2 tys. gwiazd b lisk o cen tru m g ala k ty czn eg o . M asy n iek tó ry ch
z ty ch gw iazd p rzek raczają w arto ści stu mas Sło ń ca.

. i

. V f

Gwiezdne cmentarzysko (powyżej) Jądro w podczerwieni (poniżej)

Na zdjęciu (w promieniach rentgenowskich) Na fotografii przedstawiającej Drogę Mleczną
pokrywającym okoto trzy stopnie kątowe najjaśniej świecą jądro i dysk galaktyczny.
nieba widać biate karty, czarne dziury i gwiazdy Obraz ma 500 lat świetlnych szerokości
neutronowe, znajdujące się niedaleko jądra i został przedstawiony w promieniach
Galaktyki. Wszystkie te obiekty leżą w obrębie podczerwonych.
środkowej, białej plamy. * ' m c. • p :
' • # •
'
■:
f ;
• • *
•• I* . •
, »
> *

• V

• • -V • • < • . ••:•••» . * »• i •' - . • • •• • • »

• '■ •• ^

C e n tru m G alak ty k i
M iędzy Z iem ią a jądrem G a la k ty k i w y stęp u ją grube na ty siące lat św ietln ych o b ło k i
gazu i pyłu m iędzygw iazd ow ego. W raz z ro z w o jem tech n ik ob serw acyjn ych
a stro n o m o w ie k o le jn o odsłaniali co ra z g łęb sze re jo n y jądra. P ierw szym zn akiem ,
że w cen tra ln y ch ob szarach G alak ty k i d zieje się co ś n iezw yk łego, była d etek cja
rad iow ego sygnału z gw iazdozbioru Strz elca . T o w łaśnie w ted y, w 1932 rok u , jąd ro
G a la k ty k i stało się p rio ry teto w y m celem radiow ych ob serw acji. O sta tn ie m isje
p o z a a tm o sfery cz n e, od b ierające sygnały w zakresach X i y, odkryw ają tajem n iczy
śro d ek D ro g i M lecz n e j. W 2 0 0 5 roku przed staw io n o p od czerw on ą m apę praw ie
trzyd ziestu m ilio n ó w gwiazd zarejestro w an y ch przez telesk o p Sp itzera, dzięki k tó rej
budow a w ew n ętrzn y ch partii G alak ty k i stała się bard ziej zrozu m iała. Z m apy tej
w ynika m iędzy inn ym i, że cen traln a p o p rzeczk a starych gw iazd m a c o n ajm n iej
2 0 ty s. lat św ietln ych długości.

166
 DROGA MLECZNA

Sagittariu s A
W ją d rz e n a sz e j G a la k ty k i z n a jd u je się
b a rd z o siln e ź ró d ło p ro m ie n io w a n ia
ra d io w eg o - S a g itta riu s A (je g o
śre d n ica w y n o si 5 0 lat ś w ie tln y c h ).
W są sie d z tw ie ź ró d ła w y stęp u ją
w łó k n is te stru k tu r y g azu , u k ład ające
się w z d łu ż linii sił g e n e ro w a n e g o
p rz e z n ie g o p o la m a g n e ty c z n e g o .
W sam y m c e n tru m S a g itta riu s A
z n a jd u je się b a rd z o m ałe ją d ro , zw an e
S a g itta riu s A ::' (c z y t.: S a g itta riu s A
z g w ia z d k ą ), k tó r e w y z n a c z a fiz y c z n y
ś ro d e k D ro g i M le c z n e j. J e g o m asa
w y n o si 3 ,7 m ln m as S ło ń c a , a śre d n ica
120 A U . S a g itta riu s A * to n a jp ra w d o ­
p o d o b n ie j su p erm asy w n a cz a rn a
d ziu ra, n ie c o m n ie jsz a od ty c h ,
k tó r e z o s ta ły o d k r y te w a k ty w n y c h
g a la k ty k a c h .

Jądro (poniżej)
Na zdjęciu pochodzącym z radiowych
danych VLA (Very Large Array) widać
centralne regiony Drogi Mlecznej. Jasna,
żótta plamka to Sagittarius A. Słabsze,
okoliczne emisje pochodzą z aktywnych
rejonów tworzenia się gwiazd i z pozostałości
po supernowych. Zdjęcie pokrywa obszar
o rozmiarach 12 tys. lat świetlnych.

Serce Galaktyki (powyżej)

Obłok gwiazd w Strzelcu to skupisko
wiekowych gwiazd. Znajduje się on
niedaleko środka Drogi Mlecznej.
Niektóre czerwone gwiazdy to najstarsze
przedstawicielki naszej Galaktyki Naukowcy
wierzą, że dzięki ich obserwacji uda się
rozwiązać kilka galaktycznych zagadek.

I 67
 Pobliscy błękitni maruderzy (po lewej)
Drugą najbliższą nam gromadą kulistą, oddaloną

G r o m a d y k u liste o 7 tys. lat świetlnych, jest NGC 6397. Niezwykle

małe odległości pomiędzy poszczególnymi
gwiazdami w jądrze gromady spowodowały.
•«_ iż były one narażone na częste wzajemne
W ięk szość życia gwiazdy D rogi M leczn ej spędzają albo w dysku .^ zderzenia. W efekcie powstała bardzo
V* ♦ . . liczna grupa błękitnych maruderów
g a la k ty cz n y m , albo w jąd rze. Istn ie je jed n ak og ro m n a liczba ' *. _ i różnych innych osobliwości
astronomicznych, takich jak
o b ie k tó w gw iazd ow ych, k tó re krążą d o o k o ła G alak ty k i _t / i gwiazda neutronowa
"*” • •• obiegająca czerwonego
sk u p ion e w tzw . grom ad ach k u listy ch . Ja k sam a nazwa '. . ' i * * olbrzyma.

w sk azu je, grom ad y te m ają k sz ta łty p o d o b n e do sfe ry cz n y ch ,

a ich śred n ice m ogą w y n o sić naw et 3 0 0 lat św ietln y ch . L iczb a
gwiazd w ch o d z ą cy ch w skład ta k iej grom ady to kilka
m ilion ów . G w iazd y grom ad są b ard zo stare, ich średni w iek
sz a cu je się na 10 m ld lat. G ro m a d y k u liste p rzecin ają
p ła sz cz y z n ę G a la k ty k i, k rążąc d o o k o ła niej po b ard zo
w y d łu żon y ch o rb ita ch . W p obliżu D ro g i M le cz n e j zn ajd u je
się od 150 do 2 0 0 tak ich grom ad . N ie są o n e jed n ak
w y jątk iem dla n aszej G a la k ty k i, w ystęp u ją p o w szech n ie
z arów n o w o k o lica ch in n y ch galak tyk sp iraln ych ,
jak i elip ty cz n y ch .

Omega Centauri (powyżej) Poszukując niewidzialnego (poniżej)

Omega Centauri znajdująca się 16 tys. lat
świetlnych od nas w gwiazdozbiorze Centaura,
to największa i najjaśniejsza gromada kulista
Drogi Mlecznej. Składa się ona z ponad miliona
gwiazd, a jej zewnętrzna średnica wynosi 600
lat świetlnych. Zdjęcie pochodzi
z Obserwatorium Anglo-Australijskiego.
Jednym z celów misji Teleskopu Hubble'a jest
poszukiwanie matomasywnych obiektów,
będących, być może. tzw. .brakującą materią".
Na zdjęciu poniżej widać obszar gromady
kulistej M22, w którym poszukuje się
promieniowania będącego dowodem na
występowanie soczewkowania grawitacyjnego.

G ro m ad y kuliste w zarysie
N a diagram ie p o w y żej p rze d staw io n o ro z m ie sz c z e n ie grom ad k u listy ch w n aszej
G a la k ty c e . Z n a k o m ita ich w ię k sz o ść z n a jd u je się d aleko p oza p ła sz cz y z n ą g alak ty czn ą.
P o d e jrz e w a się, ż e g ro m ad y k u liste u tw o rz y ły się z o d rę b n y c h o b ło k ó w gazu i pyłu,
a n astęp n ie z o sta ły p rz e ch w y c o n e p rze z ró ż n e galak ty k i. J a k o d ow ód słu sz n o śc i tej
te z y m o ż n a uzn ać s ta n ' w iek gw iazd w g ro m ad ach . T o w łaśn ie tu ta j m am y d o czynienia
z jed n ym i z n ajstarszych o b iek tó w k o sm osu . R zad k o, ale tak że tu spotyka się gw iazdy
m ło d sz e , zw an e b łę k itn y m i m aru deram i. T e d ziw n e o b ie k ty m o g ą pow staw ać p od czas
z d erzen ia d w ó ch m ało m asy w n y ch , c z e rw o n y ch gw iazd - sk ład n ik ó w g ro m ad y k u listej.
W 1930 ro k u a stro n o m o w ie o k reślili p o z y c ję n aszeg o S ło ń c a w G a la k ty c e (ilu stra cja po
praw ej na g ó rz e; skala n ie zo sta ła z a ch o w an a). D o k o n a n o te g o d zięk i an alizie rozk ład u
g ro m ad k u listy ch w je j p ob liżu .

168
 DROGA MLECZNA

Omega Centauri w ultrafiolecie (po lewej)

W 1990 roku uzyskano pierwsze
ultrafioletowe zdjęcie Omegi Centauri.
Wielu z występujących tu gwiazd nie widać
na zdjęciach z optycznych teleskopów
naziemnych.

Zagubione planety w M22 (po prawej)

Dzięki zjawisku soczewkowania
grawitacyjnego, w 1999 roku odkryto nowe
obiekty w gromadzie M22. Ich masy wynoszą
około 80 mas Ziemi. Podejrzewa się, że są one
planetami odseparowanymi od swych
macierzystych gwiazd wewnątrz gromady.

Gwiezdna sfera (po lewej)

Przedstawiona obok gromada kulista M3
znajduje się w konstelacji Psów Gończych
i jest oddalona od nas o 100 tys. lat świetlnych.
W jej sktad wchodzi pól miliona gwiazd,
a średnica wynosi 150 lat świetlnych. Gromadę
M3 można łatwo dostrzec przez lornetkę.

Kuliste światy pozaziemskie? (po prawej)

M13, znana jako gromada kulista
w Herkulesie, to najsłynniejszy tego typu
obiekt na północnej półkuli nieba.
W 1974 roku wybrano ją jako odbiorcę
ziemskich wiadomości radiowych dla
hipotetycznych, inteligentnych istot
pozaziemskich. Na ewentualną odpowiedź
będziemy musieli czekać około 30 tys. lat.

169
H alo i ciem n a
MATERIA
N aszą G alak tyk ę w idzim y jak o sp łaszczon y dysk ze spiralnym i
ram ionam i. T o jednak nie w szystko. W rzeczyw istości jest ona
zanurzona w halo - sferze składającej się z dw óch części:
w ew nętrznej i zew n ętrzn ej. Środ kow y ob szar halo rozciąga się
na od ległość 65 tys. lat św ietlnych od jądra G alaktyki. T o tutaj
przebyw ają grom ady kuliste, k tó re obiegają jej środek
po bardzo w yd łużonych orb itach . P o za tą strefą znajduje się
druga, ciem na i znacznie bardziej m asywna k oro n a G alaktyki.
Składa się ona z „ciem nej m aterii” i bardzo gorącego gazu
o tem peratu rze m ilionów stopni. T a sfera ma prom ień
w ynoszący o k o ło 2 0 0 -3 0 0 tys. lat św ietlnych, czyli sięga
1/10 od ległości do W ielkiej M gław icy w A ndrom edzie.

Halo w promieniach y (powyżej) Inne halo (poniżej)

Halo galaktyczne to poważne źródto wysoko­
energetycznego promieniowania y. Obraz
przedstawia cate niebo właśnie w tych długo­
ściach fali; halo ma kolor niebieski i znajduje
się powyżej i poniżej dysku Drogi Mlecznej.
Nie tylko nasza Galaktyka posiada halo. Na
rentgenowskim zdjęciu galaktyki NGC 4613
widać niebieskie obszary halo i pomarańczowe
obszary galaktyczne.

%
H alo
N a ilustracji powyżej pokazano centrum Galaktyki i wewnętrzną część halo, którego
promień sięga 65 tys. lat świetlnych. T a przestrzeń to bardzo dynamiczne m iejsce
występowania nie tylko poruszających się po wydłużonych orbitach gromad kulistych,
ale również małej karłowatej galaktyki eliptycznej w Strzelcu (1). O rbita tego obiektu jest
m ocno nachylona do płaszczyzny Galaktyki. Znajduje się on bliżej centrum galaktycznego
niż O b ło k i Magellana, a nasza G alaktyka cały czas „podbiera” jej gwiazdy. Silna grawitacja
D rogi M lecznej powoduje, że gwiazdy z tej galaktyki powoli przem ieszczają się wzdłuż tzw.
strumienia Strzelca (2). W ew nętrzne halo to również m iejsce występowania fontann
galaktycznych (3) i szybko poruszających się obłoków m olekularnego wodoru (4). G eneza
powstawania tych chm ur nie została do końca poznana, ale podejrzewa się, że mają ścisły
związek z fontannam i. T e ostatnie działają na zasadzie ujść gorącego, zjonizow anego gazu,
który wytwarza się podczas częstych wybuchów położonych blisko siebie gwiazd supernowych.
G enerowane wówczas pęcherze gazowe ekspandują na odległość dziesiątek tysięcy lat
św ietlnych i tam stygną, po czym wracają na G alaktykę w postaci galaktycznego „deszczu”.
 DROGA MLECZNA

Ciemna materia
Ja k w ynika z o bserw acji, p ręd kość
ro ta cji G alak ty k i spada w m iarę
oddalania się od cen tru m , a od pew nego
m iejsca u trzy m u je stalą w artość.
T a k ą sam ą zależn o ść o d n o to w an o
rów n ież w przypadku inn ych galaktyk.
Jed y n y m w ytłum aczeniem w spom nianego
zachow ania je s t to , ż e o b serw u jem y
nie ty lk o ro ta cję dysku z gwiazdami,
gazem i pyłem , lecz rów nież jakąś
m aterią, k tó re j nie je ste śm y w stanie
d o strzec. T ę m aterię o k re ślo n o m ianem
„ ciem n e j”. P od ejrzew a się, że je j m asa
d zie się cio k ro tn ie p rzekracza m asę
m aterii, k tó rą w idzim y. Pew ną je j cz ęść
m o że stan ow ić zw ykła su b stan cja
n ie św iecąca (np. czarn e dziu ry)
lub em itująca bardzo słabe, niedostrzegalne
św iatło (n p. b rązow e karły lub o b ie k ty
M A C H O ) . M ateria ta m o ż e b y ć
n ie w id o czn a ta k ż e z e w zględu na sw oją
budow ę i n ie zb y t aktyw n e oddziaływ anie
z o to c z e n ie m .

Pozagalaktyczne Masywne Zwarte Obiekty

Halo (powyżej)
MACHO (ang. Massive Compact Halo
Objects) to hipotetyczne obiekty zbudowane
ze zwyktej materii, która nie wysyta żadnego
promieniowania lub emituje go bardzo mato.

Pułapka ciemnej materii (poniżej, po lewej)

Zagadkowo wyglądający przyrząd jest częścią
urządzenia do detekcji ciemnej materii.
Zainstalowano go w Yorkshire, w Anglii
i zaprojektowano do wychwytywania cząstek
niewidocznej materii, gdy te zaczną
oddziaływać z .normalnymi" atomami.

Niewidzialna substancja (poniżej)

Na rentgenowskim zdjęciu pokazano
chmurę gorącego gazu wypełniającą
gromadę galaktyk. Obecność tej chmury
właśnie w tym miejscu to dowód na
istnienie ciemnej materii. Grawitacja
pochodząca jedynie od widzialnej materii
nie byłaby w stanie utrzymać takich ilości
gazu na tak niewielkim obszarze.

171
Galaktyka w Andromedzie to największy obiekt Lokalnej Grupy
- skupiska galaktyk, do którego należy również nasza Droga Mleczna.
Ta rozległa galaktyka o zamaszystych ramionach, przedstawiona
na fotografii, jest widoczna na niebie nawet nieuzbrojonym okiem
jako rozmazana plamka. Jej istnienie po raz pierwszy odnotowano
w 905 roku n.e. M31 posiada dwie galaktyki satelitarne: M32 i M110,
które również widać na zdjęciu.
G rupa L okalna
| G a l a k t y k i G r u p y L o k a l n e j w o b s z a r z e o p ro m ie n iu 3 m ln l a t ś w ie t l n y c h

N uta Tr?Gu.umi Ooidość (1? w śnmwcH)

i D roga M leczna Spiralna

o
o
c->

2 Galaktyka w Strzelcu Eliptyczna karłowata/sferoidalna

3 W ielki O b ło k Magellana N ieregularna 0,18

4 Maty O b ło k Magellana N ieregularna 0,21

I 5 Galaktyka w Wielkiej Niedźwiedzicy Karłowata sferoidalna 0,24

6 G alaktyka w Smoku Karłowata sferoidalna 0,28

7 G alaktyka w Rzeźbiarzu Karłowata sferoidalna 0,30

8 G alaktyka w Sekstancie Karłowata sferoidalna

G alaktyka w Kilu Karłowata sferoidalna 0,36

9
Galaktyka w Piecu Karłowata sferoidalna 0,50
10
11 Leo II (L eo B) Karłowata sferoidalna 0,75

Leo I Karłowata sferoidalna 0,90

12
13 G alaktyka w Feniksie Nieregularna kaiiowaca/sferoidalna 1,6

G a la k ty k a Barnarda (N G C 6 8 2 2 ) N ie re g u la rn a 1,8
14
N G C 185 Eliptyczna karłowata 2,3
15
16 N G C 147 Eliptyczna karłowata 2,4

Leo A (L eo III) N ieregularna 2,5

17
Andromeda VII (Galaktyka w Kasjopei) Karłowata sferoidalna 2,6
18
Andromeda V III Karłowata sferoidalna 2,7
r 19

20 G alaktyka w W ielorybie Karłowata sferoidalna 2,8

A ndromeda V I (Pegasus II) Karłowata sferoidalna 2,8

r 2 1

22 A ndromeda I I I Karłowata sferoidalna 2,9

23 M l 10 (N G C 205) Eliptyczna kadowata/sferoidalna 2,9

24 M 32 (N G C 221) Eliptyczna karłowata 2,9

23 Wielka Mgławica w Andromedzie (M31) Spiralna 2,9

26 Andromeda I Karłowata sferoidalna 2,9

27 IC 1613 Nieregularna 2,9

28 Andromeda V Karłowata sferoidalna 2,9

29 Andromeda II Karłowata sferoidalna 2,9

30 j G alaktyka w Rybach (L G S 3) Nieregularna karłowata/sferoidalna 3,0

31 Galaktyka w T rójk ącie (M 33) Spiralna 3,0

32 Galaktyka w Pegazie N ieregularna 3,0

 GRUPA LOKALNA

Galaktyka karłowata w Wielkim Psie

Najbliższą galaktyką satelitarną naszej Drogi Mlecznej
jest niedawno odkryta galaktyka w Wielkim Psie, oddalona
od niej o 42 tys. lat świetlnych (pominięta na mapie).
Ilustracja obok przedstawia efekt działania sil pływowych
Drogi Mlecznej na małą galaktykę. Nasza Galaktyka
stara się przechwycić gwiazdy układające się w pasma
i przemieszczające wzdłuż strug (zaznaczonych na czerwono).
Naukowcy sądzą, że Droga Mleczna nabrała swych dużych
rozmiarów właśnie w wyniku takich procesów pochłaniania
innych, pobliskich obiektów.

Galaktyka wybuchowa
IC 10 to mała, nieregularna galaktyka,
należąca do Grupy Lokalnej, leżąca prawie
na jej peryferiach (4,2 mln lat świetlnych
od Drogi Mlecznej). Znamy ją jako „galaktykę
wybuchową", w której współczynnik
powstawania nowych obiektów jest niezwykle
wysoki. Nie jest do końca jasne,
co mogło stać się przyczyną nienaturalnej
aktywności w tej galaktyce.

175
G alaktyki - satelity
P o d o b n ie ja k graw itacja nie pozw ala Z iem i u w o ln ić się
od S ło ń ca , tak p o b lisk ie galak tyk i m uszą k rąży ć d o k o ła
D ro g i M le c z n e j. W ielk i i M ały O b ło k M agellana to dwie
n ieregu larn e m in ig alak ty k i, b ęd ące n ajw ięk szy m i satelitam i
n aszej G a la k ty k i. Ł atw o m ożn a je d o strz e c na p ołu d n io w ym
n ieb ie: W ie lk i O b ło k M agellana zn ajd u je się b liżej nas,
w o d leg ło ści 160 ty s. lat św ietln y ch , i ma śred n icę 2 0 tys. lat
św ietln y ch , n a to m ia st M ały O b ło k M agellana je s t o p ołow ę
m n ie jsz y i leż y 4 0 ty s. lat św ietln y ch dalej. Z a ch m u ram i pyłu
i gazu w y stęp u je je s z c z e jed en aście in n y ch , niedaw no
o d k ry ty ch g alak tyk satelita rn y ch . D w ie n a jb liż sz e to:
galak tyka karłow ata w W ie lk im P sie oraz karłow ata galaktyka
e lip ty cz n a w S trz e lcu . N a jm n ie jsz a galaktyka satelitarn a ma
zaledw ie 5 5 0 lat św ietln y ch śred nicy.

Galaktyczni towarzysze
Na fotografiach pokazano Wielki (powyżej,
po lewej) i Maty (po lewej) Obłok Magellana
w optycznym zakresie widma. Różowa
poświata po prawej stronie Wielkiego
Obłoku to kolosalna Mgławica Tarantula
(następna strona, na górze po prawej).
Świecąca kula w lewym rogu na zdjęciu po
lewej to gromada kulista 47 Tucanae, leżąca
znacznie bliżej niż sam Obłok - w odległości
zaledwie 15 tys. lat świetlnych.

Młode gwiazdy w Małym Obłoku

Magellana (po prawej)
Na zdjęciu z teleskopu Hubble'a pokazano
gromadę gwiazd o nazwie NGC 346,
położonych w samym sercu Małego Obłoku
Magellana. Niektóre z tych gwiazd,
układających się wzdłuż ciemnych pasów
materii międzygwiazdowej, są bardzo młode
i jeszcze nie rozpoczęły termojądrowych
przemian wodoru w hel. Do tej pory
sądzono, że galaktyki podobne do obłoków
Magellana dość dobrze odzwierciedlają
wygląd galaktyk wczesnego Wszechświata,
więc odkrycie w nich obszarów mtodych
gwiazd spotkało się ze szczególnym
zainteresowaniem naukowców.
 GRUPA LOKALNA

Nurkowanie w Tarantulę (po prawej i dalej po prawej)

Mgławica Tarantula (NGC 2070, po prawej) to naprawdę
monstrualna (800 lat świetlnych średnicy) fabryka
gwiazd, znajdująca się w Wielkim Obłoku Magellana.
Gdyby ją umieścić w okolicy Wielkiej Mgławicy Oriona,
zasłoniłaby 1/4 nieba i można by ją było oglądać nawet
w dzień. Kolejne zdjęcie, po prawej, przedstawia Hodge
301, grupę gwiazd wewnątrz Tarantuli. Wiele
masywnych gwiazd gromady wybuchło jako supernowe.
a fala uderzeniowa, która powstała przy tych
wybuchach, spowodowała kondensowanie się materii
widocznej obecnie w postaci kłaczków i włókien.

1
■

Strugi Magellanów (powyżej)

W latach 70-tych zeszłego wieku odkryto,
że Obłoki Magellana są zanurzone w rozpro­
szonej chmurze wodoru, rozciągającej się
na 120 stopniach kątowych nieba, niedaleko
południowego bieguna Drogi Mlecznej. Strugi
te. nazwane strumieniami magellanowymi,
zawierają materię wydartą Obłokom, Drodze
Mlecznej albo wszystkim trzem galaktykom
naraz około 200 mln lat temu.

Ognisty krąg (po lewej)

W 1987 roku zaobserwowano najjaśniejszy
od 400 lat wybuch gwiazdy supernowej.
Gwiazda o masie równej 20 masom Słońca
eksplodowała w Wielkim Obłoku Magellana.
Zdjęcie tego zjawiska zostało wykonane
z szesnastoletnim opóźnieniem. Obiekt
o nazwie SN 1987 wytworzył podczas
wybuchu potężną falę uderzeniową,
dzięki której powstał spektakularny świecący
krąg o szerokości jednego roku świetlnego,
zbudowany z rozgrzanego do milionów
stopni gazu.

1 77
G a la k tyk i spiraln e
G alaktyki spiralne to najłatw iej rozpoznaw alne, w ielkoskalow e
o b iek ty na naszym niebie, ch ociaż stanow ią zaledwie 1/3
w szystkich od k ry ty ch galaktyk kosm osu . G alaktyki te składają
się ze spłaszczonego dysku otaczającego centralne w ybrzuszenie
oraz od chodzących od niego ram ion. T e m ajestatyczne struktury
p ow stały w w yniku rozch od zen ia się fal gęstościow ych d ook oła
dysku galaktycznego, pow odując kon d en sację m aterii i inicjując
narodziny now ych gwiazd. C y k l narodzin i śm ierci gwiazd trwa
w dysku nieustannie, dzięki czem u galaktyka ciągle zanurzona
je st w m iędzygw iazdow ych ob łok ach pyłow o-gazow ych. M łod e
gwiazdy, które zasilają ram iona i dysk, dają galaktykom delikatną
niebieskaw ą pośw iatę; n atom iast gwiazdy starsze, o odcieniach
żółtych i czerw onych, koncentrują się w centralnym wybrzuszeniu
i grom adach kulistych, obieg ających jądro galaktyczne
po długich, ek scen try czn y ch orbitach .

Doskonała spirala
(powyżej i na następnej stronie)
Galaktyka w Trójkącie, znana również jako M33
(powyżej), to jedna ze spiralnych galaktyk
Lokalnej Grupy Galaktyk, mimo że jej rozmiar
stanowi połowę rozmiaru Drogi Mlecznej. Zdjęcie
M33 uzyskano jednym z wielkich, naziemnych
teleskopów optycznych. Obok, na fotografii,
pokazano M51, zwaną, z oczywistych względów,
Galaktyką Wir: ta oddalona o 25 mln lat świetlnych
grupa gwiazd jest jednym z najdoskonalszych
przykładów galaktyki spiralnej. M51 nie należy do
Lokalnej Grupy Galaktyk. Na zdjęciu z teleskopu
Hubble'a gorące, młode gwiazdy widoczne są
w kolorach niebieskich, obszary tworzenia się
nowych pokoleń są natomiast czerwone.

Klasyfikacja galaktyk spiralnych Wirujące przedszkole (po prawej)

Na obrazie obok przedstawiono fragment ramienia
A stronom ow ie dzielą galaktyki spiralne ze względu na rozm iary ich centralnych zgrubień
galaktyki spiralnej M51. Czerwone miejsca repre­
i stopień „nawinięcia” ramion spiralnych. C iasne ramiona i duże jądro charakteryzują zentują rejony formowania się młodych gwiazd
galaktyki typu Sa. Ram iona bardziej otw arte to cecha galaktyk typu Sb, natom iast Sc rozświetlających otaczającą materię. Galaktyka
to obiekty o bardzo luźnych, dobrze rozw iniętych ram ionach i m ałych jądrach. N iektóre Wir jest niezwykle bogatym obszarem narodzin
nowych obiektów, a to ze względu na jej dawne
galaktyki spiralne posiadają poprzeczną barierę, przechodzącą przez środek jądra, są to tzw.
bliskie spotkanie z mniejszym obiektem. Kilkaset
galaktyki spiralne z poprzeczką, oznaczane typami SBa, SB b i SB c. Pow yżej przedstawiono
milionów lat temu przez galaktykę .przeleciał"
przykład galaktyki spiralnej klasycznej oraz z poprzeczką (odpowiednio N G C 4622 typu obiekt o nazwie NGC 5195. W wyniku grawitacyj­
Sb, po lewej i N G C 1300 typu SB b , w środku). Istn ieją rów nież galaktyki, w których nego oddziaływania tych dwóch galaktyk nastąpiła
ramiona są prawie niewidoczne - są to galaktyki soczew kow ate, oznaczane sym bolem S0. kondensacja międzygwiazdowego pyłu i gazu,
który dal początek nowym gwiezdnym obiektom.
Przykładem takiej galaktyki jest N G C 2 7 8 7 (pow yżej, po prawej).

Galaktyka spiralna i jej towarzysz (po lewej)

Zdjęcie po lewej przedstawia galaktykę spiralną
NGC 1532 w Erydanie, ustawioną do nas
krawędzią. Podobnie jak Droga Mleczna, również
ta galaktyka posiada dysk pocięty pasmami
chmur pyłowych, przesłaniającymi światło gwiazd.
NGC 1532 jest zaangażowana w .przeciąganie
liny" z mniejszą, nieregularną galaktyką NGC 1531
(na górze, po lewej). Te dwie galaktyki oddziałują
na siebie w ten sam sposób, w jaki robią to Droga
Mleczna i Obłoki Magellana. Podczas
wzajemnego ruchu dookoła siebie następuje
wyciąganie materii z towarzysza w postaci strug
gwiazd i gazu międzygalaktycznego.

Galaktyka pyłowa (po prawej)

Galaktyka Bodego (M81) to ukształtowany,
spiralny obiekt w konstelacji Wielkiej
%
Niedźwiedzicy, oddalony od nas o 12 mln lat
świetlnych. Jej imieniem - M81 - nazwano całą
gromadę galaktyk przylegających do naszej
Grupy Lokalnej. Na fotografii galaktyki
wykonanej w podczerwieni widać czerwonawe
obszary pyłowo-gazowych ramion spiralnych.
GRUPA LOKALNA

179
 G alaktyki eliptyczne
I NIEREGULARNE
W ię k sz o ść cz ło n k ó w G ru p y L ok aln ej jest albo galaktykam i
elip ty czn y m i, albo nieregularnym i. G alak ty k i elip tyczn e
stanow ią 6 0 % w szy stkich o d k ry ty ch d otych czas galaktyk
k osm osu , galaktyki nieregularne ty lk o 10% . P rzedstaw icielki
tych o b iek tó w w L ok aln ej G ru p ie są niew ielkie i dlatego
nazw ano je karłow atym i. M ierzą jed ynie kilka tysięcy lat
św ietlnych i nie zaw ierają w ięcej gwiazd, niż się ich m ieści
w p rzeciętn ej grom ad zie ku listej. Ja k w skazują sam e nazwy,
galaktyki elip ty czn e m ają k sz ta łt sferoidalny, a nieregularne
zupełnie n ieokreślony, różniący się m iędzy obiektam i. P od obn ie
jak w spiralnych, w galaktykach nieregularnych zn ajd ziem y
zarów n o o b szary pow staw ania n ow ych gwiazd, jak i gwiazdy
starsze. G alaktyki elip ty czn e składają się głów nie z gwiazd
starych , czerw o n y ch . N ic w szy stkie galaktyki elip tyczn e są
jed nak m ałe. N ajw ięk sze ze znanych galaktyk to właśnie
g ig antyczne elip tyczn e, k tó re zaw ierają b ilion y gwiazd.
W naszej L okaln ej G ru p ie nie m a ani jed n ego takiego ob iek tu .

Galaktyki satelitarne Wielkiej Mgławicy Galaktyka Barnarda w Strzelcu (po prawej)

w Andromedzie (powyżej)
Galaktyka w Andromedzie pełni rolę
gospodyni dla wielu małych, satelitarnych
galaktyk. Dwie największe z nich to karłowate
galaktyki eliptyczne M110 (powyżej) i M32
(poniżej), o średnicach kilku tysięcy lat
świetlnych. Galaktykę M110 często nazywa
się sferoidalną, czyli podobną do eliptycznej,
ale posiadającą mniejsze zagęszczenie.
Galaktyka Barnarda lub NGC 6822
to karłowata galaktyka nieregularna,
zawierająca dość skromną liczbę
10 mln gwiazd. Podobnie jak inne galaktyki
tego typu, galaktyka Barnarda posiada
miejsca aktywnego formowania
gwiazd z wiatrami z gwiazd Wolfa-Rayeta,
tworzącymi bąble mgławicowe (różowe).

180
 GRUPA LOKALNA

Supernowe w akcji (powyżej)

Zaraz za granicą Lokalnej Grupy Galaktyk,
w odległości 7 mln lat świetlnych w konstelacji
Żyrafy, znajduje się nieregularna galaktyka
NGC 1569. Na zdjęciu rentgenowskim
pokazano bąble gazu ogrzewanego
promieniowaniem z wybuchów gwiazd
supernowych spoza obrębu galaktyki.

V .*
* jL ' * !
V* /

5 > : . r :;
j* ’ i

Nieregularności gazu (powyżej)

To zdjęcie powstało ze złożenia obrazów
w zakresie optycznym (kolor niebieski)
i radiowym. Przedstawia ono element Grupy
Lokalnej - nieregularną galaktykę IC 10.
Zjonizowany wodór lokalizuje się w obszarach
o zabarwieniu czerwonym, natomiast tlenek
węgla zielonym. Takie obserwacje odsłaniają
rozmieszczenie cząsteczek gazu w galaktykach.
Obiekty nieregularne okazały się być bardziej
pozbawione struktury niż początkowo zaktadano.

Pochłaniacz gwiazd (powyżej)

Galaktyka M87 w Pannie to jeden z największych
obiektów eliptycznych na niebie. W jej wnętrzu
prawdopodobnie znajduje się supermasywna
czarna dziura o masie 2.6 mld mas Słońca, która
przyciąga i pochłania pobliskie gwiazdy i materię.
Zdjęcie jest kompozycją złożoną z obrazu radiowego
i rentgenowskiego. Widoczne są strugi cząstek
subatomowych, wychodzące z jądra
i rozchodzące się daleko w międzygalaktyczną
przestrzeń kosmiczną.

181
W z a jem n e
ODDZIAŁYWANIE GALAKTYK
G ro m a d y galak tyk to m iejsca b ard zo z a tło c z o n e . P o d czas gdy
o d leg ło ści m ięd zy p o sz cz e g ó ln y m i gw iazdam i w galak tyk ach
są sto su n k o w o duże i w y n o szą d ziesiątk i m ilio n ó w ich
śred n ic, galaktyk i n a jg ęstsz y ch grom ad są od siebie od d alon e
0 zaledw ie 1 0 -2 0 sw o ich śred n ic. R o z m ie sz cz e n ie galaktyk
w grom ad ach m ożn a p orów n ać do kul na sto le bilardow ym
(przyp , t ł.) , n a to m ia st gwiazd do ziaren ek piasku u ło ż o n y ch
w k ilk u d z iesięcio k ilo m etro w y ch o d stęp ach . W zw iązku z ty m ,
od d ziaływ an ie m ięd zy galak tyk am i je s t zn aczn ie b ard ziej
praw d opod obne niż m iędzy gw iazdami. Jed n a k ż e naw et w tedy,
gdy d o jd z ie do zderzenia dwóch galaktyk, rzadko w ystępują
kolizje m iędzy p o sz cz e g ó ln y m i gw iazdam i. G a la k ty cz n e
zd erzen ia od gry w ają b ard zo dużą rolę w ich ew o lu cji. D ro g a
M lecz n a zbliża się do W ie lk ie j M g ław icy w A n d ro m ed zie
1 w efek cie na p ew no z le je się z nią w jed en o b ie k t,
su p ergalak ty k ę, k tó ra z d o m in u je G ru p ę L okaln ą.
Gwiezdny krąg (po lewej)
Ta niezwykła, tajemnicza galaktyka, znana jako Obiekt
Hoaga, nazwana zostata imieniem astronoma, który
ją odkrył w 1950 roku. Obiekt ten jest przykładem
tzw. galaktyki pierścieniowej z jasnym jądrem
i otaczającym je kręgiem stosunkowo młodych
gwiazd. Leży ona w odległości 600 mln lat świetlnych,
w konstelacji Pieca. Galaktyki pierścieniowe tworzą
się, gdy mala galaktyka przechodzi przez sam
środek galaktyki spiralnej, wytwarzając potężne fale
uderzeniowe, inicjujące powstawanie nowych gwiazd.
Obiekt Hoaga nie wykazuje jednak żadnych innych
znaków kolizji, a pierścieniowa struktura wygląda
bardziej na pozostałość po zbyt bliskim przejściu
innej galaktyki.

Z lew anie się galaktyk

O b serw u ją c co ra z ro z le g lejsz y k o sm o s, zag łębiam y się je d n o cz e śn ie w czasie.
Św iatło p o ch o d z ą ce od d alekich o b ie k tó w m usi m ieć zn aczn ie w ięcej czasu ,
aby do nas d o trz e ć , n iż to od gwiazd p o b lisk ich . W raz z po w ięk szen iem
ob szaru o b serw acji w p rz e strz en i w y stęp u je co ra z w ięcej g alakty k spiraln ych.
W o k o lica ch D ro g i M lecz n ej zd ecydow aną w ięk szo ść stanow ią galaktyki
elip ty cz n e . B y ć m o że z bieg iem czasu g alakty k i spiralne k o lid o w ały ze so bą,
tw o rz ą c o b ie k ty e lip ty czn e. T a k i m odel tłu m a cz y łb y ró w n ież brak gazu
m ięd zygw iazd ow ego w ty ch o b ie k ta ch . F ale u d erzen iow e, p o w stające
p rz y k o liz ja ch , m o g ły pow odow ać ro zp ro szen ie się gazu i pyłu w p rze strzen i
m ięd z y g a la k ty czn ej. O p r ó c z g alakty k elip ty cz n y ch ze zd erzeń spiraln ych
m o ż e po w stać cała gama p ięk n y ch , n iereg u larn y ch o b iek tó w .

Galaktyczny kanibalizm
Kanibalizm w kosmosie ma miejsce, gdy
mniejsza galaktyka zostanie pochłonięta przez
większą. Zazwyczaj po mniejszym obiekcie
nie zostaje żaden ślad, ale niekiedy można
zaobserwować różne struktury świadczące
o minionym zderzeniu. Galaktyka N G C 1316,
oddalona o 53 mln lat świetlnych, należy do
gromady galaktyk Fomax w gwiazdozbiorze
Pieca. Przedstawiona na zdjęciu z teleskopu
Hubble’a po lewej, jest przykładem galaktyki,
która rozrosła się dzięki pochłanianiu innych
obiektów. Galaktyki eliptyczne są z reguły
pozbawione materii pyłowo-gazowej,
tymczasem w tej galaktyce materia ta jest
obecna. Klaczkowate włókienka, tworzące
pętle i wstęgi w poprzek galaktyki,
to pozostałości po obiekcie, który N G C 1316
„połknęła” 100 mln lat temu.
Zmarszczki na kosmicznym morzu (powyżej) Przyszłość Drogi Mlecznej
Galaktyka po prawej stronie na zdjęciu posiada
Dystans dzielący Drogę Mleczną i Wielką
numer katalogowy AM 0644-741. Odkryto ją
Mgławicę w Andromedzie zmniejsza się
w małym gwiazdozbiorze Ryby Latającej. t * z prędkością 500 tys. km/h. Za około
W przeszłości była prawdopodobnie normalną
3 mld lat, jeszcze zanim Słońce stanie się
galaktyką spiralną, doszło jednak do jej czołowego
czerwonym olbrzymem, obie galaktyki
zderzenia z inną, mniejszą galaktyką AM 0644-741
zderzą się ze sobą. Z punktu widzenia
(poza obrębem fotografii). Podczas kolizji
Ziemi Andromeda znacznie zwiększy
wytworzyła się fala uderzeniowa, która przyczyniła
rozmiary kątowe, przeciągając gwiazdy
się do powstania pięknego, niebieskiego
Drogi Mlecznej na swoją stronę i tworząc
pierścienia gwiazd.
z nich luk. Po prawej pokazano serię
komputerowych symulacji tego niezwykłego
„tańca” grawitacyjnego obu galaktyk,
Wyciąganie galaktyk (po prawej)
który będzie trwał aż miliard lat. W efekcie
Galaktyki nie zawsze muszą się ze sobą
otrzymamy nową, eliptyczną galaktykę.
zderzać, aby spowodować zmiany w swojej
W związku ze zlaniem się najbliższych
budowie. Galaktyka UGC 10214, znana
nam galaktyk Słońce i planety Układu
pod nazwą Kijanka, doświadczyła dość bliskiego
czekają dwa alternatywne scenariusze.
spotkania z inną, mniejszą galaktyką,
Według pierwszego, zostaniemy wyrzuceni
co spowodowało wyciągniecie długiej strugi
w międzygalaktyczną przestrzeń kosmiczną,
z gwiazd i gazu. Ten „ogon" Kijanki ma 280 tys.
według drugiego - wchłonięci przez nową
lat świetlnych długości i leży w odległości
galaktykę.
420 mln lat świetlnych w gwiazdozbiorze Smoka.
Na powyższy obraz ztożyty się dane obserw acyjne z teleskopu H ubble a.
Jest on unikalną „m apą m asy” , przedstawiającą dystrybucję materii
w grom adzie galaktyk oddalonej o 4,5 m ld lat świetlnych. Każda galaktyka
(czerwona plam ka) jest związana w grom adzie z innym i dzięki niewidocznej
ciem nej materii (tutaj niebieskiej).
W szechśw iat
GALAKTYK
 Wszechświat supergromad (poniżej)

W s z e c h ś w ia t w z a r y s ie Wykonanie mapy Wszechświata jest nie lada wyzwaniem, gdyż niezbędne dane obserwacyjne są
bardzo trudne do uzyskania. Mapa obok, przedstawiająca obszar o promieniu jednego miliarda
lat świetlnych od Drogi Mlecznej (w środku), nie jest zbyt precyzyjna, ale daje ogólne
wyobrażenie o rozmieszczeniu materii kosmosu. Wszechświat w tej oszałamiającej skali,
D o tej pory rozw ażaliśm y budow ę k osm osu , zaczynając
która stanowi 1/14 rozmiaru widzialnego Kosmosu, wyraźnie wykazuje „klaczkowatą" budowę.
od skali n ajm n iejszej - naszego U kładu S ło n eczn eg o - aż do Nie widać już pojedynczych galaktyk, zastąpiły je obszerniejsze struktury o rozmiarach setek
milionów lat świetlnych, zwane supergromadami. Gromady gromad galaktyk zawierają dziesiątki
odległych grom ad galaktyk. S to im y teraz przed spojrzen iem tysięcy takich obiektów i setki bilionów gwiazd. Koncentryczne kręgi na mapie wyznaczają
odcinki co 200 mln lat świetlnych.
na k osm os jak o całość. O d leg łości do n iektórych protogalaktyk
astron om ow ie określają na kilkanaście m iliardów lat św ietlnych,
co oznacza, że W szechśw iat w idzialny m oże być nawet
dw ukrotnie w iększy. W tym rozdziale p rzyjrzym y się
ogrom ny m grom adom galaktyk, grom adom grom ad, czyli
supergrom adom , tajem n iczej kosm iczn ej próżni, m łodym ,
aktyw nym galaktykom oraz kw azarom znajdującym się na
granicy w idzialnego kosm osu . Z anurzając się we W szech św iat,
w raz z od ległością cofam y się w czasie. B ędziem y świadkami
pierw szych chw il po W ielkim W y b u ch u , k tó ry dał początek
W szechśw iatow i. Sp rób u jem y prześledzić kolejn e losy
kosm osu , jeg o ew olucję do stanu dzisiejszego oraz nakreślić
scenariusze jeg o przyszłości.

Mapa Wszechświata (powyżej i po lewej)

The Sloan Digital Sky Survey to bardzo ambitny
projekt obserwacyjny, którego celem jest
zobrazowanie 1/4 obszaru całego nieba w bardzo
wysokiej rozdzielczości. Celem programu jest
zarejestrowanie pozycji ponad stu milionów
obiektów niebieskich i pomiary odległości do
około miliona galaktyk i stu tysięcy kwazarów
- najdalszych obiektów we Wszechświecie.
W efekcie ma powstać dokładna, trójwymiarowa
mapa dystrybucji materii aż do brzegu widzialnego
Wszechświata. Na zdjęciu powyżej widać część
Wszechświata zrekonstruowaną z uzyskanych
dotychczas danych. Po lewej pokazano wykorzysty­
wany do tego zadania teleskop w Nowym Meksyku.

186
 E kspansja W sz ec h św ia t a
W 1 9 2 0 ro k u a s tr o n o m o w ie d o k o n a li k ilk u w strz ą s a ją c y c h
o d k ry ć . P rz e d e w sz y stk im o k a z a ło się, że k o s m o s je s t
z n a c z n ie w ię k sz y , n iż to so b ie d o ty c h c z a s w y o b ra ż a n o .
O b ie k t y , k tó r e u w ażan o za „ sp iraln e m g ła w ic e ”, ta k ie ja k
W ir ( M 5 1 ) , b y ły ca ły m i, p e łn o w a rto śc io w y m i g a la k ty k a m i,
p o d o b n y m i do n a sz e j D r o g i M le c z n e j. O k a z a ło się te ż ,
że o g ro m n y k o s m o s , o k tó r y m d o tąd są d z o n o , że je s t
s ta ty c z n y i n ie z b y t ru ch liw y , ro z s z e rz a się, z w ię k sz a ją c
w z a jem n e o d le g ło śc i w sz y stk ic h o b ie k tó w w ielk o sk a lo w y ch .
T a e k sp a n sja sta ła się p ierw sz y m o b se rw a cy jn y m d o w o d em
na to , ż e W sz e c h św ia t m u siał k ied y ś m ie ć p o c z ą te k .
W o b e c n y c h cz a sa ch w iem y , ż e W s z e c h ś w ia t n ie ty lk o się
ro z s z e r z a w e w sz y s tk ic h k ie ru n k a c h , ale w rę c z p rz y sp ie sz a
sw o ją e k sp a n sję .

P oczerw ien ien ie a ekspansja

W 1920 roku am erykański astronom Edwin H u bb le (1 8 8 9 -1 9 5 3 ) zarejestrow ał
widma ponad dwudziestu galaktyk i na ich podstaw ie wysnuł w niosek o ich
ciągłym oddalaniu się od nas. W w idm ach galaktyk, podobnie jak gwiazd,
w ystępują ciem ne linie, um ożliw iające naukow com identyfikację pierw iastków ,
z k tóry ch o b iek t jest zbudow any. W widmach zebranych przez H u b b le’a linie te
nie znajdow ały się jednak w m iejscach, w k tóry ch ich oczekiw ał. P rzez porów nanie
z widmami standardow ymi okazało się, że linie uległy przesunięciu w stronę
zakresu czerw onego, a to oznacza, że galaktyki oddalają się od obserw atora.
Podczas ekspansji ośrodka św iatło jest rozciągane do dłuższych (czerw on ych)
fal - efek t ten znany jest pod nazwą poczerw ienienia kosm ologicznego.
H u bb le rów nież odkrył, że im dalej znajduje się galaktyka, tym je j linie
są bardziej przesunięte. T a zależność m iędzy odległością obiektu
a jeg o poczerw ienieniem nosi nazwę prawa H u b b le’a i jest podstaw ow ą regułą
m odelu ekspandującego kosm osu.

Ha

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Ijl 1 1 1 1 1 1 1 | 1 1 1 1 1 1 1 1 1
400 500 600 700
Mugość fali (nm) Odległości galaktyczne (powyżej)
Na ilustracji przedstawiono zmiany w widmach
galaktyk względem ich położenia w przestrzeni
H h Hji Mę Na Ha
kosmicznej. Galaktyki znajdujące się
Galaktyka na pierwszym planie wyglądają normalnie.
pobliska Kolory Galaktyk bardziej odległych odpowiadają
przesunięciom ich linii widmowych. Zjawisko to
znane jest jako kosmologiczne poczerwienienie,
a przesunięciu ulegają wszystkie linie w całym
zakresie widmowym, nie tylko widzialnym.
Hy H[) Mg Na H«
Galaktyka
znajdująca się
Kosmologiczne poczerwienienie (po lewej)
w średniej
Górne widm o przedstawia pozycje linii
odległości
spektralnych, pochodzących od pobliskiego
źródła. Te linie to odciski palców pierwiastków,
z których źródło jest zbudowane. Poniżej
Hń Hy Hf} Mg znajdują się widma galaktyk leżących
w różnych odległościach: najbliżej na górze,
Galaktyka
najdalej na dole (oznaczono je symbolami
odległa
po prawej stronie). Ilustracja pokazuje,
jak przesuwają się linie widmowe wraz
ze zwiększaniem odległości do obiektu.

188

Kosmiczna ekspansja (poniżej)
Chociaż Wszechświat się rozszerza, rozmiary
indywidualnych galaktyk nie zmieniają się.
Odległości dzielące galaktyki rosną w zależ­
ności od ich pierwotnej separacji (poniżej).
Same galaktyki nie zwiększają swych rozmiarów,
ponieważ grawitacja skutecznie je przed tym
powstrzymuje. W czasie trwania tego procesu
długości fal zostają „rozciągnięte", a linie
w widmach przesunięte w kierunku czerwieni.
WSZECHŚWIAT GALAKTYK
Z m ierzy ć ekspansję
P od czas zbierania k olejn y ch dow odów na ro zszerzan ie się W szechśw iata
k osm olog ów zask o czy ło zm niejszanie się w artości liczby zw anej stalą H u b b le’a.
J e s t to w skaźnik ch arakteryzujący prędkość ekspansji W szechśw iata, będący
źródłem oszacow ań jeg o wieku. Jed n o zn a cz n e ok reślenie w artości stałej H u b b le’a
wymaga niezw ykle precy zyjn ych pom iarów odległości do galaktyk.
W tym celu w śród ob iek tó w galaktycznych należy w yod rębnić te, k tó re m ogłyby
służyć jak o „świece standardow e” do porów nań przesunięć linii w idm ow ych.
Za takie o b iek ty m ożna uznać na przykład cefeidy, gwiazdy zm ienne o znanej
jasn ości absolu tn ej. D zięk i ponad dw udziestu cefeidom znajdującym się
w galaktyce M l 00 (p on iżej) o cen io n o je j od ległość na 6 0 m ln lat św ietlnych.
D o ob liczeń dystansów dzielących nas od ob iek tó w od leglejszych p o trzebn e są
jednak standardy o w iele jaśn iejsze n iż cefeidy. T a k ie kryterium spełniają gwiazdy
supernow e typu la , k tó ry ch m aksym alna jasn ość absolutna je st jednakow a
niezależnie od położenia. Inną m etodą określania odległości do dalekich o b iek tó w
jest porów nyw anie flu ktu acji jasn ości p o szczeg óln ych pikseli w obrazach
cyfrow ych . Im dalej znajd uje się o b iek t, tym rejestrow ane św iatło jest „gładsze”.
T e j m etody n ajczęściej używa się dla galaktyk eliptyczn ych.
Btysk z oddali (po prawej)
W 1994 roku w galaktyce NGC 4526 rozbtysta
gwiazda supernowa typu la (na dole, po lewej).
Sądzi się, że wszystkie supernowe tego typu
posiadają takie same maksymalne jasności
absolutne. Dzięki temu mogą służyć jako
standardy porównawcze do oceny odległości
galaktyk oraz oszacowania wskaźnika
ekspansji i geometrii Wszechświata.
189
G ro m a d y g alaktyk
P od ob n ie jak gwiazdy grupują się, tw orząc grom ady i galaktyki,
tak i całe galak tyki m ają te n d e n c ję do skupiania się w w iększe
o b ie k ty . O lb rz y m ie grom ad y galak ty k są n ajw ięk szy m i
stru k tu ram i W szech św iata, zw iązanym i siłam i graw itacyjnym i.
N ie k tó re grom ad y są niem al tak stare jak sam W szech św iat.
A stro n o m o w ie klasyfiku ją grom ady galaktyk ze w zględu na ich
g ęstość (lub „b og actw o”) i liczbę elem entów . G ru p a L okaln a,
d o k tó re j n ależy D ro g a M lecz n a , to przykład m ałej grom ady,
z aw ierającej jed y n ie kilka tu z in ó w galaktyk. N a jw ięk sz e
sku piska, takie ja k grom ada V irg o w P ann ie i C o m a
w W a rk o cz u B e ren ik i, zaw ierają tysiące g alak tyk , a ich
♦
i
rozm iary p rzekraczają dziesiątki m ilion ów lat św ietlnych.

Gromada Coma (na górze, po lewei)

Abell 1656 lub inaczej grom ada Coma
w północnym gwiazdozbiorze Warkoczu
Bereniki jest przykładem dużej gromady
galaktyk zawierającej około trzech tysięcy
elem entów koncentrujących się w jej
centralnych obszarach. Gromada znajduje
się w odległości 300 mln lat świetlnych,
a jej średnica wynosi 20 mln lat świetlnych.

Kolizje w gromadzie Coma (powyżej)

Satelitarne, rentgenowskie obserwatorium
ROSAT zarejestrowało zdjęcie jądra gromady
Coma w gwiazdozbiorze Warkocza Bereniki
(czerwone i żółte) w trakcie zlewania się
z innym galaktycznym zgrupowaniem
(zielone), widocznym po prawej stronie,
na dole.

Gigant za progiem (po lewej)

Ogromna gromada Virgo w gwiazdozbiorze
Panny, zawierająca około 2 tys. galaktyk jest
najbliższą masywną gromadą Drogi Mlecznej.
Jej centrum, oddalone o 60 mln lat
świetlnych, zawiera prawie dwa tysiące
obiektów na obszarze o średnicy 9 mln lat
świetlnych. Na środku zdjęcia znajduje się
M87, olbrzymia galaktyka eliptyczna,
która dominuje w gromadzie. Większość
galaktyk tej gromady można łatwo dostrzec
za pomocą amatorskich teleskopów.
 WSZECHŚWIAT GALAKTYK

G ro m ad y ciem n ej m aterii
D yn am ikę p o szczeg óln ych galaktyk oraz istnienie grom ad galaktyk, najw iększych
znanych stru k tu r nieba tłum aczy o b ecn o ść dużej ilości niew idzialnej, ciem nej
m aterii. W 1933 roku szw ajcarski astro fizy k F ritz Z w icky (1 8 9 8 -1 9 7 4 ) od krył, że
ruchy orbitaln e galaktyk w grom adzie C o m a odpow iadają ob iek to w i o m asie
znacznie w iększej, niż to w ynika z obserw acji. B ez ciem nej m aterii składow e
grom ady nie m ogłyby w ytrw ać w graw itacyjnej zależności i ro zp ro szy łyb y się
w p rzestrzeni k osm iczn ej. C iem n ej m aterii nigdy nie zd ołano zaobserw ow ać
w sp o só b bezpośredni, jednak od działując z o to cz en iem , sk u teczn ie ujawnia ona
sw oją ob ecn ość. B rązow e karły (niedoszłe gwiazdy) i czarne dziury stanow ią
pewien pro cen t tej m aterii, ale znaczna je j w iększość m usi by ć skupiona
w nieznanych jesz cz e, bardzo eg zo ty czn y ch cząstkach.

• • •
% •
#

Lupa galaktyczna (powyżej)

Na zdjęciu z teleskopu Hubble'a pokazano
gromadę galaktyk Abell 2218 w gwiazdo­
zbiorze Smoka, leżącą w odległości 2 mld lat
świetlnych. Niezwykle, świetliste luki wewnątrz
gromady to zniekształcone galaktyki,
znajdujące się co najmniej pięć razy dalej.
Gdyby nie obecność gromady, te odlegle
galaktyki byłyby dla nas niewidoczne,
tymczasem jej grawitacja, jak gigantyczna
kosmiczna soczewka, powiększa
i zniekształca światło obiektów leżących za
nią. W ten sposób tworzy się wielokrotny
obraz tych samych obiektów,
przypominających luki i fragmenty pierścieni.
Efekt ten znany jest pod nazwą
soczewkowania grawitacyjnego, a jego
istnienie przewidział i opisał Albert Einstein
w ogólnej teorii względności.

Odległy olbrzym (powyżej, po prawej)

Na złożonym z kilku zdjęć obrazie
pokazano młodą, masywną gromadę
galaktyk o nazwie RDCS 1252.9-2927. Emisje
w optycznym zakresie widma, uzyskane
za pomocą teleskopu VLT (Very Large
Telescope), reprezentują obszary czerwone,
żółte i zielone. Fioletowa plama to wyjątkowo
gorący gaz emitujący promieniowanie
rentgenowskie, zarejestrowany przez
instrumenty teleskopu Chandra. Gromada
znajduje się tak daleko, że widzimy ją taką,
jaką była, gdy Wszechświat miał zaledwie
5 mld lat (35% obecnego wieku).
Długowieczny proces zlewania się galaktyk
jest podstawą formowania się gromad.
Aż do ostatnich badań nie przypuszczano,
że takie masywne gromady galaktyk mogły
się uformować tak dawno temu.

Młoda gromada (po prawej)

Po prawej przedstawiono zdjęcie gromady
1ES 0657-558 w konstelacji Kila, uzyskane
za pomocą naziemnego teleskopu VLT
w Chile. Gromada ta jest bardzo silnym
źródłem promieniowania rentgenowskiego,
a ponieważ rozmieszczenie jej
poszczególnych składników jest bardzo
niesymetryczne, sądzi się, że uformowała się
ona stosunkowo niedawno. Półksiężyce
na górze, po prawej to zniekształcony
soczewkowaniem grawitacyjnym obraz
odległej galaktyki.
 G alaktyki aktywne
M im o że galak tyki posiad ają ró ż n e k sz ta łty i rozm iary,
n ie k tó re z nich zu p ełn ie od b ieg ają od n orm y. Są nim i
galak tyki ak tyw n e, e m itu ją ce o g ro m n e ilości en ergii w całym
zak resie w idm a ele k tro m a g n e ty cz n e g o . W z ależn o ści od typu
g alak ty k i, m am y do cz y n ien ia z a k ty w n o ścią o p ty cz n ą ,
p od czerw o n ą, radiow ą, u ltra fio leto w ą, ren tg en o w sk ą oraz
w prom ieniach Y. D o galaktyk aktyw nych należą
radiogalaktyki, kw azary, blazary i galaktyki S ey ferta. Z ich
w n ętrz c z ę s to w ychod zą strugi plazm y o ro zp ięto ści m ilion ów
lat św ietlnych. Je s z c z e nie do k o ń ca w iado m o, w jaki sp o só b
te stru m ien ie się g en eru ją, ale c o do jed n eg o n au ko w cy są
z g od n i: w sz y stk ie ak tyw n e galak tyki są zasilane p rzez czarn e
d ziu ry o m asach m ilio n ó w , a naw et m iliardów m as Sło ń ca.
T c cza rn e dziury zan u rzone są w dyskach z gwiazd i m aterii
(p o praw ej). Ja k przedstaw ia ilu stracja p o n iż e j, dysk
o to c z o n y je s t gazow ym p ierścien iem o ob w arzan kow ym
k sz ta łcie. T a k ie stru k tu ry zn an e są ja k o aktyw n e jądra
g alak tyk (A G N ) .

192

R ad iogalaktyki
N ied łu g o po nastaniu ery radioastronom ii ok azało się, że n iek tóre galaktyki są
niezw ykle silnym i źródłam i prom ieniow ania radiow ego. W wielu przypadkach
źródła te są obiektam i bardzo zw artym i, o rozm iarach porów nyw alnych z ich
op ty czn y m i odpow iednikam i galaktycznym i. Istn ieją jednak źródła tzw . rozciągłe,
który ch prom ieniow anie d ochod zi do nas z tak rozległego obszaru, że obraz
op ty czn y stanow i zaledwie jeg o ułam ek. W typow ym źródle rozciągłym
w ystępują strugi naładow anych cząstek w ychodzące z cen traln ego A G N -u . Strugi
zderzają się z ośrod kiem otaczającym galaktykę z dala od cen tru m galaktycznego
i tw orzą olbrzym ie, płatow ate, św iecące stru ktu ry naładow anego gazu. T e płaty
to p o tężn e źródła energii radiow ej, generow anej p rzez cząsteczk i poruszające się
w polu m agnetycznym obiektu .
fia t-
Centaurus A (na górze, powyżej i po lewej)
Centaurus A to bardzo dobrze znana radioga-
laktyka. znajdująca się w odległości 11 mln lat
świetlnych. Na zdjęciu na samej górze pokazano
galaktykę w świetle widzialnym. Centaurus A to
produkt kolizji dwóch galaktyk: eliptycznej
i spiralnej. Ta ostatnia dostarczyła do obiektu
ogromną ilość pyłu i gazu międzygwiazdowego
(ciemne pasma). Powyżej ta sama galaktyka
widoczna jest w promieniach rentgenowskich;
obraz pochodzi z obserwacji teleskopu Chandra.
Widać wyraźną, świecącą smugę wychodzącą
z jądra obiektu. Pozostałe, jasne źródła to
prawdopodobnie układy podwójne, świecące
w promieniach X, w których gwiazdy neutronowe
lub małe czarne dziury akreują materię ze swojego
towarzysza. Po lewej przedstawiono galaktykę
w świetle radiowym. Obiekt w optycznym zakresie
spektralnym stanowi jedynie niewielką część
radiowych płatów wzbudzonego gazu, roz­
przestrzeniających się na milion lat świetlnych.
W SZECHŚW IAT GALAKTYK
r -
■ - fj* ł
W L'
M odel u n ifik a cji
A stro n o m o w ie w ierzą, że blazary, kw azary i rad iog alakty k i są jed n y m i tym
sam ym . R ó ż n ice w w yglądzie w ynikają z kątów , pod ja k im i się je o b serw u je.
W ed łu g tej te o rii, czy li tzw . m odelu u n ifik a cy jn e g o , w sz y stk ie aktyw ne
galaktyki m ają taką sam ą budow ę: ak tyw n e jąd ro , zasilane superm asyw ną
czarn ą dziu rą, o ta cz a ją cy je to ru s gazow y i stru gi naładow anych cz ą ste k . Je śli
o b ie k t je st tak z o rie n to w an y w p rz e strz en i, że z Z iem i patrzy m y w sam środ ek
stru g i, wówczas nazyw am y go blazarem (1 ). G dy widzimy go z boku - m amy do
czynienia z kw azarem (2 ), a jeśli obserw ow any o b ie k t w ysyła stru gi dokładnie
p ro stop ad le d o kierunku w idzen ia, nosi on nazw ę rad iogalaktyki (3 ).
Ile waży czarna dziura? (po lewej)
Na zdjęciu z teleskopu Hubble'a, po lewej,
przedstawiono centrum galaktyki eliptycznej
NGC 4261 w gromadzie Virgo zanurzone
w wirującym gazie i pyle. Dysk jest prawdo­
podobnie pozostałością po mniejszej
galaktyce, która „wpadła" na jądro obiektu
i została pochłonięta przez znajdującą się
w jego środku czarną dziurę. Na podstawie
pomiarów prędkości gazu wirującego dookoła
czarnej dziury astronomowie zdołali
oszacować jej masę na 1,2 mld mas Słońca.
Czarna dziura zawiera się w obszarze
o rozmiarze Układu Słonecznego.
Kwazary
K w azary to najbardziej zagadkow e galaktyki ze w szystkich w ielkoskalow ych
ob iek tów . T e „prawie gwiazdy” otrzy m ały swą nazwę dlatego, że jako
najjaśn iejsze o b iek ty w k osm o sie, oddalone o kilka m iliardów lat św ietlnych,
wyglądały jak św iecące ob iek ty punktow e. T y lk o superm asyw ne czarne dziur)7 są
w stanie zasilać tak jasne o b iek ty . Z obserw acji w ynika, że kwazary w ystępow ały
dość pow szechnie o k o ło 10 mld lat tem u. W naszej o k o licy nie od k ry to żadnego
takiego obiektu .
193
 Obfitość galaktyk (po lewej)
Su p e r g r o m a d y i pustki Na zdjęciu całego nieba um ieszczono około 1.6 mln galaktyk.
Obraz uzyskany w projekcie 2MASS (2-Micron All-Sky Survey)
daje ogólne wyobrażenie o dystrybucji materii w kosmosie.
G a lak ty k i grupują się, tw orząc grom ady, c z ę sto zaw ierające
naw et kilka ty sięcy cz ło n k ó w . U p o d o b an ie ko sm o su do
sku p isk nie k o ń c z y się jed n ak na ty m p ozio m ie. C a łe grom ady
galak tyk rów n ież w y stęp u ją w z b ioro w isk ach , grom adach
grom ad, czyli supergrom adach. S k o ro w ięc w ięk szo ść m aterii
k o sm o su sku piona je s t w ty ch o lb rz y m ich kom p leksach ,
p om ięd zy n im i m usi istn ieć rozleg ły o b szar w zględnej p ró żn i.
Są to tzw . pu stki — sfery cz n e o b szary , k tó ry ch średnice
w yn oszą o k o ło 2 0 0 m ln lat św ietln ych . P rz ecię tn y taki o b szar
m a g ęsto ść 1/10 resz ty W szech św iata. W n iek tó ry ch pu stych
rejo n a ch m ogą w ystęp ow ać p o jed y n cze galaktyki.

Fornax-Eridanus Centaurus-Hydra Camelopardalis Perseus-Pisces

Lokalne Supergromady (po lewej)

Na ilustracji pokazano rozmieszczenie
supergromad w sześcianie o boku 800 mln
lat świetlnych. Czerwona kropka to Droga
Mleczna. Linie siatki oznaczają odcinki równe
100 mln lat świetlnych. Dominującymi
supergromadami są Centaurus-Hydra
i Perseus-Pisces, które podlegają
wzajemnym zależnościom grawitacyjnym.

Włókna i dziury (poniżej)

„Wielki Atraktor” (poniżej, po lewej)
Zdjęcie przedstawia rejon nieba bogaty
w galaktyki należące do gromady Abell 3627.
Być może wiaśnie w tej gromadzie leży
„Wielki Atraktor" - przypuszczalne miejsce,
do którego przyciągane sa wszystkie
sąsiednie galaktyki, również Droga Mleczna.
Symulację komputerową, przedstawiającą
rozmieszczenie materii w lokalnym Wszech­
świecie, uzyskano w Max Planck Institute for
Astrophysics. Te obrazy w dosyć dużym
stopniu zgadzają się z danymi obserwacyjnymi.
Wyraźnie widać ciemne plamy - pustki,
ograniczone długimi włóknami supergromad.
 WSZECHŚWIAT GALAKTY

Ciemne plam y na środku i wzdłuż

brzegów powstaty w wyniku zasłaniania
pola widzenia przez naszą
Drogę Mleczną.

Zdjęcie pozwala oszacować względne

jasności naniesionych galaktyk.
Najjaśniejsze i najbliżej położone
galaktyki oznaczono kolorem niebieskim
i niebiesko-białym, najsłabsze
i najodleglejsze, kolorem czerwonym.
B adan ie kosm osu
W ostatnich latach wiele grup naukowych za cel sw oich badań obrało wielkoskalowe
struktur)' W szechśw iata. Analizując przesunięcia linii w idm ow ych nawet m ilionów
galaktyk, próbuje się określić ich pozycję w kosm osie. Ilustracja po prawej
przedstawia, w jaki sposób dokonuje się przeglądów nieba (w tym przypadku
przegląd 2 d F G R S O bserw atorium A nglo-A ustralijskiego). Zazw yczaj obserw uje się
wąski w ycinek nieba. Dla przetestowania słuszności założenia, że każdy kierunek
W szechśw iata jest równoupraw niony wiązka obserw acyjna m oże „przem iatać”
jednocześnie dwa przeciw ległe obszary nieba. Za pom ocą kom puterów o potężnej
m ocy obliczeniow ej testuje się ew olucyjne modele W szechśw iata. Program ow i
kom puterow em u zadaje się w artości początkow e niezbędnych param etrów
fizycznych oraz wprowadza prawa fizyczne, a on przedstawia scenariusze kolejnych
etapów powstawania struktur kosm osu.

Kosmiczny człowiek (po lewej)

Wycinek nieba, przedstawiający rozmiesz­
czenie gromad galaktyk, często nazywany
- V C : \V
jest .stojącym człowiekiem", gdyż z wyglądu
przypomina ludzką postać. Obraz pochodzi
ze zbiorów pierwszego przeglądu wielkoska-
lowych struktur głębokiego kosmosu.
Przegląd ten, o nazwie Center tor
Astrophysics Redshifl Survey, został
•$L ■
• ? •
zakończony w 1982 roku. Z jego zbiorów
pochodzi nowo odkryte pasmo galaktyk
. J• K*if‘\ * >'•• . .. .. r - Wielki Mur. Jest to najdłuższa znana
• w - ' struktura Wszechświata, jej długość wynosi
600 mln, a szerokość 250 mln lat świetlnych.
 Dostrajanie się do kosmosu (po prawej)
Obraz całego nieba, uzyskany z niezwykłą

M ik ro fa lo w e rozdzielczością, pochodzi z danych satelity

WMAP. Widać na nim drobne różnice
temperatur w promieniowaniu tła:

PROMIENIOWANIE TŁA czerwony kolor oznacza obszary

cieplejsze, zielony i niebieski
zimniejsze.
W 1965 ro k u d w óch fiz y k ó w , A rn o P e n z ia s (u r. 1 9 3 3 )
i R o b e r t W ilso n (ur. 1 9 3 6 ), u ż y ło d o ść c z u łe j a n te n y
rad io w ej i p rz y p a d k iem o d e b ra ło d z iw n e, sy c z ą c e sy g n ały
p o c h o d z ą c e z c a łe g o n ieb a . O d k r y li w ted y c o ś , c z e g o
istnienia spodziew ano się ju ż od dawna. Syk był m ikrofalow ym
p ro m ie n io w a n ie m tła , w y sy ła n y m p rz e z całe n ie b o ,
n ie z a le ż n ie od k ie ru n k u . T o p ro m ie n io w a n ie z o s ta ło
w y g e n e ro w a n e zaled w ie 3 8 0 ty s. lat p o W ie lk im W y b u c h u ,
gdy tem p e ra tu ra W sz e ch św ia ta b y ła m n iej w ięcej tak a ja k
te ra z na S ło ń c u . O d ta m te g o czasu e k sp a n sja p rz e strz e n i
k o s m ic z n e j „ ro z c ią g n ę ła ” fale p ro m ie n io w a n ia od z a k resó w
o p ty c z n y c h do m ik r o fa lo w y c h . T e m p e ra tu ra d z is ie js z e j
p rz e s trz e n i k o s m ic z n e j w y n o si zaled w ie 2 ,7 3 sto p n i
p o w y ż e j zera b e z w z g lę d n e g o .

E w olu cja kosm osu

W 1992 roku satelita agencji
kosm iczn ej N A S A o nazw ie C O B E
(C O s m ic Background E xplorer)
d okonał przełom ow ego odkrycia.
T em p eratura prom ieniow ania tła
zm ienia się o czy n n ik jeden do stu
ty sięcy . Je s t to dokładnie tyle, ile
wynika z teorii W ielkiego W ybuchu.

T e zm iany zo stały dokładnie
zarejestrow ane przez am erykańską
sondę - W ilk in son M icrow ave
A niso trop y P robe (W M A P ),
k tóra potrafiła od notow ać zm iany
tem peratury naw et o kilka
m ilionow ych stopnia. T e znikom e
różnice m ogły pow stać w efek cie
d elikatnych fluktuacji gęstości m aterii
we W szechśw iecie niem ow lęcym .
N a serii obrazów po lewej widać,
jak z takiej fluktuacji m ogła pow stać
w łóknista stru ktu ra kosm osu,
którą obserw ujem y dzisiaj.
tr # .
Detekcja mikrofalowego promieniowania
tta (poniżej)
Pokazany na ilustracji satelita WMAP został
wystrzelony 30 czerwca 2001 roku i od tego
czasu krąży po orbicie okołoziemskiej
w odległości 1,5 mln km. Podobnie jak jego
poprzednik COBE, rejestruje mapy całego
nieba w mikrofalowym zakresie widma.
Dokładne mapy. które udało się już
stworzyć z nowych danych, potwierdzają
słuszność teorii W ielkiego W ybuchu.

1 96
 WSZEC H Sw IA T G A I. A K T Y K

v * w

K o sm olo giczn y h o ry zo n t cząstek

W raz z ciągłym wydłużaniem czasów' ekspozycji i obsen vacji jesteśm y w' stanie d ojrzeć
co raz słabsze i odleglejsze ob iek ty . Z e względu jednak na to , że św iatło posiada
skończoną prędkość, nie w'idzimy tych obiektów' takim i, jakie są teraz, lecz jakim i były
miliardy lat tem u. Prom ieniow anie najdalszych protogalaktyk m usiało m ieć ponad
13 mld lat, aby do nas d otrzeć. Istn ieje jednak pewna granica obserw acji. E lek tro ny A A/V
i p ro tony w e w czesnym W szechśw iecie nie utw orzyły atomów' od razu, a sam kosm os
był nieprzezroczysty. W yglądał jak mgła z cząstek i światła. Pierw sze atom y utw orzyły
się, a foton y m ogły opuścić gęste obszary d opiero 3 8 0 tys. lat po W ielkim W ybuchu.
N igdy nie będziem y w stanie zob aczy ć światła sprzed tego okresu.
T a granica to tzw. k osm olog iczny ho ry zo n t cząstek, sfera o prom ieniu o k o ło 13,7 mld
lat św ietlnych z Ziem ią w środku (na ilustracji po praw ej). W łaśnie do takich odległości
sięgają instrum enty C O B E i W M A P .

K osm iczny w ehikuł czasu (po lewej)

Na ilustracji pokazano obserwatorium satelitarne
WMAP, „patrzące” wstecz w przestrzeni i czasie
aż do horyzontu cząstek. Taka sytuacja jest
analogiczna do robienia zdjęcia osiemdziesię­
cioletniej osobie w dniu jej narodzin.
 W ie l k i W y b u c h Kwarki
Dotychczas Wszechświat składał się
z dość ciężkich cząstek, zwanych
kwarkami i antykwarkami.
I PIERWSZE TRZY MINUTY Przedstawione tutaj górne i dolne
występowały obok kwarki innych
cząstek. Na końcu tej fazy temperatura
U św iad am iając so b ie, że W sz e ch św ia t się ro z sz erz a , należy kosmosu wynosiła 10;SK.

p rzeanalizow ać pew ne w yn ik ające z teg o k o n se k w en cje.

W sz e ch św ia t, ż eb y się ro z sz e rz y ć, m usiał b y ć w cześn iej
m n iejsz y . M u siała te ż istn ieć chw ila, w k tó re j cały k o sm o s
m ieścił się w jed n ym pu n kcie. Z p ow od ów , k tó ry ch je s z cz e Czas zero: Wielki Wybuch Cząstki egzotyczne
Według najnowszych Możemy jedynie przypuszczać,
do k o ń ca nie p ozn aliśm y i nie ro z u m iem y , k o sm icz n e ziarn o obliczeń Wielki Wybuch jakie rodzaje cząstek powstaty
nastąpił 13,7 m ld lat temu. we wczesnym Wszechświecie.
rozrosło się w rezultacie wydarzenia zwanego W ielkim Powstała wtedy nie tylko Nazywamy je cząstkami
materia, ale także czas egzotycznymi. Występowały
W ybuchem . W sz y s tk o to , co oglądam y d o o k o ła: i przestrzeń. Nic nie istniało one w obecności „cząstek"
od su b a to m o w y ch cz ą stek do o lb rz y m ich g alak tyk , je st ani poza. ani przed Wielkim światła, fotonów.
Wybuchem.
k o n se k w en cją p ierw o tn ej e k s p lo z ji, k tó ra nastąpiła
13,7 m ld lat tem u . P o w stan ie p ierw szych cz ą ste k m aterii
ro z p o c z ę ło się zaledw ie w trz y m in u ty po W ielk im W y b u ch u
T e m p era tu ra o to c z e n ia spadła do p o zio m u , w k tó ry m
p ro to n y i n eu tro n y m o g ły o sty g n ą ć i p o ru szać się tak w o ln o ,
że p rzy zd erzen iach sk leja ły się ze so bą, tw o rząc n a jp ro stsz e
jądra ato m o w e - w od o row e i helow e.

Kosmiczna inflacja
Gdy W szechświat m ial 1 0 “
sekund, nastąpiła niezwykle
szybka ekspansja, zwana inflacją.
Z rozmiaru atomu rozrósł się on

sekundy, inflacja zakończyła się.

a temperatura kosmosu wynosiła
10 K.

L e g en d a
Komora pęcherzykowa (powyżej) Cząsteczkowe zoo (po prawej)
Aby zrekonstruować i badać cząstki, które Liczba i bogactwo cząstek utworzonych
mogły utworzyć się w ekstremalnie gorących podczas W ielkiego Wybuchu są oszałamia­ • CząSTW EGZOTYCZNE P S 0U tW W l*M E Neutron
i energetycznych warunkach pierwszych chwil jące. Obok przedstawiono zaledwie kilka
Wszechświata, fizycy jądrowi doprowadzają z nich. Cząstki elementarne, czyli takie, K w a r m górne Elektron A ntyneutron
zwykle cząstki do zderzeń w gigantycznych które nie powstały z innych, dzielą się
akceleratorach. Na obrazie (kolory fałszywe) na dwie grupy: leptony (np. elektrony)
przedstawiono ślady pozostawione przez i kwarki. Protony i neutrony nie są A ntykw arh górne A ntyelektron ( pozytron) Jąoiio deuteru
cząstki poruszające się w rozgrzanej cieczy, elementarne, gdyż w ich skład wchodzą
tzw. komorze pęcherzykowej. Przyłożone pole kwarki. Wszystkie cząstki materii kosmicznej
K w a r k i dolne P roton (jąoflo woooru)
magnetyczne powoduje, że naładowane mają swoje odpowiedniki w antymaterii,
cząstki poruszają się po spiralach. ale występują one niezmiernie rzadko.
A ntykwarm oolne A ntyproton

198

Elektrony
Lekkie cząstki - elektrony
- i ich antycząstki - pozytrony
- powstaty niedługo
po kwarkach Elektrony,
posiadające ładunek ujemny
należą do grupy cząstek
elementarnych, zwanych
leptonami (należy do nich
także pięć innych cząstek,
których tutaj nie pokazano).
Temperatura w ynosi 10"K
W S Z K C H S W I A T G A 1. A K T Y K
f I
I T S -r
Protony i neutrony Jądra atomowe E I 2 ę!
co
Do tej pory zdążyły się uform ować Podczas reakcji jądrowych protony
protony i neutrony - podstawowy i neutrony twoizą najobficiej występujące
budulec atomów. Protony składają się jądra atomowe wodoru oraz helu.
z jednego kwarka górnego i dwóch
dolnych. Antyprotony i antyneutrony
zostały utworzone z odpowiednich
antykwarków. Temperatura kosmosu
wynosi 10” K.
# *# ■
. *
( l i
Anihilacja antymaterii
W W ielkim W ybuchu zwykła materia
i antymateria powstaty w stosunku
1 000 000 000 do 1 000 000 001
Jednakże, gdy cząstki m aterii i antymaterii
spotkają się. następuje ich wzajemna
anihilacja, czyli unicestwienie Po upływie
jednej sekundy od W ielkiego W ybuchu
rozpoczęła się gigantyczna laza anihilacji.
która z jednego m iliarda normalnych
cząstek zostawiła tylko jedną Antymateria
została zlikwidowana
199
 380 tys. lat
K rótka h ist o r ia od czasu zero

W sz ec h św ia t a
A stronom ow ie dysponują dość spójną teorią na to, jak składniki
W szechśw iata ewoluowały w czasie. D zięki teleskopom
o ogrom nych m ocach i bardzo długim czasom ekspozycji, takim
jakie zastosow ano w program ie obserw acyjnym H ubble D eep
Fields, potrafim y w ręcz cofnąć się w czasie. N ow o odkrywane,
bardzo odległe obiekty są bardzo stare. Pochod zące od nich
św iatło potrzebu je niesłychanie dużo czasu, aby do nas dotrzeć.
W związku z tym , im odleglejsze obiekty oglądamy, tym bardziej
zagłębiam y się w przeszłość. Z analizy ostatnich danych
obserw acyjnych wynika, że pierwsze galaktyki, zwane protoga-
laktykam i, m ogły pow stać w okresie 2 0 0 -6 0 0 mln lat po W ielkim
W ybuchu. N a ilustracji po prawej przedstaw iono kolejn e etapy
ew olucji W szechśw iata i jego elem entów od zarania dziejów
do chwili obecn ej.

Zalążki supernow ych (po prawej)

Obraz po prawej jest wynikiem symulacji
komputerowej powstawania włókien Gdy Wszechświat miał 380 tys.
lat. zaczęły w nim powstawać
protogalaktycznych około 200 mln lat
pierwsze atomy, a fotony mogły
po Wielkim Wybuchu. W tym czasie rozpocząć swą wędrówkę
Wszechświat wypełniały eksplozje w przestrzeni kosmicznej. Była to
supernowych, sygnalizujące zakończenie era rekombinacji.
życia pierwszej populacji masywnych
gwiazd. To dzięki nim kosmos wzbogacił się
o węgiel, tlen, żelazo i inne pierwiastki,
które stały się materiałem wykorzystywanym
W ciągu m iliona lat od Wielkiego
przy tworzeniu kolejnych generacji gwiazd. Wybuchu wodór i hel
skoncentrowały się. tworząc
gigantyczne obłoki gazowe.

Nie wiadomo, kiedy zaczęły

pojawiać się pierwsze gwiazdy
i protogalaktyki, ale mogło to
mieć miejsce około 200-600 mln
lat po Wybuchu

S truktura w lelkoskalow a (poniżej)

Ramki przedstawiają komputerowe symulacje
ewolucji Wszechświata, począwszy od gładkiej
mgły gazowej (po lewej) do klaczkowatych
struktur, które obserwujemy dzisiaj (po prawej).

N arodziny galaktyk
Is tn ie ją dwie teo rie w y jaśn iają ce, w jaki sp o só b p o w stały p ierw sze galaktyki
(o b ie te o rie p rze d staw io n o na ilu stra cji po le w e j). Pierw sza z nich to m odel
„z dołu do g ó ry ” (lew y to r ). W cz e sn y W sz ech św ia t w y p ełniały sto su n k o w o
m ałe o b ło k i gazow e. G w iazd y tw o rz y ły się w ew nątrz ty ch ch m u r, z nich
u tw o rzy ły się grom ad y k u liste , a n a stę p n ie g alakty k i. P ierw sze galaktyki
były elip ty cz n e , a w w yniku ich w z a jem n y ch zd erzeń pow staw ały galaktyki
sp iraln e. D rugi m od el to frag m en ta cja „z góry na d ó ł” (praw y to r ). P ierw o tn e
o b ło k i gazu by ły zn a cz n ie w ięk sze niż g alakty k i. S to p n io w o ulegały on e
rozpadow i w w yniku g raw itacy jn y ch od działyw ań z o to c z e n ie m . Z k ażd eg o
m n ie jsz e g o o b ło k u p ow staw ały indyw idualne g a la k ty k i. W z a leż n o ści
od p ręd k ości w irow ania o b ło k u p ow staw ały a lb o g alakty k i spiralne (ro ta cja
s z y b k a ), a lb o elip ty cz n e .

200
 WSZECHŚWIAT GALAKTYK

czasu zero
300 mln lat od

W wyniku zlewania się ze sobą I Chwila obecna. 13,7 mld lat

ilość galaktyk stopniow o malała, od Wielkiego Wybuchu. Wszechświat
tworząc obiekty znacznie ciągle się zmienia i ewoluuje.
większe. W tej epoce powstata
Droga Mleczna.

Około 4,6 mld lat temu powstał

nasz Układ Słoneczny.

♦
20 1
 Geometria przestrzeni kosmicznej (poniżej)
Dwuwymiarowe modele krzywiznowe często

P rzyszłość K osmosu są używane do wizualizacji geometrii trójwy­

miarowego Wszechświata. I tak: Wszechświat
zamknięty można zilustrować powierzchnią
W m yśl o b ecn y ch teo rii, W szech św iat czek ają dwa sfery: skończony, ale bez granic. Mówi się
o nim, że posiada dodatnią krzywiznę (1).
altern atyw n e scen ariu sze p rz y sz ło ści. A lb o pon ow nie Wszechświat plaski podobny jest do płaszczyzny
o dwóch wymiarach nieskończonych (2).
zapadnie się do p u n ktu , z k tó reg o pow stał, albo będ zie się
Wszechświat otwarty jest również nieskończony,
ro zszerzał w iecznie. D o niedaw na k o sm o lo g o w ie w ierzyli, ale jego krzywizna jest ujemna, kształtem
przypomina siodło (3).
że o sta te cz n y w erdykt m ożn a o g ło sić, b iorąc pod uwagę ilość
m aterii w nim zaw artej, zarów n o ciem n ej, jak i tej w idzialnej.
Je ś li g ęsto ść sięgałaby pew nej k ry ty cz n ej w arto ści, graw itacja
m og łaby sp o w oln ić ek sp an sję aż do je j zatrzym an ia
w n ie sk o ń cz o n o ści. Z b y t d użo m aterii m iało ozn aczać
od w ró cen ie się procesu ek sp an sji, n ato m iast zb y t m ało
sp o w od ow ałob y p ow oln e, ale b ezu stan n e ro zszerzan ie się.
N ied aw n o ok a z a ło się, że nie ty lk o m ateria gra zn aczącą rolę
w określen iu p rz y sz ło ści k o sm o su , ale rów n ież tzw . ciem na
energia, p ow od ująca je g o p rzysp ieszającą eksp an sję.

C ie m n a energia
W 1998 roku, astro n o m o w ie próbu jący ustalić w artość stałej H u b b le’a dokonali
oszałam iającego od krycia: W szechśw iat ro zszerza się w przyspieszonym tem pie.
W zw iązku z tą rew elacją należało zrew idow ać w szy stk ie m odele ew olucyjne
kosm osu. Przyspieszające rozszerzanie się W szechśw iata w ytłum aczono hipotetyczną
ROZMIAR WSZECHŚWIATA

form ą en ergii, zw anej „ciem ną". Posiada ona g ęsto ść, ale jej graw itacyjne
oddziaływ anie ma ch arak ter od pych ający. Sądzi się, że ciem na energia stanow i
naw et 7 3 % zaw artości kosm osu (ilu stracja p o n iż e j).

Śledzenie przyszłości (po lewej)

Przyszłość Wszechświata o krytycznej
gęstości oznaczono zieloną linią,
pomarańczowa linia odpowiada ewolucji
obiektu zbyt masywnego. Model
kosmosu wiecznie rozszerzającego się
przedstawia linia niebieska.
Przeszłość Obecnie Przyszłość

Zimna,
Ciemna Zwykła ciemna
energia materia materia
73% 4% 23%

M nogość wszechświatów
N iektórzy teoretycy twierdzą, że żyjem y
jedynie w jednym z wielu (a nawet
z nieskończonej ilości) wszechświatów,
które razem tworzą wielo- lub multi-
wszechświat (po lew ej). C h ociaż brzmi
to jak opow ieść science fiction, teorie te
są podparte rzeczywistymi matema­
tycznym i obliczeniami i modelami
uznającymi prawa fizyczne. Możliwe jest
również istnienie kilku wszechświatów.
Pęcherzykam i „gąbki”, jaką jest
wszechświat m acierzysty, moga być małe
kosmosy, dziury w czasoprzestrzeni albo
w szechśw iaty, jak nasz własny. R óżne
interpretacje zasad m echaniki kwantowej
dopuszczają istnienie wszechświatów
rów noległych, które mogą być zarówno
podobne do naszego, jak i rządzące się
zupełnie innymi prawami fizycznym i.
Komunikacja między tymi wszechświatami
raczej nie jest możliwa.

202
Wszechświat przyspieszający (po prawej)
Diagramy obok ilustrują trzy możliwe
scenariusze przyszłości kosmosu. Model obok
przedstawia Wszechświat przyspieszający.
Wraz ze wzrastającą prędkością ekspansja
będzie zachodziła wiecznie, to znaczy,
że wszystko, oprócz najbliższych galaktyk,
będzie się oddalać i ulegnie rozpadowi.
Chwila obecna
Wszechświat szybko ekspanduje
i w przyspieszonym tempie staje się pusty.

Wielkie Rozdarcie (po prawej)

Niektórzy kosm ologowie spekulują,
że przyspieszająca ekspansja Wszechświata
przezwycięży siły grawitacji i kosmos
skończy życie w Wielkim Rozdarciu,
gdy galaktyki, gwiazdy i cala materia
zostaną rozczłonkowane na części Chwila obecna
składowe. Wszechświat ekspanduje, aż dochodzi
do „rozdarcia' materii.

Wszechświat asymptotyczny (poniżej) Wszechświat zamknięty (poniżej)

Kosmos rozszerza się wiecznie, zwalnia, Zamknięty Wszechświat zawiera
jednak nigdy nie zatrzymuje swojej ekspansji. tyle materii, że ekspansja
może zatrzymać się i rozpocząć
zapadanie się do punktu zerowego.
Proces ten nazwano Wielkim Krachem.

Chwila obecna
W szechświat rozszerza się,
Chwila obecna po czym kolapsuje.
Krytyczny współczynnik ekspansji

Kierunek czasu

Z ro zu m ieć n o c n e
n iebo
W tym rozd ziale m ożn a zn aleźć m apy zm ian
wyglądu nieba w raz z ziem sk ą rotacją i poram i roku.
W zrozum ieniu ró ż n ic siły blasku gwiazd
i o b ie k tó w n ieb iesk ich przyd atn a je s t skala ja sn o ści
Precesja
O ś ziemskiej rotacji nie jest stała w przestrzeni
kosmicznej. Ziemia, lekko się kołysząc, zarysowuje
na niebie dwa stożki. Jeden taki cykl zajmuje
25 800 lat. Zjawisko to nazywamy precesją i to właśnie
ono powoduje długookresowe zmiany w wyglądzie
nieboskłonu. W obecnych czasach północny biegun
niebieski wskazuje Gwiazda Polarna, ale w okresie
rządów faraonów jej rolę pełnił Thuban
z gwiazdozbioru Smoka.
PÓŁNOC
Jak na niebie znaleźć północ?
Aby znaleźć niebieski biegun północny,
najłatwiej posłużyć się słynnym i dobrze
widocznym gwiazdozbiorem Wielkiej
Niedźwiedzicy, a raczej jego częścią zwaną
Wielkim Wozem. Pięciokrotne przedłużenie
odcinka łączącego dwie ostatnie gwiazdy
Wozu wskaże nam Gwiazdę Polarną
- najjaśniejszą gwiazdę Malej Niedźwiedzicy,
To właśnie w tej okolicy mieści się północny
biegun niebieski.
206
S fera niebieska
O d dawna w iadom o, że nad Ziem ią nie ma żadnej sfer)’ niebieskiej, na której um ieszczone
byłyby gwiazdy. Przedstaw ienie jednak położenia ob iek tó w niebieskich w żaden inny
sp o só b nie jest tak p rzejrzyste jak w łaśnie na sferze. A stro n o m o w ie w yznaczają
położenia gwiazd i innych niebieskich ob iek tó w za pom ocą w spółrzędnych: rektascen sji
i d eklinacji, k tóre są niebieskim i odpow iednikam i długości i szerok ości geograficznej.
Niebieski biegun północny
Równik niebieski Punkt
Na północ od tej linii równonocy
deklinacja ma znak jesiennej
dodatni, na południe
- ujemny.
Rektascensja
Niebieskim
odpowiednikiem
długości geograficznej
jest rektascensja. Mierzy
się ją w godzinach, minutach
i sekundach, z zachodu
Niebieski biegun południowy na wschód, począwszy
od Punktu Barana.
Ekliptyka
Ekliptyka to droga wędrówki Słońca Deklinacja
po niebie, przecina ono równik Niebieskim odpowiednikiem
niebieski w tzw. Punkcie Barana szerokości geograficznej jest
każdego roku w dniu równonocy deklinacja. Mierzy się ją
wiosennej 21 lub 22 marca, w stopniach, minutach
rozpoczynając tym samym wiosnę i sekundach, na północ i południe
na północnej półkuli Ziemi. od równika niebieskiego.
P ozorn y ruch gwiazd
W zależności od położenia obserw atora na kuli ziem skiej, ruch gwiazd na niebie wygląda
inaczej. N a rów niku gwiazdy w schodzą pionow o w górę i zachodzą pionow o w dól.
O ddalając się od rów nika, d ostrzeżem y, jak gwiazdy w schodzą i zachodzą pod pewnym
kątem do h o ry zo n tu , a n iek tóre z nich p ozostają niew idoczne. N a biegunach gwiazdy
ani nie zachodzą, ani nie w schodzą, lecz poruszają się poziom o, równolegle do horyzontu.
POŁUDNIE
Jak na niebie znaleźć południe?
Aby choć w przybliżeniu zlokalizować
niebieski biegun południowy’, należy cztery'
i pól raza przedłużyć dłuższą oś gwiazdo­
zbioru Krzyża Południa. W tym miejscu
spotkamy linię prostopadłą do odcinka
łączącego gwiazd)- Rigil Kent i Hadar.
Na przecięciu tych linii znajduje się
południowy biegun niebieski.
Równik Średnie szerokości Biegun pó łnocny/południow y
geograficzne

Skala jasności
Jednostką określającą jasność obiektów niebieskich
jest magnitudo (mag). Im większa jasność obiektu,
tym wartość magnitudo jest mniejsza. Skala nie jest
liniowa, lecz logarytmiczna. Każdej jednostce magnitudo
odpowiada zmiana jasności o wielokrotność 2.5.
Księżyc w pełni
Granica obserwacji
okiem nieuzbrojonym
Granica obserwacji
_______ przez lornetkę
Pluton/granica obserwacji
teleskopem o średnicy 30 cm
Granica obserwacji teleskopem
o średnicy 4 m
Granica obserwacji
teleskopami naziemnymi
Granica obserwacji Kosmicznym
Teleksopem Hubblea
Opis najciekawszych
i najjaśniejszych
gwiazd i konstelacji
widocznych o danej
porze roku
Z im a na pó łk u li p ó ł n o c n e j:
K IERUNEK P Ó Ł N O C N Y
Otoer w u j * północne niebo z im * w ciął m ołem y na nim dourzec lulka jatnlch
kom -cŁ* \ H tblĄ d o nich: Wielka Niedźwiedzic*. Ka*jope>ł.
Androm eda! Wojnica. Wczev^z»mą na północnym wschodzie
wznów n f W u fa N>c<ttw*edzjca. a na u c h o d ź * to n *
Ka^opeja W * wczesnych dniach grudnia Wojnica
znafdufCMcbardzowyiofcaadlatycK
którzy og ląd aH n ie bo z* $ ' uerokoJci
geograficznej północnej, w zenicie
p e ttu w a w * jaw». zółt j Koza
Do kortca zimy Koza zdoł*
okobce zenitu. a Wielka
Niediw ied/tca leży
.d o góry nogami*.
M ałe lite ry
a lfa b e tu
g re c k ie g o
A lfa............................ a
B e ta ........................... P
G a m m a ............ ...... Y
D e lta ..................
E p silo n .............. ........£
r
E t a ...................... ....... n
T h e t a ................. &
...... i
J o t a ....................
K a p p a ............... ..... K
Lam bda............. l
M i ....................... ....... n
N i........................ ........V
K si....................... ........4
O m ik r o n ......... ..... 0
P i.......................... ..... Jt
R o ....................... ...... p
..... a
T a u ............... ..... T
..... u
F i ................. ....... <P
C h i ............... ....... X
P si ................. ...... V
O m e g a .......... .... 0)
Drogę Mleczną Tabelki podają czas
przedstawiono jako i datę. w jakich można
jasnoniebieskie pasmo.
przedstawioną
P
'
• L
’
Gw iazdy
G łów ne gwiazdy każdej kon stelacji oznacza się
m ałymi literami alfabetu greckiego, zazw yczaj
(ch o ć nie zaw sze) rozpoczyn ając od gwiazd
najjaśniejszych. Ja k o pierw szy takich oznaczeń
użył niem iecki astronom Joh ann Bayer (1572-
-1 6 2 5 ) w swoim atlasie gwiazd opublikowanym
w 1603 roku. N ajjaśn iejsze i najsłynniejsze
gwiazdy posiadają rów nież nazwy własne,
zazwyczaj pochodzenia arabskiego.
N a przykład gwiazdę a O rio n is lepiej znam y
pod nazwą Betelgeza. D o klasyfikacji gwiazd
U ż y t e w A t l a s ie s k r ó t y d l a o b ie k t ó w n ie g w ia z d o w y c h
P rzedrostek T yp
- Różne obiekty
Cr Grom ady otwarte
IC Różne obiekty
K G rom ady otwarte
M Różne obiekty
St Grom ady otwarte
Tr Gromady otwarte
U G alaktyki
Mel Gromady otwarte
PK Mgławice planetarne
O b ie k ty niegw iazdow c
D la o b ie k tó w , k tó re nie są gw iazdam i,
stw o rz o n o w iele ró żn y ch system ów
katalogow ania. D la m gław ic, galaktyk
i grom ad galaktyk n a jcz ęściej używ a się
katalogów N ew G en eral C atalog ( N G C ) ,
Mapa przedstawia obiekty Prawdziwy kolor
widoczne dla obserwatora. gwiazdy oznaczono
obserwować który znajduje się
w obszarze od 10 do 15°
część nieba. szerokości geograficznej
północnej lub południowej.
słabszych stosu je się liczby Flam steeda.
N azw a ta pochodzi od nazwiska angielskiego
astronom a Jo h n Flam steeda (1 6 4 6 -1 7 1 9 ),
który we francuskiej edycji sw ego katalogu
gwiazd użył tego system u po raz pierwszy.
O zn aczen ia te stosu je się dla gwiazd kon stelacji
w ystępujących k olejn o od zachodu
do w schodu. G w iazdy zm ienne oznacza się
dużym i literami od R do Z (lub kom binacją
dw óch liter) um ieszczanym i przed nazwami
gw iazdozbiorów .
j
A s t r o n o m , p u b l ik a c j a l u b o b s e r w a t o r iu m
New General Catalog (N G C )
Per C o llin d e r (1890-1974)
Index Catalog (IC )
Ivan K ing (ur. 1927)
Charles Messier (1730-1817)
Jurgen Stock (1923-2004)
Robert J. Trumpler (1886-1956)
Uppsala General Catalog (U G C )
Philibert M elotte (1880-1961)
Lubos Perek (ur. 1919) & Lubos Kohoutek (ur.1935)
lndex Catalog (IC ) i katalogu M essiera (M ).
U m ieszczon e na kolejnych mapach przedrostki
M i 1C dotyczą odpowiednio katalogów M essiera
i Inde:c, cyfry bez przedrostków pochodzą
z NGC.
Obiekty nieba głębokiego Rozmiar gwiazdy
identyfikuje ten pasek odpowiada
w tym pasku legendy. jej jasności
legendy. widomej, takiej,
jaką widzimy
z Ziemi.
 WIO SNA NA PÓŁKULI POŁNOCNEJ
KIERUNEK POŁNOCNY
P o d cz a s w io sen n y ch m iesięcy n ajlep iej w id o czn a je s t W ielk a N ied źw ied zica.
W m arcu g w ia z d o z b ió r leży p ro stop ad le do h o ry z o n tu , z d yszlem
W ielk ieg o W o z u , skierow anym w stro n ę W olarza. W raz z rozw o jem
w iosn y g w iazd o zb ió r p od n osi się, o siągając n ajw yższą
p o z y cję b liską zen itu we w cz esn y ch dniach m aja.
Ja sn a , ż ó łta K o z a w W o ź n ic y je s t rów n ież d o b rze
w id o czn a i leży n ied alek o pasa D ro g i
M le c z n e j. B liż e j lata zaró w n o K o z a , #
ja k i D ro g a M lecz n a sch o w ają się 9 •
za p ó łn o c n o -z a c h o d n im * •

ZACHÓD PÓŁNOC s

208
MAPY NIEBA
 W io sn a na p ó ł k u l i p ó ł n o c n e j
KIERUNEK P OŁ U D N IO W Y
W pow ietrzu czu ć w iosn ę, a południow e n o cn e niebo ro zb ły sk u je k ilkom a jasnym i
gw iazdam i i kon stelacjam i. W y so k o na południow ym w sch od zie zn ajd uje
się, n a jja śn iejsz y ze w szy stk ich , A rk tu r z W olarza. N ajjaśn iejsza
Cor Caroli
gwiazda P anny - K łos w idnieje w połow ie nieba. Lew
PSY G O Ń CZE
przesuw a się w p op rzek sfery n iebieskiej od w schodu
do zachodu. Je g o przednią łapę zn aczy jasna,
niebieska gwiazda R egulus, cz u b ek ogona zaś
D en ebola. N a niebie m ożn a też d o strzec
gwiazdę drugiej w ielkości - Alpharda
z H ydry i P rocjon a z M ałego Psa. 1 ......-
W ARKO CZ BERENIKI
W io sn a to d oskon ała pora Galaktyka Czarnooki

roku dla posiadaczy \ • M64

telesk op ó w , k tó rz y I

A rktur
Vindem iatrix
K O R O N A P Ó ŁN O C N A

PAN N A

G ŁO W A W Ę ŻA
M l 04
Galaktyka Sombrero

KRUK

HYD RA

W Ę Ż O W N IK M83
Galaktyka Południowy Wiatraczek

W AG A

Graffias Menkent

SKORPION
CENTAUR
W ILK

WSCHÓD POŁUDN
 MAPY NIEBA

T yp w id m o w y O biekty nie b a Sk a l a jasności

GLEBOK1EGO

Od 40° N
Wczesny marzec 1.00 Gromada
Późny marzec Północ otwarta -0,5 i jainiejsze
Wczesny kwiecień 23.00
Późny kwiecień 22.00
Gromada
Wczesny maj 21.00 kulista 0.0 do *0,4
* + 1 h dla czasu letniego
□ ę?
Jasna
W IELKA N IE D Ź W IE D Z IC A 0,1 do 0,5
mgławica

Mgławica
planetarna

1.6do 2,0

2,6 do 3,0

3,6 do 4,0

4,1 do 4,5

4,6 do 5,0

Denebola
M65

i Tryplet Lwa M105

M96
5,6 do 6,0

Regulus
M44 Gromada Żłóbek

SEKSTANS

Galaktyka

HYD RA

Alphard
M AŁY PIES

Procjon

PUCHAR

EDNOROŻEC
2237
Mgławica
Rozeta

PO MPA

KOMPAS
RUFA

W IELKI PIES
ŻAG IEL

POŁUDNIE ZACHÓD

211
 Lato na półkuli po łn o cn ej
KIERUNEK PÓŁNOCNY
G d y w iosna p rzem ien ia się w lato, W ielk a N ied źw ied zica zn ajd u je się
\T
je s z c z e b lisk o zen itu . D o ś ć n isk o nad h o ry z o n te m , zn ajd z iem y też
ch a ra k te ry sty cz n e „ W ” K a sjo p ei, k tó ra w zn osi się na n ieb o sk ło n M13

w raz z upływ em lata. W e w czesn y ch dniach sierpnia

HERKULES
K a sjo p eja z n a jd u je się na sw oim b o k u w y so k o na tle
D ro g i M le c z n e j. T a o sta tn ia rozciąg a się
p ro stop ad le od p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j części
h o ry z o n tu , ciągn ąc za so bą P erseu sza.
P od k o n iec lata W ielk a ’
N ied źw ied zica w ciąż z n a jd u je się V #
d ość w y so k o na p ó łn o cn y m
z a ch o d z ie, zw łaszcza
na w ięk szy ch
sz e ro k o ścia ch
6543
g eo g ra ficz n y ch . 3 Kocie Oko

Galaktyka Wiatraczek
M101

Alkaid
Thuban
Galaktyka Wir Kocha
MSI
Alcor
Mizar

M A Ł A NIEDŹV
Alioth

M94
Cor Caroli

Megrez %
PSY GOŃCZE O

Galaktyka M106
Czarnooka

W ARKO CZ
BERENIKI
4565 Dubhe
Vindemiatrix M97 M l 08 Galaktyka
Mgławica Sowa ygaro
Merak

M60 M59

%
/ M90 M91
M88 M85
M58 M89
M87 M86 M l 00
W IE LK A N IE D Ź W IE D Z IC /
M84
2403
M99
M98
%

Denebola
O

LEW M A ŁY LEW
 MAPY N I KB A

T yp w id m o w y O bikkty n ie b a Sk a l a jasności
CŁKBOKIF.GO

Od 4 0 ’ N
Wczesny czerwiec 1.00
Późny czerwiec Północ
Wczesny lipiec 23.00
Późny lipiec 22.00
Wczesny sierpień 21.00
* + 1 h dla czasu letniego

Mgławica
planetarna

ÓŁNOC WSCHÓD
L ato na półkuli pó łn o c n ej
KIERUNEK POŁUDNIOWY
Z p o cz ą tk iem lata A rk tu r W o la rz a d o m in u je na p ołu d n iow ym n iebie, a z
b iegiem tej p ory roku przesuw a się na zach ó d . N a n isk ich
sz e ro k o ścia c h g eo g ra ficz n y ch m o ż n a d o jrz e ć o g n iście
cz erw o n e g o A n taresa z k o n ste la c ji S k o rp io n a. Lal
o cz y w iście , czas T r ó jk ą ta L etn ieg o , u tw o rz o n eg o
z trz ech gw iazd: W eg i (w L u tn i), A ltaira
(w O rle ) i D e n e b a (w Ł ab ęd ziu ,
p op rzed n ia m apa).
MAPY NI KBA

215
 J esień n a pó łk u li p ó ł n o c n e j:
KIERUNEK PÓŁNOCNY
Je s ie ń na p ółku li p ó łn o c n e j z astaje W ielk i W ó z n isk o nad p ó łn o cn y m h o ry z o n te m .
K a sjo p eja w y stęp u je teraz ja k o „ M ”, w y so k o po p rzeciw n ej stro n ie
G w iazd y P o la rn ej. D ro g a M lecz n a p rzecin a n ieb o na pół,
w y ch o d z ą c z p ó łn o c n e g o w sch od u , praw ie o siągając zen it
i sch o d z ą c za h o ry z o n t na p ołu d n io w ym zach o d zie.
W b lisk o ści zim y T r ó jk ą t L e tn i, z ło ż o n y z W eg i,
D e n e b a i A ltaira (n astęp n a m ap a), o b n iża się,
a sam a W ega w listop ad zie zach od zi
za p ó łn o c n o -z a c h o d n im h o ry z o n te m .
W tym czasie, w środ ku jesien i,
\
na p ó łn o cn y m w sch o d zie,
zaraz za K o z ą W o ź n ic y ,
w yn u rzają się dwie
gw iazdy B liź n ią t:
K a sto r i P ollu k s.

-V— u

x. ■

£ •

216
 O biekty n ie b a Sk a l a jasności
GŁĘBOKIEGO

Od 40"N
Wczesny wrzesień 1.00 Gromada
Późny wrzesień Północ otwarta -0,5 i jaśniejsze
Wczesny październik 23.00
Późny październik 22.00
Gromada
Wczesny listopad 21.00 kulista 0.0 do-0,4
* + 1 h dla czasu letniego

Jasna
mgławica

Mgławica 0,6 do 1,0

planetarna

Wielka
Galaktyka
ANDROMEDA

1,6 do 2,0

TRÓJKĄT

Almaak
2,6 do 3,0

Shedir

3,6 do 4,0

4,1 do 4,5
Ruchbah M103
4,6 do 5,0

Gromada

KASJOPEJA 5,6 do 6,0

rtK b tU b Z

Gwiazda Polarna
NBPn

W O Ź N IC A M38

A lna th
Menkalinan

Mgławica

Mgławica Cygaro

Dubhe

O RION

BLIŹNIĘTA

Merak Betelgeza
Kastor
W IE LK A N IE D Ź W IE D Z IC A Alhena

Polluks

PÓŁNOC WSCHÓD

217
 J esień na p ó ł k u l i p ó ł n o c n e j
KIERUNEK POŁUDNIOWY
P a trz ą c na p ołu d n ie, ponad głow am i m am y kw adrat P egaza. L ato m in ęło i razem
z nim sch ow ał się T r ó jk ą t L etn i, c h o ć A ltair O rla w ciąż je s t w id o czn y .
M31
N ie b o je st tera z p o zb aw io n e jasn y ch gw iazd o zb io ró w , ale kilka .g Wielka Mgławica
w Andromedzie
ja sn y ch gw iazd je s z c z e na nim p o z o sta ło . F o m a lh a u t św ieci ^
ANDRO M EDA
w R y b ie P o łu d n io w ej (c h o ć n isk o nad h o ry z o n te m ), Mirach

D e n e b K a ito s w W ie lo ry b ie , H am al w B aran ie, a

d alej, na p ołu d n iow ym w sch o d z ie, A l d e b a r a i ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ * ^ ®\ f
Alpheratz
TRÓJKĄT

b ły sz cz ą cy m g rom ad o m : . #
P lejad o m i H iad o m . a #.
Hamal

BARAN

RYBY
M45
Plejady

Menkar

Aldebaran

W IELORYB

Deneb Kaitos

ERYDAN
O RIO N

Bellatrix

RZEŹBIARZ

Mintaka
Ankaa
Alnilam
FENIKS

Alnitak

WSCHÓD Południe

218
 T l P WIDMOWY O b ii m y n ik b a Sk a l a jasno ści
GLFBOKIKGO

Od 40° N
Wczesny wrzesień 1.00
Późny wrzesień Północ otwarta
Wczesny październik 23.00
Późny październik 22.00
Gromada
Wczesny listopad 21.00 kulista 0,0 do-0.4
* + 1 h dla czasu letniego

Jasna
0.1 do 0.5
mgławica

Mgławica 0.6 do 1.0

planetarna
JASZCZURKA

Galaktyka

1.6 do 2.0

2.1 do 2.5

2.6 do 3.0

3.6 do 4.0

PEGAZ 4,6 do 5.0

Markab

5.6 do 6.0

M27
Mgławica
Hantle

DELFIN

STRZAŁA

W O D N IK

O RZEŁ

Mgławica
Mgławica
Ślimak

Fomalhaut

RYBA OGON
P O ŁU D N IO W A W ĘŻA

KO ZIO RO ŻEC

TARCZA

GRUS M IKRO SKOP

Południe ZACHÓD

219
 Z ima n a p ó ł k u l i p ó ł n o c n e j
KIERUNEK PÓŁNOCNY
O b serw u ją c p ó łn o cn e n ieb o zim ą, w ciąż m o żem y na nim d o strzec kilka jasnych
W O Ź N IC A
k o n stelacji. N ależą do nich: W ielka N ied źw ied zica, K asjop eja, Perseusz,
A nd rom ed a i W o źn ica. W cz esn ą zim ą na p ó łn o cn y m w sch od zie
w zn osi się W ielka N ied źw ied zica, a na zach od zie ton ie
K asjop eja. W e w czesny ch dniach grudnia W o źn ica
zn ajd uje się b ard zo w y so k o , a dla ty ch , • Koza

k tó rz y oglądają n iebo z 4 5 ° sz ero k o ści

g eo g raficzn ej p ó łn o cn ej, w zenicie
przesuw a się jasna, żółta K oza. .
D o koń ca zim y K oza zd obi
1528
o k o lice zen itu , a W ielka J/
ŻYRAFA
N ied źw ied zica leży ^
Mirphak
„do góry n ogam i”. /. * #*

IC342
884
869
Gromada Podwójna
TRÓJKĄT

M76

M103
457 Ruchbah

KASJOPEJA

Gwiazda Polarna
•NBPn
M31
Wielka Mgławica
^ w Andromedzie
M II Caph

ANDROMEDA

CEFEUSZ

Alpheratz

Alderamin

JASZCZURKA

PEGAZ
ŁA B Ę D Ź °o De^ jb
Etan
JL /O

ZACHÓD PÓŁNOC ^

220
 MAPY NIEBA

TVP WIDMOWY O biekty n ie b a Sk a l a jasności

GŁĘBOKIEGO

Od 40° N
Wczesny grudzień 1.00
Późny grudzień Północ -0,5 i jaśniejsze
Wczesny styczeń 23.00
Późny styczeń 22.00
Wczesny luty 21.00

Mgławica
planetarna

221
 Z im a n a p ó ł k u l i p ó ł n o c n e j :
KIERUNEK PO ŁU DN IO W Y
M im o że p ó łn o cn a c z ę ść n ieb a z im o w eg o zaw iera w iele zn an y ch k o n ste la c ji,
to w łaśnie na stro n ie p o łu d n io w ej m am y n iezw y k łe b o g a c tw o o b ie k tó w .
B e tc lg e z a i R igel w O r io n ie , A ld ebaran i P lejad y w B y k u , Sy riu sz
w W ie lk im P sie , P r o c jo n w P sie M ałym oraz K a sto r
i P o llu k s w B liź n ię ta c h ro z ja śn ia ją tę c z ę ść n ieba.
P rz e z cały se z o n d o sk o n a le w id o cz n a je st D ro g a
M le cz n a . P od k o n ie c zim y, na w sch o d zie
pojaw ia się Lew i je g o ja sn y R eg ulu s
ora z w ijąca H y d ra z b ły sz cz ą cy m
A lp h ard em . .• • .

\
• c

C r

7
/. • .1 '
II
• '•
m ,
\ ' * • .

- - V / r '
• • * ■ *

WSCHÓD 7h POŁUDN:

222
 TVP WIDMOWY Sk a l a jasno ści

Od 40 N
Wczesny grudzień 1.00
Późny grudzień Północ otwarta -0,5 i jaśniejsze
Wczesny styczeń 23.00
Późny styczeń 22.00
Gromada
Wczesny luty 21.00 kulista 0,0 do 0.4

□ ę?
Jasna
mgławica

W O Ź N IC A Mgławica 0.6 do 1,0

planetarna

Galaktyka

1.6 do 2,0
PERSEl

Alnath

2,6 do 3.0

Mgławica Krab Ml

3,6 do 4.0

4,1do4,S

ildebaran
4,6 do 5,0

O RIO N
5,6 do 6,0

Bellatrix
Hamal

Mintaka

Alnitak

M42
Wielka

ZAJĄC

ERYDAN

W IELORYB

Phact

RYLEC
GOŁĄB

ZEGAR
 WIOSNA NA PÓŁKULI POŁ UDNIOWEJ
KIERUNEK P Ó Ł N O C N Y
Z nastan iem w iosn y na n ieb ie w id o czn a je st n ajjaśn ie jsz a gwiazda
O rła - A łtair. T r ó jk ą t L etn i z p ółku li p ó łn o c n e j, k tó ry tw orzą A ltair,
omalhaut
W ega z L u tn i (n iep ok azan a) i D e n e b z Ł ab ęd zia, je st w id o czn y
w czesn ą w iosn ą, a naw et p óźn ą zim ą. P od k o n iec sezon u RZEŹBIARZ

D ro g a M lecz n a leży n isk o nad h o ry z o n te m ,

na śred nich w y so k o ścia ch zn ajd u ją się Pegaz OWA

i A n d rom ed a, a na p ó łn o cn y m w sch od zie

w yraźn ie rzu ca się w o c z y B y k ^ ■
i je g o grom ada P lejad y. £<11

W O D N IK

KO ZIO RO ŻEC

7009

Markab
ŹREBIĘ

PEGAZ

M15

ORZEŁ
?5 Scheat

DELFIN
6712

TARCZA STRZAŁA 6992,6995

M71 Mgławica Włóknista

M27 6960
Mgławica Hantle

JASZC ZU R KA

O G O N W Ę ŻA Cr399
Gromada Brocchi'ego
ŁABĘD Ź

Albireo
D ° ,
 T yp w id m o w y O biekty n ie b a Sk a l a jasności
g ł ę b o k ie g o

Od 30° S
Wczesny wrzesień 1.00
Późny wrzesień Północ ■O.Si jaśniejsze
Wczesny październik 23.00
Późny październik 22.00
Wczesny listopad 21.00
* + 1 h dla czasu letniego

•<!>_
Mgławica
planetarna
 W I O S N A NA P Ó Ł K U L I P O Ł U D N I O W E J
KIERUNEK POŁUDNIOWY
P ó łn o c n e n ieb o w io sen n e je st d o ść ciekaw e, ale d o p iero połud n iow a jeg o cz ęsc
od słan ia praw dziw e sk arby. O tej p o rze roku z n a k o m icie w idać O b ło k i V 288

M agellana, pasm o D ro g i M lecz n ej

oraz gw iazd o zb io ry K rz y ż P ołu d n ia i C e n ta u r. P od k o n iec ^
w iosn y obyd w ie k o n ste la c je razem z D ro g ą M leczn ą
RZEŹBIARZ
ch ow ają się we m gle p ołu d n io w eg o h o ry z o n tu ,
u stęp u ją c m ie jsca C a n o p u so w i z K ila, 300

A ch ern a ro w i z E rydana ^ Ankaa

i F o m a lh a u to w i z R y b y /

FENIKS

Achernar

ZEGAR 47Tuc

Mały Obłok
W ĄZ W ODNY liana

ERYDAN

SIEĆ
RYLEC
Wielki Obłok
Magellana

ZŁO TA
1851
RYBA
2070
Mgławica Tarantula

STOŁOW A
Phact G O ŁĄ B

y,
Rigel
ZAJĄC

KAM ELEO N

i
• 0 ^
Wielka f * X * •
w Orion

M43, M42 Saiph

'o

ORIO N Południowe
Mirzam Plejady
IC2602
RUFA
W IELKI PIES
ŻAGIEL

WSCHÓD POŁUDN :
MAPY N I KB A

227
L ato na półkuli po łu d n io w ej:
KIERUNEK PÓŁNOCNY
L etn ią n o c ro zjaśn ia w iele b ły sz c z ą c y c h gw iazd. W p o ło w ie grudnia B y k ,
W o ź n ic a i O r io n w z n o sz ą się na p ó łn o cn y m w sch o d zie. D o sty czn ia
O r io n p rzebyw a w y so k o na n ieb ie w to w arzy stw ie P ro c jo n a
•
-* r
*

z M a łeg o Psa na w sch o d z ie i Sy riu sza z W ie lk ie g o Psa

pow y żej. D o b r z e w id o czn e je s t rów n ież pasm o
D ro g i M le c z n e j. Z an im s k o ń c z y się lato,
n isk o nad h o ry z o n te m pojaw ią się
R eg ulu s z Lwa i gw iazdy B liź n ią t. J tL

K ->
. . - -

# •
ęMjslEiSi

Mgławica Kr.*-

M45
Plejady

M36

M38
W O Ź N IC A

H am al
BARAN
PERSEUSZ

RYBY

TRÓJKĄT
L Mirphak
O
MAPY NIEBA
 L ato na pó łk u li po łu d n io w e j
K IE R UN E K P O Ł U D N I O W Y
P ołu d n io w e n ieb o w cz esn eg o lata n ależy do C an o p u sa z K ila i A ch ern ara
z E ryd ana. N a p ołu d n io w ym w sch o d zie m o żn a o b e jrz e ć W ie lk ie g o Psa
i R u fę, a w y so k o na n ieb ie zn ajd u ją się O b ło k i M agellana.
W m iarę upływ u k o le jn y ch tyg od n i D ro g a M leczn a
je s z c z e raz zaczyn a się p o d n o sić z p ołu d n io w ego
w sch od u i od słan iać nam cud ow n e gw iazdy
K rz y ż a P ołu d n ia oraz C en ta u ra : R igil K en t
(ot C e n ta u ri) i H ad ara ((3 C e n ta u ri).
P rzed k o ń cem lata D ro g a M lecz n a
p rzecin a ju ż n ie b o s k ło n , •
sięgając zen itu i zan u rzając
się za p ó łn o c n o - ^
-z a ch o d n im / •
h o ry z o n te m .

230
 MAPY NIEBA

T yp w id m o w y O biekty nie b a Sk a l a jasno ści

GŁĘBOKIEGO

Od 30°S
Wczesny grudzień 1.00 Gromada
Późny grudzień Północ otwarta -0,5 i jaśniejsze
Wczesny styczeń 23.00
Późny styczeń 22.00
Gromada
Wczesny luty 21.00 kulista 0,0 d o -0,4
* + 1 h dla czasu letniego

0,1 do 0,5

Mgławica 0,6 do 1,0

planetarna

Galaktyka

G O ŁĄB
1,6 do 2,0

2,6 do 3,0

RYLEC 3,1 do 3,5

ERYDAN 3,6 do 4,0

4,1 do 4,5

M A LA R Z 4,6 do 5,0

5,6 do 6,0
ZŁOTA RYBA Acamar

ZEGAR

Wielki Obłok
0 Magellana
Mgławica Tarantulla

Achernar

W Ą Ż WO!

WIELORYB
47Tuc

FENIKS

Ankaa
O KTAN T
Deneb Kail

TUKAN

RZEŹBIARZ

Ż U R AW

IN D IA N IN
Alnair

Peacock
RYBA P O ŁU D N IO W A Fomalhaut

. iU *

P O Ł U D N IE ZACHÓD
J esień na pó ł k u li p o ł u d n io w e j
KIERUNEK P O Ł N O C N Y
Ja sn e , letn ie k o n stela cje zaszły ju ż za h o ry z o n t, co nie o zn acza, że jesien n e
n ieb o nie ma do zaoferow an ia żadnych efek to w n y ch o b iek tó w .
N a jp ię k n ie jsz e z nich to : A rk tu r w W olarzu , K ło s w P ann ie,
Regułus w Lw ie i P ro c jo n w M ałym Psie. G d y w m aju
A rk tu r osiąga sw oje n ajw yższe p o ło ż en ie,
na p ó łn o cn y m zach od zie znika Lew ,
a na w sch od zie pojaw ia się H erk u les.
O d m arca do m aja n ieb o p o k ry te jest
galaktyk am i, z w ielką grom adą * g
Y irg o na czele.
 MAPY NIEBA

T yp w id m o w y O bikkty n ie b a Sk a l a jasności
GŁĘBOKIEGO

Od 30° S
Wczesny marzec 1.00
Późny marzec Północ -0,5 i jaśniejsze
Wczesny kwiecień 23.00
Późny kwiecień 22.00
Wczesny maj 21.00
* + 1 h dla czasu letniego
□ę?
Jasna
mgławica

Ą-
Mgławica
planetarna

233
J esień na p ó ł k u l i p o ł u d n io w e j:
KIERUNEK P OŁU DN IOW Y
W p orów n aniu z k ieru n k iem p ó łn o cn y m , w idok na p ołu d n iow ą stro n ę nieba
w ręcz zachw yca. D o m in u ją ca D ro g a M leczn a tw o rzy na nim łuk niby
u p strzo n a gw iazdam i tęcza. P o n iż e j, b lisk o h o ry z o n tu , zn ajd u ją się
dwa O b ło k i M agellana. P ięk n y K rz y ż P ołu d n ia, K il i C e n ta u r ^
to n ajw y raźn iejsze k o n ste la c je sez o n u . K rz y ż osiąga
sw o ją n ajw y ższą p o z y cję w kw ietn iu , ale łatw o go
p o m y lić z F ałszy w y m K rz y ż e m , k tó ry byw a
w id o cz n y ta k ż e jesien ią (praw y k o n iec •
F a łsz y w eg o K rz y ż a d o ty k a gw iazdy
A v io r w K ilu ). In n ą gw iazdą •
w artą uwagi je st p u lsu jący •
cz erw o n y A n ta res . •
S k o rp io n a , z n ajd u jący
się na p ołu d n io w y m
. #
p . V / •V
w sch od zie. * ’• *
• •• * ' \
*• .

> . . .•

#
.

/
• --------- •
'J

* v *

23h POŁUDNI
 MAPY NIEBA

T yp w id m o w y O b ie k t y n ie b a Sk a l a jasnosci
GŁĘBOKIEGO

Od 30 ' S
Wczesny marzec 1.00
Późny marzec Północ -0,5 i jaśniejsze
Wczesny kwiecień 23.00
Późny kwiecień 22.00
Wczesny maj 21.00
* + 1 h dla czasu letniego
□ę?
Jasna
mgławica

_<T>_
Mgławica
planetarna

Galaktyka

235
 Z ima n a p ó ł k u l i p o ł u d n i o w e j
KIERUNEK POŁNOCNY
N a p ó łn o c n e j stro n ie nieba n ajlep iej w id o czn e są A rk tu r w W olarzu
z P an n y. Z b ieg iem dni g w ia z d o z b io ry te przesuw ają się na zach ód ,
a od w sch od u zastęp u ją je gw iazdy S k o rp io n a i Strz e lca . T r ó jk ą t
L etn i (W ega, D e n e b i A lta ir ), c h a ra k tery sty cz n y
dla p ółku li p ó łn o c n e j, sta je się dla p ółku li
p ołu d n io w ej T r ó jk ą te m Z im o w y m .
T e jasn e gw iazdy zn ik n ą z nieba
w raz z k o ń ce m zim y,
a ich m ie jsce zajm ie •

236
 MAPY NIEBA

T yp w id m o w y O biekty nie b a Sk a l a jasno ści

GŁĘBOKIEGO

Od 30° S
Wczesny czerwiec 1.00
Późny czerwiec Północ -0,5 i jaśniejsze
Wczesny lipiec 23.00
Późny lipiec 22.00
Wczesny sierpień 21.00

□ s?
Jasna
mgławica

A
Mgławica
planetarna

237
 Z ima n a p ó ł k u l i p o ł u d n i o w e j :
KIERUNEK POŁUDNIOWY
Z p oczątkiem zim y n isk o nad h o ry z o n tem pojaw iają się obydw a O b ło k i
M agellana. N a południow ym zach od zie zn ajd uje się K il, ale to K rzyż
P ołudnia i C en ta u r tu dom inują. P ó ź n iej obie k o n stelacje
zachod zą za p ołu d n io w o-zach od n ią częścią h o ry zo n tu , ^ — -
a po przeciw ległej stro n ie przesuw ają się O b ło k i
M agellana, w oln o obiegające połud niow y biegun
niebieski. Je s z c z e przed k oń cem zim y Kil
rów nież zn ajd zie się pod h o ry zo n tem
(zależnie od szero k o ści
g eo g ra ficz n ej).
N a południow ym w schod zie • •'
zaczyna d om inow ać .i
A ch ern ar
z gw iazdozbioru m' •,,*
Eryda

238
 MAPY NIEBA

T yp w id m o w y O biekty n ie b a Sk a l a jasno ści

GŁĘBOKIEGO

Od 30" S
Wczesny czerwiec 1.00
Późny czerwiec Północ
Wczesny lipiec 23.00
Późny lipiec 22.00
Wczesny sierpień 21.00

Jasna
mgławica

A
Mgławica
planetarna

239
 \i ... \ i}. -,r.V vy,
r->

Na fotografii przedstawiono przepięknie mieniący się wycinek Drogi Mlecznej,

z konstelacją Krzyża Południa w centrum. Krzyż jest najmniejszy spośród wszystkich
osiemdziesięciu ośmiu gwiazdozbiorów naszego nieba. Ciemna plama powyżej
Krzyża to Mgławica Worek Węgla - chmura międzygwiazdowego pyłu,
przesłaniającego światło gwiazd znajdujących się za nią.
«T. v - V ł
 Gwiazdozbiory Strona
Jed n o ro żec (M onoceros) . . .278

G w ia z d o z b io r y A ndrom eda (A ndrom eda) . .244

Baran (A rie s )...........................247
Kameleon (Cham aeleon) ...2 8 1
Kasjopeja (C a s sio p e ia ).........258
Bliźnięta (Gem ini) ................264 Kil ( C a r in a ) .............................280

w ZARYSIE Byk ( T a u ru s )...........................260

C eteusz (C c p lie u s )................258
C e n ta u r (C entaur) ................282
C h o ć niek tó re konstelacje uzyskały swe nazw y już w staro ży tn o ści, C yrkiel (C ireinus) ................281
Delfin ( D e łp h in u s )................248
to d opiero w X V III w ieku nazw ano ostatn ie bezim ienne części
Erydan ( E rid a n u s )................270
nieboskłonu. W 1930 roku M iędzynarodow a U nia A stro n o m iczn a Feniks (Phoenix) ..................275
G ołąb ( C o lu m b a ) ..................274
zatw ierdziła granice osiem dziesięciu ośm iu gw iazdozbiorów ,
G óra Stołowa ( M e n s a ) .........276
k tó re ro zró żn iam y do dziś. N a kolejnych stro n ach przed staw io n o H erkules (H e rc u le s)............. 253
Kompas (Pyxis) .................... 279
Korona Południow a
(C orona A u s tr a lis ) ................286
Korona Północna
(C orona B o realis)..................255
K oziorożec (C apricornus) . .272
Kruk (C orvus) ...................... 288
Krzyż Południa (Cru.\) . . . .282
Lew (L.eo) ............................... 267
Lis (Vulpecula) ...................... 248

w szystkie konstelacje z barw nym i fotografiam i i szczegółow ym i H ydra ( H y d r a ) ...................... 288 Lutnia (L y ra )...........................253
Indianin ( I n d u s ) .................... 284 Łabędź (C ygnus) ..................250
opisam i ich najciekaw szych obiektów . Jaszczurka (L a c e rta )..............250 Malarz (Pictor) ...................... 280

N ie b o p ó łn o cn e PANNA
290
SEKSTAh
HYDF

LEW,
MAŁY LEW
267

BLIŹNIĘTA,
RAK
264

RYŚ
W OŹNICA
263 LUTNIA,
HERKULES WĘŻOWNIK,
SMOK, WĄŻ
253
M AŁA NIEDŹWIEDZICA
ŻYRAFA 254
262

ORION
KASJOPEJA,
268
CEFEUSZ
258

PERSEUSZ
Śfe 259
ŁABĘDŹ,
JASZCZURKA
250
ORZEŁ, DELFIN, ŹREBIE,
BYK ANDROMEDA STRZAŁA, LIS
260 244 248

BARAN,
TRÓJKĄT
247

PEGAZ
WIELORYB
249
271
RYBY
246
 GWIAZDOZBIORY

Psv G ończe T yp widmo Sk a l a jasności

Mała Niedźwiedzica
(U rsa M inor) ...................... .234
Mały Lew (Leo M inor) . . . .267
Mały Pies (Canis M inor) . . .278
M ikroskop (M icroscopium ) 272
Mucha (M u s c a ).................... .281
O k ta n t ( O c ta n s ) .................. .281
O łta rz (Ara) ......................... .284
Sm ok ( D r a c o ) .................. .. .254 Wielka Niedźwiedzica
(Canes V e n a tic i)............. . . .266 Strzała (Sagitta) ................ . .248 (U rsa M a jo r) ...................... . .256
Ptak Rajski ( A p u s ) ......... . . .281 Strzelec (Sagttarius) . . . . . .286 Wielki Pies (Canis Major) . .278 •
0,0 i jaśniejsze
Puchar ( C r a te r) ................ . . .288 Tarcza ( S c u tu m )............. ..248 W ieloryb ( C e t u s ) .............. ..2 7 !
Rak (C a n c e r) .................... . . .264 Teleskop (Telescopium ) ..284 Wilk ( L u p u s )...................... ..2 8 2 •
Rufa (Puppis) .................. . . .279 ..247 W odnik (A quarius) ......... ..2 7 2 0.1 do0,5
T rójkąt (Triangulum ) . . .
Ryba Latająca (Volans) . . . .280 T rójkąt Południow y W olarz ( B o ó te s ) ................ ..2 5 5 •
F
Ryba Południowa (Triangulum Austrialc) . . .281 W oźnica (A u rig a ) ............. . .263 0.6 do 1,0

O rio n (O rion) .................... .268
O rzeł (Aquila) .................... .248
Panna ( V ir g o ) ...................... .290
Paw (Pavo) ........................... .284
(Piscis A u s tr in u s ) ........... . . .275
Ryby (Pisces) .................. . . .246
Rylec (C a e lu m )................ . . .274
Rvś (Lvnx) ...................... . . .263
Tukan (Tucana) .............. ..276 Zając (Lepus) .................... ..274 •
G
Waga ( L ib r a ) .................... ..285 Zegar (H orologium ) ___ . .276
W arkocz Bereniki Z łota Ryba (D orado) . . . . ..2 7 6
•
(C onia B e ren ices)........... ..266 Źrebię (E q u u le u s )............. . .248 K 1.6 do 2,0

Pegaz (Pegasus) .................. .249 Rzeźbiarz (Sculptor) . . . . . .275 Wąż (S e rp e n s).................. . .252 Żagiel (Vela) ...................... . .279
•
Perseusz (Perseus) ............. .259 Sekstant (Sextans) ......... . . .288 W ąż W odny (H ydrus) . . ..276 Żuraw (G rus) .................... ..2 7 5 M, N.R.S

Piec (l;ornax) ...................... .270 Sieć (R e tic u lu m )............. . . .276 Węgielnie.! (N orm a) . . . . ..284 Żyrafa (Cam elopardalis) . . .262
2jb do 3,0
Pom pa (A n ilia ) .................... .279 Skorpion (Scorpius) . . .285 W ężow nik (O phiuchus) . .252

3.6 do 4.0

N ie b o p o łu d n io w e 4,1 do 4,5

4,6 do 5,0
PANNA
290

HYDRA, PUCHAR, KRUK, SEKSTAN

288

SKORPION, WAGA
285

ŻAGIEL, KOMPAS,
KRZYŻ POŁUDNIA, CENTAUR, WILK RUFA, POMPA
282 E E # 279

WĄZ, WIELKI PIES,

WĘŻOWNIK JEDNOROŻEC
OKTANT, 278
252
PTAK RAJSKI, f c * g " i f K I L ,
TRÓJKĄT POŁUDNIOWY, MALARZ,
CYRKIEL, MUCHA RYBA LATAJĄCA

KAMELEON
281
PAW, OŁTARZ, ZAJĄC, GOŁĄB,
IN D IANIN, WĘGIELNICA, ZŁOTA RYBA, RYLEC
TELESKOP TUKAN, 274 □
284 ZEGAR, ORION
W ĄŻ WODNY, 268
STRZELEC, GÓRA STOŁOWA, SIE<
KORONA POŁUDNIOW A 276
286

ORZEŁ,
TARCZA
248 ERYDAN, PIEC
270

RZEŹBIARZ, ŻURAW,
FENIKS, RYBA POŁUDNIOWA
275

W ODNIK,
KOZIOROŻEC, WIELORYB
MIKROSKOP 271
272
 WIDMOWY

A ndromeda
N a obrazie po praw ej p rze d staw io n o gw iazdy należące
do niezb y t w yraźnej, choć łatwej do odszu k an ia na niebie
konstelacji A n d ro m ed y . Leży ona na południe
od c h arak tery sty czn eg o „W ”, w yznaczonego przez Kasjopeję,
i na północ od W ielkiego K w adratu Pegaza. A n d ro m ed a jest
dość długim gw iazdozbiorem , tw orzącym b a rd z o w ąską literę
V (południow a laska litery zaw iera jej cz te ry najjaśniejsze
gw iazdy). A n d ro m ed a jest, oczyw iście, znana z galaktyki
o tej samej nazw ie. W ielka M gław ica w A n d ro m ed zie, M 31,
GWIAZDY znajdująca się w odległości 2,9 m ln lat św ietlnych, to spiralny
Gwiazda
o b iek t, niew iele w iększy od naszej D rogi M lecznej. G alaktyka
podwójna
ta jest najdalej p o ło żo n y m o b iek tem , k tó ry m o żn a d o strz e c
®o
Gwiazda
zmienna
gołym okiem podczas ciem nej, pogodnej nocy. N ie k tó rz y
tw ierdzą, że to galaktyka M 33 w T rójkącie leży najdalej,
O biekty
n ie b a
ale żeby ją zobaczyć, trzeb a m ieć napraw dę sokoli w zro k .
GŁĘBOKIEGO Z aró w n o M 31, jak i M 33 są członkam i naszej Lokalnej
G ru p y G alaktyk. In n e o b iek ty godne uwagi w konstelacji
Gromada
otwarta
A n d ro m ed y to m gławica p lanetarna N G C 7662 oraz grom ada
o tw arta N G C 752.
Gromada

ŻYRAFA

mgławica

Mgławica
planetarna

Galaktyka
ŁABĘDŹ

KASJOPEJA
PERSEUSZ

JASZCZURKA

Wielka Mgławica w
M 31 M110

TRÓJKĄT
Mirach

ANDROMEDA PEGAZ

BARAN

RYBY
 N a j j a ś n ie j s z e g w i a z d y

Nawa J asność ODLEGŁOŚĆ ( l ś .) T yp t o m o w y

A lpheratz (a And] 2,06 97 B8

M irach ((3 A nd) 2,06 199 MO

A lm aak (y A nd) 2,26 355 K3+A0

8 A nd 3,27 101 K3

51 A nd 3,59 174 K3

I nnf. o b ie k t y

N azwa T yp O d leg ło ść (l ś .) R ó w n ie ż zn a n a ja k o

N G C 752 G rom ada otw arta 1 300 M e lo ttc 12

NGC 7662 Mgławica planetarna 5600 Mgławica Niebieska Kula Śniegowa

M32 Galaktyka eliptyczna - satelita 2,9 mln NGC 221

M110 Galaktyka eliptyczna - satelita 2,9 mln NGC 205

WŁMgbwbw.Wrorwdzie Galaktyka spiralna 2,9 mln M31.NGC 224

Wielka Mgławica w Andromedzie (po prawej)

Ta wspaniała galaktyka spiralna, sklasyfikowana w katalogu Messiera pod numerem 31,
znajduje się w odległości 2,9 mln lat świetlnych od nas. Znana również pod nazwą NGC 224.
Wielka Mgławica jest galaktyką typu Sb, posiadającą umiarkowanie rozwinięte ramiona
spiralne. Niestety, widzimy ją z Ziemi pod dużym kątem, więc nie jesteśmy w stanie przyjrzeć
się im dokładnie. M31 jest znakomicie widoczna przez lornetkę, choć przy dostatecznie
ciemnej nocy można ją podziwiać jako małą, rozmytą plamkę także okiem nieuzbrojonym.

Towarzysz Wielkiej Mgławicy w Andromedzie (M32, powyżej)

Na ultrafioletowym zdjęciu z teleskopu Hubble a, przedstawiającym serce M32, widać skupisko
około ośmiu tysięcy niebieskich gwiazd otaczających jądro galaktyczne. Są to niezwykle gorące
gwiazdy w późnych stadiach ewolucji. W odróżnieniu od Słońca, które przemienia w odór w hel.
te stare gwiazdy wyczerpały już cały zapas wodoru i spalają teraz hel w pierwiastki cięższe.
Silna koncentracja gwiazd blisko jądra M32 podtrzymuje słuszność tezy. że znajduje się w nim
supermasywna czarna dziura.

245
 TYP
WIDMOWY

R yby
Ryby nie należą do gwiazdozbiorów spektakularnych, gdyż
nie posiadają gwiazd jaśniejszych niż 3,5 mag. Niemniej jednak
zajmują całkiem spory kawałek nieba, a na ich tle często paradują
planety Układu Słonecznego. Ryby są konstelacją zodiakalną,
znajdującą się na ekliptyce. Starożytni, którzy nadali nazwę tej grupie
gwiazd, widzieli ją w postaci dwóch połączonych ogonami ryb.
Zachodnia ryba, na południe od Pegaza, jest lepiej widoczna, na jej
„głowę” składa się siedem gwiazd tworzących obręcz. Wschodnia
G w ia z d y ryba, przylegająca do Andromedy, jest dość przypadkowym ciągiem
słabych gwiazd. Gwiazda C, Piscium, znajdująca się około jeden
Gwiazda
podwójna stopień poza ekliptyką, jest interesująca ze względu na swą
®o
Gwiazda podwójność (separacja obiektów wynosi 23 sekundy łuku). Mamy tu
zmienna
także kilka galaktyk, z których najładniejszą jest M74 (po prawej).
O bikkty
NIKBA
Znana również jako N G C 628, galaktyka ta należy do klasy Sc i leży
Gt.KBOKIKGO od nas w odległości 30 mln lat świetlnych. Można ją zobaczyć
przy użyciu teleskopu o średnicy 20 cm.
Gromada
otwarta

Galaktyka

IC1727

ANDROMEDA

BARAN
PEGAZ

AIrescha

Punkt Barana

WIELORYB
 G w IAZ D o Z BIO RY

JASNOSCI

Baran (Aries) -0.5 i jaśniejsze

T rójkąt (Tr i ang u lum)

0,0 do-0.4

Baran to mała konstelacja zawierająca niew ielką ilość gwiazd.

N asi p rzodkow ie, k tó rz y w tych kilku obiektach w idzieli
barana, m usieli mieć b ard zo bujną w yobraźnię. N ajjaśniejsze
0,6 do 1.0
gwiazdy: H am al i Sheratan, w skazujące na baranie rogi, mają
jasności odpow iednio 2 m ag i 2,6 mag. G w iazd o zb ió r Barana
to m iejsce w ystępow ania wielu, choć dość słabych, galaktyk,
przew ażnie o jasnościach od 11 m ag do 15 mag. N iedaleko '.v* * 1.6do 2.0
Barana znajduje się gw iazdozbiór, k tó reg o trz y głów ne
gw iazdy form ują T ró jk ąt. K onstelacja T ró jk ąta jest mała,
ale za asa w rękaw ie m a przepiękną galaktykę M 33, oddaloną
od nas o 3 m ln lat św ietlnych (po praw ej). P odobnie 2.6 do 3.0

jak W ielka M gław ica w A n d ro m ed zie (dookoła której krąży

M 33) oraz D roga M leczna, należy ona do luźnej grom ady
galaktyk o nazw ie G ru p a Lokalna. M 33 posiada wiele 3.6 do 4,0

o bszarów form ow ania się m łodych gwiazd. 4,1 do 4,5

4,6 do 5.0

5.1 do 5.5

5.6 do 6.0

IC l727

Hamal X

BARAN

Aldebaran Sheratai

Mesartii

RYBY

WIELORYB

ERYDAN
 O r z e ł ('A cui l a) D E L F I N " (D elphinus)

Ź rebię * (E guuleus)
^uuleus) S trzała (S agitta)

T arcza (S cutum ) Lis (V ulpecula)

W gw iazd o zb io rze O rla znajduje się dw unasta pod w zględem

jasności gw iazda nieba, A ltair, w ie lo k ro tn y układ gw iazd
i jeden z naszych najbliższych sąsiadów (leży w odległości
17 lat św ietlnych). P o zo stałe gw iazdy konstelacji są słabsze
niż 3 mag. W O rle zo b aczy m y kilka interesujących o b iek tó w ,
np.: n adolbrzym a r) A quilae, należącego do g rupy gw iazd
Gwiazda
podwójna zm iennych o w spólnej nazw ie cefeidy, grom adę otw artą
N G C 6709 i efektow ną, choć m ałą i słabą, m gławicę
planetarną N G C 6751. O rła otaczają m niejsze gw iazdozbiory,
takie jak T arcza, w k tórej znajduje się M l 1, spektakularna
grom ada o tw arta, D elfin, Ź rebię, Strzała i Lis. O z d o b ą tego
o sta tn ie g o jest najładniejsza m gław ica planetarna naszego
O nieba - H a n tle (po praw ej, zdjęcie u z y sk an o teleskopem
o średnicy 317 m m ). Ź rebię to drugi, po K rzyżu P ołudnia,
najm niejszy gw iazd o zb ió r n ieb oskłonu.
 GWIAZDOZBIORY

SKALA
JASNOŚCI

P egaz (Pegasus)

Pegaz jest d u ży m gw iazdozbiorem p ó łn o cn e g o nieba,

0,0 do -0.4
przylegającym do R yb i A n d ro m ed y . M im o że jego
najjaśniejsze gw iazdy nie mają więcej niż 2,4 m ag, Pegaz jest
0,1 do 0,5
d o b rze ro zp o zn aw aln y , a to ze w zględu na zajm ujący
piętnaście sto p n i nieba kw adrat, k tó re g o rogi w skazują cz te ry 0,6 do 1,0

gw iazdy. Je d n a z tych gw iazd, A lp h eratz, w zasadzie

nie należy już do Pegaza, lecz do pobliskiej A n d ro m ed y .
W Pegazie znajdziem y rów nież wiele galaktyk, w tym N G C
> • 1,6 do 2,0
7742, k tó rą m ożem y oglądać „z g ó ry ” (po praw ej, źródło:
telesk o p H u b b le ’a). N ajjaśniejsza z tych galaktyk, posiadająca
jasność 9 m ag, to N G C 7331. W tym gw iazd o zb io rze
znajduje się także jedna z najładniejszych grom ad kulistych
nieba p ó łn o cn eg o , M l 5. Z ajm uje ona dw anaście m in u t łuku,
a jej jasność w ynosi 6,4 mag.
3,6 do 4,0

4,6 do 5,0

5,1 do 5,5

5,6 do 6,0

ANDROMEDA JASZCZURKA

ŁABĘDŹ
Kwintet Stefana

a And
Alpheratz
Scheat

Markab

(4 0 °

Homam
DELFIN

Biham v

WIELORYB W ODNIK
 WIDMOWY

Łabędź (Cygnus)
"V-! ■' ■.

J aszczurka (Lacerta)

Łabędź jest konstelacją nieba p ółnocnego, przypom inającą

o g ro m n eg o ptaka z ro zło ż o n y m i skrzydłam i, lecącego
od sąsiedniej Jaszczurki. Jasna gw iazda, D eneb, w skazuje ptasi

M, N, R. S
ogon, A lbireo (P C ygni) znaczy jego głow ę, a na końców kach
skrzydeł znajdują się K i p C ygni. G w iazd o zb ió r Łabędzia jest
b ard zo bogaty w gw iazdy, gdyż leży na D ro d z e M lecznej.
GWIAZDY
W łaśnie tutaj D roga M leczna rozdziela się na dwie części.
Gwiazda
podwójna T o wielkie, pyłow e ch m u ry p rzesłoniły gw iazdy tła, tw orząc
®o tzw . W ielką Szczelinę. P o n a d to m am y tutaj kilka sp e k ta k u ­
Gwiazda
zmienna
larnych mgławic: niezw ykłą M gławicę A m erykę P ółnocną •* - ‘ , ’*
O biekty
NIEBA (N G C 7000), M gławicę Pelikan (IC 5067) oraz M gławicę
GŁĘBOKIEGO
• ■ ■ / ^ .. -
W łó k n istą (N G C 6992, 6995, 6979 oraz 6960), będących
■
• of'«4*.*&*■: •*-.
zaledwie próbkam i licznie tu w ystępujących obiek tó w
Gromada
otwarta m gław icow ych i grom ad otw artych.

Gromada
kulista

□s?
Jasna
mgławica

Mgławica
planetarna

Galaktyka
KASJOPEJA
SMOK
Duża. słaba

CEFEUSZ
V I143
HERKULES
^ 0 °
JASZCZURKA

ŁABĘDŹ

ANDROMEDA 7026
1 0 ,7 2 0 9
.7082
IC5146 7048 o1
V I339 Deneb
W
- •P 7i
7039
Mgławica Ameryka Północni “ 5866
ą IC5070.IC5067
7000 Mgławica

r peJjPBWfioB LU TN IA l
v Mgławica Półksiężyc
6888

V460 7063

PK64+5.1
Mgławica Włóknista ,0

6960
6992,6995 52
Albireo

STRZAŁA
DELFIN ORZEŁ
 GWIAZDOZBIORY

SKALA
JASNOŚCI

0.0 do -0.4

0,1 do 0,5

0,6 do 1,0

1,6 do 2,0

2,6 do 3,0

3,6 do 4,0

4,1 do 4,5
Mgławica Półksiężyc (powyżej)
Mgławica NGC 6888 to gazowy bąbel nadmuchany przez gwiazdę - olbrzyma około 250 tys.
4,6 do 5,0
lat temu. Jej przodkiem była gwiazda WR136, bardzo jasny i gorący obiekt, należący do klasy
gwiazd Wolfa-Rayeta. Te gwiezdne olbrzymy, co najmniej dziesięć razy większe od Słońca, 5,1 do 5,5
dosłownie rozerwały się własnym ciśnieniem promieniowania i rozdmuchały zewnętrzne
warstwy otoczki w przestrzeń kosmiczną. Na zdjęciu z teleskopu Hubbłe a widać centralną 5,6 do 6,0
gwiazdę zanurzoną we wlóknisto-klaczkowatej mgławicy.

Mgławica Włóknista (po lewej)

Około 15 tys. lat temu, odległa o 2 600 lat
świetlnych, gwiazda w konstelacji Łabędzia
nagle z wielkim błyskiem rozpadła się na części.
Pozostały po niej rozproszone resztki, które
utworzyły sferyczną i wciąż rozrastającą się
otoczkę zjonizowanego gazu o średnicy 130
lat świetlnych. Zdjęcie przedstawia NGC 6960.
która jest jedynie częścią dobrze znanej pozo­
stałości po supernowej. Mgławicy Włóknistej.
Jasna gwiazda to 52 Cygni.

Płaszczyzna galaktyczna (poniżej)

Dysk Drogi Mlecznej, podobnie jak wielu
galaktyk spiralnych, jest gruby nie tylko
z powodu występujących w nim gwiazd, Przyszłość Słońca (powyżej)
ale również olbrzymich ilości pyłu między-
NGC 7027 jest mgławicą planetarną, powstałą
gwiazdowego. Zdjęcie przedstawia część
po odrzuceniu przez starą gwiazdę gazowej
Drogi Mlecznej znajdującej się w Łabędziu,
ale nie taką, jaką ją widzimy w świetle otoczki. Za pięć do ośmiu miliardów lat nasze
optycznym, lecz w podczerwieni. Włókniste Słońce skończy swoje życie w bardzo podobny
struktury to wstęgi gazu i pyłu, ciemniejsze sposób. Będzie wówczas wyglądać jak ta,
pola to miejsca tworzenia się nowych gwiazd. oddalona od nas o 3 tys. lat świetlnych
Obraz pokrywa obszar o wymiarach 6x4 stopnie mgławica w konstelacji Łabędzia
kątowe.

N ajjaśniejsze g w ia z d y

N azwa O dlegIość ( lś .)

D eneb (a Cyg)
Sadr (•/ Cyg)

Mgławica Ameryka Północna Jasna mgławica

M gławica W łóknista
Mgławica Półksiężyc N G C 6SSS

251
 WIDMOWY

(Serpens) (O phiuchus)

W ąż jest słabym , rozciągniętym gw iazdozbiorem nieba

pó łn o cn eg o . Je st p o d zielo n y na dw ie części, czego nie
sp o ty k a się w innych gw iazdozbiorach. O g o n i głow ę W ęża
tw o rzą układy gw iazd, zw anych o d p o w ied n io Serpens C auda
i Serpens C a p u t, k tó re , m im o że są od siebie odd zielo n e
W ężow nikiem , tw o rzą dziś jedną konstelację. W części
ogonow ej g w iazdozbioru znajdziem y M l 6, zachw ycającą
k o m p o zy cję g rom ady otw artej z em isyjną M gław icą O rz e ł.
GWIAZDY W ężo w n ik zaw iera dość dużą ilość grom ad kulistych, kilka
słabych m gławic planetarnych (m .in. N G C 6369, po praw ej)
Gwiazda
podwójna o raz drugą, najbliższą Słońcu gw iazdę, B arnarda, czerw onego
®o karła o jasności 9,5 mag, oddalonego od niego o 6 lat świetlnych
Gwiazda
zmienna

O biekty
n ie b a
GŁĘBOKIEGO

HERKULES

WOLARZ

mgławica

Mgławica
planetarna
Rasalhagi

Unukal GŁOWA
IC4756 Gwiazda Barnarda WĘŻA
Cebalrai PANN
WĘŻOWNIK
OGON Marfik ,, X
WĘŻA

ORZEŁ

Yed Posterii

IC1276

TARCZA
M16
Mgławica Orze)

Ml 7
Mgławica Omega
SKORPION

WAGA

Antares

HYDRA
 GWIAZDOZBIORY

Sk a l a
J asności

(H ercules)

Lutnia wzięła swą nazwę od daw nego m uzycznego

instrum entu, p rzypo m inającego harfę. Je st niew ielką
konstelacją nieba p ó łn o cn eg o , ale zaw iera niezw ykle jasną
(0 m ag) gw iazdę W egę. W ega, jaśniejąca stalow o niebieskim
św iatłem , znajduje się zaledw ie 25 lat św ietlnych od Słońca,
ale jest od niego 50 razy jaśniejsza. L utnia słynie rów nież
z pow odu M gław icy Pierścień (M 57), k tó rej nazw a po ch o d zi
od pięknego „krążka d y m n eg o ”, u tw o rzo n e g o
z od rzu co n ej m aterii starej gwiazdy. P o praw ej przedstaw iono
zapierające dech zdjęcie tej m gław icy, w ykonane teleskopem
Hubble'a . N iedaleko Lutni znajduje się całkiem spora konstelacja
H erk u lesa (sław nego b o h a te ra greckiej m ito lo g ii), k tórej
c z te ry gw iazdy tw o rzą c h a ra k te ry sty c z n y kw adrat - „ t o r s ”
b ohatera. O d tego kw adratu o d c h o d z ą jego „ręce” i „n o g i”.
W gwiazdozbiorze H erkulasa m ożem y zobaczyć słynną gromadę
kulistą M l 3, która bywa w idoczna nawet dla oka nieuzbrojonego.
 Sm o k M ała
N ie d ź w ie d z ic a (Ursa Minor)

Sm ok jest bard zo w ydłużoną, ałe słabą konstelacją północnej

półkuli nieba. O ta c za on zarów no biegun niebieski, jak
i sąsiadujący gw iazdozbiór M ałej N iedźw iedzicy. Z konstelacji
Smoka wybiegają dwa roje m eteorów , K w adrantydy i D rakonidy,
p oza tym zawiera ona spektakularną m gławicę planetarną
Kocie O k o (N G C 6543, zdjęcie po prawej uzyskane teleskopem
H u b b le ’a). Sama M ała N iedźw iedzica jest rów nież słabiutka,
ale za to słynna ze w zględu na G w iazdę Polarną, k tó ra znajduje
Gwiazda
podwójna się w jej granicach. G w iazda ta, najjaśniejsza z okolic
p ó łn o cn eg o bieguna niebieskiego, leży od niego zaledwie
1,5 średnicy K siężyca i była p o m ocna w ziem skiej nawigacji.
Z pow odu ruchów precesyjnych, jakim podlega Ziem ia,
gw iazdy w skazujące biegun zm ieniają w czasie swe położenie.
W sta ro ż y tn y c h czasach E giptu pó łn o c w skazyw ał T huban
z gw iazdozbioru Sm oka, n atom iast za 11 500 tys. lat jego rolę
przejm ie W ega, k tó ra znajdzie się zaledwie o 6° od bieguna.

• :r~
X

\
7 •

• \

'N

254
 GWIAZDOZBIORY

SKALA
JA SN O ŚCI

do 0.4

W gw iazd o zb io rze W ołarza m am y jedynie dwie gw iazdy

0 jasności w idom ej m niejszej niż 2 mag. Je d n ą z nich jest 1 do 0,5

w spaniały A rk tu r, k tó ry posiadając jasność -0,05, m ag jest

najjaśniejszą gwiazdą leżącą na północ od rów nika niebieskiego
1 czw artą na całym niebie. A rk tu r, k tó ry w rzeczyw istości
jest układem w ielokrotnym , to pom arańczow y olbrzym , 34 razy
w iększy od Słońca i znajdujący się od niego w odległości
zaledw ie 37 lat św ietlnych. W W olarzu zn ajd ziem y kilka 1.6do 2.0
b ard zo interesujących o b iek tó w niegw iazdow ych. Są to dość
słabe galaktyki, grom ada kulista N G C 5466 i odległa grom ada
galaktyk 3C 295, k tó ra jest za n u rz o n a w olbrzym iej ch m u rze
gorącego gazu (po prawej, fotografia pochodzi z O bserw atorium 2.6 do 3.0

R en tg en o w sk ieg o C h a n d ra ). N ie ste ty , b ard zo m ała jasność

tej o statniej (19 m ag) u tru d n ia jej obserw ację. P om iędzy
W olarzem a H erk u lesem znajduje się m ała, słaba, ale dość
3.6 do 4.0
łatw a do identyfikacji konstelacja, zw ana K oroną P ółnocy,
k tó rej siedem gw iazd tw o rz y k sz ta łtn y półokrąg.
Galaktyka 4,6 do 5.0
Wiatraczek
WIELKA
SMOK
NIEDŹW IEDZICA
5.6 do 6,0

PSY GOŃCZE

WOLARZ
Nekkar

KORONA
p PÓŁNOCNA
*

N usak;

Alphekka

GŁOWA WĘŻA

M uphrid
HERKULES WARKOCZ BERENIKI
Arktur

PANNA
 WIDMOWY

W ielk a
N ied źw ied zic a (Ursa Major)

Trzecią pod w zględem wielkości konstelacją nieba jest W ielka

N iedźw iedzica. N ajsłynniejsza jej część to uform ow any
z siedm iu gwiazd W ielki W óz (W ielki Pług, W ielka C hochla).
D ruga gwiazda w dyszlu W ielkiego W ozu to M izar, któ ry w
rzeczyw istości jest układem podw ójnym . Razem ze swym
tow arzyszem , A lkorem , oddalonym od niego o 11 m inut łuku,
GWIAZDY są d o b rze w idoczne naw et gołym okiem . W ielki W óz p rzez
wiele stuleci pełnił bardzo użyteczną rolę w ziem skiej
Gwiazda
podwójna
nawigacji. Linia łącząca gw iazdy M erak
@o
Gwiazda
zmienna
(P U rsae M ajoris) i D ubhe ( a U rsae M ajoris) prawie dokładnie
w skazuje półn o cn y biegun niebieski. G dybyśm y podążali za
O biekty
n ie b a zakrzyw ionym dyszlem , znajdziem y jasnego, pom arańczow ego
GŁĘBOKIEGO
A rktura z W olarza. Wielka Niedźwiedzica zawiera wiele obiektów
um ieszczonych zarów no w katalogu N G C , jak i M essiera.
Gromada
otwarta Jednym z takich obiek tó w jest galaktyka M 81.

M AŁĄ
NIEDŹW IEDZICA
U4305 ŻYRAFA
mgławica I

SMOK
Galaktyka Cygaro M82
3077

IC2574

Galaktyka Wiatraczek
M101
80

Alioth Megr<
WOLARZ Merak
Talitha
M97
M109 3738 Mgławica Sowa

WIELKA NIEDŹW IEDZICA

PSY GOŃCZE

Tania Borealis
Tania Australis

Groombridge
1830
3941

MAŁY LEW
Alula Boreali

Alula Australis

WARKOCZ BERENIKI
 GWIAZDOZBIORY

N a jj a ś n i e j s z e g w ia z d y
-0,5 i jaśniejsze
Naw a J asność O d leg ło ść ( l ś .) T yp

Alioth (e UMa) 1,77 81 AO

Dubhe (a UMa) 1,79 124 KO
0,0 do-0,4
Alkaid (tj UMa) 1,86 101 B3

Mi7.ar (C UMa) 2,27 78 Al

Mcrak (P UMa) 2,37 79 Al
In n e o b ie k t y

Naw a T yp O d leg ło ść ( l ś .) R ó w n ie ż zn a n a ja k o :

Mgławica Sowa Mgławica planetarna 1 300 N G C 3587, M97

M81 Galaktyka spiralna 11 mln N G C 3031
Galaktyka Cygaro Galaktyka nieregularna 12 mln N G C 3034, M82
M 101 G alaktyka spiralna 23 m ln NGC 5457, Galaktyk Wiatraczek
N G C 3079 Galaktyka spiralna 50 mln Galaktyka Bode’go

Galaktyka Cygaro (po lewej)

M82 to spiralna galaktyka, ustawiona do nas pod bardzo dużym kątem, dzięki czemu wygląda
jak podłużny obiekt, pogrubiony w środkowej części. Zdjęcie (kolory są fałszywe) uzyskał satelita
Chandra. Niektóre jasne plamy na fotografii to rentgenowskie układy podwójne: czarne dziury
lub gwiazdy neutronowe, obiegające i pochłaniające swych znacznie większych towarzyszy.
Pozostałe jasne obszary mogą być gazem skondensowanym w wyniku rozprzestrzeniania się fal
uderzeniowych z wybuchów gwiazd supernowych i emitującym promienie X.

NGC 3079
Po prawej widzimy zbliżenie na galaktykę
spiralną NGC 3079, oddaloną o 50 mln lat
świetlnych i ustawioną do nas krawędzią.
Czerwone obszary powyżej to bąble gorącego
gazu, uwolnionego podczas procesów
tworzenia się nowych gwiazd. Istnieje hipoteza,
że gaz ten może z powrotem opaść na dysk i
stać się budulcem kolejnych populacji
gwiazdowych. ■

Mgławica Sowa
Poniżej widać mgławicę planetarną M97,
odrzuconą otoczkę wyewoluowanej gwiazdy
podobnej do Słońca. Takie mgławice są
bardzo złożonymi strukturami. Mgławica
Sowa nie jest tutaj wyjątkiem, astronomowie
mają co najmniej kilka teorii na to, jak się
ona rozwijała i w jaki sposób nabrała swego
obecnego kształtu.

W naszym galaktycznym sąsiedztw ie

Piękna, spiralna galaktyka, znajdująca się w odległości 11 mln lat świetlnych to pobliska M81.
Na zdjęciu (w fałszywych kolorach) pochodzącym z teleskopu Spitzera widać galaktykę
w promieniach podczerwonych. Niebieska barwa jądra galaktyki oznacza, że jest ono
przepełnione starszymi gwiazdami. Ramiona spiralne tymczasem świecą bardzo silnie
na długości fali ośmiu mikrometrów (czerwone), co oznacza, że promieniowanie pochodzi
nie od gwiazd, lecz od rozgrzanego gorącymi gwiazdami gazu i pyłu.
Zderzenia galaktyk
Powyżej przedstawiono dwa obiekty - M81 i M82 - w świetle widzialnym. Astronomowie sądzą,
że te dwie galaktyki są ze sobą związane grawitacyjnie i co jakiś czas regularnie się
do siebie zbliżają i od siebie oddalają. Przy każdym takim spotkaniu zachodzi bardzo silne
oddziaływanie, powodujące kom presję gazu, z którego tworzą się nowe gwiazdy. Za kilka
miliardów lat te dwie galaktyki zleją się, tworząc jeden gigantyczny obiekt.
 WIDMOWY

K a sjopeja (C a ssio p e ia )

C efeusz
Kasjopeja jest łatw o rozpoznaw alnym gw iazdozbiorem nieba
północnego. Jej pięć najjaśniejszych gwiazd układa się w literę
W , a sama konstelacja leży na tle D rogi M lecznej. Przyglądając
się tej konstelacji przez lornetkę, nietru d n o dostrzec chm ury
gwiazd i kilka grom ad otw artych, takich jak N G C 663, M l 03
i M 52, zwaną Solą i Pieprzem . Posiada rów nież kilka mgławic,
GWIAZDY w tym także em isyjną mgławicę N G C 281 i N G C 7635,
Gwiazda M gławicę Bańkę (po praw ej). O d otw artej stro n y litery W ,
podwójna
<§> o jaką tw orzą gwiazdy Kasjopei, przylega C efeusz, wyglądający
Gwiazda
zmienna jak pudełko z trójkątnym daszkiem . C efeusz także w kracza
na teren D rogi M lecznej i w arto go obejrzeć przez lornetkę.
O biekty
NIEBA G w iazda 6 C ephei to protoplasta gwiazd zw anych cefeidami,
GŁĘBOKI EGO
których jasność zm ienia się w raz z w ew nętrznym i pulsacjami.
Gromada 8 C ephei w ykazuje oscylacje blasku o 1 mag w ciągu
otwarta
5,4-dniow ego okresu.

M AŁA NIEDŹW IEDZICA

SMOK
Gwiazda
Polarna

Galaktyka
ŻYRAFA

Duża. słaba

Alderamii
IC1848

IC1805 Ced214

Gwiazda Gameta
M103

5 3 MS2 IC1396
X R uchba^ 129 Mgławica Sól i Pieprz 751
PERSEUSZ 457
7790 7635
, . o Mgławica Bańka

Shedir

KASJOPEJA

ŁABĘDŹ

JASZCZU

ANDROMEDA
P erseusz (Perseus)
••

P erseusza (bohatera greckiej m itologii) najłatwiej jest oglądać

jesienią na północnej półkuli nieba. Znajduje się on m iędzy * ' •
Bykiem i Kasjopeją i jest słynny przede w szystkim dzięki
dw óm obiektom : zaćm ieniow em u układow i podw ójnem u,
znanem u pod nazw ą Algol (P Persei), oraz G rom adzie
Podw ójnej. D w ie gwiazdy w chodzące w skład układu Algola
obiegają w spólny środek m asy w ciągu 2,87 dnia. N a niebie
istnieje znacznie więcej takich obiektów , dlatego w szystkie je
nazyw a się obiektam i typu Algola. G rom ada P odw ójna jest
faktycznie układem dw óch zachw ycających grom ad N G C 869
i N G C 884, leżących na tle D rogi M lecznej. M ożna je oglądać
p rzez lornetkę lub m ały teleskop. W Perseuszu znajdziem y
także inne interesujące obiekty, np. galaktykę N G C 1275.
T eleskop H u b b le ’a zarejestrow ał ten obiekt na zdjęciu po
prawej. M ała, jasna, spiralna plam ka w lewym rogu to właśnie
ta galaktyka. C iem ne linie utw orzył pył pochodzący od innej
galaktyki, znajdującej się w tle.

ŻYRAFA

ML

• •
/ .

• •

TRÓJKĄT

RYBY

Pleiades BARAN ao°

Ty«A
Byk (Taurus)

Byk jest przykuw ającym w zrok, staro ży tn y m gw iazdozbiorem

zodiakalnym nieba północnego. Z najduje się on na ekliptyce
pom iędzy Bliźniętam i a Baranem . Jego w spaniały A ldebaran •
• V • ' ■' \
*\.'* r ,.;V; .
'

to pom arańczow y olbrzym , 150 razy jaśniejszy od Słońca.

• • • •
A ldebaran po arabsku znaczy „N astępca”, a leży na tle grom ady •. ■ . • . .• • • ■' • •.r f. .

H iady, której gw iazdy tw orzą na niebie charakterystyczną S

• .'
■ •/ v- » . ; " '• •* •
literę V. H iady są najbliżej od Słońca p o ło żo n ą grom adą
''
otw artą, a i tak znajdują się dw u k ro tn ie dalej niż A ldebaran.
.v . ^ ' y y ■ ; / : ;
Inną ciekawą grom adą są Plejady, zw ane rów nież Siedm iom a ; •*
4 ■’ '■ '«&:■' ' • . ■ i jL
Siostrami, albo po prostu M45. Plejady wyglądają jak
rozrzucone na nieboskłonie, drogocenne kam ienie.
N ajjaśniejsze z nich tw orzą błyszczący płat, praw ie dwa razy
w iększy od tarczy Księżyca. W Byku znajdziem y rów nież
spektakularną M gławicę Krab (M l), k tóra jest ro zp ro szo n ą
■
pozostałością po w ybuchu gw iazdy supernow ej. W ydarzenie to
' '•*, . : \ • V*.* • ; ,y' -Tl. . •*“ ■'. • • . . . '•
odnotow ali C hińczycy w 1054 roku, a z ich opisu wynika,
że gwiazdę było m ożna oglądać naw et w dzień.

W OŹNICA
TRÓJKĄT
+3qo *

A lnathp
BLIŹNIĘTA

Alcyone BARAN
n "
145
Plejady
+20 o Mgławica Krab

+20° I
Alheka
HU co
1554,1555
Zmienna Mgławica
1647 £
Hinda

ba rans; 8 1 CKLI
Pt * ka
1807 Cc „., Hiady

-'IB S BYK
X 5U

ORION
------------------
• • i ■ •-ni
• •
• L
•
ERYDAN

JEDNOROŻEC

4
6h
- 10 ° -1 0 L
Rigel
 GWIAZDOZBIORY

Pulsar w Mgławicy Krab (po lewej)

Podczas potężnej eksplozji z 1054 roku,
gdy utworzyła się Mgławica Krab, gwiazda,
która wówczas wybuchła, przemieniła się
w masywny, szybko wirujący obiekt zwany
pulsarem. Na kom pozycji obrazów:
optycznego z teleskopu Hubble'a (czerwony)
i rentgenowskiego z Chandry (niebieski)
w idać pierścienie i charakterystyczne dla
pulsarów strugi wychodzące z jądra obiektu.

Mgławica w Plejadach (poniżej)

Teleskop Hubble'a uzyskał niezwykle zdjęcie
jednej z gwiazd Plejad o nazwie Merope
(jej część w idać w prawym górnym rogu),
oświetlającej pobliski obłok pyłowy,
tworząc tym samym wspaniale, świecące
pnącza. Tę część Plejad nazwano
Mgławicą Barnarda Meropy (IC349).

m
iyat

Mgławica Krab (po prawej)

Na zdjęciu z ESO przedstawiono słynną M gławicę Krab (M1). W 1054 roku w tym miejscu
eksplodow ała masywna gwiazda, rozrzucając po niebie resztki swej otoczki. Teraz, prawie
tysiąc lat później, pozostałości po tym w ybuchu oddaliły się od centralnej gwiazdy i rozbłysły
świecącymi włóknami materii.

Zachwycające Plejady (poniżej)

M45 w Byku to prawdopodobnie najsłynniejsza gromada otwarta całego nieba. Choć czasami
nazywa się ją Siedmioma Siostrami, to w rzeczywistości gromadę tworzy kilkaset młodych,
niebieskich gwiazd, które powstały z jednego obłoku gazu i pyłu międzygwiazdowego.
Na fotografii o długim czasie naświetlania widać Plejady skąpane w olśniewającej, niebieskiej
mgławicy refleksyjnej.

• ii

N a jja ś n ie js z e g w ia z d y

N azw a J asno ść O d leg ło ść ( l .ś T yp w id m o w y

Aldebaran (a Tau) 0,85 65 K5

Alnath (P Tau) 1,65 131 B7
Alcyone (r| Tau) 2,87 368 B7
Alheka (C, Tau) 3,00 417 B4
X Tau 3,47 370 B3
In n e o b ie k t y

N azwa T yp O dległość (l ś ) Z nana również jako :

Hiady Gromada otwarta 150 Melotte 25

Plejady Gromada otwarta 375 M45
Mgławica Krab Pozostałość po supernowej 6 300 Ml
Pulsar w Krabie Gwiazda neutronowa 6 300 NP0532
 WIDMOWY

Ż yrafa (C a m e lo p a rd a lis)

T a biegunow a konstelacja nie w y ró żn ia się niczym

szczególnym . N aw et najjaśniejsza gw iazda P C am elopardalis
to obiekt o jasności 4 mag. C hoć nie m a tutaj żadnych ciekawych
gwiazd, to posiadaczom teleskopów m oże pochw alić się bardzo
interesującym i galaktykam i. N ajjaśniejszą z nich jest N G C
2403 o jasności 8,4 mag. Kilka p o zo stały ch m a jasności do 12
m ag. Jed n ą z nich jest nieregularna galaktyka karłow ata N G C
GWIAZDY 1569, pokazana na zdjęciu z H u b b le ’a po prawej. W w yniku
ro zp rz e strze n ian ia się w iatrów z w y b u ch ó w supernow ych
Gwiazda
podwójna
®o jasne gwiazdy na lewo od centrum w yrzeźbiły dziury w lokalnej
Gwiazda
zmienna m aterii m iędzygw iazdow ej. D z iu ry te pojaw iają się w postaci
O biekty ciem niejszych o b szaró w w ch m u rze św iecącego, otaczającego
NIEBA
GŁĘBOKIEGO gwiazdy gazu. W Żyrafie znajdziem y rów nież grom adę otw artą
N G C 1502 i pobliską jej m gław icę planetarną N G C 1501.
Gromada
otwarta

Gromada

SMOK
M AŁA
NIEDŹWIEDZI
Mgławica
planetarna

Galaktyka

IC3568
Gwiazda Polarna

SMOK

KASJOPEJA

WIELKA
NIEDŹW IEDZICA

ŻYRAFA

W OŹNICA
PERSEUSZ
 GWIAZDOZBIORY

SKALA
JA SN O ŚCI

W o źn ic a (Auriga) •0,5 i jaśniejsze

R yś (Lynx)

W oźnica to jasna konstelacja północnego nieba, położona

niedaleko Byka na pasie D rogi M lecznej. Jego najjaśniejsza
gwiazda (i szósta pod względem blasku na niebie) to żółta
Koza, która w rzeczyw istości jest układem podw ójnym gwiazd
podobnych Słońcu. Jako że W oźnica leży na D ro d ze M lecznej,
ma on do zaoferow ania wiele ciekawych obiektów . Znajdzie się
tu na przykład co najmniej kilka grom ad otw artych, takich jak
M36, M 37 i M38. G w iazda A E Aurigae (po prawej), nazywana
gwiazdą Flaminga, otoczona jest chm urą dym u składającego się
z gazu w odorow ego i węglowych ziaren. Jednym z sąsiadów
W oźnicy jest Ryś, który, m im o że posiada tylko jedną gwiazdę
o jasności 3 mag, zawiera kilka galaktyk jaśniejszych niż 13 mag.
 WIDMOWY

B liźn ięta (Cancer)

Bliźnięta są gw iazdozbiorem zodiakalnym reprezentującym

dw óch braci z greckiej m itologii. K astor i Polluks stali się
nieśm iertelni, gdyż dwie najjaśniejsze gw iazdy nazw ano
w łaśnie ich im ionam i. K astor jest sześcio k ro tn y m układem
gwiazd oddalonym od nas o 52 lata św ietlne. W jego skład
w chodzą 3 pary gwiazd zw iązane siłam i graw itacyjnym i.
Polluks jest gwiazdą żółtą, znajdującą się o 18 lat św ietlnych
GWIAZDY dalej niż K astor, więc ich „pokrew ieństw o” jest raczej wątpliwe.
W B liźniętach znajduje się kilka interesujących obiektów ,
Gwiazda
podwójna
®o takich jak grom ada otw arta M 35, w idoczna gołym okiem
Gwiazda
zmienna w bard zo ciem ną noc. B liźnięta przylegają do dw óch innych
O bifkty konstelacji zodiakalnych: Raka z jednej stro n y i Byka z drugiej.
NIF.BA
GŁĘBOKIEGO G w iazdy Raka nie są jasne (najjaśniejsza z nich ma jasność
4 m ag), ale w jego granicach znajduje się grom ada M 44 (N G C
Gromada
otwarta 2362), zw ana U lem lub Ż łóbkiem . M 44 zajm uje o b szar trzech
tarczy K siężyca i zawiera o k o ło 40 w idocznych gwiazd.

WIELKA
Jasna NIEDŹW IEDZICA gh
mgławi
+ 4Qo
Mgławica
planetarna MAŁY LEW

Galaktyka

WOŹNICA
Duża, słaba

2158 IC2157
Mebsuta ^ 2129

Asellus y
IC443 Mgławica
Borealis Mgławica Żłóbek ji Meduza
Mekbuda
2392
Mgławica Eskimos
BLIŹNIĘTA

Alhena
BLOri

A lTarf
Betelgeza

Procjon JEDNOROŻEC ORION

MAŁY PIES
HYDRA
 GWIAZDOZBIORY

SKALA
JA SN O ŚCI

•
-0,5 i jaśniejsze

0,0 do -0,4
u u iM y id w i/o / iu i\ u u iu u ^ u iic y u

w Niemczech brytyjskiego astronoma Sir

Williama Herschela. .Kaptur" upstrzony jest
kometo-podobnymi obiektami, w rzeczywistości
znacznie od nich większymi. Astronomowie
sądzą, że obiekty te uformowały się,
0,6 do 1,0
gdy niedawno odrzucona, gazowa otoczka
gwiazdy zderzyta się z wcześniejszym,
wolniej poruszającym się bąblem gazu.
1.1 do 1,5

1.6do 2,0

Zlóbek (poniżej)
M44, zwana również Gromadą Ul. leży 2.1 do 2,5
od nas w odległości 577 lat świetlnych
w gwiazdozbiorze Raka. Łatwo dostrzegalna
2.6 do 3,0
nawet gołym okiem, jest jasną, ogromną
gromadą, złożoną z około dwustu gwiazd.
3.1 do 3,5
Gromada otwarta M35 (poniżej, po lewej)
M35 to oddalona o 2 800 lat świetlnych 3.6 do 4,0
grom ada w konstelacji Bliźniąt. Poniżej,
na lewo od niej, znajduje się NGC 2158 - 4.1 do 4,5
znacznie starsza i o wiele bardziej zwarta
gromada, oddalona około sześć razy 4.6 do 5,0
bardziej (zdjęcie pochodzi z Teleskopu •
Kanadyjsko-Francusko-Hawajskiego). 5.1 do 5,5

5.6 do 6,0

6.1 do 6,5

• * ‘ ł -* •

-\i # •, * J m - :* *
' ••

; ii. • ■*$W’V . #■ ••••*

• • •> . ‘•
• •« •. • •• , • a . •• • •, • • •• •? - «.
: , •. .»> '• .. • t ■<- •; * " '.'
*’ .* •.> '. * ./•
• •• /' v ’ •* • .. ' V
•• - i* " .- .' •

‘ ’ <•*• : V • ■ ’< • • • '- • .

• v -i , " r • r . •• ••••: • . •

• •: • * . *. • • . •• P i
• *r . *- V
- r* . • 4 •. * '• * . - • . . '••• • • ■ • *•'

V " r ' A i l . . \ •• m? • • • '•',■ .-• * ‘ V - . ••

■ • '• i* * ^
*. •. ••
• • .. . mmmm O dległość (lś.) T yptomoky

> łv .* • • • - . . . • KO
Kastor (a Gem) 1,58 52 [ A2+A1
Alhena (y Gem) 1,93 105 AO
• - . • i': '. . . •
Tejat (n Gem) 2,88 232 | M3
Mebsuta (e Gem) [ 2,98 904 f G8
I n n i; o b ie k t y

N azw a T yp O dległość (lś.)' Z n a n a r ó w n ie ż j a k o

Żtóbek (Cne) Gromada otwarta 577 M44, Gromada Ul

M35 (Gem) Gromada otw arta | 2 800 N G C 2168
Mgławica Eskimos (Gem) Mgławica planetarna 3 000 N G C 2392, Mgławica Klown
Mgławica Meduza (Gem) | Pozostałość po supernowej | 5 000 IC443

265
 WIDMOWY

Psy G o ń c z e (Canes V enatici)

(Coma
W a r k o c z Ber en ik i B erenices)

Psy G ończe to gw iazdozbiór u tw orzony stosunkow o niedawno,

bo dopiero w X V II wieku. Psy zapew ne należą do pobliskiego
W olarza. G w iazdozbiór jest m ały i słaby, a jego najjaśniejsza
gwiazda, C o r C aroli, ma jasność 2,9 mag. W tej konstelacji
znajdziem y bardzo dużo obiektów tzw. nieba głębokiego.

GWIAZDY
N ależą do nich m iędzy innym i: oglądana „z g ó ry ” G alaktyka
W ir (M 51), grom ada kulista M3 o jasności 7 mag, zawierająca
Gwiazda
podwójna
pół m iliona gwiazd, i wiele galaktyk różnych typów . Sąsiadujący
®o
Gwiazda
zmienna z Psami G ończym i W arkocz Bereniki jest rów nież konstelacją

O bie k ty I
niewielką, a w jej granicach mieści się jeszcze więcej obiektów
NIEBA
GŁĘBOKIEGO!
w ielkoskalow ych. G alaktyki o jasnościach m iędzy 9 a 11 mag
w ystępują tutaj najczęściej. Jedną z nich jest G alaktyka
Gromada
otwarta
C zarn o o k a (N G C 4826 lub M 64), przedstaw iona na zdjęciu.

SMOK

IHERKULES

WIELKA
NIEDŹWIEDZICA

o
Duża. słaba ' 5195
Galaktyka MS1
Wir

Chara
4145
4151
Cor Caroli

MAŁY LEW

PSY GOŃCZE

Biegun 45i
Galaktyczny
4565 Gromada Coma
4494 Mel 111

WARKOCZ BERENIKI
Galaktyka C;

Arktur

WOLARZ
Denebola

PANNA
 SKALA
JASNOŚCI

L e w ,u°> •03 i jaśniejsze

M ały L ew 0,0 d o -0,4

Lew, kolejny gw iazdozbiór zodiakalny, jest jednym

z niew ielu, k tó re napraw dę przypom inają nadane im nazwy.
N ajjaśniejsza gwiazda, Regulus ( a Leonis), leży w jednej
przedniej lwiej łapie, a o Leo w drugiej, y Leo w skazuje kark.
a D enebola (P Leonis) znajduje się na sam ym czubku jego
ogona. Lew zawiera kilka galaktyk o jasnościach 10-11 mag. 1,6 do 2,0
Są to: M 95, M 96 i M 105, p o d o b n e do tych, k tó re tw orzą
T ry p let Lwa. N ależące do tego o statn ieg o M 65, M 66
(po praw ej) i N G C 3628 znajdują się w ystarczająco blisko
2,6 do 3,0
siebie, aby m ogły być w idoczne w jednym polu w idzenia
m ałego teleskopu. Sąsiad Lwa - M ały Lew zaw iera w swych
granicach kilka galaktyk, k tó re są w stanie zadow olić 3,6 do 4,0

o b serw ato ró w głębokiego nieba.

4,6 do 5,0

5,6 do 6,0

6,1 do 6,5

Adhafei
U6253

Algieba

WARKOCZ BERENIKI

iertan

Denebola
3628
Tryplet Lwa
U5470
M66
Regulus

PANNA

HYDRA

SEKSTANT

PUCHAR
O r io n
O rio n należy do grupy najbardziej znanych gw iazd o zb io ró w
obu półkul niebieskich. T rz y jasne gwiazdy, p o łożone w środku
konstelacji w linii prostej, to Pas O riona. Dw ie kolejne gwiazdy
znaczą jego ram iona, a kolejne dw ie — sto p y . Je d n ą z gw iazd
ram ion jest Betelgeza, dziesiąta pod w zględem blasku gwiazda
nieba. N a w et gołym okiem w idać, że B etelgeza jest p o m ara ń ­
czow a, a p rzy analizow aniu jej w łasności a stro fizy czn y ch
okaże się, że jest ona zm iennym czerw onym nad o lb rzy m em ,
naw et 50 tys. razy jaśniejszym niż Słońce i 650 razy od niego
w iększym . Jaśniejszy jest także Rigel, stalow o-niebieska
gw iazda, k tórej jasność a b so lu tn a jest 4-5 razy w iększa
o d samej Betelgezy. O rio n jest sły n n y przede w szystkim
ze w zględu na W ielką M gław icę M 42, k tó rą m o żn a znaleźć
poniżej jego Pasa, w śród gw iazd tw orzących M iecz O rio n a.
M 42 to b ard zo aktyw na fabryka gw iazd, o d d alona o 1 500 lat
św ietlnych, k tó rą m o żn a do jrzeć jako jasną sm ugę.

+300 W OŹNICA BARAN

Polluks 7h
itŁ J 5h

BLIŹNIĘTA
BYK

EKLIPTYKA

+ 20°
2174 X2 X1

2175

Aldebaran Hiady

\ v
2169

2194 ORION
+ 10°

Betelgeza 8el!atrix
Procjon
a 32
r
(0 CK
MAŁY PIES

0°
Pętla E M78 A
A ln ita ł
2024
JEDNOROŻEC Mgławic.

-10°
ERYDAN
WIELKI PIES

Syriusz
 GWIAZDOZBIÓR Y

-0,51jasmejsze

0.0 do -0,4

Mgławica Koński Łeb (powyżej)

Mgławica Koński Łeb jest chyba najlepiej
znaną mgławicą nieba. Sama mgławica
to ciemna chmura pyłowa, znana pod nazwą
Barnard 33. Widzimy ją tylko dlatego,
że w jej tle znajduje się jasna, czerwona
mgławica emisyjna IC434. Choć mgławica
jest ogromna (obszar, który pokrywa fotografia
z Teleskopu Kartadyjsko-Francusko-
-Hawajskiego, ma rozmiar mniej więcej taki,
jak tarcza Księżyca w pełni), to jest słaba
i trudno ją zobaczyć nawet przez teleskop.

Pas Oriona (poniżej) Betelgeza (powyżej)

Na zbliżeniu Pasa Oriona, który tworzą jasne Betelgeza to jedna z najlepiej znanych gwiazd
gwiazdy Alnitak, Alnilam i Mintaka widać nieboskłonu. Obiekt ten jest tak ogromnym
obszar zanurzony w mgławicy. Koński Łeb nadolbrzymem, że gdyby wstawić go w miejscu
jest widoczny na dole, po lewej, poniżej Słońca, w jej wnętrzu znalazłyby się wszystkie
gwiazdy Alnitak. planety łącznie z Jowiszem. Gwiazda ta jest
jedną z niewielu, której powierzchnię możemy
zaobserwować metodami bezpośrednimi.
Wielka Mgławica w Orionie (powyżej)
Mgławica w Orionie to z pewnością najsłynniejszy obiekt tego typu na całym
niebie - głównie dlatego, że widać go nieuzbrojonym okiem z obu ziemskich półkul.
Fotografia przedstawia wycinek tej części mgławicy, w której przebywają młode gwiazdy,
a wiele innych dopiero się rodzi.

I N a j j a ś n ie j s z e g w i a z d y

N azwa Jasność O dległość ( l ś ) T yp widmowy

Rigel (p Ori) 0,12 B8

773
Betelgeza (a Ori) 0,50 427 Ml
Bellatrix (y Ori) 1,64 243 B2
Alnilam (e Ori) 1,70 1 340 BO
Alnitak (£ Ori) 2,05 817 09
11
I n n e o b ie k t y

N azw a T yp O dległość ( l ś ) R ó w n ie ż z n a n a j a k o

Wka MgławicawOrionie Jasna mgławica 1 500 1 M 42, N G C 1976

M43 Jasna mgławica 1 500 NGC 1982. Mgławica de Mairana
M78 Jasna mgławica 1 600 N G C 2068
Mgławica Koński Łeb Ciemna mgławica 1 600 Barnard 33
Pętla Barnarda Mgławica refleksyjna 1 600 Sh2-276 (Sharpless 276)
E rydan (E ridanus) P l E C ' F»-»
E rydan jest gw iazdozbiorem b ard zo p o k aźn y m , zajm ują
na niebie sz ó ste m iejsce pod w zględem rozm iaru. W yglą
wijąca się rzeka, od k tórej o trz y m ała nazw ę. Posiadaczoi
telesk o p ó w zaleca się skierow anie in stru m e n tó w na galal
spiralną N G C 1232 (po praw ej, zdjęcie p o c h o d z i z telesl
n aziem nego) oraz grom adę galaktyk F ornax. niedaleko t

2h

,637 v
ORION Mira
U

o 1 Beid
,084
P Cursa 1337
,o2 ; p *1 n rr
Keid Azha
-
¥

Rigel A.
1723
153S
WIELORYB

- 20°

,3 7 ,

ZAJĄC ,398 1360 ,302 1201

a
1425
i 2 1'
P 1344 ,097
8
'3Qo
,532 1350 Galaktyka Karłowata
,380 w Piecu <P
43
1399
1404
x- y*, 1326 n3T)2 ry *2 v
1316 RZEŹBIARZ
Gromada Galaktyk
Forax
986
Acama
GOŁĄB

A0° '4 Q o

RYLEC

FENIKS

ZEGAR
,S0 ° Z 's 0°
RUFA 685

MALARZ
SIEC
ZŁOTA RYBA 3h
£>60
W ĄŻ W ODNY
f KIL fov
 SKALA
JASNOŚCI

W ielo r y b
W ieloryb jest dużą konstelacją, czw artą pod w zględem
0,0 d o -0,4
w ielkości, leżącą po obu stro n ach rów nika niebieskiego.
M a jedynie trz y gw iazdy jaśniejsze niż 3 m ag, ale to tutaj
0,1 do 0,5
z najdziem y słynną p rek u rso rk ę gw iazd o nazw ie m iry. M ira,
a form alnie o C e ti, jest czerw o n y m , pulsującym o lbrzym em , 0,6 do 1,0

k tó ry regularnie zm ienia swą jasność. O b serw o w an e zm iany

blasku gw iazdy wahają się od 3,4 do 9,3 mag w okresie
332 dni. W zw iązku z tak długim okresem pulsacji, przez
1,6 do 2,0
w iększość roku M ira jest po p rostu niew idoczna. W W ielorybie
znajduje się tak że słaba m gławica planetarna N G C 246
i wiele galaktyk, z k tó ry c h najjaśniejszą jest M 77, pokazana
2,6 do 3,0
po praw ej na ob razie z ło ż o n y m z fotografii op ty czn ej
(czerw ona) i rentgenow skiej (zielona i niebieska).
W idać na niej w ciąż ro zd m u ch iw an y p rze z centralną,
3,6 do 4,0
superm asyw ną czarną dziu rę gaz.
4,1 do 4,5

4,6 do 5,0

BARAN

5,6 do 6,0

6,1 do 6,5
RYBY

Menkai
y Kaffaljidhma
10613

Baten
Kaitos

WIELORYB W ODNIK
ERYDAN

Deneb Kaitos

RZEŹBIARZ

271
W o dnik (A quarius)

K o zio ro żec (C a p rico rn u s)

M ikroskop * (M icro sco p iu m )

N a p o łu d n ie od rów nika niebieskiego znajduje się zodiakalny

gw iazdozbiór W odnika, p o ło żo n y w bardzo „m okrej” okolicy.
D o o k o ła W o d n ik a znajdziem y takie konstelacje, jak D elfin,
E rydan, R yby i W ieloryb. W W o d n ik u nie m a szczególnie
interesujących gw iazd, ale jego m gław ice planetarne, Saturn
(N G C 7009) i Ślimak (H elix, N G C 7293), w arte są obejrzenia.
T a o statn ia posiada najw iększy ro zm iar kątow y ze w szystkich
takich m gławic. W o d n ik to sąsiad K oziorożca, k tó ry graniczy
z konstelacją M ik ro sk o p u (jej nazw a zupełnie nie przystaje
do tego, co rep re z en tu ją gw iazdy konstelacji). K o ziorożec
to g w iazd o zb ió r słaby, ale w yróżniający się tró jk ą te m ,
jaki tw o rzą jego najjaśniejsze gw iazdy. M ik ro sk o p n ato m iast,
nie posiada gw iazd jaśniejszych niż 4 m ag, ale zaw iera sporą
ilość galaktyk o jasnościach 12-14 m ag.

oh 22h ŹREBIĘ 2v DELFIN 20h

Sadalmelik

M2
" ? Y Aq!
Sadachbia

K
Situla
P
Sadaisuud
Ancha ORZEŁ
W : ■
7606

¥5
A0°
Mgławica Saturn
M73
7727
7723 Deneb Algedi
W ODNIK S u T s B Nashira

30 ę KOZIOROŻEC
. 20°
M75

WIELOR\

Fomalhaut
6923

.30° 692S ~3qo

RYBA POŁUDNIOWA
RZEŹBIARZ MIKROSKOP

IC5105 STRZELEC
s M li

,A 0 ° FENIKS ŻURAW ~4Qo

23 22h Tlnd
o" IN D IANIN n h
 N a j j a ś n ie j s z e g w i a z d y

N azw a J as no ść O d l e g ło ś ć ( l . ś.) T yp w id m o w y

Deneb Algedi (5 Cap) 2,87 39 Amv

Sadalsuud (P Aqr) 2,91 612 GO
Sadalmełik (a Aqr) 2,96 759 G2
Dabih (P Cap) 3,08 344 F8 4- AO
Skat (8 Aqr) 3,27 160 A3
I n n e o b ie k t y

N azw a T yp O d l e g ło ś ć ( l ś .) Z nana również jako

Mgławica Ślimak (Aqr) Mgławica planetarna 450 Helix, N G C 7293

Mgławica Saturn (Aqr) Mgławica planetarna 2 400 N G C 7009
M2 (Aqr) Gromada kulista 37 500 N G C 7089
M72 (Aqr) Gromada kulista 55 400 N G C 6981

Mgławica Ślimak (poniżej)

Z powodu niewielkiego (450 lat świetlnych) dystansu dzielącego nas od Ślimaka (NGC 7293)
posiada on największy rozmiar kątowy ze wszystkich mgławic planetarnych. Jego średnica
w ynosi 3 lata świetlne, zajmuje obszar dorów nujący tarczy Księżyca w pełni. Zdjęcie poniżej
jest kom pozycją obrazów uzyskanych teleskopem H u b b le a i naziemnymi teleskopami
N arodowego Obserwatorium na Kitt Peak w Stanach Zjednoczonych.

Węzły kometarne (powyżej)

Na zbliżeniu Mgławicy Ślimak (NGC 7293), uzyskanym teleskopem Hubble a w 1994 roku,
widać obiekty podobne do komet, ale znacznie od nich większe. Ich „głow y” mają rozmiary
dwukrotnie większe niż średnica naszego Układu Słonecznego. Węzełki uformowały się.
gdy świeża otoczka gazowa, wypchnięta przez centralną gwiazdę, zetknęła się ze starszą,
wolniej poruszającą się strukturą tego typu.

Grupa galaktyk w Koziorożcu (poniżej)

HCG 87 to luźna grupa galaktyk związanych ze sobą silami grawitacji, znajdująca się
w odległości 400 mln lat świetlnych w konstelacji Koziorożca. Na zdjęciu tej grupy widać
ustawioną do nas krawędzią galaktykę spiralną (poniżej, na środku), galaktykę eliptyczną
(po prawej) i kolejną galaktykę spiralną (na górze). Pozostałe widoczne tu galaktyki,
wraz z małą galaktyką spiralną na środku, są obiektami tła niezwiązanymi z grupą.
Fotografię uzyskano Bliźniakiem Południowym na Cerro Pachón w chilijskich Andach.

Mgławica Saturn (powyżej)

Kolejną piękną mgławicą w Wodniku jest
Saturn o numerze katalogowym NGC 7009,
znajdujący się w odległości 2 400 lat
świetlnych. W środku mgławicy mieści się
jasno świecąca, kolorowa chmura gazowa,
otaczająca centralny obiekt gwiazdowy.
Nieco dalej widoczna jest, zbudowana
z dość rzadkiego gazu, para „uchwytów"
utworzonych po bokach mgławicy wzdłuż jej
dłuższej osi. To dzięki nim mgławica
otrzymała swą nazwę; w obiektywie wygląda
jak ustawiona do obserwatora brzegiem
planeta z pierścieniami.

273
W IDM OW Y I

Z ając (Lepus)
G ołąb (C olum ba)

R ylec (Caelum )

Zając to konstelacja niew ielka, zaw ierająca grupę

um iarkow anie jasnych gwiazd. M im o to łatw o ją znaleźć,
gdyż leży dokładnie na p o łu d n ie od O rio n a. N ajjaśniejsze
gw iazdy Zająca to A rn eb i N ihal, o jasnościach od p o w ied n io
2,56 m ag i 2,78 m ag; jasność p o zo stały ch gw iazd zaw iera się
m iędzy 3 a 4 m ag. W Zającu m o żn a znaleźć grom adę kulistą
GWIAZDY I
M 79 oraz zagadkow ą M gław icę S pirograf (IC 418, po praw ej
Gwiazda
podwójna
na zdjęciu z telesk o p u H u b b le a ). N a p o łu d n ic od Zająca leżą
®o konstelacje G ołąb i Rylec. O b ie znajdują się na południe
Gwiazda
zmienna
o d rów nika niebieskiego i dla o b se rw ato ró w półkuli
p ó łnocnej m ogą być tru d n e do zobaczenia. G o łąb zaw iera
grom adę kulistą N G C 1851 o jasności 7 m ag o raz całe
m n ó stw o galaktyk słabszych niż 10 m ag. Rylec tak że m oże
się pochw alić kilkom a galaktykam i, ale żadna jego gw iazda
nie posiada jasności w iększej niż 4,5 mag.
 JASNOŚCI

R zeźbiarz - ^ ^ Z u r a w (Grus) -0,5 i jaśniejsze

F eniks 0,0 do-0,4

R yba P o ł u d n i o w a (P iscis A u strin u s)

0,1 do0,5

N a południe od rów nika niebieskiego znajduje się niedaw no

utw orzona konstelacja Rzeźbiarza. G w iazdozbiór ten jest słabo
widoczny nawet z południowej półkuli, a to ze względu na to,
że leży daleko od dysku galaktycznego, na tle odległych
o b iek tó w m iędzygalaktycznej p rzestrzen i. M im o to także
1,6do 2,0
w R zeźbiarzu m o żn a znaleźć kilka interesujących galaktyk,
m iędzy innym i N G C 613 (po praw ej), N G C 55 i N G C 253.
N G C 253 jest szczególnie duża i w dzięczna do obserw acji
lornetką. N ajbliższym i konstelacjam i R zeźbiarza są Feniks, 2,6 do 3,0

Ż uraw i Ryba P ołudniow a. T a o statnia posiada gw iazdę o

nazw ie F om alhaut (czasam i nazyw aną S am otnikiem ), której
jasność 1,15 m ag spraw ia, że jest najjaśniejszym o b iektem tej 3,6 do 4,0
części nieba. D w ie najjaśniejsze gw iazdy Żuraw ia to A lnair
4,1 do 4,5
i p G ruis o jasnościach o d p o w iednio 2,1 i 1,74 mag.
4,6 do 5,0

5,6 do 6,0

6,1 do 6,5

275
 Z ło ta R yba T ukan
Z egar W ąż W odny ,
(Hordogun)

G ó r a St o ł o w a ^ Sieć (RefaJum)

N a połu d n io w ej półkuli w ystępują dw a gw iazdozbiory, k tó re,

m im o że nie posiadają żadnych jasnych gwiazd, są niesłychanie
w ażne. T e konstelacje to Z ło ta R yba o raz T u k an i to w łaśnie
w ich granicach znajdują się dwa w spaniałe o b iek ty niebieskie:

Gwiazda
W ielki i M ały O b ło k M agellana. D w ie jasne plam y, p rz y p o ­
podwójna
m inające w yglądem dwa strz ę p y oderw ane od D rogi M lecznej,
są w rzeczyw istości nieregularnym i galaktykam i-satelitam i
naszej G alaktyki. T u k an słynie ze w zględu na grom adę kulistą
47 T ucanae, drugi pod w zględem jasności o b iek t tego ty p u na
niebie, w idoczny gołym okiem . Pobliskie konstelacje są bardzo
słabe, należą do nich: Z egar, W ąż W odny, Sieć i G óra Stołow a,
k tó ra jako jedyna o trzy m ała nazw ę s tru k tu ry geologicznej.
 GWIAZDOZBIORY

SKALA
JA SN O ŚCI

N a j j a ś n ie j s z e g w i a z d y

O d leg łość ( u ś ) T yp t o m ó w

0,0 do-0,4

0,1 do 0,5

Inne o b ie k t y

Nazw O d leg ło ść ( l ś ) Z n a n a r ó w n ież ja k o 0,6 do 1,0

47Tucanae (Tuc) Gromada kulista NGC IC4

Mgławica Tarantula (Dor) Mgławica emisyjna 30 Doradus, NGC 2070 1,1 do 1.5

Wielki Obłok Magellana Nieregularna galaktyka - satelita

Mały Obłok Magellana Nieregularna galaktyka - satelita 1.6 do 2,0

z wielu fabryk gwiazd Wielkiego Obfoku Magellana, 2.1 do 2,5

specjalnego katalogu obiektów Wielkiego Obłoku,
rednicy, a swój czerwony kolor zawdzięcza wodorowi
2,6 do 3,0
z młode gwiazdy.

3,1 do 3,5

3,6 do 4,0

4,1 do 4,5

4,6 do 5,0

5,1 do 5,5
 WIDMOWY

W ielki P ies (C anis M ajor)

PlES (C anis M inor) Tp (M onoceros)

K onstelacja W ielkiego Psa zaw iera najjaśniejszy klejnot nieba

- Syriusza, zw anego też Psią G w iazdą. Jest on ósm ym pod
w zględem odległości od Ziem i obiektem gw iazdow ym .
N a północ od niego leży Je d n o ro ż e c , a nad nim -M ały Pies.
T en o statn i rów nież posiada jasną gw iazdę - Procjona. C ały
GVTIAZDV ten obszar, zajm ow any p rzez Je d n o ro ż c a oraz W ielkiego
i M ałego Psa, jest szczególnie bogaty w obiek ty niebieskie,
Gwiazda
podwójna gdyż leży w obrębie pasa D rogi M lecznej. Prawie w szędzie
® o sp o tk am y tu grom ady o tw arte i m gławice, m iejsce szczególnie
Gwiazda
zmienna
polecane do obserw acji p rzez lornetkę. T o tutaj m ożna się
O biekty
NIF.BA natknąć na M gław icę R ozetę (N G C 2237) i na G rom adę
GŁĘBOKIEGO
C hoinkę (N G C 2264), obie w Jednorożcu, oraz na niesam owitą
grom adę M41 w W ielkim Psie. Po prawej m am y jeszcze jeden
Gromada ob iek t W ielkiego Psa, a m ianow icie dwie kolidujące ze sobą
otwarta
galaktyki N G C 2207 i IC 2163.
Gromada
kulista
BLIŹNIĘTA
□<5
Jasna
mgławica
Gromada
Choinka
Mgławica 2264 15
planetarna Mgławica Stożek
2261
Zmienna
Mgławica Hubble'a 13 Betelgera
Galaktyka
2237,2238,2239
Mgławica Rozeta
Duża, słaba a MAŁY PIES
8‘ §?

ORION
JEDNOROŻEC

HYDRA

IC2177

Muliphen
a Syriusz

KOMPAS
WIELKI PIES

Aludra

Furud

GOŁĄB RYLEC
 GWIAZDOZBIORY

Ż a g i e l iveia) K o m p a s (Pyxis) •0,5 i jaśniejsze

R u f a m i P ompa (A ntlia)

Żagiel lokuje się w bard zo atrakcyjnym m iejscu południow ego

nieboskłonu, powyżej jasnych obłoków gwiazd D rogi M lecznej.
T o tutaj znajduje się duża ilość grom ad o tw a rty c h i choć
w w iększości są o n e słabe, to G ro m ad a o V elorum m a jasność
2,5 mag. Z najdziem y tu też bardzo ciekawą mgławicę planetarną,
Pierścień P ołudniow y N G C 3132 (po prawej, zdjęcie pochodzi
z telesk o p u H u b b le ’a ), przypom inającą słynną M gław icę
Pierścień z konstelacji L utni z pó łn o cn ej półkuli.
K onstelacjam i sąsiadującym i z Żaglem są K om pas, Rufa
i Pom pa. Rufa, p o d o b n ie jak Żagiel, zachw yca bogactw em
2.6 do 3,0
grom ad o tw a rty c h takich jak M 47, zw łaszcza p rze z lo rn etk ę
lub m ały teleskop. R azem z Kilem te c z te ry g w iazdozbiory
były częściam i olb rzy m ieg o g w iazdozbioru sta ro ż y tn e g o ,
przedstaw iającego o k rę t A rgo.

5.1 do 5,5

\ B9L •>

,— " " T
* V .
• 4 •

* '4 1
’* •
Pozostałość
po supernowej
w Żaglu
vw
3256 V
ŻAGIEL

2670
102395 2547 V

CENTAUR IC2391 ^ Gromada

o Velorum

Canopus 'Sq 0
& IC2488 KIL
8h
7h ES
MALARZ

'600
 WIDMOWY

K u (^ m a la r z <«
R yba L a t a ją c a (Volans)

Kil jest efektow ną konstelacją nieba południow ego, czasami

w idoczną także z półkuli północnej, zw łaszcza z niskich
szerokości geograficznych. Jej najpiękniejszą gwiazdą jest
C anopus, żółto-bialy nadolbrzym , k tó ry pod w zględem
jasności jest drugą gwiazdą nieba, zaraz za Syriuszem . W Kilu
oszołom i nas M gławica r| C arinae (N G C 3372) (po prawej,
GWIAZDY zdjęcie z teleskopu H u b b le a ), którą, porów nując do W ielkiej
M gław icy w O rio n ie (M 42), m ożna uznać naw et za jeszcze
Gwiazda
podwójna piękniejszą. N G C 3372 jest olbrzym ią chm urą gazową,
®o
Gwiazda rozdm uchaną przez znajdującą się w jej centrum gwiazdę r]
zmienna
C arinae. W 1843 roku nastąpiło jej pojaśnienie i m im o że
O bif.kty
gwiazda znajduje się 800 razy dalej, świeciła praw ie tak jasno
n ie b a
GŁĘBOKIEGO jak Syriusz. Z Kilem graniczy gw iazdozbiór M alarza, znany
z gwiazdy (3 Pictoris, dookoła której tw o rzy się układ
Gromada planetarny. N a południe od Kila znajduje się jeszcze jeden
otwarta
m ały i niezbyt znaczący gw iazdozbiór Latającej Ryby.

KOMPAS

RUFA
GOŁĄB
POMPA
planetarna

Galaktyka

ŻAGIEL

MALARZ RYLEC

Aspidiske
IC2501
IC2581
ZŁOTA RYBA

RYBA LATAJĄCA

Wielki
Obłok
Mgławica Magellana
3572 nCasinae
Miaplacidi
3590
CENTAUR IC27I4 'C2602 MeM01 IC2448

Południowe
Mel 105 Plejady

Acrux ZEGAR
GÓRA STOLO W;
Mimosa

W ĄŻ MORSKI

MUCHA OKTANT
KAMELEON
 GWIAZDOZBIORY

SKALA
JA SN O ŚCI

(Apus)

J L Y A M E ( C h a m a e l e o n )

Ten rejon południowego nieba wydaje się zawierać same słabiutkie

i niewielkie konstelacje. O ktant otacza niebieski biegun południowy
i to właśnie tutaj można znaleźć odpowiedniczkę Gwiazdy Polarnej
na niebie południowym: a Octantis. Gwiazda jest prawie niewidoczna 1,6do 2.0
dla oka nieuzbrojonego, więc nic przysłużyła się zbytnio ziemskiej
nawigacji. Na północ od O ktantu znajduje się niewyraźny Rajski
Ptak, a jeszcze dalej, w tym samym kierunku, leży Trójkąt Południowy.
Ten ostatni jest gwiazdozbiorem trzech gwiazd o średniej jasności, 2.6 do 3.0
przypominającym północną konstelację Trójkąta. Na zachód
od Trójkąta Południowego możemy znaleźć Cyrkiel, a dalej równie
bezkształtną Muchę, w której znajduje się Mgławica Klepsydra -
M yC nl8 - (po prawej, zdjęcie pochodzi z teleskopu Hubble’a). 3.6 do 4.0

Pomiędzy Muchą a Oktantem występuje ledwo widoczna

konstelacja Kameleona.
4.6 do 5.0
WILK
CENTAUR
Mimosa CENTAUR ŻAGIEI
5.6 do 6,0

Hadar
KRZYŻ POŁUDNIA
Mgławica Worek Węgla Acrux
WĘGIELNICA

IC4191

CYRKIEI Mgławica *1
Klepsydra
6025 (3 ;
4833
.
8 V
5 TRÓJKĄT
OŁTARZ i POŁUDNIOW ' MUCHA 4372

n KAMELEON

RYBA LATAJĄCA

OKTANT

GÓRA STOŁOWA
Wielki
Obłok
Magellana

ZŁOTA RYBA
IN D IANIN
IN D IANIN WĄŻ MORSKI
TUCAN Mały
0* Obłok Magell
 WIDMOWY

K rzyż P o ł u d n ia
C e n t a u r ^— W ilk (L u p u s)

K onstelacje K rzyża P o łu d n ia i C e n ta u ra leżą na półkuli

południowej. K rzyż jest najmniejszym pod względem zajmowanej
powierzchni gwiazdozbiorem całego nieba, ale posiada niezwykłą
ilość w spaniałych obiektów . P o ło ż o n y na tle gwiazd D rogi
M lecznej zadziw ia przede w szystkim blaskiem czterech
najjaśniejszych gwiazd, tw orzących na niebie praw dziw y krzyż.
GWIAZDY T o tutaj znajdziem y pięknie połyskującą G ro m ad ę Szkatułkę
z Klejnotami oraz ciemną Mgławicę W orek Węgla. Najciekawsze
Gwiazda
podwójna ob iek ty C en tau ra to, niew ątpliw ie, G rom ada co C en tau ri i kilka
• o jasnych gw iazd, takich jak a i (3 C e n ta u ri znanych rów nież
Gwiazda
zmienna
jako, odp o w ied n io , Rigil K ent i H adar. Ta pierw sza gw iazda
O biekty jest układem podw ójnym dw óch p o d o bnych do Słońca gwiazd,
NIEBA
GŁĘBOKIEGO k tó ry obiega trzecia gw iazda, czerw o n y karzeł, P roxim a
C entauri, najbliższa sąsiadka Słońca. W ilk jest trzecią konstelacją
Gromada w tym o b szarze posiadającą kilka gw iazd o jasności 2 m ag
otwarta
o raz parę o b iek tó w tzw . nieba głębokiego.

KRUK
W AG A HYD RA
PUCHAR
Galaktyka Południowy Wiatraczek

Galaktyka

IC4296

Menkei
WILK

Centaurus A
5128
IC4406 5530

CENTAUR

Omega
Centauri
SKORPION

W ĘG IELN IC A
^ Ł im o s a KRZYŻ P O ŁU D N IA
Hadar BI X 3918
5316 J 4755 ŻAG IEL
V766 Gromada
Szkatuła
Proxima z Klejnotami
Centauri
o łtar;

4815 / IC2714
Mgławica Worel4^ 3
CYRKIEL Węgla MellOS

TRÓJKĄT
P O ŁU D N IO W Y

PTAK MUCHA
RAJSKI
 0.0 d o -0,4

0,1 do 0,5

0,6 do 1,0

1,6do 2,0

NGC 4603 (powyżej)

Galaktyka spiralna NGC 4603, sfotografowana teleskopem Hubble a, leży w konstelacji
Centaura i należy do gromady galaktyk o tej samej nazwie. Jej ramiona wyglądają jakby byty
2.6 do 3.0
obsadzone klejnotami gromad jasnych, niebieskich gwiazd.

Omega Centauri (po lewej) 3,1 do 3.S

Zdjęcie z teleskopu H ubble a przedstawia 20 tys. ciasno upakow anych gwiazd na obszarze
o rozm iarze 5 x 9 lat św ietlnych w centrum najbardziej m asywnej i najjaśniejszej grom ady 3,6 do 4,0
kulistej w Drodze Mlecznej. Obszar o takim rozmiarze, zakreślony w okolicy Słońca,
zawierałby jedynie kilka gwiazd. G rom ada zdom inow ana jest przez słabe, biało-żółte karły,
po dobn e d o Słońca. Jasne, żółto-pom arańczow e punkty to czerw one olbrzym y, które
zwiększyły swe rozm iary sto razy; słabe gw iazdy niebieskie znajdują się pom iędzy 4.6 do 5.0
ew olucyjną fazą karła i czerw onego olbrzym a.

Centaurus A (poniżej)
5,6 do 6,0
Na podczerwonej fotografii widać galaktykę eliptyczną Centaurus A (NGC 5128), we wnętrzu której
znajdują się resztki połkniętej przez nią spiralnej galaktyki (czerwona plama). Zdjęcie wykonał
6,1 do 6,5

N a j j a ś n ie j s z e g w i a z d y

N azwa J asność O d le g ło ś ć ( l ś ) T yp w id m o w y

G2+K1

BO+Bl
Mimosa (fi Cru)
Gacrux (y Cru)
I n n e o b ie k t y

N azw a O d le g ło ś ć ( l ś ) Z nany r ó w n ie ż j a k o

Proxima Centauri (Cen) Czerwony karzeł a Centauri C

Globule Thackeraya (powyżej)
Czerwone obszary na zdjęciu z teleskopu Hubble a to miejsca formowania się nowych gwiazd ławica ławica ciemna
w mgławicy o nazwie IC2944. oddalonej o 5 900 lat świetlnych w konstelacji Centaura. Na ich tle Gromada Szkatułka z Klejnotami (Cni) Gromada otwarta
widać kilka dziwnych, ciemnych plamek, znanych jako globule Thackeraya (nazwa pochodzi od
o Centauri (Cru) Gromada kulista
nazwiska badacza tych struktur). Globule to małe skupiska międzygwiazdowego pyłu. przypominające
kokony młodych gwiazd. Duża globula na górze zdjęcia to w rzeczywistości dwie nachodzące Centaurus A (Cen) Galaktyka eliptyczna
na siebie chmury, każda o typowej dla globul średnicy około jednego roku świetlnego.
 Paw (Pavo) O łta rz (Ara)

INDIANIN""-"' WĘGIELNICA
(Norma)
T eleskop (T elescopium )

Pięć konstelacji: Paw, O łta rz , Indianin, W ęgielnica i T elesk o p

pokryw a dość d u ż y o b sz ar p o łu d n io w eg o nieba m iędzy
C e n ta u re m a Ż uraw iem . J e st to grupa gw iazd słabych; jedynie
w Pawiu znajdziem y gw iazdę o jasności 2 m ag, a Pavonis.
M im o to , dla posiadaczy telesk o p ó w znajdzie się i tutaj kilka
interesujących o b iek tó w . W O łta rz u i W ęgielnicy, leżących
Gwiazda
podwójna na tle D ro g i M lecznej, m o żn a od szu k ać kilka grom ad
o tw a rty c h , z k tó ry c h najjaśniejsze (o k o ło 5 m ag) to N G C
6087, 6067 i 6025. C hcąc p rzy jrzeć się najbliższej nam
grom adzie kulistej, oddalonej zaledw ie o 8200 lat św ietlnych,
należy nastaw ić in stru m e n t na o b iek t o nazw ie N G C 6397,
GŁKBOKIKGOl
k tó re g o jądro p o k azan o po praw ej (leży m iędzy gw iazdam i
P i & A rae). G w iazdy są tam upakow ane tak ciasno, że ich
gęstość jest o k o ło m ilion razy w iększa od obszaru
najbliższego sąsiedztw a Słońca.
 C W A7.DOZB ORY

S k o rp io n (S corpius) WAGA (Libra) -0,5 i jaśniejsze

Część zodiakalnego gwiazdozbioru Skorpiona leży na Drodze

0,0 do-0,4
Mlecznej. Zawiera on kilka jasnych gwiazd, z których najważniejszą
jest Antares, czerwony nadolbrzym o ogromnym blasku, 400 razy
0,1 do 0,5
większy i 10 tys. razy jaśniejszy od Słońca. Antares z arabskiego
znaczy „przeciwnik Marsa” i rzeczywiście, posiada lekko pomarańczowe 0,6 do 1,0

zabarwienie, jak planeta naszego Układu. Niedaleko od niego

znajduje się wspaniała gromada kulista M4, jedna z najlepiej 1,1 do 1,5

widocznych przez nieduży teleskop gromad. Na fotografii po prawej

1j6do2X>
przedstawiono Antaresa (po lewej, na dole), na prawo od niego M4
oraz gwiazdę a Scorpii, zanurzoną w obłoku gazowym, na górze
po prawej. Pozostałymi ciekawymi obiektami Skorpiona są M6 i M 7,
2.6 do 3,0
para wielkich, jasnych gromad otwartych. Na zachód od Skorpiona
znajdują się dwa gwiazdozbiory zodiaku: Waga i Strzelec (za wschodnią
3,1 do 3,5

granicą). Waga nie jest znakiem szczególnie jasnym, ale za to

3.6do 4.0
jest rozległa i zawiera kilka galaktyk o jasnościach około 12 mag.
4.1 do 4.5

4,6 do 5,0

5,1 do 5,5

5,6 do 6.0

6,1 do 6.5

PANN A

Zubeneschamali

W AGA

Zubenelakrab
W Ę ŻO W N IK
OGON
W ĘŻA
Zubenelgenubi 5595

5597

(pOph

pO ph

6144
A n ta

HYD RA

M62 RR
SKORPION

W ILK
6416
CENTAUR
I 6396
M7 M gławica Chrząszcz
Shaula 6139
6153

V861
24
6231
rt
p Nor
6169
KO RO NA
P O ŁU D N IO W A 6t78 W ĘG IELN IC A
6250 u 16h
6496

OŁTARZ
 WIDMOWY

S trz e lec jest k o n ste la cją zo d iak aln ą, ro zciągającą się

na tle D ro g i M lecznej. T o tu ta j w y stę p u je n iezw y k ła ilość
m gław ic, g ro m a d i jasnych gw iazd. G w ia z d o z b ió r ten
M.N.RS
jest z n a n y głó w n ie d late g o , że to w łaśnie w jego granicach
z n ajd u je się c e n tru m naszej G a la k ty k i. Sam ego jądra
GWIAZDY
o czyw iście nie da się z o b a cz y ć , g d y ż jest u k ry te za g ru b y m i
Gwiazda
podwójna
o b ło k am i pyłu m ięd zy g w iazd o w eg o . Z p o w o d u niezw y k le
®o b o g atej o k o lic y , w jakiej jest p o ło ż o n y , S trzelec jest
Gwiazda
zmienna
n ajciekaw szym g w ia z d o zb io re m d o o g lądania p rze z
O biekty
nie b a lo rn e tk ę . N a p o łu d n ie od niego z n ajd u je się m ała,
GŁĘBOKIEGO
ledw o w id o c z n a k o n ste la cja K o ro n y P o łu d n io w e j,

Gromada
w k tó re j m o że m y d o s trz e c p o d o b ie ń s tw o d o jej
otwarta
p rzeciw leg łeg o o d p o w ie d n ik a — K o ro n y P ó łn o c n ej.
Gromada

W O D N IK ORZEŁ

W Ę ŻO W N IK
planetarna

Galaktyka
TARCZA
O G O N W Ę ŻA

" t y k a

KO ZIO RO ŻEC

V1017
Centrum
Galaktyki
6624 EK?, i
Medla Alnasl
M69 6569
fe to
6558
6652
KausAustral

SKORPION
M IKRO SKOP
IC1297
KO R O N A
P O ŁU D N IO W A

OŁTARZ
ŻURAW
W ĘG IELN IC A
IN D IA N IN ELESKOP
 0.0 do -0,4

W centrum NGC 6559 (powyżej)

NGC 6559 to niebieski obłok w gwiazdozbiorze
Strzelca. Na zdjęciu przedstawiono trzy typy 1,6 do 2,0
mgławic: refleksyjną, emisyjną i kilka ciemnych.
Mgławica emisyjna to czerwona poświata
pochodząca od oświetlonego jasnymi
gwiazdami wodorowego gazu. Blask niebieski
pochodzi od światła odbitego - tak wygląda 2.6 do 3.0
mgławica refleksyjna. Mgławice ciemne
występują w postaci plam, gęstych obłoków
pyłu przesłaniającego światło gwiazd tla.

3.6 do 4,0

Centrum Mgławicy Omega (po lewej)

Mgławica Omega, obiekt w katalogu
Messiera numer 17, to aktywny region 4,6 do 5.0

formowania się młodych gwiazd, znajdujący

się w konstelacji Strzelca, blisko jej granicy.
Na fotografii z ESO widać światło pochodzące 5,6 do 6,0
od zjonizowanego wodoru oraz ciemne chmury
pyłowe, charakterystyczne dla tego obszaru.

! O d le g ło ś ć ( l ś .) ■Typ t i dm otv

Kaus Australis (e Sgr)

Ascella (C, Sgr) A 2+A4

Kaus Borealis (k Sgr)

I n n e o b ie k t y

M gławica O i
Mgawica em isyjna M 8, N G C 6523
M gławica Trójdzielna (Sgr) M20, N G C 6314 Trójlistna Koniczyna
Chm ura gniazd w Strzelcu (Sgr) O bło k gwiazd

Mgławica Trójdzielna - kolumny i strugi (powyżej)

M20 lub NGC 6514 to dobrze znana mgławica emisyjna w Strzelcu. Na zdjęciu z teleskopu
Hubble'a widać gigantycznego niebieskiego ślimaka z czułkami. Ślimak jest w rzeczywistości
olbrzymią kolumną gazowo-pyłową, oświetloną promieniowaniem pobliskich gwiazd. Niektóre
z tych gwiazd są tak jasne, że ich światło prześwieca przez kolumny. Dwa „czulki" na głowie
ślimaka zawierają nowo narodzone gwiazdy. Za kilka tysięcy lat strugi i kolumny zupełnie
rozmyją się, odsłaniając nowe, młode gwiazdy.

Okno na Drogę Mleczną (po lewej)

Chmura gwiazd w Strzelcu (M24) to otwarta
gromada lub. raczej, obiekt nieba głębokiego.
Jest niejako oknem na centralne obszary
Drogi Mlecznej, trochę słabiej przykryte
pyłem niż rejony przylegle. Na zdjęciu
Ifa-Rayeta (powyżej) z teleskopu Hubble'a widać błyszczące,
!4 należy do energetycznej klasy gwiazd zwanych gwiazdami Wolfa-Rayeta. odlegle gwiazdy żółte, podobne do Słońca;
•zebywają w końcowym stadium swej ewolucji i są co najmniej dziesięć razy gorące, stosunkowo krótkowieczne gwiazdy
e niż Słońce. Ilość promieniowania, które produkują, jest tak ogromna, niebieskie oraz obiekty czerwone, które
 WIDMOWY

H y d r a Puchar (C rater)

K r u k «»"“>Se k s t a n t (Sextans)

Przedstaw iająca m itologicznego węża m orskiego konstelacja

H y d ry zajm uje prawic sto stopni kątow ych nieboskłonu.
Zaczyna się głową przy Raku na zachodzie i kończy przy
W adze na w schodzie. M im o tego rozm iaru, tru d n o H ydrę
w yodrębnić, gdyż tw orzące ją gwiazdy są bardzo słabe.
N ajjaśniejsza z nich to A lphard (zielony p u n k t na zdjęciu),
k tó ry znajduje się w zachodniej części konstelacji. W H y d rze
GWIAZDY
znajdziem y galaktykę spiralną z poprzeczką M 83, znaną pod
Gwiazda nazwą P ołudniow y W iatraczek, oraz grom adę otw artą M48
podwójna
®o (N G C 2548). Za północną granicą H ydr)', od w schodu
Gwiazda
zmienna do zachodu, m ożna dostrzec małe konstelacje K ruka, Pucharu
i Sekstantu. W tym ostatnim znajdziem y G alaktykę W rzeciono
O bie k ty
NIEBA (N G C 3115), ustaw ioną do nas brzegiem . W K ruku m ożem y
GŁĘBOKIEGO
odnaleźć sławne G alaktyki C zułki (N G C 4038 i N G C 4039)
— parę obiektów przyłapaną na pow olnej kolizji.
Gromada
otwarta

W O LA R Z

Mgławica
planetarna

Galaktyka

PANN A
SEKSTA

Galaktyka Sombrei
M l04 3
4802

Galaktyka
Czułki
4038
4039
4027 Mgławica Du<
W AG A

PUCHAR

PK303+40.1

M83
Galaktyko Południowy
Wiatraczek

CENTAUR

W ILK ŻAG IEL

 N a j j a ś n ie j s z e g w i a z d y
•0.5 i jaśniejsze
N azw a O d legło ść (l ś ) T y p w id m o w y

Gicnah (yCrv)
0.0 do-0.4

I n n e o b ie k t y

O d leg ło ść ( l ś .) Z n a n a r ó w n ież ja k o

Gromada otwarta

GalaktykaPoMniw \Tumoft (Hya) G alaktyka spiralna

Galaktyka Wrzeciono Galaktyka spiralna M l 02, N G C 3115
Galaktyki Czutki (Crv) Galaktyki zlewające się N G C 4038 i N G C 4039 1.6 do 2.0

2.6 do 3.0

Duch Jowisza (powyżej)

NGC 3242. czasami nazywana Duchem Jowisza, w obiektywie teleskopu bardzo
przypom ina właśnie tę planetę. W rzeczywistości jest ona mgławicą planetarną,
pozostałością po centralnej gwieżdzie. która odrzuciła w przestrzeń swą zewnętrzną 5.6do 4.0

otoczkę. Taki los czeka także nasze Słońce. Astronom owie nie są pewni pochodzenia
gazu produkującego poboczne, czerwone emisje

4,6 do 5,0

5,1 do 5,5

5,6 do 6,0
U5373
6,1 do 6,5

M AŁY
PIES

Alphard

Południowy Wiatraczek (powyżej)

Zdjęcie przedstawia centralne rejony Galaktyki Południowy Wiatraczek (M83) w konstelacji
Hydry, ustawionej do nas ..od góry ". Galaktyka lezy w odległości 15 mln lat świetlnych i ma
30 tys. lat świetlnych średnicy, a jest znana ze swej niezwykłej zawartości gwiazd supernowych:
EDN OROŻEC w ostatnim stuleciu zaobserwowano wybuchy az sześciu z nich, podczas gdy, zgodnie z
modelami teoretycznymi, powinna wybuchnąć tylko jedna.

HYDRA
Kolizje galaktyczne (poniżej)
Około 60 mln lat świetlnych stąd. w gwiazdozbiorze Kruka, znajdują się dwie galaktyki,
które od 800 mln lat powoli zlewają się w jeden większy obiekt Te dwie galaktyki to NGC 4038
i NGC 4039. znane jako Czulki.

KOMPAS
RUFA

ŻAG IEL
Panna (Vi rgo)

P an n a leżąca na linii z o d ia k u jest d ru g ą p o d w zględem

w ielk o ści po H y d rz e k o n ste la cją nieba. P o siad a o n a kilka
jasnych gw iazd, ale to , co spraw ia, że jest najczęściej
o g ląd an y m g w ia z d o z b io re m , to n iezw y k ła kolekcja
g alaktyk. W sw ym o b rę b ie zaw iera tak ż e g ro m a d ę galak ty k
0 tej sam ej nazw ie, k tó ra o b e jm u je kilka ty się c y o b ie k tó w
zw iązan y ch ze sobą siłam i graw itacji. G ro m a d a z n an a jest
ró w n ież p o d nazw ą C o m a -V irg o , p o n iew a ż w k racza na
te re n sąsiadującego g w ia z d o z b io ru W a rk o c z a B ereniki.
W P a n n ie z n a jd z ie m y ró w n ie ż sły n n e g alaktyki S o m b re ro
(M 104) i M 87 (lub V irgo A ). M 87 to jedna z najb ard ziej
m asy w n y ch g alak ty k w całym W szech św iecie. N a p o łu d n ie
o d G ro m a d y V irgo z n a jd u je się najbliżej p o ło ż o n y
1 najjaśn iejszy k w azar nieba 3 C 273 (o jasności 12,8 m ag).
J e g o blask jest 100 razy w ięk szy n iż D ro g i M lecznej.
K w azar leży od nas w o d leg ło ści o k o ło 2,5 m ld lat
św ie tln y c h . O b ie k t ten leży na gran icy ob serw acji dla
m iło śn ik ó w a stro n o m ii.

+ 20 °

4AA-,1
477 4438
4435
SERPENS 4689 M 90 4473 M 86 Denebola
4654 M84 4216 LEW
CAPU T 4639 M89 4388
4 /5 4 Virgo A
M60 M59 M8? 4178
4762 p 4568 4429 4124
+ 10° 4596 4578
4698

5701
5668 5566

5838 110

5846

- 10 °

KRUK
PUCHAR

- 20°

W AG A

HYDRA

15 14 13h 12h
N a j j a ś n ie j s z e g w i a z d y
K o sm ic z n e rekordy
N a j g o r ę t s z a p o w ie r z c h n ia p l a n e t y
U k ła d u Sło n e c zn eg o _____________
Powierzchnia W enus, 464°C. M erkury m oże osiągać
zbliżoną wartość 430°C. G ruba atmosfera W enus nie
pozwala ciepłu wydostać się na zewnątrz, więc
tem peratury strony oświetlonej i ciemnej niewiele
różnią się od siebie.
N a j z im n ie j s z a p o w ie r z c h n ia o b ie k t u
U k ła d u Sł o n e c zn e g o ____________________
Powierzchnia Trytona, największego satelity Urana.
G dy Voyager 2 zbliżył się do księżyca w 1989 roku,
zarejestrował jego tem peraturę wynoszącą -235°C.
N a j w ię k s z y k r a t e r w u k ł a d z ie
S ł o n e c z n y m ______________________________
Basen A itken, niedaleko południow ego bieguna
Księżyca, o średnicy 2 500 km. T en olbrzym i
krater jest tak podziuraw iony m niejszym i
krateram i, że jego istnienie potw ierdził dopiero
statek Lunar O rb ite r w 1960 roku. D okładne
m apy z sondy C lem entine, w ykonane w 1994 roku
ukazały, że ta szeroka depresja znajduje się około
10 km poniżej przylegającego terenu.
N a jw y żs za g ó r a w U k ł a d z ie
Sł o n e c z n y m
Góra O lim p na zachodniej półkuli Marsa,
wznosząca się około 27 km ponad powierzchnię.
Przy podstawie jej średnica wynosi 550 km. Drugą
największą górą jest G óra Maxwella na wschodniej
półkuli W enus, której wysokość wynosi 11 km.
Najwyższy szczyt ziemski to mierzący 8,8 km
M ount Everest. Hawajska góra Mauna Kea ma 9 km
wysokości, mierząc od dna oceanicznego.
N a j w ię k s z y k a n i o n w U k ł a d z ie
S ł o n e c z n y m _______
Vallcs M arineris na M arsie, długość 3 800 km ,
m aksym alna szerokość 600 km , m aksym alna
głębokość 7 km . G dyby ten kanion znajdow ał się
na terenie USA, rozciągałby się od San Francisco
na w ybrzeżu zachodnim aż do A ppalachów
w stanie Wirginia, niedaleko wybrzeża wschodniego.
W E uropie sięgałby od Paryża aż do gór Uralu.
N a j w ię k s z a p l a n e t a U k ła d u
S ł o n e c z n e g o _________
Jowisz, który ma masę 317,8 razy większą od Ziemi
i jest 11 razy od niej większy. Zawiera on więcej
masy niż wszystkie planety, satelity, kom ety
i planetoidy razem wzięte.
N a j w ię k s z a z n a n a plan eta
N ienazw ana jeszcze planeta, obiegająca gwiazdę
H D 114762. Jest ona 11 razy m asywniejsza od
Jow isza, ale astronom ow ie przypuszczają,
że m oże być brązow ym karłem, małym, chłodnym
obiektem gwiazdowym . Jeśli to przypuszczenie
jest prawdą, wówczas największą planetą będzie
6,6 razy m asywniejsza od Jow isza planeta
obiegająca gwiazdę 70 Virginis.
N a j w ię k s z y k s ię ż y c w U k ł a d z i e
S ł o n e c z n y m _________________________________
G anim edes Jow isza, 5 262 km średnicy. G dyby
G anim edes krążył dookoła Słońca, zam iast
Jow isza, m ógłby być sw obodnie zakwalifikowany
jako planeta. Jest większy zarów no od M erkurego,
jak i od Plutona.
N a j w ię k s z y m e t e o r y t
M eteoryt H oba w Namibii, ważący 65 ton (prawie
tyle, co dziesięć słoni). O dkryty w 1920 roku jest
żelaznym meteorytem o długości 3 m i wciąż leży
w miejscu, gdzie spadł. Zaraz po upadku był większy,
ale do dziś częściowo uległ wietrznej erozji.
N a j w ię k s z y d e s z c z m e t e o r ó w
Leonidy 13 listopada 1833 roku; 200 tys.
m eteorów na godzinę. C i, k tó rzy to widzieli,
opisywali, że deszcz wyglądał jak opad śniegu,
a wielu w ierzyło, że nadszedł koniec świata.
T o wydarzenie było dow odem , że m eteory są
pozaziemskiego, a nie atmosferycznego pochodzenia.
N a j w ię k s z a p l a n e t o id a
1 Ceres, o średnicy 933 km. Ta największa planetka
została odkryta jako pierwsza, 1 stycznia 1801 roku
przez Giuseppe Piazzi’ego (1746-1826)
w O bserw atorium w Palermo.
N a j w ię k s z y o b ie k t P asa K u ip e r a
Skatalogowany pod nazwą 2003 UB313 obiekt
o szacowanej średnicy 2 400-5 000 km. Jest to
obiekt większy od Plutona, którego niektórzy
astronom ow ie uważają za obiekt Pasa. UB313
krąży dookoła Słońca z okresem 560 lat
w odległości m iędzy 38 a 97 A U . Największym
znanym obiektem Pasa, jaki znajduje się wewnątrz
jego zew nętrznej granicy, jest Q uaoar, którego
średnica wynosi 1 300 km.
K o m e t a p r z e l a t u j ą c a n a j b l iż e j
Z ie m i
Kometa Lexell z 1770 roku, jej odległość od Ziemi
to 2,2 mln km, mniej niż sześciokrotna odległość
Ziemia - Księżyc. Mimo że przeleciała tak blisko,
nie posiadała zbyt wyraźnego ogona, a jej głowa
miała na niebie rozm iar pięciu tarczy Księżyca.
N a jd łu żs zy w a r k o c z k o m e ty
W ielka K om eta w m arcu 1843 roku, 300 mln km
długości. W arkocz był na tyle długi, że sięgał
od Słońca aż do o rb ity Marsa.
N a j m a s y w n ie j s z a g w i a z d a n a n ie b ie
r| C arinae, o koło 150 razy m asywniejsza
od Słońca. A stronom ow ie nie są pewni, czy ta
gwiazda nie jest układem podw ójnym .
N a j m n ie j m a s y w n a g w i a z d a n ie b a
Gliese 105C, około 10% masy Słońca. O biekt ten
ledwie osiągnął masę krytyczną, przy której m oże
jeszcze być prawdziwą gwiazdą (czyli obiektem
przemieniającym w jądrze w odór w hel).
N a j b l iż s z a g w ia z d a
Proxima Centauri, prawdopodobnie trzeci element
układu gwiazd a Centauri. Ten chłodny, czerwony
karzeł leży około 4,22 lat świetlnych od Słońca
w konstelacji Centaura.
N a j w ię k s z a g w i a z d a n ie b a
Betelgeza w gwiazdozbiorze O riona, około 800 razy
większa od Słońca. Gdyby ją umieścić w miejscu
Słońca, sięgnęłaby orbity Jowisza.
N a j j a ś n ie j s z a g w ia z d a n ie b a
n o c n e g o
Syriusz o jasności widom ej -1,46 mag. Syriusz jest
układem podw ójnym , leżącym oko ło 8,6 lat
św ietlnych od nas w konstelacji W ielkiego Psa.
Najjaśniejszą gwiazdą na północ od równika
niebieskiego i czw artą na całym niebie jest
A rk tu r z gw iazdozbioru W olarza, jego jasność
to -0,04 mag.
N a j b o g a t s z a g r o m a d a k u l is t a
O m ega C entauri z około 10 m ln gwiazd.
T a grom ada kulista ma około 600 lat św ietlnych
średnicy i leży w odległości 16 tys. lat św ietlnych.
N ie k tó rz y astronom ow ie uważają, że O m ega
C entauri jest jądrem galaktyki karłowatej
pochłoniętym przez D rogę M leczną w zamierzchłej
przeszłości.
N a j w ię k s z a k o n s t e l a c j a
H ydra zajmująca 3,16 % nieba. H ydra rozciąga się
na 100 stopniach kątow ych nieba. Jej gwiazdy są
dość słabe, jedynie około 100 z nich m ożna
zobaczyć gołym okiem.
N a jm n ie js z a k o n s t e l a c ja
K rzyż Południa, zajm ujący 0,16 % nieboskłonu.
Pom im o sw ojego niew ielkiego rozm iaru, posiada
całą gamę ciekaw ych dla astronom ów obiektów ,
a jej charakterystyczny krzyż, u tw orzony
z czterech jasnych gwiazd, stał się sym bolem na
flagach czterech krajów.
N a jm a s y w n ie js z a g a l a k t y k a
Olbrzymia galaktyka eliptyczna M87 w gwiazdozbiorze
Panny, jej masa to około 800 mld mas Słońca. M87
jest członkiem gromady galaktyk Virgo.
G a l a k t y k a o n a j m n ie j s z e j m a s ie
Eliptyczna galaktyka karłowata Pegasus II,
posiadająca masę około 10 mln mas Słońca. Mniejsze
galaktyki mogą istnieć, ale ponieważ nie są zbyt
jasne, nie zostały jeszcze odkryte.
N a j b l iż s z a g a l a k t y k a
G alaktyka karłow ata w W ielkim Psie, leżąca
w odległości 25 tys. lat św ietlnych od U kładu
Słonecznego i 42 tys. lat św ietlnych od centrum
naszej G alaktyki. A stro n o m o m wciąż udaje się
odkryw ać nowe galaktyki karłow ate, więc m oże
się okazać, że jeszcze bliżej nas znajduje się inny
słaby obło k gwiazd.
N a j b a r d z ie j o d l e g ł y o b ie k t
W ID O C Z N Y GO ŁY M OKIEM
W ielka M gławica w A ndrom edzie (M 31),
leżąca 2,9 m ln lat św ietlnych od nas. Światło,
k tó re do nas dociera od tej galaktyki opuściło ją,
gdy na Ziem i zaczynało się o statnie wielkie
zlodow acenie.
N a j d a l s z y z a o b s e r w o w a n y o b ie k t
N ienazw ana jeszcze galaktyka w konstelacji Pieca,
oddalona od nas o 13 m ld lat św ietlnych. Jej
średnica w ynosi zaledw ie 2 tys. lat św ietlnych.
O d k ry to ją za pom ocą teleskopu H ubble'a jako
obiekt zniekształcony soczew kow aniem
graw itacyjnym . Z najduje się ona tak daleko, że
m usiała już istnieć, gdy W szechśw iat miał
zaledw ie 750 m ln lat.
 KOSMICZNE REKORDY

K s ię ż y c e Z ie m i Z n a n e k s ię ż y c e U r a n a

N azw a Śr e d n ia o d le g ło ś ć Śr e d n ia O kres Data N azw a Śr e d n ia o d le g ło ś ć Śr e d n ia O kres Data

o d Z ie m i om) ŚREDNICA (km) ORBITALNY (Dni) ODKRYCIA o d U r a n a <km> ŚREDNICA (km) ORBITALNY (Dni) odkrycia

Księżyc 384 400 3 476 27,322 — Cordclia 49 770 20 0,335 1986

Ofelia 53 790 21 0,376 1986

K s ię ż y c e M a r s a Bianca 59 170 27 0,435 1986

N azw a Śr e d n ia o d le g ło ś ć Śr e d n ia O kres Data Cressida 61 780 40 0,464 1986

o d M arsa (km) ś r e d n ic a (km» ORBITALNY (Dni) odkrycia
Desdemona 62 680 32 0,474 1986
Phobos 9 378 24 0,319 1877
Julia 64 350 47 0,493 1986
Deimos 23 459 13 1,262 1877
Portia 66 090 68 0,513 1986
Rosalinda 69 940 36 0,559 1986
Z n a n e księżyce J ow isza ( ksieżyce o średnicy poniżej 10 km n ie zostały umieszczone )
S/2003U2 74 800 12 0,618 2003
N azw a Śr e d n ia o d le g ło ś ć Śr e d n ia O kres D ata
o d Jo w is z a (km) ŚREDNICA (km)) ORBITALNY (Dni) odkrycia Belinda 75 260 40 0,624 1986
Metis 127 960 40 0,295 1979 S/1986U10 76 400 80 0,638 1999

Adrastea 128 980 20 0,298 1979 Puk 86 010 81 0,762 1986

Amalthea 181 300 189 0,498 1892 S/2003/U 1 97 700 16 0,923 2003
Thebe 221 900 100 0,675 1979 Miranda 129 300 472 1,413 1948
Io 421 600 3 643 1,769 1610 . Ariel 191 020 1 158 2,520 1851
Europa 670 900 3 122 3,551 1610 Umbriel 266 300 1 169 4,144 1851
Ganimedes 1 070 400 5 262 7,155 1610 Tytania 435 910 1 578 8,706 1787
Kallisto 1 882 700 4 821 16,689 1610 Oberon 583 520 1 523 13,463 1787
Leda 11 165 000 18 240,92 1974 S/2001U3 4 280 000 12 266,6 r 2001

Himalia 11 461 000 184 250,56 1904 Caliban 7 230 000 96 579,5k 1986
Lysithea 11 717 000 38 259,22 1938 Stephano 8 002 000 20 676,5r 1999
Elara 11 741 000 78 259,65 1905 Trinculo 8 571 000 10 758,1R 2001
Ananke 21 280 000 20 629,8" 1951 Sykoraks 12 179 000 190 1283,4 r 1997
Carme 23 400 000 30 734,2“ 1938 S/2003U3 14 345 000 12 1694,8 2003
Pasiphae 23 620 000 36 743,6“ 1908 Prospero 16 418 000 30 1992,8r 1999
Sinope 23 940 000 28 758,9“ 1914 Setebos 17 459 000 30 2 2 0 2 ,3 r 1999
S/2001U2 21 000 000 12 2823,4 r 2001

Z nanf . księżyce Sa t u r n a ( księżyce o średnicy poniżej 10 km n ie zostały m i e s z c z o n e )

Śr e d n ia o d le g ło ś ć Śr e d n ia O kres Data
N azw a Z n a n e k s ię ż y c e N e p t u n a
o d Sa t u r n a <łm) ŚREDNICA (km) ORBITALNY (Dni) odkrycia
N azw a Śr e d n ia o d le g ło ś ć Śr e d n ia O kres D ata
Pan 133 583 20 0,575 1990 o d N e p tu n a (km) ŚREDNICA (km) ORBITALNY (Dni) odkrycia

Atlas 137 670 33 0,602 1980 Naiad 48 200 69 0,294 1989

Prometeusz 139 350 91 0,613 1980 Thalassa 50 100 87 0,311 1989
Pandora 141 700 84 0,629 1980 Despina 52 500 152 0,335 1989
Epimeteusz 151 422 115 0,694 1980 Galatea 62 000 177 0,429 1989
Janus 151 472 178 0,695 1966 Larissa 73 548 196 0,555 1981
Mi mas 185 520 397 0,942 1789 Proteusz 117 647 420 1,122 1989
Enkelados 238 020 499 1,370 1789 Tryton 354 760 2 707 1846
5,877“
Telesto 294 660 23 1,888 1980 Nereida 5 513 400 340 360,136 1949
Tethys 294 660 1 060 1,888 1684 S/2002 N I 15 686 000 48 1874,8 2002
Calypso 294 660 21 1,888 1980 S/2002 N2 22 452 000 48 2918,9 2002
Helene 377 400 33 2,737 1980 S/2002 N3 22 452 000 48 2918,9 2002
Dione 377 400 1 120 2,737 1684
S/2002 N4 46 570 000 60 9136,1“ 2003
Rea 527 040 1 528 4,518 1672
S/2003 N I 46 738 000 28 9136,1“ 2003
Tytan 1 221 830 5 150 15,95 1672
Hyperion 1 481 100 286 21,28 1848
Japetus 3 561 300 1 436 79,33 1671 N a j w i ę k s z e z n a n e Pl a n e t o i d y

Śr e d n ia śr e d n ic a Średnia odległość O kres D ata

Kiviuq 11 370 000 14 450,44 2000 N azw a
OD SlOŃCA (AU)
(KM) ORBITALNY (Lata) odkrycia

Ijiraq 11 440 000 10 452,76 2000 1 Ceres 933 2 766 4,60 1801
Phoebe 12 952 000 220 549,83“ 1899 2 Pallas 532 2 773 4,62 1802
Paaliaq 15 200 000 22 680,67 2000 4 Vesta 530 2 361 1807
3,63
A!biorix 16 390 000 32 784,23 2000 10 Hygiea 443 3 140 5,56 1849
Siarnaq 18 160 000 32 894,54 2000 511 Davida 326 3 169 5,64 1903
Tarvos 18 240 000 14 913,66 2000 317
704 Interamnia 3 062 5,36 1910
Ymir 23 100 000 16 1317,14“ 2000
R oznacza ruch wsteczny
Sł o w n ic z e k
A k ty w n e J ą d ro G ala k ty k i (A G N )
Supcrmasywna czarna dziura, znajdująca
się w sercu galaktyki aktywnej.
A lbedo
Miara światła (lub innego
promieniowania) odbitego od
nieświecącego ciała niebieskiego.
A n ty m a te ria
Materia zbudowana z antycząstek:
antyelektronów , antyprotonów
i antyneutronów .
A p h eliu m
Najbardziej oddalona od Słońca pozycja
komety, planetoid)' lub planety
na eliptycznej orbicie.
A p e rtu ra
Średnica głównej optyki teleskopowej,
także średnica soczewki lornetki.
A p ogeum
Najbardziej oddalona od Ziemi pozycja
Księżyca lub sztucznego satelity.
A strofizyka
N auka zajmująca się dynamiką,
procesami chemicznymi i ewolucją ciał
niebieskich.
A tm o sfera
Warstwa gazów związanych
grawitacyjnie z planetą lub księżycem.
B iały karzeł
Mała, gęsta, bardzo gorąca, ale słaba
gwiazda; ostateczne stadium ewolucji
wszystkich masywnych gwiazd.
B ieguny niebieskie
Punkty na sferze niebieskiej, przez które
przechodzą przedłużone końce osi
rotacji Ziemi.
B ilion
Tysiąc miliardów.
B lazar
Typ kwazara charakteryzujący się bardzo
gwałtownymi zmianami jasności w całym
zakresie widmowym.
B łę k itn y m a ru d e r
Gwiazda gromady kulistej, gorętsza
od innych gwiazd gromady; powstała
prawdopodobnie ze zlania się gwiazdy
podwójnej.
Brązow y karzeł
Gwiazdopodobny obiekt, zbyt mały, aby
w jego jądrze mogły zachodzić reakcje
przemiany wodoru w hel. Karły te są jedną
z form ciemnej materii kosmosu.
C efeid a
Gwiazda zmienna, której jasność wykazuje
wahania w okresie kilku dni. Zmienności
blasku wiążą się bezpośrednio z okresem
pulsacji gwiazdy, co sprawia, że cefeidy są
astronomicznymi wskaźnikami odległości.
C ie ń
Centralna część plamy słonecznej.
C h ro m o s fe ra
Cienka warstwa atmosfery Słońca, leżąca
powyżej fotosfery (widzialnej tarczy
gwiazdy), a poniżej korony.
C ią g głów ny
Najdłużej trwający okres życia gwiazdy,
podczas którego przemienia ona wodór
w hel. Podczas reakcji wytwarza się
ciśnienie, które powstrzymuje gwiazdę od
grawitacyjnego kolapsu.
C ie m n a en erg ia
Hipotetyczna forma energii o właściwościach
antygrawitacyjnych, która wypełnia
Wszechświat i może mieć znaczenie przy
modelowaniu jego ekspansji.
C ie m n a m a teria
Forma materii, która nie emituje światła
ani żadnego innego promieniowania. Masa
ciemnej materii znacznie przewyższa masę
zwykłej, widzialnej materii kosmosu.
C ie m n a m gław ica
O błok miedzygwiazdowego pyłu
blokującego światło gwiazd i mgławic.
C z a rn a d ziu ra
Obiekt tak gęsty, że ani światło, ani inne
promieniowanie nie może się z niego
wydostać.
C zas gw iazdow y
Okres rotacji lub ruchu orbitalnego planety
albo satelity mierzony w odniesieniu do
gwiazd. Dzień, miesiąc i rok gwiazdowy na
Ziemi niewiele różni się od używanego
przez nas, odpowiednio: dnia słonecznego,
miesiąca synodycznego i roku juliańskiego.
C ze rw o n y karzeł
Mala, stosunkowo chłodna gwiazda ciągu
głównego o typie widmowym od M do
późnego K. Czerwone karły to najczęściej
występujące gwiazdy w'e Wszechświecie.
C ze rw o n y olb rzy m
Wielka, chłodna gwiazda w końcowym
etapie swego życia.
D eklinacja
Odległość kątowa obiektu niebieskiego
na północ i południe od równika
niebieskiego.
D łu g o ść fali
Odległość między dw-oma grzbietami
lub dołkami fali elektromagnetycznej.
D ysk ak recyjny
Wirujący dysk materii otaczającej gwiazdę,
małą czarną dziurę w* układzie podwójnym
lub supermasywrną czarną dziurę w centrum
galaktyki aktywnej.
D ysk p ro to p la n e ta rn y
Dysk gazu i pyłu otaczający
nowonarodzoną gwiazdę; z takich dysków
prawdopodobnie powstają układy
planetarne.
E kliptyka
Droga na sferze niebieskiej, po której
podąża Słońce. Ponieważ Słońce oglądamy
z Ziemi, droga ta jest współliniow'a
z płaszczyzną naszej orbity.
E kscentryczność (m im o śró d )
Miara wydłużenia orbity od kształtu
kołowego; zdefiniowana jako stosunek
odległości ogniskowej do długości osi
wielkiej elipsy.
Elipsa
Owalna, zamknięta figura, po której
pod wpływem grawitacji poruszają się
ciała niebieskie.
Fala ud erze n io w a
Granica między szybko poruszającym się
gazem lub cieczą a materią otoczenia.
Przykładami występowania fali uderzeniowej
w astronomii może być strefa, gdzie
heliosfera przechodzi w ośrodek między­
gwiazdowy albo gdzie wyparty gaz
z gwiazdy koliduje z materią innej gwiazdy.
F otosfera
Widoczna powierzchnia tarczy Słońca
lub innej gwiazdy.
G ala k ty k a
Ogrom ne skupisko gwiazd, gazu i pyłu,
związanych silami grawitacyjnymi
i posiadające masę wynoszącą od 100 tys.
do 10 bln. mas Słońca.
G ala k ty k a ak ty w n a
Galaktyka, w której centrum znajduje się
czarna dziura emitująca ogromne ilości
promieniowania.
G ala k ty k a dyskow a
Galaktyka, która posiada spłaszczony
sferyczny dysk z gwiazd. O dnosi się
do galaktyk spiralnych i soczewkowych.
G ala k ty k a elip ty czn a
Galaktyka o kształcie sferoidalnym
i gładkim wyglądzie, zawierająca głównie
gwiazdy stare.
G ala k ty k a k arło w ata
Mała, słaba galaktyka.
G ala k ty k a p o d czerw o n a
Galaktyka, którą widać przede wszystkim
lub tylko w podczerwieni.
G ala k ty k a S eyferta
Typ galaktyki aktywnej z ekstremalnie
jasnym, wykazującym gwałtowną
aktywność jądrem.
Gazowy* olb rzy m
Planeta, w której skład wchodzą przede
wszystkim wodór i hel (np.: Jowisz i Saturn).
G lo b u la
Mała, ciemna, prawie sferyczna chmura
gazu i pyłu. Wiele globul jest miejscem
tworzenia się nowych gwiazd; znane
również jako globule Boka.
G ro m a d a
Grupa gwiazd lub galaktyk powiązanych
ze sobą grawitacyjnie.
G ro m a d a k u lista
Sferyczna gromada, która może zawierać
ponad milion przede w-szystkim starych i
czerwonych gwiazd.
G ro m a d a o tw a rta
Grupa młodych gwiazd licząca od
kilkudziesięciu do kilkuset członków'
związanych siłami grawitacji.
G w iazd a n e u tro n o w a
Masywrna pozostałość po zapadniętej
gwieździe, zawierająca gęsto upakow-anc
neutrony. Może być widoczna jako pulsar.
G w iazd a N ow a
Biały karzeł z układu podwójnego, którego
jasność nagle wzrasta o kilka magnitudo
w wyniku wybuchów nuklearnych gazu
przeciąganego od towarzysza.
G w iazd a p o d w ó jn a
Dwie gwiazdy połączone ze sobą siłami
grawitacji i wirujące dookoła wspólnego
środka masy (zob. układ podw ójny).
G w iazd a R R Lyrae
Duża, żółta lub biała pulsująca zmienna,
której okres jest ściśle związany z
jasnością absolutną. Gwiazd RR Lyrae
używa się jako świec standardowych.
G w iazd a T T a u ri
Bardzo młoda gwiazda charakteryzująca
się dużą prędkością rotacji, wykazująca
gwałtowne zmiany jasności i będąca
zmiennym źródłem promieni
rentgenowskich.
G w iazd a w ielo k ro tn a
Trzy lub więcej gwiazd związanych
grawitacyjnie.
G w iazd a zm ien n a
Każda gwiazda, której obserwowana jasność
zmienia się w' czasie.
H a lo g alak ty czn e
Sferyczny obszar przestrzeni kosmicznej,
otaczający dysk galaktyczny. Sądzi się,
że zawiera on gaz, gwiazdy i ciemną materię.
H elio sfera
Bąbel utworzony w ośrodku międzygwiazdo-
wym przez ciśnienie wiatru słoncznego.
H o ry z o n t zdarzeń
O bszar otaczający czarną dziurę,
poza który nic może wydostać się
żadne promieniowanie. Wewnątrz
horyzontu zdarzeń prędkość ucieczki
jest większa niż prędkość światła.
In te rfe ro m e tria
Technika łączenia dwóch lub więcej
teleskopów w celu otrzymania większej
rozdzielczości obrazu niż byłoby to
możliwe pojedynczym instrumentem.
Jasność
Ilość energii wypromicniowancj przez
obiekt, np. gwiazdę w jednostce czasu.
Jasność zależy zarówno od temperatury,
jak i rozmiaru obiektu.
Jasn o ść ab so lu tn a
Jasność gwiazdy umieszczonej w odległości
10 parseków' (32.6 lat świetlnych) od Ziemi.
Jasn o ść w id o m a
Obserwowana z Ziemi jasność obiektu
niebieskiego.
J ą d ro
Centralna część galaktyki lub innego
obiektu niebieskiego.
Je d n o s tk a a s tro n o m ic z n a (A U )
Średnia odległość Ziemi od Słońca,
około 150 mln. km
Jo n izacja
Utrata lub uzyskanie przez atom jednego
lub więcej elektronów, w wyniku czego
atom posiada ujemny lub dodatni ładunek.
K arzeł
Gwiazda o małej średnicy, masie i blasku.
D o grupy karłów wchodzą czerwone,
brązowe i białe karły i większość gwiazd
ciągu głównego podobnych do Słońca.
K ata lo g H ip p arco sa
Katalog 118 218 gwiazd zebranych
przez satelitę Hipparcos, opublikow-any
po raz pierwszy w 1997 roku.
K om ety
Małe ciała niebieskie, zbudowane z lodu
i pyłu, obiegające Słońce po wydłużonych
orbitach.
K o n iu n k cja
Moment, w którym dwa ciała niebieskie
leżą na sferze niebieskiej w niewielkiej
od siebie odległości.
K onstelacja
Jeden z 88 oficjalnie uznanych układów
gwiazd, które dzielą niebo na części.
K onw ekcja
Proces transportu cieplnego,
który zachodzi, gdy gorętszy materiał
wznosi się ku obszarom chłodniejszym,
a chłodniejszy opada.
K o ro n a
Wysokotemperaturowa, najbardziej
zewnętrzna warstwa atmosfer)’ Słońca,
widoczna z Ziemi jedynie podczas
całkowitych zaćmień gwiazdy.
K o ro n aln c w y rzu ty m aterii
Potężne, trwające kilka godzin wyrzuty
materii ze słonecznej korony.
K o sm o lo g ia
Dział astronomii zajmujący się
pochodzeniem. budow*ą i dynamiką
czasoprzestrzeni Wszechświata.
Księżyc rosnący
Faza księżyca, gdy widoczna jest więcej
niż połowa, ale mniej niż cała tarcza
obiektu.
K siężyce galileuszow c
C ztery księżyce Jowisza odkryte przez
Galileusza w' 1610 roku; pod względem
dystansu dzielącego je od Jowisza są to
kolejno: Io, Europa, Ganimedes
i Kallisto.
K w azar
Skrót od “quasi-stellar radio source"
(gwiazdopodobne źródło radiowe),
kwazary to prawdopodobnie aktywne
jądra bardzo odległych galaktyk.
L o k aln a G ru p a G a la k ty k
Gromada galaktyk zawierająca około
40 członków; należy do niej także
Droga Mleczna.
M agnetosfery
O bszar w przestrzeni otaczający planetę
lub gwiazdę, przeniknięty liniami pola
magnetycznego tego ciała.
M a g n itu d o (m ag)
Logarytmiczna jednostka używana do
określania jasności obiektów niebieskich.
Jasność widoma to ta widziana z Ziemi,
jasność absolutna to blask obiektu
widocznego z odległości 10 parseków
(32,6 lat świetlnych). Im mniejsza
wartość magnitudo, tym jaśniejszy
obiekt.
M arc (lm :m aria)
Równina wypełniona zastygłą law^ą na
powierzchni Księżyca, ciemniejsza niż
przylegający do niej teren.
M gław ica em isy jn a
Chmura gazu świecąca w wyniku reemisji
pochłoniętego promieniowania pobliskiej
gorącej gwiazdy.
M ete o r
Jasna, krótkotrwała smuga światła
utworzona przez meteroid, fragment gruzu
z przestrzeni kosmicznej, który rozgrzewa
się przy zetknięciu z ziemską atmosferą.
M eteo ro id
Każda drobina podróżująca w przestrzeni
kosmicznej, zwykle część komety
lub planetoidy.
M eteo ry t
Nazwa każdego kawałka międzyplanetarnej
materii, która osiąga powierzchnię Ziemi.
M gław ica
Chm ura gazu lub pyłu w przestrzeni
kosmicznej; może być ciemna,
przesłaniająca promieniowanie,
lub jasna, świecąca.
M gław ica p la n e ta rn a
O toczka gazowa, odrzucona przez
małomasywną gwiazdę, której skończyło
się wodorowe paliwo w jądrze.
M gław ica reflek sy jn a
O błok pyłu lub gazu, który możemy
oglądać tylko dlatego, że odbija światło
pobliskich gwiazd.
M iliard
Tysiąc milionów.
M in u ta lu k u
Jednostka kątowa rów-na 1/60 stopnia;
Księżyc i Słońce mają około 30 minut
łuku średnicy.
N iebieski o lb rzy m
Gigantyczna, gorąca, niebieska gwiazda
o typie spektralnym O lub B.
O b ie k t H c rb ig a -H a ro (H H )
Jasna mgławica emisyjna, związana
z bipolarnymi strugami naładowanych
cząstek, emitowanych przez młode
gwiezdne obiekty.

O b ie k t nieb a głębokiego
O biekt niebieski, leżący poza Układem
Słonecznym.
O b ie k ty M
Gromady gwiazd, mgławic i galaktyk
umieszczone w katalogu Mcssiera.
O b ie k ty N G C
Galaktyki, gromady gwiazd i mgławice
umieszczone w katalogu o nazwie New
General Catalog (N G C ).
O b ło k O o rta
Sfera bilionów potencjalnych jąder
kometarnych, rozciągająca się na obszarze
1,5 roku świetlnego od zewnętrznego
brzegu Pasa Kuipera.
O lb rz y m lodow y
Planeta, w której skład wchodzą pierwiastki
podobne do tych w olbrzymach gazowych,
ale z dużą zawartością materiału skalnego
i grząskiego lodu.
O p o zy cja
Punkt na orbicie planety, gdy ta znajduje
się po przeciwnej stronic nieba niż Słońce.
O p ty k a ad ap ty w na
Technologia stosowana w teleskopach
naziemnych, która pozwala na korektę
zniekształceń atmosferycznych w czasie
rzeczywistym.
O rb ita
Droga obiektu poruszającego się w prze­
strzeni kosmicznej, znajdującego się pod
wpływem sił grawitacyjnych innego ciała.
O so bliw o ść
Punkt w czasoprzestrzeni, w którym nic
obowiązują żadne znane prawa fizyczne
i matematyczne. Osobliwości istnieją
w czarnych dziurach.
O ś ro tacji
Linia przechodząca przez środek planety,
gwiazdy lub galaktyki, dookoła której
obiekt wiruje.
O śro d e k m ięd zygalaktyc/.ny
Materia przestrzeni międzygalaktyczncj;
większość ośrodka stanowi rozproszony,
gorący gaz.
O śro d e k m iędzygw iazdow y
Materia przestrzeni międzygwiezdnej;
w Drodze Mlecznej składa się z w 90%
gazu i 10% z pyłu.
P aralaksa
Pozorna zmiana pozycji pobliskiego
obiektu w stosunku do odległych obiektów
w tle, spowodowana jego obserwacją
z różnych punktów. Paralaksa jest używana
do określania odległości do pobliskich
gwiazd.
P arsek
Jednostka odległości równa dystansowi
do obiektu, którego paralaksa wynosi
jedną sekundę kątową. Parsek jest równy
3,26 roku świetlnego.
Pas K u ip era
Obszar w Układzie Słonecznym poza
orbitami planet, który zawiera lodowe
planctozymalc.
Pas p la n eto id
O bszar występowania planetoid
obiegających Słońce po eliptycznych
orbitach pomiędzy Marsem a Jowiszem.
Pas pyłow y
Ciemne pasmo pyłu i gazu widoczne
w dyskach galaktyk spiralnych,
oglądanych pod dużym kątem
(ustawionych do obserwatora brzegiem).
P ery g eu m
Punkt na orbicie Księżyca lub sztucznego
satelity, który znajduje się najbliżej Ziemi.
P ery h eliu m
Punkt na orbicie kom ety, planetoid)'
lub planety położony najbliżej Słońca.
P lam a słoneczna
Ciem ny, silnie magnetyczny obszar
powierzchni Słońca, który jest
chłodniejszy od przylegającego terenu.
P lan e ta ty p u ziem skiego
Planeta zbudowana głównie z materiału
skalnego (Merkury, Wenus, Ziemia i Mars).
P lan e to id a
Również zwana planetką; mały, skalny
lub metaliczny obiekt o średnicy mniejszej
niż tysiąc kilometrów, krążący dookoła
Słońca głównie w obszarze pasa planetoid.
P lan e to id a p o dw ójna
Układ, w którym dwie planetoidy o mniej
więcej tym samym rozmiarze krążą dookoła
wspólnego środka ciężkości.
P lan e to id a z o to c zen ia Z iem i
Planetoida, która obiega Słońce
w odległości do 1,3 A U. Wiele orbit tych
ciał przecina się z orbitą naszej planety.
P lanctozym alc
Małe, skalne lub lodowe ciała, z których
mogą utworzyć się planety.
Plazm a
Gazowy stan materii, w której atomy są
zjonizowane i wykazują właściwości
elektromagnetyczne.
Płaszcz
Główna część planety lub satelity
leżąca pomiędzy jądrem a skorupą
(lub zewnętrznymi w-arstwami atmosfer)’
planet gazowych lub lodowych).
P odczerw ień (IR )
Promieniowanie o falach dłuższych
niż światło widzialne.
P ole m agnetyczne
O bszar otaczający obiekt magnetyczny,
wewnątrz którego ciało zawierające żelazo
ulega sile magnetycznej.
P o łu d n ik niebieski
Linia na niebie przebiegająca z północy na
południe i przechodząca przez zenit.
P ozostałość po supernow ej
Ekspandująca chmura gazu wyrzuconego
w przestrzeń podczas wybuchu gwiazdy
supernow-ej.
P ółcień
Jaśniejsza strefa otaczająca plamę
słoneczną.
Precesja
Powolne, periodyczne kołysanie się
ziemskiej osi rotacji powodow-anc siłami
pochodzącymi od Słońca, Księżyca
i innych planet.
P rędkość ucieczki
Minimalna prędkość, jaką trzeba nadać
obiektowi (np.: rakiecie), aby mógł on
opuścić powierzchnię planety, księżyca
lub innego ciała i oddalić się w przestrzeń
kosmiczną. Jeśli prędkość ucieczki jest
za mała, obiekt zostanie grawitacyjnie
ściągnięty z powrotem na powierzchnię.
P ro m ie n io w an ie
Energia uwalniana ze źródła w formie fali
lub cząstek.
P ro m ie n io w an ie y
Promieniowanie o falach krótszych
niż promienie X.
P ro m ie n io w an ie X (ren tg en o w sk ie )
Promieniowanie o długości fali pomiędzy
ultrafioletem a promieniami y.
P ro tu b era n cja
Krótkotrwała struktura chłodniejszego
gazu, wyrzucona w słonecznej koronie.
P rzesilen ie
Chwila, w której bieguny planety znajdują
się od Słońca w pozycjach granicznych.
P u lsar
Szybko wirująca gwiazda neutronowa, która
omiata niebo wiązkami promieniowranania
z zakresu radiowego (i czasami widzialnego).
R ad io g alak ty k a
Typ galaktyki aktywnej, która jest silnym
źródłem promieniowania radiowego.
R e fle k to r
Teleskop, w którym powiększanie i skupianie
obrazu odbywa się za pomocą luster.
R e fra k to r
Teleskop, w którym powiększanie i skupianie
obrazu odbywa się za pomocą soczewek.
R ektascensja
W spółrzędna niebieska analogiczna
do długości geograficznej na Ziemi;
mierzona w- godzinach i minutach.
R o k św ietlny
Odległość, jaką pokonuje światło w ciągu
jednego roku; wynosi około 9,5 bln km.
R otacja
Wirowanie planety, satelity lub gwiazdy
wzdłuż tzw. osi rotacji.
R ozbłysk sło n eczn y
Nagłe uwolnienie dużej ilości energii
ze słonecznej korony w przestrzeń
kosmiczną.
R ów nik
lJnia na ciele niebieskim przechodząca
przez jego środek w równych odległościach
między biegunami.
R ó w n ik n iebieski
Linia przechodząca przez środek nieba
w równych odległościach między
biegunami niebieskimi.
R ów nonoc
Moment, gdy Słońce znajduje się
dokładnie nad równikiem planety.
R u ch p o stępow y
Przeciwne do ruchu wskazówek zegara
przemieszczanie się na orbicie satelity
oglądanego z pozycji na północ od
ekliptyki. Taki jest ruch większości
satelitów w układzie Słonecznym.
R u ch w steczny
Zgodne z ruchem wskazów-ek zegara
przemieszczanie się na orbicie lub
wirowanie wokół własnej osi satelity
oglądanego z pozycji na północ od
ekliptyki. Jest przeciwny do ruchu
większości satelitów' w układzie Słonecznym.
R u ch y te k to n ic z n e
Deformacje skorupy planety lub dużego
księżyca.
S atelita
Mały obiekt krążący dookoła większego
ciała.
S ek u n d a łu k u
Jednostka kątowa równa 1/60 minuty;
Jowisz ma rozm iar około 44 sekundy
łuku.
Sfera n iebieska
Sfera otaczająca Ziemię, na której
rozmieszczone są gwiazdy galaktyki
i inne obiekty niebieskie.
SI0WN1CZEK
S p e k tro sk o p ia Z aćm ien ie
Analiza światła i jego linii widmowych Zjawisko przechodzenia jednego ciała
w celu określenia składu chemicznego przed drugim, z jednoczesnym przesłonięciem
i warunków panujących w obiekcie, który jego tarczy i przyćmieniem blasku.
je emituje. Z danych spektroskopowych
można uzyskać informację o ruchu obiektu Z e n it
i jego prędkości w stosunku do Ziemi.
Punkt położony najwyżej na niebie
S p ik u lc nad głową obserwatora, pod kątem 905
od horyzontu.
Wąskie, krótkotrwałe strugi gazu
Z m ie n n a pulsująca
w słonecznej chromosfcrzc.
S tała H u b b le ’a Gwiazda, której zmiany jasności
spowodowane są jej regularnym,
Stosunek prędkości ucieczki galaktyki faktycznym kurczeniem się
do jej odległości od Układu Słonecznego; i puchnięciem.
wyznaczenie tej stałej jest kluczowe
dla określenia wieku Wszechświata. Z m ie n n e k atak lizm ic zn e
S to p ie ń Układ gwiazd podwójnych, w' którym
biały karzeł przyciąga materię swojego
Jednostka kątowra równa 1/360 kąta towarzysza, zwykle czerwonego
pełnego. olbrzyma. Gdy materia dociera do dysku
akrecyjnego, wirującego dookoła karła,
S u p crg ro m a d a mogą zachodzić reakcje jądrowe.
Gromada gromad galaktyk. Z o d iak
S u p ern o w a Nazwa nadana dwunastu gwiazdozbiorom,
k tóre leżą na linii wfędrówki Słońca
Eksplozja masywnej gwiazdy,
po niebie - ekliptyce.
która mogłaby rozświetlić całą galaktykę.
W ydarzenie takie ma miejsce, Z o rz a p o la rn a
gdy w' jądrze gwiazdy brakuje paliwa
do zajścia reakcji chemicznych. Zjawisko świetlne, widoczne na niebie
ze średnich i dużych szerokości planety.
Świeca stan d ard o w a Jej powstawanie powodują przechodzące
przez ziemską atmosferę cząsteczki
O biekt astronomiczny (zazwyczaj gwiazda
wiatru słonecznego, pobudzające niektóre
lub galaktyka) o znanej jasności absolutnej.
jej gazy do świecenia.
Poprzez pomiar jasności widmowej świecy
można określić jej odległość od Ziemi.
T elesk o p o p ty czn y
Instrum ent zbierający światło widzialne.
T ra n z y t
Przejście jednego ciała niebieskiego
przed tarczą drugiego. Z Ziemi
obserwowane są przejścia W enus
i M erkurego na tle tarczy Słońca.
U k ład p o d w ó jn y gw iazd
Dwie gwiazdy, które znajdują się na
nieboskłonie blisko siebie. Podwójność
optyczna to jedynie rzut pozycji gwiazd
na sferze, prawdziwe układy podwójne
składają się z gwiazd powiązanych
ze sobą siłami grawitacji.
U k ład p o d w ó jn y ren tg en o w sk i
U kład dwóch gwiazd, w którym gwiazda
neutronow a lub mała czarna dziura
obiega znacznie większego tow arzysza
i jednocześnie akreuje jego materię.
U k ład p o d w ó jn y zaćm ien io w y
Układ gwiazd podwójnych, których składniki
regularnie przechodzą przed swoimi
towarzyszami. Obserwując je z Ziemi,
rejestrujemy zmiany ich jasności.
N o tac ja nau k o w a
W ęzeł o rb ity W celu zasto so w an ia b ard zo d u ży ch
Punkt na orbicie planety lub innego ciała lub b ard zo m ały ch je d n o stek
niebieskiego, w którym orbita przecina
a s tro n o m o w ie n ie używ ają tak ich
ekliptykę.
o k reśle ń , jak m ilia rd y czy b ilio n y ,
W ia tr sło n eczn y
gdyż byłyby to cyfry z w ielką ilością
Zmienny, ale nieprzerwany strumień
naładowanych słonecznych cząstek, zer, lecz sto su ją n o tację o p a rtą na
przemieszczających się w' przestrzeni w ielo k ro tn o ściac h liczby dziesięć.
kosmicznej z ogromnymi prędkościami.
I ta k , n p . m ilia rd (1 0C0 000 000)
W id m o ele k tro m a g n e ty c z n e
zapisuje się cyfrą 10% co oznacza
Nazwa całego zakresu promieniowania,
jed y n k ę z d ziew ięcio m a zeram i. Jed n a
w którego skład wchodzą fale radiowe,
podczerwone, światło optyczne, m ilia rd o w a to 10'% czyli jedynka
promienie X i y.
p o p rzed z o n a o śm io m a ze ra m i po
W ielki W ybuch
p rzec in k u . Liczby, k tó re n ie są
Według obecnych teorii kosmologicznych,
w ielo k ro tn o ściam i liczby dziesięć
wydarzenie, k tóre miało miejsce 13,7
mld lat temu, rozpoczynające istnienie (n p .: ob jęto ść S ło ń ca w m e trach
Wszechświata.
sześcien n y ch ), zap isu je się
W ypływ b ip o larn y następ u jąco : 3,38 x 10l?, co oznacza
Strumień materii, który wypływa w dwóch liczbę 3,38, p rz e m n o ż o n ą przez
przeciwległych kierunkach z gwiazdy T
Tauri lub czerwonego olbrzyma na chwilę je d y n k ę z sied e m n asto m a zeram i.
przed utworzeniem mgławicy planetarnej.
295
 16 Cygni B - Eridanus

16 C y g ni B 131 A pus zob. P tak Rajski B runo, G io rd an o 132 C y g n u s zob. Łabędź

1992 Q B1 106 A quarius zob. W odnik B um erang, M gławica 155 C y g n u s X - l 158

1ES 0657-558 191 A quila zob. O rzeł Byk (T aurus) 159, 218, 222, 22 4 ; 228, 259, 260-1, C yrkiel (C ircinus) 281

2003 UB313 292 A ra zob. O łta rz 263, 264 czarne d ziu ry 155, 156, 158-9, 166, 181, 192,257,

243 Ida 68, 79 A res Vallis, o b szar 64 271,291

25143 Ito k a w a6 9 A rgo 279 C G alaktyka w A nd ro m ed zie 245

253 M atylda 69 A riel 96 ciem na m ateria 170-1, 191
2M 1207 130 pow ierzchnia 97 C aelum zob. Rylec waga 193

3C 273 291 A ries zob. Baran C aloris, basen 39, 40, 42, 43 C zarn o o k a, G alaktyka (N G C 4826) 266

3C 295 255 A ristarchus, krater 27 C am clopardalis zob. Żyrafa cząstki eg zo ty czn e 198

4 V esia 68 A rk tu r 126, 133, 210, 2 1 4 ,2 3 2 , 236, 255 ,2 5 6 C an cer zob. Rak czerw one n ad olbrzym y 152, 156, 166

433 E ros 6 6 ,6 8 ,6 9 A rm strong, N eil 33 C an d o r C h asm a 62 czerw o n y karzeł 126, 129, 152, 166
4 7 T u c an ae 176,2 7 6 ,2 7 7 A m eb 274 C anes V cnatici zob. Psy G o ń cze czerw o n y olb rzy m 140, 152, 154, 156, 166, 168,

52 C y g ni 251 A rystarch z Samos 124 C anis M ajor zob. W ielki Pies 183

61 C y g ni 124 A scella 287 C anis M in o r zob. M ały Pies C ze rw o n y P ro sto k ąt, M gławica 155

90 A n tio p e 67 asocjacje 148 C an o p u s 226, 230, 280 cz o ło fali uderzeniow ej 109

951 G aspra 68, 79 astenosferą 19 C ap rico rn u s zo b . K oziorożec
astronom ia 9 C arina zob. Kil D
A historia 132-3 C assini, G iovanni 78, 88
A stronom ia babilońska 132 C assini, p ró b n ik 4, 8, 79, 88, 89,91 D abib 273
Abcll 1656 zob. G rom ada C om a A stronom ia chińska 133 C assiopeia zob. K asjopeja D ak ty l 68
Abcll 2218 191 A stronom ia egipska 132 cefeidy 125, 150-1, 189, 248, 258 D arw in, misja 131
Abell 3627 194 A tlantyk 20 C efeu sz (C ep h eu s) 148, 150,258 D eep Im pact, sonda 107
A chernar 226, 230, 238 atm osfera C e n ta u r (C an tau ru s) 168, 194, 226, 234, 238, D egas, k rater 40, 42
A crux 283 C h aro n 105 2 8 2 -3 ,2 8 4 D eim os 56, 65
A fryka 22 Ziem ia 18, 19 C en tau ru s A (N G C 5128) 193, 283 deklinacja 206

A lbireo 250,251 Jow isz 75 C en tau ru s zob. C en tau r D elfin (D elphinus) 248, 272

A lcyone 261 M ars 19, 56-7 C e n te r fo r A strophysics R edshift Survey 195 D elphinus zob. D elfin
A ldebaran 21 8 ,2 2 2 , 260, 261 M erkury 38, 39 C ep h eu s zob. C efeu sz de M airan’a, M gławica (M 43) 147, 269
A lgol 150,259 N e p tu n 99, 100 C eres 36, 68 D en eb 214, 216, 224, 2 3 6 ,2 5 0 , 251
A lgorab 289 P lu to n 105 C etu s zob. W ieloryb D en eb A lgedi 273
A lheka 261 Saturn 85, 86 C ham aeleon zob. Kameleon D en eb K aitos 218
A lhena 265 Słońce 120-1, 122 C h an d ra zob. O b serw ato riu m R entgenow skie D enebola 210
A lioth 257 T ry to n 103 C h an d ra d eszcz m eteo ró w

A lkaid 257 U ran 92, 93, 94 C h aro n 104-5, 106 D rak o n id y 254
A lk o r 256 W enus 19, 46, 47, 54 atm osfera 105 K w adrantydy 254
A lm aak 245 A uriga zob. W oźnica rozm iar 16 d eu ter 117

A lnair 275 A ustralia 22 C h rząszcz, M gławica (N G C 6302) 154 D evana C h asm a 48

A lnath 261 A vior 234 C h im b o razo 20 D iana C hasm a 50

A lnilam 269 A zja 22 C h m u ra gw iazd w S trzelcu (M 24) 167, 287 D io n e 90
A lnitak 269 chm ury m olekularne 110, 142-3 D o rad o zob. Z ło ta Ryba
A lphard 210, 2 2 2 ,2 8 8 ,2 8 9 B form ow anie się gw iazd 144 d o rzecze A m azonki 20
A lpheratz 245, 248 chm ury d o rzecze T arym u 22
A lp h o n sus, krater 32 Bańka, Mgławica (N G C 7635) 258 Jo w isz 74, 76, 98 D rak o n id y 254
A ltair 214, 216, 218, 224, 236, 248 Baran (A ries) 218, 247, 260 M ars 57, 63 D roga M leczna 114, 138, 148, 158, 160-71, 174,
A ltair 284 Barnard 33 zob. M gławica K oński Łeb N e p tu n 9 8 ,1 0 0 182, 183, 190, 201, 208, 212, 216, 2 2 2 ,2 2 4 , 226,
A M 0644-741 183, 183 Barnard 72 zob. M gławica W ąż Saturn 84, 85, 86 228, 230, 234, 236, 2 40-1, 247, 250, 251, 258,
A m eryka Południow a 20 Barnarda, G alaktyka (N G C 6822) 174, 180, 181 U ran 93, 94 2 6 3 ,2 7 6 , 278, 279, 282, 286, 290
A m eryka P ółnocna 20 Barnarda M eropy, Mgławica (IC 349) 261 w przestrzen i kosm icznej 141 cen tru m 166-7
Ameryka Północna, Mgławica (N G C 7000) 139,250 barwa, W enus 46, 52 ciem na m ateria 170-1,171

A n d ro m eda 220, 244-5, 246, 249 w idm o gwiazd 114 C h o in k a, G ro m ad a (N G C 2264) 142, 148, 278 dysk 164-5

A n d ro m eda I 174 Bayer, Jo h an n 207 chrom osfera 118, 120, 121 grom ady kuliste 168-9
A n d ro m eda II 174 Beagle 2 60, 65 C h ry se Planitia 64 halo 170-1
A n d ro m eda III 174 Bellatrix 269 ciem na energia 202 zarys 162-3
A n d ro m eda V I 174 B epiC olom bo, misja 45 ciem na m ateria 191 D u b h e 256, 257
A n d ro m eda V II 174 Bessel, Friedrich W ilhelm 125 C iem n a Rzeka, M gławica 143 D u ch Jow isza 289
A n drom eda V III 174 Betelgeza 152, 207, 222, 268, 269 cień 118 dysk akrecyjny 129
A ndy 20 biały karzeł 126, 128, 154, 155, 166 C io łk o w sk i, k rater 30 dysk p ro to p lan etam y zob. proplyd
A ntares 126, 143, 152, 165, 214, 234, 285 rozm iar 155 C ircinus zob. C yrkiel
A ntlia zob. Pom pa bipolarny w ypływ m olekularny 145 C lem en tin e, statek k o sm iczny 33 E
A ntoniadi, Eugene M ichel 44, 64 blazary 192, 193 C O B E 196, 197
an tym ateria 199 b łękitni m aruderzy 168 C o lu m b a zob. G ołąb E 0 102-72 277

aphelium 18, 36 Bliźniak P ó łnocn y (G em ini N o rth T elescope) C o m a B erenices zob. W arkocz Bereniki efekt czarnej kropli 124

apogeum 16, 24 134 C om m elin, k o m eta 107 egzosfera 19

A pollo 2 7 ,2 9 ,3 2 -3 Bliźniak P ołudniow y (G em ini S outh Telescope) C o p ern icu s, N icolaus zob. K opernik, M ikołaj Eistla R egio 52
1 33 273 C o r C aroli 266 ekliptyka 3 6 ,2 0 6
8 3 0 ,33 B liźnięta (G em ini) 216, 222, 228, 260, 264-5 C o ro n a Borealis zob. K orona P ółnocna elek tro n y 198, 199
9 33 błyski y 159 C o ro n a A ustralis zob. K orona P ołudniow a Elysium Planitia 65
10 2 6 ,3 3 B ode’go, G alaktyka ( N G C 3079, M 81) C orvus zob. K ruk Encke, ko m eta 107

U 33 178, 256, 257 C O sm ic Background E xplorer (C O B E ) energia słoneczna 18, 19

12 2 8 ,2 9 Boótes zob. W olarz zob. C O B E Enkelados 90
14 2 8 ,2 9 Borealis Planitia 43 C rater zob. Puchar pow ierzchnia 91

15 26 Brahm s, krater 43 C ru x zob. K rzyż P ołudnia Equuleus zob. Źrebię

16 33 brązow e karły 130, 171, 191 cykl sło n eczn y 118-19 era rekom binacji 200

17 3 0 ,33 Brytyjski T elesk o p P o d czerw ony 142 C ygaro, G alaktyka (N G C 3034, M 82) 257 Eridanus zob. Erydan

296
 ero zja - Jow i

erozja 19,22, 63 W rzeciono (N G C 3115) 2 8 8 ,2 8 9 kulista w- H erkulesie (M 13) 169, 253 H H 34 144

Erydan (E ridanus) 178, 194, 226, 230,238, 270, w ybuchow a 175 M otyl (M 6) 149,285 H iady 3 7 ,3 7 ,2 1 8 , 260
270 ,2 7 2 G alaktyki C zu łk i (N G C 4038, 4039) 288, 289 o V clorum 279 H im alaje 22
ESA zob. Europejska A gencja K osm iczna galaktyki zob. rów nież w g nazwy P odw ójna (N G C 869, 884) 259 H ip p arch o s z N ikei 125
Eskim os, Mgławica (N G C 2392) 265 aktyw ne 192-3 Sól i P ieprz (M 52) 258 H ip p arco s, statek k o sm iczny 125
E S O zob. E uropejskie O bserw atoruim eliptyczne karłow ate 174 S zkatułka z K lejnotam i (N G C 4755) 148, 148, H iten , statek k o sm iczny 29
P ołudniow e eliptyczne 170, 174, 180-1, 189, 193, 200 282, 283 H o d g c3 0 1 176
E uropa, k o n ty n e n t 22 grom ady 186, 190-1 U l zob. Ż łóbek H o o k c, R obert 78
Europa 80 narodziny 200 w' Pegazie 249 H o ro lo g iu m zob. Zegar
mapa 82 nieregularne 174, 180-1 w S trzelcu 166-7 H o rro ck s, Jerem iah 124
pow ierzchnia 81, 82 nieregularne karłow ate 181 w 'W arkoczu Bereniki (Abell 1656) 190, 190, h o ry z o n t cząstek 197
rozm iar 24 oddziałujące 182-3 191 H u b b le D eep Ficlds 200
E uropean S o u th ern O b se rv ato ry zob. pierścieniow e 182 V irg o l9 0 , 193, 210, 232, 290, 291 H u b b le, FLdwin 188
E uropejskie O b serw atorium P ołudniow e protogalaktyki 200 Ż łó b ek (N G C 2362, M 44) 139,264, 265 H u m b o ld t, krater 29
Europejska A gencja K osm iczna ESA 55, 65, 123 radiowe 192, 193 grom ady H uygens, C hristiaan 88
D arw in, misja 131 satelitarne 176-7, 180 galaktyk 186, 190-1 H uygens, p ró b n ik 89, 91
Europejskie O b serw atorium P ołudniow e Scyferta 192 gw iazd, otw arte 148-9 H yakutake, kom eta 107, 109
(E u ro p ean S outhern O bservatory, ESO ) 130, sfcroidalnc karłow ate 174, 180 k uliste 168-9 H y d ra (H y d ra) 194, 210, 222, 276, 288 -9 , 290
147, 2 6 1 ,2 8 7 soczcw kow ate 178 zarys 168
ewolucja spiralne 162, 174, 178-9, 193, 200, 244, 245 o rb ity 162, 168 I
gwiazdy 152-3 spiralne z poprzeczką 164, 178 G ro o m b rid g c
W szechśw iat 196-7,200 Supergrom ady 186, 194-5 34 A 114 IC (Index C atalog) 207
Explorer, satelita 27 w idm o 188 34 B 114 IC 1 0 175,175, 181, 181
F.xtreme U ltraviolet Im ager 18 w ybuchy gwiazd 175 G ru s zob. Żuraw' IC 349 zob. Mgławica Barnarda M eropy
zlew anie się 182, 190, 193 G w iazda IC 418 zob. Mgławica Spirograf
F G alileo, pró b n ik 68, 79, 82 B arnarda 114, 252, IC 443 zob. Mgławica M eduza
G alilei, G alileo zob. G alileusz Flam inga 263 IC 1318 zob. Mgławica M otyl
F abricius, Jo h an n es 123 G alileusz (Galilei, G alileo) 78, 88, 118, 122, 123, Polarna 206, 216, 254, 256, 281 IC 1396 zob. Mgławica Trąba Słonia
fala uderzeniow a 100, 109, 144, 157 134 gw iazdy 132-3 IC 1613 174
fale gęstościow e 164, 178 G anim edes 24, 80, 90 ew olucja 152-3 IC 2163 278
fale radiowe 162, 181, 192 pow ierzchnia 81 jasność 125, 126 IC 5067 zob. M gławica Pelikan
co n tin u u m 164 gazy klasyfikacja 126-7, 149 iglice 22
M ikrofalow e P rom ieniow anie Tła 196-7 D roga M leczna 162, 170, 171 konstelacje 242-3 IM A G E , statek kosm iczny 18
w iadom ości w ysłane w p rzestrzeń kosm iczną galaktyki aktyw ne 192, 193 mapa 2 0 6 -7 Im ilac, m eteo ry t 69
169 galaktyki nieregularne 181 nazew nictw o 207 Index C atalo g zob. IC (Indcx C atalog)
Fałszyw y K rzyż 234 Jo w isz 74, 76 n eu tro n o w e 155, 156, 158, 159, 166, 168, 257 Indianin (Indus) 284

fazy K siężyca 25 M ars 57 n o w o n aro d zo n e 138 Indie 22

Feniks (P hoenix) 275 M erkury 39 odkryw anie 132 inflacja kosm iczna 198
Flam steed, Jo h n 207 ośro d ek m iędzygw iazdow y 140-1 odległość 124-5 lo 4 -5 , 2 2 ,2 4 , 80
Fom alhaut 218, 226, 275 Saturn 84 p o dw ójne 128-9 mapa 82
fon tan n y galaktyczne 170 Słońce 116, 117, 118-19 pow staw anie 144-5 p ow ierzchnia 81, 82
F ornax zob. Piec śm ierć gwiazd 154 p o zostałości 158-9 w ulkany 22, 81
fo to n y 198 U ran 9 2 ,9 3 ruch 206 Irw in, Jam es B 26
foto sfera 117, 118, 120 W enus 46 śm ierć 154-7 Ish tar T erra 48
foto sy n teza 17 W ielki W ybuch 198, 200 tem p eratu ra 114, 126
Fra M auro, krater 28 zlew anie się galaktyk 182 w idm o 114-15
J
G em ini N o rth T elescope zob. Bliźniak P ó łn o cn y zarys 114-15
G G em ini S outh T elescope zob. Bliźniak zm ienne 150-1 jądro
P ołudniow y kataklizm icznc 129 czerw o n y nadolbrzym 156

G 051-015 114 G enesis, sonda 123 nieregularne 150 Jo w isz 75

G acrux 283 G ienah 289 podw ójne zaćm ieniow e 150 Księżyc 25
G A IA , misja 125 G liese M ars 57
G alaktyka 725 A 114 H M erkury 39
Barnarda (N G C 6822) 174, 180, 181 725 B 114 N e p tu n 99
B ode’go (N G C 3079, M 81) 178, 256, 257 globule 141, 144, 145 H ad ar zob. a C en tau ri P lu to n 105
C y g aro (N G C 3034, M 82) 257 G lobule T hackeray’a 283 H adley-A pcnninc, m iejsce lądowania 26 Sagittarius A 167
C za rn o o k a (N G C 4826, M 64) 266 G o eth e, krater 43 H alc-B opp, ko m eta 107, 109 Saturn 85
eliptyczna karłow ata w Strzelcu 170, 174, 176 G ołąb (C olum ba) 274 H all, A saph 65 Słońce 117
karłow ata w F eniksie 174 G óra Stołow a (M ensa) 276 H allcya, kom eta 50, 107 U ran 9 3 ,9 4
karłow ata w Kasjopei zob. A ndrom eda V III granulacja 118 halo W enus 47

karłow ata w Kilu 174 granule 118, 119 D roga M leczna 170-1 Ziem ia 19
karłow ata w Małej N iedźw iedzicy 174 grawitacja N G C 4613 170 Jan sk y , Karl 134
karłow ata w Pegazie 174 ekspansja kosm iczna 189 H am al 218, 247 Jap ctu s 90
karłow ata w Piecu 174 form ow anie gw iazd 144 H an tle, Mgławica 248 jasność 125, 126, 206
karłow ata w R ybach 174 Jow isz 74 H ayabusa, misja 69 ab solutna (M v) 114
karłow ata w R zeźbiarzu 174 Księżyc, w'pływ 16, 24 H C G 87 273 skala 207
karłow ata w Sekstancie 174 M ars 56 H D 69830 130 w idm ow a, p o zo rn a (V-M ag) 114
karłow ata w Sm oku 174 M erkury 38 hel-3 117 Jaszczu rk a (Lacerta) 250
karłow ata w W ielorybie 174 Saturn 84 heliopauza 109 Jed n o ro żec (M onoccros) 278
K ijanka (U G C 10214) 183 Słońce 116 heliosfera 109 jednostka astro n o m iczn a (A U ) 10,36, 124
P ołudniow y W iatraczek (M 83) 164, 288, 289 Słońce, w pływ 16 Hcllas Planitia 60 Jow isz 4 -5 , 36, 44, 66, 68, 72, 73, 74-5, 130
S om brero ( M l04) 290, 291 W enus 46 H erk u les (H ercules) 232, 255 atm osfera 75
w Trójkącie (N G C 598, M 33) 174,244,247,257 Ziem ia 18 H erschel, krater 28 c h m u ry 74, 76, 98
W iatraczek (N G C 5457, M 101) 257 G rom ada H erschel, Sir W illiam 265 graw itacja 74
W ir (M 51) 178, 179, 188,266 C h o in k a (N G C 2264) 142, 148, 278 H H 32 144 jasność 207
Jowisz - masa

k lim at 75 K orona P ołudniow a (C o ro n a A ustralis) 286 726-8B 114 M A C H O , o b ie k ty 171

księżyce 74, 80-1, 293 zob. także Europa, K oronalnc W y rzu ty M aterii 120, 121 789-6A 114 M agellan, pró b n ik 47, 50, 52, 54-5
G anim edes, Io ko ro n o g raf 122 789-6B 114 M ała N iedźw iedzica (U rsa M inor) 206, 254
mapa 76-7 K oza 2 0 8 ,2 1 6 ,2 2 0 ,2 6 3 789-6C 114 M alarz (P icto r) 280
masa 74 K oziorożec (C ap rico rn u s) 272 M ały Lew (Leo M inor) 267
odkryw anie 78-9 Krab, Mgławica (M l) 133, 159, 260, 261 Ł M ały O b ło k M agellana (M O M ) 164,170, 174,
orb ita 74 kratery 176-7, 178, 226, 230, 234, 238, 276, 277
pierścienie 76, 78 K siężyc 2 5 ,2 7 -8 , 30 Łabędź (C y g n u s) 165, 214, 224, 236, 250-1 M ały Pies (C anis M inor) 210, 222, 228, 230, 232,
pow ierzchnia 75 M ars 58, 60,62-3 łańcuch p ro to n -p ro to n 117 278
pró bniki 78-9, 89 M erkury 42-3 Ł om onosow , krater 63 m apy nieba (półkula p ó łnocna) 242
rotacja 72, 78 Planetoidy 69 Łuna, statek kosm iczny 27, 29, 30, 32 jesień
ro zm iar 74 W enus 52-3 2 32 kierunek p ó łn o cn y 2 16-17
skorupa 75 Ziem ia 20 3 3 0 ,3 2 kierunek p o łudniow y 218-19
średnica 74 K raz 289 9 32 w iosna
tem peratura 75 K ruk (C orvus) 288, 289 10 32 kierunek półn o cn y 208-9
W ielka C zerw ona Plama 8, 76, 77, 78, 100 K rzyż P ołudnia (C rux) 148, 206, 226, 230, 234, kierunek p o łu dniow y 210-11
238, 240, 248, 282 M lato
K Księżyc 16, 2 4 -5 , 36 kierunek półn o cn y 212-13
fazy 25 M katalog 207, 245 kierunek południow y 214-15
Kallisto 80 jasność 207 M l zob. Mgławica Krab zima
p ow ierzchnia 80 lądowania 24, 2 6 -7 ,2 9 -3 0 , 3 2 -3 M2 (N G C 7089) 273 kierunek p ó łn o cn y 220-1
K am eleon (C ham eleon) 281 maria 26 M3 151, 169 kierunek p o łudniow y 222-3
Kasjopeja (Cassiopeia) 212, 216, 220, 244, 258, masa i średnica 24 M 4 285 m apy nieba (półkula południow a) 242
259 pływ y 16 M 6 zob. G ro m ad a M otyl jesień
K astor 1 2 8 ,2 1 6 ,2 2 2 ,2 6 4 ,2 6 5 p ochodzenie 2 4 ,2 5 M 7 285 k ierunek p ó łnocny 232-3
Kaus A ustralis 287 południow a część stro n y w idocznej z Ziem i M 8 zob. M gławica Laguna k ierunek p o łudniow y 234-5
Kaus Borealis 287 28-9 M i l 248 w iosna
Kaus M edia 287 pow ierzchnia 25, 33 M 13 zob. G rom ada kulista w H erkulesie kierunek p ó łnocny 224-5
Kecka, teleskop 94 północna część stro n y w idocznej z Ziem i 2 6 -7 M 15 zob. G ro m ad a w Pegazie kierunek p o łudniow y 226-7
K epler 122 odległość od Ziem i 16, 24, 124 M 16 zob. Mgławica O rz e ł lato
Kijanka, G alaktyka (U G C 10214) 183 orb ita 16-17, 24, 30 M 17 zob. Mgławica O m eg a kierunek p ó łn o cn y 2 2 8 -9
Kil (C arina) 191, 226, 230, 234, 238, 279, 280 rotacja 16, 24, 30 M 20 zob. Mgławica Trójdzielna kierunek p o łudniow y 230-1
k ilom etry 10 rozm iar 16, 24, 90 M22 168, 169 zima
klasyfikacja stro n a niew idoczna z Ziem i 16, 30-1, 31 M24 zob. C h m u ra gw iazd w Strzelcu kierunek p ó łn o cn y 2 3 6 -7
grom ady o tw arte 149 średnica 24 M 27 zob. M gławica H an tle kierunek p o łudniow y 238-9
galaktyki spiralne 178 w idok z przestrzen i kosm icznej 14-15 M31 zob. W ielka Mgławica w A ndrom edzie M are Im brium 27
gwiazdy 126-7 zarys 16-17 M 32 ( N G C 221) 172-3, 174, 180, 245 M are N u b iu m 28
T ru m plera 149 księżyce 16 zob. wg nazw y M 33 zob. G alaktyka w Trójkącie M are O rien tale 30
K lepsydra, Mgławica (M y C n l8 ) 281 galileuszowc 44, 78, 80 M 35 149, 264, 265 M are Serenitatis 32
klimat K w adrantydy 254 M 36 263 M argaritifer, Z iem ia 58
Ziem ia 19 kw arki 198 M 37 263 M ariner, statek kosm iczny
Jo w isz 75 kw azary 186, 192, 193 M 38 263 4 64
M ars 57 M41 278 10 4 0 ,4 2 ,4 4 -5
M erkury 39 L M42 zob. W ielka M gławica w O rio n ie M ars 9, 18, 36, 56-7, 66, 72
N ep tu n 99 M 43 ( N G C 1882) 269 atm osfera 19, 5 6 -7
P lu to n 105 Lacaillc9352 114 M 44 zob. G ro m ad a Ż łóbek ch m u ry 57, 63
S aturn 85 Lacerta zob. Jaszczurka M 45 zob. Plejady czapy polarne 63
U ran 92, 93 Laguna, M gławica (N G C 6523, M 8) 139, 165, 287 M 47 279 graw itacja 56
W enus 47 Lakshm i Planum 48 M 48 (N G C 2548) 288, 289 klim at 57
K łos (Spica) 232,236 Lalande 21185 114 M51 zob. G alaktyka W ir księżyce zob. D eim os; P ho b o s
K ocic O k o , Mgławica (N G C 6543) 154,254, Larissa 102 M52 zob. G ro m ad a Sól i P ieprz lądowania 58, 60
K om eta lawa 26, 30 M 57 zob. Mgławica Pierścień mapa 58-61, 64
B orrclly 107 Leo ( I i II) 174 M61 291 masa 5 6
C o m m elin 107 Leo A (Leo III) 174 M 64 zob. G alaktyka C zarn o o k a odkryw anie 6 4 -5
Encke 107 Leo zob. Lew M 65 267 o rb ita 36, 56
H ale-B opp 107, 109 leptony 198, 199 M 66 267 pow ierzchnia 56-7 , 58, 60, 6 2 -5
Halleya 50, 107 Lepus zob. Zając M 72 (N G C 6 9 8 1 )2 7 3 p ró b n ik i radzieckie 58
H y akutake 107, 109 Lew (Leo) 21 0 ,2 2 2 , 228, 232, 267 M 74 (N G C 628) 246 rotacja 56
Shoem akcr-Levy 78 Libra zob. Waga M 77 271 ro zm iar 36, 56
T cm p cl-T u ttlc 107 libracja 30 M 78 (N G C 2068) 269 skorupa 57
W ild 2 107 Liczby Flam stccda 207 M 79 274 średnica 56, 62
k o m e ty 106-7 Lis (V ulpccula) 248 M81 zob. G alaktyka B odc’go tem p eratu ra 56
pow staw anie 73, 106 LL O rio n is 144 M 82 zob. G alaktyka C ygaro w oda 9, 5 7 ,6 0 , 6 2 -3
budow a 106 Lokalny Bąbel 140 M 83 zob. G alaktyka P ołudniow y W iatraczek w schodnia półkula 60
ty p y 107 zob. rów nież wg. nazw Lokalna G ru p a G alaktyk 172-83, 190, 244, 247 M 87 zob. V irgo A w ulkany 53, 62
ko m o ra pęcherzykow a 198 zarys 174-5 M 95 267 zachodnia półkula 58
K om pas (Pyxis) 279 Lowell, Percival 64 M 96 267 życie 56, 64
K oński Łeb, Mgławica 269 Lunar O rb ite r, statek kosm iczny 29, 30, 32 M 97 zob. M gławica Sowa M ars Exploration R over (M ER )
K opernik, krater 27 2 27, 30 M 100 189 O p p o rtu n ity 58, 65
K opernik, M ikołaj 122, 124 Lunar P ro sp ecto r, statek kosm iczny 29, 33 M101 zob. G alaktyka W iatraczek S pirit 60, 65
k o ro n a Lunar R oving V ehiclc 26 M 103 258 M ars Express 9, 55, 65
galaktyczna 170 Lupus zob. W ilk M l04 zob. G alaktyka Som brero M ars G lobal Survcyor, statek kosm iczny 57, 58,
Słońce 120,121 Lutnia (Lyra) 2 1 4 ,2 2 4 ,2 3 6 ,2 5 3 ,2 7 9 M 105 267 60, 63
W enus (tw ó r w ulkaniczny) 53 L uyten M l 10 ( N G C 205) 172-3, 174, 180,245 M ars P olar Lander, lądow nik 60
K orona P ółnocna (C o ro n a Borealis) 255, 286 726-8A 114 M aat M ons 47, 48, 53 masa
 m asa - o d leg ło ść , p o m iary

Jo w isz 74 Sowa (N G C 3587, M 97) 257 N ereida 102 N G C 6067 284

K siężyc 24 Spirograf (IC 418) 274 o rb ita 102 N G C 6087 284

M ars 56 S tożek 148 n eu trin o 117, 156 N G C 6302 zob. M gławica C h rząszcz

M erkury 38 T arantula (N G C 2070) 1 7 6 -7 ,2 7 7 n e u tro n y 117, 198 N G C 6369 252

N e p tu n 98 T rąba Słonia (IC 1396) 148 N ew G eneral C atalo g zob. N G C (N ew G eneral N G C 6397 168,284

P lu to n 104 T rójdzielna (N G C 6514, M 20) 136-7, 139, 287 C atalog) N G C 6514 zob. M gławica T rójdzielna

S aturn 84 T rójlistna K oniczyna zob. M gławica N ew H o rizo n s zob. N o w e H o ry z o n ty N G C 6523 zob. M gławica Laguna

Słońce 116 T rójdzielna N ew to n , k rater 62 N G C 6543 zob. M gławica Kocic O k o

U ran 92 W ąż (Barnard 72) 141 N G C (N ew G eneral C atalog) 207 N G C 6559 287

W enus 46 W łóknista (N G C 6960, 6979, 6992, 6995) 139, N G C 55 275 N G C 6618 zob. M gławica O m ega

Z iem ia 18 250,251 zarys 186-7, 195 N G C 147 174 N G C 6751 248

M asyw ne Zw arte O b ie k ty H alo zob. M A C H O W orek W ęgla 139, 240, 282, 283 N G C 185 174 N G C 6822 zob. G alaktyka Barnarda

Max Planck In stitu te for A strophysics 194 mgławice N G C 205 zob. M l 10 N G C 6888 zob. Mgławica Półksiężyc

M axwell M ontcs 50, 54-5 planetarna bipolarna 154 N G C 221 zob. M32 N G C 6960, 6979, 6992, 6995 zob. Mgławica

M axwell, Jam es C lark 88 p rotoplanetarna 154, 155 N G C 225 zob. W ielka Mgławica w W łóknista

M ebsuta 265 pow staw anie gw iazd 165 A ndrom edzie N G C 6981 zob. M72

m echanika kw antow a 202 M iecz O rio n a 9, 146, 147 N G C 246 271 N G C 7000 zob. M gławica A m eryka P ółnocna

M eduza, Mgławica (IC 443) 158, 265 M iędzynarodow a Stacja K osm iczna 17 N G C 253 275 N G C 7009 zob. Mgławica Saturn

M elo tte 12 zob. N G C 752 M iędzynarodow a U nia A stro n o m iczn a 242 N G C 281 258 N G C 7027 251

M elo tte 25 zob. H iady m ikrofalow e prom ieniow anie tła, 196-7 N G C 346 176 N G C 613 275 N G C 7089 zob. M2

M ensa zob. G ó ra Stołow a M ikroskop (M icroscopium ) 272 N G C 628 zob. M74 N G C 7293 zob. M gławica Ślimak

M erak 256, 257 M im as 90 N G C 663 258 N G C 7331 249

M erkury 18, 36, 3 8 -9, 40, 44-5 M im osa 283 N G C 752 244, 245 N G C 7635 zob. M gławica Bańka

atm osfera 38, 39 M intaka 269 N G C 869 zob. G ro m ad a Podw ójna N G C 7662 zob. M gławica N iebieska Kula

g ó ry 39 M ira 151,271 N G C 884 zob. G ro m ad a Podw ójna Śniegowa

graw itacja 38 M irach 245 N G C 1232 270 N G C 7742 248

klim at 39 M iranda 96 N G C 1275 259 N iebieska Kula Śniegowa, Mgławica (N G C 7662)

mapa 40, 44 pow ierzchnia 97 N G C 1300 178 244, 245

masa 38 m iry, zm ienne 150, 151 N G C 1316 182 niebieskie gwiazdy 162, 164

odkryw anie 44-5 M izar 256, 257 N G C 1501 262 niebieskie nadolbrzym y 157, 158

o rb ita 36, 38, 38 M oduł Księżyców)' N G C 1502 262 niebiesko-białe karły 128

pow ierzchnia 39, 40, 42-3 “A ntares” 28 N G C 1531 178 N ihal 274

rotacja 38 “ Falcon" 26 N G C 1532 178 N o w e H o ry z o n ty , statek k o sm iczny 105

ro zm iar 36, 38, 104 M odular Equipm ent T ra n sp o rt 28 N G C 1569 181, 262 N u n k i 287

skorupa 39 M onoceros zob. Jed n o ro żec N G C 1851 274 N u t 132

S łońce, odległość 39 M ons H adley 27 N G C 1973 9, 147

średnica 38 M ontes P yrenaeus 28 N G C 1975 9, 147 O

tem p eratu ra 38 m orza (maria) 26, 28, 30, 42 N G C 1976 zob. W ielka Mgławica w O rio n ie

M erope 261 M orze M artw e 20 N G C 1977 9, 147 O b e ro n 96

m ezosfera 19 M otyl, M gławica (IC 1318) 165 N G C 1982 zob. M43 O b ie k t B ecklina-N eugebauera 133

M essenger, pró b n ik 44, 45 M otyl, G rom ada (M 6) 149, 285 N G C 2068 zob. M78 O b iek t H erb ig a-H aro ( H H ) 144

M essier’a K atalog zob. M katalog M ount Everest 22 N G C 2070 zo b . Mgławica Tarantula O b iek t H o ag ’a 182

M gławica M rów ka, M gławica 154 N G C 2158 265 ob iek ty niegw iazdow e 207

A m eryka P ółnocna ( N G C 7000) 139, 250 M ucha (M usca) 281 N G C 2168 zob. M35 O b ło k O o rta 11, 72, 73, 108-9, 114

Bańka (N G C 7635) 258 m ultiw szechśw iaty 202 N G C 2207 278 zarys 108

B arnarda M eropy (IC 349) 261 M usca zob. M ucha N C G 2237 zob. Mgławica R ozeta O b ło k i M agellana zob. W ielki O b ło k M agellana i

B um erang 155 M U S E S -C zob. H ayabusa, misja N G C 2264 zob. G ro m ad a C h o in k a M ały O b ło k Magellana

C h rzą szc z (N G C 6302) 154 N G C 2362 zob. G ro m ad a Ul ob ło k i m olekularne 143

C ze rw o n y P ro stokąt 155 N N G C 2392 zob. Mgławica Eskim os ob ło k i sreb rzy ste 19

de M airan’a (M 43) 147,269 N G C 2403 262 o b razy Ziem i 32

D u ch Jow isza ( N G C 3242) 289 N I 59 277 N G C 2516 149 A lpy 17

Eskim os (N G C 2392) 265 nadolbrzym y 126, 152 N G C 2548 zob. M48 zanieczyszczenie światłam i 19

H an tle M 27 248 N ajbliższe sąsiedztw o 136-59, 138-9, 162 N G C 2787 178 Półw ysep Synaj 14-15

K lepsydra (M y C n l8 ) 281 zarys 138-9 N G C 3034 zob. G alaktyka C y g aro o b ręcz 246

K low n zob. M gławica Eskim os grom ady o tw arte 148-9 N G C 3079 zob. G alaktyka B ode’go obserw acje nieba 134-5

Kocie O k o (N G C 6543) 154, 254 N aro d o w e O b serw ato riu m na K itt Peak 273 N G C 3115 zob. G alaktyka W rzeciono O b serw ato riu m A nglo-A ustraliskie 168, 195

K oński Łeb 269 N EA R -Shoem aker, pró b n ik 66, 68, 69 N G C 3132 zob. M gławica Pierścień O b serw ato riu m R entgenow skie C h an d ra 128,

K rab ( M l) 133,260,261 N e p tu n 72, 73, 9 8 -9 , 106, 130 P ołudniow y 279 159, 191, 193, 2 4 5 ,2 5 5 ,2 5 7 , 261

pulsar 159,261 atm osfera 9 9 ,1 0 0 N G C 3242 289 O b serw ato riu m Słoneczne (X ochicalco) 122

Laguna (N G C 6523, M 8) 139, 165,287 chm ury 98, 100 N G C 3587 zob. M gławica Sowa ob szary biegunow e

M eduza (IC 443) 158,265 graw itacja 98 N G C 3628 267 Jo w isz 76

M otyl ( I C 1318) 165 klim at 99 N G C 4038, 4039 zob. G alaktyki C zu łk i M ars 63

M rów ka 154 księżyce 98, 102-3, 293 zob. także Larissa, N G C 4261 193,291 ob szary H11 142

N iebieska Kula Śniegow a (N G C 7662) 244, N ereida, P roteusz, T ry to n N G C 4526 189 odległość o d Słońca

245 mapa 100-1 N G C 4603 283 Jo w isz 74

O m eg a (N G C 6618, M 17) 143, 287 masa 98 N G C 4613 170 M erkury 38

O rz e ł ( M l6) 252 skorupa 99 N G C 4622 178 N e p tu n 98

Pelikan (IC 5067) 250 orbita 98 N G C 4755 zob. G ro m ad a Szkatułka z Saturn 84, 86

Pierścień (M 57) 253, 279 pierścienie 9 8 ,1 0 0 K lejnotam i W enus 46

Pierścień P ołudniow y (N G C 3132) 279 pow ierzchnia 99 N G C 4826 zob. G alaktyka C zarn o o k a Ziem ia 18, 124

P ółksiężyc (N G C 6888) 139, 251 rotacja 98 N G C 5128 zob. C en tau ru s A odległość o d Ziem i

R ozeta ( N G C 2237) 278 rozm iar 98 N G C 5195 178 Księżyc 16, 124

R ura (L D N 1773) 143 średnica 98 N G C 5457 zob. G alaktyka W iatraczek odległość, pom iary 124-5

S aturn ( N G C 7009) 272,273 tem peratura 99, 100 N G C 5466 255 jednostka astro n o m iczn a (A U ) 10, 36, 124

Ślim ak (H elix) (N G C 7293) 272, 273 w oda 9 8 ,9 9 N G C 6025 284 kilo m etr 10
 Odyseusz, krater - Saturn

r o k ś w ie tln y 10 P etrarch, krater 42 Półksiężyc, M gławica (N G C 6888) 139, 251 Rigil K ent zob. a C en tau ri
S I ( m e t n r c i n r ) s r u r t n y e d n o tte k 10 P hobos 56, 65 p ó łn o c, znajdow anie 206 rim a 26
W u r c i t n m I K , ISS P hoebe R egio 48 Praw o H u b b le’a 188 Rim a A riadacus 26
O d w cwa . k r a te r i T c t h n ) 91 Piazzi, G iuseppe 68 precesja 206 ro k św ietlny 11
. O p w r r K rą** 2 0 P ictor zob. M alarz p rędkość ucieczki R O S A T X -ray, satelita 190
O kunt O c t a n ) 2* 1 Piec (F om ax) 182, 194, 270 Ziem ia 18 Ross
O l D o o t o L tn g a i 22 Pierścień, M gławica (M 57) 253, 279 Jo w isz 74 128 114
O h r a p u t M o m 5*. 63 Pierścień Południow y, M gławica (N G C 3132) Księżyc 24 154 114
O n r g a . M g b v i c a ( N G C 6 6 1 8 , M l 7) 1 4 3 ,2 8 7 279 p ró b n ik i zob. tak że statk i kosm iczne 248 114
o r b tta 72 P ioneer, statek kosm iczny 8, 50, 54 C assini 4, 8, 79, 88, 89,91 rotacja
A n d 96 10 78 C O sm ic B ackground E xplorer (C O B E ) 196, C h aro n 104
C h a r o n 104 11 78 ,8 8 197 Jo w isz 72, 78
D io n e 90 Pisces zob. Ryby ' G alileo 68, 79, 82 Księżyc 16, 24, 30
E n k e la d o s 90 Piscis A ustrinu s zob. Ryba P ołudniow a H uy g en s 89,91 M erkury 38
g e o s ta c jo n a rn a 16 planetoid)' 37, 6 6 -7 zob. tak że wg nazw M agellan 47, 5 0 ,5 2 , 5 4 -5 N e p tu n 98
g r o m a d y k u lis te 162, 168 typu C 67 M essenger 44, 45 N E A R -S h o em ak er 66, 68, 69 P lu to n 104
J a p e tu s 90 odkryw anie 68-9 radzieckie 58 S aturn 84
J o w is z 74 pozasłoneczn e 130 W enera 48, 54 Słońce 116
K siężyc 16-17, 24, 30 ty p u M 67 W ilkinson M icrow avc A n istro p h y (W M A P) U ran 92
księżyce galileuszowc 80 typu S 67 196, 197 W enus 46
Larissa 102 Planetoidy bliskie Ziem i 6 6 -7 , 67 P rocjon 128, 210, 222, 228, 232, 278 Ziem ia 18, 206
M ars 36, 56 planety podw ójne 16 A 114 rozbłyski 120
M erkury 36 planety zob. także wg nazw B 114 R ozeta, M gławica ( N G C 2237) 278
M im as 90 koniunkcja 37 pro p ly d 145, 147 R ów M ariański 22
M iranda 96 w ew nętrzny U kład S łoneczny 3 6 -7 pro tu b eran cje 120 R ów Peruw iańsko-C hilijski 20
N e p tu n 98 now e układy 130-1 P ro teu sz 102 rów now aga h y d ro staty czn a 116
N ereida 102 zew nętrzny U kład S łoneczny 72-3 pro to g alak ty k i 200 RR Lyrae, zm ienne 150, 151
O b e ro n 96 planitia 40, 43 protogw iazda 145 Rufa (P uppis) 130, 230, 279
Rea 90 płaszcz p ro to n y 198, 199 rupes zob. uskoki
satelity, sztuczne 16 Jow isz 75 Proxim a C en tau ri 114, 126, 128, 129, 282,2 8 3 R ura (L D N 1773) 143
Saturn 84 K siężyc 25 przesunięcie ku czerw ieni 188, 195 Ryba Latająca (Volans) 183, 280
T eth ys 90 M ars 57 Przylądek Canaveral 45 Ryba Południow a (Piscis A u strin u s) 218, 226,
T y tan 90 M erkury 39 Psia G w iazda zob. Syriusz 275
T y tania 96 N e p tu n 99 Psy G o ń cze 151, 169, 266 Ryby (Pisces) 194, 246, 249, 272
T ry to n 102 P lu to n 105 Psyche, krater 69 Rylec (C aclum ) 274
układy podw ójne 128 S aturn 85 P tak Rajski (A pus) 281 Ryś (Lynx) 263
U ran 92 U ran 9 3 ,9 4 P tolem eusz, krater 28 R zeźbiarz (S culptor) 275
W enus 36, 46 W enus 47 Puchar (C rater) 288
Z iem ia 18,36 Ziem ia 19 pulsary 159 S
O rio n 126, 132, 139, 144, 146-7, 222, 228, 268-9, plazm osferą 18 M gławica K rab 159, 261
274 Plejady (M 45) 139, 149, 218, 222, 224, 260, 261 P u n k t Barana 206 S a d rC y g n i 165
O rz e ł (A quila) 214, 216,218, 224, 236, 248 Pług zob. W ielki W óz p u stk i k osm iczne 186, 194-5 Sagitta zob. Strzała
O rzeł, M gławica (M 16) 252 P luton 72, 73, 98, 104-5, 106, 108 Puppis zob. Rufa Sagittarius A 167
o śro d ek międzygw iazdowy' 140-1 atm osfera 105 pył m iędzygw iazdow y, Sagittarius zo b . Strzelec
O zy ry s 132 graw itacja 104 w p rzestrzen i kosm icznej 140 Salalmclik 273
klim at 105 D roga M leczna 160-1, 162, 163 Salalsuud 273
P m apa 105 ■ form ow anie się gwiazd 165 Sam otnik zob. Fom alhaut
m asa 104 Pyxis zob. K om pas Sapas M ons 47
Pacyfik 20 księżyc zob. C h aro n satelity 17 zob. także w g nazw y
Panna (V irgo) 194, 210, 232, 236, 290-1 o rb ita 104
Q E xplorcr 27
paralaksa jednej sekundy łuku zob. parsek (pc) pow ierzchnia 105 księżyce zo b . księżyce
try g o n o m etry czn a 125 rotacja 104 Q u ao ar 106 o rb ity 16
P arker, Eugene 123 rozm iar 104 R O S A T X -ray 190
parsek (pc) 11 skorupa 105 R telem etria 124
Pas średnica 104 Y o hkoh 118, 123
K uipera 72, 106-7 tem peratura 105 radiogalaktyki 192, 193 S aturn, M gławica (N G C 7009) 272 ,2 7 3
o b szar poza Pasem 108-9 pływ y 16 radioteleskop 134, 166 S aturn 72, 73, 8 4 -5
zarys 107 poczerw ienienie kosm ologiczne 188, 195 Rak (C ancer) 264, 265, 288 atm osfera 85, 86
ob ie k ty 102, 104, 106 Podw ójna, G ro m ad a (N G C 869, 884) 259 Ramię ch m u ry 84, 85, 86
O rio n a 146 pow'staw'anic gw iazd 165 K ila-Strzelca 163 graw itacja 84
planetoid 3 6 -7 , 37, 65, 72, 89 półcień 118 K rzyża-T arczy 163 klim at 85
rozm iary 67 pole m agnetyczne Łabędzia 163 księżyce 84, 88, 9 0 -1 ,2 9 3
P ath fin der S ojourncr 58, 64-5 gw iazdy T T a u ri 145 O rio n a 138, 163 zob. tak że D ione, Enkelados, Japetus,
Pavo zob. Paw N ep tu n 99, 100 Perseusza 138, 162 M im as, Rea, T eth y s, T y tan
Paw (Pavo) 194,284, 284 Słońce 118, 121 W ęgielnicy 163 m apa 8 6 -7
Pegasus zob. Pegaz U ran 94 Ranger, statek kosm iczny 27, 29, 30, 32 6 32 m asa 84
Pegasus II zob. A ndrom eda VI Polluks 216, 222, 264, 265 7 32 odkryw anie 8 8 -9
Pegaz (Pegasus) 194, 218, 224, 246, 249 południe, znajdow anie 206 8 32 skorupa 85
Pelikan, Mgławica (IC 5067) 250 P ołudniow y W iatraczek, G alaktyka (M 83) 164, 9 32 średnica 84
Penzias, A rn o 196 288, 289 R D C S 1252.9-2927 191 orb ita 84
Perseusz (Perseus) 194, 212, 220, 259 Pom pa (A ntiia) 279 Rea 90 pierścienie 9, 84, 86, 8 8 -9
perygeum 16, 24 pow staw anie gw iazd 144-5 reakcje term ojądrow e 116, 117, 156 pow ierzchnia 85
Peryhelium 36 pozasłoneczne układy planetarne 130-1 Regulus 210, 222, 228, 232, 267 rotacja 84
Pętla B arnarda 139, 146, 269 pozostałości gw iezdne 158-9, 167 rektascensja 206 ro zm iar 84
pętle k oronalnc 120 p o zy tro n 117 Rigel 1 2 6 ,2 2 2 ,2 6 8 , 269 w oda 84-5

300
 S ch cin cr, C h ris to p h - V irg o

Scheiner, C h risto p h 123 Łuna 27, 29, 30, 32 W enus 46 Triangulum A ustrale zo b . T ró jk ąt Południow y

Schiaparelli, G iovanni 64 M ariner 40, 42, 4 4 -5, 64 Z iem ia 18 T ro jań czy cy i G recy 66
Schiaparelli, krater 60 M ars G lobal Survcyor 57, 58, 60, 63 św iatło tro p o sfera 19
Schw abe, H einrich 78 M ars P olar Landcr 60 h o ry zo n t cząstek 197 T rójdzielna, M gławica (N G C 6514, M 20) 136-7,
Scorpius zob. Skorpion N o w e H o ry z o n ty 105 zanieczyszczenie 19 139,287
Scutum zob. Tarcza P ioneer 8, 50, 54, 78, 88 T ró jlistn a K oniczyna, M gławica zob. T rójdzielna,
Sedna 108 Ranger 27, 29, 30, 32 T Mgławica
Sekstant (Scxtans) 288 radziecki 32 T ró jk ąt (T riangulum ) 244, 247
Serpens C au d a 252 S putnik 17, 32 T T au ri, gw iazdy 145 T ró jk ąt P ołudniow y (Triangulum A ustrale) 281
Scrpcns C ap u t 252 S unreyor 2 7 ,2 9 ,3 2 T arantula, Mgławica (N G C 2070) 1 7 6 -7 ,2 7 7 T ró jk ąt Letni 214, 216, 218, 2 2 4 ,2 3 6
sfera niebieska 124, 206 W ega 50, 54 T arcza (Scutum ) 248 T ró jk ąt Zim ow y 236
chińska 133 V iking 58, 60, 62, 64 T aurus zob. Byk T ry p let Lwa 267
Sharpless 106 (SH 2-106) 138 V oyager 8, 73, 78, 82, 85, 88, 8 9 ,9 3 ,9 4 ,9 5 ,9 7 , technologia y 192 T ry to n 2 0 ,1 0 2 , 105
Sharpless 140 148 99, 100,102-3, 109 technologia p odczerw ona 133, 134, 164, 192 mapa 103
Sheratan 247 S tożek, Mgławica 148 D roga M leczna, o b razy 164, 166 Tucana zob. T ukan
S hoem ak er-L ev y , ko m eta 78 S tratosfera 19 B rytyjski T eleskop P odczerw ony 142 T u k an (Tucana) 276
Sieć (R eticulum ) 276 strefa konw ektyw na 117 technologia rentgenow ska 134, 166, 171, 181, 192 T y ch o , krater 28, 29
Siedem S ió str zob. Plejady strefa prom ienista 117 O b serw ato riu m Rentgenow skie C h an d ra 128, T y tan 80, 84, 89, 90-1
Skat 273 Strum ień m agellanowy 177 159, 191, 193, 245, 2 5 5 ,2 5 7 ,2 6 1 T y tania 96
Skorpion (Scorpius) 126, 143, 152, 1 6 5,214,234, Strzała (Sagitta) 248 D roga M leczna 164
236, 285 S trzelec (Sagittarius) 134, 165, 165, 166, 180, 181, R O SA T X -ray satcllitc 190 U
skorupa 236, 286, 286-7 technologia ultrafioletow a 134, 169, 192
Jo w isz 75 S upcr-K am iokandc 156 T ejat 265 U G C 10214 zob. G alaktyka Kijanka
Księżyc 25 Supergrom ada te k to n ik a płyt 19, 20, 22 układy p o dw ójne gw iazd 128-9
M ars 57 C cn tau ru s-H y d ra 194, 195 P łaskow yż N azca 20 z czarnym i dziuram i 158
M erkury 39 F ornax-E ridanus 194 płyta euroazjatycka 22 zaćm ieniow e 150
N ep tu n 99 Pcrscus-Pisces 194, 195 płyta indoaustralijska 22 U kład S łoneczny 36, 162
P lu to n 105 Supergrom ady 186, 194-5 płyta południow oam erykańska 20 ro zm iar 34
S aturn 85 supernow e 133, 139, 140, 152, 156-7, 181,200 Telescopium zob. T eleskop w ew n ętrzn y 3 6 -7
U ran 93 pozostałości 158-9, 167 T eleskop (Telescopium ) 284 z ew n ętrzn y 72-3
W enus 47 rozbłyski 189 T eleskop życie 110,201
Z iem ia 19, 25 1987A 177 Bliźniak P ó łn o cn y (G em ini N o rth ) 134 U l, G ro m ad a zob. Ż łó b ek , G rom ada
Sloan D igital Survcy 186 Surveyor, statek kosm iczny 27, 29, 32 Bliźniak P ołudniow y (G em ini S outh) 273 U ltraviolet Im aging Tclescope 169
teleskop 186 Syriusz 74, 152, 210, 222, 228, 278, 280 B rytyjski P o dczerw ony 142 U m briel 96
Słońce 9, 18, 36, 114, 116-17, 132, 140, 183 A 114, 127, 128 K anadyjsko-F rancusko-H aw ajski 134, 265, 269 U ran 72, 73, 9 2 -3 , 100
atm osfera 120-1, 122 Syrtis M ajor Planum 60 Kecka 94, 134 atm osfera 92, 93, 94
budow a 116, 117 system m etryczny 16 K osm iczny H u b b le'a 69, 75, 78, 93, 105, 109, ch m u ry 93, 94
cykl słoneczny 118-19, 144 Szkatułka z K lejnotam i, G rom ad a (N G C 4755) 133, 135, 135, 147, 152, 154, 158, 168, 169, 176, graw itacja 92
graw itacja 116 148, 148, 282, 283 182, 184, 193, 251, 253, 254, 259, 261, 266, 273, klim at 93
jasność 207 Szu 132 2 7 4 ,2 7 9 ,2 8 1 ,2 8 3 , 287, 291 księżyce 92, 9 6 -7 , 293 zob. także Ariel,
masa 116 Szw edzki T eleskop S łoneczny 119 K osm iczny S pitzcra 130, 166,25 7 ,2 8 3 M iranda, O b e ro n , Tytania, U m briel
oddziaływ anie graw itacyjne 16 ✓ Sloan Digital Survcy 186 mapa 9 4 -5
odkryw anie 122-3 S S zw edzki S łoneczny 110, 119 masa 92
odległość o d zob. odległość od Słońca U ltraviolct Im aging 169 orb ita 92
plam y słoneczne 118, 123 Ślimak, M gławica (N G C 7293) 272, 273 V ery Large 191 pow ierzchnia 93
pow ierzchnia 110-11, 116, 118-19 śm ierć gw iazd 166 teleskopy 134-5 półkula południow a 95
rotacja 116 czarna dziura, pow staw anie 158-9 k osm iczne 135 półkula p ó łnocna 95
ro zm iar 116 gwiazdy masyw-nc 156-157 radiow e 134, 166 pierścienie 9 2 ,9 5 ,9 5
średnica 116 gwiazdy m ałom asyw ne 154-5 T em p el-T u ttle, k o m eta 107 rotacja 92
tem p eratu ra 116, 120, 121 średnica tem peratura ro zm iar 92
tra n zy ty W enus 3 4 -5, 124 A riel 96 gwiazda 114, 126 skorupa 93
życie 110 C h aro n 104 Jo w isz 75 średnica 92
Sm ok (D raco) 154, 183, 191, 206, 254 D ione 90 Księżyc 24 tem peratura 93
soczew kow anie graw itacyjne 191 Enkelados 90 M erkury 38 w’o da 92
Solar and H eliosphcric O b se rv ato ry (S O H O ) Jap etu s 90 N e p tu n 99, 100 U rsa M ajor zob. W ielka N iedźw iedzica
120 Jo w isz 74 P lu to n 105 U rsa M in o r zob. Mała N iedźw iedzica
S om brero, G alaktyka (M 104) 290, 291 Księżyc 24 Słońce 116, 120, 121 U sk o k S anta Maria 43
Sowa, M gławica (N G C 3587, M 97) 257 Larissa 102 T ry to n 102 U sk o k San A ndreas 20
Sól i Pieprz, G rom ada (M 52) 258 M ars 56 U ran 93 uskoki 39, 42, 43
spek tro sk o p ia 133 M erkury 38 W enus 46, 47 U rsa M inor D w arf 174

spikule 118, 119 M im as 90 Ziem ia 18

S pirograf, M gławica (IC 418) 274 M iranda 96 teren y tesserow c 52 V
S putnik 17, 32 N e p tu n 98 term o sfera 19
Stała H u b b le’a 189, 202 N ercida 102 T erra Sirenum 58 V427 M on 148
statek k o sm iczny zob. także w-g nazw O b e ro n 96 T crrcstrial Planet F in d er (T P F ) 131 V838 M o n o cero tis 135
am erykański 32 P luton 104 T e th y s 90 Valhalla 80
A pollo 26-3 0 , 32-3 P roteusz 102 pow ierzchnia 91 Vallcs M arineris 58, 58, 60, 62, 63
C lem en tin e 33, 33 Rea 90 Tharsis M ontes 53, 58 Vallis Schróteri 2 7 ,2 7
D eep Im pact 107 Saturn 84 T h u b a n 206, 254 Vela zob. Żagiel
G enesis 123 Słońce 116 tom ografia dopplerow ska 133 V cnus F.xpress 55
H ipparcos 125 T c th y s 90 T ran sitio n Region and C o ro n al F.xplorcr V erona R upes 97
H iten 29 T ytan 90 (T R A C Ę ) 120 Very Large A rray 134, 167, 191, 291
IM A G E 18 T y tania 96 tra n zy ty W enus 3 4 -5 , 124 V ery Large Telescope 191
Lunar O rb ita er 27, 29, 30, 32 T ry to n 102 T rap ez O rio n a 147 V iking, statek kosm iczny 58, 60, 62, 64
L unar P ro sp e cto r 29, 33 U ran 92 Trąba Słonia, M gławica (IC I3 9 6 ) 148 V irgo zob. Panna
 Virgo A - ę Piscium

V irgo A (M 87) 1 5 8 ,1 8 1 ,1 9 0 ,2 9 0 ,2 9 1 W ielki W ybuch 186, 196, 198-9, 200 pow ierzchnia 18, 19 rj In d i 114
V irgo, G rom ada 1 9 0 ,1 9 3 ,2 1 0 ,2 3 2 ,2 9 0 ,2 9 1 W ielkie R ozdarcie 203 półkula w schodnia 22-3
Volans zob. Ryba Latająca W ieloryb (C etu s) 218, 271, 272 półkula zachodnia 20-1 K W yc
V oyagcr, statek kosm iczny 73, 82 W ild 2, kom eta 107 rotacja 18, 206
Iren
1 8, 73, 78, 82, 88, 89, 109 W ilk (L upus) 282 ro zm iar 16, 36 k C rucis zob.G rom ada Szkatułka z K lejnotam i
2 73, 76, 78, 85, 88, 89, 9 3 ,9 4 , 95, 97, 99, 100, W ilkinson M icrow ave A n istro p h y Probe skorupa 19 K C y g n i 250 O zn
102-3 (W M A P) 196, 197 średnica 18
pop
Y ulpecula zob. Lis W ilson, R obert 196 tem p eratu ra 18
po 1<
W ir, G alaktyka (M 51) 178, 179, 188,266 zarys 16-17
W W łóknista, Mgławica (N G C 6960, 6979, 6992, Z iem ia A fro d y ty 50 H C y g n i 250
6995) 139,250,251 Z ło ta R yba (D o rad o ) 276
W aga (Libra) 285 woda zm ienne kataklizm iczne 129 (0
W arkocz Bercniki 190, 194, 266, 290 E uropa 82 zm ienne nieregularne 150
ZR
W ąż (Serpens) 252 Io 82 zorza polarna 18, 19, 117 w C en tau ri 168, 1 6 9 ,2 7 7 ,2 8 2 ,2 8 3
2M /
W ąż (B arnard 72) 141 M ars 9, 57 ,6 0 , 62-3 Zw icky, F ritz 191 co C e ti zob. M ira
W ega 214, 2 1 6 ,2 2 4 ,2 3 6 , 253, 254 N ep tu n 98, 99 w Leonis 267 Rest
W ega, statek kosm iczny 50, 54 S aturn 84-5 o> Sagittarii 151 ESO
W ells, H .G . 64 T y tan 91, 91 <o U rsae M ajoris 150
JH l
W enera, próbniki 48, 54 U ran 92 Żagiel (Vela) 279 co Y elorum , G ro m ad a 279
N_C
lądow nik 54 Ziem ia 17,18, 19, 20, 22 po zostałość p o supernow ej 156
W enus 18, 3 4 -5, 36, 4 6 -7 , 74 W odnik (A quarius) 272-3 Ż łóbek, G ro m ad a (N G C 2362, M 44) 139, 264, NJ
atm o sfera 19, 46, 47, 54 w o d ó r atom ow y, długość fali 164 265 Ceni
ch m ury 46, 52 w o d ó r cząsteczkowy', długość fali 164 żó łty karzeł 126 a O cta n tis 281
of Ja
klim at 47 W olarz (B ootes) 1 2 6 ,2 0 8 ,2 1 0 ,2 1 4 ,2 3 2 ,2 3 6 ,2 5 5 , Żuraw (G ru s) 275, 284 a Scorpii 285
O bs
graw itacja 46 25 6,266 życic 18
jasność 207 W olf 359 114 gw iazdy 152-7, 0 SSI !
mapa 48-51, 54 W olfa-R ayeta (W R ), gw iazdy 157, 159,180 M ars 56, 64
masa 46 W R124 287 poszukiw anie 131, 169 0 A rae 284
miejsca lądowań 48, 50 W R 136 251 Słońce 118-19 0 O rio n is 147
2-3c
odkryw anie 54-5 W orek W ęgla, Mgławica 139, 240, 282 U k ład Słoneczny 110
8bl I
o rb ita 36, 46 W oźnica (A uriga) 208, 216, 220, 228, 263 Żyrafa (C am elopardalis) 194, 262 X
pow ierzchnia 47, 52-5 W R zob. W olfa-R ayeta gwiazdy / Sciei
p ó łkula w schodnia 50-1 W rzeciono, G alaktyka (N G C 3115) 288, 289 Z x C eti 114 N_>
p ó łkula zachodnia 48-9 W szechśw iat 10-13, 184-203 Sciei
p rzelo ty 45, 79, 89 asy m ptotyczn y 203 Ź rebię (E quuleus) 248
Rese
rotacja 46 ekspansja 188-9,202
ro zm iar 36, 46 geom etria 202 CX £ Piscium 246
b rN
tem p eratura 46, 47, 48 historia 200-1 N _>
tra n zy ty 3 4 -5, 124 przyspieszanie 203 a C an u m V enaticorum zob. C o r C aroli b rN
skorupa 47 przyszłość 202-3 a C en tau ri 114, 128, 2 0 6 ,2 3 0 ,2 8 2
Phy<
średnica 46 rozszerzający się 203 A 114, 128, 129
w ulkany 48, 50, 52-3 rów noległy 202 B 114, 128, 129
Boul
W ęgielnica (N o rm a) 284 W ielki W ybuch zob. W ielki W ybuch a D raconis 254 US<
w ęzeł o rbitalny 36 zam knięty 203 a Leonis zob. Regulus Met<
w ęzły k om etarne 273 w ulkany a Pavonis 284
Insti
W ężow nik (O p h iu ch u s) 141,252 Io 22,81 a Regio 50, 53
W iatraczek, G alaktyka (N G C 5457, M101) 257 M ars 53, 62 a U rsae M ajoris zob. D u b h c
cN .
W ielka C h o ch la zob. W ielki W óz T ry to n 22 85bl
W ielka C iem na Plama 99, 100, 101 Ziem ia 19, 20, 22 (3 bN
W ielka C ze rw o n a Plama 8, 76, 77, 78, 100 W yspy G alapagos 20
93b!
W ielka M gławica w A ndrom edzie (M 31, N G C w yścig kosm iczny 24, 32t P A rae 284
96b,
225) 170 ,1 7 2 -3 , 174, 180,182, 183,244,245, P C am elopardalis 262
247 X p C en tau ri 206, 230, 282 Sron
W ielka M gławica w O rio n ie (N G C 1976, M 42) 9, P C y g n i 250 106c
133, 138, 139, 142, 143, 146-7, 176, 268, 277, Y ohkoh satelita 118,123 P G ruis 275
117t
280 Y oung, Jo h n W 33 P Leonis 267
NA<
w iatr P Lyrae 150
M ars 63 P Persei zob. Algol tr N
mgławica 180 P P ictoris 280 NA(
N e p tu n 100 zaćm ienie p Regio 48, 48
Picti
S aturn 86 K siężyca 124,150 P U rsae M ajoris zob. M erak
G ier
Słońce 123 przew idyw anie 132
U ran 94 Słońca 122,150 6 Gree
w idm o 114-15, 133 Zając (Lepus) 274 138b
W ielka N iedźw iedzica (U rsa M ajor) 206, 208, Zegar (H o ro lo g iu m ) 276 8 C ephei 150,258 Croi
2 1 2 ,2 1 6 , 2 2 0 ,2 5 6 -7 Ziem ia 16, 18-19, 36, 36
U ni\
W ielki Pies (C anis M ajor) 176, 210, 222, 228, 230, atm osfera 18, 19
Y 143b
278 barw a 17
W ielka Szczelina 250 graw itacja 16, 18 y Leonis 267 McC
W ielki K rach 203 klim at 19 r Ro
W ielki K wadrat 244, 249 K siężyc zob. Księżyc n N ati
W ielki M ur 195 masa 18
U ni\
W ielki O b ło k M agellana (W O M ) 164, 170,174, objętość 18 H A quilae 248
1 7 6 -7 ,1 7 8 ,2 2 6 ,2 3 0 , 234, 238,276, obrazy zob. ob razy Ziemi r) C arinae 152, 280 Karc
W ielki W ó z 2 0 6 ,2 0 8 ,2 5 6 orbita 18, 36 r| Eridani 114 U ni\

302
 ODZIĘKOWANIA
law nictw o W eldon O w en składa podziękow ania następującym o so b o m za ich zaangażow anie w napisaniu tej pozycji: A ngela H andley, Je n n ife r Losco,
e M ickaiel, Sarah Plant (P uddingburn Publishing Services), Juliana T itin , M elanie Y oung.

laczenia: t= n a górze; l= p o le w e j; r = p o p ra w e j; tl= n a górze, po le w e j; tc l= n a górze, na środku, po lewej; tc = n a górze, na środku; tc r= n a górze, na środku,
irawej; tr = n a górze, po p ra w e j; c l= n a środku, po le w e j; c = n a śrdoku; c r= n a środku, po p ra w e j; b = n a dole; bl = na dole, po le w e j; b cl= n a dole, na środku,
;w e j; b c = n a dole, na śrdoku; b c r= n a dole, na środku, po p ra w e j; b r= n a dole, po prawej

ÓDŁA FO TO G R A FII
^SS = Tw o M icron Ali Sky Survey; A PL = A ustralian Picture Library; A PL /C B T = Australian Picture Library/C orbis; A U RA = Association of Universities for
:arch in A stronom y; C fA = H arvard-Sm ithsonian C e n te r for A strophysics; C F H T = Canada France Hawaii Telescope; ESA = European Space Agency;
i = European Southern Observatory; GSFC = NASA G oddard Space Flight Center; IN G = Isaac N ew ton G roup of Telescopes; ISP = Institute for Solar Physics;
J = John H opkins U niversity; LPI = Lunar and Planetary In stitu te; MSSS = Malin Space Science Systems; N _A = N A S A /A stronom y Picture of the Day;
'H = N A SA /C handra X-ray O bservatory; N _E O = NASA Earth O bservatory; N _G = N A SA /G reat Images in NASA; N _H = N A SA /H ubble Space Telescope;
i l = NASA H istory Division; N_J = N A SA /Jet Propulsion Laboratory; N _ N = N IX /N A S A Image Exchange; N _ N C = N A SA /N ational Space Science Data
ter; N _ 0 = NASA Obserwatorium; N_SE = NASA Solar System Exploration; N_SP = N ASA/Spitzer Space Telescope; N A O J = National Astronomical Observatory
ipan; NASA = N ational A eronautics and Space A dm inistration; N O A O = N ational O ptical A stronom y O bservatory; N R A O = N ational Radio A stronom y
ervatory; PL/SPL = photolibrary.com /Science P hoto Library; RSA = Royal Swedish Academy of Sciences; S O H O = N ASA Solar and H eliospheric O b se m to ry ;
= Space Science Institute; STScI = Space Telescope Science Institute

N _H /E SA /A U R A /C altech 4c APL 6tl, tcl PL/SPL ter G SFC/W M A P Science Team tr APL 7tl PL/SPL tcl A PL/C BT ter 2M A SS/G .K opan/R.H urt tr ISP/RSA
lobert Gendler br N J/U n iv e rsity of C olorado c N J tcl PL/SPL tr ESA 14c PL/SPL 16cl PL/SPL 17ti N A SA /G SFC/M ETI/ERSD A C/JA RO S/U S-Japan ASTER
tice Team tr N _A 18cl G SFC 19bl N A SA tr PL/SPL 20c LPI cl PL/SPL tr N _ E O 22cl cr PL/SPL tr N _ E O 26cl N _ N /H Q /G R IN tr N _G 27cr, tl N J 28bl
J/Johnson Space C enter tr PL/SPL 29br N _ N C tl LPI 30bl N _G br N _ H I cr N R A O /A U I/B ruce Campbell/Smithsonian Institution tr N _SE/Celem entine
ice G roup/L P I tr N J 32bl N _G br N _ S E /H Q /N _ G cl N _A cr, tr N _ N C 33br N J tr N _G 34c PL/SPL 36c NASA Visible Earth c N J cl PL/SPL 37tl Photo
:archer’s Inc. 39bl N J /N o r th w e s te rn U niversity tr N _ A /S O H O /L A S C O C onsortium /E SA 40cl N J 42bl, br, cr N J /N o r th w e s te rn U niversity 43bl N _ 0
[_NC tr N _ H I 44bl N J /N o r th w e s te rn U niversity/T he Planetarium cr N J 47bl N _ N tr N _ N C 48cl N _ N C tr N J 50cl N _ N C 52bc N J bl N J /C a lte c h tr
4 53b N _ N tl, tr N J 54br, tr PL/SPL 55cl N J 57bl N J /M S S S 58cl N J 60cl N _A /M G S /M O C /M S S S 62br N J br, cl N J /M S S S 63bl N J /G S F C
J /M S S S tr N_SE/ESA 64b, cl N J cr N J/M S S S 65bcr PL/SPL c N J /C o rn e ll tc N J/M S S S tr N _A /J_H /V iking Project 66b Mark R obinson/JH U Applied
>ics Laboratory cl N _ A /N ear P ro je ct/N L R /JH U Applied Physics L aboratory/G oddard SVS 67br N _ A /D r. William J.M erline-Southw est Research Institute,
Ider C O /D r Laird M .C lose-U niversity o f A rizona, T ucson A Z /Im ages acquired at the W .M .Keck O bservatory/M auna Kea, Hawaii cl N _ A /N E A R cl N _ A /
jeological Survey cr N J /N o rth w e s te rn University 68bc N J bl N _SE/JPL cr PL/SPL tc N _H /B en Z ellner/Peter Thom as tl N _ H /R .K em p to n /N ew England
:oritical Services 69br N _H /E SA /Y .M om any c N _A /N E A R P roject/JH U Applied Physics Laboratory 70c N J 73tr N J tr N J /H e id i Ham m el-M assachusetts
tute of Technology 75tr N _H 76cr N J t N _H /Jo h n C larke-U niversity of Michigan/ESA 78b N _H /H .A .W eaver/T .E .Sm ith-ST ScI/J.T .T rauger/R .W .E vans/N J
H cl, cr, tr N J 79bl N J br N J /S S I 80bl, br, cl N J cr N J /A r iz o n a State U niversity-A cadem ic Research Lab 81 br, cl, cr, t, tr N J 82bl, br, cl, tr N J
N J tr N _ H 86c N J t N J /S S I 88bl U niversity of U trech t cl N _SE cr N J tr N A SA 89c N J /S S I t N J /U n iv e rs ity of C olorado 90b N _A /V oyager 1
A/Voyager 2/Calvin J.H am ilton b, c, cl N J /S S I bl N_A/SSI br, e, cr N J 91bl N J /S S I br N J/E S A /U n iv ersity of Arizona tl N _A/Voyager 2/Calvin J.H am ilton
N J tr N J /K e n n e th Seidelmann-US Naval O b s e m to ry 94br, cr N J tr Madison Space Science and Engineering Center/Law rence Sromovsky 95bl, br N J
bl, cl N J br N _A /A strogeology Team -U SG S/The Voyager Project 97bc, bl, br N J 99bl N J tr N J/V o y a g e r Project lOOc, t N _A /V oyager 2 c N _A/Lawrence
novsk y /P .F ry -U niversity o f W isconsin 102bl N _A /V oyager 2 br N _ N C br N J 103bl N J br N _A /V oyager 2 105bl N _ A /E lio t Y oung-Sw R I cr N _ N C
, cl N J /C a lte c h 107tr N J /C a lte c h /U M D 109bl N J br N _H /M .C o m b i-U n iv ersity of Michigan c PL/SPL tr N _ A /T h e Voyager Project 112c, ISP/RSA
>1 N _ N /Jo h n so n Space C enter/E arth Sciences and Image Analysis 118tr N A SA /Y ohkoh M ission-ISA S/Lockheed-M artin Solar and A strophysics Laboratory/
3 J/U n iv e rsity o f T okyo 119b, cr ISP 120bl, br PL/SPL tr N _ A /T R A C E Project 121c S O H O /E S A tl N _ A /S O H O /E IT C o n so rtiu m /E S A 122b PL/SPL
ew Mexico State U niversity/A .K lypin-N ew Mexico State U niversity 123bl N A SA /Y ohkoh M ission-ISAS/Lockheed-M artin Solar and A strophysics Laboratory/
DJ/University of Tokyo cl, t PL/SPL 124cl, tr Museum H istory Science, O xford, UK 128bl PL/SPL cl N _C H /M cD onald Observatory 130cl ESO 132b Northwind
jre Archives tr Bridgeman A rt Library 133bc University of St A ndrew s/A .C am eron/M .Jardine/K .W ood bl N O A O cr N _ H /R o d g er Thom pson/M arcia Rieke/
in Schneider/Susan Stolovy-U niversity of A rizona/Edw in Erickson-SE T I Institute, Ames Research C enter/D avid Axon-STScI t N ational M aritime M useum,
:nwich, UK 134b N R A O /A U I/K elly Gatlin/Patricia Smiley c CFH T/Jean-C harles Cuillandre 135cl PL/SPL r N _H /E SA /H .E .B ond-ST ScI/A U R A 136c PL/SPL
il N_A /Subaru Telescope/N A O J/A ll Rights Reserved cl PL/SPL 140br PL/SPL tr N _SP/M SX /IPA C 141br N _A /C F H T /H aw aiian Starlight 142bl N_A/Russell
n an br N _ A /Jo in t A stronom y C enter/Im age Processing by C .D avis/W .V arricatt tr Atlas Image obtained as part of the 2MASS Survey-a joint project of the
■ersity of Massachusetts and the Infrared Processing and Analysis C enter/C alifornia Institute of Technology/funded by NASA and the National Science Foundation
il PL/SPL cr N _A /L oke Kun Tan/StarryScapes 144br, cr N _H /A U R A /ST S cI cl ESO ter N _S P /JP L /C altech/V .G orjian/N O A O 146cl N_SP/visible: H ow ard
^allon/infrared: N A SA /IRA S r PL/SPL 147bl PL/SPL cl N _A /J.B ally/D .D evine/R .Sutherland/D .Johnson/C anadian Institute for Theoretical A strophysics/H ST
bert Gendler tl ESO /ISA A C /V ery Large Telescope 148bcl N _SP /JP L /C altech/G .M elnick/C fA br PL/SPL cl N_A/Bessell, Sutherland, and Buxton-A ustralian
onal University Research School of A stronom y and Astrophysics tr Robert Gendler 149bl, br, cr, tr PL/SPL 150b, c, tcl, tr PL/SPL 151 bl N _A /Jeffrey N ew m an-
/ersity of California Berkeley br N _A /C hristine P ulliam -C fA /V olker Springel/M ax Planck Institute for A strophysics/L ars H ern q u ist-C fA cr N _H /M argarita
>vska/CfA tr N _ C H /C X C /S A O /M .K aro v sk a et al. 152bl N _A /A dam B lo c k -N O A O /K P N O V isitor P ro g ram /A U R A /N S F cl N _ H /J.H e ste r/A riz o n a state
^ersity 154bl N _A /H ubble European Space Agency Inform ation Center/Y alentin Bujarrabal br PL/SPL cl N _ A /R .C orradi-IN G /D .G oncalves-Institute Astrofisica

303
 de Canarias tr N '_H /ESA /A .Zijlstra-U M IST, Manchester, UK 155br N _A /H .V an W inckel-K U L euven/M .C ohen-U C B erkeley/H .Bond-STScI/T.G ull-G SFC /ESA
cr N _A /R.Sahai/J.Trauger-JPL/ESA 156c PL/SPL tr Super-Kam iokande/Kam ioka O b ser\'atory/Institute for Cosm ic Ray Research/U niversity of T okyo 157br N _A /
University of California Berkeley Space Sciences Laboratory/W .M .Keck O b s e m to ry 158cl N _H /ST S cI/A U R A er PL/SPL 159bc N _ C H /C X C /A S U /J.H ester et al.
bl ESA/CESR 160c 2M A SS/G .K opan/R.H urt 162tr N _A /A .V annini/G .Li Causi/A .Ricciardi/A .G aratti 163tr PL/SPL 164cl ESO tr 2M A SS/J.Carpenter/M .Skrutskie/
R .H urt 165bc, br PL/SPL bl N _A/Steve Cannistra-Starry W onders 166bl N_SP/MSX cl N _C H /U M ass/D .W ang et al. 167br N _A /Fred Calvert/Adam B lo ck /N O A O /
A U R A /N SF cr N R A O 168 cl PL/SPL tr N _A /Francesco Ferraro-Bologna O bservatory/ESA 169bl N _A /S.K afka/K .H oneycutt-Indiana U n iv ersity /W IY N /N O A O /
N SF b r N O A O c N _ H /E S A /K .S ah u -S T S cI tl P L /SP L 170bl X -ray: N _ C H /U M a ss/D .W a n g et al./o p tical: N _ H /D .W a n g et al. cl N _ A /D .D ix o n -U C R /
D.Hartniann-Clemson/E.Kolaczyk-University of Chicago 171bl Igor Liubarsky/Rutherford Appleton Laboratory br G SFC/D r. Richard Mushotzky cr PL/SPL 172c PL/SPL
174tr N _ A /A U R A /N O A O /N S F 175br R .C orradi-IN G /L aura M agrini-U niversity of Firenze, Italy tr U niversite Louis Pasteur, Strasbourg/N icolas M artin/Rodrigo
Ibata-O bservatoire de Strasbourg 176bl, cl Robert Gendler cr N _H /E SA /A .N ota-S T ScI/E SA 177br N _A /P.C hallis/R .K irshner-C fA /STScI tc N _ A /N J /C a lte c h
178bbr N _ S P /N J/C a lte c h /S .W illn e r-C fA bl, tr N O A O br N _H /E SA /S .B eckw ith-S T ScI/T he H ubble H eritage T eam /ST ScI/A U R A c N _ H /E S A /T h e H ubble
H eritage T eam /S T ScI/A U R A cl, cr N _ H /T h e H ubble H eritage T eam /S T ScI/A U R A 179c PL/SPL 180bl, cl, cr N O A O 181br X-ray: N _ C H /W .F o rm an et al./
radio: N R A O /V L A /O .E llek & Kassim cr N R A O /N O A O /K P N O /O V R O /C a lte c h tr N _ C H /C X C /U C S B /C .M artin et al. 182bl, tr N _H /E SA /ST ScI/A U R A cl N _ H /
STScI/A U RA 183bc N _ H /H . F ord-JH U /G .Illingw orth-U C S C /L O /M .C lam pin-S T S cI/G .H artig-S T S cI/A C S Science Team/ESA tr University of T o ro n to /Jo h n
D ubinski 184c ESA/Jean-Paul K n eib -O b sem to ire Midi Pyrenees, France/C altech 186bl Sloan Digital Sky Survey/Fermilab Visual Media Services cl Rien van der
Weijgaen/Captayn Institute 189bcr, ter N _H/STScI 190bl, cl N O A O cr G SFC/S.LSnowden-USRA tr N _H /A ndrew Fruchter and the ERO Team/Sylvia Baggett-STScI/
Richard H ook-ST -E C F/Z oltan Levay-STScI/AURA 191br ESO ter N _H /ST ScI/A U R A /E SA /P.R osati-E SO 193bl N R A O /A U I br N _H /L .F errarese-JH U cl N _ C H /
SAO /R.K raft et al. tl ESO 194bl ESO br PL/SPL tr 2M A SS/T.H .Jarrett/J.Carpenter/R.H urt 195bl Lars Lindberg Christensen/ESA /ESO 196tr G SFC/W M A P Science
Team 197bl G SFC /W M A P Science Team 198 cl C E R N 200cl C hristine Pulliam -C fA /V olker Springel-M ax Planck Institute for Astrophysics/Lars H ernquist-C fA
br C enter for Cosmological Physics, University of C hicago/A natoly K lypin-N ew Mexico State U niversity/Visualizations by Andrey K ravtsov-N ational C enter for
Supercom puter Applications, University of Chicago 204c A PL /C B T 240c PL/SPL 244tr Akira Fujii 245b N _N /M arshall Space Flight C en ter cl N _H /B ruce Balick-
U niversity of W ashington/Jason A lexander-U niversity of W ashington/A rsen H ajian-U S Naval O bservatory/Y ervant T erzian-C ornell U niversity/M ario P erin o tto -
U niversity of Florence/Patrizio Patriarchi-A rcetri O b s e m to ry cr N _G tr APL 246tr N O A O /A U R A /N S F /T o d Boroson 247tr Robert G endler 248tr Robert Gendler
249tr N _H /A U R A /ST ScI 250tl Akira Fujii 251br N_SP/M idcourse Space Experiment cl PL/SPL cr N _A /H .B ond t N _N /G o d d ard Space Flight C enter 252tr N _H
253tr N _H /A U R A /ST ScI 254tr N _H /E S A /H E IC /A U R A /S T S cI 255 tr N _C H /Sm ithsonian Astrophysical O b s e m to ry 256tr PL/SPL 257bl N J br Robert Gendler
cl N O A O cr N _N /S T I tl N _ A /C X C /S A O /P S U /C M U 258tr N _ H /D o n ald W alter-South Carolina State U niversity/Paul Scowen and Brian M oore-A rizona State
U niversity 259tr N _H /S T S cI/A U R A 260tr PL/SPL 261bl N _ H /E S A /A U R A /C altech cr ESO tl N _ H /S T I tr N _ N /G S F C 262tr N _ H /E S A /P .A n d ers/G ó ttin g en
U niversity Galaxy Evolution G roup tr N O A O 264tr PL/SPL 265bl C F H T cr N O A O /A U R A /N S F tl N _ H /A n d re w F ru ch ter/E R O Team/Sylvia B aggett/STScI/
Richard H ook/S T -E C F /Z oltan Levay/STScI 266tr N _A /N _H /A U R A /S T ScI/S.Sm artt/D .R ichstone 267tr ESO 268tr PL/SPL 269br, tr PL/SPL cr N _H /A ndrea
D upree-C fA /R onald Gilliland-STScI tl N _ H /C .R .O ’Dell/S.K.W ong/Rice University 270tr ESO/YLT 271 tr N _A /X -ray: P.O gle-U CSB/optical: A .C apetti-IN A F et al./
STScI 273bcr N _H /B ruce Balick-University of W ashington/Jason Alexander-University of W ashington/Arsen H ajian-U S Naval O b s e m to ry /Y e m n t Terzian-C ornell
U niversity/M ario P erino tto -U n iv ersity of F lorence/P atrizio P atriarchi-A rcetri U niversity, Italy bl N O A O /G M O S -S Com m issioning T eam /G em ini O b s e m to ry
cr N O A O /W IV N /E S A /H u b b le H elix N ebula T eam /M .M eix n er-S T S cI/T .A .R ecto r-N R A O tl N _ N /H Q /N _ G 274tr N _H /S T S cI 275tr ESO 276tr PL/SPL
277b N _N /M SF C cl N _H /R on Gilliland-STScI cr ESO tl N_A/M .Heydari-M alayeri-Paris O b se m to ry et al./W FPC 2/N _H /E SA 278tr N _ H 279tr N _H 280tr N _H
281tr N_H/Raghvendra Sahai/John Trauger-JPL/W FPC2 Science Team 282tr PL/SPI. 283bl N_A/STScI/AURA cr N _J/Caltech/J.K eene- SSC/Caltech tl N _H /ST ScI/
AU RA tr N _H /Jeffrey N ew m an-U niversity of California Berkeley 284tr N _H /A U R A /ST S cI 285tr N _A /A dam B lock/K P N O Visitor P ro g ram /N O A O /A U R A /N S F
286tr PL/SPL 287bc N _ H bl N _ 0 cr N _ A /N _ H /Jeff H ester-A rizona State U niversity tl ESO tr N _A /A dam B lock/K PN O Visitor P ro g ram /N O A O /A U R A /N S F
288tr PL/SPL 289br, cr ESO tl N _A /B .B alick-U niversity of W ashington et al./W F P C 2 /H S T 290tr PL/SPL 291bl N O A O /A d a m B lo ck /A U R A /N S F br N _ H /
A .M a rte l-JH U /H .F o rd -JH U /M .C la m p in -S T S c I/G .H a rtig -S T S c I/G .Illin g w o rth -U C O Lick O b serv ato ry /A C S Science Team /ESA cr N _ H /W alter Jaffe-Leiden
O b se m to ry /H o lla n d F ord-JH U /S T S cI tl N _ A /F .N .O w en -N R A O /Y L A /N R A O /A U I tr N _ A /A U R A /S T S cI

ŹRÓDŁA ILUSTRACJI
2D f G alaxy R edshift S urvey/R obert S m ith 195br C fA /D av id A guliar 157tr D on Davis 20b c, 22b c, 26c, 28c, 30cr, 40bl cr, 48b cr, 50b cr, 58b cr, 60b cr, 76cl cr,
82br tr, 86c cl, 91 1, 95tc, 97t, lOOcr, 102bl, 103tc ESA 55br E SA /D L R /FU B erlin/G .N eukum 44cl, 45br, 65tr ESA/M edialab 131 tl D r M ark A. G arlick 16bl c, 18tr,
19br, 24cl cr, 25cr tr, 36b cl cr, 37c tr, 38c cl, 45t, 46cl cr, 47br, 56tr cl, 57br, 72c, 73tc, cr, bc 74c cl, 75br, 76b, 79t, 84cl tr, 85br, 86b, 89b, 92cl tr, 93br, 94b, 98cl
tr, 99br, lOObl, 104cl tr, 106br tr, 108b, 109t, llObl cr, 114cr, 116br cl tc, 117r, 118b cl, 1211 r, 124b, 125t, 126c, 128r, 129brt, 130bl, 131bl tr, 138br, 140cl, 141bl,
144tr, 145bl br tl tr, 150cl, 152cr, 155tr, 156bl cr, 162bl br, 168cr, 170tr, 174cr, 177cl, 186cr, 188bc bl, 189b, 192b tr, 194cl, 197br, 198br cr, 200bl cr, 202b cl,
203bl br c t G S F C /D an a B erry/SkyW orks D igital 159bcl, ber, c, cl, cr, tl G SF C /W M A P Science Team 1961 br, 197bl D avid H ardy/W ildlife A rt Ltd. 25br, 40tr,
54cl, 58tr, 60tr Japanese Aerospace E xploration A gency/M E F/S.Irushies 69tr Suzanne K eating 18br, 19bc, 24br, 38br, 39bc br, 42tr, 43cl, 46br, 47bc, 53c, 56br,
57bc, 66tr, 74br, 75bc, 81cr, 84br, 85bc, 92br, 93bc, 94cl, 98br, 99bc, lOOcl, 102cr, 104br, 105bc, 117bc, 202cr Z o lt Levay/STScI/N _H 168bl Lowell O bservatory/
N O A O /A U R A /N S F 106t M o o n ru n n er D esign Ltd. 80tr, 90tr, 96tr, 102tr, 105br, 126cl, 193tr, 202t tc tr, 206bc ber br cl tr N _ H /M .B ro w n -C a lte ch /G .B ac o n /
STScI 106b N_J 73tl 123cr 131 br N J /B o s to n U niversity 75bl N J /C a lte c h 108tr N _SP /JP L /C altech/T .Pyle-SS C 130tr N A S A /JH U A pplied Physics L aboratory/
C arnegie In stitu tio n of W ashington 45bl N A S A /JH U A pplied Physics L aboratory/S outhw est Research In stitu te 105tr N atio n al Space Science D ata C e n te r 54b
photolibrary.com /Science Photo Library 115tr, 123br, 125bl, 134tr, 171cr, 188tr U niversity of Hawaii, Institute of A stronom y 81cr A .Schaller/N _H /ESA /STScI 166r
S trasbourg O b servatory/R odrigo Ibata/N icolas M artin 175tr

304