ÙÈÊÌßÒ ÁÀÁÀÎÜËÓ

ÄÖÍÉÀ ÑÈÉÀÑßÒÈ Âß
ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐ

ÄßÐÑËÈÊ

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë

Íàçèðëèéèíèí 10.11.2009-úó èë òàðèõëè
1251 ñàéëû ÿìðè èëÿ äÿðñëèê êèìè
òÿñäèã åäèëìèøäèð

ÁÀÊÛ - 2010
 Åëìè ðåäàêòîðó: ßëè Ùÿñÿíîâ
ò.å.ä., ïðîô.

Ðÿé÷èëÿð: Ìóñà Ãàñûìëû

ò.å.ä., ïðîô.

Àçÿð Øèðèíîâ
ô.å.í., äîñ.

Åëøàä Ìèðáÿøèðîüëó
ñ.å.í.

Äÿðñëèê äöíéà ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ôÿííèíèí òÿäðèñè ö÷öí

íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Êèòàáäà äöíéà ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
òàðèõè, èíêèøàô òåíäåíñèéàëàðû, íÿçÿðè àñïåêòëÿðè, áó ñàùÿäÿ ÿí ñîí çàìàíëàðäà
èðÿëè ñöðöëìöø éåíè íÿçÿðè èñòèãàìÿòëÿð, îíëàðûí öìóìèëÿøäèðèëìÿëÿðè, ìöàñèð
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ðåàë ÿñàñëàðû âÿ ñ. êèìè ìÿñÿëÿëÿð þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Åéíè çàìàíäà, äÿðñëèêäÿ äèïëîìàòèéà, äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð, êîíñóëëóã õèäìÿòëÿðè,
áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàð, îíëàðûí ñòðóêòóðó âÿ ôÿàëèééÿò ïðèíñèïëÿðè,
ãëîáàëëàøìà âÿ ñ. êèìè ìþâçóëàðà äà ýåíèø éåð âåðèëìèø, áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éåðè âÿ ðîëó òÿùëèë
åäèëìèøäèð.
Äÿðñëèêäÿí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð, õàðèúè ñèéàñÿò âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
èõòèñàñû öçðÿ òÿùñèë àëàí áàêàëàâð âÿ ìàýèñòðëÿð, î úöìëÿäÿí, äîêòîðàíòëàð,
ïîëèòîëîãëàð âÿ öìóìèééÿòëÿ, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû èëÿ
ìàðàãëàíàíëàð èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð.
Äÿðñëèê ìöÿëëèì âÿ òÿëÿáÿëÿðÿ åëìè-ìåòîäèê êþìÿê ìÿãñÿäè èëÿ éàçûëìûøäûð.

2
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Ìöÿëëèôäÿí

Û ÙÈÑÑß
ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÈÍ
ßÑÀÑ ÍßÇßÐÈÉÉß Âß ÌßÊÒßÁËßÐÈ
Û ÔßÑÈË
Äöíéà ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð, Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò âÿ Äöíéà

ñèéàñÿòè àíëàéûøëàðûíûí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿò äÿðÿúÿëÿðè
(êàòåãîðèéàëàðû)

§2. Ñîñèàë-ùóìàíèòàð åëìëÿðèí òÿðêèáèíäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð

íÿçÿðèééÿñè

§3. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ìåòîäëàðû (öñóëëàðû)

ÛÛ ÔßÑÈË
Ñîñèàë — ñèéàñè ôèêèð òàðèõèíäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð âÿ
õàðèúè ñèéàñÿò ïðîáëåìëÿðè

§1. Ãÿäèì äöíéàíûí ñèéàñè ôèêèð òàðèõèíäÿ õàðèúè ñèéàñè ÿëàãÿëÿð

§2. Éåíè äþâðäÿ áåéíëÿõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ùàããûíäà ðåàëèñò

ôèêèðëÿðèí èíêèøàôû âÿ ôîðìàëàøìàñû

§3. Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí ëèáåðàë êîíñåïñèéàñûíûí öñòöíëöêëÿðè

§4. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð âÿ ìàðêñèçì

3
ÛÛÛ ÔßÑÈË
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ýåîñèéàñè êîíñåïñèéàñû

§1. Ýåîñèéàñÿòèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû

§2. Àëìàí ýåîñèéàñè ìÿêòÿáè

§3. Áðèòàíèéà ýåîñèéàñè ìÿêòÿáè

§4. Øèìàëè Àìåðèêà ýåîñèéàñè ìÿêòÿáè

Û ÔßÑÈË
ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà ñèéàñÿòäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
íÿçÿðè òÿùëèëè

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ñèéàñè èäåàëèçìèí íÿçÿðè âÿ òÿúðöáè

úÿùÿòëÿðè

§2. Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ìîäåðíëÿøìÿ êîíñåïñèéàñû

 ÔßÑÈË
ÕÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñèíèí
èíêèøàôû

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íåîëèáåðàë êîíñåïñèéàñû

§2. Íåîëèáåðàëèçìèí òÿøÿêêöë òàïìàñû

§3. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ïîñòìîäåðíèñò âÿ íåîìàðêñèñò

êîíñåïñèéàëàðû

§4. Áåéíÿëõàëã èíòåãðàñèéàíûí íÿçÿðè êîíñåïñèéàñû

§5. Áåéíÿëõàëã ðåæèìëÿð íÿçÿðèééÿñèíèí ôîðìàëàøìàñû

4
§6. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ìîäåðíèñò êîíñåïñèéàñû

ÂÛ ÔßÑÈË
Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ïðîáëåìè öçðÿ íÿçÿðè äèñêóññèéàëàð

§1. Ô.Ôóêóéàìàíûí «òàðèõèí ñîíó» êîíñåïñèéàñû

§2. Ñ.Ùàíòèíãòîíóí «Ñèâèëèçàñèéàëàðûí òîããóøìàñû» êîíñåïñèéàñû

§3. Ç.Áæåçèíñêèíèí ýåîñèéàñè êîíñåïñèéàñû

§4. Âàëëåðñòàéíûí äöíéà ñèñòåìè àíàëèçè

ÂÛÛ ÔßÑÈË
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñ àêòîðëàðû

§1. Ñèéàñÿò, ìèëëÿò, äþâëÿò âÿ ñóâåðåíëèê

§2. Ìèëëÿò, Äþâëÿò âÿ Ñóâåðåíëèê

§3. Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò âÿ õàðèúè ñèéàñÿò

§4. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí àêòîðëàðû: Ìèëëè äþâëÿòëÿð, ôÿðäëÿð

âÿ ùþêóìÿòäÿíêÿíàð ìèëëè èøòèðàê÷ûëàð

§5. Áåéíÿëõàëã ãðóïëàð âÿ òÿøêèëàòëàíìàëàð

§6. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿëÿðè: Èäåàëèñò, ëèáåðàëèñò âÿ

ðåàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð

§7. Áþéöê âÿ îðòà íÿçÿðèééÿëÿð. Ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí âÿ

ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí íÿçÿðèééÿëÿð

5
§8. Íîðìàòèâ, åìïðèê, ïëöðàëèñò âÿ ãëîáàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð

§9. Ýöú, Ìèëëè ýöú âÿ ïîòåíñèàë

§10. Ìèëëè ýöúöí êÿìèééÿò öíñöðëÿðè (úîüðàôèéà, òÿáèè åùòèéàòëàð,

èãòèñàäèééàò, ùÿðáè ýöú, ÿùàëè)

§11. Ìèëëè ýöúöí êåéôèééÿò öíñöðëÿðè (ìèëëè õöñóñèééÿò, ìèëëè

ìÿíÿâèééàò, ìèëëè äèïëîìàòèéà òÿúðöáÿñè, ìèëëè ùþêóìÿòèí
êåéôèééÿòè)

§12. Èìïåðèàëèçì ñèéàñÿòè. Ùÿðáè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè èìïåðèàëèçì

ÂÛÛÛ ÔßÑÈË
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ñèñòåì âÿ ñòðóêòóðó

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íþâëÿðè âÿ ñÿâèééÿëÿðè

§2. Áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí íÿçÿðè ìîäåëè

§3. Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà áåéíÿëõàëã

ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí òÿêàìöëö

ÛÕ ÔßÑÈË
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí þéðÿíèëìÿñè âÿ ìöíàãèøÿëÿðèí
ùÿëëèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí òèïîëîýèéàñû âÿ ìàùèééÿòè

§2. Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí ñòðóêòóðó âÿ èíêèøàô ïðîñåñè

§3. Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè öñóëëàðû

6
 ÛÛ ÙÈÑÑß

ÁÅÉÍßËÕÀËà Âß ÐÅÝÈÎÍÀË
ÒßØÊÈËÀÒËÀÐÛÍ ÄÖÍÉÀ
ÑÈÉÀÑßÒÈÍÄß ÉÅÐÈ Âß ÐÎËÓ
Õ ÔßÑÈË
Öìóìäöíéà ñèéàñè ïðîñåñëÿðèíäÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð

§1. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ìàùèééÿòè âÿ òèïîëîýèéàñû

§2. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ñòðóêòóðó âÿ öçâëöê

§3. Êå÷ìèøäÿêè òÿúðöáÿ

§4. Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñû (Úÿìèééÿòè)

§5. ÁÌÒ-íèí éàðàíìàñû âÿ ôÿàëèééÿò ïðèíñèïëÿðè

§6. ÁÌÒ-íèí ñòðóêòóðó âÿ îíà òàáå îëàí îðãàíëàðûíûí òÿñíèôàòû

§7. ÁÌÒ âÿ ìöàñèð äöíéà

§8. Àâðîïà Øóðàñû

§9. Àâðîïà Èòòèôàãû

§10. ÍÀÒÎ (Íîðòù Àòëàíòèú Òðåàòé Îðýàíèçàòèîí)

§11. Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû (ÀÒßÒ)

§12. Ãàðà äÿíèç Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû (ÃÈßÒ)

7
§13. Ãàðà äÿíèç ßìÿêäàøëûüû Õèäìÿò Ãðóïó (ÁËÅÀÚÊÑÅÀÔÎÐ)

ÕÛ ÔßÑÈË
ÌÄÁ äþâëÿòëÿðè Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçûí
÷îõôóíêñèéàëû òÿøêèëàòëàðûíäà

§1. Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè, ùöãóãè

ñòàòóñó

§2. ÌÄÁ-íèí ôÿàëèééÿòèíèí çèääèééÿòëè õàðàêòåðè

§3. ÌÄÁ-éÿ öçâ îëàí áèð ñûðà äþâëÿòëÿðèíèí Èñëàì Êîíôðàíñû

Òÿøêèëàòûíà äàõèë îëìàñû

§4. ÌÄÁ-íèí èíêèøàô ïåðñïåêòèâëÿðè

§5. ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èãòèñàäè èíòåãðàñèéàíûí õöñóñèééÿòëÿðè

§6. Ìÿðêÿçè Àñèéà Èãòèñàäè Áèðëèéèíèí éàðàíìàñû âÿ îíóí Ìÿðêÿçè

Àñèéà ßìÿêäàøëûüûíà òðàíñôîðìàñèéà îëóíìàñû

§7. ÝÓÀÌ ðåýèîíàë áèðëèéè

§8. Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòûíûí ÿñàñ ôÿàëèééÿò èñòèãàìÿòëÿðè

§9. Øàíõàé ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû

§10. ÌÄÁ öçâö îëàí Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç

þëêÿëÿðèíèí èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðè

8
 ÛÛÛ ÙÈÑÑß

ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÈÍ
ÔßÀËÈÉÉßÒ ÏÐÈÍÑÈÏËßÐÈ Âß ÈÍÊÈØÀÔ
ÈÑÒÈÃÀÌßÒËßÐÈÍÈÍ ßÑÀÑ
ÒÅÍÄÅÍÑÈÉÀËÀÐÛ
ÕÛÛ ÔßÑÈË
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ñèéàñÿò âÿ ùöãóã

§1. ßõëàã, ùöãóã âÿ ñèéàñÿò áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí

íèçàìëàéûúûñû êèìè

§2. Áåéíÿëõàëã ùöãóã — ñîñèàë èíñòèòóò êèìè

§3. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðè

§4. Ìöàñèð äöíéàäà áåéíÿëõàëã ùöãóã

§5. Îñìàíëûëàðäà âÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíäà áåéíÿëõàëã

ùöãóãóí èíêèøàôû

§6. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ÿñàñëàðû (ìÿíáÿëÿðè)

§7. Ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãó

ÕÛÛÛ ÔßÑÈË
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð âÿ òÿáëèüàò

§1. Òÿáëèüàòûí òÿðèôè âÿ èíêèøàôû

§2. Òÿáëèüàòûí öíñöðëÿðè

9
§3. Òÿáëèüàòûí ôîðìàëàðû

ÕÛ ÔßÑÈË
Ìöàñèð äöíéàäà áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèê ïðîáëåìëÿðè

§1. Áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíè öçðÿ ÿñàñ íÿçÿðè éàíàøìàëàð

§2. Áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéèí ùÿðáè-ñèéàñè àñïåêòëÿðè

Õ ÔßÑÈË
Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿð âÿ îíëàðûí ùÿëëè éîëëàðû

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿ

§2. Ìöíàãèøÿëÿðèí ìÿùêÿìÿäÿí êÿíàð éîëëàðëà ùÿëëè

§3. Ìöíàãèøÿëÿðèí ìÿùêÿìÿ éîëó èëÿ ùÿëëè

§4. Ýöú òÿòáèãåòìÿ

§5. Ìöùàðèáÿéÿ ýÿòèðìÿéÿí ìÿúáóðåòìÿëÿð

ÕÂÛ ÔßÑÈË
Áåéíÿëõàëã òåððîðèçì

§1. Òåððîðèçìèí öìóìè õàðàòåðèñòèêàñû

§2. Ìöàñèð òåððîðèçìèí õöññóèééÿòëÿðè

ÕÂÛÛ ÔßÑÈË
Ãëîáàëëàøìà — äöíéà ñèéàñè ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíûí ÿñàñ
òåíäåíñèéàñû êèìè

10
§1. Ãëîáàëëàøìà ìÿñÿëÿñè öçðÿ ñèéàñè äèñêóññèéàëàð

§2. Äöíéà ñèéàñÿòè âÿ äöíéà èãòèñàäèééàòû ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ

§3. Ãëîáàëëàøìà âÿ ìèëëè äþâëÿòèí òàëåéè

§4. Ñèéàñè ùÿðÿêàò âÿ òÿøêèëàòëàð ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ

§5. Ìöàñèð äöíéàäà åòíîñèéàñè ïðîñåñëÿð

ÕÂÛÛÛ ÔßÑÈË
Ìöàñèð äöíéàíûí ðåýèîí âÿ þëêÿëÿðè ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ

§1. Ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðè ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ

§2. Ãëîáàëëàøìàíûí ïåðñïåêòèâëÿðè

ÛÂ ÙÈÑÑß

ÕÀÐÈÚÈ ÑÈÉÀÑßÒÈÍ ßÑÀÑ

ÊÎÍÑÅÏÑÈÉÀËÀÐÛ, ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ
ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÛÍ ÕÀÐÈÚÈ ÑÈÉÀÑßÒ
ÑÒÐÀÒÅÝÈÉÀÑÛ

ÕÛÕ ÔßÑÈË
Õàðèúè ñèéàñÿò âÿ äèïëîìàòèéà

§1. Õàðèúè ñèéàñÿòèí íÿçÿðè êîíñåïñèéàñû

§2. Õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíèí íÿçÿðèééÿ âÿ òÿúðöáÿñè

11
§3. Äèïëîìàòèéà âÿ äèïëîìàòèê õèäìÿò

§4. Äèïëîìàòèê ãóðóìëàðûí èíêèøàôû

§5. Äèïëîìàòëàðûí òÿéèí åäèëìÿñè ïðîñåäóðëàðû

§6. Äèïëîìàòèéàäà èíêèøàô

§7. Äèïëîìàòèê ïðîòîêîë

§8. Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí âÿçèôÿëÿðè

§9. Äèïëîìàòèê èìòèéàçëàð

§10. Êîíñóëëóãëàð

§11. Äèïëîìàòèê äàíûøûãëàð

§12. Äèïëîìàòèê ñàíêñèéàëàð

ÕÕ ÔßÑÈË
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè ñèéàñÿò ñòðàòåýèéàñû âÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð

§1. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè äþâëÿò ìàðàãëàðû âÿ õàðèúè ñèéàñÿò

ïîòåíñèàëû

§2. Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ñèñòåìè âÿ õàðèúè ñèéàñÿò

§3. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà

ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôû èñòèãàìÿòëÿðè âÿ ñÿâèééÿñè

§4. Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ôÿàë èøòèðàê÷ûñûíà

÷åâèðèëìÿñè ïðîñåñè

12
 ÌÖßËËÈÔÄßÍ

Ùþðìÿòëè, îõóúó!
Àëè òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíèí ìöÿëëèì âÿ òÿëÿáÿëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿ
òóòóëàí áó äÿðñëèê ùàçûðäà ìöâàôèã ñàùÿ öçðÿ þëêÿìèçäÿ òÿäðèñ
âÿñàèòè âÿ ìåòîäèê òþâñèééÿëÿðèí ùàáåëÿ ÿëàâÿ ñèéàñè ÿäÿáèééàòûí
íèñáÿòÿí ìÿùäóä îëäóüó áèð äþâðäÿ èøûã öçö ýþðöð. Áóíóí
îáéåêòèâ ñÿáÿáëÿðè âàð. Äèýÿð ôÿíëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã
Àçÿðáàéúàíäà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ èõòèñàñëàðûí òÿäðèñ
îëóíìàñû òÿúðöáÿñè ñîâåò äþâðöíäÿ ìöìêöí îëìàéûá. Î äþâðäÿ
áåëÿ ôÿíëÿð éàëíûç Ìîñêâà âÿ Êèéåâ øÿùÿðëÿðèíäÿ þéðÿäèëèðäè.
Íÿùàéÿò 1991-úè èëäÿ ÿëäÿ åòäèéèìèç ìöñòÿãèëëèéèìèçëÿ äþâëÿòèìèç
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí àêòîðó êèìè áó ñôåðàäà áàø âåðÿí
ïðîñåñëÿðèí ìöñòÿãèë èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëäè. Áåëÿëèêëÿ äÿ àëè òÿùñèë
ìöÿññèñÿëÿðèìèçäÿ äöíéà ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðè
þéðÿíÿí ôÿíëÿðèí òÿäðèñèíÿ áþéöê åùòèéàú éàðàíäû. ×öíêè
Àçÿðáàéúàíû áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð âÿ õàðèúè ñèéàñÿòäÿ òÿìñèë
åäÿí ìöâàôèã èúðà ñòðóêòóðëàðûìûçäà èõòèñàñëû êàäðëàðûí îëìàñû
çÿðóðÿòè âàð èäè. Îíà ýþðÿ äÿ ùàçûðäà áèð ñûðà àëè òÿùñèë
ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ ìöõòÿëèô ôÿíëÿð òÿäðèñ åäèëèð. Äöíéà
ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ôÿííè äÿ îíëàðäàí áèðèäèð.
Äÿðñëèê ùàçûðëàíàðêÿí ìöÿëëèô êèìè èëê þíúÿ áèð íå÷ÿ èëäèð òÿäðèñ
åòäèéèì ôÿííëÿ áàüëû ùàçûðëàäûüûì ìöùàçèðÿëÿðÿ ÿñàñëàíìûøàì.
Åéíè çàìàíäà ÷îõ ñàéäà ìÿíáÿëÿðÿ èñòèíàä åòìÿêëÿ òÿëÿáÿëÿð
ö÷öí ìÿíèìñÿíèëìÿñè ìöìêöí îëàí ìöõòÿëèô íÿçÿðèééÿ âÿ åëìè
éàíàøìàëàðû ñèñòåìëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøàì.
Äÿðñëèêäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð, áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð,
îíëàðûí ôÿðãëè âÿ îõøàð úÿùÿòëÿðè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí òàðèõè
àñïåêòëÿðè âÿ èíêèøàô òåíäåíñèéàñû, ìöàñèð ìÿíàäà áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð âÿ îíóí ìÿçìóíó, áó ìóíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñ àêòîðëàðû,
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû âÿ ñ. êèìè
ìÿñÿëÿëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüà úÿùä åòìèøÿì. Åéíè çàìàíäà
Áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàð îíëàðûí äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ éåðè
âÿ ðîëó, ãëîáàëëàøìà âÿ îíóí ïåðñïåêòèâëÿðè, òåððîðèçì, òðàíñìèëëè

13
øèðêÿòëÿð âÿ îíëàðûí ôÿàëèééÿòè êèìè îëäóãúà ýåíèø ÿùàòÿëè
ìþâçóëàðû ñèñòåìëÿøäèðÿðÿê, òÿùëèë åäÿðÿê éåðè ýÿëäèêúÿ áàø âåðÿí
ïðîñåñëÿð è÷ÿðèñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí éåðè âÿ ðîëó ìÿñÿëÿëÿðèíÿ
òîõóíàðàã òÿãäèì åòìèøÿì. Ìÿãñÿäèì ùÿì àëè òÿùñèë
ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ òÿùñèë àëàí òÿëÿáÿëÿðÿ îõóíàãëû, àíëàãëû áèð äÿðñëèê
òÿãäèì åòìÿê, ùÿì äÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðëÿ ìàðàãëàíàí
ýåíèø àóäèòîðèéàéà íÿçÿðè áàõûìäàí ðÿíýàðÿíý, ôàêòîëîæè áàõûìäàí
çÿíýèí áèð ñèéàñè ÿäÿáèééàò éàçìàã îëóá.
Áó ìÿãñÿäèìÿ ÷àòûá-÷àòìàäûüûì áàðÿäÿ ñóàëà Ñèçëÿð úàâàá
âåðÿúÿêñèíèç.
Öìèä åäèðÿì êè, äÿðñëèêëÿ áàüëû áöòöí òÿêëèô âÿ ðÿéëÿðèíèçè
òÿðÿääöä åòìÿäÿí ÁÄÓ-íóí Ïîëèòîëîýèéà âÿ Ñîñèîëîýèéà
êàôåäðàñûíà, î úöìëÿäÿí ìöÿëëèô êèìè øÿõñÿí ìÿíèì öíâàíûìà
ýþíäÿðÿúÿêñèíèç. ×öíêè éåíè äÿðñëèê ùàçûðëàéàðêÿí òÿêëèô âÿ
ðÿéëÿðèíèç áèçÿ éàðäûì÷û îëàúàãäûð.
Ùþðìÿòëÿ, ìöÿëëèô!

14
 Û ÙÈÑÑß

ÁÅÉÍßËÕÀËÃ
ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÈÍ
ßÑÀÑ ÍßÇßÐÈÉÉß
Âß ÌßÊÒßÁËßÐÈ

15
 Û ÔßÑÈË

ÄÖÍÉÀ ÑÈÉÀÑßÒÈ Âß ÁÅÉÍßËÕÀËÃ

ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐ

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð, Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò âÿ Äöíéà

ñèéàñÿòè àíëàéûøëàðûíûí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿò äÿðÿúÿëÿðè
(êàòåãîðèéàëàðû)

«Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð» - òåðìèíè, ñîñèàë-ùóìàíèòàð åëìëÿðèí

èúòèìàè ùàäèñÿëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí áþëìÿñèíè âÿ äöíéàäà áàø
âåðÿí ñèéàñè ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Áó åëìÿ
— «õàðèúè ñèéàñÿò», «áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò» âÿ «äöíéà ñèéàñÿòè»
êàòåãîðèéàëàðû äàõèëäèð. Áó åëìëÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ äóðàí âÿ éà áó
åëìëÿðèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí «áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð» åëìèäèð.
«Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð» åëìè äàèìà äèíàìèê èíêèøàô éîëóíäàäûð.
Îíó ùå÷ âàõò 200 èë áóíäàí ÿââÿëêè äþâðëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê
îëìàç. «Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð»èí èíêèøàôûíà áèð íå÷ÿ àìèëëÿð òÿñèð
ýþñòÿðèð. Îíëàðäàí áèðè ãåéðè-ñîñèàë ìöùèòèí òÿñèðèäèð. Áóðà,
òîõóíóëìàìûø — éÿíè èíñàí ìöäàõèëÿñè îëìàéàí òÿáèè ùàäèñÿëÿð,
ýåîëîæè, úîüðàôè, ìåòåîðîëîæè, åêîëîæè âÿ ñ. àìèëëÿð äàõèëäèð.
Ìÿñÿëÿí, èãëèìèí ãëîáàë äÿéèøìÿñè, þëêÿëÿðèí, ãèòÿëÿðèí
èãòèñàäèééàòûíûí äÿéèøìÿñèíÿ, áóíóíëà äà þëêÿëÿðèí áèð-áèðè èëÿ
ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äÿéèøìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.
«Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð» åëìèíèí èíêèøàôûíà òÿñèð åäÿí àìèëëÿðäÿí
áèðè äÿ ñîñèàë ìöùèòäèð. Èíñàíëà áèðëèêäÿ ùÿéàòà ýÿëÿí íÿ âàðñà
ñîñèàë ìöùèòÿ àèääèð. Áó — èãòèñàäèééàòäûð, ñèéàñÿòäèð, òåõíèêàäûð,
òåõíîëîýèéàäûð, èäåîëîýèéàäûð, ìÿäÿíèééÿòäèð, äèíäèð âÿ ñ. Ñîñèàë
ìöùèò áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðÿ äàùà äÿðèí âÿ äàùà äèíàìèê òÿñèð
ýþñòÿðèð.
Ñîñèàë ñôåðàíûí èíêèøàôû, íÿãëèééàòûí âÿ èíôîðìàñèéà
òåõíîëîýèéàëàðûíûí èíêèøàôû þëêÿëÿðäÿ èãòèñàäèééàòûí âÿ ñèéàñè
ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôûíà áþéöê òÿêàí âåðäè. Áó èøäÿ áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí ðîëó äàùà ÷îõ îëäó. Áó ïðîñåñëÿð þç íþâáÿñèíäÿ

16
áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí «òðàíñìèëëè» ÿëàãÿëÿðÿ êå÷èä àëìàñûíà
èìêàí éàðàòäû.
Ìöàñèð áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð ÷îõ ìöðÿêêÿá äàõèëè ãóðóëóøà
ìàëèêäèð. Áó ãóðóëóøäà ìÿðêÿçè õÿòòè áåéíÿëõàëã ñèéàñè
ìöíàñèáÿòëÿð òóòóð. Îíëàð ñèéàñè ÿëàãÿëÿðèí éàðàíäûüû èëê âàõòëàðäàí
ôîðìàëàøìûøëàð.
Áåéíÿëõàëã ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí òÿðêèá
ùèññÿñè êèìè äÿ áàõìàã îëàð. ßââÿëëÿð — äþâëÿò, êîàëèñèéà
äþâëÿòëÿðè, äþâëÿòëÿðàðàñû ñèéàñè òÿøêèëàòëàð áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí
ñóáéåêòè ñàéûëûðäû.
Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ÿñàñÿí ðåýèîíàë âÿ ëîêàë ÷ÿð÷èâÿäÿ
ôîðìàëàøûá, ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíàäÿê
áåëÿ îíóí ãëîáàë ñÿâèééÿñè îëìàìûøäûð. Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí
ãëîáàë ñÿâèééÿñè áþéöê-áþéöê ñèéàñè-úîüðàôè õÿðèòÿëÿðèí åïîõàñû
èëÿ áàøëàäû. Äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí áàçàñûíäà äöíéà ñèéàñÿòè
ôîðìàëàøäû.
Ñîí äþâðëÿðÿ ãÿäÿð áèð ÷îõ ìöÿëëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí «äöíéà
ñèéàñÿòè» òåðìèíè «Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò» òåðìèíè èëÿ åéíè ãÿáóë
åäèëèðäè. Áó äöçýöí òÿéèíàò äåéèëäè. Äöíéà ñèéàñÿòèíèí ÿìÿëÿ
ýÿëìÿñè, áöòþâëöêäÿ ñèéàñè ñôåðàíûí (àëÿìèí) èíêèøàôûíà áþéöê
òÿñèð ýþñòÿðäè. Äöíéà ñèéàñÿòè Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿí ïðîáëåìëÿðèí
ìÿçìóíóíà, ñóáéåêòëÿðèí õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ âÿ ñ. ôÿðãëÿíèð. Äöíéà
ñèéàñÿòè ìÿùç áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí áöíþâðÿñèíäÿ éàðàíûá,
èíêèøàô åòìèøäèð. Ëàêèí áóíóíëà áåëÿ Äöíéà ñèéàñÿòè âÿ Áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòè áèð-áèðèíäÿí òàì òÿúðèä åäèëìèø ôîðìàäà äöøöíìÿê îëìàç.

§2. Ñîñèàë-ùóìàíèòàð åëìëÿðèí òÿðêèáèíäÿ áåéíÿëõàëã

ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñè

Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð — äöíéàíûí ñèéàñè ïðîñåñëÿðè

è÷ÿðèñèíäÿ èúòèìàè ùàäèñÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíè òÿùëèë åäèð. Áèð ãÿäÿð
äÿãèãëÿøäèðñÿê ýþðÿðèê êè, Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð òåðìèíè þçöíäÿ
«õàðèúè ñèéàñÿò», «áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò» âÿ «äöíéà ñèéàñÿòè»
åëìëÿðèíè áèðëÿøäèðèð.

17
 Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð íÿçÿðèééÿñè èúòèìàè åëìëÿð ñûðàñûíäà
íèñáÿòÿí éåíèäèð. ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ
áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí òÿùëèëèíÿ ùÿëÿ úèääè åùòèéàú äóéóëìóðäó.
Àíúàã Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè ñèéàñè âÿçèééÿòè äÿéèøäè. Áåëÿ êè,
ìöùàðèáÿíèí íÿòèúÿëÿðè þëêÿëÿðè áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí
þéðÿíèëìÿñèíÿ ìÿúáóð åòäè êè, ýÿëÿúÿêäÿ ìþâúóä ñÿùâëÿðÿ éîë
âåðìÿñèíëÿð.
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð òåðìèíè áèðèíúè äÿôÿ 1919-úó èëäÿ Óåëëñ
óíèâåðñèòåòèíäÿ (Áþéöê Áðèòàíèéà) èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áóðàäà èëê
äÿôÿ îëàðàã òàðèõ âÿ Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð íÿçÿðèééÿñè êàôåäðàñû
éàðàíäû. 1920-30-úó èëëÿðäÿ èñÿ áåëÿ êàôåäðà Ãÿðáèí áèð ÷îõ
óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ éàðàíìàüà áàøëàäû.
Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí äàõèëè èãòèñàäè-
ñèéàñè ùÿéàòûíà ïîçóúó-äàüûäûúû òÿñèð ýþñòÿðäè. Ìöùàðèáÿíèí
ãóðòàðìàñû ùå÷ äÿ ñòàáèëëÿøìÿíè áÿðãÿðàð åòìÿäè. Èãòèñàäè-ñèéàñè
áþùðàí áöòöí Àâðîïàíû ÿùàòÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Äåìîêðàòèê
þëêÿëÿðèí ñèéàùûñû õåéëè àçàëäû. 1930-úó èëëÿðèí 2-úè éàðûñûíäà áèð
ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ àâòîðèòàð, òîòàëèòàð ñèéàñè ðåæèìëÿð
ýöúëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Áó âÿçèééÿò Áþéöê Áðèòàíèéà, Ôðàíñà,
×åõîñëàâàêèéàäà þçöíö äàùà ãàáàðûã ýþñòÿðäè. Ùå÷ áèð àçàä åëìè
éàðàäûúûëûã äèêòàòóðà èëÿ áèð àðàéà ñûüìûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè,
ôàøèçì Àëìàíèéàäà, Èòàëèéàäà ãàëèá ýÿëÿí çàìàí àëèìëÿð áó
þëêÿëÿðäÿí êöòëÿâè ôîðìàäà ÀÁØ-à ìèãðàñèéà åòìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Áåëÿëèêëÿ, Àìåðèêàäà ïîëèòîëîýèéàíûí èíêèøàôûíà ìöíáèò øÿðàèò
éàðàíäû. Àìåðèêàíûí äåìÿê îëàð áöòöí óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ ïîëèòîëîæè
ìÿðêÿçëÿð éàðàíäû, õàðèúè âÿ äàõèëè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè ö÷öí òåç-òåç
ñèéàñè ãÿðàðëàð ãÿáóë îëóíóðäó.
Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà éàðàíàí — ÁÌÒ,
ÉÓÍÅÑÊÎ — åëìèí, òÿùñèëèí, ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíà ñèéàñè
àñïåêòäÿ òÿñèð ýþñòÿðäè. 1948-úè èëäÿ Ïàðèñäÿ ñèéàñè ìÿøâÿðÿò
(êîëëîêâèóì) êå÷èðèëäè. Áó ñèéàñè ìÿøâÿðÿòäÿ ñèéàñè åëìëÿðèí
òÿðêèáè âÿ ìÿçìóíó ìöÿééÿí åäèëäè. Áóíëàðäàí: 1) ñèéàñè
íÿçÿðèééÿíè, 2) ñèéàñè èíñòèòóòëàð íÿçÿðèééÿñèíè, 3) ïàðòèéàëàðûí,
ãðóïëàðûí, èúòèìàè ðÿéëÿðèí ôÿàëèééÿòèíè þéðÿíÿí ñèéàñè áþëìÿ,
4) áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð íÿçÿðèééÿñèíè ýþñòÿðìÿê îëàð.

18
 ÕÕ ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð
íÿçÿðèééÿñè ñèéàñè åëìëÿðëÿ öìóìè èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàô åòìÿéÿ
áàøëàäû. Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí íÿçÿðèééÿñè ìöñòÿãèë åëì êèìè
ÀÁØ-äà òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Áó ñàùÿäÿ äöíéàäà òàíûíàí àëèìëÿðèí
ùàìûñû — Ù.Ìîðýåíòàó, Äæ.Ðîçåíàó, Äæ.Ìîäåëñêè, Ì.Êàïëèí,
Ê.Äîé÷, Ê.Óîëòñ, Ð.Ãèëïèí, Ð.Êåîõóí, Äé.Íàé âÿ ñ. Àìåðèêà
ñèéàñè åëìèíèí éåòèðìÿëÿðèäèð.
ÑÑÐÈ-äÿ áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðÿ äàèð åëìëÿðÿ ìåéëëèê ÿñàñÿí
1960-úû èëëÿðäÿí ñîíðà Í.Ñ.Õðóøøîâóí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ
áàøëàíäû. Áó ìÿãñÿäëÿ ÑÑÐÈ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí íÿçäèíäÿ —
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð èíñòèòóòó, Äöíéà èãòèñàä èíñòèòóòó, ÀÁØ âÿ
Êàíàäà èíñòèòóòó, Ëàòûí Àìåðèêàñû èíñòèòóòó, Àôðèêà èíñòèòóòó âÿ ñ.
éàðàäûëäû. Ìîñêâà Äþâëÿò Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð èíñòèòóòóíäà
«Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿçÿðèééÿñè» ìþâçóñóíäà
ìöùàçèðÿëÿð îõóíóðäó.
Êîììóíèñò ðåæèìèíèí ñöãóòó èëÿ áàüëû áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðÿ áàõûø òàì äÿéèøäè. Áó ñàùÿäÿ çèääèééÿòëè âÿçèééÿò
éàðàíìûøäû: - Áèð òÿðÿôäÿí ñèéàñè åëìëÿðèí, õöñóñÿí äÿ áåéíÿëõàëã
ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí èäåîëîæè âÿ ñèéàñè áàðéåðëÿð
àðàäàí ýþòöðöëìöøäö. Äèýÿð òÿðÿôäÿí Ðóñèéà âÿ ïîñòñîâåò
ìÿêàíûíûí èãòèñàäèééàòû ýöúëö äåôîðìàñèéàéà óüðàäûüûíäàí
áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðÿ äàèð åëìèí èíêèøàôûíäà, òÿäðèñèíäÿ áîøëóã
(âàêóóì) éàðàíìûøäû. Éàëíûç 1990-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäà ÌÄÁ
ìÿêàíûíäà, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí
èíêèøàôûíà ìàðàã àðòìàüà áàøëàäû. Éåíè åëìè-íÿçÿðè âÿ òÿäðèñ-
ìåòîäèê èøëÿð éàðàíäû. Áó ýöí àðòûã Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ
óíèâåðñèòåòëÿðèíäÿ «Ïîëèòîëîýèéà» (ñèéàñÿòøöíàñëûã), «Ñîñèîëîýèéà»,
«Ðåýèîíøöíàñëûã», «Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð» âÿ ñ. ýåíèø òÿäðèñ
îëóíóð.
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí ùàçûðëàíìàñû
ñàùÿñèíäÿ áèð ñûðà ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿð òÿëÿá îëóíóð. Áó
õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ õàðèúè äèëëÿðèí þéðÿíèëìÿñèäèð. Ùÿì÷èíèí
áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ áó èñòèãàìÿòäÿ ùàçûðëàíàí ìöòÿõÿññèñëÿðÿ
ùÿìèøÿêè êèìè ïîëèòîëîã (ñèéàñÿòøöíàñ) äåìèðëÿð. Áåéíÿëõàëã
ÿëàãÿëÿð åëìè þçöíäÿ òÿêúÿ áèð åëìè áèðëÿøäèðìèð. Î ìöðÿêêÿá

19
äàõèëè ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Î áåéíÿëõàëã ùöãóã, ôÿëñÿôÿ, òàðèõ,
Äöíéà âÿ áåéíÿëõàëã èãòèñàäèééàò âÿ ñ. åëìëÿðèí ÿñàñûíäà
ãóðóëìóøäóð. Èíäè ïîëèòîëîýèéàíûí ÿùàòÿ åëÿäèéè åëìëÿð äàùà äà
ýåíèøäèð. Éåíè åëìè èñòèãàìÿòëÿð éàðàíûð. Áåëÿ êè, èíäè
ïîëèòîëîýèéàäà åòíîïîëèòîëîýèéà, åêîïîëèòîëîýèéà, ìöãàéèñÿëè
ïîëèòîëîýèéà, ñèéàñè ôÿëñÿôÿ, ñèéàñè ñîñèîëîýèéà, ñèéàñè
àíòðîïîëîýèéà, ñèéàñè ïñèõîëîýèéà, ñèéàñè úîüðàôèéà, ñèéàñè òàðèõ
âÿ ñ. åëìëÿðè èíêèøàô åäèð âÿ ýåíèø ôîðìàäà òÿäðèñ îëóíóð.

§3. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ìåòîäëàðû

(öñóëëàðû)

Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ àäÿòÿí öìóìè åëìè

ìåòîäèêàëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áóíóíëà éàíàøû áåéíÿëõàëã
ÿëàãÿëÿðèí òÿùëèëè çàìàíû õöñóñè ñïåñèôèê ìåòîäëàðäàí äà èñòèôàäÿ
îëóíóð.
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ÿí ýåíèø éàéûëìûø
ìåòîäëàðäàí áèðè ìöøàùèäÿ ìåòîäóäóð. ßââÿëúÿ ñèéàñè àðåíàäà
îëàíëàðû áèç ìöøàùèäÿ éîëó èëÿ ýþðöð, ñîíðà ñèòóàñèéàíû
ãèéìÿòëÿíäèðèðèê. Ìöøàùèäÿ ìåòîäóíóí ýåíèø éàéûëìûø
ôîðìàëàðûíäàí áèðè àëÿòëÿð (úèùàçëàð) âàñèòÿñèëÿ ìöøàùèäÿäèð êè,
áó äà òåõíèêè âàñèòÿëÿðëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ìöøàùèäÿ ìåòîäóíóí áèð
ôîðìàñû äà áèðáàøà (úàíëû) ìöøàùèäÿäèð. Áóðàäà ìöøàùèäÿ÷è
áèðáàøà èøòèðàê åäèð. Áóíà ìèñàë ìÿøùóð ñèéàñè õàäèìëÿðèí âÿ
äèïëîìàòëàðûí ìåìóàðëàðûíûí þéðÿíèëìÿñè, àëûíàí íÿòèúÿíèí íÿçÿðè
âÿ òÿòáèãè ñàùÿëÿðÿ éþíÿëäèëìÿñèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Áåéíÿëõàëã
ÿëàãÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ÿí ÿñàñëû ôóíäàìåíòàë öñóëëàðäàí áèðè
äÿ àíàëèòèê òÿùëèëäèð. Áó ÿñàñÿí ñèéàñÿò÷èíèí þçöíöí ñèéàñè âÿ
äèïëîìàòèê òÿúðöáÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. 1970-80-úè èëëÿðäÿ ÀÁØ-äà
éöêñÿê äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí Ùåíðè Êèñèí÷åðèí äèïëîìàòèê
èøëÿðèíè áóíà íöìóíÿ êèìè ýþñòÿðìÿê îëàð.
ßí ýåíèø éàéûëìûø öñóëëàðäàí áèðè äÿ ñÿíÿäëÿðèí þéðÿíèëìÿñè
öñóëóäóð.
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíàí
öñóëëàðäàí áèðè äÿ êîíòåíò — àíàëèç (ìÿçìóí òÿùëèëè) öñóëóäóð.
20
Áó öñóë 1930-40-úû èëëÿðäÿ Àìåðèêà ñîñèîëîãëàðû òÿðÿôèíäÿí
ùàçûðëàíìûøäûð. Îíëàð íàñèñò Àëìàíèéàíûí ðÿùáÿðëÿðèíèí ðàäèî âÿ
ìÿòáóàòäà ñÿñëÿíÿí íèòãëÿðèíè òÿùëèë åòìèøëÿð.
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ èâåíò — àíàëèç
(ùàäèñÿëÿðèí òÿùëèëè) öñóëó äà ìþâúóääóð. Áóðäà ùàäèñÿëÿðèí ñèéàñè
àðåíàäà äèíàìèê èíêèøàôûíà äèããÿò éåòèðèëèð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ
àéðû-àéðû þëêÿëÿðäÿ, ðåýèîíëàðäà ÿíÿíÿâè îëàðàã ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàô
äèíàìèêàñû þéðÿíèëèð. Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, èâåíò-òÿùëèë öñóëó èëÿ
áåéíÿëõàëã ïðîñåñëÿðè óüóðëà þéðÿíìÿê îëàð.
ÕÕ ÿñðèí 50-60-úû èëëÿðèíäÿ êîãíèòèâ —êàðòëàøìà (ïñèõîëîæè
äóðóìà) ÿñàñëàíàí öñóëëàðäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Áó öñóë ÿñàñÿí
ñèéàñè ëèäåðëÿðèí ñèéàñè ïðîáëåìëÿðè íåúÿ ýþðìÿñèíÿ âÿ ìöÿééÿí
ñèòóàñèéàäà ùàíñû ãÿðàðû ãÿáóë åäÿúÿéèíè ìöÿééÿí åòìÿêäÿí
èáàðÿòäèð.
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ áèð öñóë äà ñèñòåìëè
ìîäåëëÿøäèðìÿ öñóëóäóð. Áó öñóë þéðÿíèëÿí îáéåêòèí îõøàð
îáðàçûíûí éàðàäûëìàñûäûð. Ñèñòåìëè ìîäåëëÿøäèðìÿ öñóëó òÿùëèë÷èäÿí
õöñóñè ñèéàñè áèëèê òÿëÿá åäèð.

21
 ÛÛ ÔßÑÈË

ÑÎÑÈÀË-ÑÈÉÀÑÈ ÔÈÊÈÐ ÒÀÐÈÕÈÍÄß ÁÅÉÍßËÕÀËÃ

ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐ Âß ÕÀÐÈÚÈ ÑÈÉÀÑßÒ ÏÐÎÁËÅÌËßÐÈ

§1. Ãÿäèì äöíéàíûí ñèéàñè ôèêèð òàðèõèíäÿ õàðèúè ñèéàñè

ÿëàãÿëÿð

Äþâëÿò÷èëèéèí éàðàíìàñû èëÿ áÿðàáÿð èúòèìàè ùÿéàòäà áåéíÿëõàëã

ìöíàñèáÿòëÿð ôåíîìåíè éàðàíûð. Ñèéàñÿò èñÿ èêè éåðÿ — äàõèëè âÿ
õàðèúè ñèéàñÿò àíëàéûøûíà àéðûëûð. Áó ïðîñåñëÿð ãÿäèì òàðèõäÿ äÿ þç
ÿêñèíè òàïûð. ßââÿëëÿð äþâëÿòëÿðàðàñû ÿëàãÿëÿð ïåøÿêàð âÿ àðäûúûë
äåéèëäè. Èíäèêè êðèòåðèéàëàðëà ìöãàéèñÿäÿ õàðèúè ÿëàãÿëÿð ÷îõ
ïðèìèòèâ (ñàäÿ, áÿñèò) ýþðöíöðäö. Àíúàã ×èí äþâëÿòèíèí õàðèúè
ÿëàãÿëÿð ôÿàëèééÿòèíäÿ éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ãàéäàëàðà èñòèñíà èäè.
×èíäÿ ñèéàñè ôèêèðëÿð èêè éåðÿ áþëöíöðäö. Áó ñèéàñè ôèêèðëÿðäÿí áèðè
êîíôóòñó÷óëóã, äèýÿðè èñÿ ëåýèçì èäè. Êîíôóòñó÷óëóüóí ÿñàñ
ìàùèééÿòè ×èí õàëãûíûí åòèê úÿùÿòäÿí îíëàðû ÿùàòÿ åäÿí õàëãëàðûí
öñòöí îëìàñûíû ýþñòÿðìÿê èäè.
Ëåýèçì êîíôóòñó÷óëóüóí ÿêñèíÿ îëàðàã õàðèúè ÿëàãÿíè äàùà
àêòèâ ôîðìàäà àïàðìàãäàí èáàðÿò èäè. Ëåýèçì áèðìÿíàëû îëàðàã ýöú
öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ìåéë ýþñòÿðèðäè.
Õàðèúè ÿëàãÿëÿðèí ãóðóëìàñûíäà ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôó Ôóêèäèí
äÿ ýöú ìåòîäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéè ìöäàôèÿ åòìèøäèð. Î áóíó
þçöíöí «Ïåëåïîíåñ ìöùàðèáÿñèíèí òàðèõè» êèòàáûíäà äà
ýþñòÿðìèøäèð. Ñîíðàëàð áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ãóðóëìàñûíäà ñèéàñè
ðåàëèçì àõûíû äà ÿìÿëÿ ýÿëäèéè ö÷öí àéðû-àéðû äþâëÿòëÿð þç
ìàðàãëàðûíà óéüóí õàðèúè ñèéàñÿò àïàðìàüà áàøëàäûëàð.

§2. Éåíè äþâðäÿ áåéíëÿõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ùàããûíäà ðåàëèñò

ôèêèðëÿðèí èíêèøàôû âÿ ôîðìàëàøìàñû

Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð âÿ õàðèúè ñèéàñÿò ùàããûíäà ôèêèðëÿð ÿñàñÿí

òÿêàìöë åïîõàñûíäà ôîðìàëàøìàüà áàøëàäû. Áó òàðèõè åïîõàíûí èëê
èäåéà÷ûëàðûíäàí áèðè Íèêîëëî Ìàêèàâåëëè èäè. Îíó ùÿì÷èíèí
22
áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ðåàëèñò ÿíÿíÿëÿðèíèí äàâàì÷ûñû äà
àäëàíäûðìàã îëàð. Èíñàíëàðûí ùÿìèøÿ ýöú èøëÿòìÿéÿ ìåéëëè
îëäóüóíó âÿ ìöùàðèáÿëÿðèí áÿøÿðèééÿò ö÷öí ãà÷ûëìàç îëäóüóíó
íÿçÿðÿ àëàðàã Ìàêèâåëëè áåëÿ ðÿéÿ ýÿëèðäè êè, äöíéà õàëãëàðû
àðàñûíäà öìóìáÿøÿðè ñöëù ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Äþâëÿòëÿðèí
õàðèúè ñèéàñè ôÿàëèééÿòèíäÿ ÿñàñ éåðè þç ìàðàãëàðûíû ñÿìÿðÿëè
ìöäàôèÿ åòìÿñèäèð.
Í.Ìàêèâåëëè äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ÿíÿíÿâè äÿéÿðëÿðè êÿíàðà
ãîéóð. Î, ãåéä åäèð êè, òàðèõäÿ áþéöê èøëÿðè êíéàçëàð (ùþêìäàðëàð)
òþðÿäèá. Îíëàð ùèéëÿýÿðëèê èøëÿäÿð, âåðäèêëÿðè âÿäëÿðÿ ÿìÿë
åòìÿçäèëÿð. Î, äåéèðäè êè, ùå÷ âàõò ùþêìäàð þç âåðäèéè âÿäÿ êîð-
êîðàíÿ ÿìÿë åòìÿìÿëèäèð, þç ìàðàã äàèðÿñèíäÿí ÷ûõûø åòìÿëèäèð.
Ìàêèàâåëëè äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàãèøÿëÿðèí äàíûøûã éîëó èëÿ ùÿëëèíÿ
èíàíìûðäû âÿ ñèéàñè ìöíàãèøÿëÿðèí ðåàë ùÿëëèíè ýöúäÿ ýþðöðäö.
- Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð íÿçÿðèééÿñèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ èíýèëèñ
ôèëîñîôó Òîìàñ Ãîááñóí ôèêèðëÿðè äÿ ìàðàã äîüóðóð. Îíóí ôèêðèíúÿ
èíñàí øöóðñóç ñóðÿòäÿ ùàêèìèééÿòÿ úàí àòàí áèð âàðëûãäûð. Èíñàí
ùÿìèøÿ áàøãàñûíûí öçÿðèíäÿ ùþêìðàí îëìàüà âÿ ìàääè úÿùÿòäÿí
âàðëàíìàüà ÷àëûøûð. Èíñàíûí áó òÿáèè ùàëûíäàí èñÿ «ùàìûíûí ùàìûéà
ãàðøû, ùÿð êÿñèí ùÿð êÿñÿ ãàðøû» ìöùàðèáÿ ìþâãåéèíäÿ äóðìà
åùòèìàëû éàðàíûð. Áó âÿçèééÿòäÿí ãà÷ìàã ö÷öí öìóìè-èúòèìàè
ìöãàâèëÿ áàüëàíìàëûäûð. Áó ìöãàâèëÿíèí ÿñàñûíäà äþâëÿò àïàðàòû
éàðàíûð. Ñöëù âÿ ÿìèí-àìàíëûüûí ãàðàíòû îëàðàã èíñàíëàð þç ùöãóã
âÿ àçàäëûãëàðûíûí áèð ùèññÿñèíè äþâëÿòÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿëè îëóðëàð.
Ò.Ãîááñóí éåêóí ôèêðèíÿ ýþðÿ «Äþâëÿòëÿð ÿñýÿð âÿ ñèëàùûí ýöúö
èëÿ áèðè-áèðèíäÿí ìöäàôèÿ îëóíàí ùÿðáè äöøÿðýÿëÿðäèð».
- Éåíè äþâð ñèéàñè ÿëàãÿëÿðèí ðåàëèñò íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ
àëìàí ôèëîñîôó Ôðèäðèõ Ùåýåëäèð (1770-1831). Îíóí ôèêðèíúÿ
áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ùöãóã íîðìàëàðû äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ôèêèð
àéðûëûüû éàðàäûð.
Ùåýåëèí ðÿéèíÿ ýþðÿ ìöùàðèáÿ — áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ùöãóãè
òÿíçèìëÿíìÿñèíèí òÿðêèá ùèññÿñèäèð.
Ùåýåë áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûã èäåéàëàðûíû ìöäàôèÿ åòìèðäè. Î
ùÿì÷èíèí áåéíÿëõàëã ïàðëàìåíòèí éàðàäûëìàñûíûí òÿðÿôäàðû äåéèëäè.

23
Î, ùåñàá åäèðäè êè, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíèí
ÿñàñ à÷àðû ýöúäöð.

§3. Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí ëèáåðàë êîíñåïñèéàñûíûí

öñòöíëöêëÿðè

Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí ëèáåðàë äîêòðèíàñû ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ

ôîðìàëàøìûøäûð. Áó äîêòðèíàíûí ÿñàñ ìàùèééÿòè áåéíÿëõàëã
èíñòèòóòëàðûí ðîëóíó àðòûðìàãëà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ýöú éîëó
èëÿ òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿí — ìÿíÿâè-ùöãóãè òÿíçèìëÿìÿéÿ
êå÷ìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Ùîëëàíä ìöòÿôÿêêèðè Åðàçì Ðîòòåðäàìñêè
Ìàêèàâåëëèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã èääèà åäèð êè, èíñàí ìÿäÿíèééÿòèíèí
éöêñÿê äÿéÿðè ìöùàðèáÿ äåéèë, ñöëùäöð. Î, ùåñàá åäèð êè,
áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ãóðóëìàñû õàëãûí ìàðàãëàðûíû íÿçÿðÿ àëàðàã
ñîñèàë íîðìàëàð èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëìàëûäûð.
Ðîòòåðäàìñêè þëêÿëÿðèí ÿðàçè ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ñàáèòëèéèíÿ,
ñÿðùÿäëÿðèí äÿéèøìÿìÿñèíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. Îíóí
ãÿíàÿòèíúÿ ñÿðùÿäëÿðèí äÿéèøìÿñè ìöòëÿã ìöùàðèáÿëÿðÿ ýÿòèðèá
÷ûõàðûð. Äþâëÿëÿð àðàñûíäà ñöëùö ñàõëàìàã ö÷öí áåéíÿëõàëã
ÿëàãÿëÿðèí ýåíèøëÿíìÿñèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàð.
- Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëèíäÿ äèýÿð Ùîëëàíä
ìöòÿôÿêêèðè Ã.Ãðîòñèíèí (1583-1645) ôèêèðëÿðè âàúèá ðîë îéíàäû. Î,
«ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù äàíûøûãëàðû» êèòàáûíûí ìöÿëëèôè êèìè ìÿøùóð èäè.
Ã.Ãðîòñè ãåéä åäèðäè êè, ìöùàðèáÿíèí àïàðûëìàñû áåéíÿëõàëã
ãàíóíëàðëà òÿíçèìëÿíìÿëèäèð. Ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿòèí èñòÿéèíÿ
óéüóí ìöùàðèáÿ àïàðûëìàìàëûäûð. Áèðèíúè îíà ýþðÿ êè, äþâëÿò ýöú
òÿòáèã åäèá ñèéàñè ñèòóàñèéàíû äÿéèøÿðñÿ, äåìÿëè úèíàéÿò òþðÿòìèø
îëàð. Èêèíúèñè èñÿ ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìöùàðèáÿíèí
áàøëàíìàñû ÿñàñëàíäûðûëìàëûäûð. Ùÿð úöð éöíýöë ùöãóã ïîçóíòóëàðû
ìöùàðèáÿíèí áàøëàíìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëìÿç. Ö÷öíúö — áÿçè úèääè
áåéíÿëõàëã ñÿùâëÿðÿ ýþðÿ ìöùàðèáÿ åòìÿê åùòèìàëû éàðàíàðñà áåëÿ
äÿðùàë ùÿðáè ùÿðÿêÿòÿ- ìöùàðèáÿéÿ áàøëàìàã ëàçûì äåéèë.
Êîíôëèêòèí (ìöíàãèøÿíèí) äàíûøûã éîëó èëÿ ùÿëëèíÿ ñÿé ýþñòÿðìÿê
ëàçûìäûð. Ã.Ãðîòñè ùÿì÷èíèí ìöùàðèáÿëÿðèí «ÿäàëÿòëè-ÿäàëÿòñèç»
îëìàñû ïðîáëåìèíÿ ÷îõ äèããÿò éåòèðìèøäèð. Î, ÿäàëÿòñèç
24
ìöùàðèáÿíèí, õàëãëàðû êþëÿëèéÿ, èñòèñìàðà àïàðàí ìöùàðèáÿëÿðèí
ãÿòè ÿëåéùèíÿ èäè. Ã.Ãðîòñè õà÷ïÿðÿñòëèéèí ýåíèøëÿíìÿñè ö÷öí
àïàðûëàí ìöùàðèáÿíèí, ùÿì÷èíèí ìöãàâèëÿ áàüëàìàãäàí èìòèíà
åäÿí äþâëÿòÿ ãàðøû àïàðûëàí ìöùàðèáÿíèí ÿäàëÿòñèç îëäóüóíó
äöøöíöðäö. Î, ÿðàçè áöòþâëöéö óüðóíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿëÿðè
ÿäàëÿòëè ùåñàá åäèðäè.
- Äþâëÿòëÿðàðàñû ñöëùöí òÿðÿôäàðëàðûíäàí áèðè äÿ ÕÂÛÛ ÿñðèí 1-úè
éàðûñûíäà Ôðàíñàäà éàøàìûø ìöòÿôÿêêèð Åìåðèê Êðéóñå èäè. Îíóí
ôèêðèíúÿ áöòöí ìèëëÿòëÿð òÿáèè âÿ ñàðñûëìàç òåëëÿðëÿ áàüëûäûð. Îíà
ýþðÿ äÿ õàëãëàð àðàñûíäà ðàçûëûã âÿ ñöëùöí áÿðãÿðàð îëìàñû âàúèá
øÿðòäèð. Áèðèíúè íþâáÿäÿ áåëÿ ðàçûëûã ãîíøó äþâëÿòëÿð, éàíàøû
éàøàéàí ãîíøó õàëãëàð àðàñûíäà îëìàëûäûð.
Õàëãëàð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí ãîðóíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ
Êðéóñå áåéíÿëõàëã òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèð. Î,
ãåéä åäèðäè êè, ìàääè ðèôàùûí éàõøûëàøìàñû ö÷öí òàúèð ÿñýÿðäÿí
ñÿðôÿëèäèð.
Êðéóñå äþâëÿòëÿðèí èøèíè êîîðäèíàñèéà åäÿí äàèìè ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí éàðàäûëìàñûíûí òÿðÿôäàðû èäè.
- Äèýÿð ôðàíñûç ôèëîñîôó Øàðë Èðèíå äå Ñåí-Ïéåð (1658-1743)
äàùà áþéöê ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèê áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí
éàðàäûëìàñûíû òÿêëèô åäèðäè. Î, ãåéä åäèðäè êè, åëÿ ñÿëàùèééÿòëè
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò éàðàòìàã ëàçûìäûð êè, áöòöí âÿ éà öçâ
äþâëÿòëÿð áó òÿøêèëàòà òàáå îëñóíëàð, îíóí ãÿðàðëàðûíäàí êÿíàðà
÷ûõìàñûíëàð. Åëÿ áèð îðäó éàðàòìàã ëàçûìäûð áó òÿøêèëàòà òàáå
îëìàéàí öçâ äþâëÿòè úÿçàëàíäûðà áèëñèí. Ñåí-Ïéåð äþâëÿòëÿðàðàñû
ñöëùöí ãîðóíóá ñàõëàíìàñû ö÷öí áåëÿ áèð ñèñòåì òÿêëèô åòìèøäèð:
- Äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèëÿðèíèí òîõóíóëìàçëûüûíà ãàðàíò îëìàã;
- Äþâëÿòëÿðèí ýöú òÿòáèã åòìÿê ôèêðèíÿ éåíèäÿí áàõìàã;
- Äþâëÿòëÿðàðàñû ôèêèð àéðûëûüûíû íèçàìëàìàã ìÿãñÿäèëÿ
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ãÿðàðëàðûíäàí âÿ «òðèáóíàë
ìÿùêÿìÿñèíèí» ãÿðàðëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê;
- Áèð äþâëÿòèí áàøãà äþâëÿòèí èøèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿéèíè
ìÿùäóäëàøäûðìàã;
- Äþâëÿòëÿðèí öìóìè ìàðàãëàðûíà çèää îëàí øóðàëàðûí
éàðàäûëìàñûíà éîë âåðìÿìÿê.
25
 Ñåí-Ïéåðèí ôèêðèíúÿ áó ãàéäàëàðû ïîçàí äþâëÿòëÿð áÿøÿðèí
äöøìÿíè àäëàíäûðûëìàëû âÿ úèääè úÿçàëàíäûðûëìàëûäûðëàð.
- Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðÿ ëèáåðàë áàõûøëàð ÿñàñÿí Èììàíóèë
Êàíòûí âÿ Úåðåìè Áåíòàìûí àäû èëÿ ôîðìàëàøûð. Ùåýåëèí ÿêñèíÿ
îëàðàã Êàíò ñèéàñÿòäÿ ùöãóãè âÿ ìÿíÿâè ôàêòîðëàðà öñòöíëöê âåðèð.
1723-1804-úö èëëÿðäÿ éàøàéàí Êàíò ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù ïðîáëåìèíÿ
èíñàíëàðûí ìàðàüû íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí éàíàøûðäû. Î ùÿòòà õàëãëàð
àðàñûíäà ñöëùöí áÿðãÿðàð îëìàñû, ùöãóã íîðìàëàðûíûí äþâëÿòëÿðÿ
òÿñèð åòìÿñè áàðÿäÿ ëàéèùÿ äÿ òÿêëèô åòìèøäèð. ëàéèùÿíèí áèðèíúè
ùèññÿñèíäÿ äþâëÿòëÿðè ñöëùñåâÿð, øÿôôàô ñèéàñÿò àïàðìàüà ÷àüûðûðäû.
Ëàéèùÿíèí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ õàëãëàðûí þç èíêèøàô éîëëàðûíû ìöñòÿãèë
ñå÷ìÿéè, äþâëÿòëÿðèí ìöñòÿãèë áÿðàáÿð ùöãóãëó îëìàëàðûíû òÿêëèô
åäèðäè.
- «Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð» òåðìèíèíè ñèéàñè ùÿéàòà èëê äÿôÿ ýÿòèðÿí
èíýèëèñ ôèëîñîôó Úîí Áåíòàì (1748-1832) îëìóøäóð. Î, äþâëÿò
ôÿàëèééÿòèíè èíñàíëàðûí ôèðàâàíëûüûíäà ýþðöðäö. Áåíòàì õàðèúè
ñèéàñÿòèí ôóíäàìåíòàë ÿñàñûíû ùÿð äþâëÿòèí þç ìàðàã äàèðÿñèíäÿí
áàõìàãäà ýþðöðäö. Î, ùåñàá åäèðäè êè, ùÿð áèð ìèëëÿòèí îáéåêòèâ
ìàðàãëàðû ìöùàðèáÿëÿðÿ, ìöíàãèøÿëÿðÿ éîë âåðèëìÿìÿñèíÿ
éþíÿëìÿëèäèð.
Úîí Áåíòàì ìÿíÿâè íîðìàëàðëà õàðèúè ñèéàñÿò àðàñûíäà ÿëàãÿ
ýþðÿ áèëìÿéÿí ñèéàñÿò÷èëÿðè òÿíáåù åäèðäè. Î äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
ýöú âÿ þçáàøûíàëûüû ìÿùäóäëàøäûðàí íîðìàëàð ìÿúìóñóíó
Áåéíÿëõàëã ùöãóã àäëàíäûðûðäû. Îíóí ôèêðèíúÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
ñöëùöí ãîðóíìàñû ö÷öí ñàäÿ ÿìÿêäàøëûã ôîðìàëàðû êèôàéÿò äåéèë.
Áåíòàì — êîíãðåñ, áåéÿëõàëã ìÿùêÿìÿ, êîëëåêòèâ ñèëàùëû ãöââÿ
êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí éàðàäûëìàñûíû
òÿêëèô åäèðäè. Êîíãðåñèí ñÿëàùèééÿòèíÿ áåéíÿëõàëã ìÿñÿëÿëÿðèí
ìöçàêèðÿñè, ìÿùêÿìÿíèí ñÿëàùèééÿòèíÿ ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðèí
ùÿëëè, êîëëåêòèâ ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí ñÿëàùèééÿòèíÿ ìÿùêÿìÿíèí
ãÿðàðûíäàí èðÿëè ýÿëÿí âÿçèôÿëÿðèí èúðàñûíû äàõèë åäèðäè.

26
 §4. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð âÿ ìàðêñèçì

Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ Ê.Ìàðêñûí âÿ Ô.Åíýåëñèí ôèêèðëÿðè êëàññèê

àëìàí ôÿëñÿôÿ÷èëÿðèíèí ôèêðè èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Ìàðêñèçìèí áàíèëÿðè
äÿ Êàíò êèìè äöøöíöðäöëÿð êè, ÿáÿäè ñöëùÿ íàèë îëìàã îëàð, ëàêèí
áóíà ìÿíÿâè òÿêìèëëÿøìÿ éîëó èëÿ äåéèë, ñèíôè ìöáàðèçÿ âÿ èíãèëàá
éîëó èëÿ íàèë îëìàã îëàð. Ìàðêñèçìÿ ýþðÿ, äöíéà ñèéàñÿòè âÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð èãòèñàäè äåòåðìèíàñèéà èäåéàëàðûíà
ÿñàñëàíûð. Ìàðêñèçì èäåéàëàðûíà ýþðÿ äöíéà ñèéàñÿòè äöíéà áàçàðû
éàðàíäûãäàí ñîíðà ôîðìàëàøà áèëÿð. Äöíéà èíãèëàáû — ñîñèàë âÿ ìèëëè
àíòîãîíèçìÿ ñîí ãîéóð, ñèíôè ôÿðãëÿíìÿ îëìàéàí, äþâëÿòëÿð
àðàñûíäà ñÿðùÿä îëìàéàí öìóìè áèð áÿøÿðèééÿò éàðàäûð. Ñèíôè
ìöáàðèçÿ — äþâëÿòëÿð àðàñûíäà âÿ áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðÿ äàèð ñèéàñè
ïðîñåñëÿðèí èíêèøàôûíäà ùÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿ ðîëóíó îéíàéûð.
Â.È.Ëåíèí äÿ ìàðêñèçìèí èäåéàëàðûíà øÿðèê èäè, ëàêèí
èìïåðèàëèçìëÿ áàüëû þçöíöí ìöÿééÿí ÿëàâÿëÿðèíè åòìèøäèð.
Â.È.Ëåíèí áåëÿ ùåñàá åäèðäè êè, èìïåðèàëèçì ñèéàñÿòè ñûðô èãòèñàäè
õàðàêòåð äàøûéûð âÿ ìöòëÿã èãòèñàäè áþùðàíëà, ìöùàðèáÿ âÿ èíãèëàáëà
íÿòèúÿëÿíèð.

27
 ÛÛÛ ÔßÑÈË

ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÈÍ ÝÅÎÑÈÉÀÑÈ

ÊÎÍÑÅÏÑÈÉÀÑÛ

§1. Ýåîñèéàñÿòèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû

ÕÛÕ-ÕÕ ÿñðëÿðäÿ äöíéà ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí

þéðÿíèëìÿñèíäÿ éåíè èñòèãàìÿò éàðàíûð. Áó ýåîñèéàñè èñòèãàìÿò
àäëàíûð. Äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ áåëÿ èñòèãàìÿòèí éàðàíìàñû ÿðàçè
ôàêòîðóíóí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ øÿðòëÿíèðäè âÿ úîüðàôè àíëàéûøëà áàüëû
èäè. Úîüðàôè ôàêòîðëàðûí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ, þëêÿëÿðèí õàðèúè
âÿ äàõèëè ñèéàñÿòèíÿ òÿñèðèíè ùÿëÿ ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôëàðû Ïëàòîí,
Àðèñòîòåë, Ïîëèáèé ãåéä åòìèøëÿð.
Éåíè äþâðäÿ úîüðàôèéàíûí ñèéàñÿòëÿ ÿëàãÿñèíè ôðàíñûç ôèëîñîôó
(1530-1596) Æàí Áîäåí, (1689-1755) Øàðë Ìîíòåñêéå ãåéä
åòìèøëÿð.
Ñîíðàëàð ñèéàñÿòäÿ úîüðàôè äåòåðìèíèçì Àëìàíèéà âÿ Ðóñèéàäà
äà ýåíèøëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Àëìàí úîüðàôèéàøöíàñû Ôðèäðèõ Ðàòñåë
ãåéä åäèðäè êè, äþâëÿòèí úîüðàôè ÿðàçèñè îíóí ñèéàñè ýöúö, ñèéàñè
ãöäðÿòè äåìÿêäèð. Áóíóíëà áàüëû î éåääè òåçèñ èðÿëè ñöðìöøäöð:
1. Äþâëÿòèí äàâàìëûëûüû îíóí ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôû èëÿ àðòûð.
2. Äþâëÿòèí ÿðàçèñè îíóí èäåîëîýèéàñû, êîììåðñèéà ôÿàëèééÿòè,
þçöíÿ úÿëáåòìÿ ñèéàñÿòè âàñèòÿëÿðè èëÿ ýåíèøëÿíèð.
3. Äþâëÿò àç ÿùÿìèééÿòëè ôÿðäëÿðè óäìàã, àáñîðáàñèéà
åòìÿêëÿ ýåíèøëÿíèð.
4. Ñÿðùÿä — äþâëÿòèí ùöäóäëàðûíû áèëäèðÿí úàíëû îðãàíèçìäèð.
5. ßðàçè èääèàñû îëàí äþâëÿò ÿí âàðëû ÿðàçèëÿðè áèðëÿøäèðìÿéÿ
úÿùä åäèð.
6. Èëêèí ÿðàçè èääèàñû áàðÿäÿ èìïóëñ õàðèúäÿí (êÿíàðäàí) —
àäÿòÿí àøàüû ñèâèëèçàñèéàëû þëêÿëÿðäÿí ýÿëèð.
7. Çÿèô ìèëëÿòëÿðèí ýöúëö äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí þçöíÿ
áèðëÿøäèðìÿñè ÿðàçèíèí äàùà ÷îõ àðòûðûëìàñûíà òÿùðèê åäèð.
- Ô.Ðàòñåëèí ôèêðèíúÿ ýÿëÿúÿêäÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ áþéöê
ÿðàçèéÿ ìàëèê îëàí äþâëÿòëÿð äîìèíàíòëûã — ëèäåðëèê åäÿúÿêëÿð.
28
Åéíè çàìàíäà Ðàòñåë äÿíèçëÿðèí, îêåàíëàðûí äà áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòäÿ áþéöê ðîëó îëàúàüûíû ãåéä åòìèøäèð. Ýÿëÿúÿêäÿ Ñàêèò
îêåàíûí ÿí àêòèâ ôÿàëèééÿò ìåéäàíûíà ÷åâðèëÿúÿéèíè âÿ áóðàäà
Èíýèëòÿðÿíèí, ÀÁØ-ûí, Ðóñèéàíûí, ×èíèí, Éàïîíèéàíûí ìàðàãëàðûíûí
òîããóøàúàüûíû áèëäèðìèøäèð. Ô.Ðàòñåëèí äàâàì÷ûñû Ðóäîëô ×åëëåí
(1846-1922) îëìóøäóð. Î Èñâå÷ ùöãóãøóíàñû èäè. Ð.×åëëåíÿ ýþðÿ
äþâëÿòèí èíêèøàôûíäà ôèçèêè-úîüðàôè øÿðòëÿðëÿ éàíàøû ùÿì äÿ
èãòèñàäèééàòûí, ìÿäÿíèééÿòèí, èäàðÿåòìÿ ôîðìàñûíûí, õàëãûí äà
áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàð. ×åëëåí ãåéä åäèðäè êè, äþâëÿò äþðä ÿñàñ
õöñóñèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áèðèíúè — ùÿð áèð äþâëÿò þçöíÿìÿõñóñ
èãòèñàäè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òÿñÿððöôàò ôîðìàñûäûð; èêèíúè — ùÿð áèð
äþâëÿò ìèëëè âÿ åòíèê õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê õàëãäàí èáàðÿòäèð;
ö÷öíúö — äþâëÿò ìöõòÿëèô ñèíèôëÿðÿ âÿ èõòèñàñëàðà ìàëèê ñîñèàë
úÿìèééÿòäèð; äþðäöíúöñö — äþâëÿò êîíñòèòóñèéàñû îëàí èäàðÿåòìÿ
àïàðàòûäûð. Ýåîñèéàñÿò òåðìèíè ×åëëåí òÿðÿôèíäÿí ñèéàñÿòÿ
ýÿòèðèëìèøäèð. Î, ñèéàñÿòèí áåø ôîðìàñû îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð.
Áóíëàð: èãòèñàäè ñèéàñÿò, äåìîêðàòèê ñèéàñÿò, ñîñèàë ñèéàñÿò,
êðàõîñèéàñÿò âÿ ýåîñèéàñÿòäèð. Î ãåéä åäèðäè êè, äþâëÿòèí
ãîðóíìàñû ö÷öí ýöú ãàíóíäàí öñòöíäöð.

§2. Àëìàí ýåîñèéàñè ìÿêòÿáè

Àëìàí ýåîñèéàñÿòè éàðàíäûüû ýöíäÿí Êàéçåð ùàêèìèééÿòèíèí

àãðåññèâ õàðèúè ñèéàñÿòèíÿ ÿñàñëàíûá. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áèð
ãðóï àëìàí àëèìè (Ô.Ëèñò, Ê.Áðóê, Ô.Íàóìàí) «Ìÿðêÿçè Àâðîïà»
äþâëÿòè éàðàäûëìàñû èäåéàñûíû îðòàéà àòìûøäûëàð. Áåëÿ áèð
êîíñåïñèéàíûí ÿñàñ ìÿüçè îíäàí èáàðÿò èäè êè, Àëìàíèéàíûí
íÿçàðÿòè àëòûíäà Ìÿðêÿçè âÿ Øÿðãè Àâðîïà äþâëÿòëÿðè Áàëòèê
äÿíèçèíäÿí Àäðèàòèê âÿ Ãàðà äÿíèçÿ ãÿäÿð îëàí äþâëÿòëÿð
áèðëÿøäèðèëÿðÿê — èòòèôàã äþâëÿòè éàðàäûëñûí.
Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà àëìàí ýåîñèéà-
ñÿòèíäÿ Êàðë Õàóñõîôåð (1869-1946) àäëû àëèì ìÿøùóðëàøìàüà
áàøëàäû. Õàóñõîôåð ùÿð áèð äþâëÿòèí ùÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿñèíè
éàøàéûø àðåàëûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ýþðöðäö. Î áþéöê äþâëÿòëÿ-
ðèí êè÷èê äþâëÿòëÿðè þç òÿñèðè àëòûíà ñàëìàñûíû ãàíóíàìöâàôèã ùåñàá
29
åäèðäè. Àëìàíëàðûí þç ñÿðùÿäëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿñèíè ÿäàëÿòëè
ñàéûðäû.
- Ýåîñèéàñè àëÿìäÿ Õàóñõîôåðèí ÿí áþéöê òþùôÿñè
«ïàíèäåéàëàð» îëäó. Î ãåéä åäèðäè êè, äöíéà ýÿëÿúÿêäÿ áèð íå÷ÿ
ðåýèîíà áþëöíìÿëèäèð. ßââÿëúÿ ïàíàìåðèêà, ïàíàñèéà, ïàíðóñèéà,
ïàíñàêèòîêåàí, ïàíèñëàì, ïàíàâðîïà ðåýèîíëàðûíûí éàðàíìàñû
èäåéàñûíû ãåéä åòìèøäèð. Ñîíðà î, áàøãà áèð ñõåì òÿêëèô åòäè êè,
áóðàäà úÿìè ö÷ ðåýèîíóí éàðàíìàñû òÿêëèô îëóíóðäó. Áóíëàð — ÀÁØ
áàøäà îëìàãëà ïàí Àìåðèêà, Éàïîíèéà áàøäà îëìàãëà Áþéöê Øÿðãè
Àñèéà âÿ Àëìàíèéà áàøäà îëìàãëà ïàí-Àâðîïà ðåýèîíëàðûäûð.
- Êàðë Õàóñõîôåð àëìàí íàñèñò ïàðòèéàñû èëÿ ñûõ áàüëû èäè. Îíóí
ýåîñèéàñè êîíñåïñèéàëàðû Ùèòëåðèí äöíéàýþðöøöíÿ ÷îõ òÿñèð
åòìèøäèð. Õàóñõîôåðèí ôèêðèíúÿ, Àëìàíèéàíûí ÿñàñ äöøìÿíè Áþéöê
Áðèòàíèéàäûð. Àëìàíèéà Áþéöê Áðèòàíèéàéà ãàðøû áëîê éàðàòìàëû âÿ
áó áëîêà Ðóñèéà äà (ÑÑÐÈ éîõ) äàõèë îëìàëûäûð. Î, ùå÷ äÿ áóíóíëà
Ðóñèéàéà ðÿüáÿò áÿñëÿìèðäè. Ùÿòòà îíóí éàðàòäûüû «åùòèìàë
õÿðèòÿñèíäÿ» Ðóñèéàíûí òîðïàãëàðûíûí áèð ùèññÿñè àëìàí ÿðàçèñèíÿ
äàõèë åäèëìèøäè. Àíúàã éàõûí ïåðñïåêòèâ ö÷öí Ðóñèéàéà ìöòòÿôèã
êèìè áàõûëûðäû.
Õàóñõîôåð áåëÿ ïðîãíîç âåðèðäè êè, ðóñ-àëìàí ÿìÿêäàøëûüû
Àìóð ÷àéûíäàí — Ðåéí ÷àéûíà ãÿäÿð îëàí ÿðàçèäÿ äàõèëè áèð
òÿøêèëàò ôîðìàëàøäûðà áèëÿð. Î, ùå÷ âàõò Ðóñèéà èëÿ êîíôëèêòÿ
ýåòìÿéèí òÿðÿôäàðû äåéèëäè. Áó ôèêèðëÿðÿ ýþðÿ, îíó Äàõàó ÿñèð
äöøÿðýÿñèíÿ ñàëäûëàð. Ìöùàðèáÿ ãóðòàðäûãäàí ñîíðà Õàóñõîôåð
þçöíÿ ãÿñä åòäè.

§3. Áðèòàíèéà ýåîñèéàñè ìÿêòÿáè

ÕÕ ÿñð Áðèòàíèéà ýåîñèéàñè ìÿêòÿáèíäÿ Õ.Ìàêèíäåðèí

éàðàäûúûëûüû ìöùöì éåð òóòóð (1886-1947). Ìàêèíäåð ïåøÿêàð
ôÿàëèééÿòÿ úîüðàôèéà÷û êèìè áàøëàéûð. Àíúàã ñîíðàäàí î,
úîüðàôèéàíû ñèéàñÿòëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿéÿ ìàðàã ýþñòÿðèð. 1904-úö
èëäÿ Ìàêèíäåð Êîðîë úîüðàôè úÿìèééÿòèíäÿ ýåîñèéàñÿò÷è êèìè ÷ûõûø
åäèð âÿ ìÿøùóðëàøûð.

30
 Õ.Ìàêèíäåð ýåîñèéàñè êîíñåïñèéàëàðûíûí ÿñàñ ìàùèééÿòè
àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð:
1. Ôèçèêè úîüðàôèéà ñèéàñè ïðîñåñëÿðÿ áèðáàøà òÿñèð åäèð.
2. Ùÿð áèð äþâëÿòèí ñèéàñè ãöäðÿòè îíóí úîüðàôè ìþâãåéèíäÿí
àñûëûäûð.
3. Òåõíîëîýèéàíûí èíêèøàôû ñèéàñè âÿçèééÿòè äÿéèøèð.
4. Éåð êöðÿñèíèí ãóðó ùèññÿñèíèí ìÿðêÿç õÿòòè ñèéàñè
ïðîñåñëÿðèí ýåäèøèíÿ òÿñèð åäèð.
5. ÕÕ ÿñðäÿ äöíéà ãàïàëû áèð ñèñòåìÿ ÷åâðèëäè.
Ìàêèíäåð ýåîñèéàñÿòÿ «àäà äöíéàñû» àíëàéûøûíû ýÿòèðèð. «Àäà
äöíéàñûíà» Àñèéà, Àôðèêà, Àâðîïà äàõèëäèð. Èíýèëèñ ýåîñèéàñÿò÷èñè
Ôåéåðãðèâ Àâðàñèéàíûí äàõèëè ùèññÿñèíè Ùàðòëåíä. Ìàêèíäåð èñÿ
ùÿìèí ÿðàçèëÿðè «òàðèõèí ðåýèîí îõó» àäëàíäûðûðëàð. Ìàêèíäåðèí
ôèêðèíúÿ, ãÿäèì êå÷ìèøäÿ áó ÿðàçèëÿðäÿ ÷îõëó èøüàë÷û îðäóëàð
ùÿðÿêÿò åäÿðÿê äöíéà ñèéàñÿòèíÿ ùÿëëåäèúè òÿñèð ýþñòÿðìèøëÿð.
Ìÿñÿëÿí, âàõòèëÿ áó ÿðàçèëÿðäÿ ìîíãîë-òàòàðëàð óçóí ìöääÿò
ùþêìðàíëûã åòìèø, áþéöê èìïåðèéà éàðàòìûøëàð. ÕÕ ÿñðèí
ÿââÿëëÿðèíäÿ èñÿ ìîíãîë èìïåðèéàñûíûí éåðèíäÿ Ðóñèéà äþâëÿòè
éåðëÿøìèøäèð.
Ìàêèíäåð ùåñàá åäèðäè êè, Ùàðòëåíäÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðäÿí
Áðèòàíèéà ö÷öí èêè ÿùÿìèééÿòëè âÿ ãÿçÿáëè äþâëÿòè — Ðóñèéà âÿ
Àëìàíèéàíû ãåéä åòìÿê îëàð.
Ìàðàãëû ùàëäûð êè, Ìàêèíäåð èíãèëàá âÿ âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè èëÿ
áàüëû ÑÑÐÈ-äÿ ñèéàñè ùàäèñÿëÿðäÿ èøòèðàê åòìèøäèð. Î, 1919-úó èëäÿ
Úÿíóáè Ðóñèéàäà Áðèòàíèéà èìïåðèéàñûíûí ñÿëàùèééÿòëè
íöìàéÿíäÿñè òÿéèí îëóíìóøäóð. Áóðàäà î, Ðóñèéàíûí ýåîñèéàñè
ãîðõóñóíó àçàëòìàã ìÿãñÿäèëÿ Ðóñèéàíû êè÷èê äþâëÿòëÿðÿ
ïàð÷àëàìàã ñèéàñÿòè éöðöäöðäö. 1919-úó èëäÿ Ìàêèíäåð þçöíöí ÿí
áþéöê ÿñÿðèíè éàðàòäû. ßñÿð «Äåìîêðàòèê èäåàëëàð âÿ ðåàëëûã»
àäëàíûðäû. Áó ÿñÿðäÿ î, òåõíîëîýèéàíûí èíêèøàôûíû ñèéàñè
äÿéèøèêëèêëÿðèí áàøëûúà ôàêòîðó êèìè ýþñòÿðìèøäèð. Òåõíîëîýèéà
èìêàí âåðèð êè, èíñàí òÿáèÿòÿ âÿ òÿáèè ùàäèñÿëÿðÿ íÿçàðÿò åòñèí.
Áåëÿ íÿçàðÿò äåìîêðàòèê ïðèíñèïëÿðèí ñàõëàíìàñû ö÷öí âàúèáäèð.
Õ.Ìàêèíäåð áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð êè, èúòèìàèééÿò þç òåõíîëîæè
ñÿâèééÿñèíè ñàõëàìàëûäûð. Áó, îíà òÿáèÿò öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè
31
èòèðìÿìÿê âÿ ìèëëè ýÿëèðèí äàüûäûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí
ëàçûìäûð. ßêñ ùàëäà äåìîêðàòèéà èäåàëëàðûíà ãîðõó éàðàíûð. Áóíà
úàíëû ìèñàë îëàðàã Ìàêèíäåð Ðóñèéàäà áàø âåðÿí èíãèëàáè ùàäèñÿëÿðè
ýþñòÿðèð.
Ù.Ìàêèíäåð äöíéàéà ùþêìðàíëûã åòìÿê ö÷öí áèð ôîðìóëà
ñþéëÿìèøäèð: «Øÿðãè Àâðîïàéà ñàùèá îëàí êÿñ — Ùàðòëåíäÿ ùþêìðàí
îëàúàã; Ùàðòëåíäÿ ñàùèá îëàí êÿñ — Äöíéà àäàñûíà ùþêìðàí
îëàúàã; Äöíéà àäàñûíà ñàùèá îëàí êÿñ — äöíéàéà ùþêìðàíëûã
åäÿúÿê».
- Àëìàíèéàíû Áðèòàíèéà èìïåðèéàñûíûí áàøëûúà äöøìÿíè ùåñàá
åäÿí Ìàêèíäåð, Àëìàíèéàíûí Ùàðòëåíäèí ìÿðêÿçèíÿ ñîõóëìàãäàí
åùòèéàò åäÿðÿê Ðóñèéà èëÿ Àëìàíèéà àðàñûíäà «îðòà òÿáÿãÿ»
éàðàòìàüû òÿêëèô åòìèøäèð. Áó «îðòà òÿáÿãÿéÿ» Ôèíëàíäèéà, ö÷
Áàëòèêéàíû äþâëÿòëÿð, Ïîëøà, ×åõîñëîâàêèéà, Ðóìûíèéà äþâëÿòëÿðè
äàõèë èäè.
- Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà Ìàêèíäåð þçöíöí ö÷öíúö
ýåîñèéàñè êîíñåïñèéàñûíû âåðìèøäèð. Áó êîíñåïñèéàäà àëèì ãåéä
åäèðäè êè, ÿýÿð Ðóñèéà Àëìàíèéà öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàðñà îíäà
ÑÑÐÈ ÷îõ ýöúëö, ìþùòÿøÿì áèð äþâëÿòÿ ÷åâðèëÿúÿê, àíúàã áóíóíëà
áåëÿ äöíéàéà ùþêìðàí äþâëÿò îëà áèëìÿéÿúÿê.

§4. Øèìàëè Àìåðèêà ýåîñèéàñè ìÿêòÿáè

Àìåðèêà ýåîñèéàñÿòèíèí ÿñàñûíû ãîéàí Àäìèðàë Àëôðåä Ìåõåí

(1840-1914) îëìóøäóð. Î àëèì äåéèë — äÿíèç÷è èäè. Îíà ýþðÿ äÿ,
äþâëÿòèí ùÿðáè-äÿíèç ãöäðÿòèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ þíÿì âåðèðäè.
Îíóí «äÿíèç ùÿðáè ãöââÿñèíèí òàðèõÿ òÿñèðè» (1660-1783) àäëû
êèòàáû áèð ÷îõ ñèéàñÿò÷èëÿðèí ñòîëöñòö êèòàáû îëìóøäóð. Áó êèòàáäà î,
ãåéä åäèðäè êè, «þëêÿëÿðèí ñèéàñÿòè ÿñðèí ðóùóíäàí, ðÿùáÿðèí
«õàðàêòåðè âÿ óçàãýþðÿíëèéèíäÿí àñûëûäð». Áó áàõûìäàí î, þëêÿíèí
ýåîïîëèòèê ïîòåíñèàëûíû ìöÿééÿí åäÿí 6 êðèòåðèéà ìöÿééÿí
åòìèøäèð.
1. Äþâëÿòèí úîüðàôè ìþâãåéè, à÷ûã äÿíèçÿ ÷ûõûøû. Ãóðó ñÿðùÿäëÿðèí
óçóíëóüó, ñòðàòåæè úÿùÿòäÿí âàúèá ðåýèîíëàðû íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìàã

32
áàúàðûüû. Ùÿðáè ôëîòóí ýöúö âÿ äöøìÿíè ãîðõó àëòûíäà ñàõëàìàã
áàúàðûüû.
2. «Äþâëÿòèí ôèçèêè êîíôèãóðàñèéàñû» - éÿíè äÿíèç ñÿðùÿäëÿðèíèí
êîíòóðëàðû, òÿðñàíÿëÿðèí ñàéû, ñòðàòåæè ìöäàôèÿ, òèúàðÿòèí èíêèøàôû.
3. ßðàçèíèí áþéöêëöéö âÿ ùöäóäëàðû.
4. ßùàëèíèí ñòðàòåæè (ÿìÿê ãàáèëèééÿòëè) ñàéû — áó ýÿìè òèêìÿê âÿ
õèäìÿò ö÷öí âàúèá øÿðòäèð.
5. Ìèëëè õöñóñèééÿò — ìåíòàëèòåò.
6. Ñèéàñè ùàêèìèééÿòèí õàðàêòåðè — èíñàí âÿ òÿáèè ðåñóðñëàðû
äÿíèç÷èëèéèí ãöäðÿòëÿíìÿñèíÿ éþíÿëòìÿê.
- ßýÿð áó êðèòåðèéàëàðûí ùàìûñû âàðñà äÿíèç÷èëèê ãöäðÿòèíÿ
íàèë îëóíóð âÿ Ìåõåí áóíó àøàüûäàêû ôîðìóëà èëÿ èôàäÿ åäèð:
Í+ÌÍ+ÍÁ=ÑÏ
éÿíè — ùÿðáè ôëîò + òèúàðÿò ôëîòó + ùÿðáè-äÿíèç áàçàëàðû = ùÿðáè
äÿíèç ãöäðÿòè.

Ìåõåí ÀÁØ-û Áþéöê Áðèòàíèéà èëÿ ðÿãàáÿò àïàðà áèëÿúÿê

ãöäðÿòëè ùÿðáè-äÿíèç èñòåùêàìûíà ÷åâèðìÿê èñòÿéèíäÿéäè. Ùÿð èêè
äþâëÿòèí ýöúëö ùÿðáè-äÿíèç ôëîòó îëìàëûäûð. Áó äþâðäÿ Áþéöê
Áðèòàíèéà ëàçûìè ùÿðáè-äÿíèç ýöúöíÿ ìàëèê îëñà äà, ÀÁØ ùÿëÿ áó
èñòèãàìÿòäÿ ÷îõ èø ýþðìÿëè èäè. Î, ýåîñèéàñè ìàðàãëàðûí äàùà ÷îõ
òîããóøäóüó 30-40-úû ïàðàëåëëÿð àðàñûíäà îëàí éåðÿ äèããÿò âåðìÿéèí
âàúèáëèéèíè ýþñòÿðèðäè. Áó ÿðàçèäÿ ùÿìèøÿ Èíýèëòÿðÿíèí ùÿðáè-äÿíèç
ãöââÿëÿðè èëÿ Ðóñèéàíûí ãóðó ãîøóíëàðû àðàñûíäà òîããóøìàëàð
îëäóüó ãåéäÿ àëûíûðäû.
- Ìåõåí Éàïîíèéà âÿ Àëìàíèéàíûí äà ùÿðáè-äÿíèç ãöââÿëÿðèíÿ
áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. Ìåõåí áåëÿ ïðîãíîç âåðèðäè êè,
ýÿëÿúÿêäÿ Ðóñèéà âÿ ×èíÿ ãàðøû éþíÿëòìÿê ö÷öí ÀÁØ-ûí, Áþéöê
Áðèòàíèéàíûí, Àëìàíèéà âÿ Éàïîíèéàíûí ùÿðáè ãöââÿëÿðè áèðëÿøÿ
áèëÿð.
- Àìåðèêà ýåîñèéàñè àðåíàñûíäà Íèêîëàñ Ñïàéêìåí (1893-1943)
Ìåõåíèí äàâàì÷ûñû ñàéûëûð. Ñïàéêìåí ãåéä åäèðäè êè, ÿðàçè
äþâëÿòèí áàçàñûäûð, ÿðàçè ÿí þíÿìëè ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð,
äþâëÿòèí úîüðàôèéàñû, ÿðàçèñè õàðèúè ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøìàñûíäà

33
áàøëûúà ôóíäàìåíòàë ôàêòîð ñàéûëûð. Îíóí ôèêðèíúÿ áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòäÿ äþâëÿòèí ýöúö àøàüûäàêû êðèòåðèéàëàðäàí àñûëûäûð:
1. ÿðàçèäÿí;
2. ñÿðùÿäëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí;
3. ÿùàëèíèí ñàéûíäàí;
4. òÿáèè ñÿðâÿòëÿðäÿí;
5. èãòèñàäèééàòûí âÿ òåõíîëîýèéàíûí èíêèøàôûíäàí;
6. ìàëèééÿ åùòèéàòëàðûíäàí;
7. ÿùàëèíèí åòíèê òÿðêèáèíäÿí;
8. ñîñèàë èíòåãðàñèéàíûí ñÿâèééÿñèíäÿí;
9. ñèéàñè ñàáèòëèêäÿí;
10. ìèëëè ðóùäàí.
- Àìåðèêà ñèéàñÿò÷èñè Ñïàéêìåí, îíóí ñÿëÿôè Ìàêèíäåðäÿí
ôÿðãëè îëàðàã, ùåñàá åäèðäè êè, äöíéàéà íÿçàðÿò à÷àðû Ùàðòëåíääÿ
äåéèë. Áó ðîëó Àâðàñèéà ïîéàñû (êÿìÿðè) ÿâÿçëÿéèð. Áó êÿìÿðè î,
«Ðèìëåíä» àäëàíäûðûðäû. Ðèìëåíä Ãÿðáè Àâðîïàäàí, Éàïîíèéàäàí,
Øèìàë âÿ Áàëòèê äÿíèçëÿðèíäÿí, Àòëàíòèê îêåàíûíäàí, Àðàëûã âÿ
Ãûðìûçû äÿíèçëÿðäÿí, Ùèíä îêåàíûíäàí, Óçàã Øÿðãäÿí, Øÿðãè
×èíäÿí âÿ Éàïîí äÿíèçèíäÿí êå÷ÿðÿê Îõîò äÿíèçèíäÿ ãóðòàðûð.
Ìàêèíäåðäÿí ôÿðãëè îëàðàã Ñïàéêìåí áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ
ýÿëìèøäèð: «Ðèìëåíäÿ íÿçàðÿò åäÿí êÿñ — Àâðàñèéàéà ùþêìðàíëûã
åäèð; Àâðàñèéàéà ùþêìðàíëûã åäÿí êÿñ — äöíéàéà íÿçàðÿò åäèð».
1940-úû èëëÿðèí ñîíó 1950-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðèìëåíäÿ äàõèë
îëàí þëêÿëÿðäÿ ÀÁØ-ûí ÷îõñàéëû áàçàëàðû éåðëÿøèðäè.
Àìåðèêà èëÿ ÑÑÐÈ àðàñûíäà ñîéóã ìöùàðèáÿíèí ãûçûøäûüû áèð
äþâðäÿ ìÿøùóð ñèéàñÿò÷è Ñ.Êîåíèí ôèêèðëÿðè ýåíèø éåð àëûð. Î,
ñèéàñÿòÿ éåíè òåðìèí «ýåîñòðàòåæè ðåýèîí» òåðìèíèíè ýÿòèðèð.
Ñ.Êîåí èêè ýåîñòðàòåæè ðåýèîí ìöÿééÿí åäèð:
1. «Òèúàðÿòäÿí àñûëû îëàí äÿíèç ðåýèîíó»
2. «Àâðàñèéà ãóðó ðåýèîíó»
Áèðèíúè ýåîñòðàòåæè ðåýèîíóí òÿðêèáèíÿ àøàüûäàêû ýåîñèéàñè
ðåýèîíëàð äàõèëäèð: èíýèëèñ-Àìåðèêàí âÿ Ãÿðàèá ùþâçÿñè: Àâðîïà
äÿíèçëÿðè âÿ Ìÿãðèá; Àñèéàíûí ãóðó ùèññÿñè; ÚÿíóáèÀìåðèêà.
Èêèíúè ýåîñòðàòåæè ðåýèîí Øÿðãè Àñèéà âÿ ×èíèí ãóðó ùèññÿñèíè
ÿùàòÿ åäèð.

34
 Êîåí èëê äÿôÿ ýåîñèéàñè àëÿìÿ «àéûðûúû êÿìÿð» òåðèìèíèíè äàõèë
åòìèøäèð. Áó êÿìÿð áîéó ñòðàòåæè äÿíèç âÿ ãóðó éîëëàð éåðëÿøèð,
ùÿì÷èíèí êÿìÿð áîéó ÿðàçèëÿðäÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê êÿíä
òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðû éåòèøäèðèëèð. Ùÿð èêè áþéöê äþâëÿò (ÀÁØ âÿ
ÑÑÐÈ) áó êÿìÿð öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòÿ ñàùèá îëìàüà úÿùä ýþñòÿðèðäè.
Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí áàøëàéàðàã ùÿð èêè äþâëÿò éàõûí
âÿ Îðòà Øÿðãäÿ âÿ Úÿíóáè-Øÿðãè Àñèéàäà þç ýåîñèéàñè òÿñèðëÿðèíè
ýöúëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. 1960-úû èëëÿðäÿ à÷ûã ùèññ åäèëèðäè êè, ÀÁØ
âÿ ÑÑÐÈ àðàñûíäà ÿñàñ ëîêàë êîíôëèêòëÿð áó àéûðûúû êÿìÿðèí
öçÿðèíäÿ ãóðóëóðäó.

35
 Û ÔßÑÈË

ÕÕ ßÑÐİÍ ÎÐÒÀËÀÐÛÍÄÀ ÑÈÉÀÑßÒÄß ÁÅÉÍßËÕÀËÃ

ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÈÍ ÍßÇßÐÈ ÒßÙËÈËÈ

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ñèéàñè èäåàëèçìèí íÿçÿðè âÿ

òÿúðöáè úÿùÿòëÿðè

Ïîëèòîëîýèéà (ñèéàñÿòøöíàñëûã) ìöñòÿãèë åëì ñàùÿñè êèìè ÕÛÕ âÿ

ÕÕ ÿñðäÿ éàðàíìûøäûð. Àâðîïà ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà éàðàíìàñûíà
áàõìàéàðàã, ïîëèòîëîýèéà ÕÕ ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà ÿí ÷îõ Àìåðèêà
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûíäà èíêèøàô åòìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ïîëèòîëîýèéàäà
óçóí ìöääÿò Àìåðèêà àëèìëÿðèíèí ôèêèðëÿðè äîìèíàíòëûã (öñòöíëöê)
òÿøêèë åäèðäè. Àìåðèêà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿí ÿñàñ
èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè — ñèéàñè ðåàëèçì ìÿêòÿáèäèð.
- Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ñèéàñè èäåàëèçìèí áàøëûúà ìåéàðû
ÿõëàã âÿ ùöãóã íîðìàëàðûäûð. Øèìàëè Àìåðèêà àëèìëÿðèíäÿí
Ä.Ïåðêèíñ, Ô.Òàííåíáàóì, Ò.Êóê, Ô.Úåññàï, Ó.Ëèïìîí âÿ
áàøãàëàðû áó ôèêðÿ òÿðÿôäàð èäèëÿð. Îíëàð áåëÿ ùåñàá åäèðäèëÿð êè,
äöíéà ñèéàñÿòèíÿ ÿäàëÿò âÿ ìÿíÿâèééàò ïðèíñèïëÿðèíè òÿòáèã åòñÿëÿð
ìöùàðèáÿëÿðÿ âÿ ùÿð úöð ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿðÿ ñîí ãîéóëàð. Îíëàðûí
ôèêðèíúÿ áöòöí ìöíàãèøÿëè ìÿñÿëÿëÿð áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðû,
äåìîêðàòèéà ÿñàñûíäà ùÿëë îëóíà áèëÿð. ÕÕ ÿñðèí 2-úè éàðûñûíàäÿê,
ùÿòòà èíäèêè äþâðäÿ äÿ õàðèúè ñèéàñÿòèí ùÿëëèíäÿ èäåîëîæè éàíàøìà
ìÿñÿëÿíèí ýöú éîëó èëÿ ùÿëëèíèí ïðèîðèòåò îëìàñûíà ìàíå îëà
áèëìÿäè. Ñîéóã ìöùàðèáÿ çàìàíû ÀÁØ-ûí éöðöòäöéö õàðèúè ñèéàñÿò
— àçàäëûüûí, äåìîêðàòèéàíûí ìöäàôèÿñè êèìè ãÿëÿìÿ âåðèëèðäè.

ÀÁØ-ûí ñèéàñè ðåàëèçìè

1930-úó èëèí îðòàëàðûíäà äöíéàäà ãëîáàë ùÿðáè òîããóøìàíûí

éàõûíëàøìàñû ùèññ îëóíóðäó. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí áàøëàíüûúû
ÀÁØ ñèéàñè åëèòàñûíäà ýöú öñóëóíà öñòöíëöê âåðÿíëÿðèí ìþâãåéèíè
ìþùêÿìëÿíäèðäè. Áó úöð «ðåàëèñò» áàõûøëàð êå÷ìèø ôèëîñîôëàð
Ìàêéåâåëëè, Ãîááåñ âÿ áàøãàëàðûíà àèä èäè. Ðåàëèñò éàíàøìàíûí
36
ìàùèééÿòè îíäàí èáàðÿò èäè êè, äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòè ÿõëàã âÿ
ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ äåéèë, ýöú âÿ ùÿðáè ãöââÿ èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
ÀÁØ-äà ñèéàñè ðåàëèçì ìÿêòÿáèíèí áàíèñè Ùàíñ Ìîðýåíòàó (1904-
1980) ùåñàá åäèëèð. Î ùåñàá åäèðäè êè, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò äÿ
ùàêèìèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿíèí áèð ñàùÿñèäèð. Ìîðýåíòàó ìÿøùóð
ñèéàñè ðåàëèçì òåçèñèíè ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Áó òåçèñèí ìÿçìóíó
îíäàí èáàðÿò èäè êè, õàðèúè ñèéàñÿò ýöú âÿ ìöäàôèÿ îëóíàí ìèëëè
ìàðàãëàðà ñþéêÿíìÿëèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ, «ìèëëè ìàðàã» âÿ «ìèëëè
ýöú» Ìîðýåíòàó èëÿ éàíàøû Àìåðèêà ñèéàñè ðåàëèçì ìÿêòÿáèíèí
ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè Êåííàíûí, Òîìñîíóí, Ìàðøàëëûí,
Ùàëëåíèí, Øóìàíûí âÿ äèýÿðëÿðèíèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ äóðìóøäóð.
Èíýèëèñ äèëëè ÿäÿáèééàòëàðäà «ìèëëÿò» àíëàéûøû «äþâëÿò» àíëàéûøû
èëÿ åéíèëÿøäèðèëèð. Îíà ýþðÿ äÿ, ñþùáÿò ôàêòèêè îëàðàã ìèëëè äþâëÿò
ìàðàãëàðûíäàí ýåäèð. Ìèëëè äþâëÿò ìàðàãëàðû ñèéàñè ðåàëèçì
íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ôèêðèíúÿ èêè ùèññÿéÿ: äàèìè âÿ àðàëûã ìàðàãëàðà
áþëöíöð. Ìèëëè äþâëÿòèí äàèìè ìàðàãëàðûíà àøàüûäàêûëàð àèääèð:
1. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê ìàðàãëàðû, áó ÿðàçèíèí ìöäàôèÿñèíè
ìèëëÿòèí âÿ äþâëÿòèí õàðèúè òÿùëöêÿëÿðäÿí ãîðóíìàñûíû ÿùàòÿ åäèð.
2. Ìèëëè èãòèñàäè ìàðàãëàð, áó õàðèúè òèúàðÿòè, èíâåñòèñèéà
ãîéóëóøóíó âÿ õàðèúäÿ øÿõñè êàïèòàëûí ìöäàôèÿñèíè ÿùàòÿ åäèð.
3. Äöíéÿâè ñöëù ìàðàãëàðûíûí ãîðóíìàñû, áó ìöòòÿôèãëÿðëÿ
ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíè âÿ õàðèúè ñèéàñè ÿëàãÿëÿð êóðñóíóí ñå÷èìèíè ÿùàòÿ
åäèð.
Ìèëëè äþâëÿòèí àðàëûã ìàðàãëàðûíà àøàüûäàêûëàð äàõèëäèð:
1. Ìöáàðèçÿ ìàðàüû âÿ éàõóä äþâëÿòèí ìþâúóä îëìàñû
òÿùëöêÿñèíè äÿô åòìÿê.
2. Ùÿéàòè ìàðàãëàðû, ìèëëÿòèí ìàääè ðèôàùûíà çÿðÿð âóðà
áèëÿúÿê òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã.
3. Âàúèá ìàðàãëàð âÿ éàõóä áöòþâëöêäÿ þëêÿéÿ çèéàí âóðà
áèëÿúÿê ïîòåíñèàë òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã.
4. Êè÷èê ìàðàãëàð âÿ éàõóä ëîêàë õàðàêòåðëè ïðîáëåìëÿðèí
ùÿëëè.
«Ìèëëè ýöú» äþâëÿòèí ãöäðÿòè, äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿò ïîòåíñèàëû
êèìè õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ìàðýåíòàóéà ýþðÿ «ìèëëè ýöúÿ» àøàüûäàêû
åëåìåíòëÿð äàõèëäèð:

37
 1. Úîüðàôèéà. 2. Òÿáèè åùòèéàòëàð. 3. Èñòåùñàëàò ýöúö. 4. Ùÿðáè
ïîòåíñèàë. 5. ßùàëèíèí ñàéû. 6. Ìèëëÿòèí õàðàêòåðè. 7. Ìèëëè ðóù.
8.Äèïëîìàòèéàíûí êåéôèééÿòè.
Ìàðýåíòàó ãåéä åäèðäè êè, ìèëëè ÿõëàã õàëãûí ãÿòèééÿòèíè
ìöÿééÿí åäèð. Áó ãÿòèééÿòÿ ýþðÿ ìèëëÿòèí þç äþâëÿòèíÿ ñöëù âÿ éà
ìöùàðèáÿ øÿðàèòèíäÿ ñàäèã ãàëìà áàúàðûüû ìöÿééÿí åäèð.
Ìàðýåíòàó äèïëîìàòèéàíûí «êåéôèééÿòèíÿ» ÷îõ áþéöê ÿùÿìèééÿò
âåðèðäè. Áó ôàêòîðóí ñàõëàíìàñû éÿíè õàðèúè ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøìàñû
Äþâëÿò áàø÷ûñûíûí øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèíäÿí ÷îõ àñûëûäûð.
Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû Ìàðýåíòàó ñèéàñÿòäÿ ùöãóã âÿ ÿõëàãè
íîðìàëàðû òàì èíêàð åòìèðäè. Îíóí ñèéàñè ðåàëèçì ôèêèðëÿðèíäÿ
ùÿìèøÿ ýöú âÿ ÿõëàã íîðìàëàðû ìöÿééÿí öìóìè ñÿúèééÿ òÿøêèë
åäèðäè.
Ñèéàñè ðåàëèçì õàðèúè ñèéàñÿò ìîäåëèíèí ö÷ ôîðìàäà îëìàñûíû
ìÿãáóë ñàéûð.
1. Ïîëèòèêà ñòàòóñ. Áó, äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð ñèñòåìèíäÿ
þç òÿñèðèíè ñàõëàìàñûäûð.
2. Èìïåðèàëèñò ñèéàñÿò. Áó, î äþâëÿòèí þç òÿñèðèíè õàðèúè ñèéàñÿòäÿ
ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ âÿ òàðàçëûüû þç õåéðèíÿ äÿéèøìÿéÿ ÷àëûøìàñûäûð.
3. Öñòöíëöê (ïðåñòèæ ñèéàñÿòè). Áó, äþâëÿòèí þç ìþâãåéèíè
áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ ñàõëàìàã ö÷öí ýöú íöìàéèø åòäèðìÿñèäèð.
- Íöâÿ ñèëàùûíûí éàðàíìàñû ôàêòîðó ñèéàñè ðåàëèçìÿ áàõûøëàðû
ìöÿééÿí ãÿäÿð äÿéèøäè. Áóíóíëà áàüëû Ùàíñ Ìîðýåíòàó íöâÿ
äþâëÿòëÿðèíèí ñòðàòåýèéàñûíäà äþðä ãåéðè-àäèëèê ìöÿééÿí åòäè:
Áèðèíúè ãåéðè-àäèëèê îíäàí èáàðÿòäèð êè, íöâÿ ñèëàùûíû òÿòáèã
åòìÿê èñòÿéÿí äþâëÿòëÿðèí þçöíäÿ íöâÿ ñèëàùû ôÿëàêÿòèíèí áàø
âåðÿúÿéèíäÿí ãîðõó éàðàíûð. Áó äþâëÿòëÿð íöâÿ ñèëàùûíû àðòûðìàãëà
íÿèíêè îíó òÿòáèã åòìÿêäÿí ÷ÿêèíèð, ùÿòòà àäè ñèëàùëàðû òÿòáèã
åòìÿêäÿí ãîðõóð. Èêèíúè ãåéðè-àäèëèê îíäàí èáàðÿòäèð êè, íöâÿ
ñèëàùûíû ìÿùäóäëàøäûðìàã áàðÿäÿ êîíñåïñèéà ùàçûðëàìàã ëàçûìäûð.
Áó îíà ýþðÿ ëàçûìäûð êè, íöâÿ ñèëàùûíû òÿòáèã åòñèí, þçö èñÿ áóíäàí
çèéàí ÷ÿêìÿñèí. Ö÷öíúö ãåéðè-àäèëèéÿ — åéíè çàìàíäà íöâÿ
ñèëàùëàíìàñûíû äàâàì åòäèðìÿê âÿ ñèëàùëàíìàíû äàéàíäûðìàüà
úÿùä ýþñòÿðìÿê äàõèëäèð. Ìîðýåíòàó ùåñàá åäèð êè, àäè
ñèëàùëàíìàäàí ôÿðãëè îëàðàã íöâÿ ñèëàùûíûí êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò
38
àðòûìûíûí ñîí ùÿääè âàð. Äþðäöíúö ãåéðè-àäèëèê îíäàí èáàðÿòäèð
êè, íöâÿ ñèëàùûíûí áèð äþâëÿòäÿ éàðàíìàñû èëÿ ëÿàãÿäàð îëàðàã
ìöòòÿôèãëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð ÿñàñëû ñóðÿòäÿ äÿéèøèð. Íöâÿ
ñèëàùû îëàí áèð äþâëÿò ìöòòÿôèãè îëàí äèýÿð äþâëÿòèí ùÿéàòû ö÷öí
âàúèá ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ãàðûøà áèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, äþðä ãåéðè-àäèëèéè òÿùëèë
åäÿðÿê Ìîðýåíòàó áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëèð êè, ùÿð ùàíñû áèð óçàãýþðÿí
ñèéàñÿò íöâÿ ñèëàùûíûí ãàðøûñûíû àëìàãäà, íöâÿ ñèëàùûíûí äàüûäûúû
ýöúö ãàðøûñûíäà àúèçäèð.

Ãÿðáè Àâðîïà ñèéàñè ðåàëèçìè

Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ Àìåðèêà ñèéàñÿòè Ãÿðáè Àâðîïà

äþâëÿòëÿðèíäÿ ñèéàñÿòøöíàñëûã (ïîëèòîëîýèéà) åëìèíèí èíêèøàôûíà
ýöúëö òÿñèð åòìèøäèð. Ãÿðáè Àâðîïà ïëèòîëîýèéà ìÿêòÿáèíäÿ ÀÁØ
Ñèéàñè ðåàëèçì ìÿêòÿáèíèí ÷îõëó äàâàì÷ûëàðû ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Áó
äàâàì÷ûëàðûí ùàìûñû ÀÁØ ñèéàñè ðåàëèñòè Ìîðýåíòàóíóí èäåéàëàðûíà
öñòöíëöê âåðèðäèëÿð. Òÿêúÿ ýþðêÿìëè ôðàíñûç ñèéàñÿòøöíàñû Ðàéìîí
Àðîí Ìîðýåíòàóíóí ôèêèðëÿðèíè áþëöøìöðäö.
Ðàéìîí Àðîíóí ôèêðèíúÿ äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ èêè ÿñàñ
ìÿãàì áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð — áóíëàðäàí áèðè äèïëîìàòèéà,
èêèíúèñè èñÿ ÿñýÿðè ãöââÿäèð. ×öíêè äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ñöëù âÿ ìöùàðèáÿ áèð-áèðèíè ÿâÿç åäèð.

§2.Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ìîäåðíëÿøìÿ êîíñåïñèéàñû

Ìîäåðíèçì 1950-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäà éàðàíäû. Áåéíÿëõàëã

ÿëàãÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ìîäåðíëÿøìÿ ñèéàñè ðåàëèçìèí ÿêñèíè
òÿçàùöð åòäèðèðäè. Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ áó éåíè
èñòèãàìÿòèí éàðàíìàñû åëì âÿ òåõíîëîæè òÿðÿããèíèí òÿñèðè, 1950-úè
èëëÿðäÿ ñîéóã ìöùàðèáÿíèí ñÿíýèìÿñè, Àìåðèêà ñèéàñÿòèíÿ éåíè
íÿñëèí ýÿëìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð. Éåíè íÿñèë ñèéàñÿò÷èëÿðäÿí Êóèíñè
Ðàéòû, Ìîðòîí Êàðëàíû, Êàðë Ôðèäðèõè âÿ Êàðë Äîé÷ó ýþñòÿðìÿê
îëàð êè, ìîäåðíëÿøìÿ áóíëàðûí àäû èëÿ áàüëûäûð. Áó àëèìëÿð ñèéàñè
ðåàëèçìè òÿíãèä åäÿðÿê áåéíÿëõàëã ùÿéàòäà éåíè ùàäèñÿëÿðèí âÿ
âàñèòÿëÿðèí òÿòáèãè ñàùÿñèíäÿ îíóí áàúàðûãñûç îëäóüóíó
39
ýþñòÿðèðäèëÿð. Ìîäåðí÷èëÿð êèáåðíåòèêàéà, ðèéàçè öñóëëàðà, öìóìè
íÿçÿðèééÿ ñèñòåìèíÿ áþéöê äèããÿò éåòèðèðäèëÿð. Îíëàð ñèéàñè ðåàëèçì
ñèñòåìèíèí âàúèá ôàêòîðó îëàí ýöúöí òÿòáèãèíÿ, îíóí ùÿëëåäèúè
ðîëóíà øöáùÿ èëÿ éàíàøûðäûëàð. Ìîäåðíèñòëÿð — ñèéàñè ðåàëèçìÿ
àëòåðíàòèâ îëàðàã áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí öìóìè íÿçÿðèééÿñèíè
ùàçûðëàìàã èñòÿéèðäèëÿð. 1955-úè èëäÿ Ä.Ìàêêëåëàíä òÿðÿôèíäÿí èðÿëè
àòûëìûø áåëÿ áèð ôèêèð âàðäûð êè, áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð öìóìè
íÿçÿðèééÿ ñèñòåìèíèí àñûëû îëàí âÿ àñûëû îëìàéàí äÿéèøèêëèêëÿðè èëÿ
ìöÿééÿí åäèëèð.
- «Àñûëû îëìàéàí äÿéèøêÿíëèê» ôàêòîðëàðû áóíëàðäûð:
* Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðè (äþâëÿò, áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàð)
* Áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ãóðóëóøó (èòòèôàã âÿ ãðóïëàøìàëàðûí
ìöõòÿëèô ñèéàñè òèïëÿðè)
* öìóìè ñèñòåìèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðèíèí ôîðìà âÿ íþâëÿðè
(èãòèñàäè, ùÿðáè, äèïëîìàòèéà)
«Àñûëû îëàí äÿéèøêÿíëèê» ôàêòîðëàðû áóíëàðäûð:
* Äþâëÿòèí ãöäðÿòè (äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ôÿàëèééÿòèíÿ òÿñèð åòìÿ
ãàáèëèééÿòè)
* ýöú éîëó èëÿ èäàðÿåòìÿ (áèð äþâëÿòèí áàøãà äþâëÿòÿ ýöú òÿòáèã
åòìÿñè)
* áåéíÿëõàëã ñèñòåìäÿ ìþâúóä ãóðóëóøóí ñòàáèëëèéè.
Ìîäåðíèñòëÿð áó ýþñòÿðèëÿí äÿéèøêÿíëèêëÿð öçðÿ Áåéíÿëõàëã
ñèñòåìèí ðèéàçè ìîäåëèíè ãóðìàã èñòÿéèðäèëÿð.
Îíëàð ùÿì äÿ äþâëÿòèí äàõèëè ñèéàñÿò ñèñòåìèíè ãóðìàüû òÿêëèô
åäèðäèëÿð. Õàðèúè ñèéàñÿòèí äàõèëè ñèéàñÿòëÿ áàüëàíìàñû,
òàìàìëàíìàñû äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí òÿñèð ýöúöíö àðòûðûð. Áó
ôèêèðè äÿ, 1960-úû èëëÿðèí ýþðêÿìëè ìîäåðíèñòè Úåéìñ Ðîçåíàóéà
ìÿõñóñäóð. Ðîçåíàó äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíÿ òÿñèð åäÿí áåø
ôàêòîðóí îëäóüóíó ýþñòÿðèð:
1. Ôÿðäè ôàêòîðëàð: Ñèéàñè ëèäåðèí øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèíè,
èñòåäàäûíû, õàðèúè ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìÿ
áàúàðûüûíû ýþñòÿðèð.
2. Èôà÷ûëûã ôàêòîðëàð: Áóðà ñèéàñè ëèäåðèí øÿõñè êåéôèééÿòëÿðè
äåéèë, äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ òóòäóüó âÿçèééÿòäÿí àñûëû
40
îëàðàã ãÿðàð ãÿáóë åòìÿ áàúàðûüû, îíóí õàðèúè ñèéàñÿò áàëàíñûíäà
þçöíö àïàðìàñû äàõèëäèð.
3. Äþâëÿò÷èëèê ôàêòîðëàðû: Ñèéàñè ëèäåðèí õàðèúè ñèéàñÿòèí
ñÿðùÿäëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿê — ñå÷ÿ áèëìÿê ãàáèëèééÿòè.
4. Èúòèìàè äÿéèøêÿíëèêëÿð ôàêòîðó: Áóðà úÿìèééÿòèí ÿñàñ
äÿéÿðëÿðè, Ìèëëè áèðëèéèíèí ñÿâèééÿñè, èãòèñàäè èíêèøàôûíûí éöêñÿëèøè
äàõèëäèð.
5. Ñèñòåìëè äÿéèøêÿíëèê ôàêòîðëàðû: Ñèéàñè ëèäåðèíèí, õàðèúè
ìöùèòèí òÿñèðèíäÿí àñûëû îëàðàã, õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ñå÷èìè (úîüðàôè
ðåàëëûã, èäåîëîæè ÷àüûðûø, äþâëÿòèí ñàáèòëèéè âÿ ñ. àìèëëÿð) äàõèëäèð.
- Áóíóíëà éàíàøû ìîäåðíèñòëÿð õàðèúè ñèéàñÿòèí ìöÿééÿí
åäèëìÿñèíäÿ ñóáéåêòèâ ôàêòîðëàðûí äà áþéöê ðîë îéíàäûüûíû íÿçÿðÿ
÷àòäûðìûøëàð. Áó ñàùÿäÿ Ðèúàðä Ñíàéäåðèí êîíñåïñèéàñû ÷îõ äèããÿò
÷ÿêÿíäèð. Îíóí ôèêðèíúÿ õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè ö÷
ôàêòîðóí ãàðøûëûãëû òÿñèðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð: - ìöõòÿëèô òÿøêèëàòëàðûí
ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòè âÿ ðîëó; îíëàðà äàõèë îëàí ìÿëóìàòëàðûí
òóòóìó; âÿ àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí ôÿàëèééÿòè.
- Áèð ÷îõ ìöòÿõÿññèñëÿð õàðèúè ñèéàñÿò öçðÿ ãÿðàð ãÿáóë
åäèëìÿñèíäÿ õàðèúè ñèéàñÿòè þç èñòÿêëÿðèíÿ óéüóí äÿéèøìÿê èñòÿéÿí
òÿçéèã ãðóïëàðûíûí äà áþéöê ðîëó îëäóüóíó ãåéä åäèðëÿð. Áåëÿ
ãðóïëàøìàëàðà ÿñàñÿí èãòèñàäè-ñèéàñè âÿ äþâëÿò åëèòàñûíû; êöòëÿâè
èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíè, èúòèìàè ôèêèð ôîðìàëàøäûðàí ëèäåðëÿðè;
ÿùàëèíèí ñèéàñè ôÿàë ùèññÿñèíè àèä åäèðëÿð.
- Õàðèúè ñèéàñÿòèí ìöÿéÿí åäèëìÿñèíäÿ 1970-úè èëëÿðèí
ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿêëèô îëóíàí Ôîðâàðäûí ôèêèðëÿðè äÿ ìàðàãëûäûð. Î,
äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí õàðèúè ñèéàñÿò öçðÿ ãÿðàð ãÿáóë åäÿðêÿí
ñþéêÿíäèéè àëòû ÿñàñ êàòåãîðèéà ìöÿééÿí åòìèøäèð:
1. Ìèëëè áèðëèéèí ñàõëàíìàñû — ñóâåðåí äþâëÿòèí ìþâúóäëóüó;
2. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè — èëê þíúÿ ùÿðáè íþãòåéè
íÿçÿðäÿí;
3. Ìèëëè ðîëóí ñàõëàíìàñû — äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã àðåíàäà þçöíö
ñàõëàìàã ãàáèëèééÿòè;
4. Äèýÿðëÿðèíÿ íöìóíÿ îëìàã êðèòåðèéàñû.
5. Äþâëÿòèí þç íöôóçóíó ñàõëàìàã ãàáèëèééÿòè.

41
 6. Áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðû ýþçëÿìÿê âÿ éà áåéíÿëõàëã ÿõëàã âÿ
ùöãóã íîðìàëàðûíû íÿçÿðÿ àëìàã.
Ôîðâàðä ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë åäÿí øÿõñëÿðè (ëèäåðëÿðè) ö÷ òèïÿ
àéûðûð: 1. Òÿëÿñÿí òèï — Áåëÿ ëèäåðëÿð ùÿð ùàíñû áèð ùàäèñÿéÿ òåç
ðåàêñèéà âåðèð. Áóíëàð Ìèëëè ìàðàãëàðûí ãîðóíìàñû ö÷öí
ãîðõóëóäóð. Ãÿáóë åòäèêëÿðè ãÿðàðûí óçóíìöääÿòëè âÿ óçàãýþðÿí
îëìàñûíûí ôÿðãèíÿ âàðìûðëàð. 2. Íàðàùàò òèï — Áåëÿ ãÿðàð ãÿáóë
åäÿí ëèäåðëÿð óçàãýþðÿí âÿ ãÿðàðûí óçóí ìöääÿòäÿí ñîíðà íÿ
íÿòèúÿ âåðÿúÿéèíè íÿçÿðÿ àëûðëàð. 3. Àðçóåäÿíëÿð òèïè — Áåëÿ
ëèäåðëÿð ùåñàá åäèðëÿð êè, ãÿáóë îëóíàí ãÿðàðëàð ÿõëàã âÿ ùöãóã
íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíìàëûäûð. Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí íþãòåéè-
íÿçÿðäÿí êå÷ìèø ÑÑÐÈ ëèäåðëÿðèíäÿí — Í.Õðóøøîâó «òÿëÿñÿí òèïÿ»,
Ë.Áðåæíåâè «íàðàùàò òèïÿ», Ì.Ãîðáà÷îâó èñÿ «àðçóåäÿíëÿð» òèïèíÿ
àèä åòìÿê îëàð.
Ñèéàñè ìîäåðíèñòëÿð àðàñûíäà «îéóí íÿçÿðèééÿñèíèí» ìöÿëëèôëÿðè
Íåéìàí âÿ Ìîðãåíøòåðä äÿ éåð àëìûøëàð. Áó íÿçÿðèééÿíèí ìÿüçè
îíäàí èáàðÿòäèð êè, ìöõòÿëèô ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ñèòóàñèéàëàðû
ìîäåëëÿøäèðìÿê âÿ õÿòëÿðèí êÿñèøìÿñèíäÿí ìöÿééÿí íÿòèúÿ
àëìàã. Áóðàäà ðèéàçè ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ ëàçûìè ñèòóàñèéàíû
ñå÷ìÿê ëàçûì ýÿëèð. Áàøãà äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíè ìöÿééÿí
åòìÿê èñòÿéÿí ëèäåð ÷îõ ÷ÿòèí âÿçèééÿòëÿðÿ äöøñÿ áåëÿ, ñîí
ìÿãàìäà äþðä âÿçèééÿòäÿí áèðèíè ñå÷ÿ áèëÿð: ÿëà âÿçèééÿò,
éàõøûíûí ïèñäÿí öñòöí îëàí âÿçèééÿòè, ïèñèí éàõøûäàí öñòöí îëàí
âÿçèééÿòè, ÿí ïèñ âÿçèééÿò.

42
  ÔßÑÈË

ÕÕ ßÑÐÈÍ ÑÎÍËÀÐÛÍÄÀ ÁÅÉÍßËÕÀËÃ

ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐ ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈÍÈÍ ÈÍÊÈØÀÔÛ

§1.Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íåîëèáåðàë êîíñåïñèéàñû

Âàõò þòäöêúÿ ìîäåðíèçìëÿ ðåàëèçì àðàñûíäàêû ôÿðã àðàäàí

ãàëõìàüà áàøëàäû, ùÿð÷ÿíä êè, íÿçÿðè äèñêóññèéàëàðäà èøòèðàê
åäÿíëÿðèí äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè áó ôÿðãëÿðèí áÿçèëÿðè ãîíäàðìà èäè.
Áóíà áàõìàéàðàã ñèéàñè ðåàëèçìèí ïîñòóëàòëàðû ñîíðà äà òÿíãèäÿ
ìÿðóç ãàëûðäû. 1970-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã äöíéà ñèéàñÿòè âÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ùàããûíäà ÿíÿíÿâè òÿñÿââöðëÿðÿ ãàðøû
ÿêñ-àüûðëûã òÿøêèë åäÿí òðàíñìèëëè êîíñåïñèéà îëäó. Áèð ñûðà
òÿäãèãàò÷ûëàð Àìåðèêà ïîëèòîëîãó Ã.Àëìîíäóí èøèíÿ èñòèíàäÿí
åùòèìàë åäèðëÿð êè, áó êîíñåïñèéàíûí íÿçÿðè çÿìèíè áèð ãÿäÿð þíúÿ
îðòàéà ÷ûõûá. Ùÿãèãÿòÿí äÿ ùÿëÿ 1950-úè èëäÿ éàéûìëàíàí
«Àìåðèêà õàëãû âÿ õàðèúè ñèéàñÿò» àäëû èøèíäÿ äöíéà øþùðÿòëè àëèì
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ éàëíûç ùàíñûñà àáñòðàêò, äàõèëÿí
ìîíîëèò äþâëÿëòÿðèí ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ÿíÿíÿâè ñõåìè
øöáùÿ àëòûíà àëìûøäû. Ã.Àëìîíä àéðû-àéðû äþâëÿò ñòðóêòóð âÿ
ãðóïëàðûí õàðèúè ñèéàñè ôÿàëèééÿòÿ òÿñèðèíè àíàëèç åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäû.
Áó èäåéàíû èíêèøàô åòäèðÿí Ê.Äîé÷ âÿ Ú.Ðîçåíàó ýþñòÿðèðëÿð êè,
ùÿð äþâëÿòäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ìöñòÿãèë ñóáéåêòëÿðè êèìè
÷ûõûø åäÿí ãðóïëàð ìþâúóääóð âÿ îíëàð ùþêóìÿò ñòðóêòóðëàðûíûí
ðåàë èøòèðàêû îëìàäàí äèýÿð þëêÿëÿðäÿêè àíàëîæè ãðóïëàðëà áèðáàøà
ÿëàãÿ ñàõëàìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèðëÿð.
Äöíéà ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíèí
éåíè èñòèãàìÿòèíèí òàì îëàðàã òÿðòèáè Ðîáåðò Êåîõåéí âÿ Úîçåô
Íàéûí ðåäàêñèéàñûíäà «Òðàíñìèëëè ìöíàñèáÿòëÿð âÿ äöíéà ñèéàñÿòè»
àäëû êèòàáûíûí 1971-úè èëäÿ èøûã öçö ýþðìÿñè èëÿ áàøà ÷àòäû. Áó èøäÿ
1970-úè èëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ äöíéà èúòèìàè èíêèøàôûíäà áàø âåðÿí
èðÿëèëÿéèøëÿðè øÿðù åäÿí Ú.Íàé âÿ Ð.Êåîõåéí àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí
èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ñîñèàë ñàùÿäÿ ãàðøûëûãëû àñûëûëûã ñÿâèééÿñèíèí
áèðäÿí-áèðÿ àðòûìûíû ìöÿééÿí åäèáëÿð. Äþâëÿò àðòûã áó ñàùÿëÿðäÿ
43
îðòàéà ÷ûõàí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðÿ íÿçàðÿò ãàáèëèééÿòèíè òàì èòèðèá, î,
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñ ñóáéåêòè êèìè ÿââÿëêè ùàêèì
ðîëóíó ÿëäÿí âåðèð. Òðàíñìèëëÿò÷èëèê íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðûíûí
íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí òàìùöãóãëó
ñóáéåêòëÿðè êèìè òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿð, ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû,
àéðû-àéðû øÿùÿðëÿð âÿ éà äèýÿð ÿðàçè áèðëèêëÿðè, ìöõòÿëèô ñÿíàéå,
òèúàðÿò âÿ äèýÿð ìöÿññèñÿëÿð, íÿùàéÿò, àéðû-àéðû ôÿðäëÿð ÷ûõûø åäÿ
áèëÿð. Äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ÿíÿíÿâè ñèéàñè èãòèñàäè, ùÿðáè
ìöíàñèáÿòëÿðÿ áó äþâëÿòëÿðèí äèíè, ïåøÿêàð, ùÿìêàðëàð, èäìàí âÿ
áèçíåñ äàèðÿëÿðè àðàñûíäà ìöõòÿëèô úöð ÿëàãÿëÿð âÿ ñ. ÿëàâÿ îëóíóð,
öñòÿëèê îíëàðûí ðîëó áÿçè ùàëëàðäà áÿðàáÿð äÿ îëà áèëÿð. Áåéíÿëõàëã
öíñèééÿòäÿ äþâëÿòèí éåðèíè âÿ ðîëóíó èòèðìÿñè òåðìèíîëîýèéàäà äà
þç ÿêñèíè òàïûá — «áåéíÿëìèëÿë» òåðìèíèíèí (äþâëÿòëÿðàðàñû, Ãÿðá
àíëàéûøûíäà äþâëÿò âÿ ìèëëÿòèí âàùèäëèéè) òðàíñìèëëè òåðìèíè èëÿ ÿâÿç
îëóíóá (ùÿð ùàíñû ôÿàëèééÿòèí äþâëÿòèí áèðáàøà èøòèðàê îëìàäàí,
äþâëÿòäÿíêÿíàð îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè) .
Òðàíñìèëëèëèéèí äàâàì÷ûëàðû áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëèáëÿð êè,
ÿíÿíÿâè áåéíÿëõàëã (äþâëÿòëÿðàðàñû) ìöíàñèáÿòëÿðèí éåðèíÿ
áåéíÿëõàëã áèðëèéèí êåéôèééÿòúÿ éåíèëÿíìèø äåìîêðàòèê
þçöòÿøêèëàòëàíìà ìåõàíèçìè éåðëÿøìÿëèäèð. Áó ñèéàñÿòèí ÿñàñ
òåíäåíñèéàñû àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí ôÿðäè ôÿàëèééÿòèíäÿí äàùà ÷îõ
áåéíÿëõàëã ñèéàñè èíñòèòóòëàðûí èíêèøàô ìÿíòèãè èëÿ ìöÿééÿíëÿøèð:
ãëîáàë âÿ ðåýèîíàë áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð, ðÿñìè ìöãàâèëÿëÿð âÿ
ãåéðè-ðÿñìè ðàçûëàøìàëàð ñèñòåìè, áåéíÿëõàëã ùöãóã âÿ äöíéàíûí
èúòèìàè ôèêèð èíñòèòóòëàðû âÿ ñ.
Òðàíìèëëèëèê ÿââÿëëÿð èäåàëèçì êèìè ãÿáóë îëóíàðàã ðÿää åäèëÿí
áÿçè ëèáåðàë éàíàøìàëàðû ðåàáèëèòàñèéà åòìÿéÿ úÿùä åäèð. Áóðà
ÿñàñÿí È.Êàíòûí «ßáÿäè ñöëù ùàããûíäà» òðàêòàòûíäà éåð àëìûø
èäåéàëàð äàõèëäèð. Åéíè çàìàíäà òðàíñìèëëèëèéÿ ñàäèã îëàíëàð
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð âÿ äöíéà ñèéàñÿòèíäÿêè ÿíÿíÿâè ðåàëèñò
âÿ ëèáåðàë (èäåàë) áàõûøëàðû áàðûøäûðìàüà èìêàí îëäóüóíó ùåñàá
åäèðëÿð. Áåëÿ êè, îíëàðûí íÿçÿðèíúÿ áó áàõûøëàð áèð-áèðèíè
òàìàìëàéûð.
Áöòöí äöíéà þëêÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû àñûëûëûüûíûí àðòìàñû øÿèðàòèíäÿ
òÿêúÿ äöíéà ñèéàñÿòèíèí ñóáéåêòëÿðè äåéèë, ùÿì äÿ õàðèúè ñèéàñè

44
ùÿäÿôëÿðÿ íàèë îëìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí âàñèòÿëÿð äÿ äÿéèøèá.
Ú.Ñ.Íàé áóíóíëà ÿëàãÿäàð éàçûð: «Ùÿðáè ýöú — ÿíÿíÿâè íþãòåéè—
íÿçÿðäÿí äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ ÿñàñ ýöú àëÿòèäèð. Î, ùÿð äþâëÿòèí
þçöíÿ ýþðÿ úàâàá âåðäèéè âÿ öçÿðèíäÿ àëè ùþêóìÿòèí îëìàäûüû
äþâëÿòëÿðàðàñû ñèñòåìäÿ ùàêìèééÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí
ñîíóíúó ôîðìà îëàðàã ãàëûð. Àíúàã íöâÿ ñèëàùûíûí âÿ çÿèô þëêÿëÿðèí
àðàñûíäà ìèëëÿò÷èëèéèí éöêñÿëäèéè áèçèì ÿñðäÿ ìöàñèð íÿùÿíý
äþâëÿòëÿð ö÷öí ýöú òÿòáèãè âàñèòÿñè þòÿí ÿñðÿ íèñáÿòÿí äàùà áàùà
áàøà ýÿëèð. Êîììóíèêàñéèà, òÿøêèëàò÷ûëûã âÿ òÿñèñàò÷ûëûã èìêàíëàðû,
ùàáåëÿ àñèììåòðèê àñûëûëûüûí ìàíèïóëéàñèéà åäèëìÿñè êèìè äèýÿð
âàñèòÿëÿð äàùà âàúèá îëìàüà áàøëàäû». Ñîíóíúó ùàë îíóíëà èçàù
îëóíóð êè, «äàùà àç àñûëû âÿ éà äàùà çÿèô òÿðÿô ãàðøûëûãëû àñûëûëûã
øÿðàèòèíäÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà ùÿäÿäÿí èñòèôàäÿ âÿ éà àñûëûëûüû
ìàíèïóëéàñèéà åäÿðÿê þç òÿñèðèíè òÿìèí åäÿ áèëìèð».
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ãàðøûëûãëû àñûëûëûüûí àðòìàñû âÿ ýöú
ôàêòîðóíóí ðîëóíóí àçàëìàñû äöíéà èúòèìàè èíêèøàôûíäà áèð ñûðà
îáéåêòèâ òåíäåíñèéàëàðûí ôÿàëèééÿòè èëÿ èçàù îëóíóð. Áó èíêèøàô
íÿùÿíý äþâëÿòëÿðèí èìêàíëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ õöñóñè ñóáéåêòëÿðèí
èìêàíëàðûíûí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áèðèíúè òåíäåíñèéà
íÿãëèééàòûí âÿ êöòëÿâè êîììóíèêàñèéàëàðûí èíêèøàôû èëÿ áàüëûäûð.
Áó þç íþâáÿñèíäÿ òðàíñìèëëè êîîïîðàñéàëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿ
ñöðÿòëÿ àðòìàñû èëÿ åéíè çàìàíäà îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿ ùþêóìÿò
íÿçàðÿòèíèí çÿèôëÿìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû.
Äöíéà òèúàðÿòè äöíéà èãòèñàäèééàòû ñòðóêòóðóíäà äöíéà
èñòåùñàëûíû ñûõûøäûðûìàüà áàøëàäû, áó èñÿ òðàíñìèëëè ñóáéåêòëÿðèí
ðîëóíóí äàùà äà àðòûðäû âÿ þëêÿëÿðèí ãàðøûëûãëû àñûëûëûüûíû äàùà äà
ìöðÿêêÿáëÿøäèðäè âÿ ìþùêÿìëÿíäèðäè.
Èêèíúè òåíäåíñèéà, ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíäÿ êîììóíèêàñèéà-
íûí, óðáàíèçàñèéà âÿ ìîäåðíëÿøäèðìÿ ïðîñåñèíèí èíêèøàô èëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Áó ïðîñåñëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíäÿí áèðè áó þëêÿëÿðäÿ ñîñèàë
èðÿëèëÿéèøëÿð âÿ ìèëëÿò÷èëéèí àðòìàñû îëäó. Áó ùàë èñÿ äàùà èíêèøàô
åòìèø þëêÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ùåýåìîíëóüóí òÿìèí îëóíìàñû ö÷öí
ùÿðáè ìöäàõèëÿ âÿ äèýÿð ÿíÿíÿâè âàñèòÿëÿðÿ ÿë àòìàüûí ãàðøûñûíû
àëûð. ÀÁØ-ûí Âéåòíàìäà, ÑÑÐÈ-íèí èñÿ ßôãàíûñòàíäà
ìÿüëóáèééÿòëÿðèíèí ñÿáÿáè îíäàí èáàðÿò èäè êè, ùÿð èêè íÿùÿíý

45
äþâëÿò þç èðàäÿñèíè êàñûá âÿ ýåðèäÿ ãàëìûø þëêÿíèí ñîñèàë
ñÿôÿðáÿðëèéÿ ìàëèê âÿ ìèëëÿò÷èëèê ÿùâàë-ðóùèééÿëè ÿùàëèñèíÿ ãÿáóë
åòäèðÿ áèëìÿäè. Òðàíñìèëëèëèéèí òÿðÿôäàðëàðû áóðàäà áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùàêèìèééÿòèí ùþêóìÿòäÿí õöñóñè ñéáéåêòëÿðÿ,
ìþâúóä ùàëäà ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòû èëÿ éåíèäÿí áþëöøäöðöëìÿñèíè
äèããÿòÿ òÿãäèì åäèðëÿð.
Ö÷öíúö òåíäåíñèéà äà ùàêèìèééÿòèí éåíèäÿí áþëöøäöðöëìÿñèíÿ
àïàðûð, àììà áó ùàëäà õöñóñè ñóáéåêòëÿðèí õåéðèíÿ äåéèë, êè÷èê âÿ
çÿèô äþâëÿòëÿðèí õåéðèíÿ. Éåíè òåõíîëîýèéàëàðûí, î úöìëÿäÿí ùÿðáè
òåõíîëîýèéàëàðûí ýåíèø éàéûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ýåðèäÿ ãàëìûø þëêÿëÿð
ùÿð ùàíñû úèääè èãòèñàäè âÿ ñîñèàë òÿðÿðããè ÿëäÿ åòìÿäÿí þç ùÿðáè
ïîòåíñèàëûíû ýöúëÿíäèðìÿê èãòèäàðûíäàäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ðåýèîíàë
ñÿâèééÿäÿ íÿùÿíý äþâëÿòëÿðèí ùÿðáè ìöäàõèëÿñè «ðåíòàáåëëè» ùåñàá
îëóíìóð, ùàáåëÿ îíëàðûí ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíäÿêè âÿçèééÿòÿ
òÿñèð èìêàíëàðû àçàëûð.
Äþðäöíúö òåíäåíñèéà àïàðûúû äþâëÿòëÿðèí ÿòðàô ìöùèòèí
âÿçèééÿòèíÿ íÿçàðÿò èìêàíëàðûíûí àçàëìàñûíà ÿñàñëàíûð. Åêîëîæè âÿ
äèýÿð ãëîáàë ïðîáëåìëÿðèí ýÿðýèíëÿøìÿñè ùÿòòà äàùà èðè âÿ ãöäðÿòëè
äþâëÿòëÿðèí îíóí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê ãàáèëèééÿòèíäÿ îëìàìàñûíû
îðòàéà ÷ûõàðûð. Áó ïðîáëåìëÿð þçöíäÿ äàõèëè ñèéàñè âÿ õàðèúè ñèéàñè
êîïîíåíòëÿðè ÿêñ åòäèðäèéèíÿ ýþðÿ ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ òðàíñìèëëèäèð.
Ãëîáàë ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè éàëíûç êîëëåêòèâ ôÿàëèééÿò âÿ áöòöí
äþâëÿòëÿðèí ÿìÿêäàøëûüû ÷ÿðÿ÷èâÿñèíäÿ ìöìêöíäöð. Òðàíñìèëëèëèê
òÿðÿôäàðëàðûíûí áèð ÷îõóíóí áöòþâ äöíéàéà ãëîáàë âÿäÿòíäàø
úÿìèééÿòè êèìè áàõìàñû úÿùäëÿðè áóðàäàí ãàéíàãëàíûð. Îíëàð
ìèëëÿòèí ôþâãöíäÿ äàéàíàí ñòðóêòóðëàðûíûí éàðàäûëìàñûíäàí äöíéà
ùþêóìÿòèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû èìêàíëàðûíà ãÿäÿð íÿçÿðè çÿìèí
ùàçûðëàìàãëà ÿíÿíÿâè ëèáåðàë âÿçèééÿòè äèð÷ÿëòìÿê èñòÿéèðëÿð.
Êëàññèê ëèáåðàë äîêòèðèíàíû éóõàðûäà ãåéä îëóíàí âÿ äèýÿð
òåçèñëÿðèí òðàíñìèëëè ìöíàñèáÿòëÿð êîíñåïñèéàñûíûí ìäîèôèêàñèéàñû,
áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàðà áóíëàðû íåîëèáåðàëèçì êèìè äàùà êè÷èê
èñòèãàìÿòëÿðëÿ (ìÿñÿëÿí, Åðíñò Ùààñûí «ôóíêñèîíàë éàíàøìàñû»)
åéíèëÿøäèðìÿê èìêàíû âåðèð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ âÿ äöíéà
ñèéàñÿòèíäÿ íåîëèáåðàë áàõûøëàðûí ôîðìàëàøìàñû ÿí ýåíèø ïëàíäà ÕÕ
ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà äöíéàäà áàø âåðÿí úèääè äÿéèøèêëèêëÿðäÿ þç

46
ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó äÿéèøèêëèêëÿð áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
íÿçÿðèééÿñèíèí ëèáåðàë èñòèãàìÿòèíèí ÿñàñ îïïîíåíòè — ñèéàñè
ðåàëèçì ìÿêòÿáèíè þç êîíñåïñèéàñûíäà äöçÿëèøëÿð åòìÿéÿ ìÿúáóð
åòäè. 1970-úè èëëÿðäÿ ÿíÿíÿâè ðåàëèçì íåîðåàëèçìÿ òðàíñôîðìàñèéà
åäèëäè.

§2. Íåîëèáåðàëèçìèí òÿøÿêêöë òàïìàñû

Ñèéàñè ëèáåðàëèçì ÕÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíÿ ãÿäÿð áåéíÿëõàëã

ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñèíèí àïàðûúû èñòèãàìÿòè îëàðàã ãàëûðäû.
Áóíà áàõìàéàðàã äèýÿð èñòèãàìÿòëÿðèí òÿìñèë÷èëÿðèíèí òÿíãèäè,
ùàáåëÿ äöíéà ñèéàñÿòèíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿð ùÿìèí äþâðäÿ ðåàëèñò
ïàðàäèãìà òÿðÿôäàðëàðûíû þç áàõûøëàðûíà áèð ãÿäÿð éåíèäÿí áàõìàüà
ìÿúáóð åòäè. Àìåðèêà ñèéàñè åëìèíäÿ íåîëèáåðàëèçìèí ÿñàñûíû
ãîéàí øÿõñ Êåííåò Óîëòñ ùåñàá åäèëèð. Þçöíöí åëìè ôÿàëèééÿòèíèí
èëêèí äþâðëÿðèíäÿ î, Ù.Ìîðãåíòàóíóí äàâàì÷ûëàðûíäàí îëìóø âÿ
ñèéàñè ðåàëèçì ìÿêòÿáèíèí äàùà ÷îõ òàíûíìûø íöìàéÿíäÿëÿðè
ñûðàñûíà àèä åäèëèðäè. Àììà àðòûã 1950-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí
Ê.Óîëòñ ñèéàñè ðåàëèçìèí ÿíÿíÿâè ìåòîäîëîýèéàñûíà éåíèäÿí
áàõìàã éîëóíäà èëê àääûìëàðûíû àòìàüà áàøëàäû. Áó ìåòîäîýèéà
èëÿ ÿëàãÿíèí òàìàìèëÿ êÿñèëìÿñè èñÿ «Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí
íÿçÿðèééÿñè» êèòàáûíûí ÷àïäàí ÷ûõìàñû èëÿ 1979-úó èëäÿ áàø âåðäè.
Ê.Óîëòñ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí àíàëèçèíè ö÷ ñÿâèééÿéÿ
àéûðûð: ôÿðä, äþâëÿò âÿ áöòþâëöêäÿ áåéíÿëõàëã ñèñòåì. Êëàññèê
ñèéàñè ðåàëèçì éàëíûç èêèíúè ñÿâèééÿíè íÿçÿðÿ àëûð, áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðÿ àéðû-àéðû, áèð-áèðèíäÿí òÿúðèä îëóíìóø äþâëÿòëÿðèí
ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áàõûðäûëàð. Óîëòñóí
ôèêðèíúÿ, ñèéàñè ðåàëèçì þçöíäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
íÿçÿðèééÿñèíè äåéèë, õàðèúè ñèéàñÿò íÿçÿðèééÿñèíè ÿêñ åòäèðèð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñè éàëíûç áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí
þéðÿíèëìÿñè ñÿâèééÿñè èëÿ ìÿùäóäëàøûð. Êëàññèê ñèéàñè ðåàëèçìèí
íÿçÿðÿ àëäûüû àìèëëÿðäÿí àñûëû îëìàéàðàã àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí
õàðèúè ñèéàñÿòèíèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè ñòðóêòóðóíäà
éåðè ìöÿééÿí åäèëèð. Áó ñòðóêòóðóí þçö äàùà ýúöëö âÿ èðè
äþâëÿòëÿðèí ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòèíèí òÿñèðè àëòûíäà ôîðìàëàøûð. Êè÷èê
47
âÿ îðòà äþâëÿòëÿð áó ñòðóêòóðà òÿñèð åäÿ áèëìèð, àììà îíëàðûí õàðèúè
ñèéàñÿòè ö÷öí î, õàðèúè ìÿùäóäèééÿò ãèñìèíäÿ ÷ûõûø åäèð.
Íåîðåàëèçìèí ìåòîäîëîýèéàñûíûí òÿòáèãè âÿ éà äèýÿð àäûéëà
ñòðóêòóð ðåàëèçìèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
ïðàêòèêà âÿ íÿçÿðÿèééÿñèíèí âàúèá ïðîáëåìè îëàí ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù
ïðîáëåìèíäÿ ìöøàùèäÿ åòìÿê îëàð. Íåîðåàëèñòëÿð ùåñàá åäèðëÿð êè,
ñèëàùëû çîðàêûëûüà úàí àòìàíûí ìÿíáÿéèíè èíñàí òÿáèÿòèíèí òÿäãèãè
ñàéÿñèíäÿ òàïìàã îëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ ôðåéä÷è, íåîôðåéä÷è âÿ äèýÿð
ñîñèàë-ïñèõîëîæè íÿòèúÿëÿðäÿí, ùàáåëÿ áó âÿ éà äýèÿð äÿðÿúÿäÿ
èíñàíûí çîðàêûëûüà áàüëû îëäóüóíó èçàù åäÿí áèîëîæè êîíñåïñèéàäàí
èñòèôàäÿíè ìöìêöí ùåñàá åäèðëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã, áó ñèëàùëû
ìöíàãèøÿëÿðèí ñÿáÿáèíè èçàù åäÿí ÿñàñ âÿ öñòÿëèê éåýàíÿ
êîíñåïñèéà îëà áèëìÿç.
Íåîðåàëèñòëÿðèí áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòè äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ àíàëèçè,
ñèéàñè ðåàëèçì ìÿêòÿáèíäÿí îëàí ñÿëÿôÿëÿðèíäÿí äàùà àç ôÿðãëÿíèð.
Îíëàð ìèëëè ñèéàñÿòè ìèëëè ìàðàãëàð âÿ ìèëëè ãöââÿëÿð òåðìèíëÿðèíäÿ
õàðàêòåðèçÿ åäÿðÿê áó âÿ éà äèýÿð äþâëÿòèí ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê
ìàðàãëàðûíà âÿ äèýÿð ìöùöì ìàðàãëàðûíà ùÿð ùàíñû úèääè ùÿäÿíè
áó äþâëÿòèí þçöíöí ýöú åùòèéàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ ö÷öí çÿìèí îëà
áèëÿúÿéèíè ùåñàá åäèðëÿð. Ñèëàùëû ìöíàãèøÿëÿðèí êàòàëèçàòîðó
ñèëàùëàíìà éàðûøû îëà áèëÿð. Äþâëÿò ÿíÿíÿâè îëàðàã þçöíöí ùÿðáè
òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ñèëàù åùòèéàòû éàðàòìàüà ÷àëûøûð.
Áó, äàùà ÷îõ, äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ùÿðáè ïîòåíñèàëû âÿ ùÿðáè
ñòðàòåýèéàñû áàðÿäÿ òàì îëìàéàí ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà, ùàáåëÿ
ýÿëÿúÿêäÿ ùàíñûñà éåíè ùÿðáè òÿùëêöÿíèí ìöìêöíëöéö áàðÿäÿ
åùòèìàëëàðà ýþðÿ áàø âåðèð. Áèð äþâëÿòèí ñèëàùëàíìà ôÿàëèééÿòè äèýÿð
äþâëÿòè äÿ àíàëîæè úÿùäëÿðÿ ñöðöêëÿéèð âÿ ñèëàùëàíìà éàðûøû ïðîñåñè
äàâàìëû îëóð âÿ þçöèñòåùñàë ùàëûíà ÷åâðèëèð. Íÿòèúÿäÿ áó ïðîñåñèí
ìöÿééÿí äþâðöíäÿ áó äþâëÿòëÿðäÿí áèðèíäÿ þçöíöí ìöâÿããÿòè
ùÿðáè öñòöíëöéöíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê âÿ ïîòåíñèàë äöøìÿíÿ
ãàáàãëàéûúû çÿðáÿ åíäèðìÿê èñòÿéè éàðàíà áèëÿð. Áó èñòÿê äèýÿð
äþâëÿòäÿ éåíè ñèñòåì ñèëàùëàðûí îëìàñû âÿ áóíóí èõòèéàðè äöøìÿíÿ
ãàðøû ùÿðáè ñàùÿäÿ öñòöíëöê âåðÿ áèëÿúÿéè òÿùëöêÿñèäÿí äÿ éàðàíà
áèëÿð.

48
 Èðè áåéíÿëõàëã ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿðèí éàðàíìàñûíûí äåòîíàòîðó
àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí äàõèëèíäÿ ñîñèàë-èãòèñàäè, åòíèê âÿ äèíè
âÿçèééÿòèí ýÿðýèíëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí äàõèëè ñèéàñè
ìöíàãèøÿëÿð äÿ îëà áèëÿð. Äþâëÿò þç ìöòòÿôèãëÿðè ãàðøûñûíäà
ýþòöðäöéö ñèéàñè âÿ ùöãóãè þùäÿëèêëÿðÿ ýþðÿ äÿ ìöùàðèáÿéÿ úÿëá
åäèëÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, ìöòòÿôèãëèê þùäÿëèéèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè
òÿëÿá åäÿí âÿçèééÿò éàðàíäûãäà âÿ éà ùÿð ùàíñû äöøìÿí
òÿðÿôèíäÿí ùÿð èêè ìöòòÿôèã äþâëÿòÿëÿðÿ ãàðøû èøüàë÷ûëûã
ùÿðÿêÿêòëÿðè îëäóãäà áó áàø âåðÿ áèëÿð.
Áèð ÷îõ ïîëèòîëîãëàðûí, î úöìëÿäÿí íåîðåàëèòñëÿðèí ãåéä åòäèéè
êèìè äþâëÿòè ùÿðáè ýöúäÿí èñòèôàäÿéÿ èäåîëîæè àìèë äÿ ñöðöêëÿéÿ
áèëÿð. Áåëÿ êè, Àìåðèêà îðäóñóíóí Âéåòíàìà ýþíäÿðèëìÿñè âÿ
äèýÿð áèð ÷îõ ùÿðáè àêñèéàëàðà ðÿâàú âåðÿí ãÿðàðëàð ñîéóã
ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ ÀÁØ õàðèúè ñèéàñÿòèíÿ õàðàêòåðèê îëàí
àíòèêîììóíèñò êîíñåïñèéàíûí òÿñèðè èëÿ ãÿáóë åäèëèá. Åéíè èëÿ Ñîâåò
Èòòèôàãûíûí ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíäÿêè ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿðÿ (îíóí
çèðâÿñè ßôãàíûñòàí ìöùàðèáÿñè îëäó) ãàðûøìàñûíà äöíéàíûí èíãèëàáè
ïðîñåñëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòëàðûíû
äÿñòÿêëÿìÿê âÿ ïðîëåòàð áåéíÿëìèëÿë÷èëèéè ïðèíñèïëÿðè èëÿ ùàãã
ãàçàíäûðûëûðäû. Ùÿð ùàíñû ìöðòÿúå èäåëîýèéà þçöíöí ÿñàñ
äÿéÿðëÿðèíèí ãëîáàë øÿêèëäÿ éàéûëìàñû ìÿãñÿäè èëÿ ùÿðáè çîðêàëûüû
ëåýèòèìëÿøäèðìÿê ãàáëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Áó ëèáåðàë èäåîëîýèéàéà äà
àèääèð. Áó ýöí Ãÿðáäÿ, î úöìëÿäÿí íåîðåàëèñòëÿðèí àðàñûíäà èíñàí
ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè âÿ ùóìàíèòàð ôÿàëêÿòèí ãàðøûñûíû àëìàã
âÿçèôÿñèíÿ ýþðÿ ùÿðáè ìöäàõèëÿéÿ ùàãã ãàçàíäûðàí ùóìàíèòàð
ìöäàõèëÿ êîíñåïñèéàñû ïîïóëéàðëûã ãàçàíûá.
Íåîðåàëèñòëÿð ñèéàñè ñèñòåìëÿðèí õàðàêòåðè âÿ äþâëÿòèí ñèéàñè
ðåæèìè àðàñûíäàêû àñûëûëûüà âÿ ñîíóíúóíóí ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿðÿ
úÿëáåäèúèëèê åùòèìàëûíà äèããÿò éåòèðèðëÿð. Áó çàìàí «äåìîêðàòèéà
þç àðàñûíäà äþéöøìöð» êèìè êþùíÿ ëèáåðàë òåçèñ òÿíãèäÿ ìÿðóç
ãàëûð. Ñòàòèñòèê àíàëèçëÿð ÿñàñûíäà íåîðåàëèñòëÿð áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ
ýÿëèáëÿð êè, äåìîêðàòèê ðåæèìèí ìþâúóäëóüó, îëìàìàñû âÿ
ìöùàðèáÿ áàøëàíìàñûíà ÷àëûøìàã àðàñûíäà áèðáàøà àñûëûëûã éîõäóð.
Òÿêúÿ îíó ãåéä åòìÿê îëàð êè, ëèáåðàë äåìîêðàòèéàíûí
ïðíèñèïëÿðèíèí áÿðãÿðàð îëäóüó þëêÿëÿð þç àðàëàðûíäà äàùà òåç-òåç

49
âóðóøóðëàð. Áÿçè àìåðèêàëû íåîðåàëèñòëÿðèí ôèêðèíúÿ, èúðàåäèúè
ùàêìèééÿòëÿ ìÿùäóäëàøìàéàí ùþêóìÿòëÿð ìöõàëèôÿò òÿðÿôèíäÿí
ðÿãàáÿò îëìàäûüû øÿðàèòäÿ äàùà ÷îõ þç ÿðàçèñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ
äèýÿð þëêÿëÿðèí åùòèéàòëàðûíû ÿëÿ êå÷èðìÿê èñòèãÿìÿòèíäÿ èøüàë÷ûëûüà
ìåéëëè îëóðëàð.
Àíàëèçèí ö÷öíúö ñÿâèééÿèñíäÿ — áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
ñèñòåìè ñÿâèééÿñèíäÿ ðåàëèñòëÿð ìöùàðèáÿ åùòèìàëûíû áó ñèñòåìèí
ñòðóêòóðóíóí õàðàêòåðè âÿ îíóí äÿéèøèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð.
Ìöàñèð ðåàëèñòëÿðèí ÿí ìÿøùóðëàðûíäàí îëàí Ð.Ãèëïèí ìöùàðèáÿíèí
ñÿáÿáèíè áÿøÿðèééÿò òàðèõè áîéóíúà ìöùàðèáÿíèí ñÿáÿáëÿðèíèí
ìþùêÿìëÿíìèø áåéíÿëõàëã èíñòèòóòëàð âÿ ùöãóã íîðìàëàðû ñèñòåìè
àðàñûíäà óéüóíñóçëóüóí éàðàíìàñûíäà âÿ ãöââÿëÿð áàëàíñûíûí
äÿéèøìÿñèíäÿ ýþðöð. Ýöú òîïëàéàí äþâëÿò âÿ äþâëÿòëÿð ãðóïó
ìþâúóä ñèñòåìäÿ ùàêèì ìþâãå òóòàí äþâëÿòëÿðëÿ òîããóøóðëàð. Áó
ùàëäà ìöùàðèáÿ ùåýåìîíëóã óüðóíäà ìöáàðèçÿ äåìÿêäèð.
Íÿòèúÿäÿ éåíè ëèäåð ìöÿééÿí îëóíóð, ãöââÿëÿðèí éåíè äöçöëöøöíö
ÿêñ åòäèðÿí áåéíÿëõàëã äöçÿí ôîðìàëàøûð. Áó áåéíÿëõàëã äöçÿí áó
äöçöëöø äÿéèøìÿéÿíÿ ãÿäÿð ìþâúóä îëóð.
Ê.Óîëòñ áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí áèðãöòáëö, èêèãöòáëö âÿ ÷îõãöòáëö
ìîäåëëÿðèíè ñàáèòëèê âÿ ùÿðáè ìöíàãèøÿ åùòèìàëû äÿðÿúÿñè íþãòåéè-
íÿçÿðèíäÿí ìöãàéèñÿ åäèð. Î, èêèãöòáëö ñòðóêòóðó íèñáÿòÿí ñàáèò,
áèðãöòáëöíö íèñáÿòÿí äàùà àç ñàáèò ùåñàá åäèð, ÷îõãöòáëöíöí èñÿ
èêèñèíèí àðàñûíäà éåð àëäûüûíû èðÿëè ñöðöð. Áóíà áàõìàéàðàã, òàì
ÿêñ ôèêèðëÿð äÿ ìþâúúóääóð. Áåëÿ êè, ãöòáëÿðèí âÿ ãöââÿëÿð
ìÿðêÿçëÿðèíèí ñàéûíûí àðòìàñû ãåéðè-ñàáèòëèéÿ àïàðûð, áåéíÿëõàëã
ñèñòåìèí áèðãöòáëö ñòðóêòóðó ùàêìèèééÿòèí âÿ ãöââÿëÿðèí
úÿìëÿøìÿñèíè òÿìèí åòìÿêëÿ äàùà ñòàáèë îëóð.
Íåîðåàëèñò Ñàéìîí Áðàóí áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ñòðóêòóðóíäàí
àñûëû îëàðàã ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿðèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäÿí àëòû ôÿðçèééÿ
èðÿëè ñöðöð.
1. Äþâëÿòëÿðèí àðàñûíäà ìþùêÿì ÿëàãÿëÿðèí îëìàñû èëÿ
áèðãöòëáëö ñèñòåì ìöíàãèøÿëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí äàùà ÷îõ
èìêàíëàðà ìàëèê îëóð.
2. Áèðãöòáëö ñèñòåìäÿ îäóüó êèìè, ÷îõãöòáëö ñèñòåìäÿ äÿ
ìöùàðèáÿ åùòèìàëû åéíè äÿðÿúÿäÿ çÿèô ÿëàãÿëðëÿ ìöìêöäöð, ëàêèí

50
àïàðûúû äþâëÿòëÿð áèð-áèðèíÿ ãàðøû äóðàí êîàëèñèéàëàðà áþëöíöáëÿðñÿ,
îíëàðûí ëîêàë ìöíàãèøÿëÿðäÿ èøòèðàê ñòèìóëëàðû àçäûð.
3. Èêèãöòáëö âÿ ÷îõãöòáëö ñèñòåìëÿð çÿèô ÿëàãÿëÿðëÿ áöòöí
ñèñòåìÿ éàéûëìàã ãàáèëèééÿòè îëàí ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿðÿ áþéöê
åùòìàë éàðàäûð. Ìöíàñèáÿòëÿðèí ìþâúóä ñòðóêòóðó àïàðûúû
äþâëÿòëÿðè ëîêàë ìöíàãèøÿëÿðÿ ìöäàõèëÿ åòìÿéÿ ñöðöêëÿéèð.
4. Èêèãöòáëö ñèñòåìäÿ ãöòáëÿðèí äàõèëèíäÿ ýöúëö ÿëàãÿëÿð âàðñà
ìöùàðèáÿíèí áàø âåðìÿñè öìóìèëèêäÿ àç èíàíäûðûúûäûð, ÿýÿð
áàøëàéàðñà, îíó ëîêàëëàøäûðìàã ÷ÿòèíäèð.
5. Íÿçÿðè úÿùÿòäÿí äàõèëÿí áèðëÿøìèø âÿ èíòåãðàñèéà îëóíìóø
êîàëèñèéàëàðäàí èáàðÿò ÷îõãöòáëö ñèñòåì íèñáÿòÿí òÿùëöêÿñèçäèð.
6. Áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ñòðóêòóðóíäà àéäûí òÿçàùöð åäÿí
ãöòáëÿðèí îëìàìàñû áèð òÿðÿôäÿí äàùà ÷îõ äÿðÿúÿäÿ ñèëàùëû
ìöíàãèøÿëÿðèí éàðàíìàñûíà òÿùðèê åäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí îíëàðûí
ëîêàëëàøäûðìàñûíà õèäìÿò åäèð.
Ñèéàñè ðåàëèçìèí ÿñàñ ïîñòóàëòëàðûíûí ÷îõóíäàí èìòèíà
åòìÿìÿêëÿ íåîðåàëèñòëÿð áÿçèëÿðèíèí øÿêëèíè äÿéèøäÿðìÿéÿ
÷àëûøûðëàð. Ìÿñÿëÿí, áóðà ãöââÿëÿð áàëàíñû êèìè àíëàéûøëàðû àèä
åòìÿê îëàð. Ñòåôàí Óîëò «ãöââÿëÿð áàëàíñû» òåðìèíèíèí éåðèíÿ
«òÿùäèäëÿð áàëàíñû» àíëàéûøûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéè òÿêëèô åäèð. Î,
áóíó áåëÿ èçàù åäð êè, äþâëÿòèí ñÿðÿíúàìûíäà îëàí ùÿð ãöââÿ äèýÿð
äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû ðåàë òÿùëöêÿíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð âÿ þçöíöí
òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí àäåêâàò òÿäáèðëÿð òÿëÿá åäèð.
Áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã ãöââÿëÿð áàëàíñû ÿñàñûíäà ÿíÿíÿâè ñèéàñÿòèí
éåðèíÿ ùöúóì âÿ ìöäàôèÿ áàëàíñû ÿñàñûíäà ñèéàñÿò òÿêëèô åäèðëÿð.
Êëàññèê ñèéàñè ðåàëèçìäÿí ôÿðãëè îëàðàã õàðèúè ñèéàñÿòèí âÿçèôÿëÿðè
ýöú âÿ ùàêèìèééÿòèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè óüðóíäà ùÿäÿô êèìè äåéèë,
þçöíöí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè êèìè òÿãäèì åäèëèð.
Áàëàíñ èñÿ áàøãàñûíûí ÿðàçèñèíè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí áèð äþâëÿòèí
õÿðúëÿðè èëÿ þç ÿðàçèñèíè áàøãàñûíäàí ìöäàôèÿ ö÷öí åäèëÿí
õÿðúëÿðèí íèñáÿòè èëÿ ìöÿééÿí îëóíóð.
Áó úöð éàíàøìà èëÿ òÿùëöêÿñèçëèê äèëåììàñû áó ôîðìàäà þçöíö
ÿêñ åòäèðèð: ÿýÿð ùöúóì õÿðúëÿðè îëäóãúà àøàüû ãèéìÿòëÿíäèðèëèðñÿ,
ìöùàðèáÿ åùòèìàëû àðòûð. ßýÿð ìþâúóä ùàëäà ùöúóì ñÿðôÿëèäèðñÿ,
îíäà åéíè ãöââÿ ïîòåíñèàëûíà ìàëèê èêè äþâëÿò åéíè äÿðÿúÿäÿ

51
òÿùëöêÿñèçëèéÿ ñàùèá îëà áèëìÿçëÿð. Áó èñÿ ýÿëÿúÿêäÿ ìöùàðèáÿéÿ
ýÿòèðèá ÷ûõàðàúàã. Îíà ýþðÿ êè, ùÿð èêè òÿðÿôäÿ ãöââÿëÿðèí
àðòûðûëìàñûíà úÿùäëÿð éàðàíàúàã. Ùÿòòà ÿýÿð ÿñàñ ìÿãñÿä
òÿùëöêÿñèçëèê îëñà áåëÿ áó âÿçèééÿòäÿ îëàí äþâëÿòäÿ åùòèìàë
îëóíàí äöøìÿíÿ ãàðøû çÿðáÿ åíäèðìÿê èñòÿéè ìþâúóä îëàðàã ãàëûð.
Ùöúóìóí öñòöíëöêëÿðèíèí äÿðê åäèëìÿñèíèí þçö äèïëîìàòèéàíûí
ýöú ìþâãåéèíÿ ÿñàñëàíàðàã àïàðûëìàñûíà ñòèìóë âåðèð, åùòèìàëè
äöøìÿí ùàããûíäà éàíëûø òÿñÿââöð éàðàäûð, áó èñÿ ìöùàðèáÿéÿ
òÿùðèê åäèð. ßýÿð äþâëÿò äàùà ÷îõ þç ìöäàôèÿñè ãàéüûñûíà ãàëûðñà,
áó äèýÿð äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéèíè àçàëòìûð. Áó çàìàí ïàðàëåë
øÿêèëäÿ áèð íå÷ÿ äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéè ìþùêÿìëÿíèð, îíëàðäàí
ùÿð ùàíñû áèðèíèí ùöúóì òÿùäèäè àðàäàí ãàëõìàäûüûíà ýþðÿ,
ÿìÿêäàøëûã ö÷öí øÿðàèò éàðàäûð. Áó ùàëäà äàùà ýöúëö äþâëÿò
òÿðÿôèíäÿí íèñáÿòÿí çÿèô äþâëÿòÿ ãàðøû ùöúóì ãÿáóëåäèëìÿç
îëàúàã. Îíà ýþðÿ êè, ìöäàôèÿ âàñèòÿëÿðèíèí ãèéìÿòè åùòèìàë îëóíàí
ãÿëÿáÿäÿí îëäóãúà àðòûã îëóð. Íåîðåàëèñòëÿðèí íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ,
ìöäàôèÿ âÿ ùöúóì áàëàíñûíà òÿñèð åäÿí ÿñàñ àìèëëÿð áóíàëûðäûð:
• Ùÿðáè-òåõíèêè èíêèøàô;
• Úîüðàôè âÿçèééÿòèí õöñóñèëèéè;
• Ùÿðáè ïîòåíñèàë;
• Ìèëëÿò÷èëèê (ÿùàëèíèí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð äþâðöíäÿ èòêè
âåðìÿéÿ ùàçûð îëìàñû âÿ ñöëù äþâðöíäÿ ùÿðáè õÿðúëÿðèí àðòûðûëìàñû
èëÿ ðàçû îëìàñû áàøà äöøöëöð);
• Þç åùòèéàòëàðû âÿ ùÿìèí àíäà íÿçàðÿò åòäèéè ÿðàçèíèí
åùòèéàòëàðû äà äàõèë îëìàãëà äþâëÿòèí áèðýÿ ýöúö.
Íåîëèáåðàëëàðûí àðäûíúà íåîðåàëèñòëÿð äÿ ùÿðáè ýöúöí ìöñòÿñíà
ðîëóíóí àøàüû äöøìÿñèíè, áóíà ìöâàôèã îëàðàã èãòèñàäè âÿ ñîñèàë
àìèëëÿðèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ðîëóíóí àðòìàñûíû ãÿáóë
åäèðëÿð. Àììà áóíó þçöíÿìõñóñ øÿêèëäÿ åäèðëÿð: îíëàðûí ôèêðíúÿ,
èãòèñàäè úÿùÿòäÿí äþâëÿòèí áèðëÿøìèø ýöúö àðòûð âÿ áóíà íèñáÿòÿí
ùÿðáè ýöúöí ïàéû àøàüû äöøöð, àììà ýöúö àðòûðìàã éîëó èëÿ
òÿùëöêÿñèçëèéÿ úàí àòìàã äþâëÿòèí þçöíöí õàðèúè ñèéàñè
äàâðàíûøëàðûíäà äÿðèí ÿñàñ êèìè ùÿëÿ äÿ ãàëìàãäàäûð.

52
 Àìåðèêà ïîëèòîëîãó Áîëäóèíèí ôèêðèíúÿ, íåîðåàëèñòëÿð âÿ
íåîëèáåðàëëàðûí àðàëàðûíäàêû ìöàñèð ôÿðãè àëòû ÿñàñ áÿíääÿ òÿãäèì
åòìÿê îëàð.
Áèðèíúèñè, íåîëèáåðàëëàð áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí áÿçè àíàðõèéàëàðëà
õàðàêòåðèçÿ îëóíäóüóíó ãÿáóë åäèð, àììà áó àíàðõèéàëàðû ÿñàñ
ùåñàá åäÿí íåîëèáåðàëèñòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã õàðèúè ñèéàñÿò
òÿúðöáÿñèíäÿ äþâëÿòëÿðèí ãàðøûëûãû ôÿàëèééÿòè ìîäåëëÿðèíèí
èøëÿíìÿñèíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèðëÿð.
Èêèíúèñè, äþâëÿòëÿðèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðäÿ ýåíèø áåéíÿëõàëã
ÿìÿêäàøëûüû âÿ úÿùäëÿðèíèí áèðëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ
íåîðåàëèñòëÿðëÿ íåîëèáåðàëèñòëÿð ðàçûäûðëàð, àììà îíëàðäàí ôÿðãëè
îëàðàã ùÿëÿ äÿ õöñóñè ñóáéåêòëÿðäÿí ÷îõ, áþéöê äÿðÿúÿäÿ
ùþêóìÿòäÿí àñûëû îëàí ÿìÿêäàøëûã âÿ ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñèíè ÷ÿòèí ùåñàá åäèðëÿð.
Ö÷öíúöñö, íåîðåàëèñòëÿð êîîïåðàòèâ ÿìÿêäàøëûã âÿ ñÿéëÿðèí
áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿ éàëíûç íèñáÿòÿí äþâëÿò ö÷öí ñÿðôÿëè îëìàñûíû
ýþðöðëÿð, åéíè çàìàíäà íåîëèáåðàëëàð êèìè êîîïåðàñèéàíûí áöòöí
èøòèðàê÷ûëàðû ö÷öí ìöòëÿã õåéèð ÿëäÿ åòìÿéè èñðàð åäèðëÿð.
Äþðäöíúöñö, ùÿð èêè áàõûøûí òÿðÿôäàðëàðû äþâëÿòèí èêè ÿñàñ
ïðèîðèòåòèíèí ìèëëè ýöú âÿ èãòèñàäè ðèôàù îëäóüó òåçèñè èëÿ ðàçûëàøñàëàð
äà, íåîðåàëèñòëÿð áèðèíúèéÿ, íåîëèáåðàëëàð èêèíúèéÿ öñòöíëöê âåðèðëÿð.
Áåøèíúèñè, íåîëèáåðàëëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã íåîðåàëèñòëÿð áÿéàí
åäèëÿí ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðäÿí ÷îõ äþâëÿòèí åùòèéàòëàðû âÿ ùÿãèãè
èìêàíëàðûíûí ÿùÿìèééÿòèíè äàùà ÷îõ ãåéä åäèðäèëÿð.
Àëòûíúûñû, íåîðåàëèñòëÿð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí àðòàí ðîëóíó âÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿñèð èìêàíëàðûíû ãÿáóë åòñÿëÿð äÿ,
íåîëèáåðàëëàðûí áó èìêàíëàðû øèøèðòäèêëÿðèíè åùòèìàë åäèðëÿð.
Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí áÿíäëÿðÿ ÿëàâÿ îëàðàã äåìÿê îëàð êè, áèð
ãàéäà îëàðàã, íåîëèáåðàëëàðûí þçëÿðè îíëàðëà íåîðåàëèñòëÿð àðàñûíäà
úèääè ôÿðãëÿðèí ìþâúóäëóüóíó èíêàð åòìÿéÿ ìåéëëè îëñàëàð äà,
ñîíóíúóëàð áó ôÿðãëÿðè ùÿð âÿúùëÿ ãåéä åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.

53
 §3. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ïîñòìîäåðíèñò âÿ
íåîìàðêñèñò êîíñåïñèéàëàðû

ÕÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð

íÿçÿðèééÿñèíäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàí úÿðÿéàí íåîìàðêñèçì îëäó. Áó
äþâðäÿ ùàêèìèééÿòäÿ êîììóíèñò ïàðòèéàëàðûíûí îëäóüó îíëàðúà
äþâëÿòèí ìþâúóä îëìàñû âÿ ðÿñìè îëàðàã ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèí
äöíéàäà þç òÿñðèíè ñàõëàìàñûíà áàõìàéàðàã, íåîìàðêñèçì îíëàðëà
áèðýÿ, öìóìè ùå÷ íÿéÿ ìàëèê äåéèëäè. Ìþâúóä èñòèãàìÿò Ãÿðá
þëêÿëÿðèíäÿ êàïèòàëèñò úÿìèééÿòèíÿ âÿ «ðåàë ñîñèàëèçìÿ» ãàðøû
òÿíãèäè ÿùâàë-ðóùèééÿ èëÿ êþêëÿíìèø ñîë÷ó çèéàëûëàðûí ìöùèòèíäÿ
éàðàíäû. Êàðë Ìàðêñû éåíèäÿí îõóìàüà âÿ îíóí ÿñÿðëÿðèíè èçàù
åòìÿéÿ ÷àëûøàí íåîìàðêñèçìèí áèð ÷îõ òàíûíìûø íöìàéÿíäÿëÿðè
1960-úû èëëÿðèí àõûðûíäà éåíè ñîë÷óëàð ùÿðÿêàòûíûí èäåéà âÿ ñèéàñè
òÿúðöáÿñè èëÿ áàüëû èäèëÿð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñèíäÿ íåîìàðêñèçì êëàññèê
ìàðêñèçìÿ ìÿõñóñ áèð ñûðà íÿçÿðè-ìåòîäîëîæè éàíàøìàëàðäàí
èñòèôàäÿ åäèðäè. Áóðà ùÿð øåéäÿí þíúÿ äàùà ÷îõ èãòèñàäè
äåòåðìèíèçì âÿ ñèíôè àíàëèç äàõèë èäè. Ìàðêñèñòëÿðèí ÕÛÕ—ÕÕ ÿñðèí
ÿââÿëëÿðèíäÿ ùåñàá åòäèêëÿðè êèìè ÕÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ äÿ
íåîìàðêñèñòëÿð ýöìàí åäèðäèëÿð êè, ñèéàñè, î úöìëÿäÿí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñûíäà èãòèñàäè àìèëëÿð äàéàíûð. Íåîìàðêñèñòëÿðèí
íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ìèëëè äþâëÿòëÿðèí ãàðøûëûãëû
ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñèíè äåéèë, áþéöê ñîñèàë ãðóïëàðûí — ñèíèôëÿðèí
ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Äöçäöð,
íåîìàðêñèçìäÿêè ñèíèô àíëàéûøû úèääè øÿêèëäÿ êëàññèê
ìàðêñèçìäÿêèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Ìàðêñèçìèí ÿñàñ àíëàéûøëàðû áàçèñ,
öñòãóðóì, èñòåùñàë öñóëëàðû âÿ ñ. íåîìàðêñèçìäÿ äèýÿð òÿðêèáäÿ
òÿãäèì îëóíóð. Ùàáåëÿ, íåîìàðêñèñòëÿðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿð
âàõòûíäà Ê.Ìàðêñ, Ô.Åíýåëñ âÿ éà Ëåíèí òÿðÿôèíäÿí ÿëäÿ åäèëÿí
íÿòèúÿëÿðÿ áèðáàøà çèääèð.
1970-úè èëëÿðäÿ íåîìàðêñèñòëÿð, èëê íþâáÿäÿ Ñàìèð Àìèð, Éîõàí
Ãàíòëóíã, Èììàíóåë Âàëëåðñòàéí âÿ ñ. êèìè áó úÿðÿéàíûí òàíûíìûø
íöìàéÿíäÿëÿðè Éàïîíèéà, Ãÿðáè Àâðîïà âÿ Øèìàëè Àìåðèêàíûí
èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðè, Àñèéà, Àôðèêà âÿ Ëàòûí Àìåðèêàñûíûí èíêèøàô
54
åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿðèíäÿ ìöíàñèáÿòëÿð ïðîáëåìèíÿ äèããÿò
éåòèðèðäèëÿð. Êàïèòàëèñò èñòåùñàë öñóëóíóí èñòèñìàð÷û õàðàêòåðè
ùàããûíäà êëàññèê ìàðêñèñò íÿçÿðèééÿñèíÿ, ÿñàñÿí îíóí èìïåðèàëèñò
ìÿðùÿëÿñèíÿ òîõóíàí íåîìàðêñèñòëÿð èääèà åäèðäèëÿð êè, ö÷öíúö
äöíéà þëêÿëÿðèíèí ýåðèäÿ ãàëìàñû èìïåðèàëèñò äþâëÿòëÿðèí
ìöñòÿìëÿêÿ àüàëûüûíûí íÿòèúÿñèäèð âÿ îíóí ñàõëàíìàñû êàëññèê
ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéèí éåðèíÿ éåíè ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéèí ýÿëìÿñè èëÿ èçàù
îëóíóð. Éåíè ìöñÿòÿìëÿêÿ÷èëèê Ãÿðáèí ìîíîïîëèñò áóðæóàçèéàñû
òÿðÿôèíäÿí èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí äþâëÿòëÿðèí ÿùàëèñèíèí èñòèñìàðû èëÿ
ìöøàùèäÿ îëóíàí áÿðàáÿðùöãóãëó îëìàéàí âÿ åêâèâàëåíò
äÿéèøèêëèéÿ ÿñàñëàíìàéàí èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðè ìöøàéèÿò åäèð.
Áåéíÿëõàëã èñòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðè Àôðèêà, Àñèéà âÿ Ëàòûí
Àìåðèêàñû þëêÿëÿðè ÿùàëèñèíèí õåéðèíÿ íåîìàðêñèñòëÿðèí òÿãäëèì
åòäèêëÿðè «äöíéàíûí éåíè èãòèñàäè äöçÿíè»íè (ÄÉÈÄ) äÿéèøÿ áèëÿð.
ÄÉÈÄ èäåéàñû ÁÌÒ òÿðÿôèíäÿí ðÿñìÿí ãÿáóë åäèëäè, Ãÿðáèí ñîë
ëèáåðàë äàèðÿëÿðè âÿ ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíèí ñèéàñè åëèòàñû àðàñûíäà
ïîïóëéàðëûã ãàçàíäû.
Íåîìàðêñèñòëÿðèí àíòèèïåðèàëèñò, àíòèãÿðá ïàôîñó âÿ îíëàðûí
íåîêîëîíèàëèçìè èôøà åòìÿñè ÑÑÐÈ-íèí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ùÿäÿôëÿðè
èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð âÿ ñîâåò õàðèúè ñèéàñè òÿáëèüàòûíäà ýåíèø èñòèôàäÿ
åäèëèðäè. Áóíà áàõìàéàðàã, íåîìàðêñèñò êîíñåïñèéàëàðëà ñîâåò
ìàðêñèçì-ëåíèíèçì âåðñèéàñû àðàñûíäà òàì åéíèééÿò îëìóðäó. Áèð
÷îõ íåîìàðêñèñòëÿð î äþâðäÿ, äöíéàäà ÿñàñ ãëîáàë ìöíàãèøÿ êèìè
èêè íÿùÿíý äþâëÿòèí àðàñûíäàêû ãàðøóäóðìàíûí äåéèë, âàðëû Øèìàëëà
êàñûá Úÿíóá àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿíè ýþðöðäöëÿð. Öñòÿëèê îíëàð
çÿíýèí Øèìàëà ÑÑÐÈ-íè âÿ îíóí Øÿðãè Àâðîïàäàêû ìöòòÿôèãëÿðèíè
äÿ àèä åäèðäèëÿð. Àéðû-àéðû íåîìàðêñèñò êîíñåïñèéàëàð ñàáèò
êîììóíèñò èäåàëîýèéàñûíûí ôîíóíäà òàì ãåéðè-àäè ýþðöíöðäöëÿð.
Íåîëèáåðàëèçì âÿ íåîðåàëèçì êèìè íåîìàðêñèçìè äÿ ÿí àçû èêè
éöç èëäÿí áÿðè äàâàì åäÿí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ
òÿãäãèãàòëàðäà òÿñäèã åäèëÿí ÿíÿíÿâè ïàðàäèãìàíûí äàâàìû ùåñàá
åäèðëÿð. Ëàêèí ÕÕ ÿñðèí ñîíóíäà ìåòîäîëîæè úÿùÿòäÿí
ïîñòìîäåðíèçìèí ñèéàñè ôÿëñÿôÿñè èëÿ ÿëàãÿëè îëàí âÿ ïðèíñèïúÿ éåíè
èñòèãàìÿò ìåéäàíà ÷ûõäû. «Ïîñòìîäåðíèçì» òåðìèíèíè èëê äÿôÿ
ôðàíñûç ôèëîñîôó Ôðàíñóà Ëèîòàð èøëÿéèá (î áó àíëàéûø àëòûíäà

55
Ìààðèô÷èëèê åðàñûíäàí âÿ ìöàñèð äöíéàíûí ðåàëëûãëàðûíû àäåêâàò
øÿêèëäÿ èçàù åòìÿéÿ èääèàëû îëàí ðàñèîíàë êîíñåïñèéàëàðûí òÿíãèäè
áàøà äöøöëöðäö). Áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàð ïîñòìîäåðíèçìè ùóìàíèòàð
åëìëÿðèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí Ìààðèô÷èëèê åðàñûíûí
ôÿëñÿôè ìèðàñûíà ýåíèøìèãéàñëû ðåàêñèéà îëäóüóíó ýöìàí åäèðëÿð.
Ïîñòìîäåðíèçì úÿðÿéàíû äöíéàíûí äÿðê åäèëìÿñè èìêàíëàðûíà
ìÿíôè áàõûøû âÿ èððàñèîíàëèçìÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèð. Îíóí
íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èäèàëàðûíà ýþðÿ, ðåàëëûãäà ìþâúóä îëàí áöòöí
äÿéÿðëÿíäèðìÿëÿð þçöíäÿ ñóáéåêòèâ èíòåðïðåòàñèéàíû ÿêñ åòäèðèð.
Áåëÿ êè, àõòàðìàã âÿ ìöáàðèçÿäÿ ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí
ùÿãèãÿò ìþâúóä äåéèë.
Ïîñòìîäåðíèçì èúòèìàè åëìëÿðäÿ îáéåêòèâëèê âÿ ðàñèîíàëëûã
ùöãóãóíó ðÿää åäèð. Ïîñòìîäåðíèçìèí ÿñàñûíû ãîéàíëàðäàí áèðè
îëàí Ì.Ôóêîíóí ôèêðèíúÿ, èúòèìàè åëìëÿð þçöíäÿ îáéåêòèâ ðåàëëûüû
äåéèë, èíñàí äöøöíúÿñèíèí äÿðèí ñòðóêòóðóíó ÿêñ åòäèðèð. Ôóêîíóí
åùòèìàëûíà ýþðÿ áèëèê ùàêèìèééÿò éàðàäûð, àììà ùàêèìèééÿòè ÿëäÿ
åòìÿê áèëèéÿ ýåäÿí éîëó àñàíëàøäûðûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, î, áó èêè
àíëàéûøûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíè èçàù åäÿí «ùàêèìèééÿò/áèëèê»
òåðìèíèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Äÿðêåòìÿ ùÿìèøÿ ùàêèìèééÿò
òÿðÿôèíäÿí òÿñèð ùèññ åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, äÿðêåòìÿ áÿçÿí
ïðàêòèêàäà òÿñäèãèíè òàïàí îáéåêòèâ ðåàëëûüûí ÿêñèíè äåéèë, òàðèõèí
ìöÿééÿí ìÿùñóëóíóí ùÿãèãÿò êèìè ãÿáóë åäèëìÿñèíè åùòèâà åäèð.
Íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ òàíûíìûø ïîñòìîäåðíèñòëÿðäÿí îëàí Æ.Äåððèäà
ñóáéåêò âÿ îáéåêò àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿíÿíÿâè àíëàéûøûíäàí
èìòèíà ö÷öí úÿùäëÿð åòäè. Ôðàíñûç ôèëîñîôó ñóáéåêòèí äÿðê åäèëìÿñè
êèìè äèë âÿ ìÿäÿíèééÿòèí éàðàíìàñûíû òÿãäèì åäèá. Ìöõòÿëèô
ìÿòíëÿðèí þéðÿíëèìÿñèíäÿ î, ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû êè, ñóáéåêò
äÿðêòåìÿ ïðîñåñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí äöøöíúÿ âÿ äèë òÿðçèíäÿí
àñûëûäûð. Äÿðê åäèëÿí ñóáéåêòèí ÿòðàô àëÿìè èíòåðïðåòàñèéà åòìÿñè
ÿâÿçèíÿ þçöíöí îíó êÿøô åòìÿñè áóðàäàí ãàéíàãëàíûð.
Ïîñòìîäåðíèñòëÿðèí ôèêðèíúÿ, ìþâúóä ðåàëëûã þçöíäÿ èíñàíëàðûí
äàâðàíûøû âÿ èíàíúû èëÿ éàðàäûëàí ñîñèàë êîíñòðóêñèéàíû ÿêñ åòäèðèð.
Áó âÿ éà äèýÿð èäåéà òÿçàùöð åäèá âÿ éàéûëäûüûíäàí èíñàíëàð áóíà
èíàíûð âÿ áóíà óéüóí îëàðàã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Òÿäðèúÿí
èäåéàëàð èúòèìàè íîðìà âÿ èíñòèòóòëàðà, èúòèìàè íÿçàðÿò

56
ìåõàíèçìëÿðèíÿ ÷åâðèëèð âÿ áóíóíëà äà èúòèìàè ðåàëëûã éàðàäûð.
Èúòèìàè åëìëÿð þç òÿáèÿòëÿðèíÿ ýþðÿ íåéòðàë, äÿéÿð éàíàøìàëàðûíà
ýþðÿ àçàä îëà áèëìÿçëÿð. Îíà ýþðÿ êè, åëì òÿêúÿ äÿðêåòìÿ âàñèòÿñè
äåéèë, ùÿì äÿ éåíè äöøöíúÿ âÿ ùÿéàò òÿðçè éàðàäàí èúòèìàè
òÿúðöáÿíèí áèð ùèññÿñèäèð. Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòè àðàøäûðàðêÿí
ïîñòìîäåðíèñòëÿð ñöáóò åäèáëÿð êè, ñîéóã ìöùàðèáÿ ñèéàñè ðåàëèçì
êîíñåïñèéàñû âÿ îíóí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ýöú ìåõàíèçìè
èëÿ íèçàìëàíìàñûíà öñòöíëöê âåðìÿñèíèí íÿòèúÿñè îëäó.
Îíó ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ëèáåðàë âÿ ìàðêñèñò ïàðàäèãìàëàðà
íèñáÿòÿí ïîñòìîäåðíèñòëÿðèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèé-
éÿñèíäÿ èñòÿð ÿíÿíÿâè, èñòÿðñÿ äÿ íåîðåàëèñò âàðèàíòäà ðåàëèñò
ïàðàäèãìàéà ìöíàñèáÿòè ìÿíôè îëóá. Ìÿñÿëÿí, ïîñòìîäåðíèñòëÿð
äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ ìèëëè äþâëÿòëÿðèí ðîëóíóí àçàëìàñû âÿ ãåéðè-
äþâëÿò ñóáéåêòëÿðèíèí ðîëóíóí àðòìàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ íåîëèáåðàëëàðëà
ðàçûëàøûðëàð. Ëàêèí ïîñòìîäåðíèñòëÿð ÿñàñ äèããÿòè ñèéàñè
ùàêèìèééÿòäÿ ìÿùÿëëè ïðèíñèïèí àðàäàí ãàëõìàñûíà âåðèðëÿð.
«Úîüðàôèéàíûí ìÿùâè», «âàõò-ìÿêàí ñûõûëìàñû», «ìÿùÿëèëèêäÿí
õèëàñ» êîíñåïñèéàëàðû áóíà ÿñàñëàíûð. Ïîñòìîäåðíèñòëÿðèí ôèêðèíúÿ,
ùàêèìèééÿòèí ãóðóëìàñûíäà ìÿùÿëëè ïðèíñèï éàëíûç î ùàëëàðäà éàõøû
îëà áèëÿð êè, ÿùàëèíèí òÿðêèáè éåêúèíñ îëñóí. Ìöàñèð äöíéàäà áåëÿ
éåêúèíñëèëèê ýåòäèêúÿ àçàëäûüûíäàí ìþâúóä ïðèíñèï òàðèõÿ
ãîâóøìàëûäûð. Ïîñòìîäåðíèñòëÿð òÿñäèã åäèðëÿð êè, èíäè ìþâúóä îëàí
ñèéàñè, åòíèê, ìÿäÿíè, äèíè âÿ èõòèñàñëàøìûø áèðëèêëÿð ÿí èðè äþâëÿò
ãóðóëóøëàðûíäàí êÿíàð îëàí ìèãéàñäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Áó
òÿøêèëàòëàð äàùà ÷îõ èãòèñàäè, ñèéàñè, ñîñèàë-ìÿäÿíè, ìèëëè-äèíè
ïðîñåñëÿðèí öìóìè ìÿùÿëëè îëìàéàí, ðåýèîíäàíêÿíàð,
äþâëÿòäÿíêÿíàð òÿøêèëàò ôîðìàëàðûíà ìàëèê îëóðëàð.
Áÿçè ïîñòìîäåðíèñòëÿðèí ôèêðèíúÿ, ìèëëè äþâëÿòëÿðèí ÿíÿíÿâè
ÿñàñëàðû òÿêúÿ ùàêèìèééÿò ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí ìöùöì ùèññÿñèíèí
Àâðîïà Èòòèôàãû êèìè ãëîáàë ñòðóêòóðëàðûí õåéðèíÿ éåíèäÿí
áþëöøäöðöëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äåéèë, ùÿì äÿ ñèéàñè ùàêèìèééÿòèí
èãòèñàäè èíñòèòóòëàðà âÿ ãëîáàë áàçàð ìåõàíèçìëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ
þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿñè èëÿ éîõà ÷ûõûð. Ïîñòìîäåðíèñòëÿð àðàñûíäà
äàùà ÷îõ éàéûëàí ÿíÿíÿâè äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðèíè ùÿð äþâëÿòèí ÿùàëñè
äàõèëèíäÿ ãðóïëàðû âÿ àéðû-àéðû ôÿðäëÿðè àéûðàí äàõèëè ñÿðùÿäëÿð

57
ÿâÿç åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ýÿëÿúÿêäÿ ìÿùÿëëè áèðëèêëÿðäÿí
èøòèðàê÷ûëàðûí ÿðàçè ìÿíñóáèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàí öìóìè äÿéÿð
âÿ ìàðàãëàðûí áàçàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí øÿáÿêÿ áèðëèéèíÿ êå÷èäè
ýþçëÿìÿê îëàð. Ïîñòìîäåðíèñòëÿðèí áàõûøëàðûíà ÿñàñÿí, ìÿùÿëëèëèê
áó âÿ éà äèýÿð äöíéà äèíëÿðèíÿ ìÿõñóñëóã êèìè äèýÿð áèðëÿøäèðèúè
àìèëëÿðëÿ ÿâÿçëÿíÿ áèëÿð. Áó ùàëäà, äþâëÿò ãóðóìëàðûíà
ìöíàñèáÿòäÿ ìèëëè-äèíè ìÿõñóñëóã âÿ éà âÿòÿíäàø-ñèéàñè ëîéàëëûã
äàùà àç ÿùÿìèééÿò ãàçàíûð, íÿèíêè äèíè èíàíúëàðû, þç ìèëëè ÿðàçè âÿ
äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðèíèí êÿíàðûíäà îëàí åéíè äèí ìÿíñóáëàðûíûí
ùÿìðÿéëèê ùèññëÿðè.
Ìèëëè äþâëÿò ìîäåëèíÿ ìÿíôè ìöíàñèáÿò îíóíëà èçàù åäèëèð êè,
ïîñòìîäåðíèñòëÿð ö÷öí ìèëëè äþâëÿò îíëàð òÿðÿôèíäÿí èíêàð åäèëÿí
ìöàñèðëèê åðàñûíûí ìÿùñóëóäóð âÿ «âàñèòÿ÷è ðàñèîíàëëûüû»í ùàêèì
îëäóüó ìàääè äÿéÿðëÿðèí äèíè äÿéÿðëÿð öçÿðèíäÿ ïðèîðèòåòëèéèíè
òÿìèí åäÿí, ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿ, âàùèä øÿêëÿ ñàëûíìà êèìè ìÿíôóð
÷èçýèëÿðè òÿúÿññöì åòäèðèð. Îíëàð áÿðàáÿðëèê âÿ éåêúèíñëèëèê
ïðèíñèïèíÿ ãàðøû ìöõòÿëèôëèê ïðèíñèïèíè ãîéóðëàð, ùÿð éåðäÿ, î
úöìëÿäÿí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ ïëöðàëèçìè
àëãûøëàéûðëàð. ÀÁØ-ûí âÿ Ãÿðáèí àïàðûúû äþâëÿòëÿðèí õàðèúè
ñèéàñÿòèíè, ùàáåëÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò áàðÿäÿ Ãÿðáäÿ éàéûëàí áèð
ñûðà áàõûøëàðà ïîñòìîäåðíèñòÿðèí ìÿíôè ìöíàñèáÿòèíè ÿñàñÿí
áóíóíëà èçàù åòìÿê îëàð. Ìÿøùóð ïîñòìîäåðíèñò Ú.Äåð Äåðèàí
äèïëîìàòèéàíûí ñöëù ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí âàñèòÿ îëìàñû áàðÿäÿ
òÿñÿââöðëÿðè, Ãÿðáèí þç ðåàë õàðèúè ñèéàñè òÿúðöáÿñèíè ìàñêàëàìàã
ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëäûüû èääèà ùåñàá åäèð. Àïàðäûüû òàðèõè,
êóëòóðîëîæè, ñèéàñè âÿ ëèíãâèñòèê àíàëèçëÿðäÿ Æ.Äåð Äåðèàí ñöáóò åäèð
êè, Ãÿðá äèïëîìàòèéàñû éàëíûç þç åãîèñò ìàðàãëàðûíûí ìöäàôèÿñèíÿ
ùÿäÿôëÿíèá. ÀÁØ âÿ îíóí Ãÿðáè Àâðîïàäàêû ìöòòÿôèãëÿðè ÿíÿíÿâè
îëàðàã õàðèúè àëÿìè «þçöíöíêö»íÿ âÿ «éàä»à áþëöð, áóðàäà
ñîíóíúó àâòîìàòèê îëàðàã Ãÿðáèí òÿùëöêÿñèçëèéè ö÷öí òÿùäèä êèìè
ãÿáóë åäèëèð. Ùÿòòà î ãÿäÿð äÿ áþéöê îëìàéàí «éàä» äþâëÿòëÿð
úèääè òÿùëöêÿ ãèñìèíäÿ ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð. Áåëÿ êè, îíëàð Ãÿðá
äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
ñèñòåìèíäÿ ñàáèòëèéè ïîçà áèëÿðëÿð. Ìîäåðíèñòëÿðèí çÿííèíúÿ, áó úöð
éàíàøìà «éàä»ëàðû «þçöíöíêö»ëÿøäèðìÿ úÿùäëÿðè äîüóðà áèëÿð âÿ

58
Ãÿðáèðí àãðåññèâëèéèíèí âÿ áöòöí äöíéàíû þçöíöí íöìóíÿñè âÿ
îõøàðûíà ÷åâèðìÿê úÿùäëÿðèíèí ñÿáÿáèäèð.
Ïîñòìîäåðíèñòëÿðèí éåíè äöíéà äöçÿíè èäåéàëàðûíà åùòèéàòëà
éàíàøìàëàðû îíëàð òÿðÿôèíäÿí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ «Ãÿðáèí
öñòöíëöéö» êèìè ãÿáóë åäèëÿí «ìÿäÿíè èìïåðèàëèçì»ÿ ãàðøû
òÿíãèäÿ ÿñàñëàíûð. Ïîñòìîäåðíèñò Ð.Óîêåðèí ôèêðèíúÿ, ùÿòòà
áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðû âÿ èíñàí ùöãóãëàðû èäåéàñû éàëíûç
Ãÿðá ëèáåðàëëàðûíûí óíèâåðñàë öìèäëÿðèíèí òÿúÿññöìöäöð âÿ àïàðûúû
Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí ìöàñèð äöíéàäà öñòöíëöéöíö òÿìèí åòìÿê
èääèàëàðûíû ëåýèòèìëÿøäèðìÿêäÿí ãàéíàãëàíûð. Ïîñòìîäåðíèñòëÿð
«äöíéà ùþêóìÿòè» êèìè ùÿð ùàíñû ãëîáàë óíèâåðñàë ñòðóêòóðóí
éàðàíìàñû åùòèìàëûíà äà èíàíìûðëàð. Îíà ýþðÿ êè, áåëÿ áèð ùþêóìÿò
áöòöí äöíéàéà ùàíñûñà «öìóìè èðàäÿ»íè ñûðûéà áèëÿð.
Ïîñòìîäåðíèñòëÿð ùÿäÿô êèìè «ìöõÿòëèô ìàðýèíàë ãðóïëàðûí âÿ
àêòîðëàðûí ðîëó âÿ òÿñèðèíèí ýöúëÿíìÿñè ùåñàáûíà äöíéàíûí
èéåðàðõèê áöòþâëöéöíö» äàüûòìàüû ýþñòÿðèðëÿð.
Áóíäàí áàøãà, ïîñòìîäåðíèçìèí äàõèëèíäÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ïðîáëåìèíÿ þçöíÿìÿõñóñ éàíàøìàëàðû îëàí ôåìèíèñò
úÿðÿéàí äà âàð. Ìöàñèð äöíéàäà ôåìèíèçì ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðäà
ìþâúóääóð âÿ îíëàðû àøàüûäàêû ïðèíñèïëÿð áèëÿøäèðèð: à) ìöàñèð
úÿìèééÿò úèíñè ìöõòÿëèôëèéÿ ÿñàñëàíäûüûíäàí úèíñ ñèéàñè
ïðîñåñëÿðäÿ âàúèá äåòåðìèíàíò âÿ èúòèìàèëÿøìÿäÿ ýöúëö ôàêòîðäóð;
á) ÿíÿíÿâè îëàðàã ñèéàñè ùÿéàò êèøèëÿðèí öñòöíëöéö èëÿ êå÷èð,
ãàäûíëàðà áóðàäà éåð âåðèëìèð, îíëàð òàìùöãóãëó èøòèðàêäàí
ìÿùðóìäóðëàð, öñòÿëèê ìöàñèð ñèâèëèçàñèéàäà áó ãåéðè-áÿðàáÿðëèéèí
àðòìàñû òåíäåíñèéàñû íÿçÿðÿ ÷àðïûð; ú) «êèøè èíòåðïðåòàñèéàñû»íûí
ùÿì öñòöí îëìàäûüûíûí, ùÿì äÿ òöêÿíìÿäèéèíèí
ãÿáóëåäèëìÿçëèéèíèí âàõòû ÷àòäûüûíû åòèðàô åòìÿê çàìàíû ýÿëèá.
Ôåìèíèñòëÿðèí íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ, ãàäûíëàð ÿùàëèíèí àéðû-
ñå÷êèëèéÿ âÿ çîðàêûëûüà ìÿðóç ãàëàí ùèññÿñè îëàðàã ãàëûðëàð.
Ôåìèíñòëÿð äàùà òàç-òåç áó úöð ìÿëóìàòëàðà èñòèíàä åäèðëÿð: èíêèøàô
åòìèø þëêÿëÿðäÿ ãàäûíëàðûí ïàéûíà éöêñÿê ÿìÿê ùàããû âåðèëÿí èø
éåðëÿðèíèí äàùà àç ùèññÿñè äöøöð; èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿðäÿ
òÿùñèë âÿ ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ êèøèëÿðÿ íèñáÿòÿí ãàäûíëàðûí èøëÿ òÿìèí
îëóíìàñû ñÿâèééÿñè àøàüûäûð, ñàâàäñûçëàðûí 2/3-ñè ãàäûíäûð;

59
òðàíñìèëëè ìöÿññèñÿëÿðäÿ ÿí àøàüû ÿìÿê ùàããû âåðèëÿí èø÷è ãöââÿñè
ãàäûíëàðäûð. Ñèëàùëû ìöíàãèøÿëÿðäÿ ÿí ÷îõ çÿðÿð ÷ÿêÿí ãàäûíëàðäûð.
ßýÿð êå÷ìèø ìöùàðèáÿëÿðäÿ ÿí ÷îõ ùÿðá÷èëÿð þëöðäöëÿðñÿ, èíäè
ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿðäÿ èòêèëÿðèí 80-90 ôàèçè ìöëêè ÿùàëèíèí, î
úöìëÿäÿí ãàäûí âÿ óøàãëàðûí ïàéûíà äöøöð. Îíëàð ùÿì äÿ
ãà÷ãûíëàðûí 80 ôàèçèíè òÿøêèë åäèðëÿð. Ôåìèíèñòëÿðèí ôèêðèíúÿ, ãà÷ãûí
ãàäûíëàð äöíéàíûí ÿí áÿäáÿõò èíñàíëàðûäûð. Õàðèúè ìöíàñèáÿòëÿðÿ
ìÿõñóñ áó úöð èììàíåíò ôåíîìåíè îëàí ìöíàãèøÿëÿðäÿí ÿçèééÿò
÷ÿêÿí ãàäûíëàð ïðàêòèêè îëàðàã áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòÿ òÿñèð
èìêàíëàðûíäàí âÿ õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóëóíäà èøòèðàêäàí
ìÿùðóìäóðëàð. Ìöàñèð äöíéà äþâëÿòëÿðèíèí éàëíûç 5%-äÿ äþâëÿò
áàø÷ûñû ãàäûíëàðäûð. ÕÕ ÿñðèí ñîíóíäà ÀÁØ Äþâëÿò
Äåïàðòàìåíòèíèí éöêñÿê ðöòáÿëè ãóëëóã÷óëàðûíûí éàëíûç 5 ôàèçè,
ÀÁØ Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéèíèí (Ïåíòàãîíóí) ìÿñóë èø÷èëÿðèíèí èñÿ
úÿìè 4 ôàèçè ãàäëûíëàðäûð.
ßíÿíÿâè ñèéàñÿò êèøèëÿðèí, öñòÿëèê îíëàðûí íèñáÿòÿí èìòèéàçëû
ùèññÿñèíèí íÿñèáè îëóá. Ôåìèíèñò Ñàíäðà Ùàðäèíãèí ôèêðèíúÿ,
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ àóòñàéäåðëÿðèí, ÿñàñÿí äÿ ãàäûíëàðûí
ìþâãåéèíäÿí éàíàøàíäà äàùà îáéåêòèâ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëàð,
íÿèíêè ùàêèì êîíñåïòóàë ñõåìëÿðÿ ÿñàñÿí ôèêèð éöðöäÿí èãòèäàðäà
îëàí êèøè ãðóïëàðûíûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ìþâãåéèíäÿ îëàí
áàõûøëàðäàí. Áó äàùà ÷îõ äÿðÿúÿäÿ ñèéàñÿòäÿ êèøèëÿðèí áàõûøëàðûíû
ÿêñ åòäèðÿí ñèéàñè ðåàëèçì êîíñåïñèéàñûíà àèääèð. Ôåìèíèñò Ð.Ùðàíò
èääèà åäèð êè, êèøèëÿðèí ñèéàñÿòäÿ öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñè äöíéàäà
ýöúöí ëåýèòèìëÿøäèðèëìÿñèíÿ âÿ ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿí ÿõëàã
ïðèíñèïëÿðèíèí ÷ûõàðûëìàñûíà ýÿòèðèá. Áèð ÷îõ ðàäèêàë ôåìèíèñòëÿðèí
òÿäãèãàò èøëÿðèíäÿ êèøèëÿð ñÿðùÿä òàíûìàéàí òÿùëöêÿ éàðàòìàã
èìêàíëàðûíà ìàëèê âàðëûã êèìè òÿãäèì îëóíóð. Áó áÿëà ÿëåéùèíÿ
åìîñèîíàë à÷ûãëûã âÿ ãåéðè-àãðåññèâëèê êèìè ãàäûíëàðûí áèðýÿëèê
÷èçýèëÿðè òÿêëèô îëóíóð. Áó ìÿíòèã ôåìèíèñò êîíñåïñèéà
òÿðÿôäàðëàðûíû áåëÿ áèð èääèàéà ìåéëëÿíäèðèð: ãàäûíëàðûí ñèéàñÿòäÿ
ðîëóíóí ýöúëÿíìÿñè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìöíàãèøÿ âÿ
ýÿðýèíëèê ñÿâèééÿñèíè àøàüû ñàëà áèëÿð, äöíéàíû äàùà ñòàáèë âÿ
ÿäàëÿòëè åäÿ áèëÿð.

60
 Áåëÿëèêëÿ, ïîñòìîäåðíèçì êèìè ôåìèíèçì äÿ áöòþâëöêäÿ
òÿùëöêÿñèçëèê ïðîáëåìèíÿ éåíè éàíàøìàíûí ôîðìàëàøìàñûíà òþùôÿ
âåðèð. Ïîñòìîäåðíèñò âÿ ôåìèíèñò êîíñåïñèéàëàðûí ùåñàáûíà áó âàúèá
ïðîáëåìëÿðèí òÿäãèãè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿçÿðèééÿ âÿ
òÿúðöáÿñèíäÿ òÿêúÿ ùÿðáè-ñèéàñè äåéèë, èãòèñàäè, åêîëîæè, ñîñèàë,
ìÿäÿíè, èíôîðìàñèéà àñïåêòëÿðèíèí äÿ äèããÿòÿ àëûíìàñûíûí âàúèá
îëäóüóíó îðòàéà ãîéóð.

§4. Áåéíÿëõàëã èíòåãðàñèéàíûí íÿçÿðè êîíñåïñèéàñû

Ôóêèäèä, Ìàêèàâåëëè âÿ Ãîááñäàí áàøëàéàðàã Ìîðãåíòàó âÿ

îíóí àðäûúûëëàðûíà ãÿäÿð ÿíÿíÿâè-ðåàëèñò éàíàøìà òÿðÿôäàðëàðû
ùåñàá åäèðëÿð êè, äþâëÿòëÿðàðàñû ðàáèòÿñèçëèê âÿ àíàðõèéà ïðèíñèïúÿ
àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
èñÿ þç ìàùèééÿòè åòèáàðèëÿ ìöáàùèñÿëèäèð. Àììà ùÿëÿ àíòèê
äþâðëÿðäÿ î âàõòêû äöíéàíûí áöòöí ìÿêàíûíû ÿùàòÿ åäÿí
«êîñìîïîëèñ» — ãëîáàë äþâëÿò èäåéàñû éàðàíûá. Áó úöð äþâëÿòèí
éàðàäûëìàñû ìöõòÿëèô äþâëÿòëÿðÿ àéðûëìàíûí ãàðøûñûíû àëìàëû,
àðäûíúà áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿð âÿ îíëàðûí íÿòèúÿñè îëàí
ìöùàðèáÿëÿð õàëãëàðûí ùÿéàòûíäàí ñèëèíìÿëè èäè. Êîñìîïîëèñ
èäåéàñû «äöíéà äþâëÿòè» âÿ éà «äöíéà ùþêóìÿòè» éàðàòìàã
ùàããûíäà ÷îõñàéëû ëàéèùÿëÿðäÿ, ùàáåëÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿêè
ëèáåðàë êîíñåïñèéàäà þç äàâàìûíû òàïäû. Áó êîíñåïñèéàíûí
òÿðÿôäàðëàðû áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí, õöñóñèëÿ óíèâåðñàë áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòûí éàðàäûëìàñûíà, äþâëÿòëÿðàðàñû àéûðìàëàðûí âÿ àíàðõèéàëàð-
ûí ãàðøûñûíûíûí àëûíìàñûíà âÿ òÿäðèúÿí îíà ãëîáàë ñòàòóñ âåðìÿéÿ
öìèä åäèðäèëÿð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
éåíèäÿí ãóðóëìàñû ö÷öí ëèáåðàë êîíñåïñèéàíûí Áèðèíúè Äöíéà
ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà Âóäðî Âèëñîí òÿðÿôèíäÿí òÿúðöáÿäÿ èñòèôàäÿ
úÿùäè óüóðóñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíäè. Áó èëê óíèâåðñàë áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàò îëàí Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíûí éàðàäûëìàñû ïëàíûíà àèääèð. Áó
áåéíÿëõàëã ãóðóìóí õàðàêòåðè âÿ ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñèíäÿ
ìÿéóñëóã áèð ñûðà òÿäãèãàò÷ûëàðû áåéíÿëõàëã èíòåãðàñèéàíûí î ãÿäÿð
äÿ ìþùòÿøÿì îëìàéàí, åéíè çàìàíäà êîíêðåò âÿ ïðàãìàòèê
õàðàêòåð äàøûéàí ìîäåëëÿðèíèí àõòàðûøû èëÿ ìÿøüóë îëìàüà âàäàð
61
åòäè. Áåéíÿëõàëã èíòåãðàñèéàíûí èëê òàðèõè êîíñåïñèéàñû ÕÕ ÿñðèí 2-
úè éàðûñûíäà ìåéäàíà ÷ûõàí ôóíêñèîíàëèçì êîíñåïñèéàñû èäè.
Ôóíêñèîíàëèçì ìþâãåéèíäÿí áåéíÿëõàëã èíòåãðàñèéà ôåíîìåíè-
íèí òÿäãèãè Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíûí éàðàäûëìàñûíûí óüóðóñóçëóüóíóí
þéðÿíèëìÿñè èëÿ áàøëàíûá. Èíýèëèñ òÿäãèãàò÷ûñû Ä.Ìèòðàíè 1943-úö
èëäÿ «Äöíéà âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ôíêñèîíàë èíêèøàôû» àäëû
ìÿãàëÿñèíè ÷àï åòäèðäè. Áó ìÿãàëÿäÿ î, Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíûí
äþâëÿòëÿðèí îíó þç ñóâåðåíëèêëÿðèíÿ òÿùëöêÿ ýþðäöêëÿðè ö÷öí
óüóðñóçëóüà äö÷àð îëäóüóíó èääèà åäèð. Ìöÿëëèô éàçûð êè, ùÿð ùàíñû
ñèéàñè èíòåãðàñèéàíûí èëêèí êîíñòðóêñèéàñûíûí ãóðóëìàñûíäà
óüóðñóçëóã îëà áèëÿð. Îíóí íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ ãëîáàë áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàò öìóìèééÿòëÿ, ìèëëè ñóâåðåíëèéèí ìÿíôè íÿòèúÿëÿðèíè àðàäàí
ãàëäûðà, ùÿòòà äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ñöëù ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ òÿìèíàò âåðÿ
áèëìÿç. Ìöÿëëèô áóíà ýþðÿ äÿ, ùåñàá åäèð êè, Èêèíúè Äöíéà
ìöùàðèáÿñèíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà ãëîáàë òÿøêèëàò
éàðàòìàãäàíñà, äþâëÿòëÿðèí êîíêðåò èãòèñàäè, ñîñèàë, åëìè-òåõíèêè,
ìÿäÿíè ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûüûíû òÿìèí åòìÿê ëàçûìäûð. Áó
ÿìÿêäàøëûüûí þçö äþâëÿòëÿðèí äþâëÿòëÿðàðàñû îðãàíëàðûí
ôîðìàëàøìàñû âÿ ñèéàñè êîîïåðàñèéàéñûíà òÿêàí âåðÿúÿê.
Ôóíêñèîíàëèçì äþâëÿòëÿðàðàñû ÿìÿêäàøëûüûí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðäÿ
ýåíèøëÿíìÿñèíè ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðÿ ÷àòìàüûí — äþâëÿòëÿðèí
áèðëÿøìÿñè èëÿ òÿäðèúÿí îíëàðûí ñóâåðåíëèéèíèí àðàäàí ÷ûõìàñûíûí
éîëó êèìè ýþðöðäö. Ôóíêñèîíàëèçì ìèëëè äþâëÿòäÿ éåíè èãòèñàäè,
ñîñèàë, òåõíèêè âÿ òåõíîëîæè ïðîáëåìëÿðèí ïåðñïåêòèâäÿ ùÿëëèíè
ýþðìöð. Áó ïðîáëåìëÿð éàëíûç áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿäÿ ùÿëë îëóíà
áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ìÿùÿëëè «øàãóëè» àéðûëûüûí éåðèíè êîíêðåò
ñàùÿëÿðäÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ÿìÿêäàøëûüûí êîîðäèíàñèéàñûíû òÿìèí
åäÿí «öôöãè» ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò ìîäåëè àëìàëûäûð.
Áåëÿëèêëÿ, ôóíêñèîíàëèçì òÿðÿôäàðëàðûíûí ôèêðèíúÿ, ìöíàãèøÿëÿðèí
èãòèñàäè âÿ ñîñèàë ñÿáÿáëÿðè àðàäàí ãàëäûðûëàúàã âÿ äþâëÿò
ñóâåðåíëèéèíèí þùäÿñèíäÿí àñàíëûãëà ýÿëìÿê ìöìêöí îëàúàã.
Äþâëÿòëÿð àðàñûíäà óçóíìöääÿòëè âÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûã îíëàð àðàñûíäà
ñèëàùëû ìöíàãèøÿëÿðè èñòèñíà åäèð. Áåéíÿëõàëã ìöùèò êþêëö øÿêèëäÿ
äÿéèøÿúÿê: ÿñýÿðëÿð âÿ äèïëîìàòëàð éåðëÿðèíè àäìèíèñòðàòîð âÿ
òåõíèêëÿðÿ, äÿôòÿðõàíàëàð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð — òåõíèêè

62
àäìèíèñòðàòîðëàð àðàñûíäà áèðáàøà êîíòàêòëàðà, ñóâåðåíëèéèí
ìöäàôèÿñè èñÿ êîíêðåò ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíÿ èìêàí âåðèð.
Òÿäãèãàò÷ûëàð èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíÿ ôóíêñèîíàë éàíàøìàäà
èêèòÿðÿôëèëèéè ãåéä åäèðëÿð. «Èäåàëèñòëÿð» îíäà ìèëëè ñòðóêòóðëàðûí
éàðàäûëìàñûíà úÿùäëÿðè ýþðöðäöëÿð. «Ðåàëèñòëÿð» ùÿð øåéäÿí ãàáàã
äþâëÿò ñóâåðåíëèéèíèí ÿñàñ àòðèáóòëàðûíû îðòà òÿúèëè ïåðñïåêòèâèíèí
ñàõëàíìàñûíà äèããÿò éåòèðèðäèëÿð.
Ôóíêñèîíàëèçì Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí éàðàäûëìàñû âÿ
èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðèá. ÁÌÒ-íèí Õàðòèéàñûíäà ôóíêñèîíàë
þùäÿëèêëÿðÿ äàùà ÷îõ äèããÿò éåòèðèëèð. Ëàêèí ôóíêñèîíàëèçì ùàëûíûí
òÿòáèãè áåéíÿëõàëã èíòåãðàñèéàäà ÷àòûøìàçëûüû îðòàéà ÷ûõàðäû.
Ìöñòÿãèë òåõíèêè òÿøêèëàòëàðûí ñàéûíûí ÷îõ îëìàñû îíëàðûí
ôÿàëèééÿòèíèí êîîðäèíàñèéàñûíäà éåíè ïðîáëåìëÿð éàðàòäû. Î äà
ìöÿééÿí îëóíäó êè, èíòåãðàñèéàíûí ðåàë ïðàêòèêàñûíäà áåéíÿëõàëã
ÿìÿêäàøëûã àâòîìàòèê îëàðàã «ñóâåðåíëèéèí àðàäàí ãàëõìàñû»íà
àïàðìûð. Áóíóíëà éàíàøû, ôóíêñèîíàë ÿìÿêäàøëûüûí þçö ñèéàñè
õàðàêòåðëè òÿäáèðëÿðèí ýöúëÿíìÿñèíè òÿëÿá åäèð.
Éóõàðûäà àäû÷ÿêèëÿí ïîáëåìëÿð ãåéðè-ôóíêñèîíàëèçìäÿ þç
ÿêñèíè òàïûð. Îíóí íöìàéÿíäÿëÿðè ùåñàá åäèð êè, èãòèñàäè, ñîñèàë,
òåõíèêè âÿ ìÿäÿíèééÿò ñàùÿëÿðèíäÿ ÿìÿêäàøëûã òÿëÿáàòû çÿíúèðâàðè
ðåàêñèéà äîüóðìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð âÿ èõòèñàñëàøìûø ãëîáàë
èíñòèòóòëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû âÿ îíëàðûí ëàçûìè êîîðäèíàñèéàñûíà
âÿ ñèéàñè èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí ñöðÿòëÿíìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà
áèëÿð. Áó ïðîñåñèí áàøëàíüûúûíû îíëàð àéðû-àéðû èãòèñàäè ëàéèùÿëÿðäÿ
ýþðöðëÿð. Áó ëàéèùÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí äþâëÿòëÿðèí þç
ñèéàñÿòëÿðèíäÿí èìòèíà åòìÿñè ëàçûì äåéèë, ñàäÿúÿ êîíêðåò
ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿëÿðè êèôàéÿò åäèð. Åéíè çàìàíäà, ãåéðè-
ôóíêñèîíàëèñòëÿð ôóíêñèîíàë èíòåãðàñèéàíûí ìåõàíèêè äåéèë, åùòèìàë
õàðàêòåðèíÿ ìàëèê îëäóüóíó ãåéä åäèðëÿð.
Ñèéàñè èíñòèòóòëàð ôåäåðàëèçì êîíñåïñèéàñûíûí ìÿðêÿçèíäÿ
äàéàíûð. Îíóí òÿðÿôäàðëàðû ôåäåðàëèçìè «ìÿðêÿçëÿøäèðìÿäÿí
ðàçûëàøäûðûëìûø èìòèíà» êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèðëÿð. Ôåäåðàëèçì
íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áåéíÿëõàëã èíòåãðàñèéàíûí éåêóí ùÿäÿôè
ôåäåðàë ãóðóëóø ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ãóðóëàí äþâëÿò ãèñìèíäÿ
ýþðöëìÿñèäèð. Òÿãäèì îëóíàí ìîäåëèí ÿñàñûíäà áèð íå÷ÿ ïðèíñèï

63
äàéàíûð: áèðèíúèñè, ðåýèîíàë âÿ ìÿðêÿçè ùþêóìÿòëÿðèí ìþâúóäëóüó
øÿðàèòèíäÿ èêèëè âÿòÿíäàøëûãäûð; èêèíúèñè ðåèýîíàë ùþêóìÿòëÿðèí
ðîëóíóí ìöõòÿëèôëèéèäèð; ö÷öíúöñö, ðåýèîíàë ùþêóìÿòëÿðèí ðîëó âÿ
ýöúöíöí äþâðöëöéöíöí äÿéèøìÿñèäèð; äþðäöíúö, ôåäåðàëèçìèí
ìÿðêÿçäÿíãà÷ìà âÿ ìÿðêÿçÿãà÷ìà ãöââÿëÿðèíÿ ìàëèê
ìàùèééÿòèíèí èêèòèðÿëèëèéèäèð. Ôåäåðàëèçì îíóí èøòèðàê÷ûëàðûíûí ñèéàñè
èðàäÿñèíèí ðîëóíà, ìÿðêÿç òÿðÿôèíäÿí ùàêèìèééÿòèí ñóè-èñòèôàäÿ
åäèëìÿñè åùòèìàëûíà ãàðøû òÿìèíàò êèìè ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëÿðäÿ
ñÿëàùèééÿòëÿðèí áþëöøäöðöëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò àéûðûð.
Ôåäåðàëèçìèí òÿãäèì åòäèéè ìîäåë îëäóãúà úÿëáåäèúè ýþðöíöð, ëàêèí
îíäà éöêñÿê þçöíÿìÿõñóñ íîðìàòèâëèê éöêö, ìöúÿððÿä
íöìóíÿëÿðÿ èñòèãàìÿòëÿíìÿ âàð. Éóõàðûäà àíàëèç åäèëÿí
êîíñåïñèéàäàêû ÷àòûøìàçëûãëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã ðåàë áåéíÿëõàëã
èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíè áàøà äöøìÿê ö÷öí îíëàðûí ùÿð áèðèíèí
öñòöíëöêëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã
èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíèí êîììóíèêàñèéà øÿáÿêÿñè òåðìèíëÿðè,
ìÿëóìàò ìöáàäèëÿñè, ìöÿééÿí ôóíêñèéàëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè âÿ
òÿúðöáÿ ãàçàíûëìàñû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áàõûëäûüû ïëöðàëèñò êîíñåïñèéàéà
ìöðàúèÿò åòìÿê ëàçûìäûð.
Ïëöðàëèñò èñòèãàìÿòèí íöìàéÿíäÿñè îëàí Ê.Äîé÷ èêè òèï —
«àìàëãàì» (ãàðûøûã) âÿ «ïëöðàëèñò» ñèéàñè áèðëèêëÿð
ìöÿééÿíëÿøäèðèð. «Àìàëãàì» áèðëèêëÿð «ìöâàôèã ôîðìàäà ÿââÿëëÿð
ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ ìþâúóä îëàí èêè âÿ äàùà ÷îõ âàùèäèí öìóìè
èäàðåòìÿíèí ìöÿééÿí òèïëÿðÿ áþëöíìöø äàùà ýåíèø áèðëèéè»
àäëàíûð. «Àìàëãàì» èíòåãðàñèéàíûí ñîñèàë-ìÿäÿíè âÿ ñèéàñè
õàðàêòåðëè áöòþâ êîìïëåêñ øÿðàèòÿ åùòèéàúû âàð: èíòåãðàñèéà
îëóíäóüó ÿùàëè áèðëèéèíÿ åéíè äÿéÿðëÿðëÿ ñàäèãëèéèíÿ,
èíòåãðàñèéàäàí õåéèð ýþçëÿíìÿñè, áèð-áèðèíè êèôàéÿò ãÿäÿð òàíûìà
âÿ äàâðàíûøûí þíúÿäÿí áèëèíìÿñè. ßñàñ «àìàëãàì» èíòåãðàñèéà
öìóìè ùÿéàò òÿðçè âÿ äÿðèí áèðëèéèí äÿðê åäèëìÿñèíÿ ÷åâðèëèð.
«Ïëöðàëèñò» áèðëèêëÿðäÿ èíòåãðàñèéà îëóíàí âàùèäëÿð ñèéàñè
ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ñàõëàéûð, àììà ýåíèø âÿ ñÿðò øÿðòëÿð òÿëÿá åäèð.
ßñàñ ñîñèàë-ìÿäÿíè äÿéÿðëÿð ñàäÿúÿ áèð-áèðèíÿ çèää îëìàìàëûäûð.
Áåëÿ áèð èíãòåãðàñèéàíûí óüóðó èíòåëëåêòóàë äàèðÿëÿð âÿ ñèéàñè
ùÿðÿêàòëàð òÿðÿôèíäÿí áèðëÿøäèðèúè èäåéàëàðûí ãÿáóëóíà, ùàáåëÿ

64
êîììóíèêàñèéà øÿáÿêÿñèíèí äàâàìëû èíêèøàôû âÿ ùÿðòÿðÿôëè
ãàðïøûëûãëû ôÿàëèééÿòèíÿ êþìÿê ýþñòÿðìÿëèäèð.
Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí áåéíÿëõàëã èíòåãðàñèéà êîíñåïñèéàëàðû
ïðàêòèêè îëàðàã þç ÿêñèíè äàùà íöôóçëó âÿ áó ýöí áåéíÿëõàëã
èíòåãðàñèéà òÿøêèëàòëàðûíäàí äàùà åôååêòëè îëàí Àâðîïà Èòòèôàãûíûí
éàðàäûëìàñû âÿ èíêèøàôûíäà òàïûá. Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû Ãÿðáè
Àâðîïàäàêû èëêèí èíòåãðàñèéà òÿìèç øÿêèëäÿ ôóíêñèîíàë éàíàøìàéà
ÿñàñëàíûð. Ìöàñèð Àâðîïà Èòòèôàãûíûí ñÿëÿôè îëàí Àâðîïà Êþìöð âÿ
Ïîëàä Úÿìèééÿòè Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí êþìöð÷ûõàðìà âÿ
ìåòàëëóðýèéà ñÿíàéåñè ñàùÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûüûí ãóðóëìàñûíäàí
ñàâàéû áàøãà ùÿäÿôè îëìàéàí ôóíêñèîíàë òèïëè èãòèñàäè òÿøêèëàò èäè.
Àâðîïàíûí èíòåãðàñèéà ïåðñïåêòèâè ö÷öí ôóíêñèîíàë éàíàøìà
ìÿùäóäèééÿòè Ëèíäáåðã âÿ Ùààñûí èøëÿðèíäÿ íÿçÿðè òÿçàùöðöíö
òàïàí íåîôóíêñèîíàëèçì êîíñåïñèéàñûíûí ôîðìàëàøìàñûíà òÿêàí
âåðäè. Íåîôóíêñèîíàë éàíàøìà 1957-úè èëäÿ Àâðîïà Áèðëèéèíèí
éàðàíìàñû ùàãäà Ðîìà ìöãàâèëÿñè èëÿ ïðàêòèêè îëàðàã þç
òÿúÿññöìöíö òàïäû. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ñèéàñÿòèí ðîëó àðòìàüà áàøëàñà
äà, ñîíðàêû 3 îíèëëèê ÿðçèíäÿ Àâðîïà èíòåãðàñèéàñûíäà èãòèñàäè
õàðàêòåðëè ìÿñÿëÿëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿéÿ áàøëàäû. Éàëíûç 1980-
úè èëëÿðäÿ áèð òÿðÿôäÿí èãòèñàäè èíòåãðàñèéàíûí äÿðèíëÿøìÿñè, äèýÿð
òÿðÿôäÿí ñèéàñè èíòåãðàñèéàíûí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí ëàçûìè øÿðàèò
éàðàäûëäû. Àâðîïà òàðèõèíäÿ ÿñàñ äþíöø íþãòÿñè Àâðîïà Èòòèôàãû
öçâö îëàí äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí 1992-úè èëèí ôåâðàëûíäà èìçàëàíàí
Ìààñòðèõò ìöãàâèëÿñè îëäó. Áó Àâðîïà èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
èíòåãðàñèéàñûíûí ôåäåðàëèñò ìîäåëÿ êå÷èäè ìÿíàñûíû âåðèðäè.
Ôåäåðàëèñòëÿð èêè äàüûäûúû äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ñÿáÿáêàð êèìè
áàðûøìàç ìèëëÿò÷èëèéèíèí ìÿíáÿéè îëàí «ìèëëè äþâëÿòè» ýþðöðëÿð.
Àâðîïàíûí áèðëÿøìÿñè ö÷öí ÿñàñ ÿíýÿë îëàí ìèëëÿò÷èëèê ÿíýÿëèíÿ
ãàðøû ôåäåðàëèñòëÿð áèð òÿðÿôäÿí ðåýèîíëàðûí ìèëëè-ìÿäÿíè
äèð÷ÿëäèëìÿñèíè, äèýÿð òÿðÿôäÿí, öìóìàâðîïà ñèâèëèçàñèéàñûíà
ìÿõñóñëóüóí äÿðê åäèëìÿñèíè ãîéóðëàð. Áó, Ãÿðáè Àâðîïà
òÿäãèãàò÷ûëàðûíûí Àâðîïà õàëãëàðûíûí öìóìè òàëåéè âÿ ìÿäÿíèééÿòè
èäåéàëàðûíûí ÿñàñëàíäûðûëìàñû, ùàáåëÿ «ìöõòÿëèôëèêäÿ âàùèäëèê»
ïðèíñèïè ùåñàáûíà ìöìêöí îëóá.

65
 Ôåäåðàëèñòëÿð ëèáåðàë-äåìîêðàòèê ñèñòåìäÿ ùàêèì îëàí
÷àòûøìàçëûãëàðû òÿíãèä åäèðëÿð. Àâðîïà ñèâèëèçàñèéàñûíûí ìÿäÿíè
ìÿêàíûíà ìèëëè âÿ ìèëëè-ìÿäÿíè ìÿíñóáèééÿòèíäÿí àñûëû
îëìàéàðàã áàõûðëàð. Áó éåêúèíñ ìÿêàí ìÿðêÿçè (ýÿëÿúÿêäÿ
äöíéà) ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóð. Ôåäåðàëèñòëÿðèí
ëàéèùÿñèíÿ ÿñàñÿí, Àâðîïà ñèâèëèçàñèéàñûíûí ìÿäÿíè ìÿêàíû äàùà
ýåíèø èòòèôàãäà áèðëÿøÿí þçöíö èäàðÿ åäÿí éåðëè, ðåýèîíàë, ìèëëè-
ìÿäÿíè áèðëèêëÿð òÿðÿôèíäÿí ôîðìàëàøäûðûëûð. Áó «ìöõòÿëèôëèêäÿ
âàùèäëèê» ôåäåðàë ÿíÿíÿñè îðòà ÿñðëÿð Àâðîïàñûíäà ìþâúóä îëäóüó
ùàëäà, ëèáåðàë ÿíÿíÿ èñÿ Àâðîïàíûí ìèëëè äþâëÿòëÿðèíèí ìöàñèð
çàìàíäà òÿçàùöðö âÿ ìþùêÿìëÿíìÿñè èëÿ áàüëû èäè. Ôåäåðàëèçì
éåðëè âÿ ðåýèîíàë ìöõòàðèééÿòèí òÿìèíàò÷ûñûäûð, ëèáåðàëèçì äàùà èðè
ñèéàñè ãóðóìëàðäà áèðëÿøÿí ìóõòàð âàùèäëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðè
òÿíçèìëÿéèð. ßñàñ ñèéàñè âàùèäëÿðèí þë÷öñöíö ìÿùäóäëàøäûðàí,
ñèéàñè ñîéóãëóüó àðàäàí ãàëäûðàí âÿ ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòèí
óéüóíëóüóíó òÿìèí åäÿí ýåíèø èòòèôàãäà êîëëåêòèâ èøòèðàê
èìêàíëàðûíû éàðàäûð.
ßýÿð Ê.Äîé÷óí êîíñåïñèéàñûíäàí ÷ûõûø åòñÿê, ÕÕ ÿñðèí 90-úû
èëëÿðèíÿ ãÿäÿð ñþùáÿò Àâðîïàäà «ïëöðàëèñò áèðëèê» éàðàòìàãäàí
ýåäèðäè, àíúàã èíäè èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìöäàôèÿ ìÿêàíûíäà äàùà
èíòåãðàñèéà îëóíìóø ïðåðñïåêòèâäÿí ñþùáÿò ýåäèð.

§5. Áåéíÿëõàëã ðåæèìëÿð íÿçÿðèééÿñèíèí ôîðìàëàøìàñû

Ôèêðèìèçúÿ, áåéíÿëõàëã ðåæèìëÿðèí éàðàíìàñû íÿçÿðèééÿñèíèí

ìÿíøÿéè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû âÿ
ìàùèééÿòè áàðÿäÿ äàèìè äèñêóññèéàëàðëà ÿëàãÿëèäèð. Áó
äèññêóñèéàëàðûí ìàùèééÿòèíè Ãîááñ äàùà éàõøû ýþñòÿðèá. Îíóí
«òÿáèè âÿçèééÿò» âÿ «èúòèìàè ìöãàâèëÿ» êîíñåïñèéàëàðû áåéíÿëõàëã
àñïåêòëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Èúòèìàè ìöãàâèëÿíèí èìçàëàíìàñû âÿ
îíóí ÿñàñûíäà äþâëÿòèí «òÿáèè âÿçèééÿò» «ùàìûíûí ùàìûéà ãàðøû
ìöùàðèáÿñè»íÿ ýåäÿí ïðîñåñèí ãàðøûñûíû àëäûüûíû èääèà åäÿí Ãîááñ
áóíà áàõìàéàðàã «òÿáèè âÿçèééÿò»èí äþâëÿòëÿðèí àðàñûíäàêû
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùÿëÿ äÿ ñàõëàíäûüûíà äèããÿò éåòèðèð. Åéíè çàìàíäà
ôÿðäëÿð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðèí «òÿáèè âÿçèééÿò»è áåéíÿëõàëã
66
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ äàèìè ãàðøûäóðìà âÿ ãàðøûëûãëû øöáùÿëÿð, ìöòëÿã
à÷ûã ìöíàãèøÿëÿðÿ ÷åâðèëèð. Áó úöð êîíôëèêòëÿð ÿêñÿð ùàëëàðäà
ìöùàðèáÿéÿ ñÿáÿá îëóð, îíà ýþðÿ äÿ «òÿáèè âÿçèééÿò» áèðèíúè âÿ
èêèíúè ùàëëàðäà ñàáèòëèê âÿ òÿùëöêÿñèçëèéÿ òÿìèíàò âåðìèð.
«Òÿáèè âÿçèééÿò» ÿíýÿëèíè àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí ôþâãöíäÿ
äàéàíàí äöíéà ùþêóìÿòè ôîðìàñûíäà ìÿðêÿçè ãëîáàë ùàêèìèééÿò
éàðàäûëìàñû èëÿ êå÷ìÿê îëàð. Áóíà áàõìàéàðàã, Òîìàñ Ãîááñóí
þçö áåëÿ áèð ïåðñïåêòèâÿ èíàíìûðäû. Ãîááñ âÿ ðåàëèñò èñòèãàìÿòèí
äèýÿð íöìàéÿíäÿëÿðè äöøöíöðäöëÿð êè, áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿð âÿ
ìöùàðèáÿëÿð ïðèíñèïúÿ ãàðøûñûàëûíìàçäûð, áóíà óéüóí îëàðàã ùÿð
áèð àéðû äþâëÿò þç òÿùëöêÿñèçëèéèíè ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ òÿìèí
åòìÿëèäèð. Ùÿð áèð äþâëÿò þç ñèéàñÿòèíè þçöíöí ýöú òÿòáèãåòìÿ
èìêàíëàðûíà àðõàëàíàðàã þçöíöí åãîèñò ìàðàãëàðûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê
ìöÿééÿíëÿøäèðèð.
Ëèáåðàë âÿ éà íåîëèáåðàë êèìè õàðàêòåðèçÿ îëóíàí ÿêñ-éàíàøìà
ùÿìèøÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿêè «òÿáèè âÿçèééÿòè»äÿí õèëàñ
îëìàã èìêàíëàðûíäàí ÷ûõûø åäèð âÿ åäÿúÿê. Áó èìêàíëàð ìèëëè
äþâëÿò ñóâåðåíëèéèíèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû âÿ ãëîáàë èíñòèòóòëàðûí
ìåéäàíà ÷ûõìàñû âÿ ïåðñïåêòèâäÿ îíëàðûí äöíéà ùþêóìÿòè
ôóíêñèéàñû ÿëäÿ åäèëìÿñè éîëó èëÿ ðåàëëàøäûðûëà áèëÿð.
Áåéíÿëõàëã ðåæèìëÿðèí íÿçÿðèééÿñè èêè éöêñÿêÿùÿìèééÿòëè
éàíàøìàíû þçöíÿ íöìóíÿ ýþòöðöð. Áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàð áó
íÿçÿðèééÿíè íåîëèáåðàëèçìëÿ ÿëÿãÿëÿíäèðñÿëÿð äÿ, îíóí ìÿíáÿéèíè
ÕÕ ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿêè ÿíÿíÿâè èíýèëèñ ðåàëèçìèíäÿ àõòàðìàã
ëàçûìäûð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ñèñòåìëè éàíàøìà
òÿòáèã îëóíìàüà áàøëàíñà äà, áÿçè àìåðèêàëû âÿ èíèýèëèñ
ïîëèòîëîãëàð, ÿñàñÿí äÿ Õ.Áóëë áóíà ìÿíôè éàíàøûðäû. Îíëàðûí
íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ, ñèñòåì àíëàéûøû îëäóãúà ìåõàíèñòäèð âÿ äèýÿð
åëìëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã þçöíÿìÿõñóñ êåéôèééÿòÿ ìàëèê îëàí ñîñèàë
åëìëÿðÿ òÿòáèãè ìöìêöíñöçäöð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ
«ñèñòåì» àíëàéûøû «úÿìèééÿò» àíëàéûøûíà ãàðøû ãîéóëóð, öñòÿëèê
áóðàäà ñþùáÿò íåîëèáåðàëëàðäà îëäóüó êèìè ãëîáàë «âÿòÿíäàø
úÿìèééÿòè»íäÿí äåéèë, äþâëÿòëÿðèí áèðëèéèíäÿí ýåäèð.

67
 Þç ñÿëÿôëÿðèíäÿí âÿ ùÿìéåðëèëÿðè Òîìàñ Ãîááñäàí ôÿðãëè
îëàðàã èíýèëèñ ðåàëèñòëÿðè 1960-úû èëëÿðäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ
«òÿáèè âÿçèééÿò»è ãÿòèééÿí ìöòëÿã àðàäàí ãàëäûðûëà áèëìÿéÿí ùåñàá
åòìèðäèëÿð. ßêñèíÿ îíëàðûí ôèêðèíúÿ, þç àðàëàðûíäà öìóìè éàøàéûøûí
ãÿáóë åäèëÿí ôîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ðàçûëàøìàã
ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí ãîíøóëóãäà éàøàéàí èíñàíëàð êèìè
äþâëÿòëÿð äÿ îíëàðû ìàðàãëàíäûðàí ïðîáëåìëÿðëÿ áàüëû ðàçûëûüà ýÿëÿ
áèëÿðëÿð. Äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿìÿê ö÷öí
òÿìèç ýöú âÿ éà ùàíñûñà ãëîáàë ùàêèìèééÿò ìÿðêÿçè äåéèë,
äàâðàíûøûí ãàðøûëûãëû ãÿáóë åäèëÿí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðè ëàçûìäûð.
Ùÿð äþâëÿò åãîèñòúÿñèíÿ, èëê íþâáÿäÿ þç õöñóñè ìàðàãëàðûíûí
ãàéüûñûíà ãàëûð. Ëàêèí äþâëÿò — äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ìàðàãëàðûíûí
âàðëûüûíû ãÿáóë åäÿí «àüûëëû åãîèñò» îëìàëûäûð.
Äþâëÿòëÿðèí áó âÿ éà äèýÿð ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû áó âÿ éà äèýÿð
ñàùÿëÿðäÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû ðàçûëàøäûðìàñû âÿ áó úöð ãàéäàëàðà
ÿìÿë åäèëìÿñè ñîí íÿòèúÿäÿ «áåéíÿëõàëã ðåæèì» àäûíû àëûá. Áó
àíëàéûøûí êëàññèê òÿðèôè íöôóçëó àìåðèêàëû, áåéíÿëõàëã ìÿñÿëÿëÿð
öçðÿ èõòèñàñëàøìûø ïîëèòîëîã Ñ.Êðàñíåðÿ ìÿõñóñäóð: «Áåéíÿëõàëã
ðåæèìëÿð — ìöÿééÿí ñàùÿëÿðäÿ ïðèíñèï, íîðìà, ãàéäà, ãÿðàð
ãÿáóëåòìÿ ïðîñåäóðëàðû ÿòðàôûíäà àêòîðëàðûí ýþçëÿíòèëÿðèíèí öñò-
öñòÿ äöøìÿñèäèð».
Áåéíÿëõàëã ðåæèìëÿðèí íÿçÿðèééÿñè åéíè øÿêèëäÿ áåéíÿëõàëã
èíñòèòóòëàðûí (îíëàðûí ìþâúóäëóüó áó âÿ éà äèýÿð áåéíÿëõàëã
ðåæèìèí ôÿàëèééÿòèíèí òÿìèíè èëÿ áàüëûäûð) ðîëóíó âÿ õàðèúè ñèéàñÿòäÿ
äåòåðìèíèñò ôàêòîð êèìè àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí ìèëëè ìàðàãëàðûíû
éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèð.

§6. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ìîäåðíèñò êîíñåïñèéàñû

1950-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäà ìåéäàíà ÷ûõàí ìîäåðíèçì

áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ öñòöíëöê òÿøêèë
åäÿí ñèéàñè ðåàëèçìÿ ãàðøû þçöíÿìÿõñóñ àüûðëûüûíû ãîéäó. Éåíè
èñòèãàìÿòèí îðòàéà ÷ûõìàñû ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðëÿ øÿðòëÿíäèðèëèð,
áèðèíúèñè, òåõíîëîæè âÿ åëìè òÿðÿããèíèí òÿñèðè èëÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿçÿðè âÿ åìïèðèê úÿùÿòäÿí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí éåíè
68
âàñèòÿ âÿ èìêàíëàðûí éàðàíìàñû, èêèíúèñè, 1950-úè èëëÿðèí ñîíóíäà
ñîéóã ìöùàðèáÿíèí çÿèôëÿìÿñè èëÿ äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ éàðàíàí
äÿéèøèêëèêëÿð, ö÷öíúöñö èñÿ Àìåðèêà ñèéàñè åëìèíÿ éåíè àëèìëÿð
íÿñëèíèí ýÿëìÿñèäèð. Ìîäåðíèçìèí éàðàíìàñû ìÿùç Êóèíñè Ðàéò,
Ìîðòîí Êàïëàí, Êàðë Ôðèäðèõ, Êàðë Äîé÷ êèìè àäëàðëà
ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Îíëàðû ãèñìÿí äèýÿð èúòèìàè-ñèéàñè åëìëÿðÿ èñòèíàä
åäÿðÿê áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñèíÿ éåíè èäåéà âÿ
ìåòîäëàð ýÿòèðìÿéÿ úÿùä åäèðëÿð. Î âàõò, êèáåðíåòèêàäà äÿáäÿ
îëàí ñîñèîëîæè âÿ ñèéàñè òÿäãèãàòëàðûí ñèéàñè ìåòîäëàðûíûí öìóìè
íÿçÿðè ñèñòåìèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëäè. Ñèéàñè ðåàëèçì ìÿêòÿáèíè
òÿíãèä åäÿí ìîäåðíèñòëÿð îíó áåéíÿëõàëã ùÿéàòäàêû éåíè
òÿçàùöðëÿðè íÿçÿðÿ àëìàã èãòèäàðûíäà îëìàìàãäà, òÿäãèãàòëàðûí
ýåíèø íÿçÿðè áàçàñûíûí îëìàìàñûíäà, êàòåãîðèéà àïàðàòûíûí
íàòàìàìëûüûíäà ýöíàùëàíäûðûðäûëàð. Áó òÿíãèä èñÿ ùÿìèøÿ îáéåêòèâ
îëìóð âÿ äàùà ÷îõ ðàñèîíàë äåéèë, åìîñèîíàë õàðàêòåð äàøûéûðäû.
Ëàêèí áó úöð òÿíãèäè àíàëèç ÿíÿíÿâè òÿãäèìàòäàêû áèð ÷îõ
÷àòûøìàçëûãëàðû à÷ìàüà èìêàí âåðäè.
Ìîäåðíèñòëÿð ðåàëèñòëÿðèí áèð äþâëÿòèí äèýÿð äþâëÿòÿ þç èðàäÿñèíè
äèãòÿ åòìÿéÿ âÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿéÿ èìêàí âåðÿí âàúèá àìèë êèìè
ýöúö ÿñàñ òåçèñ êèìè ýþñòÿðìÿëÿðèíè øöáùÿ àëòûíà àëûðäûëàð. ßäàëÿò
íàìèíÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ áó
àìèëèí ðîëó òàìàìèëÿ èíêàð åäèëìèðäè. Ñèéàñè ðåàëèçìèí
êëàññèêëÿðèíèí ìöäàôèÿ åòäèéè ìèëëè ìàðàãëàð êàòåãîðèéàñûíûí èçàùû
äà òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëûðäû. Áàõìàéàðàã êè, ìîäåðíèñòëÿðèí þçëÿðè
îíóí îáéåêòèâ õàðàêòåðèíè èíêàð åäèðäèëÿð, áóíóíëà áåëÿ, áó
êàòåãîðèéàäàí èñòèôàäÿ åòìÿêäÿí èìòèíà åòìèðäèëÿð.
Ìîäåðíèñòëÿðèí úÿùäëÿðè ñèéàñè ðåàëèçìÿ àëòåðíàòèâ îëàðàã
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí öìóìè íÿçÿðèééÿñèíè èøëÿéèá
ùàçûðëàìàüà èñòèãàìÿòëÿíìèøäè. Áåëÿ áèð íÿçÿðèééÿíèí
éàðàäûëìàñûíà öìèä èñÿ äöíéà ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí öìóìè íÿçÿðè ñèñòåìèíäÿêè òÿäãèãàòëàðäà èñòèôàäÿñè
èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Èëê áåëÿ úÿùä, áó ñòðóêòóðà ÿñàñ åòèáàðèëÿ îðàäà
áèðëÿøÿí äþâëÿòëÿðèí äàâðàíûøëàðû âÿ ìöÿééÿí îëóíàí ãàðøûëûãëû
ÿëàãÿëè ùèññÿëÿðäÿí èáàðÿò ñèñòåì êèìè áàõìàüû èðÿëè ñöðÿí
×.Ìàêêëåëàíä òÿðÿôèíäÿí îëóá. Ìþâúóä êîíñåïñèéàíûí ñîíðàêû

69
èíêèøàôû Ì.Êàïëàí, Ú.Ðîçåíàó, Ð.Ðîçåíêðàíòñ, Ä.Ñèíãåð âÿ äèýÿð
ÀÁØ ïîëèòîëîãëàðûíûí èøëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûá. Îíëàð ùÿð ùàíñû
áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ìÿãñÿäèíèí äàõèëè ñàáèòëèéè ñàõëàìàã
îëäóüóíó èääèà åäèðäèëÿð. ßòðàô ìöùèòëÿ ãà÷ûëìàç ÿëàãÿñè, þçöíö
âàùèä òàì êèìè ýþñòÿðÿí áåéíÿëõàëã ñèñòåìè ñòðóêòóð úÿùÿòäÿí àéðû
éàðûìñèñòåì âÿ åëåìåíòëÿðÿ áþëöð. Áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí öìóìè
ñÿâèééÿñè ìöñòÿãèë âÿ àñûëû äÿéèøêÿí êèìè ìöÿééÿí îëóíóð.
«Ìöñòÿãèë äÿéèøêÿí»ÿ àèääèð:
- áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñ àêòîðëàðû (äþâëÿò, áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàð);
- áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ñòðóêòóðó (ñèéàñè áèðëèê âÿ ãðóïëàðûí
ìöõòÿëèô íþâëÿðè);
- ñèñòåìèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíèí ôîðìà âÿ
øÿêëè (èãòèñàäè, ùÿðáè âÿ äèïëîìàòèê êàíàëëàðûí ìöíàãèøÿ âÿ
ÿìÿêäàøëûã øÿðàèòèíäÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè);

«Àñûëû äÿéèøêÿí»ÿ àèääèð:

- äþâëÿòèí íöôóçó (äèýÿð àêòîðëàðûí äàâðàíûøûíà òÿñèð åòìÿê

ãàáèëèééÿòè);
- Ýöúëÿ èäàðÿåòìÿ (áèð äþâëÿòèí äèýÿðèíÿ ãàðøû ýöú òÿòáèã
åòìÿñè);
- áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ìþâúóä ñòðóêòóð âÿ ïðîñåñëÿðèíäÿ îëàí
ñàáèòëèê âÿ äÿéèøèêëèêëÿð.

Ñàäàëàíàí äÿéøèêëèêëÿðèí ìèãäàðè àíàëèçè ÿñàñûíäà áåéíÿëõàëã

ñèñòåìèí ðèéàçè ìîäåëèíèí éàðàäûëìàñûíà úÿùäëÿð åäèëèá.
Ìîäåðíèñòëÿðèí äèããÿòèíè ùÿì äÿ áåéíÿëõàëã ñèñòåìëÿ äàõèëè ñèñéàñè
ñèñòåìèí ÿëàãÿñè ìÿñÿëÿñè úÿëá åäèðäè. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, ñèñòåì
âÿ øÿðàèòèí ãàðøûëûãëû òÿñèðè ïðîáëåìèíÿ äàõèëè ñèéàñè âÿçèééÿòèí
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿñèðè âÿ éà ÿêñè ïðîáëåìè êèìè áàõûëûð.
Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ïðîáëåì, õöñóñèëÿ 1960-úû èëäÿ
ìîäåðíèçìèí ÿí ìÿøùóð íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí îëàí Ú.Ðîçåíàóíóí
äèããÿòèíè úÿëá åòäè. Áó àìåðèêàëû ïîëèòîëîã õöñóñè áàüëàíìà
êîíñåïñèéàñûíû èðÿëè ñöðäö. Áó òåçèçäÿ Ú.Ðîçåíàó áèð äàõèëè ñèñòåì

70
è÷ÿðèñèíäÿ äÿ ùÿð ùàíñû áèð àêòîðóí äàâðàíûøûíûí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè äèýÿðèíÿ òÿñèð åòäèéè ùàëûíäàêû
òÿçàùöðö èçàù åäèð. Îíóí ôèêðèíúÿ, òåõíîëîæè òÿðÿããè, êöòëÿâè
êîììóíèêàñèéàíûí èíêèøàôû, áàüëàíìà òåíäåíñèéàñûíû ýöúëÿíäèðèð
âÿ ñèéàñè ñèñòåìè õàðèúè òÿñèð ö÷öí äÿ êå÷èúè åäèð. Ú.Ðîçåíàó þç
êîíñåïñèéàñûíäà ùÿð ùàíñû äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ õàðèúè
àìèëëÿðëÿ éàíàøû äàõèëè àìèëëÿðèíäÿ èøòèðàê åòìÿñè òåçèñèíäÿ èñðàð
åäèðäè. Àììà åéíè çàìàíäà ãåéä åäèðäè êè, äàõèëè ñèéàñÿò äèýÿð
äþâëÿòëÿðèí âÿ áöòþâëöêäÿ ñèñòåìèí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëàúàã. Õàðèúè
ñèéàñÿòèí äàõèëè ñèéàñÿòèí öçÿðèíäÿ öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñè ãÿíàÿòè
áóðàäàí ãàéíàãëàíûð. Áó ãÿíàÿòè Ðîçåíàó èëê þíúÿ õàðèúè ñèéàñÿòèí
«äàõèëè ìÿíøÿëè» îëìàñû, èêèíúèñè èñÿ õàðèúè ñèéàñÿòèí äàõèëè
ñèéàñÿòèí äàâàìû êèìè ÷ûõûø åòìÿñè, àíúàã åéíè çàìàíäà áóíëàðûí
ùÿì äÿ ãàðøûëûãëû àñûëû îëìàñû èëÿ èçàù åäèðäè.
Ú.Ðîçåíàó õàðèúè ñèéàñÿòÿ òÿñèð åäÿí 5 ÿñàñ àìèëè
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíëàð àøàüûäàêûëàðäûð:
1. Ôÿðäè àìèëëÿð — éÿíè øÿõñè êåéôèééÿò, èñòåäàä, ñèéàñè õàäèìèí
ãàáàãúûë òÿúðöáÿñè, ìþâúóä ñèñòåìèí äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ õàðèúè
ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóëóíäà òÿéèíåäèúè õöñóñèééÿòè;
2. Ðîë àìèëëÿðè — éÿíè äþâëÿò õàäèìèíèí øÿõñè êåéôèééÿò âÿ
õàðàêòåðèíäÿí éîõ, òóòäóüó ðÿñìè ìþâãåäÿí ãàéíàãëàíàí ðîëó èëÿ
øÿðòëÿíäèðèëÿí äàâðàíûø àìèëëÿðè;
3. Ùþêóìÿò àìèëëÿðè — áóðàéà ñèéàñè ëèäåðëÿðèí õàðèúè ñèéàñè
ñå÷èìèíèí ùÿääèíè ìöÿééÿí åäÿí ùþêóìÿò ñòðóêòóðó àñïåêòëÿðè
äàõèëäèð.
4. «Èúòèìàè äÿéèøêÿí» àìèëëÿð — úÿìèééÿòèí ÿñàñ äÿéÿðëÿðè, ìèëëè
âàùèäëèê äÿðÿúÿñè, èãòèñàäè èíêèøàôûí ñÿâèééÿñè âÿ ñ.
5. «Ñèñòåì äÿéèøêÿíëèéè» àìèëëÿð — õàðèúè ìöùèò âÿ áåéíÿëõàëã
ñèñòåìèí äþâëÿò ëèäåðëÿðèíèí õàðèúè ñèéàñè ñå÷èìëÿðèíÿ òÿñèðè èëÿ
ìöÿééÿí îëóíàí àìèëëÿð (úîüðàôè ðåàëëûãëàð, äèýÿð äþâëÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí èäåîëîæè ÷àüûðûøëàð, ìþâúóä äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòè ö÷öí äèýÿð þëêÿëÿðäÿ
ùþêóìÿòèí ñàáèòëèéè âÿ ñ.).
Òÿÿúúöáëö äåéèë êè, õàðèúè ñèéàñÿòäÿ öñòöíëöê òÿøêèë åäÿí
àìèëëÿðÿ éàíàøìàäà ìîäåðíèñòëÿðèí äèããÿòè áåéíÿëõàëã

71
ìöíàñèáÿòëÿðèí ñóáéåêòèâ òÿðÿôëÿðè, õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðû ãÿáóë
åäÿí àéðû-àéðû øÿõñèééÿòëÿð ãðóïóíóí ðîëóíóí þéðÿíèëìÿñèíÿ
éþíÿëèá.
Áó ìÿíàäà Ðè÷àðä Ñíàéäåðèí êîíñåïñèéàñû äàùà ìÿøùóðäóð.
Îíóí ôèêðèíúÿ, õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðûí ãÿáóëó ìåõàíèçìèíè 3
äÿéèøêÿíëèéèí áþéöêëöéöíöí ãàðøûëûãëû òÿñèðè èëÿ èçàù åòìÿê îëàð:
1)ìöõòÿëèô îðãàíëàðûí ðîëó âÿ ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòè, 2) îíëàðà
èíôîðìàñèéà àõûíûíûí äàõèë îëìàñû 3) àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí ôÿàëèééÿòè.
Ð.Ñíàéäåð ÿñàñëàíäûðìàíûí þéðÿíèëìÿñèíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèð.
Îíóí êîíñåïñèéàñûíà ÿñàñÿí äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí õàðèúè ñèéàñè
ãÿðàð ãÿáóëóíäà ðÿùáÿð òóòäóãëàðû ÿñàñëàðû èêè áàøëûúà ôîðìàéà
áþëìÿê îëàð. Áèðèíúèñè, ìÿìóðóí êå÷ìèøäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ïåøÿêàð
òÿúðöáÿñèíèí òÿñèðè èëÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíàí ÿñàñëàíäûðìàëàð, èêèíúèñè,
äþâëÿò ìÿìóðóíóí àäè øÿõñ êèìè ùÿéàò òÿúðöáÿñèíÿ ñþéêÿíÿí
ÿñàñëàíäûðìàëàðäûð. Ð.Ñíàéäåð äàùà ÷îõ áèðèíúè ôîðìàéà öñòöíëöê
âåðìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöð. Àììà åëÿ âÿçèééÿò éàðàíûð êè, ìÿùç
ñèéàñè ëèäåð âÿ äþâëÿò ìÿìóðóíóí ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðè õàðèúè
ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ ãÿðàðëàðûí ãÿáóëóíà òÿñèð åäèð.
Ãÿðàð ãÿáóëóíó òÿñäèã åäÿí ìöòÿõÿññèñëÿð õàðèúè ñèéàñè êóðñóí
ôîðìàëàøìàñûíà òÿñèð åòìÿê èñòÿéÿí ãðóïëàðûí âàðëûüûíû íÿçÿðÿ
àëìàüû âàúèá ùåñàá åäèðëÿð.
Áó òÿçéèã ãðóïëàðûíà èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ùþêóìÿò åëèòàñû; êöòëâè
èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè; èúòèìàè ðÿéè ôîðìàëàøäûðàí ëèäåðëÿð; ÿùàëèíèí
ñèéàñè úÿùÿòäÿí ôÿàë ùèññÿñè âÿ ñ. àèääèð.
Ãÿðàð ãÿáóëó èëÿ áàüëû èíýèëèñ ïîëèòîëîãó Íåéúåë Ôîðâàðä
òÿðÿôèíäÿí 1970-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿãäèì îëóíàí ìîäåë äÿ
ìàðàã êÿñá åäèð. Í.Ôîðâàðä äþâëÿò ëèäåðëÿðèíèí õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð
ãÿáóë åäÿðêÿí ÿñàñÿí àøàüûäàêû 6 êðèòåðèéàéà èñòèíàä åòäèéèíè
ìöÿééÿíëÿøäèðèá:
1. Ìèëëè áèðëèéèí ñàõëàíìàñû êðèòåðèéàñû âÿ éà ìöñòÿãèë äþâëÿò
ãèñìèíäÿ ãåéä îëóíàí þëêÿíèí ìþâúóäëóüóíó òÿìèí åäÿí
àìèëëÿðèí íÿçÿðÿ àëûíìàñû;
2. Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè êðèòåðèéàñû, èëê þíúÿ
ùÿðáè úÿùÿòäÿí;

72
 3. Ìèëëè ðîëóí ñàõëàíìàñû êðèòåðèéàñû — äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ éåðèíèí ñàõëàíûëìàñûíà èìêàí âåðÿí
àìèëëÿð;
4. Ïðåñåäåíò éàðàäûëìàñû êðèòåðèéàñû;
5. Íöôóçóí ñàõëàíìàñû êðèòåðèéàñû — þç ùÿäÿ âÿ âÿäëÿðèíè
éåðèíÿ éåòèðÿí äþâëÿò áåéíÿëõàëã íöôóçóíó àðòûðûð, ÿêñ ùàëäà î
äþâëÿò íöôóçóíó èòèðèð;
6. Áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðûí ñàõëàíìàñû êðèòåðèéàñû âÿ
áåéíÿëõàëã ùöãóã âÿ ÿõëàã íîðìàëàðûíà ÿìÿë îëóíìàñû êðèòåðèéàñû.

Ìàêñ Âåáåðèí ìåòîäîëîýèéàñûíà óéüóí îëàðàã Í.Ôîðâàðä õàðèúè

ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë åäÿí øÿõñëÿðèí 3 èäåàë òèïèíè ñàäàëàéûð. Áó
áþëöíìÿ êðèòåðèéàëàðûí ñå÷èëìÿñè âÿ íÿçÿðÿ àëûíìàñû ôÿðãèíÿ
ÿñàñëàíûð.
Í.Ôîðâàðä áèðèíúè òèïè «òÿëÿñêÿí» àäëàíäûðûð. Áóðàéà ãÿáóë
åäèëÿí ãÿðàðûí óçóíìöääÿòëè íÿòèúÿñèíè íÿçÿðÿ àëìàéàí, ìèëëè
ìàðàãëàðû òÿùäèä åäÿí ùÿð ùàíñû ùÿðÿêÿòÿ òåç ðåàêñèéà âåðÿí ñèéàñè
ëèäåðëÿð àèääèð. Áó òèïäÿí îëàíëàð éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ö÷
êðèòåðèéàéà äèããÿò éåòèðèð, àíúàã ñîí ö÷öíÿ ãàðøû åòèíàñûç éàíàøûð.
Èêèíúè èäåàë òèï «íàðàùàò»äûð. Ãÿáóë îëóíàí ãÿðàðûí óçóíìöääÿòëè
íÿòèúÿëÿðÿíÿ èñòèãàìÿòëÿíÿí âÿ 5-úè âÿ 6-úû êðèòåðèéàëàðû íÿçÿðÿ
àëàí ñèéàñè õàäèìëÿð áó òèïÿ àèääèðëÿð. Ö÷öíúö òèï ïîëèòîëîãëàð
òÿðÿôèíäÿí «õÿéàëïÿðÿñò» àäëàíäûðûëûð. Áó èíñàíëàð éàëíûç
áþåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà àðõàëàíûð âÿ õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë
åäÿðêÿí áåéíÿëõàëã ùöãóã âÿ ÿõëàã íîðìàëàðûíû ðÿùáÿð òóòóðëàð.
Áó ñõåì öçðÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíûí êå÷ìèø ñèéàñè ëèäåðëÿðèíèí
òèïëîëîýèéëàøäûðûëìàñûíà ÷àëûøàúàüûã. Áóíà ÿñàñÿí, ÷îõ ýöìàí êè,
Í.Õðóøøîâà «òÿëÿñêÿí», Ì.Ãîðáà÷îâà «õÿéàëïÿðÿñò»,
×åõîñëîâàêèéà âÿ ßôãàíûñòàíà îðäó éåðèäèëìÿñè ãÿðàðû èñòèñíà
îëìàãëà Ë.Áðåæíåâÿ èñÿ «íàðàùàò» òèïè óéüóí ýÿëèð.
Ìîäåðíèñò èñòèãàìÿòëè ìÿêòÿáëÿð àðàñûíäà íÿçÿðè îéóíëàð äà
ìÿøùóðëóã ãàçàíûð. Íÿçÿðèééÿíèí ìÿãñÿäè áåéíÿëõàëã èãòèñàäè âÿ
ñèéàñè âÿçèééÿòëÿðäÿ ìîäåëëÿøäèðèëìèø äàâðàíûø õÿòòèíè
ùàçûðëàìàãäûð. Èëê äÿôÿ Ú.Íåéìàí âÿ Î.Ìîðãåíòàóíóí îéóí
íÿçÿðèééÿñè âÿ èãòèñàäè äàâðàíûø êèòàáûíäà òÿãäèì îëóíàí áó

73
íÿçÿðèééÿéÿ ÿñàñÿí, õàðèúè ñèéàñÿò àïàðàí ùÿð áèð äþâëÿò éà ðÿãèá
òÿðÿôèí ìÿüëóáèééÿòèíè âÿ þçöíöí ãàçàíìàñûíû èñòÿéèð («ñûôûð
ìÿáëÿüäÿ îéóí» — áèðèíèí ãàçàíúûíûí éåêóíó äèýÿðèíèí
óäóçìàñûíà áÿðàáÿðäèð), éà äà ÿêñèíÿ äèýÿð òÿðÿôëÿ ÿìÿêäàøëûüà
÷àëûøûð. Áó âÿ éà äèýÿð äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí
èíñàíëàð ùÿð ùàíñû âÿçèééÿòÿ äöøÿ áèëÿðëÿð, àììà îíëàð ùÿìèøÿ 4
ãÿðàðäàí áèðèíè ñå÷ìÿê èìêàíûíà ìàëèê îëóð: äàùà éàõøû; ïèñÿ
íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ éàõøû; éàõøûéà íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ ïèñ; äàùà ïèñ.
Îéóí ìöÿëëèôëÿðèíèí ôèêðèíúÿ, îéóí íÿçÿðèééÿñèíèí ìÿãñÿäè îíäàí
èÿáàðÿòäèð êè, ñèñòåìëÿøäèðìÿ âÿ ðèéàçè àíàëèçèí êþìÿéè èëÿ áèð ÷îõ
âÿçèééÿòëÿðäÿ ñèéàñè ëèäåð îïòèìàë ñòðàòàåýèéà ÿëäÿ åòìÿê èìêàíû
ãàçàíûð.
Âàõò êå÷äèêúÿ ìîäðåíèçìëÿ ðàåëèçì àðàñûíäà îëàí ôÿðã
àçàëìàüà áàøëàäû. Öñòÿëèê íÿçÿðè äèñêóññèéàëàðäà èøòèðàê åäÿíëÿðèí
þçëÿðè åòèðàô åäèðäèëÿð êè, áó ôÿðãëÿðèí ÷îõó óéäóðóëìóøäó.
Ìîäåðíèñòëÿð òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëÿí áèð ÷îõ èäåéàëàð öìóìÿí
ãÿáóë åäèëäè. Éàâàø-éàâàø ñèéàñè ðåàëèçìè äèýÿð, äàùà ìöàñèð
êîíñåïñèéàëàð, ìÿñÿëÿí íåîðåàëèçì, íåëèáðåàðëèçì ÿâÿç åäèð,
ìîäåðíèñò èñòèãàìÿò áöòþâ òÿñÿââöð êèìè ÿââÿëêè ÿùÿìèééÿòèíè
èòèðèðäè. Àíúàã ìþâúóä èñòèãàìÿòèí ÿêñÿð íöìàéÿíäÿëÿðè åëìäÿ þç
éåðëÿðèíè ñàõëàäûëàð, Ú.Ðîçåíàó, Ú.Ìîäåëñêè êèìè àëèìëÿð èñÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿçÿðèééÿñè ñàùÿñèíäÿ ùàìû òÿðÿôèíäÿí
ãÿáóë åäèëìèø íöôóçëó øÿõñëÿðäèð.

74
 ÂÛ ÔßÑÈË

ÑÎÉÓà ÌÖÙÀÐÈÁßÍÈÍ ÁÀØÀ ×ÀÒÌÀÑÛÍÄÀÍ ÑÎÍÐÀ

ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐ ÏÐÎÁËÅÌÈ ÖÇÐß
ÍßÇßÐÈ ÄÈÑÊÓÑÑÈÉÀËÀÐ

§1. Ô.Ôóêóéàìàíûí «òàðèõèí ñîíó» êîíñåïñèéàñû

Ìöàñèð ñèéàñÿò åëìèíèí áèð áþëìÿñè êèìè áåéíÿëõàëã

ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿçÿðèééÿñè èêèãöòáëö äöíéà øÿðàèòèíäÿ ôîðìàëàøûá
âÿ èíêèøàô åäèá. Áó, áåéíÿëõàëã-ñèéàñè òÿäãèãàòëàðûí ïðîáëåìàòèêàñû
âÿ êîíñåïòóàë éàíàøìàëàðäà þç ÿêñèíè òàïìàéà áèëìÿçäè.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû àç-÷îõ ìöùöì
ïðîãíîçëàð Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû äþðä îíèëëèêäÿ
ìþâúóä îëàí åéíè âÿçèééÿòèí ýÿëÿúÿêäÿ äÿ òÿõìèíÿí
ñàõëàíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Áÿçè ïîëèòîëîãëàð áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ äÿéèøèêëèêëÿðèí ÷îõãöòáëö ñèñòåìÿ ýÿòèðèá
÷ûõàðàúàüû áàðÿäÿ åùòèìàëëàðû ñÿñëÿíäèðñÿëÿð äÿ, îíëàð ÀÁØ âÿ
ÑÑÐÈ êèìè íÿùÿíý äþâëÿòëÿðèí ùÿëÿ äÿ âàúèá ðîë îéíàéàúàãëàðû
ìþâãåéèíäÿí ÷ûõûø åäèðäèëÿð.
Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà äöíéà
ñèéàñÿòèíäÿêè ðåàë èðÿëèëÿéèøëÿð áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð öçðÿ ÿêñÿð
òÿãèãàò÷ûëàð ö÷öí ðàäèêàë îëäóüó ãÿäÿð äÿ, ýþçëÿíèëìÿç îëäó.
Ñàðñûëìàç ùåñàá îëóíàí áèð ÷îõ íÿçÿðè êîíñåïñèéàëàð áèð àíäà
ìÿùâ îëäó. Äöíéàíûí ñèéàñè õÿðèòÿñè î ãÿäÿð ñöðÿòëÿ äÿéèøäè êè,
åëìè òÿôÿêêöð áóíóíëà àéàãëàøà áèëìÿäè. Äöíéà ñèéàñÿòè âÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ïðîáëåìèíèí òÿäãèãè öçðÿ èõòèñàñëàøàí
ïîëèòîëîãëàð àðàñûíäà áèð òÿðÿôäÿí áÿçè ÷àøãûíëûãëàð éàðàíñà äà,
äèýÿð òÿðÿôäÿí éåíè äöíéà ðåàëëûüûíû èçàù åòìÿê âÿ äöíéàäàêû
ñîíðàêû äÿéèøèêëèêëÿð äèíàìèêàñûíû ïðîãíîçëàøäûðìàã úÿùäëÿðè
ìöøàùèäÿ åäèëäè. Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð
äÿéèøèêëèêëÿðèí íÿçÿðè èçàùûíû âåðìÿéÿ èëê úÿùäëÿð 1980-1990-úû
èëëÿðèí ãîâóøìàñûíäà Àìåðèêà àëèìè âÿ äèïëîìàòû Ôðåíñèñ
Ôóêóéàìà òÿðÿôèíäÿí åäèëèá. Î þçöíöí áþéöê ÿêñ-ñÿäà äîüóðìóø
«Òàðèõèí ñîíó» ÿñÿðèíäÿ ñîéóã ìöùàðèáÿíèí ÿñàñûíäà äàéàíàí èêè
75
èäåîëîýèéàíûí — ëèáåðàë äåìîêðàòèéà âÿ êîììóíèçì àðàñûíäà
ìöíàãèøÿíèí òàì ùÿëë îëóíäóüó áàðÿäÿ òåçèñ èðÿëè ñöðäö.
Êîììóíèçì ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäû âÿ ëèáåðàë äåìîêðàòèéà
ïðèíñèïëÿðèíèí áöòöí äöíéàäà çÿôÿð ÷àëìàñû ö÷öí ïåðñïåêòèâëÿð
à÷ûëäû. Ïîëèòîëîãóí ôèêðèíúÿ, áóíóíëà äà «òàðèõèí ñîíó», äàùà
äîüðóñó èõòèëàôñûçëûã âÿçèééÿòè áàøëàéûð. Ô.Ôóêóéàìàíûí ôèêèðëÿðè
èäåàëèñò âÿ áÿñèò àäëàíäûðûëàðàã òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëäû. Äîüðóäàí äà
ñîéóã ìöùàðèáÿ áàøà ÷àòàíäàí ñîíðàêû èëëÿðäÿ áàø âåðÿíëÿð
àìåðèêàëû àëèìèí 1980-úè èëëÿðèí ñîíóíóí îïòèìèçì âÿ åéôîðèéàñû
èëÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû ÿñÿðèíäÿ ýþñòÿðèëÿí èôðàò îïòèìèçì ö÷öí ÿñàñ
îëìàäûüûíû ñöáóò åòäè.

§2. Ñ.Ùàíòèíãòîíóí «Ñèâèëèçàñèéàëàðûí òîããóøìàñû»

êîíñåïñèéàñû

Ìöàñèð äþâðöí ÿí íöôóçëó ïîëèòîëîãëàðûíäàí îëàí Ñàìóåë

Ùàíòèíãòîíóí 1993-úö èëäÿ Àìåðèêàíûí õàðèúè ñèéàñÿò æóðíàëû îëàí
«Ôîðèí àôôåðñ»äÿ ÷àï åäèëÿí «Ñèâèëèçàñèéàëàðûí òîããóøìàñû» àäëû
ìÿãàëÿñè äàùà úèääè äèñêóññèéàëàð éàðàòäû. Ñ.Ùàíòèíãòîíóí
êîíñåïñèéàñûíûí öìóìè ÷èçýèëÿðè áèð íþâ ýÿëÿúÿêëÿ öçëÿøìÿ èäè.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí òàðèõèíèí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ
äöíéà ñèéàñÿòèíèí äèíàìèêàñû ìöíàãèøÿëÿðèí ìöõòÿëèô òèïèíè
ìöÿééÿíëÿøäèðäè. ßââÿëúÿ áó ìîíàðõëàðàðàñû ìöíàãèøÿëÿð èäè.
Áþéöê ôðàíñûç èíãèëàáûíäàí ñîíðà ìèëëÿò âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû
ìöíàãèøÿëÿð åðàñû áàøëàíäû. 1917-úè èë ðóñ èíãèëàáûíäàí ñîíðà äöíéà
èäåîëîæè, ñîñèàë-ñèéàñè ïðèíñèïëÿð öçðÿ ïàð÷àëàíäû. Áó ïàð÷àëàíìà
ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñû äþâðöíÿ ãÿäÿð èõòèëàôëàðûí ÿñàñ
ìÿíáÿéè îëäó. Ëàêèí Ñ.Ùàíòèíãòîíóí ôèêðèíúÿ, áó òèï ìöíàãèøÿëÿð
Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàíûí äàõèëèíäÿêè ìöíàãèøÿëÿð èäè. Ïîëèòîëîã
ýþñòÿðèð: «ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñû èëÿ áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòèí èíêèøàôûíûí Ãÿðá ôàçàñû áàøà ÷àòûð. Ãÿðáëÿ ãåéðè-Ãÿðá
ñèâëèçàñèéàñû àðàñûíäà ãàðøûëûãû ôÿàëèééÿò ìÿðêÿçÿ äîüðó èðÿëèëÿéèð».
Ñ.Ùàíòèíãòîí ñèâèëèçàñèéàíû ñîñèàë-ìÿäÿíè áèðëèéèí ÿí éöêñÿê
äÿðÿúÿñè êèìè âÿ èíñàíëàðûí ìÿäÿíèééÿò åéíèëèéèíèí ÿí éöêñÿê
ñÿâèééÿñè êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Ùÿð ñèâèëèçàñèéà ö÷öí áÿçè
76
îáéåêòèâ òÿçàùöðëÿðèí ìþâúóäëóüó õàðàêòåðèêäèð: òàðèõ, äèí, äèë,
àäÿò áèðëèéè, ñîñèàë èíñòèòóòëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí õöñóñèëèéè, ùàáåëÿ
èíñàíûí ñóáéåêòèâ þçöíöåéíèëÿøäèðìÿñè. À.Òîéíáè âÿ äèýÿð
òÿäãèãàò÷ûëàðûí èøëÿðèíÿ àðõàëàíàí Ñ.Ùàíòèíãòîí 8 ñèâèëèçàñèéà
ìöÿééÿíëÿøäèðèð: Ãÿðá-õðèñòèàí, Ïðàâîñëàâ-õðèñòèàí, Èñëàì,
Êîíôóòñè, Ëàòûí Àìåðèêà, èíäóèñò, Éàïîí âÿ Àôðèêà. Îíóí íþãòåéè-
íÿçÿðèíúÿ, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ñèâèëèçàñèéà àìèëè äàèì
ýöúëÿíÿúÿê. Áó ãÿíàÿò àøàüûäàêû òÿðçäÿ ÿñàñëàíäûðûëûð. Áèðèíúèñè,
ÿñàñûíû äèíèí òÿøêèë åòäèéè ñèâëèçàñèéàëàðûí àðàñûíäàêû ìöõòÿëèôëèê
äàùà ìöùöìäöð; áó ìöõòÿëèôëèê ÿñðëÿðëÿ éûüûëûð, ñèéàñè èäåîëîýèéà
âÿ ñèéàñè ðåæèì àðàñûíäàêû ìöõòÿëèôëèêäÿí îäëäóãúà ýöúëöñöäöð.
Èêèíúèñè, ìöõòÿëèô ñèâëèçàñèéàëàðà ìÿíñóáëóüó îëàí õàëãëàðûí
ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòè ýöúëÿíèð, áó èñÿ ñèâèëèçàñèéà þçöíöäÿðêèíèí
àðòìàñûíà âÿ ñèâèëèçàñèéàëàð âÿ áèðëèêëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þç
ñèâèëèçàñèéàñûíûí ìöõòÿëèôëèéèíèí áàøà äöøöëìÿñèíÿ àïàðûð.
Ö÷öíúöñö, äèíèí ðîëó àðòûð, öñòÿëèê ñîíóíúó äàùà ôóíäàìåíòàë
ùÿðÿêàòëàð ôîðìàñûíäà òÿçàùöð åäèð. Äþðäöíúöñö, Ãÿðáÿ àèä
îëìàéàí þëêÿëÿðäÿ Ãÿðáèí òÿñèðè çÿèôëÿéèð, áó èñÿ éåðëè åëèòàíûí
ãÿðáñèçëÿøäèðìÿ ïðîñåñèíäÿ þçöíöèôàäÿñèíÿ ýÿòèðèð âÿ þç
ñèâèëèçàñèéà êþêëÿðèíè àõòàðìàüû ýöúëÿíäèðèð. Áåøèíúèñè, èãòèñàäè âÿ
ñèéàñè ôÿðãëèëèéÿ íèñáÿòÿí ìÿäÿíè ôÿðãëèëèê äàùà àç äÿéèøèêëèéÿ
óüðàéûð âÿ áóíà óéüóí îëàðàã äàùà àç ýöçÿøòëè ãÿðàðëàðà ýÿòèðèá
÷ûõàðûð. Ñ.Ùàíòèíãòîí éàçûð: «Êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãûíäà
êîììóíèñòëÿð äåìîêðàòà, âàðëûëàð êàñûáà ÷åâðèëÿ áèëÿðëÿð, àììà
áöòöí àðçóëàðà áàõìàéàðàã, ðóñëàð åñòîíëàðà, àçÿðáàéúàíëûëàð
åðìÿíèéÿ (åðìÿíèëÿð éÿùóäèéÿ) ÷åâðèëÿ áèëìÿçëÿð». Àëòûíúûñû,
ïîëèòîëîã, ìÿäÿíè-äèíè åéíèëèéí áèð ÷îõ èãòèñàäè òÿøêèëàò âÿ
èíòåãðàñèéà ãðóïëàøìàëàðûíà ÿñàñëàíäûüûíäàí ñèâèëèçàñèéà àìèëè èëÿ
áàüëû îëàí èãòèñàäè ðåýèîí÷óëóüóí ýöúëÿíìÿñèíè ãåéä åäèð.
Ñ.Ùàíòèíãòîí ñîéóã ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà ñèâèëèçàñèéà àìèëèíèí
äöíéà ñèéàñÿòèíÿ òÿñèðèíè «ãàðäàø þëêÿëÿð ñèíäðîìó»íóí
òÿçàùöðöíäÿ ýþðöð. Áó ñèíäðîì äþâëÿòëÿðèí ãàðøûëûãûë
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ èäåîëîæè áèðëèê âÿ ñèéàñè ñèñòåìÿ ýþðÿ
èñòèãàìÿòëÿíìÿñèíè äåéèë, ñèâèëèçàñèéà éàõûíëûüûíû ÿñàñ ýþòöðöð.
Áóíóíëà áåëÿ, ñèâèëèçàñèéà ôÿðãèíèí ðåàëëûüû ö÷öí íöìóíÿ ãèñìèíäÿ

77
ñîí èëëÿðäÿ áàø âåðÿí ÿñàñ ìöíàãèøÿëÿðèí ñèâèëèçàñèéàëàðàðàñû
ïàð÷àëàíìà õÿòòèíäÿ áàø âåðäèéèíè ýþñòÿðèð. Áó ñÿðùÿä ñèâèëèçàñèéà
ìåéäàíëàðûíûí êÿñèøìÿñèíäÿí êå÷èð (Áàëêàíëàð, Ãàôãàç, Éàõûí
Øÿðã âÿ äèýÿðëÿðè).
Ýÿëÿúÿéè ïðîíîãçëàøäûðàðêÿí Ñ.Ùàíòèíãòîí áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ
ýÿëèð êè, Ãÿðá âÿ ãåéðè-Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû àðàñûíäà ìöíàãèøÿ
ãà÷ûëìàçäûð, öñòÿëèê Ãÿðá ö÷öí ÿñàñ òÿùëöêÿíè êîíôóòñè-èñëàì
áëîêó — ×èí, Èðàí, áèð ñûðà ÿðÿá âÿ äèýÿð ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿðèíèí
ùèïîòåòèê (ôÿðçèéÿâè) êîàëèñèéàñû òÿøêèë åäèð. Þç åùòèìàëëàðûíûí
òÿñäèãè ö÷öí Àìåðèêà ïîëèòîëîãó 1990-úû èëëÿðèí ñèéàñè ùÿéàòûíäàí
ôàêòëàð ýÿòèðèð.
Îíóí ôèêðèíúÿ, Ãÿðá éåíè òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíäà
ìþùêÿìëÿíìÿëèäèð âÿ Ñ.Ùàíòèíãòîí áóíóí ö÷öí òÿäáèðëÿð òÿêëèô
åäèð. Áóíäàí áàøãà, Àìåðèêà ïîëèòîëîãó ùþêóìÿòèí ãÿðáéþíöìëö
îëäóüó, ëàêèí àäÿò-ÿíÿíÿ, ìÿäÿíèééÿò, òàðèõ áàõûìûíäàí Ãÿðáëÿ
öìóìè ùå÷ íÿéè îëìàéàí «ïàð÷àëàíìûø äþâëÿòëÿð» àäëàíàí
þëêÿëÿðÿ äèããÿò éåòèðìÿéÿ ÷àüûðûð. Áåëÿ þëêÿëÿðÿ Ñ.Ùàíòèíãòîí
Òöðêèéÿíè, Ìåêñèêàíû âÿ Ðóñèéàíû àèä åäèð. Ñîíóíúóíóí õàðèúè
ñèéàñè èñòèãàìÿòè ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
ýÿëÿúÿéèíèí òÿùëèë åäèëìÿñèíäÿí àñûëûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ,
Ñ.Ùàíòèíãòîí õöñóñè ãåéä åäèð êè, Ãÿðáèí ìàðàãëàðû Ðóñèéà èëÿ
ÿìÿêäàøëûüû ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ äàâàì åòäèðìÿéè òÿëÿá åäèð.
Ñ.Ùàíòèíãòîí ÕÕ ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ äÿ þç èäåéàëàðûíû ìöäàôèÿ
åäèð âÿ èíêèøàô åòäèðèðäè. 1996-úû èëäÿ î, «Ñèâèëèçàñèéàëàðûí
òîããóøìàñû âÿ äöíéà äöçÿíèíèí äÿéèøäèðèëìÿñè» êèòàáûíû íÿøð
åòäèðäè. Áó èøäÿ àìåðèêàëû ïîëèòîëîã Ãÿðá-õðèñòèàí âÿ èñëàì
ñèâèëèçàñèéàñûíûí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò âåðèð.
Îíóí ôèêðèíúÿ, îíëàðûí àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿíèí ìÿíáÿéè ÷îõÿñðëèê
òàðèõÿ ìàëèêäèð.
Õðèñòèàíëûãëà Èñëàì àðàñûíäà ãàðøûëûãëû èõòèëàôëû ìöíàñèáÿòëÿð
Øèìàëè Àôðèêàäà, Èáåðèéà éàðûìàäàñûíäà (Èñïàíèéà), Éàõûí Øÿðã âÿ
äèýÿð ðåýèîíëàðäà ÿðÿá èñòèëàëàðûûíäàí áàøëàéûð. Õðèñòèàí-ÿðÿá
ãàðøûäóðìàñû Ðåêîíñèñòÿ — Èñïàíèéàíûí ÿðÿá âÿ áàðáàðëàðäàí àçàä
åäèëìÿñè ìöùàðèáÿëÿðèíÿ, 150 èë ÿðçèíäÿ Ãÿðáè Àâðîïà
ùþêìäàðëàðûíûí Ôÿëÿñòèí òîðïàãëàðû âÿ îíëàðûí ÿòðàô áþëýÿëÿðèíäÿ

78
ìþùêÿìëÿíìÿê ö÷öí òÿøêèë åòäèêëÿðè Õà÷ éöðöøëÿðèíÿ ãÿäÿð
äàâàì åòäèðèð. Áó ãàðøûäóðìà ÿí ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿ êèìè 1453-úö
èëäÿ òöðêëÿð òÿðÿôèíäÿí Êîíñòàíòèíîïîëóí ÿëÿ êå÷èðèëìÿñè âÿ 1529-
úó èëäÿ Âéàíàíûí ìöùàñèðÿéÿ àëûíìàñûíû ýþñòÿðèð. Áèçàíñ
èìïåðèéàñûíûí ñöãóòóíäàí ñîíðà ÿââÿëëÿð îíà ìÿõñóñ îëàí Êè÷èê
Àñèéà, Áàëêàíëàð âÿ Øèìàëè Àôðèêà ÿðàçèëÿðèíäÿ Èñëàì äöíéàñûíûí
ÿí èðè ùÿðáè âÿ ñèéàñè ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèëÿí Îñìàíëû èìïåðèéàñû
ìåéäàíà ÷ûõäû. Óçóí ìöääÿò áèð ÷îõ õðèñòèàí þëêÿëÿðè âÿ
õàëãëàðûíà áèëàâàñèòÿ áó èìïåðèéà òÿðÿôèíäÿí òÿùëöêÿ ìþâúóä èäè.
Áþéöê úîüðàôè êÿøôëÿð âÿ Ãÿðá-õðèñòèàí äöíéàñûíûí Èñëàìëà
ãàðøûäóðìàñûíäà ãöââÿëÿð íèñáÿòè Ãÿðáèí ëåùèíÿ äÿéèøäè. Àâðîïà
äþâëÿòëÿðè Àâðîïà ÿðàçèëÿðèíäÿí êÿíàðäà — Àñèéà, Àôðèêà
ãèòÿëÿðèíäÿ îëàí ýåíèø ÿðàçèëÿðäÿ íÿçàðÿòè ÿëÿ àëäûëàð. Áó ÿðàçèëÿðèí
áèð ÷îõ ùèññÿñèíäÿ ÿíÿíÿâè îëàðàã Èñëàìà èíàíàí õàëãëàð
ìÿñêóíëàøìûøäûëàð. Ñ.Ùàíòèíãòîíóí èñòèíàä åòäèéè ìÿíáÿëÿðèí
ìÿëóìàòûíà ÿñàñÿí, 1757-úè èëäÿí 1919-úó èëÿ ãÿäÿð 92 ìöñÿëìàí
áþëýÿñèíèí ãåéðè-ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí èøüàëû ãåéäÿ
àëûíûá. Àâðîïà ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéè âÿ èñòèëàëàðû îíà ãàðøû ãåéðè-Ãÿðá
ÿùàëèñèíèí, ÿêñÿðÿí ìöñÿëìàí ÿùàëèíèí ìöãàâèìÿòè, ñèëàùëû
ìöíàãèøÿëÿðèëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Ñ.Ùàíòèíãòîíóí ãÿíàÿòèíÿ
ýþðÿ, 1820-úè èëäÿí 1929-úó èëÿ ãÿäÿð äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
ìöùàðèáÿëÿðèí éàðûñû áàøãà äèíÿ ìÿíñóá îëàí, î úöìëÿäÿí õðèñòèàí
âÿ Èñëàì äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà áàø âåðèá.
Ùàíòèíãòîíóí ôèêðèíúÿ, îíëàðûí àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿ áèð
òÿðÿôäÿí Èñëàìûí ùÿéàò òÿðçèíÿ ÷åâðèëìèø ìöñÿëìàí êîíñåïñèéàñû
èëÿ äèí âÿ ñèéàñÿòäÿí êÿíàðà ÷ûõàí Ãÿðá õðèñòèàíëûüû êîíñåïñèéàñû
àðàñûíäàêû ôÿðãäÿí ãàéíàãëàíûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí áó ìöíàãèøÿ îõøàð
÷èçýèëÿðëÿ øÿðòëÿíèð. Ùÿì õðèñòèàíëûã, ùÿì äÿ ìöñÿëìàíëûã
ìîíîòåèñò (òÿêàëëàùëû) äèíëÿðäèð âÿ ïîëèòåèñò (÷îõàëëàùëû) äèíëÿðäÿêè
êèìè áàøãàëàðûíûí àëëàùëàðûíû àññèìèëéàñèéà åòìèð âÿ äöíéàéà «áèç
âÿ îíëàð» ïðèçìàñûíäàí áàõûðëàð. Ùÿð èêè äèí óíèâåðñàë õàðàêòåð
äàøûéûð âÿ Éåð êöðÿñèíäÿêè áöòöí èíñàëàðûí àðõàñûíúà ýåäÿ
áèëÿúÿêëÿðè âàùèä, ùÿãèãè èíàíú ðîëóíó èääèà åäèðëÿð. Ùÿð èêèñè þç
ðóùëàðû åòèáàðèëÿ ìèññèîíåð õàðàêòåðëèäèð âÿ þç òÿðÿôäàðëàðûíûí
þùäÿñèíÿ ïðîçåëèòçì (ñàäèãëèê) ãîéóð. Èñëàì åêñïàíñèéàñû èëê

79
èëëÿðèíäÿ èñòèëà éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè, àììà õðèñòèàíëûã äà áåëÿ
èìêàíëàðû ÿëäÿí âåðìèðäè. Ñ.Ùàíòèíãòîí ãåéä åäèð êè, «úèùàä» âÿ
«õà÷ éöðöøö» òÿêúÿ áèð-áèðëÿðèíÿ îõøàð äåéèëëÿð, ùÿì äÿ áó òÿçàùöð
áó äèíëÿðè áàøãà äöíéà äèíëÿðèíèí è÷ÿðèñèíäÿí ñå÷èá àéûðûð.
Ùàíòèíãòîíóí ôèêðèíúÿ, ÕÕ ÿñðèí ñîíóíäà ìöñÿëìàí âÿ õðèñòèàí
ñèâèëèçàñèéàñû àðàñûíäà êþùíÿ ìöíàãèøÿëÿðèí ýÿðýèíëÿøìÿñè áåø
àìèëëÿ øÿðòëÿíèð.
Áèðèíúèñè, ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíèí ñàéûíûí àðòìàñû èëÿ éàðàíàí
èøñèçëÿð äàëüàñûíû, Ãÿðáÿ ìèãðàñèéà åäÿí, Èñëàì ùÿðÿêàòûíà ãàðøû
ýÿíúëÿðäÿ íàðàçûëûüûí éàðàíìàñû.
Èêèíúèñè, Èñëàìûí äèð÷ÿëìÿñèíèí ìöñÿëìàíëàðà þç
ñèâèëèçàñèéàëàðûíûí âÿ äÿéÿðëÿðèíèí õöñóñè ìèññèéàñû âÿ õöñóñè
õàðàêòåðèíÿ èíàíìàã èìêàíû âåðìÿñè.
Ö÷öíúöñö, Ãÿðáèí þç òÿñèñàò âÿ äÿéÿðëÿðèíè óíèâåðñàëëàøäûðìàüû
òÿìèí åòìÿñè, ìöñÿëìàí äöíéàñûíäàêû ìöíàãèøÿëÿðÿ ìöäàõèëÿ
åòìÿê úÿùäëÿðè ö÷öí ùÿðáè âÿ èãòèñàäè öñòöíëöéö ñàõëàìàüû
áàúàðìàñû.
Äþðäöíúöñö, êîììóíèçìèí äàüûëìàñûíûí ùÿì Ãÿðá, ùÿì äÿ
Èñëàì ö÷öí öìóìè äöøìÿíèí àðàäàí ãàëõìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìàñû,
íÿòèúÿäÿ îíëàðûí ÿñàñ òÿùäèä êèìè áèð-áèðëÿðèíè ýþðìÿéÿ áàøëàìàñû.
Áåøèíúèñè, ìöñÿëìàíëàðûí âÿ Ãÿðáèí íöìàíéÿäÿëÿðè àðàñûíäà
ñûõ ÿëàãÿëÿðèí îíëàðûí áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè îëäóãëàðûíû âÿ áàøãà
ñâèëèçàñèéàéà àèä îëìàëàðûíû öçÿ ÷ûõàðìàñû, ìÿíñóá îëäóüó
þëêÿëÿðäÿ ìèëëè àçëûãëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ùöãóãëàðûíûí
ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû ìÿñÿëÿñèíè ãÿáóë åäÿ áèëìÿìÿëÿðè.
Ùàíòèíãòîí ãåéä åäèð êè, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ, 1980-1990-úû èëëÿðäÿ
ùÿì ìöñÿëìàí, ùÿì äÿ õðèñòèàí ñèâèëèçàñèéàñû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
äþçöìëöëöê àçàëìàüà äîüðó ýåòäè.
Ùàíòèíãòîíóí ôèêðèíúÿ, Ãÿðá âÿ ìöñÿëìàí ñèâèëèçàñèéàñû
àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿíèí ÿíÿíÿâè ýåîñèéàñè þëñö÷ö òàðèõÿ
ãîâóøìóøäóð. Ãÿðáèí ìÿùÿëëè èìïåðèàëèçìè ùàãäà ôàêòèêè
ìÿëóìàòûí îëìàìàñû, ìöñÿëìàíëàðûí ÿðàçè åêñïàíñèéàëàðûíûí
äàéàíìàñû úîüðàôè àéûðìàéà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Íÿòèúÿäÿ Ãÿðá âÿ
ìöñÿëìàí èúìàëàðû éàëíûç Áàëêàíëàðäàêû áèð íå÷ÿ ìÿíòÿãÿäÿ
áèëàâàñèòÿ áèð-áèðëÿðè èëÿ ñÿðùÿäÿ ìàëèê îëäóëàð. Ãÿðá âÿ Èñëàì

80
àðàñûíäà ÿðàçè àñïåêòèíäÿí äàùà ÷îõ, äàùà ýåíèø ïðîáëåìëÿð
äàéàíûð: ñèëàùëàðûí éàéûëìàñû, èíñàí ùöãóãëàðû, âÿ äåìîêðàòèéà, íåôò
èñòèñìàðûíà íÿçàðÿò, ìèãðàñèéà, Èñëàì òåððîðèçìè âÿ Ãÿðáèí
ìöäàõèëÿñè.
ÕÕÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èñëàì òåððîðèçìèíèí ôÿàëëàøìàñûíûí ÿêñ-
ñÿäàñû «ñèâèëèçàñèéàëàð òîããóøìàñû» êîíñåïñèéàñûíà éåíèäÿí ìàðàã
éàðàòäû. Áóíà áàõìàéàðàã, 11 ñåíòéàáð 2001-úè èëäÿí ñîíðà
Ùàíòèíãòîí Ãÿðá-õðèñòèàí âÿ Èñëàì ñèâèëèçàñèéàñûíûí ãàðøûäóðìàñû
áàðÿäÿ þç òåçèñëÿðèíè åòèáàðñûç ñàéìàüà úÿùä åòäè. Ùÿð øåéäÿí þíúÿ
î áóíó ñèéàñè ÿõëàã äöøöíúÿñè èëÿ åäèðäè. Íéó-Éîðê âÿ Âàøèíãòîíà
ãàðøû òåððîð÷óëàðûí ùöúóìóíäàí ñîíðà ÀÁØ-äà àíòèìöñÿëìàí
ÿùâàë-ðóùèééÿñè áèðäÿí-áèðÿ ýöúëÿíìèøäè, áóíà ýþðÿ äÿ,
ñèâëèçàñèéàëàðàðàñû ìöíàãèøÿíè õàòûðëàòìàã îõøàð ÿùâàë-ðóùèééÿíè
àëîâëàíäûðà âÿ àðçóîëóíìàç õàîñà ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿðäè.
Ñ.Ùàíòèíãòîíóí èäåéàñû ÿòðàôûíäà àðòûã 10 èëäÿí ÷îõäóð êè,
äèñêóññèéàëàð ýåäèð. Áöòöí àëèìëÿð âÿ ñèéàñÿò÷èëÿð áó èäåéàëàðà
ÿñàñëàíàðàã äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ áàø âåðÿí áèð ÷îõ ïðîñåñëÿðè èçàù
åäèðëÿð. Äèýÿðëÿðè, ÿêñèíÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ðåàë
ïðàêòèêàñûíûí ñèâèëèçàñèéàëàð òîããóøìàñû êîíñåïñèéàñûíûí
ìöääÿàëàðûíà óéüóí îëìàäûüûíû ùåñàá åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Ðóñèéà
ñèâëèçàñèéà êþêëÿðè èëÿ ïðàâîñëàâ îëàí Ýöðúöñòàíëà ìöíàñèáÿòëÿðèíè
ïîñòñîâåò äþâðöíäÿ äàùà ìöðÿêêÿá ãóðóð, íÿèíêè, ìàùèééÿò åòèáàðû
èëÿ Èñëàì ñèâèëèçàñèéàñûíà ìÿõñóñ Àçÿðáàéúàíëà. Ðóñèéà
Ôåäåðàñèéàñû êèìè ÷îõìèëëÿòëè âÿ ÷îõäèíëè äþâëÿòëÿðäÿ äèíè ôÿðãëèëèê
ìÿñÿëÿñèíèí øèøèðäèëìÿñè, ùàáåëÿ ñèâèëèçàñèéàëàðàðàñû ìöíàãèøÿëÿðèí
ãàñ÷ûëìàçëûüûíû èääèà åòìÿê ñòàáèëëèê âÿ òÿùëöêÿñèçëèê ö÷öí ìÿíôè
íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð. Àììà ãëîáàëëàøàí äöíéàäà ìöõòÿëèô
ìÿäÿíèééÿò âÿ äèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí áèëàâàñèòÿ ãàðøûëûãûë
ôÿàëèééÿòè øÿðàèòèíäÿ ìöðÿêêÿá ìöíàãèøÿ âÿçèééÿòëÿðèíèí
éàðàíàúàüûíû íÿçÿðÿ àëìàìàã îëìàç. Áöòöí áóíëàð Ùàíòèíãòîíóí
èäåéàëàðûíû áàøà äöøìÿéè âÿ ðåàë áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
àíàëèçèíäÿ îíóí ðîëóíó ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè øÿðòëÿíäèðèð.

81
 §3. Ç.Áæåçèíñêèíèí ýåîñèéàñè êîíñåïñèéàñû

Ðóñèéà èëÿ ìöíàñèáÿòëÿð äèýÿð òàíûíìûø àìåðèêàëû ïîëèòîëîã

Çáèãíåâ Áæåçèíñêèíèí äÿ äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿäèð. 1993-úö èëäÿ íÿøð
îëóíàí «Íÿçàðÿòñèçëèê. ÕÕÛ ÿñðèí àñòàíàñûíäà ãëîáàë ãåéðè-
ñàáèòëèê» àäëû êèòàáûíäà î ùÿì äÿ ñîéóã ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôû áàðÿäÿ ïðîãíîçëàð âåðèð. Ëàêèí
Ñ.Ùàíòèíãòîíóí ñèâèë éàíàøìàñûíäàí ôÿðãëè îëàðàã Ç.Áæåçèíñêèíèí
éàíàøìàñû ÿíÿíÿâè ýåîñèéàñè ïðèíñèïëÿðÿ ÿñàñëàíûð. Ç.Áæåçèíñêèíèí
ôèêðèíúÿ, Ñîâåò Èòòèôàãûíûí äàüûëìàñû Àâðàñèéàíûí ìÿðêÿçèíäÿ
ýåîñèéàñè âàêóóì éàðàòäû êè, áó äà ïîñòñîâåò ýåîñèéàñè ìÿêàíûíûí
ïåðèìåòðè áîéó ìöíàãèøÿëÿðèí éàðàíìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè îëäó.
Èñëàì÷ûëûüûí ôÿàëëàøìàñû èëÿ éàíàøû, ÀÁØ-ûí îáéåêòèâëèêäÿí
ãàéíàãëàíàí áàúàðûãñûçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ Îðòà Øÿðã ðåýèîíóíäà
âÿçèééÿòè íÿçàðÿò àëòûíà àëà áèëìÿìÿñè ýåíèø ãåéðè-ñòàáèë çîíàíûí
éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð, áó âÿçèééÿò èñÿ Úÿíóá-øÿðãè
Àâðîïà, Îðòà Øÿðã âÿ Ôàðñ êþðôÿçè ðåýèîíóíó, ùàáåëÿ êå÷ìèø Ñîâåò
Èòòèôàãûíûí úÿíóá ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åäÿ áèëÿð. Ç.Áæåçèíñêèíèí
ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, áóíóí äàõèëèíäÿ — «Çîðàêûëûã ýèðäàáûíûí àüçûíäà»
áöòöí äöíéà ö÷öí òÿùëöêÿ õàðàêòåðè äàøûéàí ïîòåíñèàë ìöíàãèøÿëÿð
ö÷öí ÷îõñàéëû äöéöíëÿð âàð. Áàøãà þëêÿëÿðèí, õöñóñèëÿ äÿ ×èíèí
ìöíàãèøÿéÿ úÿëá îëóíìàñû åùòèìàëû ìþâúóä îëäóüó ö÷öí òÿùëöêÿ
äÿðÿúÿñè àðòìàãäàäûð. Ç.Áæåçèíñêè áó äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí íöâÿ
ñèëàùûíûí éàéûëìàìàñû ðåæèìèíÿ ÿìÿë îëóíäóüóíó øöáùÿ àëòûíà àëûð.
Êå÷ìèøäÿ þçöíöí àíòèñîâåò áàõûøëàðû èëÿ ìÿøùóð îëàí àìåðèêàëû
ïîëèòîëîã ÿñàñ òÿùëöêÿ êèìè Ðóñèéàíûí èìïåðèàëèñò ñèéàñÿòèíèí
éåíèäÿí áàø ãàëäûðìàñûíû ýþðöð. Ðóñèéàäà äåìîêðàòèê ãóðóëóøóí
äþíìÿçëèéèíÿ èíàíìàéàí ïîëèòîëîã ùåñàá åäèð êè, «èìïåðèéàíûí
äèð÷ÿëäèëìÿñè» úÿùäëÿðèíÿ ãàéûäûëìàñû ãà÷ûëìàçäûð. Ç.Áæåçèíñêèíèí
ôèêðèíúÿ, Ðóñèéà õàðèúè ñèéàñÿòèíèí áåëÿ îðèåíòàñèéàñû Áèðëÿøìèø
Øòàòëàð ö÷öí òÿùëöêÿäèð âÿ áóíóí ÿëåéùèíÿ ùÿð úöð ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, î ÷ûõûø âÿ ìÿãàëÿëÿðèíäÿ
Ðóñèéàíûí ýåîñèéàñè ÷ÿêèñèíÿ ãàðøû Óêðàéíà áàðÿäÿ èäåéàëàð
èíêèøàô åòäèðèð. Áó èäåéà îíóíëà ÿñàñëàíäûðûëûð êè, «Ðóñèéà
èìïåðèéàñû»íûí äèð÷ÿëäèëìÿñèíèí áàøëûúà øÿðòè Óêðàéíàíûí Ðóñèéà
82
òÿðÿôèíäÿí èëùàã åäèëìÿñèíÿ áàüëûäûð. Óêðàéíà úèääè èãäèñàäè
÷ÿòèíëèê ÷ÿêäèéè çàìàí Ç.Áæåçèíñêè áó þëêÿéÿ êþìÿê åòìÿéÿ
÷àüûðûðäû. Î äà ñèðð äåéèëäè êè, êþìÿê åòìÿê ìÿñÿëÿñèíäÿ áàøëûúà
ùÿäÿô Óêðàéíàíûí èãòñàäè ÷ÿòèíëèêëÿðèíèí ùÿëëè äåéèë, îíóí Ðóñèéà
èëÿ éàõûíëàøìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã èäè. Áó úÿùäëÿðèí êþìÿéè èëÿ
íÿçÿðè úÿùÿòäÿí Ðóñèéà-Óêðàéíà ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ïÿë âóðìàã
èñòÿíèëèðäè. Áæåçèíñêè áó èñòèãàìÿòäÿ ïðàêòèêè àääûìëàð àòìàüà úÿùä
åäèðäè. Îíóí îüëó Êèéåâäÿêè ÀÁØ ñÿôèðëèéèíäÿ ÷àëûøûðäû. Àìåðèêàëû
ïîëèòîëîãóí éåòèðìÿëÿðè Ðóñèéà èëÿ ìÿñàôÿ ñàõëàìàüû ÿñàñ ùÿäÿô
ñå÷ÿí ìèëëÿò÷è ãöââÿëÿðè äÿñòÿêëÿìÿêëÿ Óêðàéíà ìÿñÿëÿëÿðèíÿ
ìàðàã íöìàéèø åòäèðèðäèëÿð.
Áçåæèíñêèíèí ôèêðèíúÿ, ïîñòñîâåò ýåîñèéàñè ìÿêàíûíäà Ðóñèéà
èìïåðèéàñûíûí áÿðïàñû òÿùëöêÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàãäà ùÿëëåäèúè
ìþâãåéÿ Óêðàéíàäàí áàøãà Àçÿðáàéúàí âÿ Þçáÿêèñòàí äà
ìàëèêäèð. Àçÿðáàéúàí Õÿçÿð íåôèòèíèí èñòèñìàðû âÿ äàøûíìàñû
ìàðøðóòëàðûíà íÿçàðÿò åòìÿê áàõûìûíäàí úèääè ðîë îéíàéûð.
Áæåçèíñêè Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿí éàí êå÷ìÿêëÿ Òöðêèéÿíèí Úåéùàí
ëèìàíûíà ÷ûõàí úÿíóá íåôò êÿìÿðè ìàðøðóòóíóí òÿðÿôäàðëàðûíäàí
îëóá. Î ýÿëÿúÿê íåôò àõûíûíûí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí
ÀÁØ ðÿùáÿðëèéèíè Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëèíäÿ ôÿàë
èøòèðàê åòìÿéÿ ÷àüûðûá. Áæåçèíñêè áó ìÿñÿëÿéÿ ùÿì äÿ Ãàôãàçäàí
Ðóñèéàíûí êÿíàðëàøäûðûëìàñû èìêàíû êèìè áàõûðäû. 1990-úû èëëÿðèí
ñîíóíäà Áæåçèíñêè äÿôÿëÿðëÿ Øèìàëè Ãàôãàçûí Ðóñèéàíûí
òÿðêèáèíäÿí ÷ûõìàëû îëäóüó áàðÿäÿ éàçûëàð éàçûá âÿ éà ÷ûõûøëàð
åäèá. Äåìÿê îëàð êè, îíäàí áàøãà òàíûíìûø Àìåðèêà ñèéàñÿò÷è âÿ
ïîëèòîëîãëàðûíäàí ùå÷ êèì Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí ÿðàçè
áöòþâëöéöíö øöáùÿ àëòûíà àëìàéûá.
Áæåçèíñêèíèí àéûðäûüû ö÷öíúö ïîñòñîâåò äþâëÿòè Þçáÿêèñòàíäûð.
Î, áåëÿ ùåñàá åäèð êè, Þçáÿêèñòàí ïîñòîâåò Îðòà Àñèéàñûíäà àïàðûúû
ìþâãåéÿ ÷ûõà âÿ áó ãèñìäÿ Ðóñèéàíûí «èìïåðèàëèñò» èääèàëàðûíà
ãàðøû äàéàíà áèëÿð. Àìåðèêàëû ïîëèòîëîãóí ôèêðèíúÿ, Þçáÿêèñòàí
ðåýèîíóí ÿí ÷îõ ÿùàëèñè îëàí äþâëÿò îëäóüó âÿ êèôàéÿò ãÿäÿð òÿáèè
åùòèéàòà ìàëèê îëäóüó ö÷öí áó ðîëà äàùà óéüóíäóð. Þçáÿêèñòàí
êå÷ìèø ñîâåò ðåñïóáëèêàëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ÿñàñ äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíëÿðÿèíÿ
ìàëèê îëàí éåýàíÿ þëêÿäèð âÿ îíóí ÿðàçèñèíäÿ Îðòà Àñèéà ðåýèîíóí

83
ÿñàñ òàðèõè-ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè éåðëÿøèð. Èãòèñàäè úÿùÿòäÿí
Þçáÿêèñòàíûí Ðóñèéàäàí àñûëû îëìàäàí þçöíöòÿìèí åäÿúÿê
ñÿâèééÿéÿ ãàëõà áèëÿúÿéèíè èðÿëè ñöðÿí Áæåçèíñêè ñèéàñè èíêèøàôûíû
äà áó èñòèãàìÿòÿ éþíÿëäèëìÿéèí ìöìêöíëöéöíö ãåéä åäèð.
Àìåðèêàëû ïîëèòîëîãó íÿ ïîñòñîâåò Þçáÿêèñòàíûíûí ñèéàñè ðåæèìèíèí
õàðàêòåðè, íÿ äÿ îíóí ñå÷äèéè èãòèñàäè ìîäåëèí åôôåêòèâëèéè
ìàðàãëàíäûðûð. Þçáÿêèñòàíûí ñèéàñè âÿ èãäèñàäè ñèñòåìèíèí
ãóðóëìàñû ïðèíñèïëÿðè ðÿñìè ÀÁØ ùàêèìèééÿòèíèí ïîñòêîììóíèñò
äþâëÿòëÿðè ö÷öí àðçó åòäèéè ôîðìàäà îëìàñà äà, Áæåçèíñêè ö÷öí
ÿñàñ ìÿñÿëÿ áó êå÷ìèø ñîâåò ðåñïóáëèêàñûíûí àíòèÐóñèéà ñèéàñÿòè
éåðèòìÿñèäèð.
ßëáÿòòÿ, Áæåçèíñêèíèí ýåîñèéàñè ÷ûõûøëàðû èëÿ Àìåðèêà
ùþêóìÿòèíèí ðÿñìè ìþâãåéèíè ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Áæåçèíñêè
÷îõäàí ùå÷ áèð ðÿñìè âÿçèôÿ äàøûìûð. Àíúàã ÀÁØ ñèéàñè åëèòàñûíäà
îíóí ùÿìôèêèðëÿðè âàð, îíóí þçö âÿ éåòèðìÿëÿðèíèí Äåìîêðàò
Ïàðòèéàñûíûí ôÿàëëàðû âÿ òÿðÿôäàðëàðû àðàñûíäà ýåíèø ÿëàãÿëÿðè
ìþâúóääóð. Ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ Àìåðèêàíûí àïàðûúû
ñîâåòøöíàñû, Ñîâåò Èòòèôàãû âÿ êîììóíèçì öçðÿ ìöòÿõÿññèñ
Áæåçèíñêèíèí áàõûøëàðû ñöáóò åäèð êè, áó ìöùàðèáÿ ùÿëÿ äÿ þçöíö
ùèññ åòäèðèð. ÀÁØ-ûí ñèéàñè åëèòàñûíûí áèð ùèññÿñè àðàñûíäà ïîëèòîëîæè
áèðëèêëÿðèíäÿ Ðóñèéàéà ìöíàñèáÿòäÿ ùàãëû îëàðàã íàðàùàò÷ûëûã
ìþâúóääóð. ßýÿð ñþùáÿò Ðóñèéà Ôåäåðàñèéà âÿ Àìåðèêà Áèðëÿøìèø
Øòàòëàðû àðàñûíäà ýÿëÿúÿê ìöíàñèáÿòëÿðäÿí ýåäèðñÿ, áó âÿçèééÿòëÿ
ùåñàáëàøìàã ëàçûìäûð.

§4. Âàëëåðñòàéíûí äöíéà ñèñòåìè àíàëèçè

Ìÿíçÿðÿíèí òàìëûüû ö÷öí Ðóñèéàíûí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð

ñèñòåìèíäÿ ýÿëÿúÿê ðîëó áàðÿäÿ ìÿøùóð ÀÁØ ñîñèîëîãó Èììàíóåë
Âàëëåðñòàéíûí ïðîãíîçóíó òÿãäèì åäèðèê. Îíóí õàðèúè ñèéàñè
êîíñåïñèéàñû äàùà ÷îõ íåîìàðêñèñò îëàðàã ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Áó
úöð õàðàêòåðèçÿ àíúàã î ùàëäà ÿäàëÿòëè ñàéûëà áèëÿð êè, Âàëëåðñòàéí
äà Ìàðêñ êèìè ñèéàñÿòèí áàøëûúà äåòåðìèíàíòû îëàðàã èãòèñàäèééàòû
ýþðöð. Âàëëåðñòàéíà ýþðÿ, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñûíäà ÿí
þíúÿ èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð äóðóð. Îíóí àíàëèçèíèí áàøëûúà
84
êàòåãîðèéàñû àéðû-àéðû äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí éöðöäöëìÿñè ìöìêöí
îëàí «ìöàñèð äöíéà ñèñòåìè»äèð. Âàëëåðñòàéíûí ìöÿééÿíëÿøäèð-
ìÿñèíÿ ýþðÿ, áó «ìöàñèð äöíéà ñèñòåìè»íè òÿõìèíÿí Õ ÿñðäÿ
ìåéäàíà ÷ûõàí âàùèä êàïèòàëèñò «äöíéà èãòèñàäèééàòû» áèðëÿøäèðèð.
Ùÿð äþâëÿò äöíéà ñèñòåìèíäÿ ìöÿééÿí éåð òóòóð âÿ îíóí éåðèíè
äÿéèøìÿê ÷îõ ÷ÿòèí, ùÿòòà äåìÿê îëàð êè, ìöìêöíñöçäöð.
Êàïèòàëèñò äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû äöíéà
þëêÿëÿðèíè «íöâÿ» âÿ «ÿòðàô»ëàðà (ïåðèôåðèéà) áþëìÿéè ãà÷ûëìàç
åäèð êè, áóðàäà áèðèíúè ùÿìèøÿ èêèíúèéÿ íèñáÿòÿí èìòèéàçà ìàëèê
âÿçèééÿòäÿ îëóð. Êàïèòàëèñò äöíéà ñèñòåìèíèí íöâÿñèíÿ äàõèë îëàí
äþâëÿòëÿð ÿòðàôëàðûí èñòèñìàðû ùåñàáûíà éàøàìàã èìêàíû ÿëäÿ åäèð.
Äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí ÿñàñû ãîéóëàíäàí áÿðè áó ïðèíñèï ìþâúóä
îëäóüó ö÷öí áó ãàéäà ùå÷ áèð âàõò äÿéèøìÿéÿúÿê. Íöâÿ âÿ ÿòðàô
ùèññÿëÿðÿ äàõèë îëàí äþâëÿòëÿðäÿí áàøãà «éàðûìÿòðàô» äþâëÿòëÿð äÿ
ìþâúóääóð. Îíëàð íöâÿ äöíéà ñèñòìåèíÿ äàõèë äåéèëëÿð, ùÿì äÿ
áöòþâëöêäÿ ÿòðàô äþâëÿòëÿðÿ äÿ àèä åäèëìèðëÿð.
Âàëëåðñòàéíûí ôèêðèíúÿ, Û Ïéîòð âÿ ÛÛ Éåêàòåðèíàíûí èñëàùàò-
ëàðûíäàí áàøëàéàðàã Ðóñèéà äà áó úöð òèïèê éàðûìÿòðàô äþâëÿò îëóá.
Î âàõòêû âÿ ñîíðàêû èñëàùàòëàðà áàõìàéàðàã, Ðóñèéà áó íöâÿíèí
òÿðêèáèíÿ äàõèë îëà áèëìÿéèá, åéíè çàìàíäà î, ÿñàñÿí äöíéàíûí
àïàðûúû äþâëÿòëÿðèíèí ìöñòÿìëÿêÿñèíÿ ÷åâðèëÿí ÿòðàô þëêÿ ðîëóíäà
÷ûõûø åòìÿêäÿí õèëàñ îëà áèëèá. Äöíéà ñèñòåìèíäÿ Ðóñèéàíûí éåðè
âÿ ðîëóíó ìöÿééÿí åäÿí ÿíÿíÿâè «ÿìòÿÿ» îíóí ýåîñèéàñè ýöúö
âÿ ùÿðáè ãöäðÿòè îëóá. Ìÿùç áó ôàêòîðëàð äèýÿð äþâëÿòëÿðè Ðóñèéà
èëÿ ùåñàáëàøìàüà ìÿúáóð åäèð âÿ îíà «íÿùÿíý äþâëÿò» ñòàòóñó
ãàçàíìàüà èìêàí âåðèð. Ïðèíñèïúÿ ñîâåò ùàêìèèééÿòè èëëÿðèíäÿ äÿ
áó ñèòóàñèéà äÿéèøìÿç ãàëäû. È.Âàëëåðñòàéí áåëÿ ùåñàá åäèð êè,
àéðûëûãäà áèð äþâëÿòäÿ âÿ éà äþâëÿòëÿð ãðóïóíäà áàø âåðÿí
äÿéèøèêëèêëÿð äöíéà ñèñòåìèíèí ÿñàñ ãóðóëóøíà òÿñèð ýþñòÿðìÿê
ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëìóð. Îíóí íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ, ñîñèàëèçì
äöíéà ñèñòåìè éàëíûç óéäóðìà èäè, áåëÿ êè, äöíéà èãòèñàäè
ñèñòåìèíèí èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðû êàïèòàëèçì áàçàðûíûí
ãàíóíëàðû èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèðäè.
Ñîéóã ìöùàðèáÿ, îíóí íÿòèúÿëÿðè, ùàáåëÿ îíóí áàøà ÷àòìàñûí-
äàí ñîíðà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàô ïåðñïåêòèâëÿðè áàðÿäÿ

85
Âàëëåðñòàéíûí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿð âÿ âåðäèéè ãèéìÿòëÿð îëäóãúà
îðèæèíàë, ùÿòòà ãåéðè-àäèäèð âÿ îíëàð öìóìè ãÿáóë îëóíìóø
ãèéìÿòëÿðëÿ êÿñêèí ôÿðãëÿíèð. Âàëëåðñòàéí ùåñàá åäèð êè, Èêèíúè
Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí äöíéàíûí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ëèäåðè ãèñìèíäÿ
÷ûõàí ÀÁØ þç ãöäðÿòèíèí çèðâÿñèíÿ 1945-úè èëäÿ ÷àòäû. Áèðëÿøìèø
Øàòàòëàð äöíéà ñèñòåìèíèí íöâÿ äþâëÿòëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ éåýàíÿ äþâëÿò
èäè êè, ìöùàðèáÿíèí äàüûíòû âÿ äèýÿð íåãàòèâ íÿòèúÿëÿðèíäÿí
êÿíàðäà ãàëìûøäû. Áóíóíëà áÿðàáÿð, ùÿòòà þçöíöí èãòèñàäè-ñÿíàéå
ïîòåñèàëûíû àðòûðìûøäû.
Àìåðèêà èãòèñàäèééàòûíûí áóíäàí ñîíðàêû ôÿàëèééÿòè âÿ èíêèøàôû
ö÷öí äöíéà ñèñòåìè íöâÿñèíèí ãàëàí ùèññÿñèíè — Ãÿðáè Àâðîïà âÿ
Éàïîíèéàíû áÿðïà åòìÿê âÿ ãîðóìàã ëàçûì èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ,
ÀÁØ âÿ ÑÑÐÈ ðÿùáÿðëÿðè Éàëòàäà äöíéàíûí èêè òÿñèð äàèðÿñèíÿ
áþëöíìÿñè áàðÿäÿ ðàçûëûüà ýÿëäèëÿð. ÀÁØ-ûí òÿñèð äàèðÿñèíÿ ÿñàñÿí
äöíéàíûí íöâÿ ùèññÿñèíÿ àèä îëàí äþâëÿòëÿð, ñîâåò òÿñèð äàèðÿñèíÿ
èñÿ ÿêñÿðèééÿò ÿòðàô âÿ éàðûìÿòðàô äþâëÿòëÿð äàõèë åäèëäè.
Âàëëåðñòàéíûí ãÿíàÿòèíúÿ, ÀÁØ øöóðëó øÿêèëäÿ áó úöð áþëöíìÿéÿ
ðàçûëûã âåðäè. Îíà ýþðÿ êè, î, áöòöí äöíéà öçÿðèíäÿ ãëîáàë íÿçàðÿòè
ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí íÿ êèôàéÿò ãÿäÿð åùòèéàòà, íÿ äÿ èñòÿéÿ
ìàëèê èäè. Þç úàâàáäåùëèê çîíàñû ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ ÀÁØ
ÿââÿëúÿ Ãÿðáè Àâðîïà âÿ Éàïîíèéàíûí èãòèñàäèééàòûíû áÿðïà
åòìÿéÿ êþìÿê ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû, ñîíðà èñÿ þç íöôóçóíäàí
èñòèôàäÿ åäÿðÿê ìöâàôèã ìöãàâèëÿëÿð (Ãÿðáè Àâðîïà ö÷öí ÍÀÒÎ,
Éàïîíèéà ö÷öí áèðýÿ òÿùëöêÿñèçëèê ùàããûíäà ìöãàâèëÿ) áàüëàéàðàã
ùÿðáè-ñèéàñè úÿùÿòäÿí þçöíö áèðëÿøäèðäè. Þç áëîêó äàõèëèíäÿ
èíòèçàìû ñàõëàìàã ö÷öí ÀÁØ-à õàðèúè äöøìÿí îáðàçû éàðàòìàã
ëàçûì èäè. Áó ãèñìäÿ èñÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíû ýþðöðäö. ÀÁØ-ëà ÑÑÐÈ
«ñîéóã ìöùàðèáÿ» àäû àëòûíäà áþéöê îéóíà áàøëàäûëàð. Ñîâåò
Èòòèôàãû þç ìöòòÿôèãëÿðè öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè ýöúëÿíäèðìÿéè ùÿäÿô
ñå÷ìÿêëÿ äàùà ÷îõ «çöéòóòàí» ïàðòíéîð ãèñìèíäÿ ÷ûõûø åäèðäè.
Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí èëêèí ìÿðùÿëÿñèíäÿ ùÿì Ãÿðáäÿ, ùÿì äÿ
Øÿðãäÿ áàøãà úöð äöøöíÿíëÿðÿ ãàðøû îëäóãúà îõøàð øÿêèëäÿ
ìöáàðèçÿ àïàðûëûðäû. Ìàêêàðòèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ — «ÿúèííÿ îâó»
ùÿì ÀÁØ-äà, ùÿì äÿ ÑÑÐÈ âÿ Øÿðãè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíäÿêè
ñèéàñè ïðîñåñëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèðäè. Âàëëåðñòàéíûí èääèàñûíà ýþðÿ,

86
ÿñëèíäÿ êàïèòàëèñò äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí þçöíÿ äàéàã òàïäûüû
äöíéà ñèñòåìèíÿ òÿùëöêÿ òÿøêèë åäÿí ùÿãèãè ñîë÷ó ãöââÿëÿð ñûðàäàí
÷ûõàðûëäû.Öìóìè ãÿáóë îëóíìàø ôèêðÿ áàõìàéàðàã Âàëëåðñòàéí
ñîéóã ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ èêèãöòáëö
ñèñòåìèí éàðàíìàñûíû ãÿáóë åòìèð, áåëÿ êè, Ñîâåò Èòòèôàãûíûí èãòèñàäè
ïîòåíñèàëû ùå÷ âàõò ÀÁØ-ûí èãòèñàäè ïîòåíñèàëû èëÿ áÿðàáÿð îëìàéûá.
Àíúàã áó þëêÿëÿð ö÷öí áèð-áèðèíÿ ãàðøû îëàí íÿùÿíý äþâëÿòëÿð ðîëó
îéíàìàã ñÿðôÿëè èäè âÿ îíëàð óçóí ìöääÿò áó èøè ýþðöðäöëÿð.
Õöñóñè îëàðàã, «ö÷öíúö äöíéà» þëêÿëÿðèíÿ ÷åâðèëÿí ÿòðàô
þëêÿëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ ùÿì ÑÑÐÈ, ùÿì äÿ ÀÁØ åéíè ïðèíñèïëÿðÿ
ñþéêÿíÿí îõøàð ñèéàñÿò éöðöäöðäöëÿð. Âàëëåðñòàéí ìöñòÿìëÿêÿ âÿ
àñûëû õàëãëàðûí ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëû ÀÁØ ïðåçèäåíòè Â.Âèëñîíëà
Â.Ëåíèíèí èäåéàëàðû àðàñûíäà åëÿ áèð úèääè ôÿðã ýþðìöðäö. Ùÿð èêèñè
ÿââÿëúÿ îíëàðà ìöñòÿãèëëèê âåðìÿê, äàùà ñîíðà èãòèñàäè ýåðèëèéè
àðàäàí ãàëäûðìàã âÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìàã
ö÷öí êþìÿê åòìÿéè ëàçûìëû ùåñàá åäèðäè. Áóðàäà òÿê ôÿðã îíäà èäè
êè, ëèáåðàë Â.Âèëñîíóí íþãåòéè-íÿçÿðèíúÿ, èãòèñàäè ãóðóëóø ö÷öí
ñÿðáÿñò áàçàð èäåàë ñàéûëûðäû, áîëøåâèê Â.Ëåíèí èñÿ êàïèòàëèñò èíêèøàô
äþâðö êå÷ÿí ýåðèäÿ ãàëìûø õàëãëàð ö÷öí èãòèñàäè ÷è÷ÿêëÿíìÿ òÿêëèô
åäèðäè. Ùÿì Ñîâåò Èòòèôàãû, ùÿì äÿ ÀÁØ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð
ùåñàáûíà þç òÿñèð çîíàëàðûíû ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð, àììà
äöíéà ñèñòåìèíäÿ áó þëêÿëÿðèí éåðè ïðèíñèïúÿ äÿéèøìèðäè.
Âàëëåðñòàéíà ýþðÿ, ñàäÿúÿ àéðû-àéðû ÿòðàô âÿ éàðûìÿòðàô äþâëÿòëÿð
äöíéà ñèñòåìèíèí íöâÿñèíÿ äàõèë îëà áèëÿðëÿð. Ùÿëÿêè êàïèòàëèñò
äöíéà èãòèñàäèééàòû ìþâúóääóðñà, áèð ãÿäÿð èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí èñòèñìàð îáéåêòè êèìè ãàëàí ÿêñÿð äþâëÿòëÿðèí
âÿçèééÿòèíè äÿéèøìÿê ìöìêöíñöçäöð. Áóíóíëà áåëÿ, óçóí ìöääÿò
ìèëëè èíêèøàô èìêàíëàðû áàðÿäÿ èëëöçèéàëàð ìþâúóä îëóá. Àéðû-àéðû
äþâðëÿðäÿ áÿçè èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿð þçëÿðè ö÷öí ÿëâåðèøëè
îëàí äöíéà èãòèñàäèééàòû êîíéóêòóðàñûíäàêû äàëüàëàíìàëàðäàí
èñòèôàäÿ åäÿ áèëäè.
«Ñîéóã ìöùàðèáÿ» àäëû îéóí î âàõòà ãÿäÿð äàâàì åòäè êè, ÿñàñ
îéóí÷óëàð îëàí ÀÁØ âÿ ÑÑÐÈ îíà ìàðàã ýþñòÿðèð âÿ îíó äàâàì
åòäèðÿ áèëèðäèëÿð. Âàõò êå÷äèêúÿ, îíà ìàðàã ñþíìÿéÿ, îíó
àïàðìàüà èìêàíëàð èñÿ àçàëìàüà áàøëàäû. ÀÁØ äöíéà ñèñòåìèíèí

87
íöâÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿâÿçñèç èãòèñàäè ëèäåð ðîëóíó èòèðäè, áóíà
ìöâàôèã îëàðàã þçöíöí éàõûí ìöòòÿôèãëÿðèíÿ ðåàë íÿçàðÿò
èìêàíëàðûíû äà èòèðäè. Áóíóíëà äà îéóíà áó úöð íÿçàðÿò åòìÿéèí
ÿñàñëàíäûðûëìàñû ìÿãñÿäèíè ãàðøûéà ãîéìàã ìÿíàñûçëàøäû. Îíóí
åôôåêòñèç èãòèñàäèééàòû íÿ ñèëàùëàíìà éàðûøûíà, íÿ äÿ äöíéà öçðÿ
÷îõñàéëû äîñòëàðû âÿ ìöòòÿôèãëÿðèíè äÿñòÿêëÿìÿéèí àüûðëûüûíà
äþçìÿäèéèíäÿí áó îéóíó äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí Ñîâåò Èòòèôàãûíûí
áöòöí åùòèéàòëàðû òöêÿíäè. Íÿòèúÿäÿ ÀÁØ âÿ ÑÑÐÈ-íèí ãàðøûëûãëû
ðàçûëûüû èëÿ ñîéóã ìöùàðèáÿ äàéàíäûðûëäû.
ßñàñÿí Áçåæèíñêè òÿðÿôèíäÿí éàéûëàí ôèêèðëÿðèí ÿêñèíÿ îëàðàã
ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñû ÀÁØ-ûí ãÿëÿáÿñè äåéèë, ÿêñèíÿ
Àìåðèêà ùåýåìîíèéàñûíûí âÿ ëèäåðëèéè åðàñûíûí ñîíó àíëàìûíà
ýÿëèðäè. Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñû áÿøÿðèééÿòèí «ãûçûë
ÿñðèíèí» «òàðèõèíèí ñîíó»íó éîõ, éåíè ìöíàãèøÿëÿðèí éàðàíìàñûíà
âÿ êþùíÿëÿðèí ýÿðýèíëÿøìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Ùàíòèíãòîíäàí
ôÿðãëè îëàðàã Âàëëåðñòàéí ýþçëÿíèëÿí ìöíàãèøÿëÿðèí ñÿáÿáèíè
ìÿäÿíè äåéèë, èãòèñàäè àìèëëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð. Îíóí ôèêðèíúÿ, àðòûã
ÕÕÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ùàøèéÿëÿíìèø, éîõñóë âÿ ýåðèäÿ ãàëìûø
Úÿíóá äþâëÿòëÿðèíèí çÿíýèí Øèìàëà ìåéäàí îõóìàñû, ùÿòòà áèðáàøà
ùöúóìóíó, ùàáåëÿ Úÿíóá äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà íöâÿ ñèëàùëàðûíäàí
èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ èøüàë÷û ìöùàðèáÿëÿðè ýþçëÿìÿê îëàð. Àíúàã ÿí
áþéöê òÿùëöêÿ äöíéà ñèñòåìèíèí íöâÿ äþâëÿòëÿðèíÿ ãàðøû ÿòðàô
äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí (Úÿíóá ÿùàëñèíèí Øèìàëà êöòëÿâè ìèãðàñèéàñû)
òþðÿíÿ áèëÿð.
Âàëëåðñòàéíûí ôèêðèíúÿ, Ê.Ìàðêñûí «ïðîëåòàðèàòûí ùÿäÿôè
êàïèòàëèçìè ìÿùâ åòìÿêäèð» àíëàéûøû ìöàñèð øÿðòëÿðÿ óéüóí
ýÿëìèð. ÕÕ ÿñðèí ñîíóíäà äöíéà ñèñòåìè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
«ïðîëåòàðèàò» àíëàéûøû äåéÿíäÿ ÿòðàô þëêÿëÿðèí áöòöí ÿùàëèñè áàøà
äöøöëìÿëèäèð. Þòÿí îíèëëèêëÿðäÿ ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíäÿ äàùà
éàõøû ýÿëÿúÿê öìèäè ãàëìàãäà èäè, àíúàã ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà
÷àòìàñû èëÿ áó öìèäëÿð ïó÷à ÷ûõäû. Úÿíóáóí ÿêñÿð þëêÿëÿðè ÿââÿëêè
ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòèíè èòèðäè, èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ èñÿ îíëàð áèð àç
äàùà äöíéà òÿñÿððöôàòûíûí ñîí êÿíàðëàðûíà (ÿòðàôëàðà) äîüðó
èòÿëÿíäè. Âàëëåðñòàéíûí ãÿíàÿèòèíÿ ÿñàñÿí, ýÿëÿúÿêäÿ äöíéà
èãòèñàäèééàòû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿêñÿð èíâåñòèñèéàëàðûí ×èíÿ, Ðóñèéàíûí

88
áèð ùèññÿñèíÿ âÿ Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ éþíÿëäèëìÿñè ýþçëÿíèëèð.
ßêñÿð ÿòðàô þëêÿëÿðèí âÿ ÿùàëèñèíèí âÿçèééÿòè éàëíûç ïèñëÿøÿúÿê.
Ìöàñèð ïðîëåòàðèàò — Úÿíóá þëêÿëÿðèíèí ÿùàëèñè êàïèòàëèçìè ìÿùâ
åòìÿê éîõ, êàïòèòàëèçì øÿðàèòèíäÿ éàøàìàã èñòÿéèð. Áó þç äîüìà
âÿòÿíëÿðèíäÿ ìöìêöí îëìàäûüû ö÷öí Àôðèêà âÿ Àñèéàäàí îëàí
ìèãðàíòëàð êöòëÿñè Øèìàëûí ðèôàù ùàëû éöêñÿê îëàí þëêÿëÿðèíÿ úàí
àòûð. Áó àõûí àðòûã áàøëàéûá âÿ þçö èëÿ áèðëèêäÿ ìöõòÿëèô ìÿíôè
íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàúàã. Ãåéä îëóíäóüó êèìè, Âàëëåðñòàéí
éàéûëìûø ôèêèðëÿðÿ çèää îëàðàã èääèà åäèð êè, ñîéóã ìöùàðèáÿ ãÿëÿáÿ
èëÿ äåéèë, ëèáåðàëèçìèí òàðèõè ìÿüëóáèééÿòè èëÿ áàøà ÷àòûá. Î,
àðãóìåíò ãèñìèíäÿ áèð òÿðÿôäÿí Âèëñîíóí þç ìöãÿääÿðàòûíû
òÿéèíåòìÿ âÿ ìöñòÿìëÿêÿ äþâëÿòëÿðèíèí âÿ õàëãëàðûí áóíäàí
ñîíðàêû èíêèøàôûíû íÿçÿðäÿ òóòàí ïëàíûíûí èôëàñûíû ýÿòèðèð, äèýÿð
òÿðÿôäÿí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ ñîñèàë ëèáåðàèëçìèí âÿ ëèáåðàë
ñîñèàëèçìèí ãàçàíäûãëàðûíûí ìÿùâ îëìàñûíû èðÿëè ñöðöð.
Ëèáåðàë âÿ ñîñèàë äåìîêðàò ïàðòèéàëàðûí âÿ ùÿìêàðëàð
òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòè ùåñàáûíà èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðäÿ èíñàí
ùöãóãëàðûíà ðèàéÿò îëóíìàñû âÿ ùþðìÿò åäèëìÿñè ïðèíñèïëÿðè
áÿðãÿðàð îëóá. Ìóçäëó èø÷èëÿðèí ìàääè ðèôàùû éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ
÷àòûá âÿ îíëàð úÿìèééÿòäÿ ëàéèãëè éåðëÿðèíè òóòóáëàð. Âàëëåðñòàéíûí
ôèêðèíúÿ, ãåéðè-ëåãàë ìèãðàíòëàðûí àõûíû Ãÿðáè Àâðîïà âÿ Øèìàëè
Àìåðèêàíûí ìàääè ðèôàù ùàëû éàõøû îëàí þëêÿëÿðèíèí ùàêèìèééÿòëÿðè
òÿðÿôèíäÿí ìèãðàñèéàíûí ãàðøûñûíû àëìàã éþíöíäÿ òÿäáèðëÿðÿ ÿë
àòìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãîéóð, áó èñÿ éåðëè ÿùàëèíèí ìàðàãëàðûíû
ãîðóìàã íàìèíÿ èíñàí ùöãóãëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ðÿâàú âåðèëìÿñè
âÿ çîðàêûëûã òÿäáèðëÿðèíèí ýöúëÿíìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàúàã.
Ìèãðàñèéàíû òàìàìèëÿ äàéàíäûðìàã ìöêöí äåéèë, ãåéðè-ëåãàë
ìèãðàíòëàðûí ñàéû àðòàúàã âÿ ÿìÿê áàçàðûíà ìÿíôè òÿñèð
ýþñòÿðÿúÿê. Ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíäÿí ýÿëÿíëÿð ñöðÿòëÿ áþéöéÿí
óúóç ôÿùëÿ ãöââÿñè åùòèéàòû îëàúàã âÿ áó þçö èëÿ áèðëèêäÿ èøñèçëèéèí
àðòìàñûíà âÿ ÿñàñ ÿìÿê÷è êöòëÿñèíèí ÿìÿê ùàããûíûí àøàüû
ñàëûíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðàúàã. Áöòöí áóíëàð éåðëè ÿùàëè èëÿ äàùà
àøàüû ñÿâèééÿëè òÿùñèëÿ ìàëèê, áàøãà äèíÿ ñèòàéèø åäèð âÿ áàøãà
äÿéÿðëÿð ñèñòåìèíÿ ìàëèê ìèãðàíòëàð àðàñûíäà ìöíàãèøÿëÿðè
ãà÷ûëìàç åäèð. Ñîñèàë âÿ ìèëëè ýÿðýèíëèéèí ýöúëÿíìÿñè ùàêèìèééÿò

89
òÿðÿôèíäÿí çîðàêû ìåòîäëàðûí ýöúëÿíìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàúàã âÿ
áó äà ëèáåðàë-äåìîêðàò ïèèíñèïëÿðäÿí óçàãëàøìàüà ýÿòèðèá
÷ûõàðàúàã. Öìóìè ðèùàôà ìàëèê ñîñèàë äþâëÿòèí ñîíó ýÿëÿúÿê. Îíà
ýþðÿ êè, Úÿíóá þëêÿëÿðèíäÿí àõûøûá ýÿëÿíëÿð Ãÿðá þëêÿëÿðèíèí
úÿìèééÿòëÿðèíÿ òàì èíòåãðàñèéà îëóíìàüû áàúàðìàäûãëàðû ö÷öí
êå÷ìèø ìèãðàíòëàðûí áèð ùèññÿñè êðèìèíàë éîëà éóâàðëàíàúàãëàð.
Úèíàéÿòêàðëûüûí àðòìàñû, ìèëëè, ñîñèàë, äèíè õàðàêòåð äàøûéàí
ìöíàãèøÿëÿð òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñû ö÷öí õÿðúëÿðèí
àðòûðûëìàñûíû çÿðóðè åäÿúÿê. Åùòèéàòëàðûí èúòèìàè èñòåùñàë âÿ ñîñèàë
õèäìÿò ñàùÿëÿðèíäÿí èúòèìàè àñàéèøèí ãîðóíìàñûíà éþíÿëäèëìÿñè
ÿùàëèíèí ÿñàñ ùèññÿñèíèí ùÿéàò ñÿâèééÿñèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê.
Âàëëåðñòàéíûí ôèêðèíúÿ, ÕÕÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà ÀÁØ-äà ùÿéàò
ñÿâèééÿñè ÕÕ ÿñðèí 80-90-úû èëëÿðèíäÿ õàðèúäÿ îëàí ñÿâèééÿéÿ
éàõûíëàøàúàã, ùÿòòà îíäàí àøàüû îëàúàã.
Êå÷ìèøäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ èêèãöòáëöëöê
õàðàêòåðèíèí îëäóüóíó èíêàð åäÿí Âàëëåðñòàéí áèð äàùà öìóìè
ãÿáóë åäèëìèø àíëàéûøëàðà ãàðøû ÷ûõàðàã èêèãöòáëöëöéöí ýÿëúÿêäÿ,
ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà îðòàéà ÷ûõìàñû
èìêàíëàðûíû åùòèìàë åäèð. Áó äöíéà ñèñòåìèíäÿ áàø âåðÿí
ïðîñåñëÿðëÿ øÿðòëÿíäèðèëèð.
Ïîëèòîëîã ýöìàí åäèð êè, äöíéà ñèñòåìèíèí íöâÿñè äàõèëèíäÿ
ìöíàñèáÿòëÿð ãåéðè-ñàáèò îëàúàã. Èãòèñàäè ðÿãàáÿò ö÷ ÿñàñ ýöú
ìÿðêÿçèíè îðòàéà ÷ûõàðàúàã — ÀÁØ, Éàïîíèéà âÿ áèðëÿøìèø
Àâðîïà. Àíúàã àíòèìàâðîïà òÿìàéöëÿ ìàëèê îëàí ÀÁØ âÿ
Éàïîíèéàíûí ýÿëÿúÿêäÿ áèð áëîêäà áèðëÿøìÿñè ãà÷ûëìàç îëàúàã.
Âàëëåðñòàéí åéíè çàìàíäà áó áëîê òÿðÿôèíäÿí Àâðîïà äþâëÿòëÿðè èëÿ
ðÿãàáÿò çàìàíû èìêàíëàðû ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí ×èíäÿí èñòèôàäÿ
îëóíìàñûíû ãà÷ûëìàç ùåñàá åäèð. Áó âÿçèééÿòäÿ ÀÁØ-Éàïîíèéà-
×èí àëéàíñûíà ãàðøû Ðóñèéà-Àâðîïà áëîêó éàðàäûëà áèëÿð. Ðóñèéà
éåíèäÿí þçöíöí ÿíÿíÿâè ðîëó — ýåîñèéàñè âÿ ùÿðáè ãöäðÿòè èëÿ òÿëÿá
îëóíà áèëÿð. Ùÿð÷ÿíä êè, ùàçûðäà Ðóñèéàíûí ïîòåíñèàëû çÿèôëÿñÿ äÿ,
àìåðèêàëû ïîëèòîëîã øöáùÿ åòìèð êè, éàõûí çàìàíëàðäà áó ïîòåíñèàë
áÿðïà îëóíàúàã.
È.Âàëëåðñòàéíûí Ðóñèéàíûí ïåðñïåêòèâè èëÿ áàüëû öìóìè ïðîãíîçó
éöêñÿê îïòèìèçìäÿí óçàã îëñà äà, èôðàò ïåññèìèçìÿ äÿ éàõûí

90
äåéèë. Ðóñèéàíûí «Ñâîáîäíàéà ìûñë» («Àçàä ôèêèð») æóðíàëûíûí
ñóàëëàðûíà úàâàáûíäà î äåéèá: «Ìÿí ÿìèíÿì êè, Ðóñèéà ùÿìèøÿ
îëäóüó êèìè, äöíéà ñèñòåìèíäÿ ñòàòóñóíó àðòûðìàã ö÷öí ÷îõ
÷àëûøàúàã âÿ ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, îíóí úÿùäëÿðè éàðûóüóðëó îëàúàã.
Ñàáàù (äàùà äÿãèãè ñîíðàêû 20-90 èë ÿðçèíäÿ) ñèçè íÿ ôÿëàêÿò, íÿ äÿ
÷è÷ÿêëÿíìÿ ýþçëÿéèð, ñàäÿúÿ Ðóñèéà ö÷öí àäè îëàí åíèøëè-éîõóøëó
òàðèõ».
Ýÿëÿúÿéè òÿùëèë åäÿí Âàëëåðñòàéíà ýþðÿ, ùÿëÿêè äöíéà
êàïèòàëèçì èãòèñàäè ñèñòåìè ìþâúóääóðñà, ÿí àçû ÕÕÛ ÿñðèí
îðòàëàðûíà ãÿäÿð îëàí äþâð ãàðàíëûã âÿä åäèð — ÿòðàôëàðäà âÿ äöíéà
ñèñòåìèíèí ìÿðêÿçèíäÿ ìöíàãèøÿëÿð, áþùðàíëàð ãà÷ûëìàç îëàúàã.
Âàëëåðñòàéíûí øÿõñèíäÿ íåîìàðêñèçì, Ê.Ìàðêñ, Ô.Åíýåëñ âÿ
Â.È.Ëåíèí ö÷öí äàùà õàðàêòåðèê îëàí ñîñèàë îïòèçìäÿí ÷îõ óçàãäûð.
Àíúàã Âàëëåðñòàéíäà ÿíÿíÿâè ìàðêñèçìÿ îõøàð îëàí ìöëàùèçÿ âÿ
íÿòèúÿëÿð òàïìàã îëàð. Î äöíéàíûí èíãèëàá éîëó èëÿ éåíèäÿí
ãóðóëìàñû åùòèìàëûíà èíàìûíû ñàõëàéûð. Äöçäöð, î áóíó ãåéðè-
ìöÿééÿí óçàã ýÿëÿúÿêäÿ êàïèòàëèñò äöíéà èãòèñàäèééàòûíà ùþêì
åäÿíëÿðÿ ìåéäàí îõóìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê éåíè àíòèñèñòåì
ãöââÿëÿðèíèí îðòàéà ÷ûõìàñû èëÿ øÿðòëÿíäèðèð.
Îíóí áöòöí îðæèíàë, ùÿòòà ãÿðèáÿ áàõûøëàðûíà áàõìàéàðàã,
È,Âàëåðñòàéíûí áÿçè ãÿíàÿòëÿðè äèããÿòÿëàéèãäèð. Ùÿð øåéäÿí ãàáàã
áó èíêèøàô åòìèø âÿ èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿð ö÷öí
ãëîáàëëàøìàíûí íÿòèúÿëÿðèíèí àíàëèçè ìÿñÿëÿñèäèð. Ìöàñèð äöíéà
ñèéàñÿòè âÿ èãòèñàäèééàòûíûí ùÿð èêè ìÿðêÿçè àðàñûíäà ãàðøûäóðìàíû
ãÿòèëÿøäèðìÿê äöçýöí îëìàñà äà, Âàëëåðñòàéíûí ïðîãíîç âåðäèéè
ÀÁØ âÿ Àâðîïà Áèðëèéè àðàñûíäà àéðû-àéðû ãàðøûäóðìà åëåìåíòëÿðèíè
àðòûã áó ýöí ìöøàùèäÿ åòìÿê îëóð. Áóíóíëà áåëÿ, ñîéóã ìöùàðèáÿ
áàøà ÷àòàíäàí ñîíðà äöíéà èíêèøàôûíûí ïåðñïåêòèâëÿðè áàðÿäÿ
È.Âàëëåðñòàéí, ùàáåëÿ Ô.Ôóêóéàìà, Ñ.Ùàíòèíãòîí âÿ Ç.Áæåçèíñêè
òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ãèéìÿò âÿ ãÿíàÿòëÿðè éàëíûç ýÿëÿúÿê òÿñäèã âÿ
èíêàð åäÿ áèëÿð. Ñîí îíèëëèêäÿ äöíéàäà áàø âåðÿíëÿð, äÿéèøèêëÿð î
ãÿäÿð ýåíèøìèãéàñëû âÿ äÿðèíëèéÿ ìàëèêäèð êè, ýþðöíöð, àäåêâàò
îëàðàã îíëàðû äÿðê åòìÿê âÿ èçàù åòìÿê ö÷öí ñèéàñÿò åëìèíÿ ùÿëÿ
÷îõ âàõò ëàçûì ýÿëÿúÿê.

91
 ÂÛÛ ÔßÑÈË

ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÈÍ ßÑÀÑ

ÀÊÒÎÐËÀÐÛ

§1. Ñèéàñÿò, ìèëëÿò, äþâëÿò âÿ ñóâåðåíëèê

Äöíéà ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ìþâçóñóíäà

äàíûøàðêÿí ÿëáÿòòÿ ùöãóã, èúòèìàè åëìëÿð, èãòèñàäèééàò, òàðèõ âÿ áó
êèìè äèýÿð åëìëÿðäÿí ìöòëÿã ìöõòÿëèô ñÿâèééÿäÿ éàðàðëàíìàäàí
êå÷èíìÿê ìöìêöí äåéèë. Àíúàã ñàäàëàäûüûìûç ñàùÿëÿðèí ùÿð áèðè
àéðûëûãäà äåéèë, ùàìûñû áèðëèêäÿ ìþâçóéà àèä îëäóüó ö÷öí îíëàðûí
öñòöíäÿ õöñóñè äàéàíìàüû ìÿãñÿäÿìöâàôèã ùåñàá åòìÿê îëìàç.
Îíà ýþðÿ äÿ, áèç éàëíûç äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ òÿìÿë àíëàéûø êèìè
ãÿáóë åäèëÿí âÿ òåç-òåç èñòèôàäÿ îëóíàí «ñèéàñÿò», «ìèëëÿò»,
«äþâëÿò» âÿ «áåéíÿëõàëã» àíëàéûøëàðûíà äàùà ÷îõ äèããÿò
éåòèðÿúÿéèê.

Ñèéàñÿò (Ïîëèòèêà)

Èúòèìàè åëìëÿðäÿ ìþâúóä îëàí áèð ÷îõ àíëàéûøëàð êèìè,

«ïîëèòèêà» àíëàéûøû äà ìöõòÿëèô ìÿíàëàðäà òÿãäèì åäèëÿí âÿ àéðû-
àéðû àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ôÿðãëè øÿêèëäÿ èçàù îëóíàí áèð àíëàéûøäûð.
Ìÿñÿëÿí áÿçèëÿðèíÿ ýþðÿ, ñèéàñÿò áèð îéóí, áèð ãàðøûäóðìàäûð,
áàøãàëàðûíà ýþðÿ èñÿ, èúòèìàè àùÿíýè ãîðóéàí áèð ìåõàíèçìèäèð.
Áèðèíúèëÿðÿ ýþðÿ, ñèéàñÿò àçëûüûí ÷îõëóã öçÿðèíäÿ ùàêèìèééÿòèíè
òÿìèí åäÿí âàñèòÿ, èêèíúèëÿðÿ ýþðÿ èñÿ, èíñàíëàðûí úÿìèééÿò
è÷ÿðèñèíäÿ áèðëÿøìÿëÿðèíè òÿìèí åäÿí ôàêòîðäóð âÿ ñ. Ëàêèí áó äà
ùÿëÿ ùàìûñû äåéèë.Ìöõòÿëèô åëì àäàìëàðû âÿ úÿìèééÿòøöíàñëàð
òÿðÿôèíäÿí ñèéàñÿò ýöú, èãòèäàð ìöúàäèëÿñè, ìÿíôÿÿò âÿ ìàðàã,
äÿéÿðëÿðèí áþëöøäöðöëìÿñè ïðîñåñè, ùÿòòà áèð íöôóçà ñþéêÿíÿðÿê
äÿéÿðëÿðèí ïàéëàøäûðûëìàñû, äèýÿðëÿðèíÿ ýþðÿ èñÿ, ñèéàñÿò áèð
èøáèðëèéè, óçëàøìà ïðîñåñèäèð âÿ ñ.

92
 Áó ãÿäÿð çèääèééÿòëè éàíàøìàëàð áèðèíúè ìÿíàäà ñèéàñÿò
àíëàéûøûíûí þç òÿáèÿòèíèí ìöðÿêêÿáëèéèíÿ áàüëûäûðñà,äèýÿð òÿðÿôäÿí
îíó èçàù åäÿí ìöòÿõÿññèñëÿðèí äöíéà ýþðöøöíÿ áàüëûäûð.
ßñàñÿí ëèáåðàë íÿçÿðèééÿíè ãÿáóë åäÿí Àðèñòîòåë âÿ Ïëàòîíäàí
áàøëàéàðàã Êàíò âÿ Ãðîòèóñà ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòàí èäåàëèñò âÿ ëèáåðàë
ìÿêòÿáè òÿìñèë åäÿí ñèéàñÿòøöíàñëàð ñèéàñÿòè áèð èøáèðëèéè âÿ
ìÿíôÿÿòëÿðèí óçëàøäûðûëìàñû ïðîñåñè êèìè ýþðöðëÿð. Ðåàëèñò
ìÿêòÿáèí íöìàéÿíäÿëÿðè èñÿ ñèéàñÿòè äàùà ÷îõ ðÿãàáÿò ïðîñåñè âÿ
ùÿòòà ìÿíàôå ðÿãàáÿòè êèìè ãÿáóë åäèðëÿð.Ñèéàñÿò åéíè çàìàíäà
ñèíèôëÿðàðàñû ðÿãàáÿòäèð. Éàõóä èñòåùñàë âàñèòÿëÿðè öçÿðèíäÿ
ðÿãàáÿòäèð.ßìÿê âÿ ñÿðìàéÿ àðàñûíäàêû , áðóæàçèéà âÿ ïðîëåòàðèàò
àðàñûíäàêû ðÿãàáÿò éàõóä ãàðøûäóðìàäûð.
Ñèéàñÿòè èñòÿð ðÿãàáÿò, èñòÿðñÿ äÿ óçëàøìà ïðîñåñè îëàðàã ãÿáóë
åäÿí òÿðÿôëÿð áó àíëàéûøëàðûí äàð âÿ éà ýåíèø ìÿíàäà áàøà
äöøöëìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ ôÿðãëè ìþâãåëÿðäÿí ÷ûõûø åäèðëÿð.
Ìÿñÿëÿí, ñèéàñÿò èãòèäàðà ýÿëìÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿäèðñÿ, ÿââÿëúÿ
èãòèäàð äåäèêäÿ íÿéèí íÿçÿðäÿ òóòóëäóüóíó äÿãèãëÿøäèðìÿê
ëàçûìäûð. Èãòèäàð àíëàéûøû ñàäÿúÿ ñèéàñè èãòèäàð êèìè áàøà äöøöëöðñÿ
áó ìÿãñÿääÿí êÿíàð îëàí öíñöðëÿð âÿ ôÿàëèééÿòëÿð êÿíàðà
àòûëìàëûäûð. ßýÿð, èãòèäàð äåäèêäÿ, ñèéàñè èãòèäàðû ÿëÿ êå÷èðìÿê
ìÿãñÿäè ýöäìÿéÿí, ëàêèí îíà áèðáàøà âÿ éà äîëàéûñû èëÿ òÿñèð
åòìÿê èìêàíëàðû ÿëäÿ åòìÿê èñòÿéÿí ôÿðäëÿðèí âÿ ãðóïëàðûí
ôÿàëèééÿòè áàøà äöøöëöðñÿ áåëÿ àíëàéûø ñèéàñÿò àíëàéûøûíäàí êÿíàðäà
òóòóëìàëûäûð. Áàøãà áèð òÿðÿôäÿí èãòèäàð àíëàéûøû ýåíèø ìÿíàäà
ãÿáóë åäèëÿðÿê úÿìèééÿòèí áöòöí òÿáÿãÿëðèíäÿ øÿõñè ìÿãñÿäëÿðèíè
(èñòÿêëÿðèíè) äèýÿð ôÿðäëÿðÿ âÿ ãðóïëàðà ãÿáóë åòäèðÿáèëìÿ
ìöúàäèëÿñè, éÿíè áèð íöôóç âÿ ñÿëàùèééÿò ÿëäÿåòìÿ ìöúàäèëÿñè
øÿêèëèíäÿ îðòàéà ãîéóëàðñà, áöòöí ñîñèàë ìÿãñÿäëè òÿøêèëàòëàðäà
ôÿðäëÿðèí åéíè ìÿãñÿäÿ óéüóí äàâðàíûøëàðûíû äà áó àíëàéûøà äàõèë
åòìÿêëÿ äàùà ýåíèø ìÿíàäà ñèéàñÿò àíëàéûøû êèìè äÿðê åòìÿê îëàð.
Éóõàðûäà ãåéä åäèëäèéè êèìè áÿçèëÿðè ñèéàñÿòè áèð óçëàøìà âÿ
èøáèðëèéè ïðîñåñè êèìè ãÿáóë åäèðëÿð. Áåëÿ ìþâãåäÿí éàíàøäûãäà
ñèéàñÿò ìöÿééÿí áèð úÿìèééÿòäÿ òîããóøìà âÿçèééÿòèíäÿ îëàí
ìÿíàôåëÿðèí óçëàøäûðûëìàñû ôÿàëèééÿòèäèð. Áåëÿ îëäóãäà, ùÿìèí
ôÿàëèééÿò ïðîñåñèíäÿ âàõòàøûðû òîããóøìàëàðûí äà îëäóüóíà äèããÿò

93
åòñÿê, áóðàäà ñèéàñÿòèí þçöíöí ýåð÷ÿêäÿí äÿ òîããóøàí
ìÿíàôåëÿðèí óçëàøäûðûëìàñû ïðîñåñè îëàðàã îðòàéà ÷ûõäûüûíû
ñþéëÿìÿê ëàçûìäûð.
Áàøãà áèð ìþâãåéÿ ýþðÿ èñÿ òîããóøìàëàð ñèéàñÿòèí òÿìÿëèíè
òÿøêèë åäèð âÿ òîããóøìàíûí ÿñë ñÿáÿáè äÿ ìÿùç äÿéÿðëÿðèí (ìàääè
éà ìÿíÿâè) áþëöøäöðöëìÿñèäèð. Áåëÿ áþëýöéÿ ýþðÿ, ñèéàñÿò ñèéàñè
èãòèäàðû ÿëÿ àëàðàã âÿ éà îíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê þç ôèêèðëÿðèíè âÿ
ìÿíàôåëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøàí ìöõòÿëèô ãðóïëàð àðàñûíäà,
éàõóä ôÿðäëÿð àðàñûíäà áèð ìöáàðèçÿ ïðîñåñèäèð. Áó úöð éàíàøìà,
ñèéàñÿòèí ðÿãàáÿò, òîããóøìà òÿðÿôèíè þí ïëàíà ÷ûõàðìàãëà áÿçè
ùàëëàðäà áó ïðîñåñèí óçëàøìà âÿ ÿìÿêäàøëûã øÿêëèíäÿ îëà
áèëìÿñèíè ýþçàðäû åòìèø îëóð.
ßýÿð ñèéàñÿò äÿéÿðëÿðèí áþëöøäöðöëìÿñè ïðîñåñè îëàðàã èçàù
åäèëèðñÿ î çàìàí áó äÿéÿðëÿð äåäèêäÿ íÿéèí íÿçÿðäÿ òóòóëäóüóíó
àéäûíëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Áó, èëê íþâáÿäÿ ÿëáÿòòÿ áöòöí íþâ ìàääè
âÿ ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí áþëöøäöðöëìÿñè êèìè áàøà äöøöëÿ áèëÿð.
Ëàêèí áåëÿ îëäóãäà äÿéÿð àíëàéûøûíûí ñÿðùÿäëÿðè ãåéðè ìöÿééÿí
ùàëà ýÿëìèø îëà áèëÿð âÿ úÿìèééÿòèí áöòöí íþâ ÿëàãÿëÿðèíè áóðà
äàõèë åòìÿê çÿðóðÿòè éàðàíàð.
Áÿçèëÿðèíÿ ýþðÿ, ñèéàñÿò äþâëÿòèí ôÿàëèééÿòè, éàõóä äþâëÿò èëÿ
ôÿðä àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Àíúàã áåëÿ èçàùàò
ìÿíòèãè áàõûìäàí þçëöéöíäÿ äîüðó ñàéûëñà äà ñàäÿúÿ îëàðàã
äþâëÿòëÿ áàüëû ìöíàñèáÿòëÿðè ÿùàòÿ åòäèéè ö÷öí, ùÿëÿ äþâëÿò îëàðàã
òÿøêèëàòëàíìàìûø úÿìèééÿòëÿðäÿ ñèéàñÿòèí îëìàäûüû êèìè éàíëûø
íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿéÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áåëÿ îëäóãäà, äþâëÿò êèìè
òàíûíìàéàí, ëàêèí áèð äþâëÿò îëìàüûí øÿðòëÿðèíè òÿìèí åòìèø, éàõóä
äþâëÿò è÷ÿðèñèíäÿ îíäàí àñûëû îëìàéàí ìöõòÿëèô ôÿðäëÿðèí âÿ
ãðóïëàðûí ôÿàëèééÿòèíè ñèéàñÿòèí éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ìÿçìóíó èëÿ
áàøà äöøìÿê ÷îõ ÷ÿòèí îëàð.
Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ìÿøùóð ñèéàñÿò áèëèúèñè Äàâèä Èñòîí, ñèéàñÿòè
äÿéÿðëÿðèí áèð íöôóçà ñþéêÿíÿðÿê áþëöøäöðöëìÿñè ïðîñåñè êèìè
ýþðöð. Ýþðöíäöéö êèìè, áóðàäà äà ñèéàñÿòèí ìþâúóä îëìàñû ö÷öí
áèð íöôóç ñàùèáèíèí îëìàñû øÿðòè àõòàðûëìàãäàäûð. Ñèéàñÿòèí
ìþâúóäëüó ö÷öí, äîüóðäàí äà áèð íöôóç ñàùèáèíèí îëìàñû
øÿðòäèðìè?! ßýÿð áó ýåð÷ÿêäÿí øÿðòäèðñÿ, áåéíÿëõàëã ñèñòåìäÿ

94
ëåýèòèì áèð íöôóç ñàùèáèíèí îëìàäûüûíû íÿçÿðÿ àëñàã «áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿò» àíëàéûøûíäàí äà èìòèíà îëóíìàñû êèìè ôèêèð èðÿëè ñöðìÿê
îëàðìû?
Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð ñàùÿñèíäÿ ýöú àìèëè ìÿñÿëÿñèíÿ äèããÿòè
úÿëá åäÿí Ùàíñ Ìîðýåíòàó ñèéàñÿòè ýöú ìöúàäèëÿñè îëàðàã èçàù
åòìÿêäÿäèð. Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ äþâëÿòëÿð õàðèúè ñèéàñÿòëÿðèíè íÿ
øÿêèëäÿ èôàäÿ åäèðëÿðñÿ åòñèíëÿð, áóíóí éîëëàðû íåúÿ îëóðñà îëñóí,
ýåð÷ÿê èôàäÿñè ýöú âÿ ìÿíàôå ìöúàäèëÿñèäèð. Ëàêèí
Ù.Ìîðýåíòàóíóí äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðèí áàøãà áèð
ìÿãñÿäÿ äåéèë éàëíûç ýöúÿ ÿñàñëàíäûüûíû èääèà åòìÿñè âÿ ýöú
àíëàéûøûíûí òàì èçàùàòûíû âåðìÿìÿñè àéðûúà ýöúöí ìÿãñÿäè éîõñà
âàñèòÿìè îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿìÿñè òÿíãèä ùÿäÿôè
îëìóøäóð.
Ýþðöíäöéö êèìè àéðû-àéðû àëèìëÿð ñèéàñÿò ìÿñÿëÿñèíÿ ìöõòÿëèô
ìþâãåäÿí éàíàøûð, þçëÿðèíÿ ýþðÿ þç ìþâãåëÿðèíäÿ äîüðó
îëäóãëàðûíû èôàäÿ åäèðëÿð. Ëàêèí áóíóíëà áÿðàáÿð, áó ìþâãåëÿðèí
áèð ùèññÿñè éà ñèéàñÿò ïðîñåñèíèí ìàùèééÿòèíè òàì ÿêñ åòäèðìèð, éà
äà ÿêñèíÿ îíóí ÿùàòÿ äàèðÿñèíè ùÿääèíäÿí àðòûã ýåíèøëÿíäèðèð,
éàõóä äàðàëäûðëàð.
Àíúàã íåúÿ èçàù åäèëìÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ñèéàñÿòèí
èíñàíëàðûí úÿìèééÿò ùàëûíäà éàøàìàñûíûí òÿáèè íÿòèúÿñè îëäóüó ýþç
þíöíäÿäèð. Ôÿðä òÿêáàøûíà éàøàäûüû çàìàí îíóí ñèéàñè ôÿàëëûüûíäàí
ñþùáÿò ýåäÿ áèëìÿç. Áàøãà ñþçëÿ, èúòèìàè åùòèéàòëàðûí îðòàéà
÷ûõìàñû èëÿ áÿðàáÿð èíñàíëàð áóíëàðû òÿìèí åòìÿê âÿ éà ïàéëàøìàã
ìÿãñÿäè èëÿ ìöõòÿëèô òÿñèðåòìÿ éîëëàðû òàïìûøëàð.
Ùàìûíûí ãÿáóë åòäèéè öìóìè áèð éàíàøìà îëìàñà äà áèð ÷îõ
åëì àäàìëàðû, ñèéàñÿòè, èíñàíëàðûí ìöÿééÿí ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã âÿ
ñàùèá îëäóãëàðû ôèêèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ýþñòÿðäèêëÿðè, áÿçÿí
ÿìÿêäàøëûã âÿ óçëàøìà, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ ðÿãàáÿò âÿ òîããóøìà
øÿêëèíäÿ îðòàéà ÷ûõàí áèð ñòðàòåæè òÿñèð ïðîñåñè êèìè èçàù åäèðëÿð.
Áåëÿëèêëÿ, ñèéàñÿòè ñàäÿúÿ ñöðÿêëè ãàðøûäóðìà âÿ ìöáàðèçÿ
âÿçèééÿòè êèìè ýþðìÿê éîõ, îíó ìÿãñÿäëÿðÿ ÷àòìàã âÿ äÿéÿðëÿðè
éàéìàíûí, éàõóä ãÿáóë åòäèðìÿíèí éåíè ñèéàñè äàâðàíûø îëàí
ÿìÿêäàøëûã éîëó îëäóüóíó ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Äåìÿëè, ñèéàñÿò,
ðÿãàáÿò, ãàðøûäóðìà âÿ ÿìÿêäàøëûã áó ôÿàëèééÿòè áèðëÿøäèðÿí áèð

95
ïðîñåñäèð. Àíúàã ñèéàñÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè çàìàíû áèç òÿùäèä,
ùÿäÿ, ìöêàôàòëàíäûðìà, úÿçàâåðìÿ, ùÿòòà èòòèôàã éàðàòìà, èãòèñàäè
âÿ ñèéàñè áèðëèêëÿð òÿñèñåòìÿ êèìè ÿí ìöõòÿëèô ôÿàëèééÿòëÿðëÿ
öçëÿøèðèê. Áÿñ «áåéíÿëõàëã» âÿ «áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò» àíëàéûøëàðûíû
íåúÿ áàøà äöøìÿê ëàçûìäûð. Áóíóí ö÷öí, èëê íþâáÿäÿ «ìèëëÿò»,
«äþâëÿò», «ùþêöìÿò», «õàëã» âÿ «ñóâåðåíëèê» êèìè àíëàéûøëàðûí
ìÿíàñûíû âÿ áóíëàð àðàñûíäà éàõûí ÿëàãÿëÿðè þéðÿíìÿëèéèê.

§2. Ìèëëÿò, Äþâëÿò âÿ Ñóâåðåíëèê

Ìèëëÿò, äþâëÿò, ùþêöìÿò âÿ õàëã àíëàéûøëàðûíû çàìàí-çàìàí

áèðè-áèðèíèí éåðèíÿ áÿçÿí äÿ ôÿðãëè ìÿíàäà èñòèôàäÿ åäèëäèéè
ìÿëóìäóð. Ñèéàñÿò àíëàéûøûíäà îëäóüó êèìè áó àíëàéûøëàð äà
ìöõòÿëèô åëì àäàìëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöõòÿëèô úöð èçàù åäèëèð.
«Äþâëÿò» ñþçö äàùà ÷îõ ùöãóãè áèð ìÿíà êÿñá åäèð. Ìöàñèð
ìÿíàäà äþâëÿò, ìöÿééÿí ñÿðùÿäëÿðÿ ìàëèê áèð þëêÿ òîðïàãëàðû
öçÿðèíäÿ îëàí, ìöÿééÿí áèð ùþêöìÿò òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíàí âÿ
ùöãóãè áàõûìäàí ñóâåðåí îëàí ñèéàñè òÿøêèëàòëàíìàäûð. Áóíóíëà
éàíàøû áÿçèëÿðè äþâëÿòè ñàäÿúÿ ñîñèàë äÿéÿðëÿð ïèðàìèäàñûíûí
çèðâÿñè îëàðàã ýþðöð . Áåëÿëÿðèíÿ ýþðÿ äþâëÿò ÿí öñòöí äÿéÿðäèð âÿ
ìÿõñóñè áèð ìÿãñÿääèð. Ùåéýåë äþâëÿòè àç ãàëà äöíéÿâè Àëëàù
ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûð. Áÿçèëÿðèíÿ ýþðÿ èñÿ äþâëÿò áèð ìÿãñÿä äåéèë
ñàäÿúÿ èúòèìàè íèçàìû âÿ èúòèìàè áàðûøûüû ãîðóéàí âàñèòÿäèð.
Áÿçèëÿðè äþâëÿòè òÿê âÿ ñóâåðåí áèð èãòèäàð ãóðóëóøó êèìè
õàðàêòåðèçÿ åäèð áÿçèëÿðè èñÿ áóíóí ÿêñèíÿ äþâëÿòè èíñàíëàð
òÿðÿôèíäÿí ìåéäàíà ýÿòèðèëÿí äèýÿð úÿìèééÿòëÿð êèìè áèð úÿìèééÿò
ëàêèí áåëÿ úÿìèééÿòëÿðäÿí äàùà ýåíèø úÿìèééÿòëÿð úÿìèééÿòè êèìè
èçàù åäèðëÿð.
Áöòöí áó òèïëè èçàùàòëàðà áàõìàéàðàã ÿñàñ åòèáàðû èëÿ Äþâëÿò
àíëàéûøû ùöãóãøöíàñëàð òÿðÿôèíäÿí èçàù åäèëÿí ôîðìàäà ãÿáóë
åäèëìÿêäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, «Êëàññèê Ôðàíñûç èúòèìàè ùöãóã
äîêòèðèíàñûíà ýþðÿ, Äþâëÿò ùÿð ùàíñû ìèëëÿòèí ùöãóãè ñòàòóñ
ãàçàíìûø ôîðìàñûäûð. Àâñòðèéàëû ùöãóãøöíàñ Ùàíñ Êåëñåíÿ ýþðÿ
èñÿ «Äþâëÿò äàèìè ùÿðÿêÿòäÿ îëàí ùöãóãè íîðìàëàð ñèñòåìèäèð».

96
 Ìöÿééÿí åäèëìèø ñÿðùÿäëÿðÿ ñàùèá âÿ áó ñÿðùÿäëÿð è÷ÿðèñèíäÿ
âàùèä áèð ùöãóã ñèñòåìèíèí ìþâúóä îëäóüó ñóâåðåí úÿìèééÿòëÿð
ìÿíàñûíà ýÿëÿí ìöàñèð ìèëëè —äþâëÿòèí éàðàíìàñû ïðîòåñòàíëûüûí âÿ
Àâðîïàäà ùöãóãè äþâëÿò àíëàéûøûíûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëàí âÿ 30
èëëèê ìöùàðèáÿíè ñîíà ÷àòäûðàí 1648-úè èë Âåñòàë ìöãàâèëÿñèíäÿí
áàøëàéûð. Áó ìÿíàäà, äþâëÿò áÿçè åëì àäàìëàðûíà ýþðÿ, áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñ âÿ òÿê àêòîðó áÿçèëÿðèíÿ ýþðÿ èñÿ ÷îõ ñàéäà
àêòîðëàðäàí áèðè îëìàãëà áÿðàáÿð, éåíÿ äÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿí ÿùÿìèééÿòëè àêòîðóäóð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, Âåñòàë
ìöãàâèëÿñèíèí åéíè çàìàíäà ìöàñèð áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ñèéàñè
òÿìÿëèíè éàðàòäûüû êèìè ôèêèðëÿð äÿ öìóìÿí ãÿáóë åäèëèð. ×öíêè 30
èë äàâàì åäÿí áó ìöùàðèáÿ Ðîìà êîòîëèê êèëñÿñèíèí âÿ Ìöãÿääÿñ
Ðîìà Èìïåðàòîðëóüóíó äÿñòÿêëÿéÿí Êîòîëèêëÿðëÿ Èñëàùàò÷û ýöúëÿð
àðàñûíäà áàø âåðìÿêëÿ áÿðàáÿð, áó èêè ãðóï àðàñûíäà èãòèñàäè âÿ
ñèéàñè ìÿíàôå ôÿðãëÿðèíÿ ñþéêÿíÿí áÿñèò áèð ìöùàðèáÿ îëìàãëà
ãàëìàìûø îíóí èçëÿðè ùÿääèíäÿí àðòûã ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ
åòìèøäèð. Áåëÿ êè, ìöùàðèáÿ Ðîìà Èìïåðàòîðó ÂÛÛÛ Ùåíðèõëÿ
êèôàéÿò ãÿäÿð íöôóçëó ýöú ñàùèáè îëàí Êèëñÿíèí ãàðøûäóðìàñûíäàí
éàðàíìûø âÿ ñîíðàëàð Äþâëÿòëÿ Êèëñÿ àðàñûíäà ýåäÿí àìàíñûç
ìöùàðèáÿéÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ Ùåíðèõèí Êèëñÿíèí
ýöúöíö îðòàäàí ãàëäûðìàñû âÿ îíóí ñàùèá îëäóüó çÿíýèíëèêëÿðè ÿëÿ
êå÷èðìÿñè, èãòèñàäè-ñèéàñè èêèòèðÿëèéÿ ñîí ãîéìàñû âÿ äþâëÿòè âàùèä
ýöú ùàëûíà ýÿòèðìÿñè, ñèéàñè èãòèäàðûí äà êèëñÿäÿí àëûíàðàã äþâëÿòèí
ÿëèíÿ êå÷ìÿñè, ôåîäàëèçìèí ÷þêöøöíÿ âÿ Àâðîïàäà äèíäÿí àñûëû
îëìàéàí ùöãóãè äþâëÿòèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð.
Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà ñèéàñè âÿ èãòèñàäè èãòèäàðûí áàøãà ìöñòÿâèéÿ
êå÷ìÿñè âÿ ñÿðâÿòëÿðèí éåíèäÿí áþëöøäöðöëìÿñè èëÿ áÿðàáÿð éåíè
áèð åìàëàò âÿ òèúàðÿò÷è ñèíèôèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè, éåíè ìÿðùÿëÿäÿ
äþâëÿòè òÿìñèë åäÿí ìîíàðõëà éåíè èñòåùñàë÷û ýöúëÿð àðàñûíäà áåëÿ
äþâëÿòèí ìþâúóäëóüóíäà ìàðàãëû îëàí îðòàã ìÿíàôåíèí
éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó ïðîñåñäÿ ÿí ñöðÿòëè èíêèøàô
Èíýèëòÿðÿäÿ áàø âåðìèø âÿ Èíýèëòÿðÿ ãûñà áèð çàìàíäà ôåîäàë äþâëÿò
ãóðëóøóíäàí óçóàãëàøàðàã èñòåùñàëàò âÿ òèúàðÿò ìÿíàôåëÿðèíèí
ìþâúóä îëäóüó êàïèòàëèñò ñèñòåìèíè ìÿíèìñÿéÿí áèð þëêÿéÿ
÷åâðèëìèøäèð.

97
 Ùÿãèãÿòÿí äÿ áó ïðîñåñèí ñîíóíäà Àâðîïàäà äþâëÿò ÿí
ÿùÿìèééÿòëè ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ñîñèàë âàðëûã ùàëûíà ýÿëìèø, áóíóíëà
Àâðîïàäà êàïèòàëèçì èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàìûø, äöíéà èãòèñàäèééàòû
äåéèëÿí áèð ìÿôùóì ìåéäàíà ýÿëìèø âÿ Àâðîïàíûí ýöúöíöí âÿ
òÿñèðèíèí èíùèñàð÷ûëûã ñèéàñÿòè èëÿ áöòöí äöíéàéà éàéûëìàñûíà øÿðàèò
éàðàíìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, 1648-úè èë äþíÿìèíäÿí ñîíðà äþâëÿò
áåéíÿëõàëã ñèéàñè ñèñòåìèí ÿñàñ àêòîðóíà ÷åâðèëìèøäèð.
Éóõàðûäà áèëäèðèëäèéè êèìè ìöàñèð ìÿíàäà äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðè
ìöÿééÿíëÿøìèø áèð ÿðàçèäÿ éàøàéàí õàëãà, ñóâåðåí áèð ùþêöìÿòÿ
âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí òàíûíàí âÿ ëåýèòèì ñàéûëàí áèð ðåæèìÿ
ñàùèá îëàí ñèàéñè áèðëèê ìÿíàñûíû äàøûéûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìèëëÿò âÿ äþâëÿò àíëàéûøëàðè áèð-áèðèíäÿí àéðû
òóòóëóð. Ìèëëÿò äåäèêäÿ åéíè îðòàã êþêÿ ñàùèá, îðòàã àäÿò âÿ
ÿíÿíÿéÿ, îðòàã äèëÿ, îðòàã êå÷ìèøÿ, îðòàã äöíéàýþðöøÿ,
ìÿäÿíèééÿòÿ ñàùèá îëàí ÿí ýåíèø òîïëóì , úÿìèééÿò áàøà äöøöëöð.
Áó ìÿíàäà, Àâðîïà âÿ Àñèéàäà èëê ìèëëè äþâëÿòëÿð êèìè Èíýèëòÿðÿ,
Ôðàíñà, Èñïàíèéà, ×èí, Éàïîíèéà âÿ ñ.îëäóüó ãÿáóë åäèëèð.
Ìèëëÿò âÿ Äþâëÿò ìÿôùóìëàðûíûí áèð-áèðèíèí éåðèíÿ èøëÿäèëìÿñè
çàìàí-çàìàí äîëàøûãëûã éàðàäûð. Áèð òîïëóì ãðóïó ìÿíàñûíäà áèð
ìèëëÿò áÿçÿí áèð íå÷ÿ äþâëÿòäÿ éàøàäûüû ùàëäà ùÿìèí äþâëÿòëÿðèí
åéíè àäëû ìèëëÿòÿ àèä îëìàìàñû ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, Àôðèêàäà,
Àñèéàäà, Àâðîïàäà ÷îõëó ñàéäà åòíèê ãðóïëàð áèð íå÷ÿ äþâëÿòèí
ÿðàçèñèíäÿ òîïëóì îëàðàã éàøàéûðëàð âÿ ñ. Àììà áÿçÿí äÿ áèð
òîïëóìóí þçö ìþâúóä îëñà äà êîíêðåò äþâëÿòè éîõäóð. Ìÿñÿëÿí,
ôÿëÿñòèí õàëãû, úÿìèééÿòè âÿ áóíäàí äîüàí äèýÿð ìöíàñèáÿòëÿð îëñà
äà, îíëàðû áèðëÿøäèðÿí âÿ ìöàñèð àíëàìäà ãÿáóë åäèëÿí áèð äþâëÿò
ùÿëÿëèê éîõäóð. Áóíóíëà éàíàøû, áÿçè äþâëÿòëÿð ÷îõìèëëÿòëè áèð
ãóðëóøà ñàùèáäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, òàðèõè êå÷ìèøäÿ Îñìàíëû âÿ Àâñòðèéà
Ìàúàðûñòàí èìïåðàòîðëóêëàðû éàõûí êå÷ìèøäÿ Ñîâåò Èòòèôàãû, ùàë
ùàçûðäà ÀÁØ, Ùèíäèñòàí, Èðàí, Ðóñèéà ÷îõ ìèëëÿòëè äþâëÿòëÿðäèð.
Áåëÿëèêëÿ, èëê Àâðîïà äþâëÿòëÿðè, ùÿð áèðè áèð ìèëëÿòäÿí èáàðÿò îëàí
ùÿãèãè ìèëëè äþâëÿò èäèëÿðñÿ, ùàçûðäà ìîäåðí äþâëÿò îëìàãëà êþ÷ëÿð,
åìèãðàñèéàëàð âÿ ñ. êèìè ñÿáÿáëÿðëÿ ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðèí éàøàäûüû
þëêÿëÿðÿ ÷åâðèëìèøëÿð.

98
 Ìèëëÿò ìÿôùóìóíó áÿçè àëèìëÿð åéíè åòíèê êþêÿ ìàëèê åéíè
äèíè, äèëè, ìÿäÿíèééÿòè îëàí èíñàí òîïëóìó êèìè èçàù åòñÿëÿð äÿ,
áÿçèëÿðè åòíèê êþêö ìÿùç ýåíåòèê ìÿíàäà èçàù åòìÿéÿ öñòöíëöê
âåðèðëÿð. Áåëÿ îëóãäà, ìèëëÿò÷èëèê àíëàéûøû èðã÷èëèê âÿ åòíèê
àéðûì÷ûëûã ìÿíàñûíà ýÿëèð êè, áó äà ÷îõ óüóðëó èçàùàò ùåñàá
åäèëìèð. Àéðûúà åéíè åòíèê êþêäÿí ýÿëÿí èíñàíëàðûí éàðàòäûüû äþâëÿò
ìîíîåòíèê ñàéûëñà äà îëäóãúà àç îëäóüóíäàí ìîäåðí ìèëëè äþâëÿò
àíëàéûøû èëÿ î ãÿäÿð äÿ åéíèééÿò òÿøêèë åòìÿéÿ áèëÿð. Àéðûúà ìèëëè
äþâëÿòÿ ñûðô ýåíåòèê åòíèê éàíàøìà áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ ãàðûøûãëûã âÿ
ãàðøûäóðìà éàðàäà áèëÿúÿéèíäÿí åëì àäàìëàðû áåëÿ éàíàøìàíû
ðÿää åäèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ, åëì àäàìëàðû ìèëëè äþâëÿò äåäèêäÿ,
ìÿùç îðòàã ìÿäÿíèééÿòÿ, îðòàã äÿéÿðëÿðÿ, îðòàã ñòàíäàðòëàðà, îðòàã
ñèéàñè ùÿäÿôëÿðÿ ñàùèá îëàí òîïëóìóí íÿçÿðäÿ òóòóëìàñûíû ìöäàôèÿ
åäèðëÿð.
Áó ìÿíàäà, ìèëëÿò èíñàíëàðûí þçöíÿìÿõñóñ ôÿðãëèëèêëÿðèíè
ãîðóéàðàã îðòàã äÿéÿðëÿð âÿ éà îðòàã âÿòÿíäàøëûã ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
áèðëÿøÿí èíñàíëàðûí áèðëèéè ìÿíàñûíû äàøûéûð.
Ìÿøùóð ñèéàñÿò áèëèúèñè îëàí Ðîáåðò Èìåðñàíà ýþðÿ èñÿ ìèëëÿò áèð
òîïëóìà àèä îëàí ìèðàñûí ÿí ÿùÿìèééÿòëè öíñöðëÿðèíÿ îðòàã ñàùèá
îëäóãëàðûíà èíàíàí âÿ ýÿëÿúÿêäÿ òàëåëÿðèíèí îðòàã îëäóüóíó
äöøöíÿí èíñàíëàð áèðëèéèäèð.
Ìèëëÿò ìÿôùóìóíà éàõûí áèð ìÿíà âåðÿí õàëã ìÿôùóìóíà
ýÿëèíúÿ áó áÿçè ùàëëàðäà ìèëëÿò ñþçöíöí éåðèíÿ èøëÿäèëñÿ äÿ ÿñëèíäÿ
áèð ãÿäÿð ôÿðãëè ìàùèééÿò äàøûéûð. Õàëã äåäèêäÿ åòíèê ìÿäÿíè âÿ
äèë áàõûìûíäàí àðàëàðûíäà îõøàðëûã îëàí âÿ áÿëëè áèð ÿðàçèäÿ
éàøàéàí, ñèéàñè âÿ âàùèä áèðëèê áàõûìûíäàí òÿøêèëàòëàíìûø îëàí
èíñàíëàðûí áèðëèéè áàøà äöøöëöð. Áóðàäàí äà ýþðöíäöéö êèìè ìèëëÿò
âÿ õàëã àíëàéûøëàðûíûí ôÿðãëè èçàùàòû ìöàñèð ñèéàñÿò åëìèíäÿ
ìöáàùèñÿëÿðèí éàðàíà áèëÿúÿéè âÿ äÿãèã èçàùàòûí ãåéðè —ìöÿééÿí
îëìàñûíû øÿðòëÿíäèðìÿêäÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, áÿçÿí ìèëëÿò
àíëàéûøûíûí äþâëÿò àíëàéûøû èëÿ åéíèëÿøäèðèëìÿñè îðòàéà ÷ûõàí
ìöáàùèñÿëÿðèí ìÿùç áó éîëëà àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìÿãñÿäèíè
äàøûéûð. Ìèëëÿò ìÿôùóìóíóí åòíèê òîïëóëóê ìÿíàñûíäà èøëÿíèëìÿñè
èñÿ ìèëëÿò-äþâëÿò åéíèëÿøìÿñèíè (áÿðàáÿðëÿøìÿñèíè) îðòàäàí
ãàëäûðûð. Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí êèìè, ùàçûðäà áó ìÿíàäà, éà áèð

99
äþâëÿò è÷ÿðèñèíäÿ áèð ÷îõ ôÿðãëè ìèëëÿòëÿð éàøàìàãäà, éà äà áèð
ìèëëÿò áèð íå÷ÿ äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ áþëöíìöø ùàëäà éàøàìàãäàäûð.
Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ñîí ùàëãà îëàí «ùþêóìÿò» èñÿ äþâëÿòèí ñèéàñÿòèíè
ùÿéàòà êå÷èðÿí âÿ ðÿñìè ÿëàãÿëÿðèíè éàðàäàí, ãûñàñû èäàðÿåòìÿ
ñÿëàùèééÿòèíÿ ñàùèá òÿøêèëàòëàíìàäûð. Áàøãà ñþçëÿ, ãàíóíëàðû èúðà
åäÿí, äþâëÿòèí ñàùèá îëäóüó ëåýèòèì ìÿúáóðåòìÿ ýöúöíö èñòèôàäÿ
åäÿí, äþâëÿòèí áàøãà äþâëÿòëÿðëÿ ÿëàãÿëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí
òÿøêèëàòè ôÿðääèð.
Äþâëÿò ìÿôùóìó èëÿ áÿðàáÿð ãåéä îëóíàí âÿ äàùà ÷îõ ùöãóãè
ìÿíà êÿñá åäÿí «ñóâåðåíëèê» ìÿôùóìóíà ýÿëèíúÿ áó öìóìè
ìÿíàäà áèð äþâëÿòèí þç òîðïàãëàðû öçÿðèíäÿ èäàðÿåòìÿ
ñÿëàùèééÿòèíè èñòèôàäÿåòìÿ ùàããûäûð. Áèð-áèðè èëÿ ñûõ áàüëû ñèéàñè âÿ
ùöãóãè ìÿçìóí êÿñá åäÿí ñóâåðåíëèê àíëàéûøû äàõèëè âÿ õàðèúè
îëìàãëà èêè áàøëûúà ìÿíà äàøûéûð. Äþâëÿòèí þëêÿ òîðïàãëàðû
öçÿðèíäÿ ìöòëÿã èäàðÿåòìÿ ùàããûíû âÿ áó ÿðàçèäÿ éàøàéàí õàëãû
òÿìñèë åòìÿ ñÿëàùèééÿòèíè èôàäÿ åäÿí ñóâåðåíëèê àíëàéûøûíûí êþêö
äÿ Âåñòàë ñèñòåìèíÿ ýåäèá ÷ûõûð. Áàøãà ñþçëÿ, ñóâåðåíëèê ñþçöíöí
òàðèõè áàõûìäàí ìåéäàíà ýÿëìÿñè äÿ Àâðîïàäà ôåîäàëèçìèí
÷þêìÿñè âÿ ìÿðêÿçëÿøìèø êðàëëûãëàðûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè èëÿ
ÿëàãÿäàð îëìóøäóð. Áó ñþçö èëê äÿôÿ èñòèôàäÿ åäÿí Æàí Áîäèíÿ
ýþðÿ êðàëûí ìÿðêÿçè íöôóçó ùÿð øåéäÿí öñòöí îëìàëûéäû. Áó
ìöòëÿã ñóâåðåíëèê àíëàéûøû Òîìàñ Ùîááåñ òÿðÿôèíäÿí äàùà äà
èíêèøàô åòäèðèëäè. Ëàêèí ìöàñèð äþâðäÿ ñóâåðåíëèê àíëàéûøû, èñòÿð
äàõèëè, èñòÿðñÿ äÿ õàðèúÿ ìÿíàäà «ìöòëÿã» ìÿçìóíäàí ÷îõ
óçàãäûð. Ýöíöìöçäÿ ùå÷ áèð äþâëÿò þëêÿ òîðïàãëàðû öçÿðèíäÿ ñàùèá
îëäóüó ñÿëàùèééÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðÿðêÿí ìöòëÿã âÿ ùöäóäñóç
øÿêèëäÿ ùÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿç. Ùÿð áèð äþâëÿò, þëêÿ äàõèëèíäÿ ñèéàñè
èäàðÿåòìÿ ñÿëàùèééÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðêÿí áóíó þëêÿ äàõèëèíäÿêè
äèýÿð ôÿðäëÿð âÿ ãðóïëàðëà áþëöøìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Äþâëÿò
åéíè çàìàíäà ãàíóíëàð âàñèòÿñè èëÿ ñóâåðåíëèê ñÿëàùèééÿòèíè
ìÿùäóäëàøäûðìàãäàäûð. Åéíè øåé áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ö÷öí äÿ
êå÷ÿðëèäèð. Ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿò éàëíûç äèýÿð äþâëÿòëÿðèí áåéíÿëõàëã
òÿçéèã ãðóïëàðûíûí âÿ áåéíÿëõàëã ñàçèøëÿðäÿí èðÿëè ýÿëÿí
þùäÿëèêëÿðèí òÿëÿáëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã ãÿðàðëàð ãÿáóë åäÿ áèëÿð.

100
 Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãàðøûëûãëû àñûëûëûã
ñóâåðåíëèê ìÿôùóìóíà íèñáè ìÿíà éöêëÿìèø, õöñóñè èëÿ õàðèúè
ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ äþâëÿòèí ìöòëÿã ñóâåðåíëèéèíÿ ÿùÿìèééÿòëè
ìÿùäóäèééÿòëÿð ýÿòèðìèøäèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, ùöãóãè ìÿíàäà èíäè
äÿ äþâëÿòèí äàâðàíûøëàðû öçÿðèíäÿ îíóí ðàçûëûüû îëìàäàí ùå÷ áèð
õàðèúè äþâëÿòèí ëåýèòèìëèéèíèí ãÿáóë åäèëìÿäèéè èôàäÿ åäèëèð. Àíúàã
òÿúðöáÿ áóíóí ùå÷ äÿ áåëÿ îëìàäûüûíû ñöáóò åäèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ, äþâëÿòëÿð öçâö îëäóãëàðû ìöõòÿëèô òÿøêèëàòëàðûí
âÿ éà èòòèôàãëàðûí ãÿðàðëàðûíà óéüóí ùÿðÿêÿò åòìÿê, éàõóä ìöòòÿôèã
îëäóüó þëêÿëÿðèí ñèéàñÿòëÿðèíÿ èñòÿìÿäèéè ùàëäà äÿñòÿê âåðìÿê
ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèðëÿð. Áöòöí áóíëàð, íîðìàë îëàðàã èðàäè âÿçèééÿò
êèìè, ñÿúèééÿëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûëñà äà áèð ÷îõ ùàëëàðäà èðàäÿäÿí
êÿíàð îëäóüóíó ÿêñ åòäèðìÿêäÿäèð.
Áèð äþâëÿòèí ùöãóãè îëàðàã ñóâåðåíëèéè åéíè çàìàíäà
äþâëÿòëÿðèí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ áÿðàáÿð ùöãóãëó îëìàëàðûíà
èøàðÿäèð. Àììà ðåàëëûãäà áÿçè äþâëÿòëÿð äèýÿðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí äàùà
÷îõ ñóâåðåí ýþðöíöðëÿð. Äþâëÿòèí äèýÿð äþâëÿò ãàðøûñûíäà þç
þëêÿñèíè òÿìñèë åòìÿ ñÿëàùèééÿòèíÿ ñàùèá îëà áèëìÿñè ö÷öí ñóâåðåí
îëìàñû ëàçûìäûð. Àíúàã ñóâåðåí îëàðàã ãÿáóë åäèëìÿ äÿ äèýÿð
äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí äèïëîìàòèê ãàéäàäà òàíûíìàãëà ìöìêöí îëàí
èøäèð. Áó ïðîñåñ òÿðÿôëÿð àðàñûíäà äèïëîìàòèê òÿìñèë÷èëèêëÿð
ìöáàäèëÿñè âÿ éà äþâëÿòèí ÁÌÒ-éÿ öçâ îëàðàã ãÿáóë åäèëìÿñè
øÿêëèíäÿ áàø âåðèð.
Ñóâåðåíëèéèí òÿñèñàòè áèð ùöãóãè àíëàéûø îëäóüó äà áÿëëèäèð.
1949-1971-úè èëëÿð àðàñûíäà ×èí Õàëã Úóìùóðèééÿòèíèí Ãÿðá
þëêÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí òàíûíìàìàñû âÿ ÁÌÒ-éÿ öçâöëöéöíÿ
ãÿáóëóíóí ýåð÷ÿêëÿøìÿäèéè ö÷öí áèð ñóâåðåí äþâëÿò îëàðàã
ýþðöëìÿäèéè ìÿëóìäóð. Áèëèíäèéè êèìè ùÿìèí äþâð ÿðçèíäÿ ÁÌÒ-
äÿ ëåýèòèì ×èí ùþêóìÿòè éåðèíÿ Ìèëëèééÿò÷è ×èí éàõóä áàøãà àäëà
äåñÿê Òàéâàí ùþêöìÿòè òàíûíìûøäûð.

§3.Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò âÿ õàðèúè ñèéàñÿò

Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð âÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ìÿôùóìëàðûíû èçàù

åòìÿäÿí þíúÿ, èëê íþâáÿäÿ áåéíÿëõàã ñþçöíöí þçöíöí íÿ êÿñá
101
åòäèéèíè àéäûíëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Áó àíëàéûø èëê äÿôÿ ÕÂÛÛÛ ÿñðèí
ñîíëàðûíäà Éåðåìé Áåíòùàì òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð.
Ùÿð÷ÿíäêè îíëàí òÿãðèáÿí 100 èë ÿââÿë Ðè÷àðä Çîó÷ùå, ëàòûí
äèëèíäÿ åéíè àíëàìà ýÿëÿí «èíòåðýåíòåñ» àíëàéûøûíû äèëÿ ýÿòèðìèøäè.
Ùÿìèí øÿõñëÿð áÿùñ åëèëÿí ìÿôùóìó ëàòûí äèëèíäÿ «æóñýåíòèóì»
ìÿíàñûíà ýÿëÿí âÿ ùöãóãóí áèð ãîëó îëàðàã ñóâåðåí ìèëëÿòëÿð
àðàñûíäà ÿëàãÿëÿðè òÿíçèìëÿéÿí ãàéäàëàðû ÿùàòÿ åäÿí áåéíÿëõàëã
ùöãóãó èôàäÿ åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Áó ìÿôùóì
ÿñëèíäÿ óçóí ìöääÿò éàëíûç ñóâåðåí äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ñèéàñè âÿ
ùöãóãè ÿëàãÿëÿðè èôàäÿ åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëìèøäèð. Àíúàã äþâëÿòëÿð
àðàñûíäà ðÿñìè ñÿâèééÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ùöãóãè âÿ äèïëîìàòèê
ÿëàãÿëÿðäÿí áàøãà äèýÿð ÿëàãÿëÿð äÿ ìþâúóääóð. Åéíè çàìàíäà
áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí
òèúàðÿò âÿ ìàëèééÿ ÿëàãÿëÿðèíèí áèð ãèñìè ðÿñìè êàíàëëàð âàñèòÿñèëÿ
ìöìêöí îëóðñà áþéöê áèð ãèñìè äÿ ãåéðè ðÿñìè êàíàëëàðëà îëóð.
Áóíäàí áàøãà, ìèññèîíåð ôÿàëèééÿòëÿðèíèí, áèð þëêÿäÿí äèýÿðèíÿ
ìöÿëëèì, òÿëÿáÿ, òóðèñò ñÿéàùÿòëÿðèíèí, áèð þëêÿäÿí äèýÿðèíÿ
åìèãðàñèéàëàðûí (êþ÷ëÿðèí) âÿ ìÿòáóàò, ðàäèî, êèíî-ôèëì âàñèòÿñèëÿ
èíêèøàô åäÿí ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ÷îõóíóí ãåéðè-ðÿñìè êàíàëëàðëà
ùÿéàòà êå÷èðèëäèéè ìÿëóìäóð.
ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí ùþêóìÿòëÿð âÿ éà ìöõòÿëèô
ãðóïëàð àðàñûíäà àðòàðàã äàâàì åäÿí õÿáÿðëÿøìÿ, òèúàðÿò, ìàëèééÿ,
êÿíä òÿñÿððöôàòû, ñÿùèééÿ, èäìàí, åëì, òÿùñèë, òÿðêèñèëàù, ñöëù âÿ ñ.
ìÿñÿëÿëÿðäÿ ìþâúóä îëàí ÿëàãÿëÿð «áåéíÿëõàëã» ìÿôùóìóíóí
ìÿíàñûíû ýåíèøëÿíäèðìèøäèð. ×öíêè áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿòèí ùÿð
òÿáÿãÿñè áó ïðîñåñÿ ãîøóëìàãëà, áóíäàí éàðàðëàíìàãäàäûð.
Áóíà ýþðÿ äÿ, ìöàñèð áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð ìöòÿõÿñèñëÿðè,
äþâëÿòëÿðèí ìóõòàð ôÿðäëÿð îëäóãëàðûíû ðÿää åòìÿêëÿ áÿðàáÿð,
äþâëÿòè, îíëàðû òÿøêèë åäÿí òàìûí ñàäÿúÿ áèð ùèÿññÿñè îëäóãëàðûíû
áèëäèðìÿêäÿí äÿ ÷ÿêèíìèðëÿð.
Áóíäàí, áåëÿ áèð íÿòèúÿ èôàäÿ åòìÿê îëàð êè, «áåéíÿëõàëã»
ìÿôùóìó ñàäÿúÿ ìèëëÿòëÿðàðàñû äåéèë, åéíè çàìàíäà äþâëÿòëÿð,
ùþêóìÿòëÿð âÿ õàëãëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè äÿ ÿùàòÿ åäèð. Ôÿãÿò
áÿçèëÿðè òÿðÿôèíäÿí áóíëàðûí ñóâåðåí îëìàñûíûí ýÿðÿêëèëèéè
öçÿðèíäÿ äóðóëñà äà, ñóâåðåí àíëàéûøûíûí ýöíöìöçäÿ ñòðóêòóð

102
ìÿíà èôàäÿ åòäèéèíè äèããÿòÿ àëàðàã áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð
ìÿôùóìóíóí, ñóâåðåí îëñóí-îëìàñûí, áöòöí ñèéàñè âàðëûãëàð
àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè ÿùàòÿ åòäèéè ñþéëÿíèëÿ áèëÿð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ
ÿñàñÿí åéíè ìÿíàäà èñòèôàäÿ åäèëÿí «áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò»,
«áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð» âÿ «õàðèúè ñèéàñÿò» ìÿôùóìëàðûíà áèðëèêäÿ
òîõóíìàãäà ôàéäà âàð. Áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàëàðäà åéíè
ìÿñÿëÿëÿðèí çàìàí-çàìàí ùÿð ö÷ ìÿôùóìëà èôàäÿ åäèëäèéè äèããÿòè
÷ÿêìÿêäÿäèð. Áó ùàë, ÷îõ çàìàí áó ìÿôùóìëàð àðàñûíäà ãÿòè áèð
ìÿíà ôÿðãëèëèéèíèí îëìàìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð.
Áóíóíëà áÿðàáÿð, áó ìÿôùóìëàð àðàñûíäà àç äà îëñà áÿçè ôÿðãëÿð
âàðäûð. Áó èñÿ äàùà ÷îõ îíëàðûí ÿùàòÿ äàèðÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Áåëÿëèêëÿ, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò âÿ õàðèúè ñèéàñÿò àíëàéûøëàðû
áèðèíúèíèí èêèíúèíè äÿ ÿùàòÿ åäÿí äàùà ýåíèø ìÿíàäÿ èñòèôàäÿ
åäèëìÿñèëÿ ôÿðãëÿíìÿñèäèð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð èñÿ, áóíëàðûí
ùÿð èêèñèíè äÿ þçöíäÿ åùòèâà åäÿí äàùà ýåíèø âÿ ÿùàòÿëè áèð
òåðìèíäèð. Àéðûëûãäà èçàù åòìÿê òÿëÿá îëóíóðñà, õàðèúè ñèéàñÿò
áåéíÿëõàëã ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðÿ áèð äþâëÿòèí, éàõóä öìóìè îëàðàã
äþâëÿòëÿðèí ìÿãñÿäëÿðè, ùÿäÿôëÿðè âÿ äàâðàíûøëàðû íþãòåéè-
íÿçÿðèíäÿí áàõûð, áèð äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã ñèñòåìÿ, éàõóä
äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû ìþâãåéèíè ÿêñ åòäèðèð. Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò èñÿ,
áåéíÿëõàëã ñèéàñè òÿñèð ïðîñåñëÿðèíÿ, ìèëëè âàùèäëÿðÿ äàùà ýåíèø
ïðèçìàäàí áàõûð âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ùàìûñûíûí ôîíóíäà
íÿçÿðäÿí êå÷èðèð. Áàøãà ñþçëÿ, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
äþâëÿòëÿðèí õàðèúè ñèéàñÿòëÿðèíèí áÿñèò úÿìèíäÿí èáàðÿò îëìàéûá áó
ïðîñåñÿ òÿñèð åäÿí äþâëÿòäÿíêÿíàð äèýÿð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû âÿ
îíëàðûí òÿñèð èìêàíëàðûíû äà íÿçÿðÿ àëûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, õàðèúè
ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí éàëíûç äàõèëîëìà
ñèñòåìèíè òÿøêèë åäèð, îíóí àíàëèç åäèëìÿñèíÿ êþìÿê÷è îëóð. Ôÿãÿò
ñàäÿúÿ õàðèúè ñèéàñÿòëÿðèí èíúÿëÿíìÿñè èëÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ùàããûíäà ìþòÿáÿð íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëìÿê îëìàç. Àíúàã
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò àðàøäûðìàëàðû äþâëÿòäÿí êÿíàð áöòöí öíñöðëÿðèí
âÿ èøòèðàê÷ûëàðûí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèíè âÿ ïðîñåñÿ òÿñèðèíè
íÿçÿðÿ àëàí ýåíèø ìÿíà èôàäÿ åòäèéè êèìè, ñàäÿúÿ äþâëÿòëÿðàðàñû
ñèéàñÿò ìÿíàñûíäà äà èøëÿäèëèð. Áó, ùÿì äÿ äàùà ñîíðà íÿçÿðäÿí
êå÷èðèëÿúÿê îëàí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ êëàññèê âÿ ìîäåðí

103
éàíàøìà, éàõóä áàøãà ñþçëÿ, äþâëÿò ìÿðêÿçëè âÿ äþâëÿò ìÿðêÿçëè
îëìàéàí éàíàøìàëàðûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ìÿñÿëÿí,
ÿíÿíÿâè äþâëÿò ìÿðêÿçëè éàíàøìàëàðäà ñèñòåì íÿçÿðèééÿñè, ðåàëèñò
íÿçÿðèééÿ, ýåîïîëèòèê íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
ñóâåðåí ìèëëè äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ñèéàñè äÿéèøìÿëÿðäèð. Áóíóíëà
áÿðàáÿð ëèáåðàëèçì, ãÿðàð âåðìÿ, ãàðøûëûãëû àñûëûëûã íÿçÿðèééÿñè
êèìè, ïðöðàëèñò éàíàøìàëàðà ýþðÿ, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ñàäÿúÿ
ñóâåðåí äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû äÿéèøèìëÿð îëìàãäàí ñàâàéû ùÿì äÿ
ôÿðäëÿð, ãðóïëàð, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð âÿ áåéíÿëõàëã øèðêÿòëÿðèí
äÿ äàõèë îëäóüó âÿ òÿñèð ýþñòÿðäèéè áèð ïðîñåñäèð. Çàìàí-çàìàí
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò àíëàéûøûíûí éåðèíÿ èøëÿäèëÿí áåéíÿëõàëã
ÿëàãÿëÿð àíëàéûøû èñÿ äþâëÿòëÿð, ùþêóìÿòëÿð âÿ õàëãëàð àðàñûíäàêû
ñèéàñè, èãòèñàäè, òèúàðè, ÿñýÿðè, ìÿäÿíè, èúòèìàè âÿ ñ. áöòöí ÿëàãÿëÿðè
ÿùàòÿ åòäèéè ñÿáÿáèéëÿ äàùà ýåíèø áèð ìÿíà êÿñá åäèð âÿ áóíà ýþðÿ
äÿ, áåéíÿëõàëã ñèéàñè ÿëàãÿëÿðè ÿùàòÿ åäÿí áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿí
äàùà ýåíèøäèð. ×öíêè áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòè äÿ ÿùàòÿ åäÿí äàùà ýåíèø
áèð ìÿíàéà âÿ ìÿçìóíà ñàùèáäèð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð áèð
äþâëÿòè òÿøêèë åäÿí âàùèäëÿð âÿ èúòèìàè ãðóïëàð èëÿ äèýÿð äþâëÿòè
òÿøêèë åäÿí âàùèäëÿð âÿ èúòèìàè ãðóïëàð àðñûíäà úÿðÿéàí åäÿí ùÿð
úöð ðÿñìè âÿ éà ãåéðè ðÿñìè ìöíàñèáÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Åéíè
çàìàíäà, ñàäÿúÿ öçáÿñóðÿò âÿ éà áèðáàøà ôèçèêè ìöíàñèáÿòëÿðè
äåéèë, èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðè, ÿñýÿðè ýöúäÿí èñòèôàäÿåòìÿíè âÿ
äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿðè äÿ ÿùàòÿ åäèð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
äåäèêäÿ áó àíëàéûøûí è÷ÿðèñèíÿ ìöùàðèáÿäÿí, ùóìàíèòàð éàðäûìà,
áåéíÿëõàëã òèúàðÿò âÿ éàòûðûì ÿëàãÿëÿðèíäÿí òóðèçì âÿ îëèìïèéà
îéóíëàðûíà, èäìàíà ãÿäÿð ÿí ìöõòÿëèô ôÿàëèééÿò íþâëÿðè äàõèëäèð.
Áàøãà ñþçëÿ, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð âÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò
àíëàéûøëàðû çàìàí-çàìàí ãàðûøäûðûëñà äà éàõóä áÿçè ìöòÿõÿññèñëÿð
òÿðÿôèíäÿí áèð—áèðèíèí éåðèíäÿ èøëÿäèëñÿ áåëÿ, áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð àíëàéûøû, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòè, áåéíÿëõàëã èãòèñàäè
ìöíàñèáÿòëÿðè, áåéíÿëõàëã ùöãóã âÿ áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèê
ÿëàãÿëÿðèíè äÿ þçöíäÿ åùòèôà åòìÿñè áàõûìûíäàí äàùà ýåíèø
ÿùàòÿëèäèð. Áöòöí áó ìöíàñèáÿòëÿðèí ñàäÿúÿ ñèéàñè òÿðÿôè
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí àíëàéûøûíà àèääèð. Áàøãà ñþçëÿ, áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿò öçðÿ ìöòÿõÿññèñ, áåéíÿëõàëã òèúàðÿòÿ, äþâëÿòëÿðèí áÿçè

104
ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðèíè ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿê ö÷öí èãòèñàäè ìåòîäëàðû
èñòèôàäÿ åòìÿñè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áàõûð, éàõóä áó òèïëè ÿëàãÿëÿðèí
éàëíûç ñèéàñè òÿðÿôè èëÿ ìàðàãëàíûð. Áóíóëà áÿðàáÿð, ýöíöìöçäÿ áèð
÷îõ åëì àäàìû ÿëàãÿëÿðèí ñèéàñè òÿðÿôèíè þéðÿíÿí áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿò àíëàéûøû èëÿ áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð àíëàéûøûíû áèð-áèðèíèí
éåðèíÿ èñòèôàäÿ åäèð.
Áóðàäà ãûñàúà îëàðàã áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿñèð åäÿí
äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿò àðàñûíäàêû ÿñàñ ôÿðãëÿðÿ äÿ òîõóíàã. ßí
ÿùÿìèééÿòëè ôÿðã äàõèëè ñèéàñÿòäÿ ðÿãàáÿò âÿ ÿìÿêäàøëûüû
òÿíçèìëÿéÿí ìöâàôèã ãàéäàëàðûí ìþâúóä îëìàñû áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòäÿ èñÿ ÿìÿêäàøëûüû òÿíçèìëÿéÿí ãàéäàëàðûí ýöúñöç âÿ
òÿñèðñèç îëìàñûäûð.
Áó ìÿíàäà, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ðåàëèñòëÿð âÿ ãëîáàëèñòëÿð
òÿðÿôèíäÿí áèð íþâ àíàðõèéà õàðàêòåðëè îëàðàã ãÿáóë åäèëìÿêäÿ,
ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíÿ äÿ áó íþãòåéè íÿçÿðäÿí éàíàøûëìàãäàäûð.
Ðåàëèñòëÿðÿ âÿ ãëîáàëèñòëÿðÿ ýþðÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò áèð ìÿðêÿçè
äþâëÿòèí, áèð öñòöí íöôóç ñàùèáèíèí, éàõóä áèð ñóâåðåí êàïèòàëèñò
ýöúöí îëìàìàñûíà ýþðÿ àíàðõèñòäèð âÿ îíà ýþðÿ äÿ, äîëàéûñûéëà
ìöáàðèçÿ áó ìöíàñèáÿèòëÿð ñèñòåìèíèí þçöíÿìÿõñóñëóüóíäàäûð.
Áóíóíëà áÿðàáÿð, ÿíÿíÿâè éàíàøìàíû ìÿíèìñÿéÿíëÿð âÿ Âèëñîíóí
ýþðöøëÿðèíè ïàéëàøàíëàð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòè âÿ ùöãóãè òÿøêèëàòëàðû
ÿñàñ ýþòöðÿðÿê áèð òÿíçèìëÿéèúèíèí ìþâúóä îëäóüóíó äîëàéûñûéëà
äà áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ ñþçöí òàì ìÿíàñûíäà áèð àíàðõèéà
âÿçèééÿòèíèí îëìàäûüûíû èðÿëè ñöðöðëÿð. Îíëàðà ýþðÿ, áÿçè öíñöðëÿðèí
äàâðàíûøëàðûíûí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ þçöíö áèðóçÿ âåðÿí
÷àòûøìàìàçëûãëàð äà äþçöìëöëöê ãàéäàëàðû èëÿ àðàäàí ýþòöðöëöð.
Áóíäàí áàøãà, äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã âÿ éàõûíëàøìàíûí
íÿòèúÿñè îëàðàã îðòàéà ÷ûõàí ìöãàâèëÿ âÿ ñàçèøëÿðäÿ áåéíÿëõàëã
èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí àéðû áèð òÿñèðëè öíñöð åëåìåíò
êèìè ãàðøûéà ÷ûõûð.

105
 §4. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí àêòîðëàðû: Ìèëëè äþâëÿòëÿð,
ôÿðäëÿð âÿ ùþêóìÿòäÿíêÿíàð ìèëëè èøòèðàê÷ûëàð

ÕÕ ÿñðäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ùàäèñÿ âÿ ïðîñåñëÿð áåéíÿëõàëã

ìöíàñèáÿòëÿðèí âÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí êåéôèééÿòèíè ÿùÿìèééÿòëè
äÿðÿúÿäÿ äÿéèøìèøäèð. Ùþêóìÿòëÿðèí íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàðäà áàø
âåðÿí áèð ÷îõ ïðîñåñëÿð ùþêóìÿòëÿðè áèðáàøà òÿìñèë åòìÿéÿí
ìöõòÿëèô òÿøêèëàòëàð áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿêäÿäèð.
Èíñàíè òÿìàñëàðäàí òóðèçì âÿ èäìàí ôÿàëèééÿòèíÿ, þëêÿ è÷ÿðèñèíäÿêè
òÿçéèã ãðóïëàðûíäàí áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿäÿ ôÿàëèééÿòè ýþñòÿðÿí
òÿçéèã ãðóïëàðûíà âÿ òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðÿ ãÿäÿð áèð ÷îõ ôàêòîðóí
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ íÿçÿðÿ àëûíìàñûíûí âàúèáëèéè
îðòàéà ÷ûõìûøäûð.
Ìåéäàíà ÷ûõàí áó òèïëè ùàäèñÿëÿð äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ÿñàñ îëäóüó ãÿíàÿòèíèí òÿôòèø åäèëìÿñèíè ýöíäÿìÿ
ýÿòèðìèøäèð. Áó ìÿñÿëÿíè àéäûíëàøäûðìàäàí þíúÿ áåéíÿëõàëã àêòîð
àíëàéûøûíûí èçàùûíû âåðìÿê ëàçûì îëàðñà, áó àíëàéûø Úèì (Æàìåñ)
Äîýùåðòÿ (Äîóýùåðòó) ýþðÿ áåéíÿëõàëã àðåíàäà àç âÿ éà ÷îõ
äÿðÿúÿäÿ ìöñòÿãèë ãàíóíè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ñàùèá
òÿøêèëàòè áèð ìþâúóäëóãäóð. Áÿçè àðàøäûðìà÷ûëàð èñÿ áåéíÿëõàëã
àêòîðó, «äèýÿð ìóõòàð îéóí÷óëàðûí äàâðàíûøëàðû öçÿðèíäÿ òÿñèð
ýþñòÿðÿ áèëÿí, íèñáè îëàðàã ìóõòàð áèð âàùèä» îëàðàã èçàù åäèðëÿð.
Áåéíÿëõàëã ñôåðàäà ãÿðàðëàðû ãÿáóë åäÿí éàõóä îíëàðû èúðà åäÿí
áàøãà ñþçëÿ, áó ïðîñåñÿ ãîøóëàíëàðûí ùÿð áèðè áèð ôÿðä âÿ éà âàùèä
êèìè òàíûíûð. Àíúàã ôÿðäè, âàùèäè àêòîð îëàðàã íÿçÿðÿ àëìàã îíóí
þç àäûíäàí ùÿðÿêÿò åòäèéè âÿ þç ÿòðàôû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìóõòàð îëàðàã
äàâðàíà áèëäèéè ùàëäà ìöìêöíäöð. ßêñ òÿãäèðäÿ ôÿðäèí, âàùèäèí
òÿìñèë åòäèéè éàõóä àäûíäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè òÿøêèëàò âÿ éà
ãóðóïëàð àêòîð îëàðàã íÿçÿðÿ àëûíìûð.
Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ äþâëÿòäÿí êÿíàð ñàéûëàí âÿ äóðìàäàí àðòìàãäà
îëàí áó òÿøêèëàòëàð, áåéíÿëõàëã ñôåðàäà äÿéÿðëÿðèí áþëöíìÿñè
ïðîñåñèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ êþìÿê ýþñòÿðìèø îëóð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùÿð ùàíñû áèð ãóðóìóí àêòîð êèìè
íÿçÿðÿ àëûíìàñû ö÷öí ÿí àçû àøàüûäàêû øÿðòëÿðÿ úàâàá âåðìÿñè
ëàçûìäûð.
106
 1. À÷ûã áèð øÿêèëäÿ ìöÿééÿí îëóíìàñû.
2. Áåéíÿëõàëã ñôåðàäà ìöÿééÿí áèð ãÿðàð âåðìÿ ýöúöíÿ ñàùèá
îëìàñû.
3. Íèñáè ìöñòÿãèë, éÿíè ìöñòÿãèë èøëÿð éàðàäà áèëìÿ
ãàáèëèééÿòèíèí îëìàñû.
4. Äèýÿð îéóí÷óëàðà òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿí íèñáè ìÿùäóä âàùèäëÿð
îëìàñû.
5. Ìöÿééÿí áèð äþâð ÿðçèíäÿ ìþâúóä îëìàñû.
ßñàñ åòèáàðèëÿ áó õóñóñèééÿòëÿðÿ éàëíûç ìèëëè äþâëÿòëÿðèí ñàùèá
îëäóüó äöøöíöëäöéöíäÿí áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí àêòîðëàðûíûí
(èøòèðàê÷ûëàðûíûí) äà åëÿ äþâëÿòëÿð îëäóüó ùåñàá îëóíóð. Àíúàã
ýåð÷ÿêëèêäÿ áåéíÿëõàëã ùÿéàòà òÿñèð ýþñòÿðÿí, ìöñòÿãèë âÿ
ìÿùäóä ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ äàâðàíà áèëÿí áóíóíëà áÿðàáÿð ñóâåðåí
îëìàéàí âÿ äþâëÿòèí ùöãóãè èçàùàòûíà óéüóí ýÿëìÿéÿí
ñóáéåêòëÿðÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Áó ìÿíàäà ÔÀÒ
(Ôÿëÿñòèí Àçÿäëûã Òÿøêèëàòû), ÈÐÀ (Èðëàíäèéà Àçàäëûã Îðäóñó) âÿ
ÑÈÀ êèìè òÿøêèëàòëàðûí áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòÿ ÿí àç äþâëÿòëÿð ãÿäÿð
òÿñèð åòäèéè ýþç ãàáàüûíäàäûð. Àéðûúà Êàòîëèã Êèëñÿñè, Ãûçûë Õà÷ âÿ
áó êèìè äèýÿð òÿøêèëàòëàðûí êîíêðåò þëêÿñè âÿ ñóâåðåíëèéè
îëìàìàñûíà áàõìàéàðàã áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ þíÿìëè ðîëà ìàëèê
àêòîð îëäóãëàðû áÿëëèäèð. Áàøãà áèð òÿðÿôäÿí ùÿëÿ äöíÿíÿ ãÿäÿð
ìöñòÿãèë áèð äþâëÿò îëàðàã ÁÌÒ-äÿ ÀÁØ âÿ ÑÑÐÈ-è èëÿ áèðëèêäÿ ñÿñ
âåðìÿ ùöãóãó îëàí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ Ùèíäèñòàíà áàüëû îëàí Áóòàíû
áåéíÿëõàëã áèð àêòîð íÿçÿðÿ àëìàìàã ìöìêöí äåéèë.
Åéíè çàìàíäà ÑÑÐÈ äþíÿìèíäÿ ñóâåðåí áèð äþâëÿò êèìè ÀÁØ
òÿðÿôèíäÿ òàíûíàí Ëàòâèéà, Ëèòâà âÿ Åñòîíèéàíû äà î çàìàí
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí àêòîðó îëäóãëàðûíû èääèà åòìÿê äîüðó
îëìàçäû. Áóðàäàí äà ýþðöíäöéö êèìè áåéíÿëõàëã àêòîðóí, ùöãóãè
áàõûìäàí ñóâåðåí îëìàñûíäàí äàùà ÷îõ ìóõòàð îëñà áåëÿ ðåàë
àêòîð îëóá îëìàäûüû íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Áàøãà ñþçëÿ, áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòÿ òÿñèð åòìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ñàùèá îëìàñû âÿ äàâðàíûøëàðû
äèýÿð àêòîðëàð òÿðÿôèíäÿí ùèññ åäèëìÿëèäèð. Áóíóíëà áåëÿ, áÿçè
àêòîðëàð äèýÿðëÿðèíÿ ýþðÿ äàùà ìÿùäóä äàâðàíàðêÿí äàùà áþéöê
ìöñòÿãèëëèéÿ ñàùèá îëäóüó ýþðöëöð.

107
 Áó ìÿíàäà, ìöàñèð áåéíÿëõàëã ñèñòåìäÿ ùÿëÿ äÿ ñóâåðåí ìèëëè
äþâëÿòëÿðèí äàùà ÷îõ íöôóçà ñàùèá îëäóüóíó áèëäèðìÿê ëàçûìäûð.
×öíêè äèýÿðëÿðè àíúàã áÿëëè øÿðòëÿðäÿ ìöñòÿãèë, éàõóä ãèñìÿí
ìöñòÿãèë äàâðàíà áèëèðëÿð. Áó ìÿíàäà, äþâëÿòäÿí êÿíàð äèýÿð
àêòîðëàð âÿòÿíäàøû îëäóüó þëêÿíèí éàõóä ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè
þëêÿíèí ãàíóíëàðûíà òàáå îëìàëàðû áàõûìûíäàí, áèð öñòöí íöôóçà
áàüëû îëìàéàí ñóâåðåí äþâëÿòëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà ìÿùäóä
ìóõòàðèééàòà ñàùèáäèðëÿð. ßëáÿòäÿ, ÿñàñ åòèáàðèëÿ ìóõòàð âÿ éà
ìöñòÿãèë äàâðàíàáèëìÿ áàõûìûíäàí áèð àðäûúûëëûã ýþñòÿðèëÿðñÿ èëê
ñûðàäà äþâëÿòèí äóðàúàüû ìöáàùèñÿñèçäèð. Àøàüûäàêû ãðàôèêäÿ øÿðòè
îëàðàã áåø ãðóïäà áèðëÿøäèðèëìèø, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
àêòîðëàðû ýþñòÿðèëèð.
Éóõàðûäà äà èçàù åäèëäèéè êèìè ìöñòÿãèë âÿ ìóõòàð îëàðàã
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿ áèëÿí áåéíÿëõàëã ñèñòåì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äèýÿð
ìóõòàð àêòîðëàðûí äàâðàíûøëàðûíà òÿñèð åäÿ áèëÿúÿê îëàí âàùèäëÿðèí,
ôÿðäëÿðèí áàøûíäà áÿçè èñòèñíàëàð îëìàãëà ìèëëè äþâëÿòëÿð ãàëûð.
Àíúàã áóðàäà áèð øåéè âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè, áó ìÿñÿëÿäÿ
íÿçÿðÿ àëûíàí áàøëûúà êðèòåðèéà, ùå÷ äÿ ùöãóãè ñóâåðåíëèê äåéèëäèð.
×öíêè àðòûã ùöãóãè ñóâåðåíëèéèí ìöñòÿãèë âÿ éà ìóõòàð äàâðàíìà
áàõûìûíäàí ùå÷ äÿ ÿñàñ ôàêòîð îëìàäûüû ìÿëóìäóð. Ìÿñÿëÿí,
Äåñîò äþâëÿòèéëÿ, áåéíÿëõàëã øèðêÿò îëàí Ýåíåðàë Ìîòîðóí
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿñèð åòìÿê áàõûìûíäàí ìöñòÿãèë
ãÿðàðëàð ãÿáóë åäÿ áèëìÿê èìêàíëàðûíû ìöãàéèñÿ åòñÿê, áèðèíúèíèí
ñóâåðåí äþâëÿò îëìàñûíà áàõìàéàðàã èêèíúè èëÿ ìöãàéèñÿ
îëóíìàéàúàã ãÿäÿð çÿèô îëäóüóíó ýþðÿðèê. Áåëÿ ìèñàëëàðûí ñàéûíû
èñòÿíèëÿí ãÿäÿð àðòûðìàã îëàð.
Áàøãà áèð òÿðÿôäÿí, ìÿëóì îëäóüó êèìè, ÿíÿíÿâè éàíàøìàéà
ýþðÿ, ìèëëè äþâëÿò áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñ àêòîðóäóð âÿ
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ðÿñìè òÿñèñàòëàð âàñèòÿñèëÿ
àïàðûëàí ñèéàñÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Áó áàõûìäàí, áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿò äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñèéàñè ôÿàëèééÿò
íþâöäöð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòè äþâëÿòëÿð îëäóüó êèìè,
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí äÿ ñóáéåêòè äþâëÿòëÿðäèð. Äþâëÿò áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòèí àêòîðó îëàðàã þç ýöúö âÿ ìÿãñÿäëÿðè äàõèëèíèäÿ ìöõòÿëèô
èøëÿð ýþðÿ áèëÿð.

108
 ÛÛ Äöíéà ìÿùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëÿð áèð òÿðÿôäÿí áó
ìöíàñèáÿòëÿðèí êåéôèééÿòúÿ éåíè ìÿðùÿëÿéÿ ãÿäÿì ãîéìàñûíà
ñÿáÿá îëìóø äèýÿð òÿðÿôäÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàíìàíûí
ñöðÿòëÿíìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ åéíè çàìàíäà
áÿçè âàùèäëÿð, ôÿðäëÿð, ìöõòÿëèô çàìàíëàðäà áåéíÿëõàëã
ïðîáëåìëÿðäÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí àêòîðó êèìè, òÿêáàøûíà
ïðîñåñëÿðÿ òÿñèð åòìÿéÿ áàøëàìûøëàð.
ßëáÿòäÿ, áó úöð äàâðàíûøëàð àéðû-àéðû ìöòÿõÿññèñëÿðèí
äöøöíúÿëÿðèíäÿ éåíèäÿí äîüóðäàí äà äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿê àêòîðó îëóá îëìàìàñû ùàããûíäà øöáùÿëÿð
îéàòìàüà áàøëàìûøäûð. Áàøãà ñþçëÿ, áó êèìè ùàäèñÿëÿð áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ éåíè åëìè ìöáàùèñÿëÿðÿ
ñÿáÿá îëìóøäóð.
Áó ñàùÿäÿ åëìè ìöáàùèñÿëÿðèí áàíèëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëàí Úîí
Ùåðñ, 1957-úè èëäÿ äÿðú åäèëÿí «Ìèëëè äþâëÿòèí éöêñÿëèøè âÿ
÷þêöøö» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ ìèëëÿòëÿðàðàñû âÿ ìèëëÿòëÿðöñòö
òÿøêèëàòëàðûí ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ ñóðÿòëÿ àðòìàñûíà âÿ
þëêÿ è÷ÿðèñèíäÿêè øèðêÿòëÿð, òèúàðè áèðëèêëÿð êèìè áÿçè òÿñèñàòëàðûí
áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðÿ òÿñèð ýþñòÿðäèéèíÿ äèããÿòè ÷ÿêÿðÿê áåëÿ
ùàäèñÿëÿðèí äþâëÿòèí ìèëëè âàðëûüûíà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðäèéèíè èðÿëè
ñöðìöøäöð. Àëèìèí ÿñàñëàíäûðäûüû áàøëûúà ïðèíñèï, ìèëëè äþâëÿòèí
êîíêðåò ìöÿééÿí îëóíìóø âÿ ìöäàôèÿ åäèëÿí ñÿðùÿäëÿðèíèí
þíÿìëè äÿðÿúÿäÿ ãàïàëû îëìàñû èäè.
Ùåðñ õöñóñèëÿ íöâÿ ñèëàùëàðûíûí, áåéíÿëõàëã àñûëûëûüûí âÿ
ãëîáàëàøìàíûí èíêèøàôûíûí, ìèëëè äþâëÿòèí íöôóçóíó âÿ ìèëëèëèéè
çÿèôëÿòìÿêäÿ îëäóüó òåçèñèíè îðòàéà àðìûøäûð. Àíúàã äàùà ñîíðà î,
þç ôèêèðëÿðèíäÿ ôÿðãëè ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäèð. Î, ñîíðàêû
ìöøàùèäÿëÿðèíäÿ ýþñòÿðäèéè íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàäûüûíû, ùàäèñÿëÿðèí
áàøãà èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàô åòäèéèíè, áàøãà ñþçëÿ, ïðîñåñëÿðèí
ãëîáàëëàøìàäàí äàõèëÿ ãàïàíìàüà, àñûëûëûãäàí þçöíö òÿìèí
åòìÿéÿ áåëÿëèêëÿ äÿ ìèëëè äþâëÿòëÿðèí çÿèôëÿìÿéÿ äîüðó äåéèë, òàì
ÿêñèíÿ íöôóç àðòûðìàüà ñÿáÿá îëäóüó ãÿíàÿòèíè èôàäÿ åòìèøäèð. Î,
áó ìèëëèëèéè ìîäåðí ìèëëè äþâëÿò÷èëèê êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð.
Áóíóí ÿêñèíÿ îëàðàã, ïðîñåñëÿðèí äþâëÿòèí íöâóçóíó âÿ

109
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ÿñàñ àêòîð îëìà ñòàòóñóíó çÿèôëÿòäèéèíè
èðÿëè ñöðÿí àðàøäûðìà÷ûëàð èñÿ, äàùà ÷îõ êîììóíèêàñèéà âÿ
õÿáÿðëÿøìÿ ñàùÿñèíäÿêè èíêèøàôà òîõóíàðàã, áóíóí úÿìèééÿòëÿð
àðàñûíäàêû èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñèíè àñàíëàøäûðäûüûíû âÿ
ñöðÿòëÿíäèðäèéèíè áèëäèðÿðÿê áóíëàðûí àðòûã äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí
íÿçàðÿò åäèëìÿéÿí ñÿâèééÿéÿ ãàëõäûüûíà èøàðÿ åäèðëÿð. Áóíëàðû
íÿçÿðÿ àëàí áèð ÷îõ àðàøäûðìà÷ûëàð áó úöð ùàäèñÿëÿðèí íÿòèúÿäÿ
þëêÿëÿð àðàñûíäàêû ãåéðè-ðÿñìè ÿëàãÿëÿðèí ðÿñìè ÿëàãÿëÿðè
ãàáàãëàäûüûíû áó áàõûìäàí ñèéàñè ñÿðùÿäëÿðèí ÿùÿìèééÿòèíè
ýåòäèêúÿ íèñáÿòÿí èòèðäèéèíè áèëäèðèðëÿð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ, ñÿðùÿäëÿðèí
áþéöê þë÷öäÿ ìÿíàñûíû èòèðäèéèíè áèëäèðÿí Æîçåô Ôðàíêåë,
äþâëÿòëÿðèí ìöòëÿã ñóâåðåíëèéèíäÿí äàíûøìàüûí àðòûã ÷îõ ÷ÿòèí
îëäóüóíà äèããÿòè ÷ÿêèð. Àðàøäûðìà÷û áóíóí èãòèñàäè âÿ ïñèõîëîæè
ñÿáÿáëÿðèíÿ òîõóíàðêÿí ñÿíàéå úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðèí
áàøãà äþÿëÿòëÿðèí èãòèñàäèééàòûíà à÷ûãúà ìöäàõèëÿ åòìÿñèíè,
òåëåêîììóíèêàñèéà ñàùÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí èíêèøàôûí èñÿ
áåéíÿëõàëã òÿáëèüàòûí þë÷öëÿðèíè àðòûðäûüûíû ãåéä åäèð. Òÿáèè êè, áó
ìÿíàäà ÿñë þíÿìëè èíêèøàô ÕÕ ÿñðäÿ éöçèëäÿ ùÿðáè òåõíîëîýèéà
ñàùÿñèíäÿ îëìóøäóð. Íöâÿ ñèëàùëàðûíäà óçóí ìÿíçèëëè áàëëàñòèê
ðàêåòëÿðäÿ âÿ îíëàðûí ùÿäÿôÿ ÷àòìàñûíû òÿìèí åäÿí âàñèòÿëÿðäÿ
ýÿëèíÿí íþãòÿ ñóïåð äþâëÿòëÿðèí áåëÿ ìöäàôèÿñèç ùàëà ýÿëäèéèíè
îðòàéà ãîéìóøäóð. Áàøãà ñþçëÿ, áó ñàùÿäÿ áàø âåðÿí èíêèøàô ùàíñû
òèïëè îëóá îëìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí äþâëÿòëÿð ö÷öí
ñÿðùÿä òîõóíóëìàçëûüû ìÿñÿëÿñèíè àðàäàí ýþòöðìöø âÿ ùöúóìà
ìÿðóç âÿçèééÿòÿ ýÿòèðìèøäèð.
Ñîí îëàðàã áó ìÿíàäà ìåéäàíà ýÿëÿí áàøãà áèð þíÿìèëè
ìÿñÿëÿ èñÿ þëêÿëÿð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû øÿêèëäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí
àñûëûëûãäûð. Àðòûã ìöàñèð äþâðäÿ áàøäà èãòèñàäèééàò îëìàãëà áöòöí
ñàùÿëÿðäÿ äþâëÿòëÿð áèð-áèðèëÿðèíäÿí ãàðøûëûãëû øÿêèëäÿ àñûëû
âÿçèééÿòäÿäèðëÿð. Ìöíàñèáÿòëÿðèí áó ãÿäÿð ñûõ îëäóüó áèð äöíéàäà
äþâëÿòëÿðèí ìöòëÿã ñóâåðåíëèéèíäÿí äàíûøìàã ÿëáÿòòÿ ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
Èíäè äþâëÿòëÿð àðòûã þç ñÿðùÿäëÿðèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàã âÿ áàøãà
äþâëÿòëÿðè þç ñÿðùÿäëÿðè è÷ÿðèñèíÿ áóðàõìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ
ãàëìàãäàäûð.

110
 Éóõàðûäà ãûñàúà îëàðàã ýþñòÿðèëÿí ñÿáÿáëÿðäÿí áåëÿ íÿòèúÿéÿ
ýÿëìÿê îëàð êè, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ñàäÿúÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
úÿðÿéàí åäÿí âÿ éàëíûç äþâëÿòëÿðèí áÿëëè îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ
åäèëÿí ÿëàãÿëÿðäÿí äàùà ÷îõ, òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí, òèúàðÿò
áèðëèêëÿðèíèí, èõòèñàñëàøìûø òÿñèñàòëàðûí, èúòèìàè-ìÿäÿíè ãóðóìëàðûí
âÿ áóíëàðà áÿíçÿð ÷îõëó òÿøêèëàòûí âÿ ÿëàãÿëÿðèí òÿñèð åòäèéè
ãàðøûëûãëû ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿð ïðîñåñèäèð.
Ôÿðäëÿð (âàùèäëÿð)
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíäÿêè áèð ÷îõ åëì àäàìëàðûíûí
ôÿðäèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí àêòîðó êèìè ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ
åùòèéàòëà éàíàøìàñûíà áàõìàéàðàã êëàññèê ëèáåðàë ýþðöøÿ ýþðÿ ,
ôÿðä úÿìèééÿòè òÿøêèë åäÿí ÿñàñ öíñöð îëäöüö ö÷öí ùÿð ùàíñû áèð
èúòèìàè òÿñèñàòûí äà ÿñàñûíäà åëÿ ôÿðä äóðìàëûäûð. Áó ìöáàùèñÿëÿðÿ
áàõìàéàðàã òàðèõ, ñèéàñÿò âÿ áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð ñàùÿñèíäÿ
÷àëûøàí ÷îõ ñàéäà àëèìëÿð ñèéàñè ëèäåðëÿðè äèããÿòÿ òÿãäèì åäÿðÿê
îíëàðû çàìàí-çàìàí þíÿ ÷ÿêèðëÿð, îíëàðûí äà ôÿðä îëäóüóíó ãåéä
åäèðëÿð. Áóíäàí áàøãà, áåéíÿëõàëã òîïëàíòûëàðäà âåðèëÿí ãÿðàðëàðûí
òàëåéèíè ñÿñëÿð ùÿëë åòäèéè ö÷öí áóðàäà äà ñÿñ âåðÿí ôÿðä
ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéûð. Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã áèð ñûðà
àëèìëÿð éåíÿ äÿ ìèëëè äþâëÿò âÿ éà áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ôÿðäèí äèããÿòÿ àëûíìàñûíà åùòèéàú äóéìóðëàð. Áöòöí
áóíëàðëà éàíàøû, ìèëëè ñÿâèééÿäÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí âÿ
ùþêóìÿòè òÿìñèë åòìÿéÿí áÿçè ôÿðäëÿð ìöÿééÿí þë÷öäÿ
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí àêòîðó îëà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, 1984-úö èëäÿ ÀÁØ-
äà êå÷èðèëÿí ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ Äåìîêðàò Ïàðòèéàñûíäàí
íàìèçÿä îëàí Úåññè Úåêñîíóí Êóáàäàêû áÿçè ñèéàñè äóñòàãëàðûí
àçàäëûüà áóðàõûëìàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ îéíàäûüû ðîë áóíà ìèñàë îëà
áèëÿð. Äîëàéñûéëà áèð áåéíÿëõàëã ïðîáëåìäÿ éàõóä èêè þëêÿ
àðàñûíäàêû óçëàøìàìàã ùàëûíäà íöôóçëó ñàáèã áèð äþâëÿò àäàìû âÿ
éà áöðîêðàò þç òÿøÿááöñö èëÿ ùÿðÿêÿòÿ êå÷ÿðÿê ùÿìèí ïðîáëåìèí
ùÿëë åäèëìÿñèíÿ òÿñèð åäÿ áèëÿð. Áåëÿ îëäóãäà, ùÿð ùàíñû áèð þëêÿíèí
ðÿñìè òÿìñèë÷èñè îëìàéàí, þç íöôóçóíäàí âÿ òÿúðöáÿñèíäÿí
èñòèôàäÿ åäÿðÿê ïðîáëåìèí ùÿëëèíÿ êþìÿêëèê ýþñòÿðÿí âÿ òÿðÿôëÿð
àðàñûíäà âàñèòÿ÷èëèê åäÿí øÿõñ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí àêòîðó êèìè
íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. ×öíêè ùÿìèí øÿõñ ìöñòÿãèë äàâðàíìà

111
ãàáèëèééÿòè îëàí ôÿðä âÿ òÿøÿááöñêàð êèìè áàøãà àêòîðëàðûí
öçÿðèíäÿ òÿñèðëè îëà áèëÿð.
Ùþêóìÿòäÿí êÿíàð ìèëëè àêòîðëàð
Ùþêóìÿòè òÿìñèë åòìÿéÿí ìèëëè ñÿâèééÿëè àêòîðëàð ìöõòÿëèô
øÿêèëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõà áèëÿð. Áóíëàð ñèéàñè ïàðòèéàëàð, ìåäèà âÿ
ùþêóìÿò ìåõàíèçìèíäÿí êÿíàðäà éåð àëàí äèýÿð ãåéðè-ùþêóìÿò
òÿøêèëàòëàðû éàõóä òÿøêèëàòè ìàðàüû îëàí ãðóïëàðäûð. Áóíëàðà àëò ìèëëè
ãðóïëàð (ñóáíàñèîíàë) ãðóïëàð äà äåéèëèð. Áåëÿ ãðóïëàð éà áèð áàøà
ëîááè éàðàòìàãëà, éà äà äîëàéû éîëëà èúòèìàèééÿòè ùÿðÿêÿòÿ
ýÿòèðÿðÿê õàðèúè ñèéàñÿòÿ òÿñèð åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.
Ëèáåðàë ÷îõëóãëó äåìîêðàòèê ïàðëàìåíòàð ñèñòåìëÿðÿ õàñ îëàí âÿ
äåìîêðàòèéà áàõûìûíäàí ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëè îëàí òÿçéèã
ãðóïëàðûíûí èäàðÿåòìÿ âÿ ãàíóíâåðèúèëèê öçÿðèíäÿ òÿñèðëÿðè áó
ýöíÿäÿê áèð ÷îõ àðàøäûðìà÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ÿëÿ àëûíìûøäûð. Òÿçéèã
ãðóïëàðû ìÿôùóìó èëÿ áÿðàáÿð ëîááè, ìÿíôÿÿò ãðóïó, òÿøêèëàòè ãðóï,
ñèéàñè ãðóï, ãåéðè ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû âÿ ñ. àäëàð àëòûíäà
àðàøäûðûëàí âÿ îðòàã ìÿíàôå ÿòðàôûíäà áèðëÿøÿí âÿ ñèéàñè ãÿðàðëàðûí
ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿ òÿñèðëè îëìàüû ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéàí
òÿøêèëàòëàíìàëàðà êîáóä òÿçéèã ãðóïëàðû äà äåéèëèð. Áåëÿ
òÿøêèëàòëàðûí àëò ãóðóìó îëàðàã îíëàðû ïåøÿ áèðëèêëÿðè, ùÿìêàðëàð,
ìåäèà ãóðóëóøëàðû, êöòëÿâè òÿøêèëàòëàð, êþíöëëöëÿð áèðëèéè, èäåéà
òÿøêèëàòëàðû âÿ ñ. äÿ àéûðìàãëà àðàøäûðìàéà úÿëá åòìÿê îëàð.
Áÿçè àðàøäûðìà÷ûëàð ìÿíôÿÿò ãóðóïëàðû ìÿôùóìó èëÿ òÿçéèã
ãðóïëàðû ìÿôùóìóíóí åéíè ìÿíàäà èøëÿòñÿ äÿ áÿçèëÿðè áóíëàðûí
ôÿðãëè ìÿíà äàøûäûüû ôèêðèíäÿäèðëÿð. Èêèíúèëÿðÿ ýþðÿ ìÿíôÿÿò
ãóðóïó òÿçéèã ãóðóïó êèìè ãÿáóë åäèëìÿìÿëèäèð. ×öíêè ãóðóïóí
áèð òÿçéèã ãóðóïó ùåñàá åäèëìÿñè ö÷öí îíóí ìöòëÿã ñèéàñè
ãÿðàðëàðûí àëûíìàñû ïðîñåñèíÿ òÿñèð åòìÿê úÿùäëÿðèíäÿ îëàìàñû
ëàçûìäûð.
Æåâèí âÿ Êîðíâåëÿ ýþðÿ èñÿ òÿçéèã âÿ éà ìÿíôÿÿò ãðóïëàðû, áÿçè
îðòàã ìÿãñÿäëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí áèð àðàéà ýÿëìèø, áÿçÿí
ñèéàñè ïðîñåñëÿðäÿ äÿ éåð àëàí òÿøêèëàòè ãóðóïëàðäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí
Äåâèä Òðóìàí «Ùþêóìÿòëÿøìÿ Ïðîñåñè» àäëû êëàññèê ÿñÿðèíäÿ
ìÿíôÿÿò ãðóïëàðûíû áèð âÿ éà áèðäÿí ÷îõ ìÿãñÿäè áþëöøÿí âÿ
ìþâúóä îëäóãëàðû úÿìèééÿò è÷ÿðèñèíäÿ þç èäåéàëàðûíû âÿ äàâðàíûø

112
ôîðìàëàðûíû éàéìàã âÿ èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí ìöÿééÿí ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿí ãóðóïëàð îëàðàã èçàù åäèð. ßëáÿòäÿ, ùÿð áèð èúòèìàè ãðóïäà
áèð îðòàã ìÿíôÿÿò îëìàëûäûð, ôÿãÿò áó èçàùàòà ýþðÿ ùÿð îðòàã
ìÿíôÿÿòÿ ñàùèá îëàí èúòèìàè ãðóï áèð ìÿíôÿÿò ãðóïó îëàðàã íÿçÿðÿ
àëûíìûð. Ãðóïóí öçâëÿðè òÿðÿôèíäÿí ïàéëàøûëàí îðòàã ìÿíàôåëÿðè âÿ
ìÿãñÿäëÿðè ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô ìåòîäëàðäàí
èñòèôàäÿåòìÿ èðàäÿñè áàøëûúà êðèòåðèéà îëàðàã ýþðöëöð. Áó ìÿíàäà
ãðóïóí òÿøêèëàòè îëóá îëìàìàñû éàõóä õöñóñè, éàõóä öìóìè
êåéôèééÿòÿ ìàëèê îëìàñû äà âÿçèééÿòè äÿéèøäèðìèð.
Àðàøäûðìàëàðûíäà ìÿíôÿÿò ãðóïó éåðèíÿ áàøãà ãðóï àíëàéûøûíà
öñòöíëöê âåðÿí Àëàí Áàëë-à ýþðÿ òÿçéèã ãðóïëàðû, ìöÿééÿí áèð
óçëàøìà âÿ îðòàã ìÿãñÿä ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áèð àðàéà ýÿëìèø âÿ ñèéàñè
ãÿðàð âåðìÿ ïðîñåñèíÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøàí èúòèìàè ãðóïëàðäûð.
Òöðêèéÿëè ïðîôåññîð Èëòÿð Òóðàí èñÿ òÿçéèã ãðóïóíó «öçâëÿðèíèí
îðòàã ìÿíôÿÿò ýöäÿí ëàêèí èãòèäàðà ýÿëìÿéè ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä
ãîéìàäàí ñèéàñè ñèñòåìÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøàí òîïëóëóê» îëàðàã
èçàù åäèð. È.Òóðàí äà àðàøäûðìàëàðûíäà òÿçéèã ãðóïëàðûíûí òÿøêèëàòè
éàõóä òÿøêèëàòè îëìàéà áèëÿúÿéèíÿ äèããÿòè ÷ÿêèð. Áåëÿëèêëÿ, òÿçéèã
ãðóïëàðû äåéÿíäÿ èëê àüûëà ýÿëÿí, ôÿùëÿ ùÿìêàðëàð òÿøêèëàòëàðû,
òèúàðÿò äÿðíÿêëÿðè, ïåøÿ áèðëèêëÿðè, èúòèìàè òÿøêèëàòëàð, êþíöëëö
ãðóïëàð, åòíèê òÿøêèëàòëàð, ãàäûí òÿøêèëàòëàðû, òÿùñèë òÿðáèéÿ èø÷èëÿðè
âÿ ñ.- äèð.
Áÿçÿí ìÿíôÿÿò âÿ òÿçéèã ãðóïëàðû ñèéàñè ïàðòèéàëàðëà ãàðûøäûðûëûð.
Ùÿð íÿ ãÿäÿð áóíëàðûí èêèñè äÿ äåìîêðàòèéàíûí èíêèøàôû ö÷öí ñîí
äÿðÿúÿ þíÿìëè âÿ úÿìèééÿòëÿ ùþêóìÿò àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðèí
ãóðóëìàñûíäà áèð êþðïö ðîëó îéíàñà äà òÿçéèã ãðóïëàðû òàìàìèëÿ
ôÿðãëè ñèéàñè òÿøêèëàòëàíìàäûð. Ñèéàñè ïàðòèéàëàð ÿñàñÿí èãòèäàðà
ýÿëìÿê ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëìûø òÿøêèëàò îëóá, ùàêèìèééÿòèí èäàðÿ
îëóíìàñûíäà áèëàâàñèòÿ èøòèðàê åòìÿê èñòÿéèð. Òÿçéèã ãðóïëàðûíûí
èñÿ ìÿãñÿäè ñàäÿúÿ ñèéàñè ãÿðàðëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ òÿñèð åòìÿê
èìêàíûíà íàèë îëìàãäàí èáàðÿòäèð.
Ãàíóíëàð ÿñàñûíäà éàðàäûëàí âÿ ôÿàëèééÿòëÿðè ãàíóíëàðà óéüóí
îëìàëû îëàí ñîí äÿðÿúÿ éàõøû òÿøêèëàòëàíìûø îëàí ïàðòèéàëàð âàùèä
îðòàã ìÿãñÿä éÿíè ñèéàñè ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿê ìÿãñÿäè ÿòðàôûíäà
áèðëÿøìèø ìöõòÿëèô ôèêèð âÿ ïåøÿ õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ñàùèá îëàí

113
ôÿðäëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèø áþéóê ãðóïëàðäûð. Áóíóíëà áåëÿ, áÿçè
òÿçéèã ãðóïëàðû äà ñå÷êèëÿðäÿ þç íàìèçÿäëÿðèíè èðÿëè ñöðÿ âÿ îíóí
ñå÷èëìÿñè ö÷öí ìöáàðèçÿéÿ ãîøóëà áèëÿðëÿð. Áó áàõûìäàí îíëàðûí
ôÿàëèééÿòè èëÿ ñèéàñè ïàðòèéàëàðûí ôÿàëèééÿòè àðàñûíäà îõøàðëûã îëà
áèëÿð. Àíúàã áóíóíëà áåëÿ äåìÿê îëàð êè, áöòöí ñèñòåìëÿðäÿ òÿçéèã
ãðóïëàðû èëÿ ñèéàñè ïàðòèéàëàðûí ôÿàëèéÿòè òÿøêèëàòè, ñòðóêòóð ñèñòåìëÿðè
âÿ öçâëÿðè èëÿ áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèðëÿð.
Õàðèúè ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ äÿ òÿçéèã ãðóïëàðû ùþêóìÿòÿ áó
âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ òÿñèð åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ìÿñÿëÿí, ÀÁØ-äà
Èñðàèëÿ, Ìèñèðÿ éàõóä Ôÿëÿñòèíÿ éàðäûì àéðûëìàñû ìÿñÿëÿñè
ýöíäÿëèé ýÿëäèêäÿ èñòÿð Éÿùóäè ëîááèñè, èñòÿðñÿ äÿ ßðÿá ëîááèñè
Àìåðèêà ùàêèìèééÿòèíè, êîíãðåññ öçâëÿðèíè âÿ èúòèìàèééÿòè þç
ìÿãñÿäëÿðè õåéðèíÿ éþíëÿíäèðìÿê ö÷öí úèääè ôÿàëèééÿòÿ êå÷èðëÿð.
Åéíè âÿçèééÿòè Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàíû ìàðàãëàíäûðàí ìÿñÿëÿëÿð
ýöíäÿëèéÿ ýÿëäèêäÿ Òöðê-Àçÿðáàéúàí ëîááè èòòèôàãû èëÿ Åðìÿíè-
Éóíàí ëîááè èòòèôàãëàðûíûí ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ äÿ ìöøàùèäÿ åòìÿê
îëàð.
Íÿùàéÿò ñîíäà áåëÿ áèð ôèêèð èôàäÿ åòìÿê îëàð êè, èñòÿð òÿçéèã
ãðóïëàðû äåéèëñèí, èñòÿðñÿäÿ òÿøêèëàòëàíìûø ìÿíôÿÿò ãðóïëàð
äåéèëñèí, îíëàðûí ñèéàñè ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿ òÿñèðëè îëìàñû ö÷öí
ãàíóíëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿøêèëàòëàíìàëàðû âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿëÿðè
øÿðòäèð. Áóíóí ö÷öí äÿ ñèéàñè èãòèäàðäà îëàíëàð áåëÿ ãðóïëàðûí
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿëÿðèíÿ øÿðàèò éàðàòìàëû âÿ ìöâàôèã ãàíóíëàð
ãÿáóë åòìÿëèäèðëÿð. Ìÿùç áåëÿ ãðóïëàðûí ìþâúóä îëìàñû ôàêòû
þçëöéöíäÿ ùÿð ùàíñû ïðîñåñÿ òÿñèð åòìÿê ãàáèëèééÿòè èëÿ åéíè
ìÿíàéà ýÿëèð. Áó òèïëè ãðóïëàð âÿ ìÿòáóàò þëêÿëÿðèí õàðèúè
ñèéàñÿòèíäÿ, õöñóñèëÿ äåìîêðàòèê úÿìèééÿòëÿðäÿ, òÿñèðëè îëìàãëà,
ñèéàñè èãòèäàðûí ðàñèîíàë ãÿðàðëàð ãÿáóë åòìÿñèíÿ éàðäûì÷û îëóð âÿ
õàëãû ìàðàãëàíäûðàí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû îíó ìÿëóìàòëàíäûðûð, õàëãûí
öìóìè ìÿíàôåéèíè, äîëàéûñûéëà ìèëëè ìÿíàôåíèí ãîðóíìàñû
ìÿñÿëÿñèíäÿ èãòèäàðûí éàíëûø ãÿðàð ãÿáóë åòìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëûð.
Àíúàã àâòîðèòàð âÿ äåìîêðàòèê îëìàéàí þëêÿëÿðäÿ áåëÿ ìÿñÿëÿëÿð
îëäóãúà ÷ÿòèíäèð.

114
 §5. Áåéíÿëõàëã ãðóïëàð âÿ òÿøêèëàòëàíìàëàð

ßñàñ åòèáàðèëÿ áåéíÿëõàëã ãðóïëàðû âÿ äþâëÿòëÿðè òÿìñèë åòìÿéÿí

áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàíìàëàð âÿ éà áàøãà àäëà äåñÿê, ùþêóìÿòäÿí
êÿíàð òÿøêèëàòëàíìàëàð ñòàòóñó èëÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
àêòîðó îëàí ãóðóìëàð èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ìåéäàíà
ýÿëìÿéÿ, ñîí äþâðëÿðäÿ èñÿ ñöðÿòëÿ àðòìàüà áàøëàìûøäûð. Áó èñÿ
ìöàñèð áåéíÿëõàëã ñèñòåìäÿ ýåòäèêúÿ äàùà àðòûã ùèññ îëóíàí
ãàðøûëûãëû àñëûëûüû àðòûðìàãëà äþâëÿòäÿí êÿíàð àêòîðëàðûíäà ùÿìèí
ïðîñåñäÿ èøòèðàêûíû ìöìêöí åòìèøäèð. Áåëÿ âÿçèééÿò ãàðøûëûãëû
ÿëàãÿëÿðèí äåìÿê îëàð êè, áöòöí ñàùÿëÿðèíÿ, åòíèê, äèíè, ìÿäÿíè,
èãòèñàäè, òèúàðè, òÿùñèë, òóðèçì, èäìàí âÿ ñ. úèääè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð.
Áåëÿëèêëÿ, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð äà åéíèëÿ ìèëëè ìöñòÿâèäÿ
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òÿçéèã ãðóïëàðû êèìè, äþâëÿòèí èøòèðàê åòìÿäèéè
âÿ îíóí íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàðäà ãàëàí áèð ÷îõ ñàùÿëÿðäÿ, îõøàð
ìÿíôÿÿòè ïàéëàøàí, øÿõñ âÿ ãðóïëàðûí òÿêáàøûíà ýåð÷ÿêëÿøäèðÿ
áèëìÿéÿúÿêëÿðè, îðòàã ìàðàãëàðû áèðëèêäÿ ùÿéàòà êå÷èðÿí
òÿøêèëàòëàíìàëàðäûð. Áóíëàð àðàñûíäà ôÿðã èñÿ ìèëëè òÿçéèã
ãðóïëàðûíûí åéíè þëêÿíèí âÿòÿíäàøëàðû îëìàñû âÿ ôÿàëèééÿòëÿðèíèí äÿ
ùÿìèí þëêÿ úîüðàôèéàñû è÷ÿðèñèíäÿ ìÿùäóäëàøìàñûäûð. Áåéíÿëõàëã
àíàëîýèéàäà èñÿ áó ñþéëÿíèëäèéè êèìè áåéíÿëõàëã ìèãéàñëû îëóð.
Ëàêèí èñòÿð ìèëëè òÿçéèã ãðóïëàð, èñòÿðñÿ äÿ îíëàðûí áåéíÿëõàëã
àíàëîýèéàëàðû ñèéàñè èãòèäàðëàðà äåìÿê îëàð êè, åéíè âàñèòÿëÿðëÿ òÿñèð
åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áåëÿ ãðóïëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè þëêÿíèí
òÿìèíàòëàðûíûí èçí âåðäèéè ñÿðùÿäëÿð äàõèëèíäÿ ãàíóíè éîëëàðäàí
èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ áÿçÿí ãåéðè-ãàíóíè âàñèòÿëÿðÿ äÿ ÿë àòûðëàð.
Áóíäàí áàøãà, ùÿð èêè ãðóïà àèä åäèëÿí àêòîðëàðûí äà ñèéàñè
èãòèäàðëà ÿëàãÿëÿðèíè èçëÿìÿê âÿ ñÿâèééÿñèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê
÷îõ çàìàí ìöìêöí îëìóð. ×öíêè áåëÿ ÿëàãÿëÿð, äþâëÿòëÿð
àðàñûíäà âÿ éà äþâëÿòëÿðëÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð àðàñûíäà îëàí
ìöíàñèáÿòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã ðÿñìè äåéèë, ãåéðè-ðÿñìè éîëëàðëà,
éàõóä âàñèòÿ÷èëÿðèí êþìÿêëèéè èëÿ ãóðóëóð. Áàøãà áèð òÿðÿôäÿí, áó
ñèíôÿ àèä îëóíàí àêòîðëàð, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã,
õöñóñè ñàùÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿêëÿ, õöñóñè ãðóïëàðûí
ìàðàãëàðûíû òÿìñèë åäèðëÿð.
115
 Ãåéä åäèëäèéè êèìè, ÛÛ Äöíéà Ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà äþâëÿòëÿð
àðàñûíäà ãàðøûëûãëû àñûëûëûüûí àðòìàñû èëÿ éàíàøû, áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàíìàëàð ñàùÿñèíäÿ äÿ ñöðÿòëè èðÿëèëÿìÿëÿð ãåéäÿ àëûíäû.
Áåëÿ èíêèøàô áèð òÿðÿôäÿí äþâëÿòëÿðèí ñÿðùÿäëÿðèíèí ÿíÿíÿâè
ìÿíàñûíû úèääè ñóðÿòäÿ çÿèôëÿòìÿêëÿ, áàøãà áèð òÿðÿôäÿí
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ äþâëÿòèí ìÿðêÿç ðîëóíóí áþéöê
þë÷öäÿ òÿôòèø îëóíìàñû ìÿñÿëÿñèíè ýöíäÿëèéÿ ýÿòèðäè. Áó ìÿñÿëÿíè
äèããÿòÿ òÿãäèì åäÿí àðàøäûðìà÷ûëàð äþâëÿòäÿí êÿíàðäà ìþâúóä
îëàí àêòîðëàðûí áåéíÿëõàëã ñèñòåìäÿêè ðîëëàðûíû âÿ ìöñÿòãèë àêòîð
ñóáéåêòè îëàðàã îíëàðûí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ òÿñèð ýöúöíö þí
ïëàíà ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áó úöð áåéíÿëõàëã àêòîðëàðû èêè ãðóïà
áþëìÿê îëàð. Áèðèíúè ãðóïà äàùà ÷îõ ñèéàñè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè,
éàõóä èúòèìàè ìÿãñÿäëÿðëÿ éàðàäûëìûø îëàí ãðóïëàð, èêèíúè ãðóïà
èñÿ áèðäÿí ÷îõ þëêÿäÿ èñòåùñàë âÿ ñÿðìàéÿ ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë
îëàí òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿð, ôèðìàëàð âÿ ñ. ãðóïëàðû àèä åòìÿê îëàð.
Áèðèíúè ãðóïà àèä îëàíëàð, ìèëëè ñÿâèééÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí
õöñóñè øÿõñëÿðèí âÿ ãðóïëàðûí, éàõóä îíëàðûí ÿìÿêäàøëûüûíäàí
äîüàí ãóðóëóøëàðäûð. Áåëÿ òÿøêèëàòëàðûí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäàí
ôÿðãè îíäàí èáàðÿòäèð êè, îíóí öçâëÿðèíäÿí ùå÷ áèðèíèí ùå÷ áèð
ùþêóìÿò âÿ ùþêóìÿò òÿìñèë÷èëÿðè èëÿ áèðáàøà ÿëàãÿñè éîõäóð.
Ùàçûðäà áåëÿ òÿøêèëàòëàðûí ñàéûíûí 20.000-äÿí ÷îõ îëäóüó áèëäèðèëèð.
Áó úöð òÿøêèëàòëàíìàëàðûí îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè
èíñàíëàðûí áèð ÷îõ èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðèíè þç
èìêàíëàðû ùåñàáûíà ýåð÷ÿêëÿøäèðÿ áèëìÿìÿëÿðè âÿ éà áóíó
òÿêáàøûíà ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿê àðçóñóíäà îëìàìàëàðû èëÿ áàüëûäûð.
ßñëèíäÿ ùþêóìÿòëÿðèí áèðáàøà òÿìñèë åäèëäèêëÿðè áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðëà ùþêóìÿòëÿðè áèðáàøà òÿìñèë åòìÿéÿí áó úöð òÿøêèëàòëàð
àðàñûíäà îõøàðëûãëàð äà éîõ äåéèë. Ìÿñÿëÿí, èêèíúèëÿð äÿ áèðèíúèëÿð
êèìè, âàõòàøûðû òîïëàíòûëàð êå÷èðèð, ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèð, êàðýöçàðëûã
èøëÿðèíè òÿøêèë åäèð âÿ ñ. Àíúàã áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäàí ôÿðãëè
îëàðàã îíëàðûí öçâëÿðè äþâëÿòëÿð äåéèë, ôÿðäëÿð âÿ ãðóïëàð îëäóüó
ö÷öí þç àðàëàðûíäà äþâëÿòëÿð àðàñûíäà èìçàëàíàí ìöãàâèëÿëÿð êèìè
ìöãàâèëÿ áàüëàéà éàõóä èòòèôàã ãóðà áèëìÿçëÿð.
Áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíñÿëÿð äÿ áó
òèïëè òÿøêèëàòëàð 1940-úû èëëÿðäÿí ñîíðà ñöðÿòëÿ àðòìàüà áàøëàäû.

116
Áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìÿíôÿÿò ãðóïëàðû êèìè
áóíëàð äà ùÿìèí ãðóïëàð êèìè þç ìÿíàôåëÿðèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí
àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿêëÿ îíëàðûí ñèéàñÿòèíè
éþíëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.
Áåëÿ ãóðóìëàð ÁÌÒ áàøäà îëìàãëà äèýÿð áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðà äà òÿñèð åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áåëÿ
òÿøêèëàòëàð äàùà ÷îõ Øèìàëè Àìåðèêà âÿ Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Áåéíÿëõàëã Ãûçûë Õà÷ Úÿìèééÿòè,
Äöíéà Ùÿìêàðëàð Ôåäåðàñèéàñû, Áåéíÿëõàëã Îëèìïèéà Êîìèòÿñè,
Äöíéà Ñèîíèñò Òÿøêèëàòû, Äöíéà Êèëñÿëÿð Áèðëèéè, Áåéíÿëõàëã Àçàä
Ùÿìêàðëàð Êîíôåäåðàñèéàñû, Àâðîïà Äåìîêðàòèê Áèðëèéè,
Áåéíÿëõàëã ßôâ Òÿøêèëàòû, Áåéíÿëõàëã Ùöãóãøöíàñëàð Êîìèññèéàñû
âÿ ñ. áó òèïëè òÿøêèëàòëàðäàíäûð. Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, áó òÿøêèëàòëàð
þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ äþâëÿòëÿðÿ òÿñèð åòìÿê âàñèòÿñèëÿ ÷àòûðëàð.
Òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðÿ (êîðïîðàñèéàëàðà) ýÿëäèêäÿ èñÿ áóíëàð
ôÿàëèééÿòëÿðè þç þëêÿëÿðèíèí ñÿðùÿäëÿðèíè êå÷ÿí âÿ áèðäÿí ÷îõ
îëìàãëà ÷îõëó ñàéäà þëêÿëÿðäÿ èñòåùñàë âÿ éàòûðûì èøëÿðè ýþðÿí
øèðêÿòëÿðäèð. Ùàçûðäà ñàéëàðû 30.000-íè êå÷äèéè òÿõìèí åäèëÿí áåëÿ
øèðêÿòëÿðäÿí õöñóñèëÿ íåôò øèðêÿòëÿðèíèí áåéíÿëõàëã íåôò áàçàðûíäà
ñþç ñàùèáè îëäóãëàðû áÿëëèäèð. Îíëàð ÿëëÿðèíäÿ îëàí èãòèñàäè ðû÷àãëàðëà
ùÿòòà áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí äÿ èñòèãàìÿòëÿíìÿñèíÿ òÿñèð åäÿ
áèëèðëÿð. Áóíäàí áàøãà, áÿçè áåëÿ øèðêÿòëÿð ö÷öíúö äöíéà
þëêÿëÿðèíèí õàðèúè ñèéàñÿòèíÿ áåëÿ úèääè øÿêèëäÿ ìöäàõèëÿ åäÿ
áèëèðëÿð. Áåëÿ øèðêÿòëÿðèí ìÿãñÿäëÿðèíèí èëê áàõûøäà èãòèñàäèééàò
îëäóüó ýþðöíñÿ äÿ ÿñëèíäÿ ðåàë ýöú ñàùèáè îëàðàã îíëàðûí
ìÿãñÿäëÿðèíèí ùå÷ äÿ èãòèñàäèééàòëà ìÿùäóäëàøìàäûüû ýþðöíöð.
Áó ýöí òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿð áàøãà þëêÿëÿðèí ùþêóìÿòëÿðè èëÿ þç
äþâëÿòëÿðèíèí õàðèúè èøëÿð íàçèðëèéè àðàñûíäà áèðáàøà âàñèòÿ÷èëèê
ôóíêñèéàñûíû äà éåðèíÿ éåòèðÿ áèëèðëÿð. Áó ñàùÿäÿ àä ãàçàíìûø
òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí áàøûíäà Ýåíåðàë Ìîòîðñ, Ýåíåðàë Åëåêòðèê,
ÈÁÌ, Ìîáèë Îèë, Øåëë, ÁÏ, Ñòàíäàðò Îèë, Ôîðä Ìîòîð âÿ ñ. êèìè
øèðêÿòëÿð äóðóð. Áóíäàí áàøãà, ÀÁØ-ûí ×èëèäÿ ìèñ, Äîìèíèê
Ðåñïóáëèêàñûíäà øÿêÿð âÿ Ìÿðêÿçè Àìåðèêà þëêÿëÿðèíäÿ ìåéâÿ
øèðêÿòëÿðè ùÿìèí þëêÿëÿðëÿ ÀÁØ Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè àðàñûíäà
ÿëàãÿëÿíäèðèúè ðîëóíó îéíàéà áèëèðëÿð.

117
 Ñàéëàðû ýåòäèêúÿ ÷îõàëàí òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí þç þëêÿëÿðèíäÿí
àñûëû îëìàéàí ãàðûøûã òèïëÿðè âàðäûð. Áåëÿ øèðêÿòëÿðèí èñòÿð þç
þëêÿëÿðèíäÿí, èñòÿðñÿ äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèêëÿðè þëêÿëÿðäÿ
ùþêóìÿòëÿðèí ñèéàñÿòèíÿ áèðáàøà ìöäàõèëÿñèíÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí
îëìàñûíà áàõìàéàðàã, îíëàðûí áó ñèéàñÿòÿ äîëàéûñûéëà êèôàéÿò
ãÿäÿð òÿñèð åòìÿê èìêàíëàðûíûí îëäóüó ðåàëëûãäûð. Áó òÿñèðèí èñÿ
ùÿòòà ýåòäèêúÿ àðòàúàüû ýþçëÿíèëèð.
Òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí õàðèúè ñèéàñÿò öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíèí íÿ
äÿðÿúÿäÿ îëäóüóíó òàì ìÿíàäà àéäûíëàøäûðìàã ùÿëÿëèê ìöìêöí
îëìàäûüû êèìè, ùÿìèí øèðêÿòëÿðèí þç þëêÿñèíèíìè, éîõñà ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðäèéè þëêÿíèíìè òÿñèðè àëòûíäà îëäóüóíó äà äÿãèã ñþéëÿìÿê
ìöìêöí äåéèë. ×öíêè òÿúðöáÿäÿ ùÿð èêè íöìóíÿéÿ ðàñò
ýÿëèíìÿêäÿäèð. Áÿçè äþâëÿòëÿð þç þëêÿëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí
òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðè ìèëëèëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøñàëàð äà áóíà íàèë îëà
áèëìèðëÿð. ×öíêè áåëÿ ùàëëàðäà øèðêÿòèí åâ ñàùèáè îëàí þëêÿ ùÿìèí
øèðêÿòè äÿñòÿêëÿéèð âÿ ëàçûìè âàñèòÿëÿðëÿ ìèëëèëÿøìÿíèí ãàðøûñûíû
àëûð. Áó ìÿíàäà «Ýåíåðàë Ìîòîðñ» ö÷öí éàõøû îëàí ÀÁØ ö÷öí äÿ
éàõøûäûð» äåéèìèíè áöòöí áó òèïëè øèðêÿòëÿðëÿ îíëàðûí àèä îëäóüó
äþâëÿòëÿðÿ àèä åòìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, 1951-úè èëäÿ Èðàíûí áàø íàçèðè
Ìóñàääèâèí «Àíãëî-Èðàí» Íåôò Øèðêÿòè»íè ìèëëèëÿøäèðìÿ úÿùäèíèí
1953-úö èëäÿ îíóí þçöíöí áèð ÷åâðèëèøëÿ ùàêèìèééÿòäÿí
óçàãëàøäûðûëäûüû èëÿ íÿòèúÿëÿíäèéèíè õàòûðëàìàã éåðèíÿ äöøÿðäè.
Êðèçèñ ñûðàñûíäà 1952-úè èëäÿ Àìåðèêà âÿ Èíýèëòÿðÿ áàøäà îëìàãëà
àíà âÿòÿíëÿðè áó þëêÿëÿð îëàí íåôò øèðêÿòëÿðè Èðàíäàí íåôò àëûíìàñûíû
äàéàíäûðìûøäûëàð. Åéíè øÿêèëäÿ Ãâàòåìàëàäà Áèðëÿøìèø Ìåéâÿ
Êîìïàíèéàñûíà àèä, þëêÿ òîðïàãëàðûíûí 40%-íè òÿøêèë åäÿí
òîðïàãëàðû ìèëëèëÿøäèðìÿê èñòÿéÿí Àðáåíç ùàêèìèééÿòè ÀÁØ-ûí ýèçëè
êÿøôèééàò èäàðÿëÿðèíèí êþìÿêëèéè èëÿ 1954-úö èëäÿ áèð ùÿìëÿéëÿ
ùàêèìèééÿòäÿí óçàãëàøäûðûëäû. ×èëèäÿ 1973-úö èëäÿ Ñîëâàäîð
Àëôåíäå ùàêèìèééÿòè Àìåðèêà ìàðàãëàðûíà çèää àääûìëàð àòäûüûíà
âÿ áó þëêÿäÿ Àìåðèêà èíâåñòîðëàðûíûí ñÿðìàéÿëÿðèíÿ òÿùëöêÿ
òþðÿòäèéèíÿ ýþðÿ éåíÿ ÀÁØ-à ìÿõñóñ õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðû
òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíÿí ýåíåðàë Àâãóñòî Ïèíî÷åò ÷åâðèëèø åäÿðÿê
Ñàëâàäîð Àëôåíäåíè ùàêèìèééÿòäÿí ñàëäû âÿ þçö ùàêèìèééÿòÿ
ýÿëäè. Áó ÿìÿëèééàò 20.000 èíñàíûí ùÿéàòû áàùàñûíà ðåàëëàøäû.

118
 ßñëèíäÿ áåëÿ ìÿñÿëÿëÿðèí èãòèñàäè òÿðÿôè îëäóãúà
äèããÿòÿëàéèãäèð. Éóõàðûäà àäëàðûíû ÷ÿêäèéèìèç øèðêÿòëÿðèí
áÿçèëÿðèíèí äöíéàíûí ÷îõ äþâëÿòëÿðèíäÿí âàðëû îëìàñû ôàêòäûð.
Ìÿñÿëÿí, Ýåíåðàë Ìîòîðñ, Ôîðä, Ñòàíäàðò Îèë, Ýåíåðàë Åëåêòðèê,
Ãðåéñëåð, Ìîáèë Îèë âÿ ñ. øèðêÿòëÿðèí èëëèê îðòà ñàòûøëàðû ÷îõ
äþâëÿòëÿðèí èëëèê èõðàúàò ñàòûøûíäàí õåéëè ãàáàãäàäûð. 1970-úè
èëëÿðäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìà çàìàíû áÿëëè îëìóøäóð êè, Ýåíåðàë
Ìîòîðñ èãòèñàäè ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ ýþðÿ äöíéàäà 23-úö éåðäÿ, Ïàêèñòàí
24-úö éåðäÿ, Ñòàíäàðò Îèë 27, Ôîðä Ìîòîð 29, Øåëë 32, ÈÁÌ 43,
Ìîáèë Îèë 44 âÿ ñ. éåðäÿ îëìóøëàð. Ìöãàéèñÿ ö÷öí äåéÿê êè,
ùÿìèí ñûðàëàìàäà Òöðêèéÿ Úöìùóðèééÿòè 41-úè, ×èëè èñÿ 50-úè éåðëÿ
êèôàéÿòëÿíìèøäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÀÁØ øèðêÿòëÿðèíèí áåéíÿëõàëã
éàòûðûìëàðû 500 ìèëéàðä äîëëàðû êå÷ìèøäè.
Áåëÿëèêëÿ, áó ìèñàëëàðäàí ñîíðà ùþêóìÿòäÿí êÿíàð òÿøêèëàòëàðûí
âÿ òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ùàíñû
ñÿâèééÿäÿ àêòîð îëäóãëàðûíû àéäûí äÿðê åòìÿê ìöìêöíäöð.

§6. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿëÿðè: Èäåàëèñò,

ëèáåðàëèñò âÿ ðåàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð

1940-úû èëëÿðäÿí ñîíðà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíäÿ

ìåòîäîëîýèéà ìþâçóñóíäà ÿùÿìèééÿòëè èðÿëèëÿéèøëÿð éàðàíìûø âÿ
åëì àäàìëàðû áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñèíèí èíêèøàôûíû
øÿðòëÿíäèðÿí àíàëèç âÿ àðàøäûðìà éîëëàðû öçÿðèíäÿ èøëÿìÿéÿ
áàøëàìûøëàð. Áó ñàùÿäÿ ÿí áþéöê âÿ ÿùàòÿëè íÿçÿðèééÿëÿðèí
ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿ èäåàëèñòëÿð âÿ ðåàëèñòëÿð àäëàíäûðûëàí òÿðÿôëÿð
àðàñûíäàêû åëìè ìöáàùèñÿëÿð õöñóñè ðîë îéíàìûøäûð. Áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíäÿêè ÿíÿíÿâè ôÿðçèééÿëÿðÿ òÿíãèäè éàíàøìà
éåíè êàíòèòàòèô ìåòîäëàðûí éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Áó
ñàùÿäÿ áàøãà áèð èñòèãàìÿò èñÿ «åìïðèê» âÿ «íîðìàòèâ»
íÿçÿðèééÿëÿðäèð. Áóíëàðäàí åìïðèê íÿçÿðèééÿëÿð ìþâúóä
ýåð÷ÿêëèêëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëóðñà, íîðìàòèâ íÿçÿðèééÿëÿð äÿ ÷îõ
îëìàñû àðçó åäèëÿí ôÿðçèééÿëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëóð. Áóíäàí áàøãà,
ìöáàùèñÿëÿð, ìèêðî âÿ ìàêðî, åéíè çàìàíäà ðåàëèçì, ïëóðàëèçì âÿ
ãëîáàëèçì íÿçÿðèééÿëÿðè ÿòðàôûíäà äà äàâàì åäèð.
119
 Òÿáèè êè, áó ñàùÿäÿêè ÿñàñ íÿçÿðèééÿëÿðè áÿçè êðèòåðèéàëàðû ÿñàñ
ýþòöðìÿêëÿ ñèíèôëÿðÿ áþëìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, à÷ûãëàìà âÿ äåòàëëàðà
âàðìà áàõûìûíäàí áÿçè íÿçÿðèééÿëÿð áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ
ìåòîäîëîæè ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿêëÿ âÿ àðàøäûðìàéà áÿëÿä÷èëèê
åäÿúÿê íÿçÿðèééÿëÿðè îðòàéà ãîéìàãëà íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿê
ãÿäÿð êàìèëëÿøìÿêäÿäèð. ßùàòÿ áàõûìûíäàí èñÿ áÿçè íÿçÿðèééÿëÿð
öìóìè íÿçÿðèééÿëÿð êèìè, áÿçèëÿðè èñÿ ñàùÿâè íÿçÿðèééÿëÿð êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ãÿðàðâåðìÿ íÿçÿðèééÿñè êèìè áÿçè
íÿçÿðèééÿëÿð êè÷èê ñàùÿâè íÿçÿðèééÿëÿð êàòåãîðèéàñûíà àèä
åäèëÿðêÿí ñòðàòåýèéà íÿçÿðèééÿñè îðòà ñàùÿâè íÿçÿðèééÿëÿð
êàòåãîðèéàñûíà àèä åäèëèð. Áàøãà áèð ôÿðã èñÿ äÿãèã ôàêòëàð öçÿðèíäÿ
äóðàí åìïðèê íÿçÿðèééÿëÿð èëÿ ýåð÷ÿêëÿøìÿñè àðçó åäèëÿí ôàêòëàð
öçÿðèíäÿ ôîðìàëàøàí íîðìàòèâ íÿçÿðèééÿëÿð àðàñûíäà ãîéóëàí
ôÿðãäèð. Äèýÿð èôàäÿ èëÿ åìïðèê íÿçÿðèééÿëÿð ýåð÷ÿêëÿøìèø ôàêòëàð
âÿ äÿéÿðëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëóðñà, ôÿëñÿôè íÿçÿðèééÿëÿð òÿáèÿò âÿ
èíñàí ùàããûíäàêû àïðèîðè àíëàéûøëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëóð.
Áó ñàùÿäÿ áèð áàøãà èñòèãàìÿò èñÿ ñèéàñè åëìëÿð àäû àëòûíäà âÿ
áó êàòåãîðèéàäà àïàðûëàí åëìè àðàøäûðìàëàðäûð. Áó òÿðçè
ìÿíèìñÿéÿíëÿð ùàäèñÿéÿ óéüóí ôèêèðëÿð âÿ íÿçÿðèééÿëÿð èðÿëè
ñöðÿí åëì àäàìëàðû îëóá, íÿçÿðèééÿíè ñèéàñÿòÿ óéüóíëàøäûðìàüà
÷àëûøàíëàðäûð êè, áó äà òÿíãèäëÿðÿ ìÿðóç ãàëìàãäàäûð. Ñàäÿúÿ
íÿçÿðè èøëÿðëÿ ÷àëûøìàãëà èøèíè áèòìèø ùåñàá åòìÿéèá äþâëÿò
àäàìëàðûíûí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿúÿéè áèëýèëÿð èñòåùñàë åòìÿ ìÿãñÿäèëÿ
èø ýþðÿíëÿð âÿ ñèéàñè àðàøäûðìà÷û àäû âåðèëÿí áåëÿ åëì àäàìëàðûíà
ýþðÿ, åëì àäàìû, þç àêàäåìèê äèñêóññèéàñû ñàùÿñèíäÿí êÿíàðà
÷ûõàðàã áèð èíòåëëåêòóàë øÿõñ êèìè, éàõóä ìöòÿõÿññèñ êèìè, éàõóä
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿí ñàäÿúÿ áàøû ÷ûõàí àäàì äåéèë, åéíè
çàìàíäà áó ñàùÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿí íÿçÿðèééÿëÿð èðÿëè ñöðÿí
øÿõñ êèìè ùþêóìÿòèí èñòèôàäÿñè ö÷öí òóòàðëû âÿñàèòëÿð ùàçûðëàìà
ïîòåíñèàëûíà ñàùèá îëìàëûäûð. Áàøãà ñþçëÿ, ñèéàñÿò áèëèúèñè åéíè
çàìàíäà ñèéàñè áèëèúè îëìàëû âÿ ïåøÿ áèëýèëÿðè ÿñàñûíäà áÿçè
ñèéàñÿòëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, áÿçèëÿðèíèí èñÿ ãàðøûñûíûí
àëûíìàñûíäà ñèéàñÿò÷èëÿðÿ òÿñèð åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðìÿëèäèð. Àíúàã
øöáùÿñèç êè, áóíóí åëìè åòèê òÿðÿôäÿí áÿçè ãöñóðëàðû äà âàðäûð.
Áåëÿ êè, áÿçÿí åëìè-ìÿñëÿùÿò÷è ãÿðàðâåðÿíëÿðÿ òþâñèéÿëÿð åäÿðêÿí

120
ôèêèðëÿðè þç øÿõñè ìàðàãëàðûíà óéüóí ìàíèïóëéàñèéà åäÿ áèëÿð.
Àéðûúà áåëÿ úÿùäëÿð åëìè àðàøäûðìàëàðûí òÿðÿôñèç âÿ îáéåêòèâ
àïàðûëìàñûíà äà ìàíå îëà áèëÿð.
Áóíëàðäàí ÿëàâÿ, ôÿðãëè êðèòåðèéàëàð âÿ ôÿðãëè èñòèãàìÿòëÿð äÿ
ìþâúóääóð. Ìÿñÿëÿí, èñòèôàäÿ òÿðçëÿðèíÿ ýþðÿ íÿçÿðèééÿëÿð
ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí âÿ ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí ôîðìàëàðû èñòèôàäÿåòìÿ, éÿíè,
ìöúÿððÿä âÿ ðåàë ïðèíñèïëÿðäÿí éîëà ÷ûõàðàã, öìóìèëÿøäèðìÿëÿðÿ
âàðìàã êèìè èêèëè øÿêèëäÿ îëà áèëÿð. Éåíÿ áó ÷ÿð÷èâÿäÿ
íÿçÿðèééÿëÿð àðàñûíäà ñèñòåìëÿøäèðìÿ àïàðûëìàüà úÿùä åäèëÿðñÿ,
áó çàìàí ñèñòåìëèëèê, òÿíçèìëÿéèúè âÿ ñÿáÿáèééÿò öçÿðèíäÿ
ìþâúóä îëàí ö÷ëö ôÿðãèí îëäóüóíó ýþðìÿê ìöìêöíäöð.
Àíúàã áÿçè íÿçÿðèééÿëÿð ñþéëÿíèëÿí êàòåãîðèéàëàðäàí áèð
íå÷ÿñèíè åéíè çàìàíäà ÿùàòÿ åäÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, áèð öìóìè
íÿçÿðèééÿ åìïèðèê éà äà ôÿëñÿôè íÿçÿðèééÿ îëà áèëÿúÿéè êèìè,
ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí (äèäàêòèâ) éà äà ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí (èíäóêñèîí)
èñòèãàìÿòëÿðè ÿùàòÿ åäÿí áèð íÿçÿðèééÿ îëà áèëÿð. Áó õöñóñèééÿòëÿðè
èëÿ áÿðàáÿð ùÿì äÿ, ñèñòåìëÿøäèðìÿéÿ óéüóí, ñèñòåìàòèê, éàõóä
ñÿáÿáèééÿò êðèòåðèéàëàðûíû äà ÿùàòÿ åäÿ áèëÿð.
Èäåàëèñò, ëèáåðàëèñò âÿ ðåàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð
Èäåàëèçì (óòîïèçì) âÿ ðåàëèçìè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿðêÿí
äèããÿòè ÿùÿìèééÿòëè áèð íþãòÿéÿ úÿëá åòìÿê ëàçûìäûð. ßñëèíäÿ
þçëÿðèíè èäåàëèñò êèìè òàíûéàí áèð ãðóï îëìàäûüû ñàäÿúÿ þç
ìþâãåëÿðè èëÿ ðåàëèñòëÿðÿ ãàðøû äóðàí áèð ãðóïóí ìþâúóäëóüóíäàí
ñþùáÿò ýåäèð. Éÿíè ðåàëèñò þç ýþðöøëÿðèíè äÿãèãëÿøäèðÿðêÿí,
ñèñòåìëÿøäèðÿðêÿí, îíóí ÿêñè îëàí ýþðöøëÿðè, éàíàøìàëàðû èäåàëèçì
âÿ óòîïèçì êèèì äÿéÿðëÿíäèðèð.
Èäåàëèñòëÿð ÿñàñÿí ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà, ñöëùñåâÿð áèð
äöíéàíûí ãóðóëìàñû, ìöùàðèáÿëÿðÿ òÿêðàð éîë âåðèëìÿìÿñè ö÷öí
èäåéà-ùöãóãè ÿñàñëàðûí éàðàäûëìàñû öçÿðèíäÿ äóðóðëàð. Áó èñÿ ùÿëÿ
Û Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà èäåàëèñò ýþðöøëÿðèí úèääè øÿêèëäÿ
éöêñÿëèøèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ùÿìèí äþâðöí òÿñèðè àëòûíäà èäåàëèçì,
óòîïèçì, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíäÿêè íÿçÿðè ÷àëûøìàëàðûí
ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Áó äþâðäÿ, Å.Í.Êàðð-äàí áàøãà ùå÷ áèð åëì
àäàìû, à÷ûã øÿêèëäÿ èäåàëèñò âÿ ðåàëèñò éàíàøìà àðàñûíäàêû ôÿëñÿôè
ôÿðãè èçàù åòìÿéÿ åùòèéàú äóéìàìûøäûð. Êàðð, 1939-úó èëäÿ äÿðú

121
åòäèðäèéè àðàøäûðìàëàðûíäà èäåàëèçìèí ÕÂÛÛÛ ÿñðèí àéäûíëàíìà
(ìààðèôëÿíìÿ), ÕÛÕ ÿñðèí ëèáåðàëèçì âÿ ÕÕ ÿñðèí Âèëñîí
èäåàëèçìèíè òÿìñèë åòäèéèíÿ äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð. Öìóìÿí,
Àíãëî-Àìåðèêàí éþíöìëö åëì àäàìëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëÿí
èäåàëèçì ÿñàñ åòèáàðèëÿ äþâëÿò àäàìûíûí õàðèúè ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ
ãÿðàð ãÿáóë åäÿðêÿí áþéöê áèð ñÿðáÿñòëèéÿ ñàùèá îëäóüó
ôÿðçèééÿñèíÿ ñþéêÿíèð. Áó íÿçÿðèééÿ äàùà ÷îõ äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ íåúÿ äàâðàíäûüû öçÿðèíäÿ äåéèë, íåúÿ äàâðàíìàëû
îëäóüó öçÿðèíäÿ äàéàíûð.
Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà èíêèøàô åäÿí áåëÿ ýþðöøëÿð ÿñàñ òÿìÿëèíè
ìààðèôëÿíìÿ èäåéàñûíäàí èðÿëè ýÿëÿí, «èðÿëèëÿìÿ» âÿ «àüëûí
èðÿëèëÿìÿíè òÿìèí åäÿí ÿñàñ âàñèòÿ» îëäóüó äöøöíúÿñèíäÿí àëûðäû.
Áóíóíëà éàíàøû, ÕÛÕ ÿñðäÿ éàéûëìàüà áàøëàéàí ëèáåðàë äöøöíúÿ äÿ
èäåàëèçìèí èíñàí òÿáèÿòèíÿ óéüóí áàõûø òÿðçèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà
òÿñèðëè îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Ú.Ëîê, Ú.Áåíòîì âÿ Ú.Ñ.Ìèëëèí
ýþðöøëÿðè èäåàëèçìèí ôÿëñÿôè òÿìÿëèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð. Áóíóíëà
áÿðàáÿð Êàíòûí ôÿëñÿôè äöøöíúÿëÿðè äÿ èäåàëèçìèí ôîðìàëàøìàñûíäà
áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Êàíòûí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðè
äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿí öñòöí òóòàí ôèêèðëÿðè, ñèéàñÿòè
ÿõëàãëà ÿëàãÿëÿíäèðÿí éàíàøìàñû âÿ ìèññèéîí÷ó, óòîïèéà÷û òÿðçè,
èäåàëèñòëÿðèí äÿ áàõûøëàðûíäà þç ÿêñèíè òàïìàãäàäûð. Àéðûúà Ãðîòèñÿ
àèä îëàí áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿò ôèêðè âÿ áó èúòèìàèééÿòèí íîðìà,
àäÿò-ÿíÿíÿ âÿ ùöãóãè îëìàñû àíëàéûøû þç èçëÿðèíè èäåàëèñòëÿðèí
àðàøäûðìàëàðûíäà äà ýþñòÿðìÿêäÿäèð.
Ìöàñèð àðàøäûðìàëàðäàí, Ã.Ë.Äèñêèíñîí, Í.Ì.Áóòòàð,
É.Ô.Øîòâåë, À.Çèììåðí, Í.Àíãåëë, Ã.Ìóððàé âÿ äèýÿðëÿðèíèí
òÿìñèë åòäèéè áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð íÿçÿðèééÿñèíÿ áàüëû èäåàëèñò-
óòîïèê ýþðöøëÿð, ÿòðàô ìöùèòèí èíñàí äàâðàíûøûíà òÿñèð åòäèéèíè ÿñàñ
ýÿòèðÿðÿê, ÿòðàô ìöùèò øÿðòëÿðèíèí äÿéèøèëìÿñè çàìàíû èíñàí
äàâðàíûøûíûí äà äÿéèøÿúÿéè ôèêðèíÿ èøàðÿ åäÿí ÕÂÛÛÛ ÿñð ìààðèô÷è
äþâðöíöí ôÿðçèééÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíûð. Áó áàõûìäàí ðåàëèçìèí òàì
òÿðñèíÿ îëàðàã, èäåàëèçì èíñàíûí ìöêÿììÿëëèëèéè âÿ éà ÿòðàô ìöùèò
øÿðòëÿðèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñûéëà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí äÿ
éàõøûëàøàúàüû ôÿðçèééÿñèíÿ ñþéêÿíèðëÿð. Äîëàéûñûéëà áåéíÿëõàëã
ñÿâèééÿäÿ äÿ Ìèëëÿòëÿð úÿìèééÿòè éàõóä Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð êèìè

122
òÿøêèëàòëàðûí âÿ ìåõàíèçìëÿðèí éàðàäûëìàñû èëÿ ÿòðàô ìöùèò
øÿðòëÿðèíèí äÿéèøäèðèëìÿñèíèí ìöìêöí îëàúàüû ãÿáóë åäèëìèøäèð.
×öíêè áÿçè íîðìàëàðà èøëÿêëèê ýÿòèðèëìÿêëÿ, ñèéàñè äàâðàíûøëàðû
éþíëÿíäèðìÿéèí âàúèáëèéè äöøöíöëöð. Àéðûúà áó ýþðöøÿ ýþðÿ çèéàëû
áèð èíñàíûí âåðäèéè ãÿðàðëàðûí äàùà ðàñèîíàë îëàúàüûíäàí ùÿì
èúòèìàèééÿòè, ùÿì äÿ ñèéàñÿò÷èëÿðè ìààðèôëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Åéíè
çàìàíäà éåíÿ áó ýþðöøÿ ýþðÿ, ÿýÿð äþâëÿò ñöëùñåâÿð äåéèëñÿ, áó
ùÿìèí ùþêóìÿòèí õàëãà áèýàíÿ îëìàñûíûí ýþñòÿðèúèñèäèð. Îíà ýþðÿ
äÿ, òÿìñèë÷è äåìîêðàòèéà èëÿ èäàðÿ åäèëÿí äþâëÿòëÿðäÿ ùÿìèøÿ
ñöëùñåâÿð ìöùèò îëàúàãäûð. Áó äöøöíúÿ ìèëëÿòëÿðèí þç
ìöãÿääÿðàòëàðûíû òÿéèí åòìÿ ïðèíñèïèíÿ ñþéêÿíìÿêäÿäèð. Áó
ýþðöøÿ ýþðÿ èíñàíëàð þç ùþêóìÿòëÿðèíè ñå÷ìÿêäÿ ñÿðáÿñò îëñàëàð,
áó çàìàí ñå÷äèêëÿðè ùþêóìÿòëÿ ñöëù îðòàìûíäà éàøàìàüû ãÿáóë
åäÿúÿê âÿ áóíóíëà äà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ãàðøûëûãëû
ÿìÿêäàøëûüà âÿ êîíñåíñóñà òþùâÿ âåðìèø îëàúàãëàð.
Èäåàëèñò-ëèáåðàëèñò íÿçÿðèééÿíèí òÿìñèë÷èëÿðè èíñàí òÿáèÿòèíÿ
áàõûøëàðûíà ýþðÿ ðåàëèñòëÿðäÿí ôÿðãëÿíèðëÿð. Èäåàëèñòëÿðÿ ýþðÿ èíñàí
òÿáèÿò åòèáàðû èëÿ éàõøûëûüà ìåéëëè îëäóüó ö÷öí ãàðøûëûãëû éàðäûìà âÿ
ÿìÿêäàøëûüà äàùà éàõûíäûð. Èíñàíëàðûí ïèñ ùÿðÿêÿòëÿðè èñÿ îíëàðûí
ïèñ îëìàëàðûíäàí äåéèë, ïèñ ãàéäà-ãàíóíëàðûí èíñàíû åãîèñò
ùÿðÿêÿòëÿðÿ âÿ ìÿúáóðÿí ïèñ äàâðàíìàüà èòÿëÿäèéèíäÿí ìåéäàíà
ýÿëèð. Åëÿ ãàðøûäóðìàëàðà äà áó ñÿáÿá îëóð. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿòòà
ëàáöä ùåñàá åäèëÿí ÿí úèääè ãàðøöäóðìàäàí, ìöùàðèáÿäÿí áåëÿ
éàéûíìàã ìöìêöíäöð. ×öíêè áåéíÿëõàëã ñôåðàäà îëàí àíàðõèê
þçöíÿìÿõñóñëóüó àðàäàí ýþòöðìÿêëÿ ìöùàðèáÿëÿðèí ãàáàüûíû
àëìàã îëàð. Ëàêèí òÿáèè êè, ìöùàðèáÿ, ÿäàëÿòñèçëèê êèìè áåéíÿëõàëã
ïðîáëåìëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ôÿðäè òÿøÿááöñëÿðëÿ äåéèë,
êîëëåêòèâ âÿ ÷îõòÿðÿôëè òÿøÿááöñëÿðëÿ ìöìêöíäöð. Áóíóí ö÷öí äÿ
áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿòèí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ òÿñèñàòëàíìàñû òÿëÿá
îëóíóð.
Èäåàëèñòëÿðèí áåëÿ ìþâãåéèíè 1920-30-úó èëëÿðäÿ áàø âåðÿí
ùàäèñÿëÿð äåìÿê îëàð êè, òàìàìèëÿ àëò-öñò åòäè. ×öíêè ùÿìèí
èëëÿðäÿ Àëìàíèéàäà âÿ Èòàëèéàäà íàñèçì âÿ ôàøèçì, Ðóñèéàäà
äèêòàòóðà, ñàäèòèçì èíêèøàô åòìÿêëÿ ùå÷ äÿ ìààðèôëÿíìÿ éîëó èëÿ
òÿìñèë÷è äåìîêðàòèéà ôîðìàëàøäûðìàüûí âÿ áó âàñèòÿ èëÿ

123
áåéíÿëõàëã ñöëùÿ íàèë îëìàüûí ìöìêöí îëìàäûüûíû îðòàéà ãîéäó.
Íÿùàéÿò, ãÿáóë îëóíìóø ñÿðùÿäëÿðèí ýöúëÿ äÿéèøèëìÿñèíè
øÿðòëÿíäèðÿí ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí áàøëàíìàñû èäåàëèñò-ëèáåðàëèñò
äöíéàýþðöøöí èôëàñûíû à÷ûãúà îðòàéà ãîéäó. Áóíäàí ñîíðà,
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ éåíè íÿçÿðèééÿ ðåàëèçì íÿçÿðèééÿñè
ìåéäàíà ýÿëìÿéÿ áàøëàäû. Ðåàëèçì íÿçÿðèééÿñè õàðàêòåð åòèáàðèëÿ
èäåàëèçì, óòîïèçìäÿí ôÿðãëè îëàðàã ýöú âÿ ìÿíôÿÿò àíëàéûøû
öçÿðèíäÿ ïÿðâÿðèø òàïìàüà áàøëàäû. Ðåàëèçìèí òåçèñëÿðè, óòîïèçìèí
«éàõøû îëìàüà ìåéëëèëèê» íÿçÿðèééÿñèíè ãÿáóë åòìèð, èäåàëèñò
ïðèíñèïëÿðÿ øöáùÿ èëÿ éàíàøûð, áóíóí ÿâÿçèíäÿ èñÿ ýåð÷ÿêëèêëÿðè
ãÿáóë åòìÿéè òÿêëèô åäèðäè. Îíëàðà ýþðÿ èäåàëèñò-óòîïèñòëÿð þç
íÿçÿðèééÿëÿðèíè ôîðìàëàøäûðàðêÿí ìèëëè ìÿíàôåëÿð èëÿ öìóìáÿøÿðè
ìÿíÿâè ïðèíñèïëÿð àðàñûíäà ôÿðãè ýþðìÿê èñòÿìÿìèøëÿð, éàõóä ýþðÿ
áèëìÿìèøëÿð.
Ðåàëèñòëÿðèí, èäåàëèñò âÿ ëèáåðàëëàðäàí ÿí áþéöê ôÿðãè èñÿ èíñàí
òÿáèÿòèíÿ áàõûø ìÿñÿëÿñèíäÿ òóòäóãëàðû ìþâãåäÿí èðÿëè ýÿëèðäè.
Ðåàëèñòëÿðÿ ýþðÿ èíñàí éàðàäûëûøäàí ïèñ âÿ ýöíàù èøëÿðÿ ìåéëëèäèð.
×öíêè èíñàíëàð äàèìà ýöú ÿëäÿ åòìÿéÿ âÿ áóíóí âàñèòÿñèëÿ
äèýÿðëÿðèíÿ öñòöí ýÿëìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áó õàñèééÿòèí àðàäàí
ãàëäûðûëà áèëÿúÿéèíè âÿ éà éàõøûëûüà èñòèãàìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿúÿéèíè
äöøöíìÿê èñÿ ðåàëèñòëÿðÿ ýþðÿ óòîïèéàäûð, õÿéàëïÿðÿñòëèêäèð. Áó
øÿðòëÿðäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð Ùîáåñèí äöøöíäöéö êèìè «ùÿð
êÿñèí, ùÿð êÿñëÿ ñàâàøäûüû» áèð äöíéà, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò èñÿ ýöú
ìöúàäèëÿñèäèð. Áåëÿ áèð ìöùèòäÿ ùÿð áèð äþâëÿòèí ÿñàñ ìÿãñÿäè
ìèëëè ìÿíàôåíè ùÿð øåéäÿí öñòöí òóòìàã âÿ äèýÿð áöòöí
ìÿãñÿäëÿðè èêèíúè äÿðÿúÿëè ùåñàá åòìÿêäèð. Áó õàîñ è÷ÿðèñèíäÿ
äþâëÿò, èëê íþâáÿäÿ ùÿðáè ýöúöíÿ ýöâÿíìÿëè, îíó ëàçûìè
ñÿâèééÿäÿ ñàõëàìàëûäûð. Èãòèñàäè ìÿñÿëÿëÿð ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéè,
ùÿðáè ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà àç ìàðàãëàíäûðûð. Ðåàëèñòëÿðÿ
ýþðÿ áóíëàð, éÿíè ùÿðáè ýöú âÿ èãòèñàäèééàò äàùà ÷îõ ìèëëè ýöúö âÿ
íöôóçó àðòûðìà âàñèòÿñèäèð.
Äþâëÿòè áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí ÿñàñ àêòîðó îëàðàã ãÿáóë åäÿí
ðåàëèñòëÿðÿ ýþðÿ, äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ãàðøûäóðìàëàð ãà÷ûëìàç âÿ
òÿáèèäèð. Äþâëÿò àäàìëàðûíû âÿ ãÿðàðâåðÿíëÿðè ðàñèîíàë äàâðàíàí
èíñàíëàð îëàðàã ãÿáóë åäÿí ðåàëèñòëÿðÿ ýþðÿ äþâëÿò àäàìûíûí òÿìÿë

124
ìÿãñÿäè ùÿð ùàíñû õàîñ âÿçèééÿòèíäÿ áåëÿ äþâëÿòèí âàðëûüûíû
ãîðóìàãäûð. Áó ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí î, îëà áèëÿúÿéè ãÿäÿð ýöúëö
îëìàëûäûð. Þçöíÿéàðäûì âÿ éà þçö-þçöíÿéàðäûì ïðèíñèïëÿðèíÿ ýþðÿ
äþâëÿò ìàðàãëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê âÿ þçöíö ãîðóìàã ö÷öí àíúàã
þç ýöúöíÿ öìèä áÿñëÿéÿ âÿ þç åùòèéàòëàðûíà ýöâÿíÿ áèëÿð. Áåëÿ áèð
ìÿãñÿäè îëàí âÿ õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ðàñèîíàë äàâðàíàí äþâëÿòèí
ùàíñûñà ìÿíÿâè ïðèíñèïëÿðÿ áàüëàíìàñû, éàõóä ÿõëàãè íîðìàëàðà
ðèàéÿò åòìÿñèíè ýþçëÿìÿê ëàçûì äåéèë. ×öíêè áó îëäóãúà
òÿùëöêÿëèäèð. Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí ìÿíÿâè äÿéÿðäÿí
òÿìèçëÿíìÿñèíè äîüðó ùåñàá åäÿí ðåàëèñòëÿð ö÷öí èäåîëîýèéàíûí
éàõøûñû âÿ éà ïèñè éîõäóð. Þíÿìëè îëàí íÿéèí äþâëÿòèí ìàðàãëàðûíà
óéüóí îëìàñûäûð.
ßñàñ åòèáàðèëÿ àìåðèêàëûëàðûí éàíàøìà òÿðçè ùñàá åäèëÿí
ðåàëèçìèí òÿìÿëè Ìàêèàâåëëè âÿ Ùîááñóí íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ
ñþéêÿíèð. (Øèìêîéà ýþðÿ ðåàëèçì äàùà ÷îõ Àâðîïà ìÿðêÿçëè,
íåîðåàëèçì âÿ ëèáåðàëèçì èñÿ Àìåðèêà ìÿðêÿçëè íÿçÿðèééÿëÿðäèð).
Ñèéàñÿòè ýöú ìöúàäèëÿñè êèìè ýþðÿí ðåàëèñò íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòè áàøà äöøìÿê ö÷öí ýöú ìöúàäèëÿñèíäÿí
òþðÿéÿí ãàðøûäóðìà àíëàéûøûíà áàõìàã ëàçûìäûð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ,
ðåàëèñòëÿðèí ôèêðèíúÿ ìöùàðèáÿ âÿ çîðà ÿñàñëàíàí ãàðøûäóðìàëàð
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí ÿñàñ ýöíäÿëèéèíè òÿøêèë åäèð. Áóíó ÿñàñ
ýþòöðÿí ðåàëèñòëÿð, ìöùàðèáÿ âÿ òÿùëöêÿñèçëèê ìÿñÿëÿñèíè áèðèíúè
äÿðÿúÿëè (éöêñÿê) ñèéàñÿò, èãòèñàäè, èúòèìàè, ìÿäÿíè âÿ ñ.
ìÿñÿëÿëÿðè èñÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè (àøàüû) ñèéàñÿò êèìè ýþðöðëÿð.
Äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùÿëÿ äÿ áèð àíàðõèéàíûí ùþêì
ñöðäöéöíö èðÿëè ñöðÿí ðåàëèñò áàõûøà ýþðÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ áöòöí äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí ìÿðêÿçè
áèð íöôóç (àâòîðèòåò) éîõäóð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, áåéíÿëõàëã ñôåðàäà
íöôóç áàõûìûíäàí áèð èåàðõèéà îëìàñà äà, ýöú áàõûìûíäàí áåëÿ áèð
èåàðõèéà âàðäûð. ×öíêè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ áÿçè
äþâëÿòëÿð äèýÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ìöãàéèñÿ åäèëìÿç äÿðÿúÿäÿ ýöúëöäöð.
Îíëàðà ýþðÿ ùÿð áèð äþâëÿò þç òÿùëöêÿñèçëèéèíè þçö ãîðóìàëûäûð.
Àíúàã ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿòèí þç òÿùëöêÿñèçëèéèíè ãîðóìàã ö÷öí
ýþðäöéö òÿäáèðëÿð áàøãà áèð äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí îíà ãàðøû éþíÿëÿí
òÿäáèð êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð âÿ ñèëàùëàíìà éàðûøûíà ñÿáÿá îëóð.

125
Áåëÿ âÿçèééÿò èñÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ «ãûñûð äþâð»
àäëàíäûðûëûð âÿ ÿìÿêäàøëûüû îëäóãúà ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Áåéíÿëõàëã
àëÿìäÿ áèð äþâëÿòèí áàøãà áèð äþâëÿòÿ òÿúàâöçöíöí ãàðøûñûíû àëàí
éàëíûç ýöú òàðàçëûüûäûð.
Áöòöí áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàí ðåàëèñòëÿðÿ ýþðÿ ùå÷ áèð ôÿðäè ÿõëàãè
ñòàíäàðò ìèëëè ìþâúóäëóüó ñöðäöðìÿ ìÿãñÿäèíÿ ÿíýÿë
îëìàìàëûäûð.
1940-úû èëëÿðäÿ áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð ñàùÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí
åëìè ÷àëûøìàëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ èñÿ ýöú öíñöðö þí ïëàíà
÷ûõàðûëìàüà áàøëàíäû. Áó äþâðäÿ, ýöú öíñöðöíö àðàøäûðìàëàðûíäà
àïàðûúû èäåéàéà ÷åâèðÿí àëèìëÿðäÿí Ìàðòèí Âèðúèò, Ýåîðýè
Øâàðçåíáåðãåð, Ùàíñ Ìîðýåíòàó âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ðåàëèçìèí «ñîéóã ìöùàðèáÿ» èëëÿðèíäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ
ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàôûíû èçàù åäÿ áèëìÿäèéèíè èääèà åäÿíëÿð îíóí
ëèáåðàëèçì ãàðøûñûíäà äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿäèéèíè èðÿëè ñöðöðëÿð. Åëÿ áó
÷ÿð÷èâÿäÿ ðåàëèçìèí áèð íÿçÿðèééÿ êèìè ãÿáóëåòìÿ, èçàùåòìÿ âÿ
ïðîãíîçëàøäûðìà ãàáèëèééÿòèíè èòèðäèéè èääèà åäèëèð. Õöñóñèëÿ 1970-
úè èëëÿðäÿí ñîíðà àüûðëûüûíû ùèññ åòäèðìÿéÿ áàøëàéàí èäåàëèñò-
ëèáåðàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð ñîéóã ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿí ñîíðà éåíèäÿí
àïàðûúû íÿçÿðèééÿ êèìè ãÿáóë åäèëìÿéÿ áàøëàäû. Áó ìöñòÿâèäÿ
èíòåãðàñèéà, ÷îõñàùÿëèëèê âÿ ðåæèì êèìè ÿñàñëàð ëèáåðàë äöøöíúÿíè
ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðèéëÿ ùàêèì íÿçÿðèééÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàí ôèêèðëÿð
îëìóøäóðëàð. Áóíóíëà äà, ëèáåðàë-èäåàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð ñîéóã
ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿí ñîíðà åëìè àðàøäûðìàëàðäà éåíè — Âèëñîíèçì,
íåî-ëèáåðàëèçì, íåîèäåàëèçì âÿ ñ. àäëàðëà éåíèäÿí ýöíäÿëèéÿ
ýÿëìÿéÿ áàøëàìûøäûð.

§7. Áþéöê âÿ îðòà íÿçÿðèééÿëÿð. Ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí âÿ

ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí íÿçÿðèééÿëÿð

Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿð ñàùÿñèíäÿ òàì ÿùàòÿëè áèð íÿçÿðèééÿ

ôîðìàëàøäûðìàã èñòèãàìÿòèíäÿ ìöõòÿëèô úÿùäëÿð îëìàñûíà
áàõìàéàðàã áó ýöíÿ ãÿäÿð úèääè áèð óüóð ÿëäÿ îëóíìàìûøäûð. Áó
èúòèìàè åëìëÿðèí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿ äÿ ìþâúóä îëàí îõøàð
ìÿñÿëÿëÿðäÿí èðÿëè ýÿëèð. Èíñàí âÿ èíñàí äàâðàíûøëàðû êèìè ÷îõëó
126
ñàéäà íÿçàðÿò åäèëìÿéÿí äÿéèøèêëèêëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà îëàí
ùàäèñÿëÿðè áÿëëè áèð ÷ÿð÷èâÿéÿ éåðëÿøäèðÿðÿê òåñò åòìÿíèí âÿ
áóðàäàí öìóìèëÿøäèðìÿëÿðÿ äîüðó ýåòìÿéèí èìêàíñûçëûüû ÿñàñ âÿ
ÿùàòÿëè íÿçÿðèééÿëÿð éàðàòìàüà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð. Áåëÿëèêëÿ,
îðòàéà ãîéóëàí ùÿð ùàíñû ãàéäà, éàíàøìà òÿðçè, àðàøäûðìà
ïðîãðàìû, ìîäåë áèð ìÿñÿëÿíè àðàøäûðìàãäà, àíàëèç åòìÿêäÿ
éàðàðëû îëóðñà áàøãà áèð ìÿñÿëÿäÿ ùå÷ äÿ áåëÿ îëìóð.
Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ
«äàõèëîëìàëàðûí» ùÿääèíäÿí ÷îõ îëìàñû âÿ «äÿéèøêÿíëèêëÿðèí» èñÿ
äóðìàäàí äàâàì åòìÿñèäèð. Ìÿùç áó ïðîñåñ ùÿìèí ñàùÿäÿ
àðàøäûðìàëàð àïàðìàüû âÿ ùàìûëûãúà ãÿáóë åäèëÿí öìóìè
íÿçÿðèééÿëÿð ùàçûðëàìàüû ÷ÿòèíëÿøäèðèð.
Èúòèìàè åëìëÿðäÿ âÿ õöñóñèëÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿòáèã
åäèëÿí ñàùÿëÿðäÿ ìþâúóä îëàí íÿçÿðèééÿëÿðè ÿñàñ åòèáàðè èëÿ ö÷
ñèíèôÿ áþëìÿê îëàð. Áóíëàð áþéöê íÿçÿðèééÿëÿð, îðòà íÿçÿðèééÿëÿð
âÿ öìóìè íÿçÿðèééÿëÿðäèð. Áþéöê êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí
íÿçÿðèééÿëÿð ÿí ìöõòÿëèô âÿçèééÿòëÿðäÿ âÿ ÷îõëó ñàéäà ôàêò âÿ
àðãóìåíòëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ìÿñÿëÿëÿðè èçàù åòìÿéÿ èìêàí
âåðÿí íÿçÿðèééÿëÿðäèð.
Áó êàòåãîðèéàéà äàõèë îëàí íÿçÿðèééÿëÿð àðàñûíäà Òîëêîò
Ïàðñîíñóí úÿìèééÿò ñèñòåìè âÿ Äàâèä Èñòîíóí ñèéàñè ñèñòåì
íÿçÿðèééÿñè Ùàíñ Ìîðãåíòàó, Ðàéìîíä Àðîí âÿ Ùåíðè Êèñåíúåðèí
ðåàëèçì âÿ éàõóä ýöú íÿçÿðèééÿñè èëÿ Êåííåò Âîëòç âÿ Êàðè
Ãîòôðåäèí íåîðåàëèçì íÿçÿðèééÿñè, àéðûúà Ìîðòîí Êàïëàí âÿ
Ðè÷àðä Ðîçåúðàíñûí ýöú íÿçÿðèééÿñè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ
áþéöê íÿçÿðèééÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿê ö÷öí ÿí èääèàëû îëàíëàðäàíäûð.
Áóíëàðäàí, Ìîðýåíòàóíóí ýöú íÿçÿðèééÿñè áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ÿí áþéöê íÿçÿðèééÿ îðòàéà ãîéìàã ö÷öí ÿí
èääèàëû îëàíëàðäàí áèðèäèð. ×öíêè Ìîðýåíòàóíóí íÿçÿðèééÿñè áèð
éàõóä ùàðàäàñà ìÿùäóä ùàäèñÿëÿðÿ äåéèë, ÷îõ âÿ äàùà ýåíèø
ùàäèñÿëÿðÿ òÿòáèã îëóíà áèëÿúÿê ñÿâèééÿäÿäèð âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû
ÿëàãÿëÿðè âÿ òÿêðàðëàíàí äàâðàíûø ñòàíäàðòëàðûíû ÿùàòÿ åäèð.
Ìîðýåíòàó áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðè äþâëÿòëÿðàðàñû ÿëàãÿëÿð îëàðàã
ýþðÿí, äþâëÿòèí äàâðàíûøëàðûíû þéðÿíìÿéè ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéàí

127
íÿçÿðèééÿñèíè ýöú âÿ éà ýöú òàðàçëûüû àíëàéûøëàðû öçÿðèíäÿ
ãóðìóøäóð.
Áóíäàí áàøãà, ìÿùäóä ñàùÿëÿðÿ àèä îëàí âÿ ìöÿééÿí
÷ÿð÷èâÿäÿ áàø âåðÿí ôàêò âÿ ùàäèñÿëÿðèí èçàù åäèëäèéè «îðòà»
íÿçÿðèééÿëÿð ìþâúóääóð. Áóðàäà Àëôðåò Ìàùàí, Ùàëôîðä
Íà÷êèíäåð, Ìàðãàðèò Ñïðîóòóí òÿìñèë åòäèéè ýåîïîëèòèêà íÿçÿðèééÿ,
Êàðå Äåéòñèí ðàáèòÿ íÿçÿðèééÿñè, Äàâèä Ìèòðàí, Åðíåñò Ùààñ âÿ
äèýÿð áÿçèëÿðèíèí ôóíêñèîíàëèçì âÿ èíòåãðàñèéà íÿçÿðèééÿñè,
Áåðíàðä Áðîäè, Ùåðìàí Êàí âÿ áàøãàëàðûíûí éàéûíìà íÿçÿðèééÿñè,
Ðîáåðò Íîðò, Äàâèä Ñèíýåð âÿ Ìåëâèí Ñìàëëèí ãàðøûäóðìà âÿ ñàâàø
íÿçÿðèééÿñè, Âèëùåëì Ðèêåð âÿ Ñòåïàí Âàëòèí èòòèôàã íÿçÿðèééÿñè,
Òîìàñ Øèëëèíã âÿ Àíàòîë Ðîïîïîðòóí ðàçûëàøìà íÿçÿðèééÿñè âÿ
Ðè÷àðä Ñíàýäåð, Ãðåì Àëèñîíóí ãÿðàð âåðìÿ íÿçÿðèééÿñè âÿ ñ.
àèääèð.
Áó úöð ñàùÿâè âÿ éà îðòà íÿçÿðèééÿëÿð äàùà ÷îõ åìïèðèê
íÿçÿðèééÿëÿð ùåñàá åäèëèð. Áþéöê íÿçÿðèééÿëÿð (öìóìè
íÿçÿðèééÿëÿð) îðòà âÿ êè÷èê íÿçÿðèééÿëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà
ìöðÿêêÿáäèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, áþéöê íÿçÿðèééÿëÿð ùàäèñÿíè
áöòöíëöêëÿ âÿ îíà òÿñèð åäÿí öíñöðëÿðèí ùàìûñûíû íÿçÿðÿ àëìàã
ãàáèëèéÿòëè îëìàñûíà áàõìàéàðàã êè÷èê âÿ îðòà íÿçÿðèééÿëÿð
ùàäèñÿëÿðäÿ äàùà èíúÿ äåòàëëàðû àðàøäûðìàüà èìêàí âåðèð.
Áàøãà ñþçëÿ, àðàøäûðûëìàñû ãàðøûéà ìÿãñÿä ãîéóëìóø ôàêòû
àíàëèç åäÿðêÿí, êè÷èê âÿ îðòà íÿçÿðèééÿëÿð ìèêðîñêîï, áþéöê
íÿçÿðèééÿëÿð èñÿ ìàêðîñêîï ðîëóíó îéíàéûð. Éÿíè áþéöê
íÿçÿðèééÿëÿð ôàêòëàðû ãëîáàë, öìóìáÿøÿðè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí
ýþçäÿí êå÷èðèð âÿ àíàëèç åäèð. Áó ìÿíàäà, áþéöê íÿçÿðèééÿëÿð
ãëîáàë ñÿâèééÿäÿ öìóìèëÿøäèðìÿëÿðèí àïàðûëìàñû áàõûìûíäàí
äàùà óéüóí íÿçÿðèééÿëÿðäèð.
Áåëÿëèêëÿ åìïðèê íÿçÿðèééÿëÿð õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ãÿðàðëàðûí íåúÿ
âåðèëìÿñèíè èìèú âÿ èäåîëîýèéàëàðûí áó ïðîñåñÿ íåúÿ òÿñèð åòäèéèíè
áþùðàíëû âÿçèééÿòëÿðäÿ ãÿðàðâåðÿíëÿðèí äàâðàíûøëàðûíû þéðÿíÿí,
èçàù åäÿí íÿçÿðèééÿäèð.
Îðòà íÿçÿðèééÿëÿð áèð äþâëÿòèí áàøãàñûíà òÿñèð åòìÿê
ñòðàòåýèéàñû êèìè òÿùäèä âÿ úÿçáåòìÿ ôàêòîðëàðûíû íåúÿ èñòèôàäÿ
åòäèéèíè, åòèìàä (åòèáàð) âÿ øöáùÿ êèìè ôàêòîðëàðûí äþâëÿòëÿðàðàñû

128
ÿìÿêäàøëûüà íåúÿ òÿñèð åòäèéèíè, áþùðàíëàðûí éàðàíìàñûíà íÿëÿðèí
ñÿáÿá îëäóüóíó ãëîáàëëàøìà âÿ èíòåãðàñèéàíûí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñèíÿ òÿñèð åäÿí èúòèìàè, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ñÿáÿáëÿðèí
íÿäÿí ãàéíàãëàíäûüûíû, äþâëÿò è÷ÿðèñèíäÿ âÿ õàðèúè ñèéàñÿòäÿ
àãðåññèâ äàâðàíìàíûí ñÿáÿáëÿðèíè, èòòèôàãëàðûí éàðàäûëìàñû âÿ
÷þêìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðè, äþâëÿòëÿðàðàñû ãàðøûäóðìàëàðûí
íÿäÿí éàðàíäûüûíû âÿ ñ. êèìè ìÿñÿëÿëÿðè ñèñòåìàòèê âÿ ìöãàéèñÿëè
øÿêèëäÿ àíàëèç åäÿí íÿçÿðèééÿëÿðäèð.
Öìóìè íÿçÿðèééÿëÿð (áþéöê) èñÿ äàùà ÿùàòÿëè, þçö-þçöíö
éåíèëÿéÿ áèëÿí, ïðîãíîçëàøäûðìà âÿ ùàäèñÿëÿðè ãèéìÿòëÿíäèðìÿ
ãàáèëèééÿòëè, äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè âÿ äöíéàäàêû èíêèøàô
ïðîñåñëÿðèíÿ íÿçàðÿò åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí íÿçÿðèééÿëÿðäèð.
ßñëèíäÿ áó áþëýö êå÷ìèøäÿí áó ýöíÿäÿê Ãÿðá èíòåëåêòóàë
äàèðÿëÿðèíäÿ èêè úöð íÿçÿðèééÿ éàðàòìà öñóëóíà ñþéêÿíÿí áèð
áþëýöäöð. Ìÿñÿëÿí, äèäàêòèâ éàíàøìàíûí àòàñû ùåñàá åäèëÿí Ïëàòîí
«Èäåàë äþâëÿò» àäëû êëàññèê ÿñÿðèíäÿ áó ìÿíòèãè éàðàòìûøäûð.
«Ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí» ìÿíòèãÿ ÿñàñëàíàðàã íÿçÿðèééÿ éàðàäàðêÿí
àêñèîìàëàðäàí, ôÿðçèééÿëÿðäÿí âÿ ÿëàãÿäàð ìÿíòèãè àíëàéûøëàðäàí
áÿùðÿëÿíÿðÿê ùèïîòåç ãóðóëóð. Ñîíðà áó ùèïîòåçëÿð äèããÿòëÿ ñå÷èëÿí
íÿòèúÿëÿðëÿ éîõëàíûëàðàã åëìè íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Áàøãà
ñþçëÿ, äèäàêòèâ íÿçÿðèééÿëÿðäÿ ÿââÿëúÿ áÿçè ìöúÿððÿä àíëàéûø,
ôÿðçèééÿ âÿ äöøöíúÿëÿðäÿí éîëà ÷ûõûëûð, ñîíðà áóíëàðûí åëìèëèéè
ôàêòëàðëà ÿñàñëàíäûðûëàðàã öìóìèëÿøäèðèëèð. Áóíäàí ôÿðãëè îëàðàã
«ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí» íÿçÿðèééÿëÿð ÿââÿëúÿ åëìè ôèêèðëÿðè âÿ ôàêòëàðû
àðàøäûðûð, éîõëàéûð âÿ áóðàäàí öìóìè ôÿðçèééÿëÿðÿ âÿ
öìóìèëÿøäèðìÿëÿðÿ äîüðó ýåäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí
íÿçÿðèééÿëÿð åéíè çàìàíäà åìïðèê âÿ îðòà íÿçÿðèééÿëÿð àäëàíûð.
Àíúàã áó «ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí» íÿçÿðèééÿëÿðèí ùå÷ äÿ ùàìûñûíûí
åìïðèê îëìàäûüû äåìÿê äåéèë. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ «áöòöí ñèéàñè
òîïëóìëàð áó âÿ éà áàøãà ñÿâèééÿäÿ ýöú èëÿ ÿëàãÿäàðäûðëàð, îíó
ÿëäÿ åòìÿéÿ, èíêèøàô åòäèðìÿéÿ, ãîðóìàüà âÿ òÿùëöêÿñèçëèê
ìÿãñÿäè èëÿ äèýÿð ñèéàñè òîïëóëóêëàðûí ýöúöíö òàðàçëàøäûðìàüà
÷àëûøûðëàð» òÿêëèôè ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí íÿçÿðèééÿéÿ áèð íöìóíÿäèð.
Ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí íÿçÿðèééÿíè òÿìñèë åäÿíëÿð ùå÷ áèð øÿêèëäÿ
åìïðèê ôèêèðëÿðäÿí èìòèíà åòìèð ÿêñèíÿ äöøöíúÿëÿðèíè òàðèõè

129
òÿúðöáÿíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëèð. Àíúàã òàðèõè ìÿëóìàòëàðûí
äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ìÿðêÿçÿ éþíÿëÿí íÿçÿðèééÿ÷èëÿð äåòàëëàð
öçÿðèíäÿ äàùà ÷îõ äàéàíäûüû ùàëäà, ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí éàíàøìà÷ûëàð
áÿëëè àíëàéûøëàðûí èíêèøàôû âÿ ôÿðçèééÿëÿðèí îðòàéà ãîéóëìàñû
ïðîñåñèíäÿ èíòóèñèéà âÿ ìöøàùèäÿëÿðÿ äàùà ÷îõ ÿñàñëàíûð, òàðèõè
òÿúðöáÿëÿðèí àéðû-àéðûëûãäà ñèíèôëÿíäèðèëìÿñèíÿ, òÿñíèôàòëàíäûðûë-
ìàñûíà, áó òÿúðöáÿëÿð àðàñûíäà ðèéàçè óçëàøìàëàð ãóðóëìàñûíà
÷àëûøûðëàð.
Ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí öñóëäà ôèêèð èðÿëè ñöðìÿ éîëó èëÿ ôÿðçèééÿëÿð
éàðàòìà éåðèíÿ ôàêòîðëàðäàí ÷ûõûø åäèëèð. ×öíêè ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí
åìïðèçìäÿ ôàêòëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê, êàòåãîðèéàëàðà áþëìÿê,
àíàëèç åòìÿê êèìè öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ åëìè
öìóìèëÿøäèðìÿëÿðèí àïàðûëìàñûíà ÷àëûøûëûð. Áó öñóëóí èñòèôàäÿ
åäèëìÿñè òàðèõè Àðèñòîòåëÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Àðèñòîòåë
«ïîëèòèêà» àäëû êëàññèê ÿñÿðèíè éàçìàüà ùàçûðëàøàðêÿí 150-ÿ éàõûí
Éóíàí Ïîëèñ äþâëÿòèíè àéðû-àéðûëûãäà òÿùëèë åòìèøäèð.
Ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí íÿçÿðèééÿíèí òÿìñèë÷èëÿðèíÿ ýþðÿ
ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí öñóë ðèéàçèééàò, ìÿíòèã âÿ ìåòàôèçèêàäà äà
èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð. Éàëíûç ôèçèêè âÿ èúòèìàè ôàêòëàðûí
àðàøäûðûëìàñûíäà ÷îõ ìèãäàðäà ôàêòûí èíúÿëÿíìÿñè âÿ ìöøàùèäÿ
åäèëìÿñè ëàçûìäûð. Ñîñèàë åëìäÿ ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí íÿçÿðèééÿ÷èëÿð
ùóìàíèòàð âÿ òÿáèÿò åëìëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã öìóìèëÿøäèðìÿëÿð
àïàðàðêÿí ãÿòè øåéëÿð ñþéëÿìÿêäÿí ÷ÿêèíèðëÿð âÿ åùòèìàëëàð
öçÿðèíäÿ äóðóðëàð. Áöòöí áó äåéèëÿíëÿðÿ áàõìàéàðàã
ìÿðêÿçÿéþíÿëÿí âÿ ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí éàíàøìàëàð áèð-áèðëÿðèíè
òàìàìèëÿ èíêàð åäÿí íÿçÿðèééÿëÿð äåéèëäèð.
Åëì àäàìëàðû áóíëàðäàí áèðèíè ñå÷ÿ áèëäèéè êèìè, åéíè çàìàíäà
ùÿð èêèñèíè áèðëèêäÿ äÿ ñå÷ÿ áèëÿðëÿð. Ìÿñÿëÿí, èêè ãöòáëö
áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ÷îõ ãöòáëö áåéíÿëõàëã ñèñòåìäÿí äàùà
òÿùëöêÿñèç îëäóüó ôÿðçèééÿñèíè éàõóä áóíóí ÿêñèíè ñþéëÿìÿê àñàí
èñáàò åäèëÿ áèëÿúÿê áèð øåé îëìàäûüûíäàí äàùà ÷îõ ñèñòåìäÿêè
ãåéðè-ìöÿééÿíëèêäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê ìÿíòèãè áèð ôÿùìëÿ ÿëäÿ åäèëÿí
ìÿðêÿçäÿíýÿëÿí áèð ïðîãíîç îëàðàã ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð.
Êåííåò Âàëòç, åìïðèê ìÿëóìàòëàðà ñòàòèñòèê ùåñàáëàìàëàðà,
ôÿðçèééÿëÿðÿ, ãàíóí âÿ öìóìèëÿøäèðìÿëÿðÿ éàíàøìà áàõûìûíäàí

130
íÿçÿðèééÿëÿð àðàñûíäà ôÿðãëÿðèí îëäóüóíó èðÿëè ñöðöð. Ìÿñÿëÿí,
ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàð êîíêðåò îëñà äà ñÿáÿá âÿ íÿòèúÿ àðàñûíäà
ÿëàãÿ ãóðìàã ö÷öí ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ ÿëâåðèøëè îëìóð.
Âàëòçà ýþðÿ, íÿçÿðèééÿëÿð äàèìà éàðàäûúû âÿ èíòåëëåêòóàë áèð
ìÿðêÿç âàñèòÿñèëÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿëèäèð. Áóíó ùÿéàòà êå÷èðÿðêÿí
ìöõòÿëèô ãàéäà âÿ öìóìèëÿøäèðìÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿëè, ëàçûì
îëäóãäà ìÿñÿëÿ èëÿ àç ÿëàãÿëè îëàí øåéëÿðäÿí èìòèíà åäèëìÿëè,
ìöÿééÿí ñÿâèééÿäÿ ìöúÿððÿäëèê ãÿáóë åäèëìÿëè, ìÿëóìàòëàð
õöñóñè âàñèòÿëÿðëÿ ÿëäÿ åäèëìÿëè âÿ îíëàð éåíè áèð öñóëëà ñèíòåç
åäèëìÿëèäèðëÿð.

§8. Íîðìàòèâ, åìïðèê, ïëöðàëèñò âÿ ãëîáàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð

Íîðìàòèâ íÿçÿðèééÿëÿð ôÿëñÿôÿ âÿ åòèêà ñàùÿëÿðè èëÿ éàõûíäûð.

Êàíòûí «ÿáÿäè ñöëù» ôÿëñÿôÿñè âÿ éà Àâðîïà Èòòèôàãû äöøöíúÿñè áó
êàòåãîðèéàéà àèä òèïèê ôîðìóëàäûð. Íîðìàòèâ íÿçÿðèééÿëÿðÿ
ÿñàñëàíàí àðàøäûðìàëàðûí òÿìÿëèíäÿ äÿéÿð öíñöðö áàøëûúà éåð
òóòìàãäàäûð êè, áó úöð íÿçÿðèééÿëÿð áèð ìÿíàäà ñèéàñÿòèí ÿõëàã
çÿìèíèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíè èðÿëè ñöðöð. Áóðàäà ìÿíÿâè
öíñöðëÿð þíÿ ÷ÿêèëèð, ìÿíôÿòëÿðÿ ÿõëàãè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí áàõûëûð
âÿ éà áóíëàð öìóìè áèð äÿéÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.
Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ äÿéÿð öíñöðöíöí âÿ äÿéÿðëÿ ÿëàãÿäàð ñå÷èìëÿðèí
òÿñèðëè îëäóüó íîðìàòèâ íÿçÿðèééÿëÿð, åìïðèê íÿçÿðèééÿëÿðäÿí
ôéÿðãëè îëàðàã, ôàêòëàðëà òÿñäèãåäèëìÿ òÿëÿáèíÿ óéüóí äåéèëäèð.
Àéðûúà åìïðèê íÿçÿðèééÿëÿð ìþâúóäëóãëà (îëìóøëà) ÿëàãÿäàðêÿí
íîðìàòèâ íÿçÿðèééÿëÿð îëìàñû ëàçûì îëàí, éà äà îëìàñû àðçó
åäèëÿíëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Íîðìàòèâ íÿçÿðèééÿëÿð ÿñàñ åòèáàðè èëÿ
ôÿðä, úÿìèééÿò, äþâëÿò âÿ áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿò àðàñûíäàêû
ÿëàãÿëÿðèí åòèê ñèñòåìèíÿ íÿçÿð ñàëûð. Áó úöð åòèê áàõûøäà ãà÷ûëìàç
áèð âàúèáàò îëäóüóíó ãÿáóë åäèð. ×öíêè ùÿéàò ìÿùç åòèê ñàùÿíèí
è÷ÿðèñèíäÿ ìþâúóääóð. Áöòöí ñîñèàë âÿ ñèéàñè ïðîáëåìëÿð
þçëöéöíäÿ íîðìàòèâäèð âÿ äÿéÿðëÿðÿ áàüëûëûã õöñóñèééÿòèíÿ
ñàùèáäèð.
Åìïðèê íÿçÿðèééÿëÿðäÿ èñÿ ñèéàñÿò ìÿíôÿÿò âÿ ìöáàðèçÿ
àíëàéûøû ÿñàñûíäà þéðÿíèëèð. Áó úöð íÿçÿðèééÿëÿðäÿ åòèê ãàéüûëàð ðîë
131
îéíàéûð. Äþâëÿòèí äàâðàíûøëàðû òàðèõè ôàêòëàðëà òÿñäèã åäèëìÿñè
ìöìêöí îëàí áÿëëè äÿéèøèêëèêëÿðèí êþìÿéè èëÿ èçàù åäèëèð. ÕÂÛÛÛ-
ÕÛÕ ÿñð ýöú òàðàçëûüû àðàøäûðìàëàðû äà åìïðèê íÿçÿðèééÿäÿ ÿí ÷îõ
ðàñò ýÿëèíÿí àðàøäûðìàëàðäûð.
Åìïðèê íÿçÿðèééÿ äþâëÿò àäàìû èëÿ õàðèúè ñèéàñÿò àðàñûíäàêû
ÿëàãÿëÿðèí íÿ äÿðÿúÿäÿ îëäóüóíó áàøãà ñþçëÿ, äþâëÿò àäàìûíûí
ñóáéåêòèâ îëàðàã ñèéàñÿòÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ òÿñèð åäÿ áèëäèéèíè
þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûð. Äèïëîìàòèéà òàðèõè áó ÷ÿð÷èâÿäÿ îëäóãúà ÷îõ
ôàêòëàð âåðèð. Áó ñàùÿäÿ ìþâúóä îëàí ìöáàùèñÿëÿð çàìàí-çàìàí
èäåàëèçì-ðåàëèçì ÿòðàôûíäà äà äàâàì åòäèðèëèð. Îíà ýþðÿ äÿ,
ðåàëèçì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàëàðäà äà íîðìà âÿ äÿéÿð
öíñöðöíöí èçëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Áàøãà ñþçëÿ, ÿõëàã öíñöðö åìïðèê
íÿçÿðèééÿëÿðäÿ äÿ òàìàìèëÿ îðòàäàí ãàëäûðûëìàéûá. Ìîðýåíòàó âÿ
Êèññèíúåðèí àðàøäûðìàëàðûíà áàõäûãäà ÀÁØ õàðèúè ñèéàñÿòè âÿ
äèïëîìàòèéàñû àíàëèç åäèëÿðêÿí ÀÁØ íÿ ãÿäÿð êàïèòàëèñò þëêÿ
ñàéûëñà áåëÿ «ñîñèàëèñò» þëêÿëÿð ìÿâùóìóíà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Åìïðèê ñèéàñÿò àëèìè äÿ áó ìÿíàäà ôàêòëàðà ÿñàñëàíàðàã ùÿðÿêÿò
åòñÿ äÿ ôÿëñÿôè ìÿôùóìëàðäàí äà èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿúáóðèééÿòè èëÿ
öçëÿøèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ íÿçÿðèééÿ âÿ ôàêòûí èñòÿð-èòñòÿìÿç
áöòöíëÿøìÿñè åìïðèê íÿçÿðèééÿëÿðèí åéíè çàìàíäà àíàëèòèê áèð
éàíàøìà îëìàñûíûí âàúèáëèéèíè äÿ öçÿ ÷ûõàðûð.
Áóíóíëà áÿðàáÿð, èñòÿð íîðìàòèâ, èñòÿðñÿ äÿ åìïðèê
íÿçÿðèééÿëÿð áÿçÿí òÿíãèä ùÿäÿôè îëóðëàð. Áàøãà ñþçëÿ, ùÿð èêèñèíèí
çÿèô òÿðÿôëÿðè âàðäûð. Íîðìàòèâ íÿçÿðèééÿëÿð èäåàëèñò âÿ óòîïèê
îëäóãëàðû, åìïðèê íÿçÿðèééÿëÿð èñÿ ùÿääèíäÿí àðòûã åëìè ôàêòëàðëà
çÿíýèíëÿøäèðèëìÿéÿ úÿùä åäèëäèéè ö÷öí òÿíãèä îëóíóð.
Öìóìèééÿòëÿ, àðçó åäèëÿí íÿçÿðèééÿ èñÿ áó èêè íÿçÿðèééÿíèí
ñèíòåçè ÿñàñûíäà éàðàäûëà áèëÿúÿê íÿçÿðèééÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ
1970-úè èëÿðäÿí åòèáàðÿí àïàðûëàí àðàøäûðìàëàðäà áó èêè
íÿçÿðèééÿíèí óçëàøäûðûëìàñûíûí ìöìêöí îëìàäûüû îðòàéà ÷ûõûíúà,
ïîñòìîäåðíèçèí àäû àëòûíäà àïàðûëàí àðàøäûðìàëàðäà áó èêè
íÿçÿðèééÿ àðàñûíäà îëàí ó÷óðóìóí àðàäàí ýþòöðöëìÿñèíÿ
÷àëûøìàüà áàøëàíäû.
Ñèíýåð, ùÿð íÿçÿðèééÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ áèð ãÿäÿð ôÿëñÿôè âÿ
íîðìàòèâ íÿçÿðèééÿ àäû àëòûíäà íÿçÿðèééÿëÿð àðàñûíäà ãÿòè áþëýö

132
àïàðìàüûí äîðüó îëìàäûüû ãÿíàÿòèíäÿäèð. ×öíêè ùÿð èêè íÿçÿðèééÿ
áèð èúòèìàè ôàêòû þéðÿíìÿ, èçàùåòìÿ âÿ ïðîãíîçëàøäûðìàäà èòñèôàäÿ
åäèëèð. Åéíè çàìàíäà ùÿìèí èúòèìàè ôàêòà òÿñèðåòìÿ âÿ éà
íÿçàðÿòåòìÿ èìêàíëàðûíû ÿùàòÿ åäèð.
Îíà ýþðÿ äÿ, Ñèíýåðÿ ýþðÿ íÿçÿðèééÿëÿðè áåëÿ ãöòáëÿøäèðìÿê
òÿùëöêÿëè áèð çàðàôàòäàí áàøãà ùå÷ íÿ äåéèë.
Ïëöðàëèñò âÿ ãëîáàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð
Ïëöðàëèñò íÿçÿðèééÿëÿðèí, ðåàëèñò âÿ ãëîáàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð
àðàñûíäà ôÿðãëè âÿ îõøàð úÿùÿòëÿðè âàðäûð. Ïëöðàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð
ðåàëèñò íÿçÿðèééÿëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã àðòûã äþâëÿòè áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿìÿë àêòîðó îëàðàã ãÿáóë åòìèð. Äþâëÿòäÿí êÿíàð
àêòîðëàðûí äà âàðëûüûíû ãÿáóë åäèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ôÿðäè, ìèëëè âÿ
áåéíÿëõàëã òÿçéèã ãðóïëàðûíû âÿ äþâëÿòëÿðèí öçâ îëäóãëàðû
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàíìàëàðû äà áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí àêòîðëàðû
ñûðàñûíäà ñàéûð. Îíëàð äà çàìàí-çàìàí ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿòåòìÿ
ãàáèëèééÿòè ýþñòÿðäèêëÿðè ö÷öí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí àêòîðëàð êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèðëÿð.
×öíêè ùÿð áèð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí þç ãÿðàðâåðìÿ ñèñòåìè,
àéðûúà áöäúÿñè âÿ ñèéàñÿòè âàðäûð. ßëáÿòòÿ, áó ìÿñÿëÿäÿ ùÿð
òÿøêèëàò åéíè îëìàéûá, îíëàð àðàñûíäà äà ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò åäÿáèëìÿ
âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ýöíäÿëèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿáèëìÿ
âÿ òÿñèðåäÿáèëìÿ áàõûìûíäàí ôÿðãëÿðè âàðäûð. Áóíäàí áàøãà,
ïëöðàëèñò íÿçÿðèééÿ, ðåàëèñò íÿçÿðèééÿíèí ãÿáóë åòäèéè êèìè, äþâëÿòè
óíèòàð áèð ñèñòåì îëàðàã ýþðìöð, îíóí äà àëò òÿøêèëàòëàðäàí
ôîðìàëàøäûüûíû ãÿáóë åäèð. Ïëöðàëèñò íÿçÿðèééÿ äþâëÿòèí ñóâåðåí
ýöú îëàðàã îíó òÿøêèë åäÿí áöòöí àëò ãóðóìëàðû ùå÷ ñàéìàñûíû
ãÿáóë åòìèð, áó ãóðóìëàðûí äà õàðèúè ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøìàñûíäà âÿ
ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ðîëó îëìàñûíà ÿùÿìèééÿò âåðèð. Áàøãà ñþçëÿ,
ïëöðàëèñò éàíàøìà, äþâëÿòè áèð ìÿíàäà ùèññÿëÿðÿ àéûðàðàã îíó
ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ôÿðäëÿðè, áöðîêðàòèéàíû âÿ ìÿíôÿÿò ãðóïëàðûíû äà
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí àêòîðó îëàðàã ãÿáóë åäèð.
Ãÿðàðâåðìÿ íÿçÿðèééÿñè âÿ ìîäåëëÿðè, ëèáåðàëèçì âÿ ãàðøûëûãëû
àñûëûëûã íÿçÿðèééÿñè ïëöðàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð êàòåãîðèéàñûíäà
ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí íÿçÿðèééÿëÿðäèð. Ïëöðàëèñò éàíàøìàíû
ìÿíèìñÿéÿí íÿçÿðèééÿëÿðÿ, ðåàëèñò éàíàøìàëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã

133
äþâëÿò ìÿðêÿçëè íÿçÿðèééÿëÿð äåéèëëÿð. Àíàëèç îáéåêòè îëàðàã
ñàäÿúÿ äþâëÿòè ãÿáóë åäÿí ðåàëèñò éàíàøìàäàí ôÿðãëè îëàðàã
ïëöðàëèñò íÿçÿðèééÿ ôÿðäè, ìÿíôÿÿò ãðóïëàðûíû âÿ áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðû äà àíàëèç îáéåêòè îëàðàã ãÿáóë åäèð. Àéðûúà ðåàëèñò
éàíàøìà äþâëÿòè ðàñèîíàë áèð àêòîð îëàðàã ãÿáóë åòäèéè ùàëäà,
ïëöðàëèñò íÿçÿðèééÿ ãÿðàðëàðûí, èúòèìàèééÿò, ìÿíôÿÿò ãðóïëàðû,
áöðîêðàòèéà âÿ ñèéàñè ëèäåðëÿð êèìè ôÿðãëè àêòîðëàð àðàñûíäàêû áèð
ðÿãàáÿò âÿ óçëàøìà ïðîñåñèíèí ñîíóíäà âåðèëäèéèíÿ äèããÿò ÷ÿêèð.
Ãÿðàðâåðìÿ ïðîñåñè áó àêòîðëàð àðàñûíäàêû êîàëèñèéàëàð,
ÿêñêîàëèñèéàëàð, ñèéàñè áàçàðëûã âÿ óçëàøìà ïðîñåñèäèð. Áàøãà ñþçëÿ,
õàðèúè ñèéàñÿò îïòèìàë ãÿðàð îëìàãäàí äàùà ÷îõ òÿðÿôëÿð àðàñûíäà
ñèéàñè áàçàðëûã íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíàí áèð êîíñåíñóñ ìÿíàñûíû
äàøûéûð. Ùÿð áèð àêòîðóí éàíëûø ìþâãåéè, éàíëûø âÿ éà àç ìÿëóìàòà
ñàùèá îëìàñû, ñòðåñ âÿ ãåéðè-ìöÿééÿíëèê ÿùâàë ðóùèééÿñè êèìè
ôàêòîðëàð ðàñèîíàë ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð.
Ñîí îëàðàã, ðåàëèñòëÿðèí áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí àíà ýöíäÿìèíè
òÿùëöêÿñèçëèê ìÿñÿëÿëÿðè òÿøêèë åòäèéè èääèàëàðûíà ãàðøû ÷ûõàí
ïëöðàëèñòëÿð, áóíóí ùå÷ äÿ áåëÿ îëìàäûüûíû áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí
ýöíäÿìèíèí, ùÿð úöð òèúàðè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè, ùóìàíèòàð, èäìàí
âÿ ñ. êèìè ÿí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðèí òÿøêèë åòäèéèíè èðÿëè ñöðöðëÿð.
Áóíäàí áàøãà, åíåðæè, ñÿùèééÿ, õàðèúè éàðäûì, åêîëîýèéà, åëìè
àðàøäûðìàëàð, õÿñòÿëèêëÿðÿ ãàðøû áèðýÿ ìöáàðèçÿ, äÿíèçëÿðäÿí áèðýÿ
èñòèôàäÿ, íöâÿ ðàäèîàêòèâëÿðè ïðîáëåìè âÿ ñ. êèìè ìÿñÿëÿëÿðèí
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí ìÿøüóëèééÿòè ùàëûíà ýÿëäèéèíè ñþéëÿéèðëÿð.
Ãëîáàëèçìÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ áó éàíàøìà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðè
áåéíÿëõàëã ñèñòåì íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí òÿùëèë åäèð. Áåéíÿëõàëã
ñèñòåì íÿçÿðèééÿñè, èìïåðèàëèçì íÿçÿðèééÿñè, àñûëûëûã íÿçÿðèééÿñè
âÿ äöíéà êàïèòàëèñò ñèñòåìè íÿçÿðèééÿñè ãëîáàëèñò íÿçÿðèééÿëÿð
îëàðàã ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Ãëîáàëèñò íÿçÿðèééÿëÿðäÿ áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿò âÿ õàðèúè ñèéàñÿò ãëîáàë ïåðåñïåêòèâäÿí éàõóä ãëîáàë
÷ÿð÷èâÿäÿí ÿëÿ àëûíûð. Áó éàíàøìà áÿçè ðåàëèñò âÿ ïëöðàëèñò
íÿçÿðèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿ ìÿíèìñÿíèëñÿ äÿ ÿñëèíäÿ ãëîáàëèñò
íÿçÿðèééÿëÿðèí ìöñòÿãèë áèð îðòàã õöñóñèééÿòèäèð. Ãëîáàëèñò
íÿçÿðèééÿëÿðèí áàøãà áèð îðòàã õöñóñèééÿòè òàðèõè ïåðñïåêòèâÿ ÷îõ
þíÿì âåðìÿëÿðè, ùÿòòà áóíó ÷îõ âàúèá ùåñàá åòìÿëÿðèäèð. Îíëàðà

134
ýþðÿ, ýöíöìöçöí ùàäèñÿëÿðè òàì îëàðàã éàëíûç òàðèõè ïåðñïåêòèâäÿí
áàõûëäûãäà áàøà äöøöëÿ áèëÿð. Ìàðêñèñò âÿ íåî-ìàðêñèñò
íÿçÿðèééÿëÿð ö÷öí áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí òÿìÿë õöñóñèééÿòè
êàïèòàëèñò îëìàñûíäàäûð. Äöíéà êàïèòàëèñò ñèñòåìè èíäèêè âÿçèééÿòèíÿ
òàðèõè èíêèøàô ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÕÂÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã ýÿëìèøäèð.
Äöíéà êàïèòàëèñò ñèñòåìè äþâëÿò âÿ úÿìèééÿòëÿðèí äàâðàíûøëàðûíû
ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ÿùÿìèééÿòëè áèð öíñöðäöð. Áÿçè äþâëÿòëÿð áó
ñèñòåìäÿí äàùà ÷îõ ôàéäàëàíäûüû ùàëäà, áÿçèëÿðèíèí èñÿ áó ñèñòåì
ÿëåéùèíÿ èøëÿéèð. Ðåàëèñò âÿ ïëöðàëèñòëÿð äþâëÿòè ìöñÿòãèë áèð àêòîð
îëàðàã ãÿáóë åòäèêëÿðè ùàëäà áÿçè ãëîáàëèñòëÿð äþâëÿòè àñûëû áèð àêòîð
îëàðàã ãÿáóë åäèðëÿð.
Ãëîáàëèñòëÿð äÿ äþâëÿòè, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû, áåéíÿëõàëã
àêòîðëàðû âÿ êîàëèñèéàëàðû þíÿìëè àêòîðëàð îëàðàã ãÿáóë åòìÿêëÿ
áÿðàáÿð, äàùà ÷îõ áÿçè äþâëÿòëÿðèí âÿ éà ñèíèôëÿðèí äèýÿðëÿðè
ÿëåéùèíÿ êàïèòàëèñò ñèñòåìäÿí äàùà àðòûã ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿëÿðè èëÿ
ÿëàãÿäàð ìåõàíèçìèí íåúÿ èøëÿäèéè öçÿðèíäÿ äàéàíàðàã éóõàðûäà
áèëäèðèëÿí òÿñèðëÿðèí áó ïðîñåñäÿ îéíàäûãëàðû ðîëó àíàëèç åäèðëÿð.
Õöñóñèëÿ ñÿíàéåëÿøìèø Øèìàëè Àìåðèêà, Àâðîïà âÿ Éàïîíèéà èëÿ
Úÿíóáè Àìåðèêà, Àôðèêà âÿ Àñèéàäà ìþâúóä îëàí éîõñóëëóã, àç
èíêèøàô åòìèø, ñÿíàéåëÿøìÿìèø ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðè àðàñûíäàêû
àñûëûëûã ÿëàãÿëÿðè èëÿ ÿëÿ àëûíûð. Òÿìÿë ôÿðçèééÿéÿ ýþðÿ, àç èíêèøàô
åòìèø þëêÿëÿðèí èíêèøàô åòìÿìÿëÿðèíèí ñÿáÿáè êàïèòàëèñò
ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ áàúàðûãñûç îëìàëàðûíäà
äåéèë, äöíéà êàïèòàëèñò ñèñòåìè è÷èíäÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðëÿ îëàí
àñûëûëûã ÿëàãÿëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð. Äöíéà êàïèòàëèñò ñèñòåìèíèí áèð
ïàð÷àñû îëàðàã ãàëäûãúà áó éîõñóë þëêÿëÿðèí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
èíêèøàô áàõûìûíäàí þç éîëëàðûíû ñå÷ìÿëÿðè èìêàíñûçäûð. ×öíêè áó
ñèñòåì è÷ÿðèñèíäÿ ìóõòàð áèð èíêèøàô ïëàíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê øàíñû
éîõäóð.
Ðåàëèñòëÿð âÿ ïëöðàëèñòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ãëîáàëèñòëÿð
áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðäÿ èãòèñàäè ôàêòîðëàðûí ÿùÿìèééÿòèíè õöñóñè
âóðüóëàéàðàã, áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ÿñàñ òÿìÿëè îëàðàã ìÿùç
èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè ýþòöðöðëÿð. Àíúàã ðåàëèñòëÿðÿ ýþðÿ ÿñë
ÿùÿìèééÿòëè îëàí ùÿðáè âÿ ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðäèð âÿ èãòèñàäè
ìÿñÿëÿëÿð èêèíúè ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ïëöðàëèñòëÿð èñÿ áåëÿ áþëýöíö

135
ãÿáóë åòìèð, èãòèñàäè, ñîñèàë ìÿñÿëÿëÿðèí äÿ ÿí àçû ùÿðáè, ñèéàñè
ìÿñÿëÿëÿð ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëè îëäóüóíó ìöäàôèÿ åäèðëÿð.
Ãëîáàëèñòëÿðÿ ýþðÿ èñÿ ìöàñèð äöíéà ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíû âÿ
èøëÿìÿ ìåõàíèçìèíè áàøà äöøìÿêäÿ èãòèñàäè ôàêòîðëàð à÷àð ðîëóíó
îéíàéûð.

§9.Ýöú, Ìèëëè ýöú âÿ ïîòåíñèàë

Ñèéàñÿò àíëàéûøûíû èçàù åäÿðêÿí äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè ýöú

ìÿôùóìóíóí ÿí ÷îõ èñòèôàäÿ åäÿí âÿ îíó áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿðêÿçè ùåñàá åäÿí Ìîðýåíòàó, ñèéàñÿòè ýöú
ìöúàäèëÿñè êèìè òÿãäèì åòñÿ äÿ ýöú àíëàéûøûíû àéðûëûãäà òÿùëèë åäèá
èçàùûíû âåðìèð.
Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ, ýöú ñèéàñÿòèí òÿìÿë ìÿãñÿäèíè âÿ ùÿð øàíñû
áèð ñèéàñè äàâðàíûøûí òÿìÿë ìàðàüûíû òÿøêèë åòìÿêëÿ ùÿì äÿ
ÿëàãÿëÿðèí ôîðìàñûíû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âàñèòÿñíè ìöÿééÿí
åäèð. Àéðûúà ýöú ìöúàäèëÿñè àíëàéûøû ùÿìèøÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû
ñèéàñè òÿñèðåòìÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè òàì îëàðàã èôàäÿ åòìèð éàõóä áÿçè
äþëÿòëÿð àðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ðåàëëûüû ÿêñ åòäèðìèð.
Ýöú éàíàøìàñûíà ãàðøû ÷ûõàí Âèëñîí âÿ îíóí ìþâãåéèíäÿ
äóðàíëàð äþâëÿòëÿðèí ñîñèàë âÿ ñèéàñè òÿñèñàòëàðû èëÿ õàðèúè ñèéàñÿò
ñå÷èìëÿðè àðàñûíäà áàüëûëûã îëäóüóíà äèããÿòè ÷ÿêèð âÿ áó ìÿñÿëÿäÿ
äåìîêðàòèê ãöââÿëÿðèí ýöú âÿ ÿìÿêäàøëûã ñå÷èìè ãàðøûñûíäà
ãàëäûãäà èêèíúèíè ñå÷ÿúÿêëÿðèíè áèëäèðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, äåìîêðàòèê
þëêÿëÿð õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ÿäàëÿò âÿ ÿõëàã êèìè àíëàéûøëàðà äèããÿò
éåòèðèð, ñöëù âÿ ñàáèòëèéèí ãîðóíìàñûíà ÷àëûøûð. Àâòîêðàòèê ðåæèìëÿð
èñÿ ýöúö ÿñàñ ýþòöðöð âÿ áèð ìÿíàäà ýöú âÿ àâòîêðàòèéà åéíè
ìÿçìóí èôàäÿ åäèð. Ëàêèí Âèëñîí÷óëàð äåìîêðàòèê þëêÿëÿðèí
ýöúäÿí èñòèôàäÿ åòìÿäÿí þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ íåúÿ ÷àòäûãëàðû
ìÿñÿëÿñèíè èçàù åäÿ áèëìÿäèêëÿðè âÿ äþâëÿòëÿðèí íåúÿ
äàâðàíäûüûíäàí äàùà ÷îõ íåúÿ äàâðàíìàëàðû ëàçûì îëäóüó
öçÿðèíäÿ äàéàíäûãëàðû ö÷öí, îíëàðûí éàíàøìàñû ðåàëèñòëÿð
òÿðÿôèíäÿí óòîïèê ùåñàá åäèëèð âÿ òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëûð.
Ìöàñèð àðàøäûðìà÷ûëàðûí áèð ÷îõó èñÿ ýöú àíëàéûøûíû äàùà ôîðìàë
áèð øÿêèëäÿ ãÿáóë åäÿðÿê ýöúö äþâëÿòèí ñàùèá îëäóüó ôèçèêè öíñöð
136
îëàðàã èôàäÿ åäèð âÿ áóíó ÿñàñ ýþòöðÿðÿê äàùà ÷îõ ìèëëè ýöú âÿ
îíó ìåéäàíà ýÿòèðÿí íÿñíÿëÿð öçÿðèíäÿ äàéàíûðëàð. Îíëàð
äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ùÿãèãè ÿëàãÿëÿðè âÿ ýöúäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê
ìèëëè ìÿãñÿäëÿðè ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿ öñóëëàðûíû ýþðìÿçëèêäÿí ýÿëèðëÿð.
Áÿçè àðàøäûðìà÷ûëàð ýöúöí ôèçèêè òÿðÿôèíäÿí äàùà ÷îõ îíäàí
èñòèôàäÿåòìÿíèí ôîðìàñûíà äèããÿòè ÷ÿêÿðÿê ùÿãèãè ýöúöí ðåàë
èñòèôàäÿ ìåõàíèçìèíÿ ñàùèá îëìàñû âÿ áàøãà þëêÿëÿð öçÿðèíäÿ
òÿñèðåòìÿ èìêàíëàðû éàðàäàí ýöú îëäóüóíó èôàäÿ åäèðëÿð. Îíëàð
èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿí âÿ äèýÿð þëêÿëÿð öçÿðèíäÿ òÿñèðè îëìàéàí éàõóä
áó ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäÿúÿê ìåõàíèçìè ìþâúóä îëìàéàí ôèçèêè
öíñöðëÿðèí ýöú êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíèí äîüðó îëìàäûüûíû èðÿëè
ñöðöðëÿð. Áó ÿñàñäà, ýöúëö äþâëÿòèí ìÿùç áó öíñöðëÿðè äèýÿð
äþâëÿòëÿð öçÿðèíäÿ òÿñèð âàñèòÿñè îëà áèëÿúÿê øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åäÿ
áèëÿí, éàõóä áó ãàáèëèééÿòÿ ñàùèá îëàí äþâëÿòèí îëäóüó áèëäèðèëèð.
Áåëÿëèêëÿ, À äþâëÿòèíèí, Á äþâëÿòèíÿ ãàðøû èñòèôàäÿ åòäèéè âÿ íîðìàë
øÿðòëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Á äþâëÿòèíèí ãÿáóë åòìÿéÿúÿéè áèð øåéèí
éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ òÿñèð åäÿí âàñèòÿéÿ ýöú àäû âåðèëèð.
Àíúàã áóðàäà À äþâëÿòèíèí ñàùèá îëäóüó öñòöíëöê ôèçèêè
íöìàéèøëÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿ äÿ áèëÿð, åäèëìÿéÿ äÿ áèëÿð. Áàøãà
ñþçëÿ, ýöú, òÿñèð âÿ öñòöíëöê êèìè èêè ÿñàñ öíñöðäÿí èáàðÿòäèð.
Ìÿñÿëÿí, áàíêû ñîéìàã ö÷öí õÿçèíÿéÿ äîüðó éàõûíëàøàí, ñèëàùû
îëàí, ëàêèí îíó ýþñòÿðìÿéÿí áèð àäàìûí ñèëàùûíû ýþðìÿéÿí
õÿçèíÿäàð ñîéüóí÷óíóí èñòÿäèéèíè ðÿää åäÿ áèëÿð. Àììà ùÿìèí
ñîéüóí÷ó ñèëàùûíû ÷ÿêÿðÿê è÷ÿðè ýèðñÿ, õÿçèíÿäàð áþéöê åùòèìàëëà
îíóí èñòÿäèéèíè éåðèíÿ éåòèðÿð. Áóðàäà, ùÿð èêè ùàëäà ñèëàù âàðäûð,
àììà îíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿäèêäÿ, éàõóä î íöìàéèø
åòäèðèëìÿäèêäÿ ùå÷ áèð òÿñèðè îëìóð, àíúàã èñòèôàäÿ åäèëäèêäÿ èñÿ
äÿðùàë òÿñèðè îëóð. Áàøãà ñþçëÿ, öñòöíëöéöí àðçóîëóíàí òÿñèðè éàðàäà
áèëìÿñè ö÷öí îíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè âÿ éà èñòèôàäÿ åäèëìÿ
åùòèìàëûíûí éöêñÿê îëìàñûíûí ýþñòÿðèëìÿñè ëàçûìäûð. Áó ìèñàëû,
åéíè èëÿ äþâëÿòëÿðèí ùÿðáè ýöúö ìÿñÿëÿñèíÿ äÿ àèä åòìÿê îëàð. Áó
ìþâãåéÿ ýþðÿ, äþâëÿòèí èãòèñàäè, ñèéàñè áåéíÿëõàëã êîíéóêòóðà âÿ
éà ùÿð ùàíñû áàøãà áèð ñÿáÿáäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿí éàõóä èñòèôàäÿ
åäèëìÿ åùòèìàëû îëìàéàí áèð öñòöíëöéö ýöú îëàðàã
ãèéìÿòëÿíäèðèëìèð. Àéðûúà áó éàíàøìàéà ýþðÿ, ýöú èáðÿòàìèç áèð

137
àíëàéûøäûð âÿ áàøãà öíñöðö, öñòöíëöéöí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíèí áèð
öíâàíûíûí, áèð äþâëÿòèí îëäóüóíó âÿ ùÿìèí äþâëÿòëÿ ìöÿééÿí
ÿëàãÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíó ýþñòÿðèð. Òÿáèè êè, àðàëàðûíäà ùå÷ áèð
ÿëàãÿ îëìàéàí èêè þëêÿíèí ñàùèá îëäóãëàðû öñòöíëöêëÿðèí îíëàðûí
ùå÷ áèðè ö÷öí ÿùÿìèééÿòè éîõäóð.
Áåëÿëèêëÿ, ÿýÿð À äþâëÿòè, Á äþâëÿòèíÿ íîðìàë øÿðòëÿðäÿ ãÿáóë
åòäèðÿ áèëìÿäèéè øåéè ñîíäà ãÿáóë åòäèðÿ áèëèðñÿ âÿ Á äþâëÿòè, À
äþâëÿòèíèí áó èñòÿéèíèí ãàðøûñûíû ùÿð ùàíñû âàñèòÿ èëÿ àëà áèëìèðñÿ
äåìÿëè À äþâëÿòè, Á äþâëÿòèíäÿí äàùà ýöúëöäöð. Éîõ ÿýÿð Á
äþâëÿòè áóíó ðÿää åäÿ áèëèðñÿ âÿ À äþâëÿòè öçÿðèíäÿ åéíè òÿñèð
èìêàíëàðûíà ñàùèáäèðñÿ äåìÿëè áó èêè äþâëÿòèí áèð-áèðëÿðèíÿ ãàðøû
ýöúëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Áó éàíàøìàéà ýþðÿ ãûñàúà îëàðàã
èáðÿò àíëàéûøû îëàí ýöúöí òÿñèð, öñòöíëöê âÿ ÿëàãÿ êèìè òÿìÿë
öíñöðëÿðè îëìàëûäûð.
Ýöú ñàäÿúÿ À äþâëÿòèíèí, Á äþâëÿòèíè áèð øåéè åòäèðìÿéÿ
ìÿúáóð åòìÿñè äåéèë, ùÿì äÿ áóíóí ìöòÿìàäè îëìàñûíû òÿìèí
åòìÿê, åéíè çàìàíäà íÿéèñÿ åòìÿéÿ ãîéìàìàñû äà îëà áèëÿð.
Äîëàéûñûéëà ýöúöí áèð ìÿíàäà äàâàìëûëûã èôàäÿ åòäèéè äÿ ýþðöíöð.
Áóíäàí áàøãà, À äþâëÿòèíèí òÿñèðè èëÿ îíóí èñòÿäèéè êèìè äàâðàíàí,
Á äþâëÿòèíèí âÿçèééÿòè, À äþâëÿòèíèí äàâðàíûøûíû äà Á äþâëÿòèíèí
ìÿíàôåéèíÿ óéüóí äÿéèøÿ áèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, òÿñèðåòìÿ áèðòÿðÿôëè
îëìàãäàí ÷ûõàðàã ãàðøûëûãëû îëà áèëÿð. Àéðûúà ýöú áèð äþâëÿòèí
áåéíÿëõàëã íöôóçó èëÿ äÿ áàüëûäûð. Áèð äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã
ñèñòåìäÿ íöôóçóíóí àðòäûüû ìèãäàðäà äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ
ìöíàñèáÿòèíäÿ äÿ íöôóçó àðòàúàã âÿ áàøãà äþâëÿòëÿð öçÿðèíäÿ
òÿñèðè äÿ àðòàúàãäûð. Ýöú àíëàéûøû èëÿ ÿëàãÿäàð áàøãà áèð àíëàéûø äà
äÿðêåòìÿäèð.
Ýöúöí ýåð÷ÿê ìèãäàðûíûí âÿ îíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá
åäèëìÿéÿúÿéèíè äÿðê åòìÿê îëäóãúà ÿùÿìèééÿòëèäèð. ×öíêè áÿçÿí
øèøèðäèëìèø ìÿëóìàòëàðà ñþéêÿíÿí ðÿãÿìëÿð âÿ éà èñòèôàäÿ
åäèëÿúÿéè ùåñàá îëóíäóüó ùàëäà èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿí íöôóç éàíëûø
òÿñÿââöð éàðàäà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, îéóíúàã òàïàí÷àíû ùÿãèãè ùåñàá
åäèá õÿçèíÿñèíè ñîéäóðàí õÿçèíÿäàð òàïàí÷àíûí çàùèðè ýþðöíöøöíÿ
àëäàíàðàã îíó ýåð÷ÿê ùåñàá åäèð. Éÿíè òàïàí÷àíûí éàëàí÷û
îëäóüóíó äÿðê åòìèð âÿ áóíóí çÿðÿðäèäÿñèíÿ ÷åâðèëèð.

138
 Ôðàíêåëÿ ýþðÿ äÿ, ýöú áàøãàëàðûíûí äàâðàíûøëàðûíà òÿñèðåòìÿ
âàñèòÿñèäèð. Ùÿð íÿ ãÿäÿð ýöú äåäèêäÿ, èëê íþâáÿäÿ ùÿðáè ýöú áàøà
äöøöëñÿ äÿ àðòûã ìöàñèð äþâðäÿ ùÿðáè ýöúöí òÿòáèã åäèëìÿ ñàùÿñè
ìÿùäóäëàøäûðûëäûüûíäàí ýöú àíëàéûøûíû äàùà ýåíèø ìÿíàäà áàøà
äöøìÿê ëàçûìäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, Ôðàíêåëÿ ýþðÿ ýöú ìàääè âÿ
ìàääè îëìàéàí öíñöðëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Àììà áóíà áàõìàéàðàã
éåíÿ äÿ ýöú äåéèíúÿ, èëê íþâáÿäÿ ìàääè ùÿðáè-òåõíèêè ãöäðÿò ýþç
þíöíÿ ýÿëäèéèíäÿí ìàääè îëìàéàí òÿðÿô î ãÿäÿð äÿ ãÿáóë åäèëìèð.
Ê.Æ.Ùîëñòè âÿ Ôðàíêåë êèìè, áèð ÷îõ àðàøäûðìà÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí
ïîòåíñèàë êèìè òÿùëèë åäèëÿí, Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ èñÿ áèð ìèëëÿòè
áàøãà ìèëëÿòëÿð ãàðøûñûíäà ýöú ñàùèáè åäÿí ôàêòîðëàð âÿ ìèëëè
ïîòåíñèàë îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí öíñöðëÿð êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò
öíñöðëÿðèíèí úÿìèíäÿí èáàðÿòäèð.
Áóðàäà, êÿìèééÿò äåäèêäÿ úîüðàôèéà, òÿáèè ãàéíàãëàð, ñÿíàéå
ïîòåíñèàëû, ùÿðáè ùàçûðëûã äÿðÿúÿñè âÿ ÿùàëè ñàéû, êåéôèééÿò äåäèêäÿ
èñÿ ìèëëè ÿõëàã, ìèëëè õöñóñèééÿò äèïëîìàòèéàíûí êåéôèééÿòè âÿ
ùþêóìÿòèí êåéôèééÿòè áàøà äöøöëöð. Àíúàã áèð äþâëÿòèí ýöú ñàùèáè
îëìàñû ö÷öí áó öíñöðëÿðÿ ñàùèá îëìàñû Ìîðýåíòàóíóí ìÿíòèãèíÿ
ýþðÿ éåòÿðëè ñàéûëñà äà Ùîëñòè âÿ áàøãàëàðû ö÷öí áóíëàðûí ýöú îëàðàã
ãÿáóë åäèëìÿñè ö÷öí äèýÿð þëêÿ âÿ þëêÿëÿðèí äàâðàíûøëàðûíà òÿñèð
åäÿúÿê ýöúäÿ îëäóãäà, áàøãà ñþçëÿ, äþâëÿòèí áóíëàðû ñèéàñè
ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿúÿéè òÿãäèðäÿ ïîòåíñèàë ùåñàá
åäèëÿ áèëÿð. ×öíêè êå÷ìèøäÿ îëäóüó êèìè èíäè äÿ ýöúëö äþâëÿòëÿðèí
ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ äþâëÿòëÿðèí ñàùèá îëäóãëàðû ùÿãèãè
ïîòåíñèàëäàí ÷îõ áó ïîòåíñèàëû õàðèúè ñèéàñÿò ìÿãñÿäè ö÷öí èñòèôàäÿ
åäÿ áèëìÿê áàúàðûüû ÿñàñ ýþòöðöëöð.
Ôðàíêåë ïîòåíñèàë àíëàéûøû àëòûíäà òàíûäûüû ýöúöí áàøãà
äþâëÿòëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ ìÿçìóí êÿñá åòäèéèíè äèããÿòÿ ÷àòäûðûð.
Íåúÿ êè, ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿòèí ÿùàëèñèíèí ñàéûíûí íÿ ãÿäÿð
îëìàñûíû áàøãà þëêÿíèí ÿùàëèñèíèí ñàéû èëÿ ìöãàéèñÿ åòäèêäÿ
ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäèéè êèìè.
Àéðûúà ùÿðáè ïîòåíñèàëû íÿçÿðÿ àëàðêÿí, ñèëàùûí íþâëÿðè âÿ
ñàéëàðû ÿùÿìèééÿòëè îëäóüó êèìè ÿùàëè ôàêòîðó íÿçÿðÿ àëûíäûãäà äà
éàø, úèíñèééÿò, òÿùñèë êèìè ôàêòîðëàð ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.

139
 Áàøãà áèð òÿðÿôäÿí ìèëëè ïîòåíñèàëûí êîìïîíåíòëÿðèíäÿí ùÿð
ùàíñû áèðèíèí àéðûëûãäà ýöúëö îëìàñû öìóìè ïîòåíñèàëûí ýöúëö
îëäóüó ìÿíàñûíà ýÿëìèð. Ìÿñÿëÿí, ñÿíàéå ïîòåíñèàëû, òåõíîëîæè
ñÿâèééÿ, èãòèñàäè âÿçèééÿò âÿ ÿùàëè ñàéû êèìè êîìïîíåíòëÿðèí àøàüû
îëìàñû ùàëûíäà àéðûëûãäà ùÿðáè ïîòåíñèàëûí éöêñÿê îëìàñû ÷îõ äà
ÿùÿìèééÿò äàøûìûð. ßùàëè ñàéû áàõûìûíäàí ÷îõ áþéöê, áàøãà
ïîòåíñèàëëàð áàõûìûíäàí ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ îëìàìàã ýöúëö îëìàã
ùåñàá åäèëìèð.
Áèð äþâëÿòèí ñàùèá îëäóüó ïîòåíñèàëû òÿøêèë åäÿí öíñöðëÿðäÿ
çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ äÿéèøèêëèêëÿð îëà áèëÿúÿéè êèìè áèð äþâëÿòèí áàøãà
áèð äþâëÿòëÿ ìöãàéèñÿäÿ öñòöíëöéöíö òÿìèí åäÿí öíñöðäÿ äÿ âàõò
ýå÷äèýúÿ äÿéèøèêëèê îëà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí íåôòèí éåðèíè ãàç, éàõóä
óðàí òóòäóüó ùàëäà, íåôò èñòåùñàë åäÿí þëêÿëÿðäÿí ÷îõ óðàíà ñàùèá
îëàí þëêÿëÿð äàùà ýöúëö ýþðöíÿ áèëÿð. Åéíè øÿêèëäÿ íöâÿ ýöúöíöí
èñòèôàäÿ åäèëìÿñè, éàõóä çàìàí êå÷äèêúÿ áÿçè ñèëàùëàðûí
ìîäåðíëèéèíè âÿ äÿéÿðèíè èòèðìÿñè îíà ñàùèá îëàí þëêÿëÿðèí ýöúöíÿ
ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Áóíäàí áàøãà, þëêÿíèí ñàùèá îëäóüó ïîòåíñèàëûí èñòèôàäÿéÿ ùàçûð
îëóá-îëìàìàñû äà áþéöê ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Ìÿñÿëÿí, ùÿð ùàíñû
áèð þëêÿíÿí ùÿðáè ïîòåíñèàëûíûí äÿéÿðè îíóí ìöùàðèáÿéÿ ùàçûð
îëóá-îëìàìàñû èëÿ þë÷öëäöéö êèìè, þëêÿíèí òÿáèè ãàéíàãëàðûíûí âÿ
äèýÿð ðåñóðñëàðûíûí äà ãèéìÿòè îíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿíèí òÿøêèëè
èëÿ þë÷öëöð.
Àíúàã ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿòèí ýöúöíöí òÿêúÿ ôèçèêè ïîòåíñèàëëà
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ùå÷ äÿ äöçýöí äåéèëäèð. Áèð äþâëÿòèí ýöúöíÿ
òÿñèð åäÿí êåéôèééÿò öíñöðëÿðè ñûðàñûíäà ùÿìèí þëêÿíèí ëèäåðëèê
õöñóñèééÿòëÿðè, èìèúè, äîñòëóãëàðû, èòòèôàã ìöíàñèáÿòëÿðè, àäÿò âÿ
ÿíÿíÿëÿðè, áàøãà þëêÿëÿðëÿ òàðèõè-åòíèê ÿëàãÿëÿðè, áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòäÿêè éåðè âÿ ñ. êèìè ìÿñÿëÿëÿð äÿ éåð àëûð.
Áåëÿëèêëÿ, ÷îõòÿðÿôëè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð äàõèëèíäÿ òÿê áèð
ÿëàãÿ âÿ éà òÿñèðè ÿñàñ ýþòöðÿðÿê äþâëÿòèí ýöúöíö
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìàã ùå÷ äÿ ùÿãèãÿòè îðòàéà ÷ûõàðà
áèëìÿç. Áóíóí ö÷öí äèýÿð áöòöí ôàêòîðëàðû âÿ èìêàíëàðû êîìïëåêñ
ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè áàúàðìàã ëàçûìäûð.

140
 §10. Ìèëëè ýöúöí êÿìèééÿò öíñöðëÿðè (úîüðàôèéà, òÿáèè
åùòèéàòëàð, èãòèñàäèééàò, ùÿðáè ýöú, ÿùàëè)

Úîüðàôèéà
Úîüðàôèéà âÿ ðåëéåô õöñóñèééÿòëÿðè áöòöí äþâðëÿðäÿ ùÿð ùàíñû
áèð þëêÿíèí ýöú öíñöðö êèìè ùÿìèøÿ äèããÿòè úÿëá åòìèøäèð. Þëêÿíèí
ñàùèá îëäóüó òîðïàãëàðûí áþéöêëöéö, ùàíñû úîüðàôè ÿðàçèäÿ
éåðëÿøäèéè, ÿðàçèíèí äàüëàðëà ÿùàòÿ åäèëìèø îëìàñû, éàõóä ñûõ
ìåøÿëèêëÿðëÿ ÿùàòÿ îëìàñû, àäàäà éåðëÿøìÿñè âÿ ñ. ùÿìèí þëêÿíèí
öñòöíëöêëÿðè ùåñàá åäèëìèøäèð.
Ìÿñÿëÿí, ÀÁØ-ûí áöòöí ãèòÿíè åíè áîéó ÿùàòÿ åäÿí
òîðïàãëàðûíûí øÿðãäÿ ö÷ ìèí, ãÿðáäÿ èñÿ àëòû ìèí ìèëäÿí ÷îõ
îêåàíëà àéðûëìûø îëìàñû Àìåðèêàíûí äöíéàäàêû éåðè âÿ ðîëóíó
ìöÿééÿíëÿøäèðÿí äÿéèøìÿç ôàêòîðëàðäàí áèðè îëàðàã ãÿáóë åäèëèð.
Ùÿð÷ÿíä, úîüðàôèéàíûí ðàáèòÿ, õÿðèòÿ÷ÿêìÿ, äþéöø
òåõíîëîýèéàñûíûí ñöðÿòëè èíêèøàôûíäàí ñîíðà ÿââÿëêè ÿùÿìèééÿòèíè
èòèðäèéè èðÿëè ñöðöëöð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ, úîüðàôèéàíûí àðòûã 100 èë
áóíäàí ãàáàã îëäóüó ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëè îëìàäûüû ñþéëÿíèëèð.
Àíúàã òóòàã êè, Àâðîïà âÿ Àñèéà ãèòÿëÿðè èëÿ îêåàí ñóëàðû âàñèòÿñèëÿ
àéðûëìûø áèð ÀÁØ-ëà, ìÿñÿëÿí, Ôðàíñà, ×èí, éàõóä Ðóñèéà èëÿ ãóðó
ñÿðùÿäè îëàí áèð ÀÁØ àðàñûíäà ÿëáÿòòÿ, ôÿðã îëàúàã âÿ áó ýöí äÿ
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿúÿêäèð. Åéíè çàìàíäà, Èíýèëòÿðÿíèí Ìàíø
äÿíèçè èëÿ Àâðîïàäàí àéðûëìàñû, ö÷ éöç èëÿ éàõûí äþâðäÿ Àâðîïà
ýöú òàðàçëûüû ñèñòåìèíäÿ ÿñàñ òàðàçëàéûúû äþâëÿò ðîëóíó óüóðëà
îéíàìàüà êèôàéÿò ãÿäÿð êþìÿê åòìèøäèð. Åéíè øÿêèëäÿ, Èòàëèéàíûí
Àëï ñûðà äàüëàðû èëÿ Àâðîïàäàí ìöÿééÿí ìÿíàäà àéðûëìàñû áó
äþâëÿòè áÿçÿí Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí èøüàëûíäàí ãîðóìóø, áÿçÿí äÿ
Àâðîïàäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðäÿí êÿíàðäà ãàëìàñûíà ñÿáÿá
îëìóøäóð. ßëáÿòòÿ, áó úöð ìèñàëëàðûí ñàéûíû äàùà äà àðòûðìàã îëàð.
Àíúàã áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, 3 ìèëéîí êâàäðàò ìèë. òîðïàüà
ñàùèá îëàí ÀÁØ-ûí þíöíäÿ 8,5 ìèëéîí êâàäðàò ìèë. òîðïàüà ñàùèá
îëàí ÑÑÐÈ-íèí þç ìþâúóäëóüóíó ãîðóéà áèëìÿìÿñè, ÿëáÿòòÿ,
ñàäÿúÿ úîüðàôèéà ôàêòîðó èëÿ èçàù åäèëÿ áèëìÿç. Áóíäàí áàøãà,
úÿìèñè 100 ìèí êâàäðàò ìèë. òîðïàüà ñàùèá îëìàñûíà áàõìàéàðàã
Èíýèëòÿðÿíèí ÕÂÛÛÛ âÿ ÕÛÕ éöçèëëèêëÿðäÿ äåìÿê îëàð êè, áöòöí
141
äöíéàäà öñòöí ñÿâèééÿäÿ îëìàñûíû ÿëáÿòòÿ êè, éåíÿ òÿêúÿ
úîüðàôèéà àìèëèíÿ áàüëàìàã îëìàç. Áàøãà áèð òÿðÿôäÿí èñÿ áÿçÿí
ÿðàçè áþéöêëöéö àâàíòàæ äåéèë, äåçàâàíòàæ éàðàäà áèëÿð. Áó
ìÿíàäà, àç ãàëà äöíéàíûí éàðûñûíà ñàùèá îëàí Îñìàíëû
Èìïåðàòîðëóüóíóí ÷þêìÿñèíäÿ ÿðàçè áþéöêëöéö öíñöðöíöí ìöùöì
ðîë îéíàäûüû èääèà åäèëèð.
Áó ýöíêè òåõíèêè òÿðÿããè ùÿð ùàíñû áèð þëêÿíèí ñàùèá îëäóüó
úîüðàôèéà âÿ ðåëéåô õöñóñèééÿòëÿðèíèí òÿìèí åòäèéè öñòöíëöêëÿðè
àçàëòñà äà öìóìèëèêäÿ þëêÿíèí ýåîïîëèòèê éåðè, éåíÿ äÿ þëêÿíèí
ïîòåíñèàëû ö÷öí þíÿìëè öíñöð îëàðàã ãàëûð. Áåëÿëèêëÿ, úîüðàôèéà
ôàêòûíû òÿêúÿ ÿðàçè áþéöêëöéöíÿ ýþðÿ äåéèë, ùÿì äÿ áó
úîüðàôèéàíûí äöíéà õÿðèòÿñèíèí ùàíñû íþãòÿñèíäÿ éåðëÿøìÿñèíÿ
ýþðÿ ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Áó ìÿíàäà, õàðèúè ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòè úîüðàôèéà ôàêòîðó èëÿ èçàù åäÿí ýåîïîëèòèêà
íÿçÿðèééÿ÷èëÿðèíäÿí Àìåðèêàëû àäìèðàë Àëôðåä Ìåí «Äÿíèç
Ýöúöíöí Òàðèõÿ Òÿñèðè» àäëû ÿñÿðèíäÿ áþéöê äÿíèçëÿðÿ âÿ äÿíèç
íÿãëèééàò éîëëàðû öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè ÿëèíÿ àëàí þëêÿíèí äöíéà ýöúö
îëà áèëÿúÿéèíè âÿ áàøãà äþâëÿòëÿð öçÿðèíäÿ öñòöíëöê ãàçàíàúàüûíû
áèëäèðèð. Èíýèëòÿðÿíèí òàðèõäÿ ÿëäÿ åòäèéè öñòöíëöéö äÿ áóíóëà èçàù
åäèð. Èíýèëèñ úîüðàôèéà÷ûñû Ùàôôîðä Ìàñêèíäåð èñÿ ãóðó ýöúöíöí
ÿùÿìèééÿòè öçÿðèíäÿ äóðàðàã Àëìàíèéà âÿ Ðóñèéàíûí äöíéà
àäàñûíû, éÿíè Àâðîïà, Àñèéà âÿ Àôðèêàíû ÿëÿ êå÷èðÿ áèëÿúÿê áèð
âÿçèééÿòäÿ îëäóüóíó èðÿëè ñöðöð.
Ìàñêèíäåðÿ ýþðÿ Øÿðãè Àâðîïàéà ùàêèì îëàí Àâðîàòëàíòèêàéà
ùàêèì îëàúàã, Àâðîàòëàíòèêàéà ùàêèì îëàí äöíéà àäàñûíà (Àâðîïà,
Àñèéà, Àôðèêà) ùàêèì îëàúàã, Äöíéà Àäàñûíà ùàêèì îëàí èñÿ
Äöíéàéà ùàêèì îëàúàã.
Úîüðàôè âÿçèééÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòäÿ îéíàäûüû ðîëëà áàüëû, ãàðäàø
Òöðêèéÿ Úöìùóðèééÿòè èëÿ áàüëû ÷îõñàéëû ìèñàëëàð ìþâúóääóð.
Ìÿñÿëÿí, Òöðêèéÿ úîüðàôè ìþâãåéèíÿ ýþðÿ ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè ÛÛ
Äöíéà Ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà áàøëàéàí ñîéóã ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ
äÿ èêè ãöòáöí êÿñèøäèéè íþãòÿ êèìè äàèìà äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ
îëìóøäóð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ, ÍÀÒÎ-éà äàõèë îëìàã
ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûø âÿ Ãÿðá áëîêó è÷ÿðèñèíäÿ éåð àëìûøäûð.
Ùÿòòà ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðö áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà áåëÿ úîüðàôè

142
ìþâãåéèíÿ ýþðÿ, Òöðêèéÿíèí ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòè àçàëìàìûø,
ÿêñèíÿ Àâðîïà, Îðòà Àñèéà âÿ Éàõûí Øÿðãèí ãîâøàüûíäà îëäóüó
ö÷öí äàùà äà àðòìûøäûð. ßýÿð Òöðêèéÿ èíäè ìþâúóä îëäóüó
úîüðàôèéàäà äåéèë, òóòàã êè, Àôðèêà ãèòÿñèíäÿ éåðëÿøñÿéäè òÿáèè êè,
îíóí àïàðàúàüû õàðèúè ñèéàñÿò äÿ, þëêÿ êèìè ÿùÿìèééÿòè äÿ ÿëáÿòòÿ
òàìàìèëÿ ôÿðãëè îëàúàãäû. Áó ìÿíàäà, úîüðàôè ìþâãå áàõûìûíäàí,
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äà áþéöê öñòöíëöêëÿðè âàðäûð.
Ðåñïóáëèêàìûç ìÿäÿíèééÿòëÿðèí âÿ äèíè èäåîëîýèéàëàðûí (ö÷
õðèñòèàí âÿ äþðä ìöñÿëìàí þëêÿíèí ÿùàòÿñèíäÿ), åéíè çàìàíäà
øÿðã-ãÿðá âÿ øèìàë-úÿíóá äÿùëèçëÿðèíèí êÿñèøäèéè úîüðàôèéàäà
éåðëÿøäèéè ö÷öí áó ôàêòîð þëêÿìèçèí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ, éÿíè áàøãà
äþâëÿòëÿðèí áèçÿ ìöíàñèáÿòèíäÿ âÿ áèçèì îíëàðà ìöíàñèáÿòèìèçäÿ
àç ðîë îéíàìûð.
Òÿáèè åùòèéàòëàð
Áèð þëêÿíèí çÿíýèí òÿáèè åùòèéàòëàðûíûí âÿ ìÿùñóëäàð
òîðïàãëàðûíûí îëìàñû, ùÿìèí þëêÿíèí ïîòåíñèàë ýöúö áàõûìûíäàí
îëäóãúà ÿùÿìèééÿòëè öíñöð ùåñàá åäèëèð. Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ òÿáèè
åùòèéàòëàð ôàêòîðó áèð äþâëÿòèí áàøãà äþâëÿòëÿ ìöãàéèñÿäÿ ýöúöíöí
ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè áàõûìûíäàí äèýÿð ôàêòîðëàðäàí äàùà ñàáèò
ôàêòîðäóð. ×öíêè áó åùòèéàòëàð êðèòèê âÿçèééÿòäÿ þëêÿíèí ÿðçàã
òÿëÿáàòûíû þäÿéÿ áèëèð. ßðçàã ìÿùñóëëàðû èëÿ þçöíö òÿìèí åäÿúÿê
ýöúäÿ îëàí äþâëÿò áó ìÿùñóëëàðû èäõàë åäÿí äþâëÿòäÿí ùÿìèøÿ
öñòöí âÿçèééÿòäÿ îëìóøäóð.
Áóíóí ÿêñèíè áàøãà äþâëÿòëÿðäÿí ÿðçàã àñûëûëûüû îëàí þëêÿ
ùÿìèøÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ ýöúñöç âÿçèééÿòäÿ îëóð. Áóíóí ÿí
áàðèç íöìóíÿñè Ùèíäèñòàíäûð. Ùèíäèñòàíäà áó ýöí äÿ ïðîáëåì îëàí
ÿðçàã ãûòëûüûíûí èêè áàøëûúà ñÿáÿáè âàð. Áóíëàðäàí áèðè äàèìà ÿðçàã
òÿìèíàòûíû ãàáàãëàéàí ÿùàëè àðòûìû, èêèíúèñè èñÿ ùå÷ îëìàçñà ÿðçàã
èäõàë åòäèéè ìèãäàðäà ìàë èõðàú åäÿ áèëìÿìÿñèäèð.
Áèð þëêÿíèí õàììàë åùòèéàòëàðûíà ñàùèá îëìàñû äà þëêÿíèí ýöúö
áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòëè ôàêòîðäóð. Õàììàë åùòèéàòëàðû ñÿíàéå
èñòåùñàëû ö÷öí âÿ ÿí þíÿìëèñè ìöùàðèáÿ àïàðìàã ãàáèëèééÿòè îëìàã
ö÷öí áþéöê ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Áó ìÿíàäà, õöñóñèëÿ Û Äöíéà
ìöùàðèáÿñèíäÿí áó éàíà íåôò âÿ ùàçûðäà òÿáèè ãàç, èñòÿð ñÿíàéå,
èñòÿðñÿ äÿ ìöùàðèáÿ ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ îëäóãúà ÿùÿìèééÿòëè åíåðæè

143
åùòèéàòû ùàëûíà ýÿëìèøäèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ, äöíéàíûí íåôò âÿ ãàç
åùòèéàòûíà ñàùèá îëàí þëêÿëÿðè áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò áàõûìûíäàí
îëäóãúà âàúèá ìþâãåéÿ ÷àòà áèëìèøëÿð. Áóíäàí áàøãà, äèíú
ìÿãñÿäëÿ âÿ òåõíîëîæè èíêèøàôäà èñòèôàäÿ åäèëÿí, åéíè çàìàíäà
íöâÿ åíåðæèñè èñòåùñàëûíäà äà ÿñàñ öíñöðëÿðäÿí îëàí óðàí áó
åùòèéàòà ñàùèá îëàí þëêÿëÿðÿ áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ öñòöíëöê
ãàçàíäûðìûøäûð.
Èãòèñàäè ïîòåíñèàë
Áèð þëêÿíèí èãòèñàäè ïîòåíñèàëû äåäèêäÿ áó ýöí, èëê íþâáÿäÿ
ùÿìèí þëêÿíèí ñÿíàéå ïîòåíñèàëû ýþç þíöíÿ ýÿëèð. ×öíêè ùÿð ùàíñû
áèð þëêÿ íÿ ãÿäÿð õàììàë ïîòåíñèàëûíà ñàùèá îëóðñà îëñóí, ÿýÿð áó
åùòèéàòëàðäàí þëêÿíèí ñÿíàéåëÿøìÿñè ö÷öí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìèðñÿ,
äåìÿëè ìþâúóä ïîòåíñèàëûí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿñèíè òÿøêèë åäÿ áèëìèð.
Ìÿñÿëÿí, òóòàã êè, Êîíãîäà äà Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äà äà óðàí
åùòèéàòëàðûíûí îëìàñû ùå÷ äÿ åéíè øåé äåéèë. Îíà ýþðÿ êè, Êîíãî áó
ñòðàòåæè ìÿùñóëó þëêÿíèí ìèëëè ïîòåíñèàëûíûí õåéðèíÿ ðåàëëàøäûðà
áèëìèð. ÀÁØ âÿ Èíýèëòÿðÿ èñÿ áóíäàí ìèëëè ïîòåíñèàë âÿ áåéíÿëõàëã
àëÿìäÿ öñòöíëöê ö÷öí ìàêñèìóì éàðàðëàíûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, áþéöê
ìÿíàäà ñÿíàéåëÿøìèø þëêÿëÿðèí åéíè çàìàíäà áþéöê äþâëÿò
ñàéûëìàëàðû âÿ ñÿíàéåëÿøìÿ áàõûìûíäàí äöíéàäà òóòäóüó éåðÿ
ýþðÿ äÿ ýöúëö äþâëÿòëÿð èåàðõèéàñûíäà éåð àëìàñû òÿáèèäèð. Áàøãà
ñþçëÿ, ùàçûðäà äþâëÿòëÿðèí áþéöê âÿ éà ýöúëö äþâëÿò êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ñÿíàéå ïîòåíñèàëû âÿ òåõíèêè èíêèøàô
ñÿâèééÿñè îëäóãúà ÿùÿìèééÿòëè êðèòåðèéàëàð ùåñàá îëóíóð.
Þëêÿíèí èãòèñàäè ïîòåíñèàëû ö÷öí ñÿíàéå ïîòåíñèàëû èëÿ áÿðàáÿð
òÿáèè åùòèéàòëàð äà äàõèë îëìàãëà èõðàúàò ïîòåíñèàëû, äàõèëè òÿëÿáàòûí
þäÿíèëìÿñè, èñòåùñàë ïîòåíñèàëû, öìóììèëëè ùàñèëàò, àäàìáàøûíà
äöøÿí ìèëëè ýÿëèð êèìè ôàêòîðëàð äà îëäóãúà ÿùÿìèééÿòëèäèð.
Ãåéä åäèëäèéè êèìè, ÿêñÿð ýåîïîëèòèêà÷ûëàðà ýþðÿ ïîòåíñèàë
öíñöðëÿðèíèí ùàìûñû áèðëèêäÿ úÿì îëäóüó çàìàí âÿ îíäàí ñÿìÿðÿëè
èñòèôàäÿíèí äöçýöí òÿøêèëè çàìàíû ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ëàêèí
ìàðêñèñò äöøöíúÿíè ìÿíèìñÿéÿí àðàøäûðìà÷ûëàð õàðèúè ñèéàñÿòÿ
òÿñèð åäÿí ÿí òÿìÿë öíñöð êèìè èãòèñàäè ôàêòîðó èðÿëè ñöðÿðÿê,
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòè äÿ òÿêúÿ áó ôàêòîðäàí èçàù åäèðëÿð. Îíëàðà

144
ýþðÿ áèð þëêÿíèí èãòèñàäè èíêèøàôû èëÿ èìïåðèàëèñò âÿ àãðåññèâ, áàøãà
ñþçëÿ, ìöùàðèáÿéÿ ìåéëëè îëìàñû àðàñûíäà áèðáàøà ÿëàãÿ âàðäûð.
Ìàðêñèñòëÿð áóíó ÿñàñ ýþòöðÿðÿê èíêèøàô åòìèø êàïèòàëèñò
þëêÿëÿðè èìïåðèàëèñò îëàðàã ãèéìÿòëÿíäèðèð âÿ èìïåðèàëèçìè âÿ
ìöùàðèáÿëÿðè àðàäàí ýþòöðìÿê ö÷öí êàïèòàëèçìèí ëÿüâ
îëóíìàñûíûí âàúèáëèéèíè èðÿëè ñöðöðëÿð.
Ùÿðáè ùàçûðëûã äÿðÿúÿñè
Ìîðýåòàóéà ýþðÿ áèð þëêÿíèí úîüðàôè ôàêòîðóíóí, òÿáèè
ãàéíàãëàð ôàêòîðóíóí, ñÿíàéå ïîòåíñèàëû ôàêòîðóíóí ðåàë ýöú êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ùÿìèí þëêÿíèí ùÿðáè ùàçûðëûã ñÿâèééÿñèíèí
áþéöê ðîëó âàðäûð. Ìàðýåíòàó ùÿðáè úÿùÿòäÿí ùàçûðëûüû äèýÿð áöòöí
úÿùÿòëÿðäÿí äàùà âàúèá ùåñàá åäèð âÿ îíó ìèëëè ýöúöí ÿí ÿñàñ
úÿùÿòè êèìè ãÿáóë åäèð. Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò íÿçÿðèééÿñèíäÿ ÿí ñîí
àðàøäûðìà èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè áó îëäóüó ö÷öí ùÿð ùàíñû áèð
äþâëÿòèí ýöúö ùåñàáëàíàðêÿí ÿí ÷îõ íÿçÿðÿ àëûíàí äà åëÿ ùÿðáè
ýöú ôàêòîðóäóð. Áó èñÿ þçëöéöíäÿ ìöàñèð ìöùàðèáÿ òåõíîëîýèéàñû,
ñèëàùëàðûí êåéôèééÿòè âÿ ìèãäàðû âÿ ñ. êèìè ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëûäûð.
Ìÿñÿëÿí, ùÿð ùàíñû áèð þëêÿíèí ìîäåðí ñèëàùëàðà ñàùèá îëìàñû,
õöñóñèëÿ íöâÿ ñèëàùûíà ñàùèá îëìàñû ùÿìèí þëêÿéÿ áþéöê
öñòöíëöêëÿð âåðèð.
Ðåàëèñò éàíàøìàíûí, éàõóä ýåð÷ÿê÷è ìÿêòÿáèí íöìàéÿíäÿëÿðè
ÿñàñ åòèáàðèëÿ ìèëëÿòèí ýöúö, éàõóä äþâëÿòèí ïîòåíñèàëû èëÿ ùÿðáè
ýöúö åéíèëÿøäèðèðëÿð. Äèýÿð áàøãà öíñöðëÿðè èñÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè
ùåñàá åäèðëÿð. Áåëÿ îëàí ùàëäà, äþâëÿò ö÷öí ÿí ÿñàñ ìÿñÿëÿ
òÿùëöêÿñèçëèê ìÿñÿëÿñè îëäóüóíäàí èñòÿð òÿùëöêÿñèçëèéèí
ãîðóíìàñû, èñòÿðñÿ äÿ äþâëÿòèí äèýÿð ñòðàòåæè ìàðàãëàðûíûí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ùÿðáè ýöú îëäóãúà âàúèá öíñöðäöð.
Ùÿð áèð äþâëÿòèí, èëê íþâáÿäÿ ùàâàäà, ãóðóäà âÿ äÿíèçäÿ
êèôàéÿò ãÿäÿð ùÿðáè ýöúÿ ñàùèá îëìàñû ùÿìèí äþâëÿòèí ýöúëö
îëìàñû ìÿíàñûíà ýÿëèð. Áóíäàí áàøãà, èíêèøàô åäÿí âÿ äàèìà
äÿéèøÿí ìöùàðèáÿ øÿðòëÿðèíäÿ þëêÿíèí òÿëÿáàòû ñÿâèééÿñèíäÿ ãóðó
âÿ ùàâà ýöúöíÿ ñàùèá îëìàã äà øÿðòäèð. Åéíè çàìàíäà, ýöíöìöçäÿ
áþéöê ýöú îëìàíûí ÿñàñ øÿðòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ÿëáÿòòÿ íöâÿ ñèëàùûíà
ñàùèá îëìàãäûð. Ëàêèí íöâÿ ñèëàùûíà ñàùèá îëàí ýöúëö äþâëÿòëÿð
Íöâÿ Ñèëàùëàðûíûí Éàéûëìàñû éàõóä Íöâÿ Àðàøäûðìàëàðûíûí

145
àïàðûëìàñûíûí ãàäàüàí åäèëìÿñè êèìè ïðîãðàìëàðëà áó ñèëàùû ÿëäÿ
åòìÿê èñòÿéÿí þëêÿëÿðÿ ìàíå îëóð, ãûñàúàñû îíóí ãàðøûñûíû àëìàüà
÷àëûøûðëàð.
ßùàëè
Ùÿð íÿ ãÿäÿð ìèëëè ýöú èëÿ ÿùàëè ñàéû àðàñûíäà áèðáàøà ÿëàãÿ
îëäóüó ñþéëÿíèëñÿ äÿ, ùÿð ùàíñû áèð ìèëëÿòèí ñàéû íÿ ãÿäÿð
÷îõäóðñà, ýöúö äÿ î ãÿäÿð ÷îõäóð äöøöíúÿñè äîüðó äåéèëäèð. ßýÿð
áåëÿ îëñàéäû î çàìàí ×èí 1 ìèëéàðä 300 ìèëéîíäàí ÷îõ ÿùàëèñè èëÿ
äöíéàíûí áèðèíúè ýöúëö äþâëÿòè, Ùèíäèñòàí èñÿ 1 ìèëéàðääàí ÷îõ
ÿùàëèñè èëÿ äöíéàíûí èêèíúè ýöúëö äþâëÿòè îëàðäû. Ëàêèí áóíà
áàõìàéàðàã ÿùàëè ñàéû ÿëáÿòòÿ ýöúëö äþâëÿò îëìàíûí áàøëûúà
ãàéíàãëàðûíäàí áèðèäèð.
Áàøãà ñþçëÿ, áèð þëêÿíèí äèýÿð þëêÿ èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ÿùàëè ñàéû
ôàêòîðóíà ýþðÿ ýöúëö îëäóüóíó äöøöíìÿê äîüðó îëìàäûüû êèìè,
ÿùàëèñè àç îëàí þëêÿíèí äÿ áó ôàêòîðà ýþðÿ ñóïåð äþâëÿò îëà
áèëìÿéÿúÿéèíè äöøöíìÿê äîüðó äåéèëäèð.
Ìöàñèð äþâðäÿ, äþâëÿòëÿðèí èãòèñàäè âÿ ñÿíàéå ïîòåíñèàëëàðûíû
àðòûðà áèëìÿëÿðè âÿ áþéöê îðäó éàðàäà áèëìÿëÿðè ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð
÷îõ ÿùàëè ñàéûíà äà åùòèéàúû âàðäûð. Áó ìÿíàäà, ÿùàëè ñàéû ìèëëè
ýöúö ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ôàêòîðëàðäàí áèðèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ, ÿùàëè
ôàêòîðóíóí ÿùÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàí þëêÿëÿð àðàñûíäà äàùà ýöúëö
îëìà éàðûøûíäà áèð ðÿãàáÿò âàðäûð. Õöñóñèëÿ àðàëàðûíäà
óçóíìöääÿòëè äöøìÿí÷èëèê îëàí äþâëÿòëÿð àðàñûíäà áó ìÿñÿëÿ
þçöíö äàùà ãàáàðûã áöðóçÿ âåðèð. Àíúàã áóíóíëà áÿðàáÿð ñÿíàéå
ïîòåíñèàëû âÿ õàììàë áàõûìûíäàí çÿèô îëàí äþâëÿòëÿð ö÷öí ÿùàëè
ñàéûíûí àðòìàñû ÿêñèíÿ þëêÿíèí ìèëëè ýöúöíÿ çÿèôëÿäèúè òÿñèð
ýþñòÿðèð.
Ùàë-ùàçûðäà äþâëÿòëÿðèí ÿùàëèñèíèí ÷îõëóüóíäàí äàùà çèéàäÿ
ÿùàëè àðàñûíäà òÿùñèëèí ùàíñû ñÿâèééÿäÿ îëìàñû äàùà ÷îõ äèããÿò
÷ÿêèð. Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, þëêÿëÿðèí èíêèøàôûíäà, éåíè
òåõíîëîýèéàëàðûí éàðàäûëìàñûíäà, éàõóä ìþâúóä òåõíîëîýèéàëàðäàí
ñÿìÿðÿëè éàðàðëàíìàíûí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ òÿùñèë ýþðìöø, ñàâàäëû
èíñàíëàðûí ìþâúóäëóüó áþéöê ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. ßêñ òÿãäèðäÿ,
ÿùàëèíèí ÷îõ îëìàñû îíóí òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñè ö÷öí þëêÿíèí
õàðèúäÿí êöëëè ìèãäàðäà ìàë èäõàë åòìÿñèíÿ, áóíóíëà äà õàðèúè

146
þëêÿëÿðäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áåëÿëèêëÿ,
ÿùàëè ñàéû ôàêòîðó ýöúëöëöéö òÿìèí åäÿí äåéèë, ýöúñöçëöéö òÿìèí
åäÿí ôàêòîð îëàúàãäûð. Îíà ýþðÿ äÿ, ùàçûðäà áèð ÷îõ þëêÿëÿð
«ñàõëàéà áèëèíÿúÿê ãÿäÿð óøàã» øöàðû èëÿ äîüóì ñÿâèééÿñèíè
íÿçàðÿò àëòûíäà òóòìàüà ÷àëûøûðëàð.
Ùÿð ùàíñû áèð þëêÿäÿ ÿùàëèíèí ñàüëàì îëìàñû âÿ èíêèøàôû äîüóì
âÿ þëöì ôàèçëÿðè àðàñûíäà ìöÿééÿí òàðàçëûüûí îëìàñû èëÿ þë÷öëöð.
Áóíäàí áàøãà þëêÿíèí ÿùàëèñèíèí ñàüëàì îëóá-îëìàìàñû ùÿì äÿ
ùÿìèí þëêÿäÿ óøàã þëöìöíöí ñÿâèééÿñè âÿ îðòà éàø ùÿääè èëÿ
ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ þëêÿ ÿùàëèñèíèí öìóìè îðòà
éàøû èëÿ éÿíè ìèëëÿòèí ýÿíú éàõóä éàøëû îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.

§11. Ìèëëè ýöúöí êåéôèééÿò öíñöðëÿðè (ìèëëè õöñóñèééÿò, ìèëëè

ìÿíÿâèééàò, ìèëëè äèïëîìàòèéà òÿúðöáÿñè, ìèëëè ùþêóìÿòèí
êåéôèééÿòè)

Þëêÿëÿðèí èíàíú ñèñòåìëÿðè, þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ ôÿðãëèëèêëÿðè, äÿéÿð

ñèñòåìëÿðè, áàøãà ñþçëÿ, îíëàðûí ñèéàñè ìÿäÿíèééÿòëÿðè äÿ,
êÿìèééÿò öíñöðëÿðè ãÿäÿð þëêÿíèí ýöú ôàêòîðóíà òÿñèð åäÿí
àìèëëÿðäèð. Áèð õàëãûí ùþêóìÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðäèéè ñèéàñÿòè
äÿñòÿêëÿìÿñè âÿ éà äÿñòÿêëÿìÿìÿñè ùÿìèí þëêÿíèí ýöúö
ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿðêÿí íÿçÿðÿ àëûíàí öíñöðëÿðäÿí áèðèäèð. Áóíäàí
áàøãà, þëêÿäÿ áèðëèéèí îëìàñû âÿ éà þëêÿíèí ÿðàçè áöòþâëöéö âÿ
ñóâåðåíëèéè ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ áöòöí âÿòÿíäàøëàðûí ùÿìðÿé îëìàñû,
þëêÿ äàõèëèíäÿ ñîñèàë áÿðàáÿðëèéèí ìþâúóäëóüó âÿòÿíäàøëàð
àðàñûíäà ñîñèàë-èãòèñàäè áàõûìäàí ó÷óðóìóí îëìàìàñû, îíëàðûí
åéíè èäåîëîýèéàíû ìÿíèìñÿìèø îëìàñû, ùÿìèí þëêÿíèí ýöúö
áàõûìûíäàí îëäóãúà ÿùÿìèééÿòëè ùåñàá åäèëèð. Éóõàðûäà
ñþéëÿíèëÿíëÿð îëìàäûãäà ùÿð ùàíñû áèð õàðèúè ýöú (þëêÿ), àñàíëûãëà
áåëÿ þëêÿíèí ùþêóìÿòè âÿ õàëãû àðàñûíäà íèôàã éàðàäà áèëÿð,
ùþêóìÿòè õàëãûí äÿñòÿéèíäÿí ìÿùðóì åäÿ áèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿìèí
þëêÿíè çÿèôëÿäÿðÿê éàðàíìûø äóðóìäàí þç ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí
ôàéäàëàíà áèëÿð. Äîëàéûñû èëÿ õàëãûí ùþêóìÿòè ãÿáóë åòìÿñè âÿ
äþâëÿò÷èëèéè ìÿíèìñÿìÿñè, þçöíö äþâëÿòèí áèð ùèññÿñè êèìè ùèññ
åòìÿñè, þç ñèéàñè èðàäÿñèíè ñÿðáÿñò èôàäÿ åäÿ áèëìÿñè ùÿìèí þëêÿíèí
147
ýöúö áàõûìûíäàí öñòöíëöê ùåñàá åäèëèð. Õàëãûí äþâëÿòäÿí
óçàãëàøäûðûëìàñû, äþâëÿòèí ëåýèòèìëèê ìöáàùèñÿñèíÿ úÿëá åäèëìÿñè,
þëêÿ äàõèëèíäÿ äÿðèí ñèíôè âÿ ñîñèàë àéðûëûãëàðûí îëìàñû, ùÿìèí
þëêÿíèí ìöñòÿãèë õàðèúè ñèéàñÿò éåðèòìÿñèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð.
Äàõèëäÿ áþéöê áèð èúòèìàè ìöõàëèôÿòëÿ öç-öçÿ ãàëàí, åéíè çàìàíäà
åòíèê, äèíè âÿ äèýÿð ñîñèàë-èãòèñàäè ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ áþëöíìöø
ìöõòÿëèô ñèíèô âÿ ãðóïëàðûí òÿçéèãè àëòûíäà îëàí ñèéàñè èãòèäàð,
ùÿìèøÿ áèð õàðèúè äÿñòÿéÿ åùòèéàú äóéäóüó ö÷öí ùÿìèí äþâëÿò âÿ
éà äþâëÿòëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà ãàëäûüûíäàí ìöñòÿãèë ñèéàñÿò éåðèäÿ
áèëìÿç.
Ìèëëè õàðàêòåð
Ìèëëè ýöú éàõóä ïîòåíñèàëûí åëåìåíòëÿðèíäÿí ìèëëè õöñóñèééÿò
âÿ ìèëëè ìÿíÿâèééàò, ãèéìÿòëÿíäèðìÿ áàõûìûíäàí áàøà äöøöëìÿñè
ÿí ÷ÿòèí îëàíëàðäûð. Ìèëëè õöñóñèééÿò äåäèêäÿ, áèð ìèëëÿòèí
õàðàêòåðèíäÿ òåç-òåç þçöíö ýþñòÿðÿí èíòåëëåêòóàë âÿ þçöíÿìÿõñóñ
êåéôèééÿòëÿð ñàùÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó êåéôèééÿòëÿð, áèð ìèëëÿòèí
áàøãàëàðûíäàí ôÿðãèíèí ýþñòÿðèúèñèäèð âÿ îíëàð ÿí ìöðÿêêÿá
êàòàêëèçìëÿðäÿí ñîíðà áåëÿ þç ìþâúóäëóüóíó ãîðóìàã ýöúöíÿ
ìàëèêäèð. Ùÿð ùàíñû ìèëëÿòèí áèðèíèí äèýÿðèíäÿí íÿ ãÿëÿð ýöúëö
îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê èñòÿéÿíëÿð ìöòëÿã ìèëëè õàðàêòåð
ôÿðãèíè äÿ íÿçÿðÿ àëìàëûäûðëàð. Áó, èëê áàõûøäà, áèð ãÿäÿð àëäàäûúû
ýþðöíñÿ äÿ ìöòëÿã ëàçûìäûð. ×öíêè áóíó ùåñàáà àëìàäàí âåðèëÿí
ïðîãíîçëàð âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñèéàñÿò íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ ñÿùâëÿðÿ
ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð.
Áàøãà ñþçëÿ, èñòÿð ìöùàðèáÿ, èñòÿðñÿ äÿ ñöëù øÿðàèòèíäÿ ìèëëÿò
àäûíäàí èø ýþðÿíëÿð, éÿíè ìèëëè ñèéàñÿòè ôîðìàëàøäûðàíëàð, îíó
ùÿéàòà êå÷èðÿíëÿð âÿ äÿñòÿêëÿéÿíëÿð, ñå÷ÿíëÿð âÿ ñå÷èëÿíëÿð,
èúòèìàè ðÿéè ôîðìàëàøäûðàíëàð, èñòåùñàë÷ûëàð âÿ èñòåùëàê÷ûëàð âÿ ñ. áó
èíñàíëàðûí ùàìûñû ìèëëè õàðàêòåðè ìåéäàíà ýÿòèðÿí èíòåëëåêòóàë âÿ
ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðèí äàøûéûúûëàðû îëäóãëàðû ö÷öí ìèëëè õàðàêòåð
ìèëëè ýöúöí íåúÿëèéèíÿ òÿñèð åäèð. Ìÿñÿëÿí, Ðóñëàðûí çîð èøëÿòìÿéè
ñåâìÿëÿðè âÿ èíàäúûëëûãëàðû, Àìåðèêàëûëàðûí ôÿðäèééÿò÷èëèêëÿðè âÿ
öíñöééÿò÷èëèêëÿðè, Àëìàíëàðûí ãàíóíïÿðÿñòëèéè âÿ ãÿíàÿò÷èëèéè,
ùÿìèí ìèëëÿòëÿðèí éàõóä îíëàðû òÿìñèë åäÿí ôÿðäëÿðèí èøòèðàê åòäèéè
ùÿð ùàíñû áèð òÿäáèðäÿ ìöòëÿã þçöíö áèðóçÿ âåðÿí õöñóñèééÿòëÿðäèð.

148
Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè êè, ìèëëè õàðàêòåð ùÿìèí ìèëëÿòèí äþâëÿò
èíñòèòóòëàðûíäà äà þç ÿêñèíè òàïûð. Ìÿñÿëÿí, ìèëëè õàðàêòåðèíÿ óéüóí
îëàðàã Àëìàí, Ðóñ, Àìåðèêà âÿ Èíýèëèñ ùþêóìÿòëÿðèíèí ùÿéàòà
êå÷èðäèêëÿðè òóòàëûì êè, õàðèúè ñèéàñÿò, ÿëáÿòòÿ, êåéôèééÿòúÿ ìöòëÿã
áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè îëàúàãäûð.
Ìèëëè ìÿíÿâèééàò
Áÿçè àðàøäûðìà÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ñèéàñè ìÿäÿíèééÿò êèìè äÿ
ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí âÿ åéíè øÿêèëäÿ àëäàäûúû, èøòèðàêû îëìàéàí êèìè
ýþðöíÿí, àíúàã ìèëëè ýöúÿ òÿñèð áàõûìûíäàí ùå÷ äÿ äèýÿð
ôàêòîðëàðäàí ýåðè ãàëìàéàí áàøãà áèð ôàêòîð äà ìèëëè
ìÿíÿâèééàòäûð. Ìèëëè ìÿíÿâèééàò áèð ìèëëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ
òÿçàùöð åäÿí ìöùàðèáÿïÿðÿñò éàõóä ñöëùïÿðâÿð ñèéàñÿòèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñèíÿ äÿñòÿê îëàí èðàäÿ äÿðÿúÿñèäèð, ìèëëè ìÿíÿâèééàòûí
âàðëûüû âÿ éà éîõëóüó, äàùà äîüðóñó ìèëëè ìÿíÿâèééàòûí êåéôèééÿòè
ùÿð øåéäÿí þíúÿ ìèëëÿòèí ÿí ÷ÿòèí àíëàðûíäà éàõóä áèð ìèëëÿòèí þç
âàðëûüûíû ñöðäöðìÿêëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ùÿëëåäèúè ãÿðàðëàðûí ãÿáóë
åäèëäèéè ìÿãàìëàðäà ôþâãÿëàäÿ ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.
Ùÿð áèð ìèëëÿòèí ìèëëè ìÿíÿâèééàòû, ìöÿééÿí áèð íþãòÿéÿ
ãÿäÿðäèð âÿ î íþãòÿäÿí ñîíðà äöøêöíëöéÿ ìÿðóç ãàëûð. Àíúàã
äöøêöíëöê íþãòÿñè àéðû-àéðû ìèëëÿòëÿð ö÷öí, àéðû-àéðû øÿðòëÿð àëòûíäà
ôÿðãëè-ôÿðãëè îëóð. Ìÿñÿëÿí, áÿçè ìèëëÿòëÿð ìöùàðèáÿäÿ ýåíèø
ìèãéàñäà âÿ ÿùÿìèééÿòñèç èòêèëÿð âåðäèêäÿ ìÿíÿâè äöøêöíëöéÿ
ìÿðóç ãàëûð, áÿçè ìèëëÿòëÿð ÿùÿìèééÿòëè ëàêèí ìöùàðèáÿíèí ñàäÿúÿ
áèð ìÿðùÿëÿñè îëàí ìÿãàìäà ìèëëè ìÿíÿâè äöøêöíëöéÿ ãàïûëûð âÿ
ñ. Áÿçè ìèëëÿòëÿðèí ìÿíÿâèééàòû èñÿ ùþêóìÿòèí ïèñ èäàðÿ÷èëèéè,
éîõñóëëóã, ñûõûíòû, ìöùàðèáÿäÿ öìèäñèçëèê êèìè ùàëëàðäà
äöøêöíëöéÿ ìÿðóç ãàëûð âÿ éà àíúàã ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ àøûíûð.
Öìóìèëèêäÿ áèð ìèëëÿòèí ìÿíÿâèééàòû äàùà ÷îõ ìöùàðèáÿ
îëäóüó çàìàí þçöíö ãàáàðûã áèðóçÿ âåðñÿ äÿ ùÿð ùàíñû áèð
áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿ öçëÿøäèêäÿ äÿ ìèëëè ìÿíÿâèééàò áþéöê
ÿùÿìèééÿò ãàçàíûð. Òóòàã êè, áèð ìèëëÿòèí ìöÿééÿí áèð òÿáÿãÿñè
þçöíö ÿùàëèíèí ýåðèäÿ ãàëàí äèýÿð òÿáÿãÿëÿðèíäÿí ñèéàñè, èãòèñàäè,
ñîñèàë, ùöãóãè âÿ ñ. áàõûìëàðäàí çÿèô ìþâãåéÿ ñûõûøäûðûëäûüûíû
äöøöíöð. Áåëÿ îëàí ùàëäà, ùÿìèí òÿáÿãÿäÿ ýåò-ýåäÿ ìèëëè ìÿíÿâè
àøûíìà áàøëàéàúàã âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê ùèññè àçàëàúàãäûð. Íÿòèúÿ

149
åòèáàðû èëÿ áó òÿáÿãÿ ìèëëè ùþêóìÿòèí ñèéàñÿòèíè äÿñòÿêëÿìÿìÿêëÿ
îíó çÿèôëÿäÿúÿêäèð. Áóíóíëàäà, äàõèëè ñèéàñÿòäÿ ìöÿééÿí
àíëàøûëìàçëûãëàðà éîë à÷ìàãëà õàðèúè ñèéàñÿòè äÿ òÿëÿá îëóíàí
öìóìõàëã äÿñòÿéèíäÿí ìÿùðóì åäÿúÿê. Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ
àðçóîëóíìàçäûð.
Áåëÿëèêëÿ, ìèëëè ìÿíÿâèééàòûí èëê áàõûøäà ôÿðã åäèëìÿñÿ äÿ
ìèëëè ýöúöí ôîðìàëàøìàñûíäà ùàíñû ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëìàñû ýþç
þíöíäÿäèð.
Äèïëîìàòèéàíûí êåéôèééÿòè
Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ áèð ìèëëÿòèí ýöúöíö ìåéäàíà ýÿòèðÿí
åëåìåíòëÿð àðàñûíäà ãåéðè-ñàáèò ùåñàá åäèëñÿ äÿ, ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè
äèïëîìàòèéàíûí êåéôèééÿòèäèð. Äèïëîìàòèéàäàí êÿíàð äèýÿð áöòöí
êåéôèééÿòëÿð ìèëëè ýöúöí ñàäÿúÿ õàììàë áàçàñûäûð. Äèïëîìàòèéà
èñÿ áöòöí åëåìåíòëÿðè áèð éåðäÿ úÿìëÿøäèðèð, îíëàðû ìöÿééÿí
ôîðìàéà ñàëûð, ëàçûìè éþíÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèð, áèð ãÿëèáÿ ñàëàðàã
ùÿãèãè ýöú ùàëûíà ýÿòèðèð. Äîëàéûñû èëÿ äèïëîìàòèéà åéíè çàìàíäà
ìèëëè ìÿíàôå áàõûìûíäàí ìàðàã äîüóðàí áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿð
ìåéäàíà ÷ûõäûãäà ìèëëè ýöúö òÿøêèë åäÿí ìöõòÿëèô åëåìåíòëÿðè
òÿøêèëàòëàíäûðàðàã ïðîáëåìè ìèëëè ìÿíàôåéÿ öéüóí ùÿëë åòìÿê
ö÷öí ìàêñèìóì òÿñèðåòìÿ ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûðàí ñÿíÿòäèð.
Îíà ýþðÿ äÿ, ÿýÿð ìèëëè ìÿíÿâèééàòà ìèëëè ýöúöí ðóùó
äåéèëèðñÿ, äèïëîìàòèéàéà äà ìèëëè ýöúöí áåéíè äåéèëèð. ßýÿð ùÿð
ùàíñû áèð ìèëëÿòèí äèïëîìàòèéàñû ãåéðè-ìöÿééÿí, éàíëûø, îíó ùÿéàòà
êå÷èðÿí èñÿ èðàäÿñèçäèðñÿ î çàìàí, ùÿìèí ìèëëÿòèí ìèëëè ýöúöíö
òÿøêèë åäÿí äèýÿð öíñöðëÿð íÿ ãÿäÿð ãöââÿòëè îëñà áåëÿ íÿòèúÿ
åòèáàðû èëÿ áó ýöú ìèëëè ìÿíàôåéè ãîðóéà áèëìÿéÿúÿêäèð. Áóíóí
ÿêñèíÿ îëàðàã ìèëëÿòèí ýöú ïîòåíñèàëûíû äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðÿí,
îíäàí ìàêñèìóì ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿíè òÿøêèë åòìÿéè áàúàðàí
äèïëîìàòèéà èñÿ ùÿìèøÿ óüóð ãàçàíàúàãäûð. Áàøãà ñþçëÿ, éöêñÿê
êåéôèééÿòëè äèïëîìàòèéà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí õàðèúè ñèéàñÿòèí ìÿãñÿä
âÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ ìþâúóä îëàí ìèëëè ýöú ðåñóðñëàðû àðàñûíäà áèð
òàðàçëûã ãóðìàüû áàúàðìàëûäûð. Áó çàìàí, ìèëëè ýöúöí
ïîòåíñèàëûíäà ýèçëÿíÿí ãöäðÿò äÿ ìåéäàíà ÷ûõàð âÿ ìèëëè ðåñóðñëàð
òàì øÿêèëäÿ ùÿãèãè ìèëëè ýöúÿ ÷åâðèëìèø îëàð.
Ùþêóìÿòèí êåéôèééÿòè
150
 Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ ùÿð ùàíñû áèð õàðèúè ñèéàñÿò íÿ ãÿäÿð
ãöñóðñóç ïëàíëàíìûø âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, íÿ ãÿäÿð õÿòàñûç èäàðÿ
åäèëìèø, íÿ ãÿäÿð çÿíýèí ãàéíàãëàðà ñþéêÿíìèø îëóðñà îëñóí,
òÿìÿëèíäÿ éàõøû èäàðÿåòìÿ, êåéôèééÿòëè áèð ùþêóìÿò îëìàäûãäà
àðçó îëóíàí íÿòèúÿíè âåðìÿéÿ áèëÿð. Êåéôèééÿòëè ùþêóìÿòäÿí
ýþçëÿíèëÿí ö÷ þíÿìëè õöñóñèééÿò âàðäûð. Áóíëàðäàí áèðèíúèñè ìèëëè
ýöúö òÿøêèë åäÿí ìàääè âÿ èíñàíè åùòèéàòëàðëà, ùÿéàòà êå÷èðèëÿí
õàðèúè ñèéàñÿò àðàñûíäà òàðàçëûã éàðàäà áèëìÿ áàúàðûüû, èêèíúèñè
ìàääè âÿ èíñàíè åùòèéàòëàð àðàñûíäà ëàçûì îëàí òàðàçëûüû
ôîðìàëàøäûðìà, ö÷öíúöñö èñÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí õàðèúè ñèéàñÿò
ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ õàëãûí äÿñòÿéèíè ãàçàíìàã ãàáèëèééÿòèäèð.
Éàõøû âÿ êåéôèééÿòëè áþð ùþêóìÿò ìþâúóä îëàí ýöúÿ óéüóí
îëàðàã âÿ ùÿìèí ýöúöí óüóðëà äÿñòÿêëÿéÿ áèëÿúÿéè áèð õàðèúè
ñèéàñÿòè âÿ ùÿìèí õàðèúè ñèéàñÿòÿ óéüóí ìÿãñÿä âÿ âàñèòÿëÿðè
ñå÷ìÿéè áàúàðìàëûäûð. Ñàùèá îëäóüó ýöúäÿí äàùà àøàüû ñÿâèééÿäÿ
õàðèúè ñèéàñÿò éåðèäÿí ìèëëÿòëÿð áåéíÿëõàëã ñèñòåìäÿ ëàéèã
îëäóãëàðû éåðè òóòà áèëìÿçëÿð.
Ãûñàúàñû ìþâúóä îëàí ìèëëè ýöú éåðèäèëÿí õàðèúè ñèéàñÿòèí
ñÿðùÿäëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿëèäèð. Áàøãà áèð òÿðÿôäÿí, ùÿð ùàíñû
áèð ùþêóìÿò õàðèúè ñèéàñÿò èëÿ ÿëèíäÿêè ýöú àðàñûíäà áèð òàðàçëûã
éàðàòäûãäàí ñîíðà áó ýöúö òÿøêèë åäÿí äèýÿð åëåìåíòëÿð àðàñûíäà äà
áèð òàðàçëûã éàðàòìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Áåëÿ îëìàäûãäà áÿçÿí
ìèëëè ýöú åëåìåíòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ùÿð ùàíñû áèð öíñöð
ÿêñèíÿ ýöúñöçëöê åëåìåíòèíÿ ÷åâðèëÿ áèëÿð.
Ìÿñÿëÿí, Ùèíäèñòàíûí òèìñàëûíäà ýþðöíäöéö êèìè, ÿëäÿ ëàçûìè
ãÿäÿð ÿðçàã åùòèéàòëàðû îëìàäûãäà, áèð þëêÿíèí ÿùàëè ñàéûíûí
÷îõëóüó ùÿìèí äþâëÿòèí ìèëëè ýöúö áàõûìûíäàí àðòûã ýöú åëåìåíòè
äåéèë, ýöúñöçëöê åëåìåíòè îëóð.
Áóíäàí áàøãà, ìèëëè ýöúö òÿøêèë åäÿí åëåìåíòëÿð àðàñûíäà
òàðàçëûã îëìàäûãäà, òóòàã êè, Ñîâåò Èòòèôàãûíûí òèìñàëûíäà áàøãà áèð
ïðîáëåì âàðäû. Ìÿñÿëÿí, Ñîâåò Èòòèôàãûíäà òîòàëèòàð âàñèòÿëÿðëÿ
ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñÿíàéåëÿøìÿ âÿ îðäó ãóðóúóëóüó ìÿùç áó
åëåìåíòëÿð áàõûìûíäàí þëêÿíè ãöäðÿòëè åòñÿ äÿ ìèëëè ìÿíÿâèééàò
âÿ õàëãûí äþçöìëöëöéö êèìè äèýÿð öíñöðëÿð òÿùðèô îëóíäóüóíäàí
îíëàð çÿèôëèê éàðàäûðäûëàð. Áöòöí áóíëàð èñÿ íÿòèúÿ åòèáàðû èëÿ

151
èãòèñàäè áþùðàíà, ïóë èíôèëéàñèéàñûíà, ìÿíÿâè àøûíìàéà ýÿòèðèá
÷ûõàðäû.
Áåëÿëèêëÿ, ìöàñèð áèð ùþêóìÿò, õöñóñèëÿ äåìîêðàòèê áèð
ùþêóìÿò, öçÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí éóõàðûäà
ýþñòÿðèëÿí ö÷ ïðèíñèïÿ ðèàéÿò åòìÿëèäèð. Åéíè çàìàíäà äåìîêðàòèê
ùþêóìÿò îëàðàã õàëãûí îíóí ùÿéàòà êå÷èðäèéè õàðèúè ñèéàñÿòè
äÿñòÿêëÿìÿñèíè òÿìèí åäÿúÿê áèð äàõèëè ñèéàñÿò äÿ ùÿéàòà
êå÷èðìÿéè áàúàðìàëûäûð.

§12. Èìïåðèàëèçì ñèéàñÿòè. Ùÿðáè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè

èìïåðèàëèçì

Èìïåðèàëèçì àíëàéûøûíûí ìöÿééÿí áèð õàðèúè ñèéàñÿò íþâö êèìè

äåéèë, àðçó åäèëìÿéÿí áèð ñèéàñÿòèí àë÷àëäûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ
åäèëìÿñè âÿ òåðìèíèí ìÿùç áó íþãòåéè íÿçÿðäÿí ïîëåìèêàéà úÿëá
åäèëìÿñè îíóí îáéåêòèâ èçàùàòûíû ùÿìèøÿ ÷ÿòèíëÿøäèðèð. ×öíêè
èìïåðèàëèçì àíëàéûøû åëÿ áèð ôîðìà àëìûøäûð êè, áó àíëàéûø îíó
èñòèôàäÿ åäÿíèí ãàðøû ÷ûõäûüû ùÿð ñèéàñÿòè, éàõóä äàâðàíûøû ùÿìèí
ñèéàñÿò âÿ äàâðàíûøûíûí êåéôèééÿòèíÿ áåëÿ áàõìàäàí îíó
èìïåðèàëèçì âÿ èìïåðèàëèñò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ ãÿäÿð ýÿòèðèá
÷ûõàðûð. Ìÿñÿëÿí, ðóñëàðà ãàðøû îëàíëàð, ðóñëàð õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ùàíñû
àääûì àòûðëàðñà àòñûíëàð, îíó èìïåðèàëèñò ñèéàñÿòè êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèðëÿð. Áàøãà áèð òÿðÿôäÿí, ìÿñÿëÿí, ÛÛ Äöíéà
ìöùàðèáÿñèíäÿ Àëìàíèéà ÑÑÐÈ-éÿ ùöúóì åòìÿéÿíÿ ãÿäÿð ÑÑÐÈ
áó ìöùàðèáÿíè èìïåðèàëèñòëÿðèí ìöùàðèáÿñè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðäè.
Àíúàã 1941-úè èëäÿ ÑÑÐÈ-éÿ ùöúóì åäèëÿí êèìè, ÑÑÐÈ áó
ìöùàðèáÿíè àðòûã àíòèèìïåðèàëèñò ìöùàðèáÿ àäëàíäûðìàüà áàøëàäû.
Åéíè øÿêèëäÿ ÀÁØ-û ñåâìÿéÿíëÿð òåç-òåç Àìåðèêà èìïåðèàëèçìè
ñþçöíö èøëÿòìÿéè õîøëàéûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, èìïåðèàëèçì ìÿôùóìóíó
áó øÿêèëäÿ ùÿð êÿñ þç äöøöíúÿñèíÿ ýþðÿ èøëÿòäèéè ö÷öí àðòûã áó
ñþçöí êîíêðåò ùàíñû ìÿíàíû êÿñá åòäèéè äÿãèã äåéèë. ×öíêè ùàìû
ùàìûéà èìïåðèàëèñò äàìüàñû éàïûøäûðìàüû ñåâèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ
Ìîðýåíòàó, ìÿôùóìóí áó öìóìè èñòèôàäÿ ôîðìàñûíû áèð òÿðÿôÿ
àòàðàã, ñèéàñÿò íÿçÿðèééÿñè âÿ òÿúðöáÿñè áàõûìûíäàí áèð èçàùàòûíûí
îëìàñûíû çÿðóðè ñàéûð. Áó çàìàí, î, èìïåðèàëèçìèí íÿ îëäóüó äåéèë,
152
íÿ îëìàäûüû öçÿðèíäÿ äóðóëìàñûíû èðÿëè ñöðöð. Ìîðýåíòàó áóðàäà
èìïåðèàëèçì êèìè áàøà äöøöëÿí, ëàêèí îíà ýþðÿ èìïåðèàëèçìëÿ ùå÷
áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí èêè ùàëà äèããÿò éåòèðèð.
1. Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ, áèð ìèëëÿòèí ýöúöíö àðòûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ
ýèðèøäèéè ùÿð ùàíñû ôÿàëèééÿò èìïåðèàëèçì êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ
áèëìÿç. Îíà ýþðÿ êè, áèëäèðèëäèéè êèìè àðàøäûðìà÷û, èìïåðèàëèçìè
ñòàòóñêâîíó àëò-öñò åòìÿê, éàõóä äàùà ÷îõ ñàéäà äþâëÿòëÿð
àðàñûíäàêû ýöú ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿðñèíÿ ÷åâèðìÿê âÿ éåíèäÿí
ãóðìàã øÿêëèíäÿ èçàù åäèð. Áåëÿ èçàùà ýþðÿ, ùÿð ùàíñû áèð õàðèúè
ñèéàñÿò áó ýöú ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ òîõóíìóð âÿ ñàäÿúÿ áÿçè
ìÿãàìëàðû éåíèäÿí àéäûíëàøäûðìàã èñòÿéèðñÿ, ùå÷ íÿéÿ
áàõìàéàðàã ñòàòóñ êâî ñàéûëìàëûäûð.
2. Äèýÿð òÿðÿôäÿí äàùà ÿââÿë ìþâúóä îëàí áèð èìïåðàòîðëóüó
ãîðóìàã ìÿãñÿäè äàøûéàí áèð õàðèúè ñèéàñÿòèí äÿ èìïåðèàëèçì
ùåñàá åäèëìÿñè ëàçûìäûð. Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ, Èíýèëòÿðÿ, ×èí, éàõóä
ÀÁØ äöíéàíûí ìöÿééÿí áèð áþëýÿñèíäÿ öñòöí âÿçèééÿòëÿðèíè
ãîðóìàã èñòÿéèðëÿð âÿ áóíóí ö÷öí ìöõòÿëèô àääûìëàð àòûðëàð êè, áó
äà èìïåðèàëèçì êèìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Àðàøäûðìà÷ûéà ýþðÿ,
ìþâúóä îëàí áèð èìïåðàòîðëóüó ãîðóìàã âÿ äàâàì åòäèðìÿê
ìÿãñÿäè èñòèãàìÿòèíäÿ îëàí, äîëàéûñûéëà ñàáèòëèéè ñàõëàéàí ñòàòóñëó
áèð ñèéàñÿò èìïåðèàëèñò îëàðàã ýþòöðöëìÿìÿëèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ,
èìïåðèàëèçì ùÿð ùàíñû áèð èìïåðàòîðëóã ãóðìàã èñòèãàìÿòèíäÿ
ñèéàñÿò éåðèòìÿ êèìè àíëàøûëìàëûäûð.
Èìïåðèàëèçìèí èãòèñàäè ãàéäàëàðû èñÿ õöñóñèëÿ ìàðêñèñò âÿ ëèáåðàë
íÿçÿðèééÿëÿð òÿðÿôèíäÿí àøàüûäàêû øÿêèëäÿ èçàù åäèëèð.
Ìàðêñèñò íÿçÿðèééÿ, áöòöí ìàðêñèçì èäåîëîýèéàñûíûí òÿìÿëèíäÿ
þç ÿêñèíè òàïàí áèð èíàíúà, áöòöí ñèéàñè ýåð÷ÿêëèéèí èãòèñàäè
ýöúëÿðèí ÿêñè, èíèêàñû îëäóüó èíàíúûíà ñþéêÿíèð. Áàøãà ñþçëÿ,
èìïåðèàëçèì îíó äîüóðàí èãòèñàäè ñèñòåìèí ìÿùñóëóäóð. Áåëÿ
èãòèñàäè ñèñòåìÿ èñÿ êàïèòàëèçì äåéèëèð. Ìàðêñèçì íÿçÿðèééÿñèíÿ
ýþðÿ, êàïèòàëèñò úÿìèééÿòëÿð ìöÿééÿí áèð ìÿðùÿëÿäÿí ñîíðà þç
òîïëóìëàðû è÷ÿðèñèíäÿ èñòåùñàë åòäèêëÿðè ìÿùñóëëàð ö÷öí éåòÿðëè
áàçàð, ñÿðìàéÿëÿðè ö÷öíñÿ éåòÿðëè éàòûðûì ñàùÿñè òàïà áèëìÿäèêäÿ
âÿ áàøãà þëêÿëÿðè ìÿùñóëëàðû ö÷öí áàçàð, ñÿðìàéÿëÿðè ö÷öí éàòûðûì
éåðèíÿ ÷åâèðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. Áó èñÿ þçëöéöíäÿ èìïåðèàëèçìè

153
äîüóðóð. Ìàðêñèñòëÿð èìïåðèàëèçìè êàïèòàëèçìèí ñèéàñÿòè, éàõóä
äàâàìû êèìè ýþðöðëÿð. Ëåíèí âÿ îíóí äàâàì÷ûëàðû, ìÿñÿëÿí,
Áóõàðèí èñÿ êàïèòàëèçì âÿ èìïåðèàëèçìè åéíèëÿøäèðèð. Îíëàðà ýþðÿ
èìïåðèàëèçì, êàïèòàëèçìèí èíùèñàð÷û ìÿðùÿëÿäÿêè ôîðìàñûäûð.
Ìàðêñèñòëÿðÿ ýþðÿ ÿí ïèñ îëàíû åëÿ êàïèòàëèçì ñèñòåìèíèí þçöäöð.
Èìïåðèàëèçì áó ñèñòåìèí ìÿúáóðÿí ìåéäàíà ýÿòèðäèéè òÿçàùöðäöð.
Ëèáåðàëëàð èñÿ èìïåðèàëèçìè êàïèòàëèçìèí äåéèë, êàïèòàëèñò ñèñòåìè
è÷ÿðèñèíäÿêè åéáÿúÿðëèêëÿðèí äîüóðäóüó íÿòèúÿ ùåñàá åäèðëÿð.
Àíúàã îíëàð äà èìïåðèàëèçìèí èçàôè èñòåùñàë âÿ õàðèúè áàçàðëàðà
ñÿðìàéÿ ãîéìà íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èíêàð åòìèðëÿð.
Àíúàã Ùîáñîí âÿ äàâàì÷ûëàðûíà ýþðÿ, èìïåðèàëèñò ýåíèøëÿíìÿ
ãà÷ûëìàç áèð øåé äåéèëäèð. ×öíêè áó ùå÷ äÿ èçàôè èñòåùñàë âÿ èçàôè
ñÿðìàéÿ ïðîáëåìèíèí ùÿëë åäèëìÿñèíèí ðàñèîíàë éîëó äåéèë. Èñòåùñàë
âÿ ñÿðìàéÿ áîëëóüó ñàòûíàëìà ýöúöíöí ãåéðè áÿðàáÿðëèéè öçöíäÿí
ÿìÿëÿ ýÿëäèéè ö÷öí, ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíäÿ áó ýöúöí àðòûðûëìàñû,
ùÿääÿí àðòûã ãÿíàÿòúèëëèéèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû, þëêÿäàõèëè áàçàðûí
ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè êèìè âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð.
Áåëÿëèêëÿ, ëèáåðàëëàðû ìàðêñèñòëÿðäÿí àéûðàí áàøëûúà úÿùÿò
êàïèòàëèçìèí éàðàòäûüû ïðîáëåìëÿðè þëêÿ äàõèëèíäÿ ùÿëë åòìÿê
äöøöíúÿñèíè ìÿíóìñÿìÿëÿðèíäÿäèð.
Ìîðýåíòàó èñÿ èìïåðèàëèçìè òÿòáèãè ôîðìàëàðûíà ýþðÿ ö÷ éåðÿ
àéûðûð. Áóíëàð ùÿðáè, èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè èìïåðèàëèçìäèð.
Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ, ùÿðáè èìïåðèàëèçìèí èñòÿéè ùÿðáè ôÿòù, èãòèñàäè
èìïåðèàëèçìèí èñòÿéè áàøãà õàëãëàðû èñòèñìàð åòìÿê, ìÿäÿíè
èìïåðèàëèçìèí èñòÿéè èñÿ áèð ìÿäÿíèééÿòèí þç éåðèíè áàøãà áèð
ìÿäÿíèééÿòÿ âåðìÿñèäèð. Àììà ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè îäóð êè,
áóíëàðûí ùàìûñûíäàí åéíè êàïèòàëèñò ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí èñòèôàäÿ
åäèëèð.
Èíäè èñÿ áóíëàðû àéðûëûãäà äàùà ýåíèø þéðÿíÿê.
Ùÿðáè èìïåðèàëèçì
Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ, ÿí ãÿäèì, ÿí à÷ûã âÿ ÿí çàëûì îëàí
èìïåðèàëèçì ùÿðáè ýöúöí òÿòáèã åäèëäèéè èìïåðèàëèçìäèð. Èìïåðèàëèñò
äþâëÿò áàõûìûíäàí áó öñóëóí öñòöí úÿùÿòè, ìöùàðèáÿäÿ ãàëèá
ýÿëìÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ýöú ìöíàñèáÿòëÿðèíèí àíúàã âÿ
àíúàã éåíè áèð ìöùàðèáÿ âÿ áó ìöùàðèáÿäÿ ìÿüëóá äþâëÿòèí ãàëèá

154
ýÿëÿ áèëìÿñè ùàëûíäà äÿéèøäèðèëÿ áèëìÿñèäèð. Ùÿð áèð äþâëÿòèí þç
èìïåðèàëèñò íèééÿòèíÿ áàøãà öñóëëàðëà äà ÷àòìàñû ìöìêöíäöð,
àíúàã áó ìÿãñÿäÿ ÷àòìàíûí ÿí òåç éîëó ìÿùç ìöùàðèáÿäèð. Àíúàã
áóíóíëà áåëÿ ùÿðáè éîëëà, ìöùàðèáÿ âàñèòÿñèëÿ èìïåðèàëèñò ìÿãñÿäÿ
÷àòà áèëìÿíèí ùÿìèøÿ ìöÿééÿí áèð ðèñêè âàðäûð. ×öíêè
ìöùàðèáÿíèí íÿòèúÿñèíèí íÿ îëàúàüûíû ÿââÿëúÿäÿí ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ
äÿãèã ïðîãíîçëàøäûðìàã ìöìêöí îëìóð, éàõóä ÿñýÿðè éîëëà çÿáò
åäèëÿí ÿðàçèíè äàùà äà áþéöòìÿê èñòÿéÿðêÿí ãÿôèëäÿí
ìÿüëóáèééÿòëÿ äÿ öç-öçÿ ýÿëìÿê îëóð. Áóíà, Íàïîëåîí Ôðàíñàñûíû,
Ùèòëåð Àëìàíèéàñûíû, ìèëèòàðèñò Éàïîíèéàñûíû ìèñàë ÷ÿêìÿê îëàð.
Èãòèñàäè èìïåðèàëèçì
Èãòèñàäè èìïåðèàëèçì äàùà àç çîðà ñþéêÿíèð âÿ ùÿðáè
èìïåðèàëèçìäÿí äàùà àç òÿñèðëèäèð. ßí àçûíäàí çàùèðÿí áåëÿ
ýþðöíöð.
Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ, ýöú ÿëäÿ åòìÿê ìÿñÿëÿñèíäÿ ðàñèîíàë áèð
öñóë èãòèñàäè èìïåðèàëèçì ìîäåðí çàìàíëàðûí ìÿùñóëëàðûíäàí áèðè
âÿ êàïèòàëèñò ýåíèøëÿíìÿ äþâðöíöí ìÿúáóðè íÿòèúÿñèäèð. Èãòèñàäè
èìïåðèàëçèì àäû âåðèëÿí ñèéàñÿòëÿðèí îðòàã õöñóñèééÿòè, áèð òÿðÿôäÿí
èìïåðèàëèñò äþâëÿò èëÿ äèýÿðëÿðè àðàñûíäàêû ýöú ìöíàñèáÿòëÿðèíè
äÿéèøäèðÿðÿê ñòàòóñêâîíó ÷åâèðìÿê, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ þëêÿíè
îðäóéëà ôÿòù åäÿðÿê äåéèë, èãòèñàäè íÿçàðÿò éîëó èëÿ ùÿéàòà
êå÷èðìÿê èñòÿìÿëÿðèäèð. Áàøãà äþâëÿòëÿð öçÿðèíäÿ öñòöíëöê ÿëäÿ
åòìÿê èñòÿéÿí þëêÿëÿð áó ìÿãñÿäÿ éåðëè ùàêèìèééÿò öçÿðèíäÿ
òÿçéèã ìåõàíèçìè ãóðàðàã äà ÷àòà áèëÿðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Îðòà Àìðåèêà
þëêÿëÿðèíèí ùàìûñû ìöñòÿãèë äþâëÿòäèð âÿ ìöñòÿãèë äþâëÿòÿ àèä îëàí
áöòöí àòðèáóòëàðû âàðäûð. Ëàêèí áó äþâëÿòëÿð èãòèñàäè áàõûìäàí
òàìàìÿí ÀÁØ-ûí íÿçàðÿòè àëòûíäà îëäóüóíäàí ÀÁØ-ûí èñòÿìÿäèéè
ùÿð ùàíñû äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿçëÿð. Ýöúäÿí
èñòèôàäÿ åäèëìÿäÿí áàøãà áèð äþâëÿòèí öçÿðèíäÿ ùàêèìèééÿò
ãóðìàãäà ÿí òÿñèðëè âàñèòÿ îëàí èãòèñàäè èìïåðèàëèçìèí ìàùèééÿòè
õöñóñèëÿ åéíè äþâëÿò öçÿðèíäÿ èêè áàøãà äþâëÿòèí ùàêèìèééÿò
ãóðìàã óüðóíäà ðÿãàáÿòÿ áàøëàìàñû çàìàíû à÷ûãúà ýþðöíìÿéÿ
áàøëàéûð.

155
 Èðàí öçÿðèíäÿ áó ùàêèìèééÿòè òÿìèí åòìÿê ö÷öí Ðóñèéà âÿ
Èíýèëòÿðÿ àðàñûíäà 100 èëäÿí ÷îõ äàâàì åäÿí ðÿãàáÿò áóíóí ÿí
áàðèç íöìóíÿñèäèð.
Éóõàðûäà ãåéä åäèëäèéè êèìè Èíýèëòÿðÿ èëÿ Ðóñèéà àðàñûíäà
èãòèñàäè ðÿãàáÿò âÿ äîëàéûñûéëà ñèéàñè ðÿãàáÿò äþâðëÿðèíäÿ Èðàíûí
õàðèúè âÿ äàõèëè ñèéàñÿòè áó äþâëÿòëÿðèí Èðàí öçÿðèíäÿ òÿñèðèíäÿí
àñûëû îëàðàã òåç-òåç äÿéèøìèøäèð.
Ìÿäÿíè èìïåðèàëèçì
Ìÿäÿíè èìïåðèàëèçì ÿí èíúÿ ýþðöíöøëö èìïåðèàëèçì îëìàãëà
áÿðàáÿð ìöâÿôôÿãèééÿò áàõûìûíäàí èìïåðèàëèñò ñèéàñÿòëÿðèí ÿí
òÿñèðëèñèäèð. Ìÿäÿíè èìïåðèàëèçìèí ìÿãñÿäè, çàùèðäÿ ùå÷ äÿ þëêÿíè
èøüàë åòìÿê, òîðïàã ãàçàíìàã, éàõóä èãòèñàäè ùÿéàòû íÿçàðÿò àëòûíà
àëìàã êèìè ýþðöíìöð. ßñëèíäÿ èñÿ áèð þëêÿíè èøüàë åòìÿê âàñèòÿñè
îëàðàã ùÿìèí þëêÿíèí ìèëëè äöøöíúÿñèíè, çåùíèééÿòèíè, àüëûíû ôÿòù
åòìÿêëÿ íÿçàðÿò àëòûíà àëìàã ìÿãñÿäèíè ýöäöð.
Ìîðýåíòàóéà ýþðÿ, ÿýÿð À äþâëÿòè þç ìÿäÿíèééÿòèíè âÿ ÿí
þíÿìëèñè ñèéàñè èäåîëîýèéàñûíû áöòöí äèýÿð ðåàë èìïåðèàëèñò
ùÿäÿôëÿðèéëÿ áèðëèêäÿ Á äþâëÿòèíèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíè
ìöÿééÿíëÿøäèðÿí èíñàíëàðà ìÿíèìñÿäÿ áèëìèøñÿ, éÿíè Á
äþâëÿòèíèí èäàðÿåäèúèëÿðèíèí äöøöíúÿ âÿ áåéèíëÿðèíè ôÿòù åòìèøñÿ,
èãòèñàäè éîëëàðëà î þëêÿ öçÿðèíäÿ ùàêèìèééÿò ãóðìàã èñòÿéÿíëÿðèí
ùàìûñûíäàí äàùà ÷îõ ñàáèò âÿ óçóíþìöðëö áèð öñòöíäöê ÿëäÿ åòìèø
îëóð.
Ìÿäÿíè èìïåðèàëèçìèí ìöàñèð äþâðöìöçäÿ îéíàäûüû òèïèê ðîë
äèýÿð èìïåðèàëèçì öñóëëàðûíà êþìÿê ýþñòÿðìÿêäèð. ×öíêè ìÿäÿíè
èìïåðèàëèçì äöøìÿíè èðàäÿñèçëÿøäèðèð, ùÿðáè èøüàë âÿ èãòèñàäè
ùàêèìèééÿò ö÷öí äàùà ðàùàò âÿ óéüóí áèð øÿðàèò ùàçûðëàéûð.
Ãûñàúàñû, ìÿäÿíè èìïåðèàëèçì áèð þëêÿäÿ éàøàéàí áöòöí èíñàíëàðû,
õöñóñèëÿ äÿ èíòåëëåêòóàë ñôåðàäà òÿñèðëè îëàí øÿõñëÿðè âÿ þëêÿíèí
äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòìÿ ñÿëàùèééÿòè
îëàí èíñàíëàðû ùÿäÿôÿ àëûð. Áó èíñàíëàðû þç ìÿäÿíèééÿòèíèí
úàçèáÿäàð òÿðÿôëÿðè èëÿ òÿñèð àëòûíà ñàëûð âÿ îíëàðû þç ñèéàñè âÿ
èãòèñàäè ìÿãñÿäëÿðèíèí ãóëóíà ÷åâèðèð.

156
 Èìïåðèàëèçì
Èìïåðèàëèçì, èìïåðàòîðëóã àíëàìûíà ýÿëÿí ëàòûíúà «èìïåðèóì»
êÿëìÿñèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Áó ìÿíàäà, åòèìîëîæè îëàðàã
èìïåðèàëèçì àíëàéûøû èìïåðàòîðëóãëà ÿëàãÿëèäèð. Àíúàã
èìïåðàòîðëóã êÿëìÿñèíèí ñèôÿò ôîðìàñû «èìïåðèàë»äûð âÿ áó äà éåíÿ
èìïåðàòîðëóãëà ÿëàãÿëè àíëàì ìÿíàñûíà ýÿëèð. Èìïåðèàëèçì,
èìïåðèàë ñèôÿòèíÿ áÿíçÿìÿêëÿ áÿðàáÿð ùÿì äÿ îëäóãúà ôÿðãëè áèð
àíëàì êÿñá åòìÿêäÿäèð. Áàøãà ñþçëÿ, èìïåðèàëèçì èìïåðàòîðëóã
ñèéàñÿòèíèí áèð íþâöäöð. Éÿíè èìïåðàòîðëóãëàðûí ùå÷ äÿ ùàìûñû
èìïåðèàëèñò äåéèëäèð. Èìïåðèàëèçì, êàïèòàëèñòëÿøìÿ ïðîñåñèíäÿ
äÿíèçþòÿñè òîðïàãëàð öçÿðèíäÿ éàéûëàí Áðèòàíèéà Èìïåðàòîðëóüóíóí
éàðàòäûüû áèð èìïåðàòîðëóã ñòðàòåýèéàñûäûð. Áó ñòðàòåýèéà ñàäÿúÿ
òîðïàã ãàçàíìàã ìÿãñÿäèíÿ ñþéêÿíìèð. Èìïåðèàëèñò ñòðàòåýèéàäà
ÿñàñ ìÿãñÿä áàçàð ãàçàíìàãäûð. Ìÿùç áó ìÿãñÿäëÿ
ñÿíàéåëÿøìÿíèí éàðàòäûüû èúòèìàè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè èëÿ
èìïðåàëèçìèí áèð èìïåðàòîðëóã ñòðàòåýèéàñû îëàðàã èíêèøàô åòìÿñè
àðàñûíäà öçâö áàüëûëûã âàðäûð. Èìïåðèàëèñò áèð èìïåðàòîðëóã,
äÿíèçþòÿñè òîðïàãëàðû ìèëëè ñÿíàéå èñòåùñàëû ö÷öí áèð áàçàð îëàðàã,
éûüûëìûø êàïèòàëûí àõàúàüû áèð éàòûðûì ÿðàçèñè îëàðàã âÿ þëêÿäÿ
àðòàí âÿ ïðîáëåì òÿøêèë åäÿí ÿùàëèíèí êþ÷ åäÿ áèëÿúÿéè áèð òîðïàã
ïàð÷àñû îëàðàã èñòèôàäÿ åòìÿéè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû
èìïåðèàëèñò èìïåðàòîðëóãëàð ö÷öí ñÿðùÿäþòÿñè òîðïàãëàð ùÿì äÿ
ñòðàòåæè õàììàë âÿ óúóç èø÷è ãöââÿñè ìÿíáÿéèäèð.
Èìïåðèàëèñò èìïåðàòîðëóã
Èìïåðèàëèñò ñòðàòåýèéàñû ùÿéàòà êå÷èðÿí áèð èìïåðàòîðëóã, ýöúäÿí
èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ãàçàíäûüû âÿ ýöúäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ÿëäÿ
ñàõëàäûüû ñÿðùÿäþòÿñè òîðïàãëàðà ñàùèá îëìà ñÿáÿáèéëÿ áèð
èìïåðàòîðëóã ìàùèééÿòè äàøûìàãëà áÿðàáÿð ùÿì äÿ þç þëêÿñèíäÿ
áèð ìèëëè äþâëÿò êåéôèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ÷îõìèëëÿòëè
âÿ ãëîáàë èìïåðàòîðëóãëàðëà áó òèï èìïåðàòîðëóãëàð ñòðóêòóð
áàõûìûíäàí áèð-áèðëÿðèíäÿí îëäóãúà ôÿðãëèäèðëÿð. ×îõìèëëÿòëè
èìïåðàòîðëóãëàð êàïèòàëèçì ïðîñåñèíèí èëêèí ìÿðùÿëÿñèíäÿ ìþâúóä
îëàí òÿøêèëàòëàíìàëàðäûð. Îíà ýþðÿ äÿ, èìïåðèàëèñò êåéôèééÿòèíÿ
ìàëèê îëìàìûøëàð. Êàïèòàëèçìèí èíêèøàôû ïðîñåñèíäÿ ìèëëèééÿò÷èëèê
äàëüàëàðûíûí òÿñèðè èëÿ âàðëûãëàðûíû ãîðóéà áèëìÿìèøëÿð. Áàøãà áèð
157
éàíäàí òÿìÿëèíäÿ ìèëëè äþâëÿò ìàùèééÿòè äàøûéàí èìïåðèàëèñò
èìïåðàòîðëóãëàð ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ìèëëèééÿò÷èëèéèí éàéûëàðàã
ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ èíêèøàô åòìèøäèð. Áó úöð èìïåðàòîðëóãëàð ùÿìèí
èìïåðàòîðëóãëàðûí âÿòÿíèíäÿí êÿíàðäà îëàí èìïåðàòîðëóã
ÿðàçèëÿðèíè èãòèñàäè âÿ ñèéàñè áàõûìäàí èñòèñìàð åäÿðÿê âÿòÿíèíèí
ðèôàùûíû âÿ ýöúöíö àðòûðìàã ñèéàñÿòè éåðèòìèø, åéíè çàìàíäà
ýöúäÿí èñòèôàëäÿ åòìÿêëÿ áþéöìÿê ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðÿðêÿí ùÿì
äÿ ñÿðìàéÿ ÿëäÿ åòìÿê âÿ éûüûëìûø ñÿðìàéÿíè ýÿëèðëè ñàùÿëÿðÿ
éàòûðòìàã ìÿãñÿäè ýöäìöøëÿð.
Éåíè èìïåðèàëèçì
Èìïåðèàëèñò èìïåðàòîðëóãëàð èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà
ñûðàäàí ÷ûõìàüà áàøëàìûøäûð. Ùÿìèí èìïåðàòîðëóãëàðûí ñÿðùÿäþòÿñè
ìÿìëÿêÿòëÿðè èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿí
áàøëàéàðàã 1960-úû èëëÿðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð ìöñÿòÿãèëëèêëÿðèíè ÿëäÿ
åòäèëÿð. Àíúàã ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, óçóí
ìöääÿò èãòèñàäè áàõûìäàí èñòèñìàð÷û èìïåðàòîðëóãëàðûí áèð ùèññÿñè
îëàðàã ãàëäûëàð. Þç ìöñòÿìëÿêÿëÿðèíè èòèðÿí èìïåðèàëèñò ìåòðîïîëëàð
èñÿ ìèëëè äþâëÿò êèìè, êþùíÿ ìöñòÿìëÿêÿëÿðè öçÿðèíäÿ ùàêèìèééÿò
âÿ íÿçàðÿòëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ äàâàì åòìÿéÿ ÷àëûøäûëàð.
Îëäóãúà ÷îõ ñîñèàë âÿ èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðè îëàí áó ýÿíú
äþâëÿòëÿðëÿ êþùíÿ èìïåðèàëèñò ìåòðîïîëëàð àðàñûíäà îðòàéà ÷ûõàí áó
éåíè ìöíàñèáÿòëÿð, éåíè èìïåðèàëèçì àäëàíäûðûëìàüà áàøëàíäû. Éåíè
èìïåðèàëèçì èìïåðàòîðëóã äþâðóíäÿí ôÿðãëè îëàðàã äîëàéû
âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ áó ýÿíú äþâëÿòëÿðèí áàçàðûíà âÿ
èãòèñàäè ðåñóðñëàðûíà íÿçàðÿò åòìÿê íèééÿòè äàøûéàí áèð ôÿàëèééÿòäèð
(Ðóñèéàíûí äèýÿð ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãàðøû îëàí ôÿàëèééÿòè êèìè). Éåíè
èìïåðèàëèçìèí èìïåðèàëèñò êåéôèééÿòè êþùíÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿð êèìè,
áèð òÿðÿôëè ãàéäàäà ñÿðìàéÿ òîïëàìà ìÿãñÿäèíÿ õèäìÿò åäÿí
ñèéàñÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðìÿëÿðèíäÿäèð. Ñàäÿúÿ, ñèéàñè
ìöñòÿãèëëèéèíè ÿëäÿ åòìèø äþâëÿòëÿðè èìïåðàòîðëóã äþâðöíäÿí ôÿðãëè
éåíè âàñèòÿëÿðëÿ èñòèñìàð åäèðëÿð. Éåíè èìïåðèàëèçìäÿ þëêÿ
òîðïàãëàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿñè éîõäóð, àíúàã ñÿðìàéÿ
òîïëàìà âÿ éåíè áàçàð ãàçàíìà ìÿãñÿäëÿðè èìïåðèàëèçìëÿ åéíèäèð.
Áàøãà ñþçëÿ, éåíè èìïåðèàëèçìäÿ «éåíè» îëàí ìÿãñÿä äåéèë
ìÿãñÿäÿ ÷àòìà «âàñèòÿëÿð»èäèð.

158
 Ö÷öíúö Äöíéà
Òàðèõè áàõûìäàí èìïåðèàëèñòëèê äþâðö ìöàñèð áåéíÿëõàëã
ÿëàãÿëÿðäÿ äÿ àíëàéûø îëàðàã þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó ìÿíàäà,
ö÷öíúö äöíéà àíëàéûøû éàëíûç èìïåðèàëèñò áèð ìÿðêÿçäÿí
áàõûëäûüûíäà áèð ìÿíà èôàäÿ åäèð. Ö÷öíúö äöíéà àíëàéûøû áèðèíúè âÿ
èêèíúè äöíéà èôàäÿëÿðè èøëÿäèëìÿäÿí áó äöíéàëàðûí îëäóüóíà èøàðÿ
åòìÿêäèð. Áàøãà ñþçëÿ, ö÷öíúö äöíéà èôàäÿñè áó ö÷ äöíéàíûí
âàðëûüûíû âÿ ö÷öíúö äöíéàäà éåð àëäûüû äöøöíöëÿí äþâëÿòëÿðèí
áèðèíúè äöíéàäàêûëàð ãàðøûñûíäà èåàðõèê áàõûìäàí àøàüûäà
îëäóãëàðûíà ÿñàñëàíìàãäàäûð.
«Áèðèíúè äöíéà» èôàäÿ îëàðàã èñòèôàäÿ åäèëìÿñÿ äÿ ôàêòèêè îëàðàã
èíêèøàô åòìèø ñÿíàéåëÿøìèø úÿìèééÿòëÿðè âÿ äþâëÿòëÿðè íÿçÿðäÿ
òóòóð. ßñëèíäÿ áó äþâëÿòëÿð èìïåðèàëèñò èìïåðàòîðëóãëàð ãóðìóø
äþâëÿòëÿðäèð. «Èêèíúè äöíéà» éåíÿ èôàäÿ îëàðàã èñòèôàäÿ åäèëìÿñÿ
äÿ ôàêòèêè îëàðàã Ñîéóã Ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ Ñîñèàëèñò Áëîêóíäà
áèðëÿøÿí äþâëÿòëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóð. Èôàäÿ êèìè ìþâúóä îëàí ö÷öíúö
äöíéà èñÿ áóíëàðäàí êÿíàðäà ãàëàí ìöñòÿìëÿêÿëèê êå÷ìèøè îëàí,
äöíéàíûí áþéöê áèð ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åäÿí úÿìèééÿòëÿð âÿ
äþâëÿòëÿðäèð. Ö÷öíúö äöíéà èôàäÿñè, áèð íþâ áó úÿìèééÿòëÿðèí
èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ñèéàñè ýåðèëèéèíè þí ïëàíà ÷ÿêìÿêëÿ ùÿì äÿ
áèðèíúè äöíéàíûí öñòöíëöéöíö âóðüóëàéûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ö÷öíúö
äöíéà èôàäÿñè éåíè èìïåðèàëèçìèí ìÿãñÿäëÿðèíÿ îëäóãúà óéüóí
îëàí áèð èôàäÿäèð. Ñîéóã Ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñû èëÿ äàùà ÷îõ
ãëîáàë êåéôèééÿò ãàçàíäûüû äöøöíöëÿí äöíéàäà, ö÷öíúö äöíéà
þëêÿëÿðè éåíè èìïåðèàëèñò ñòðàòåýèéàëàð ãàðøûñûíäà éåíè áèð
ìöñòÿìëÿêÿ ÿëàãÿëÿðè èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ãàëìûøäûðëàð. Ñàäÿúÿ îëàðàã
áó ìöñòÿìëÿêÿ ÿëàãÿëÿðè èìïåðèàëèçì äþâðöíäÿ îëäóüó êèìè,
áèðáàøà ýþçÿ ýþðöíìöð. Éåíè èìïåðàëèçìèí éàðàòäûüû àñûëûëûã,
äîëàéû âÿ áó ñÿáÿáëÿ äÿ áàøà äöøöëìÿñè äàùà ÷ÿòèí îëàí áèð àñûëûëûã
øÿêèëèäèð.
Èìïåðèàëèçì íÿçÿðèééÿëÿðè
Èìïåðèàëèçì íÿçÿðèééÿëÿðèíèí èíêèøàôûíäà èíýèëèñ íÿçÿðèééÿ÷èñè
Úîí Ùîáñîí âÿ îíóí 1902-úè èëäÿ íÿøð åòäèðäèéè «Èìïåðèàëèçì: Áèð
Àðàøäûðìà» àäëû êèòàáû ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè éåð òóòóð. Ùîáñîí áó
êèòàáûíäà êàïèòàëèñò úÿìèééÿòëÿðèíèí áèð-áèðè èëÿ ÿëàãÿëè îëàí ö÷

159
ìöùöì ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ãàëäûüûíû äèããÿòÿ òÿãäèì åòìèøäèð.
Áó ïðîáëåìëÿð ùÿääèíäÿí ÷îõ èñòåùñàë, ùÿääèíäÿí àç èñòåùëàê âÿ
ùÿääèíäÿí ÷îõ ãÿíàÿò÷èëèê, õÿñèñëèêäèð. Ùîáñîí Èíýèëòÿðÿíèí
òèìñàëûíäà èìïåðàëèçìèí èíêèøàôûíûí áó ö÷ ôàêòëà áàüëû þçöíö
ýþñòÿðÿí èãòèñàäè ïðîáëåìëÿ öçëÿøäèéèíè áèëäèðèð. Áó áàõûìäàí,
ìöñòÿìëÿêÿëÿð éûüûëàí ñÿðìàéÿíèí âÿ òÿëÿáàòäàí àðòûã èñòåùñàëûí
éþíÿëÿúÿéè áàçàð êèìè îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Áó øÿêèëäÿ,
ìöñòÿìëÿêÿëÿðÿ ãîéóëàúàã éàòûðûìëàð þëêÿäÿêè òÿëÿá-òÿêëèô âÿ
ñÿðìàéÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îðòàéà ÷ûõàí ìÿñÿëÿíè ùÿëë åäÿúÿêäèð.
Áåëÿëèêëÿ, ùÿðáè ÿñýÿðè èðòèúà âÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòè êàïèòàëèñò
èãòèñàäèééàòûíûí âàõòàøûðû éàøàäûãëàðû èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðëÿ èçàù
åäèëìèøäèð. Ùîáñîí èìïåðèàëèçìÿ òÿíãèäè éàíàøìûøäûð. Ùîáñîíà
ýþðÿ, èìïåðèàëèçì þëêÿäÿ õàëãäàí ÷îõ èìïåðèàëèçì ñòðàòåýèéàñûíà
èãòèñàäè áàõûìäàí ñûõ áàüëàíìûø ñÿíàéå÷èëÿðèí âÿ ìàëèééÿ÷èëÿðèí
ìàðàãëàðûíû èôàäÿ åäèð. Î, èìïåðèàëèçìèí áåéíÿëõàëã ðÿãàáÿòè âÿ
ùÿðáè ãàðøûäóðìà ðèñêèíè àðòûðàí, ìöùàðèáÿëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí
áèðè îëäóüóíó âóðüóëàìûøäûð. Ìÿùç, Ùîáñîíóí ýþðöøëÿðèíäÿí
òÿñèðëÿíÿí Â.È.Ëåíèí äÿ èìïåðèàëèçì íÿçÿðèééÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà
ÿùÿìèééÿòëè òþùôÿëÿð âåðìèøäèð. Âëàäèìèð Èëè÷ Ëåíèí äÿ 1916-úû
èëäÿ éàçäûüû «Èìïåðèàëèçì êàïèòàëèçìèí ÿí ñîí ìÿðùÿëÿñèäèð» àäëû
êèòàáûíäà êàïèòàëèñò äþâëÿòëÿðèí êàïèòàëèçìèí ìèëëè ñÿðùÿäëÿð
è÷ÿðèñèíäÿ éàðàòäûüû ñîñèàë ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åòìÿê âÿ îíñóç äà
àðòûã îëàí ãèéìÿòëÿðè àðäûúûë îëàðàã àðòûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ àéäûí áèð
ñèéàñÿò ùÿéàòà êå÷èðèäèêëÿðèíè èðÿëè ñöðìöøäöð. Ëåíèí èìïåðèàëèçìè
êàïèòàëèñò äþâëÿòëÿðèí êàñûáëûã âÿ ðèôàù ïðîáëåìèíè ìèëëè ñôåðàäà ùÿëë
åäÿ áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí áåéíÿëõàëã ñôåðàéà òðàíñôåðåòìÿ
ñèéàñÿòëÿðèíèí áèð íÿòèúÿñè îëàðàã èçàù åòìèøäèð. Èñòåùñàëàò âÿ
ìàëèééÿ âàñèòÿñèëÿ äöíéàéà éàéûëàí èìïåðèàëñò êàïèòàëèçì äþâëÿòëÿð
àðàñûíäà àñûëûëûã øÿáÿêÿëÿðè ãóðìàãäà âÿ èñòèñìàð êàíàëëàðû
éàðàòìàãäàäûð. Ëåíèíÿ ýþðÿ, èìïåðèàëèçì êàïèòàëèñò þëêÿëÿðèí îíóí
ãóðëóøóíäàí äîüàí ìàëèééÿ áþùðàíëàðûíû ýåúèêäèðìÿê ö÷öí
äöíéàíûí áþéöê áèð ùèññÿñèíè èíêèøàôäàí ìÿùðóì åòìÿê âÿ áó
äþâëÿòëÿðè áþéöê áèð éöê àëòûíäà ñàõëàìàãäûð. Ëåíèí èìïåðèàëèçìèí
éàéûëìàñûíûí êàïèòàëèñò äþâëÿòÿëÿð àðàñûíäà ýöúÿ ñþéêÿíÿí áèð
ðÿãàáÿò éàðàòäûüûíû âÿ áó ðÿãàáÿòèí áþéöê ìöùàðèáÿëÿðèí ÿñàñ

160
ñÿáÿáè îëäóüóíó èðÿëè ñöðöð. Î, áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí äÿ
ìÿùç èìïåðèàëèçìèí ýöúëÿíìÿñèíèí éàðàòäûüû ãàðøûäóðìà
íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðäèéèíè áèëäèðèð.
Ùîáñîí âÿ Ëåíèíèí èìïåðèàëèçì íÿçÿðèééÿëÿðè äàùà ñîíðà
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñôåðàñûíäà èíêèøàô åäÿí «ãóðóëóø
íÿçÿðèééÿëÿðè»íèí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð. Èìïåðèàëèçì
íÿçÿðèééÿëÿðèíèí àðäûíúà «Äéöíéà Ñèñòåìè Íÿçÿðèééÿñè»,
«Ìÿðêÿçè-ßòðàô éàíàøìàñû», «Àñûëûëûã Íÿçÿðèééÿñè âÿ
íåîãðàìèéà» íÿçÿðèééÿëÿðè ìåéäàíà ýÿëìèøäèð.

161
 ÂÛÛÛ ÔßÑÈË

ÁÅÉÍßËÕÀËà ßËÀÃßËßÐÈÍ ÑÈÑÒÅÌ Âß

ÑÒÐÓÊÒÓÐÓ

§1.Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íþâëÿðè âÿ ñÿâèééÿëÿðè

Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð þç õöñóñèééÿòèíÿ ýþðÿ ñèéàñè, èãòèñàäè,

åëìè-òåõíèêè, èäåëîæè, ìÿäÿíè âÿ ùÿðáè îëìàãëà áèð íå÷ÿ éåðÿ
áþëöíöð. Îíëàð àðàñûíäà áèðèíúè ïëàíäà, ùå÷ øöáùÿñèç áåéíÿëõàëã
ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿð ýÿëèð. Ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿð äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
îíëàðûí ìàðàãëàðûíûí äöíéà àðåíàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èëÿ
ìöÿééÿí åäèëèð. Äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ïðåäìåòèíÿ ÷åâðèëÿí
äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùÿð íþâ ïðîáëåìëÿðèí, î úöìëÿäÿí
õàðèúè ñèéàñÿòèí ìåõàíèçìè, èøëÿíìÿñè âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè
äàõèëäÿí áàõàíäà ñèéàñè õöñóñèééÿò ãàçàíûð âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû
ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðÿ ÷åâðèëèð. Èãòèñàäè, åëìè-òåõíèêè, èäåëîæè,
ìÿäÿíè âÿ ùÿðáè ìöíàñèáÿòëÿð äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí
ôîðìàëàøìà âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ äÿéèøìÿêëÿ ñèéàñè
ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿñèð åäèð.
Ùÿð áèð úÿìèééÿòäàõèëè ùàäèñÿ î âàõò äþâëÿòëÿðàðàñû ñèéàñè
ìöíàñèáÿòëÿðèí îáéåêòèíÿ ÷åâðèëèð êè, îíëàð äþâëÿòèí õàðèúè
ñèéàñÿòèíèí âÿ ùÿäÿôëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ âÿ õàðèúè ñèéàñè
ôÿàëèééÿòäÿ âàñèòÿ ðîëó îéíàéûð.
Ñèéàñè îëìàéàí ìöõòÿëèô íþâ ìöíàñèáÿòëÿð äþâëÿòèí ñèéàñÿòè
âàñèòÿñè èëÿ ñèéàñè ñÿìòÿ éþíëÿíäèðèð âÿ îáéåêòèâ úÿùÿòäÿí ñèéàñè
ùåñàá îëóíóð. Þç ýöú õöñóñèééÿòèíÿ ýþðÿ, äþâëÿòëÿðàðàñû
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè úÿì ùàëäà ùÿì ñèéàñè òÿðêèáëè, ùÿì äÿ ñèéàñè
ñïåñèôèê ôîðìàäà äþâëÿòèí ìöõòÿëèô ìöíàñèáÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ äþâëÿòèí ùÿãèãè ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðèíè äèýÿðëÿðèíäÿí
ìÿñÿëÿí, èãòèñàäè, åëìè-òåõíèêè, ìÿäÿíè âÿ ñ. àéûðìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð,
äàùà äîüðóñó ìöìêöíñöçäöð. Ùÿð úöð àéûðìàëàð øÿðòè õàðàêòåð
äàøûéûð âÿ ùÿãèãè ñèéàñè ïðîáëåìèí ùÿëëèíäÿ äèýÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû
ôÿàëèééÿòèí íÿçÿðÿ àëûíìàñûíû çÿðóðè åäèð.

162
 Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ñòðóêòóðóíäà áèð íå÷ÿ ñÿâèééÿéÿ
áþëöíìÿ ãÿáóë åäèëèá: ãëîáàë, ðåýèîíàë, ñóáðåýèîíàë, áåéíÿëõàëã
ñèòóàñèéà, ãðóï âÿ èêèòÿðÿôëè. Èëê ö÷ ñÿâèééÿ ýåîñèéàñè éàíàøìàéà
ÿñàñëàíûð, ìÿêàí àìèëëÿðè èëÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Ñîíóíúó ö÷ö èñÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðè ãëîáàë, ðåýèîíàë âÿ ñóáðåýèîíàë
ñÿâèééÿéÿ àéðà áèëÿð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ãëîáàë ñÿâèééÿñè äöíéà ñèéàñÿòèíèí
íèñáÿòÿí öìóìè ïðîáëåìëÿðèíè, áÿøÿð ñèâèëèçàñèéàñûíûí èãòèñàäè âÿ
ñîñèàë èíêèøàôûíû ÿùàòÿ åäèð. Îíóí ùÿëëèíäÿ áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû
îëìàñà äà, ùå÷ áèð äþâëÿò âÿ áåéíÿëõàëã ùÿéàòûí àêòîðó ãëîáàë
õàðàêòåðëè ïðîáëåìëÿðÿ åòèíàñûç éàíàøà áèëìÿç. Þç áþéöêëöéöíÿ
ýþðÿ äàùà èðè îëàí, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ïîòåíñèàëû äàùà éöêñÿê îëàí
äþâëÿòëÿð, ãëîáàë ñèéàñè âÿ ñîñèàë-èãòèñàäè ïðîñåñëÿðÿ äàùà ÷îõ úÿëá
åäèëèð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ðåýèîíàë ñÿâèééÿñèíè àíàëèç åäÿí
çàìàí «áåéíÿëõàëã ñèéàñè ðåýèîí» êàòåãîðèéàñûíà äàùà âàúèá ðîë
âåðèëèð. Î, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí èðè úîüðàôûè çîíàëàðàäà
úÿìëÿíÿí àéðû àëòñèñòåì ìÿíàñûíû âåðèð. Àíúàã ìöñòÿñíà îëàðàã
úîüðàôè àìèë áåéíÿëõàëã ñèéàñè ðåýèîíëàðûí áþëöíìÿñèíäÿ ÿñàñ
ñàéûëìûð. Îíóí ÿñàñûíäà ùÿìèí ðåýèîí äþâëÿòëÿðèíèí àðàëàðûíäà
éàðàíàí õöñóñè èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ äèýÿð ìöíàñèáÿòëÿð äàéàíûð.
Áóíà ýþðÿ, ðåýèîíóí úîüðàôè ñÿðùÿäëÿðè áó ìöíàñèáÿòëÿðèí
äèíàìèêàñûíäàí àñûëû îëàðàã âÿ éà äèíè âÿ ñèéàñè õàðàêòåðëè äèýÿð
àìèëëÿðèí òÿñèðè èëÿ äÿéèøÿ áèëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí, áèð íå÷ÿ îíèëëèêëÿð
áîéóíúà Øÿðãè Àâðîïàíûí àéðû áåéíÿëõàëã ñèéàñè ðåýèîí ãèñìèíäÿ
ñå÷èëìÿñè ãÿáóë åäèëèá. Áóðà ÑÑÐÈ âÿ Ãÿðáè Àâðîïàíûí àðàñûíäà
éåðëÿøÿí ñîñèàëèñò äöøÿðýÿñè þëêÿëÿðè äàõèë èäè. Ñîñèàëèçì äöíéà
ñèñòåìèíèí äàüûëìàñûíäàí ñîíðà êå÷ìèø ÀÄÐ (Àëìàíèéà
Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëèêàñû) Ãÿðáè Àâðîïà ðåýèîíóíà àèä åäèëäè.
Àíúàã ãàëàí þëêÿëÿðè ÷îõ âàõò Ìÿðêÿçè âÿ Øÿðãè Àâðîïà äþâëÿòëÿðè
àäû àëòûíäà áèðëÿøäèðèð, ùÿòòà áÿçÿí áóðàéà êå÷ìèø ÑÑÐè-íèí ãÿðá
ðåñïóáëèêàëàðûíû äà äàõèë åäèðëÿð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ðåýèîíàë âÿ ñóáðåýèîíàë
ñÿâèééÿëÿðèí ôÿðãè îëäóãúà øÿðòèäèð âÿ ùåñàáëàíìà äÿðÿúÿñèíäÿí
àñûëûäûð. Ùÿð ùàíñû ùàëäà áó âÿ éà äèýÿð úîüðàôè çîíà «ðåýèîí»,

163
äèýÿð èñÿ «ñóáðåýèîí» àäëàíà áèëÿð. Áó âÿ éà äèýÿð ìÿíàäà
ñóáðåýèîí ðåýèîíóí áèð ùèññÿñè îëóð âÿ þçöíäÿ äàùà éàõûí
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ îëàí âÿ áöòþâëöêäÿ, ðåýèîíà îëàí ìöíàñèáÿòäÿ
þçöíÿìÿõñóñëóüà ìàëèê ëîêàë äþâëÿòëÿð ãðóïóíó áèðëÿøäèðèð. Ôàðñ
êþðôÿçè Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèí ñóáðåýèîíó îëäóüó êèìè, éóõàðûäà
àäû÷ÿêèëÿí Øÿðãè Àâðîïà äà Àâðîïà ðåýèîíó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
ñóáðåýèîíäóð. Áÿçè ùàëëàðäà, ðåýèîíëà ñóáðåýèîíóí ñÿðùÿäëÿðè þç
àðàëàðûíäà êÿñèøÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, Úÿíóáè Àâðîïà Àâðîïà ðåýèîíó
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ñóáðåýèîíäóð, åéíè çàìàíäà Øèìàëè Àôðèêà
äþâëÿòëÿðèíèí äÿ äàõèë îëäóüó Àðàëûã äÿíèçè ðåýèîíóíóí
ñóáðåýèîíóäóð.
Áåéíÿëõàëã-âÿçèééÿò ñÿâèééÿñè äåéèëäèéè êèìè, ùÿð áèð áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí ñòðóêòóð ñÿâèééÿñèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Îíóí áàøëûúà ôÿðãëÿíäèðèúè ÿëàìÿòè õöñóñè ñèéàñè, ùÿðáè-ñòðàòåæè âÿ
äèýÿð äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿð äöéöíö ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí êîíêðåò
áåéíÿëõàëã-ñèéàñè âÿçèééÿòèí âàðëûüûäûð. Áåéíÿëõàëã-ñèéàñè
âÿçèééÿòÿ òèïèê íöìóíÿ — áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿäèð. Áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí ðåýèîíàë âÿ ñóáðåýèîíàë ñÿâèééÿëÿðè þç òÿáèÿòè èëÿ
þçöíäÿ ãðóï ìöíàñèáÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð. Ùÿð áèð àéðû ðåýèîí âÿ
ñóáðåýèîíóí äàõèëèíäÿ õöñóñè ãðóï ñÿâèééÿñè àéðûëà áèëÿð. Ãëîáàë
ñÿâèééÿäÿ ãðóï ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ íöìóíÿ êèìè ñîéóã ìöùàðèáÿíèí
ñîí ìÿùðÿëÿñèíäÿ ÀÁØ-×ÕÐ-ÑÑÐÈ ñòðàòåæè «ö÷áóúàüû»íäàêû
ìöíàñèáÿòëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð. Áöòþâëöêäÿ, ýþòöðÿíäÿ ñîéóã
ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí ãëîáàë ñÿâèééÿñè éöêñÿê
äÿðÿúÿäÿ èêèòÿðÿôëè Ñîâåò-Àìåðèêà ìöíàñèáÿòëÿðè èëÿ áàüëû èäè.
Ðåýèîíàë âÿ ñóáðåýèîíàë ñÿâèééÿäÿ èêèòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿð äàùà
ýåíèø âÿ ìöõòÿëèô úöð òÿãäèì åäèëèð.

§2.Áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí íÿçÿðè ìîäåëè

Ùÿð àéðû âàõò ìöääÿòèíäÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí ÿñàñ

èøòèðàê÷ûëàðûíûí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè ìöÿééÿí õàðàêòåðÿ ìàëèê
îëóð. Áó ìöíàñèáÿòëÿð ùÿð ñòðóêòóð äþâðöíäÿ áó âÿ éà äèýÿð
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè âÿ áåéíÿëõàëã ñèñòåìè íþâöíöí
ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè ñÿâèééÿäÿ þçöíÿìÿõñóñ ÿùÿìèééÿò ãàçàíûð.
164
 Äàùà äÿãèã äåñÿê, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí
ñòðóêòóðóíó îðà äàõèë îëàí äþâëÿòëÿðèí âÿ äèýÿð àêòîðëàðûí ôÿàëèééÿò
âÿ èíêèøàô ïðîñåñèíäÿ ãàíóíàóéüóíëóüó êèìè õàðàêòåðèçÿ åòìÿê
îëàð. Áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ñòðóêòóðó ñèñòåìèí åëåìåíòëÿðè àðàñûíäà
ñàáèòëèéè òÿìèí åäÿí ÿëàãÿëÿðè èôàäÿ åäèð. Ùàçûðêû òàðèõè äþâðäÿ
íÿùÿíý àïàðûúû äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð âÿ éàðàíìûø
ÿëàãÿëÿðèí õöñóñèééÿòè äàùà áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Íöâÿ-
ðàêåò ñèëàùëàðûíûí îðòàéà ÷ûõìàñû âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
ñèñòåìèíèí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ ùÿìèí ñèñòåìèí ýåð÷ÿê ãëîáàë ìèãéàñëû
ñòðóêòóðó ôþâãÿëäþâëÿòëÿðèí ñàéû âÿ îíëàðûí àðàñûíäà ýöúöí íèñáÿòè
èëÿ ìöÿééÿí îëóíìàüà áàøëàíäû. Ñèéàñè ÿäÿáèééàòäà ÿñàñÿí
áåéíÿëõàëã ñèñòåì ñòðóêòóðóíó èêè íþâÿ áþëöðëÿð — ìóëòèïîëéàð âÿ
èêãöòáëö. ßñàñ òÿñíèôàò áó ñòðóêòóðà äàõèë îëàí íÿùÿíý äþâëÿòëÿðèí
ñàéû èëÿ áàüëûäûð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð àðòûã ÷îõäàíäûð öìóìè
âÿ ãëîáàë õàðàêåòð ãàçàíäûüû âÿ éöçäÿí àðòûã äþâëÿòè âÿ îíäàí àç
ñàéäà îëìàéàí ãåéðè-äþâëÿò àêòîðóíó áèðëÿøäèðäèéè ö÷öí ðåýèîíàë
âÿ ëîêàë ñÿâèééÿäÿ «àëòñèñòåì»ëÿðÿ áþëìÿê òàì ãàíóíàóéüóíäóð.
Ùÿð áèð áåëÿ àëòñèñòåì, áöòþâëöêäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
ñòðóêòóðóíäàí àñûëû îëàí þçöíÿìÿõñóñ ñòðóêòóðà ìàëèê îëóð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íèñáÿòÿí ìöñòÿãèë êîìïëåêñè îëàí
àëòñèñòåì èêè áèð-áèðè èëÿ ÿëàãÿëè òÿðÿôÿ ìàëèêäèð: àëòñèñòåìÿ äàõèë
îëàí äþâëÿòëÿð àðàñûíäà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ èíêèøàôëà õàðàêòåðèçÿ
îëóíàí õöñóñè ìöíàñèáÿòëÿðè âÿ îíëàðûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí
ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí àëòñèñòåìèí þçöíÿ, ùàáåëÿ
öìóìè ñèñòåìÿ. Öìóìñèñòåì ìöíàñèáÿòëÿðè áó äþâëÿòëÿðèí õàðèúè
ñèéàñè êóðñóíóí ôîðìàëàøìàñûíà áèëàâàñèòÿ âÿ áèðáàøà îëàðàã òÿñèð
ýþñòÿðÿ áèëÿð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí ãëîáàëëàøìàñû
àëòñèñòåì ìöíàñèáÿòëÿðèíèí öìóìè ñèñòåì ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí
ôóíêñèîíàë àñûëûëûüûíû ýöúëÿíäèðèð, äàùà äÿãèã äåñÿê, äþâëÿòëÿðàðàñû
ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëóð. Ùÿð ùàíñû äèýÿð
ñèñòåìäÿ îëäóüó êèìè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí
ôÿàëèééÿòèíäÿ äÿ ãàíóí ãèñìèíäÿ äèíàìèê òàðàçëûüûí ãîðóíìàñû
ôàêòîðó ÷ûõûø åäèð.
Ñèñòåì äèíàìèê òàðàçëûüà ìàëèêäèð. Áåëÿ êè, äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
òàðàçëûã äàèìà ïîçóëóð, ñîíðà éåíè ÿñàñëàðëà áÿðïà îëóíóð êè, ñîíðà
165
éåíèäÿí ïîçóëñóí. Áó ñîíñóçà ãÿäÿð áåëÿ îëàúàã. Áó îíà ýþðÿ áàø
âåðèð êè, Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ íàäèð ùàëëàðäà áèð-
áèðè èëÿ ùåñàáëàøàí ìöõòÿëèô ãàðøû äóðàí ãöââÿëÿð ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðèð. Òàðèõÿí ìþâúóä îëàí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè
òÿáèè íèçàìëàìà ìåõàíèçìèíÿ ìàëèê ñèñòåì ñèíôèíÿ àèä îëóá. Áó,
îíóíëà øÿðòëÿíèð êè, èíäèéÿ ãÿäÿð ìþâúóä îëàí áåéíÿëõàëã
ñèñòåìäÿ âàùèä áèð íèçàìëàìà ìÿðêÿçè îëìàéûá.
Ñèñòåì òàðàçëûüû þç ìàðàãëàðûíû ýöäÿí âÿ ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ áàøãà
äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ùÿäÿôëÿðè èëÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí, ñèéàñè
ôÿàëèééÿòèí òîããóøìàñû âàñèòÿñèëÿ éàðàíûð. Áó òîããóøìàëàð
ìåéäàíûíäà äèíàìèê ñòðàòåæè ãàíóí þçöíÿ éîë à÷ûð. Ñèñòåì òàðàçëûã
ùàëûíà áèð ñûðà ãåéðè-òàðàçëûã ùàëëàðûíäàí êå÷ÿðÿê èðÿëèëÿéèð, àììà
áó ùàëäà ãÿòè òàðàçëûã ùàëûíûí ÿëäÿ îëóíìàñû ìöìêöíñöçäöð.
Áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí èñòÿíèëÿí êîíêðåò òàðèõè ùàëûíäà äèíàìèê
òàðàçëûã ãàíóíó þçöíö ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà ýþñòÿðèð. Áóíóí òàðèõÿí
äàùà ÷îõ éàéûëàí ôîðìàñû ãöââÿëÿð áàëàíñû îëóá. Îíó äà ãåéä
åòìÿê ëàçûìäûð êè, ãöââÿëÿð áàëàíñû, áöòþâëöêäÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿí âàúèá óíèâåðñàë èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíäàí
áèðèäèð.
Ìîðýåíòàó ýþñòÿðèð: «Áåéíÿëõàëã ãöââÿëÿð áàëàíñû ãóðóëìóø
öìóìè ñîñèàë ïðèíñèïëÿðèí þçöíÿìÿõñóñ èôàäÿñèäèð. Áåëÿ êè, áèð
íå÷ÿ ìöñòÿãèë ôÿðääÿí èáàðÿò úÿìèééÿò áó ôÿðäëÿðèí
ìöñòÿãèëëèéèíäÿí àñûëûäûð… Îíóí ñàõëàíìàñûíà ùÿäÿôëÿíìèø
ãöââÿëÿð áàëàíñû âÿ ñèéàñÿò òÿêúÿ ãà÷ûëìàç äåéèë, ùÿì äÿ ñóâåðåí
äþâëÿòèí úÿìèééÿòèäèð âÿ þçöíäÿ ìöùöì ñòàáèëëÿøäèðèúè àìèëè ÿêñ
åòäèðèð. Áåéíÿëõàëã ãöââÿëÿð áàëàíñûíäà ãåéðè-ñàáèòëèê áó ïðèíñèïèí
ãöñóðóíäàí äåéèë, ïðèíñèïëÿðèí ôÿàëèééÿòè ö÷öí êîíêðåò øÿðòëÿðèí
ìþâúóäëóüóíäàí àñûëûäûð».
Ã.Ìîðýåíòàóíóí þçöíöí âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñè
öçðÿ áèð ÷îõ ìöòÿõÿññèñëÿðèí áàõûøëàðûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê «ýöú» àäû
àëòûíäà ùÿð äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã àðåíàäà ìöÿééÿí âàñèòÿëÿðèí
êþìÿéè èëÿ þç ìàðàãëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿê âÿ þç ùÿäÿôëÿðèíè ùÿéàòà
êå÷èðìÿê ãàáèëèééÿòè áàøà äöøöëìÿëèäèð. Áó ãàáèëèééÿòèí ìàääè
ýþñòÿðèúèñè äþâëÿòèí ýåîñèéàñè, èãòèñàäè, ùÿðáè âÿ åëìè-òåõíèêè
ïîòåíñèàëûäûð. Áóíà áàõìàéàðàã, äþâëÿòèí ýöúö áàðÿäÿ ýåíèø

166
ìÿíàäà äèýÿð äþâëÿòèí ìöâàôèã ýöú ïîòåíñèàëû èëÿ ìöãàéèñÿ
åòäèêäÿí ñîíðà ìöùàêèìÿ éöðöòìÿê îëàð. Áàøãà ñþçëÿ, «ýöú»
àéðûúà ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè êàòåãîðèéàñû îëà áèëÿð. Àíúàã þç
íþâáÿñèíäÿ ýöúÿ ãöââÿëÿð íèñáÿòè êèìè áàõìàã äà ìöìêöíäöð.
Ãöââÿëÿð íèñáÿòè èñÿ âàúèá âÿ ãà÷ûëìàç øÿêèëäÿ áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòäÿ ãöââÿëÿð áàëàíñû ôåíîìåíèíè éàðàäûð. Ãöââÿëÿð áàëàíñû
ïðèíñèïèíèí êþêëÿðè èñÿ ãÿäèì äþâðëÿðÿ ýåäèá ÷ûõûð. Ùÿìèí
äþâðëÿðäÿ äþâëÿòëÿð ùàêèìèééÿò âÿ òÿñèð óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ úÿëá
îëóíóð, îíëàðûí àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð ùÿìèøÿ ãöââÿëÿð áàëàíñû
ïðèíñèïè ÿñàñûíäà ãóðóëóðäó. ßýÿð ùàíñûñà ÿíýÿëëÿ ãàðøûëàøìûðñà,
ùÿð ùàíñû áèð äþâÿò, òÿáèè îëàðàã, þç ùàêèìèééÿòèíè âÿ òÿñèð
äàèðÿñèíè, èøüàë åòìÿê âÿ èäàðÿ åòìÿê ãöäðÿòè äàõèëèíäÿ
ýåíèøëÿíäèðÿ áèëÿð. Òÿúðöáÿäÿ ÿíýÿëëÿð ìöòëÿã éàðàíûð. Áó, ÿñàñÿí
ùÿð ùàíñû òÿñèðÿ ãàðøû þç òÿñèðèíè ýöúëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøàí äèýÿð
äþâëÿòäèð. Áóíóí íÿòèúÿñè èñÿ äþâëÿòèí ýöúöíöí ùÿëëåäèúè ðîë
îéíàäûüû ìöõòÿëèô ìàðàã âÿ úÿùäëÿðèí òîããóøìàñûäûð.
Äþâëÿòèí ýöúö ìöãàéèñÿëè êÿìèééÿò îëäóüó ö÷öí áèð äþâëÿòèí
ýöúöíöí àðòûðûëìàñû îíóí ðÿãèáèíèí ýöúöíöí íèñáÿòÿí àçàëìàñûíà
ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Çàìàí âÿ ìÿêàíäàí àñûëû îëàðàã ýöúöí þçö äÿ
äÿéèøèð âÿ äÿéèøèêëèê áèð ÷îõ ñÿáÿáëÿðäÿí àñûëûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ,
ùÿð áèð äþâëÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ ãöââÿëÿð áàëàíñû ïðèíñèïèíèí ôÿàëèééÿòè
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí ãà÷ûëìàç îëäóüó îðòàéà ÷ûõûð. ßýÿð
ö÷ äþâëÿò áèð-áèðè èëÿ ÿëàãÿéÿ ýèðèðñÿ, äÿðùàë áó ïðèíñèïèí èøëÿíìÿñè
ö÷öí øÿðàèò éàðàíûð. Òóòàã êè, ñèñòåìäÿ À, Á, Ú îëìàãëà 3 äþâëÿò
âàð. Îíëàðäàí áèðèíèí ýöúö àðòûðñà, äèýÿð èêèñèíèí ýöúöíöí íèñáÿòÿí
àçàëìàñû ìöòëÿã áàø âåðÿúÿê. Ìÿñÿëÿí, À äþâëÿòè Á-íè ìÿüëóá
åäèð âÿ éà îíóí ÿðàçèñèíèí áèð ùèññÿñèíè èøüàë åäèðñÿ, áó ùÿðÿêÿò Ú
äþâëÿòèíÿ ãàðøû äÿðùàë çÿðÿðëè òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê. ßýÿð Ú äþâëÿòèíèí
ðÿùáÿðëèéè êèôàéÿò ãÿäÿð óçàãýþðÿíäèðñÿ, áó íÿòèúÿíè þíúÿäÿí
ýþðìÿëè âÿ Á äþâëÿòèíÿ ãàðøû ñèìïàòèéà äóéäóüó, îíóí
ýÿëÿúÿéèíèí ãàéüûñûíà ãàëäûüû ö÷öí äåéèë, þç ìàðàãëàðûíäàí ÷ûõûø
åäÿðÿê À äþâëÿòèíèí ýöúëÿíìÿñèíè þçö ö÷öí òÿùëöêÿ ýþðìÿëè âÿ Á-
íèí êþìÿéèíÿ ÷àòìàëûäûð. À-íûí ýöúëÿíìÿñèíèí þç
ìþâúóäëóãëàðûíà âÿ ìöñòÿãèëëèêëÿðèíÿ ïîòåíñèàë òÿùëöêÿ

167
éàðàòäûüûíû áàøà äöøÿí Ú âÿ Á äþâëÿòëÿðè À-éà ãàðøû öìóìè
ìàðàüà ìàëèê îëóðëàð.
Éåêóí îëàðàã îíó äåìÿê ìöìêöíäöð êè, áó ùèïòåòèê äþâëÿòëÿð
ñèñòåìÿ äàõèë îëàí ùÿð áèð äþâëÿò òÿùëöêÿ òþðÿäÿ áèëÿúÿê ö÷öíúö
äþâëÿòÿ ãàðøû áèðëÿøìÿëèäèð. ßýÿð áó ïðèíñèïÿ ùÿð ö÷ äþâëÿò
òÿðÿôèíäÿí àðäûúûë îëàðàã ÿìÿë îëóíàðñà, îíëàðäàí ùå÷ áèðè äèýÿðèíÿ
çÿðÿð âóðà áèëìÿç âÿ ùàìûñû ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ãîðóéàð. Áóíà ýþðÿ
äÿ, þçöíöí åëåìåíòàð ôîðìàñûíäà ãöââÿëÿð áàëàíñû ïðèíñèïè
áåéíÿëõàëã ðàçûëàøìà âÿ ñöëùö ãîðóìàã ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàéûá.
Î, äþâëÿòëÿð ñèñòåìèíèí ùÿð áèð ôÿðäèíèí ìöñòÿãèëëèéèíÿ õèäìÿò
åòìÿêëÿ éàíàøû, îíëàðäàí ùÿð áèðèíèí ýöúöíöí áöòöí äþâëÿòëÿðè
ùÿäÿëÿìÿê ñÿâèééÿñèíäÿ ýöúëÿíìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿéÿ
ùåñàáëàíûá.
Áèð ÷îõ ñèéàñè ìöòÿôÿêêèðëÿð äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû
ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿüçèíè àéäûíëàøäûðìàüà, îíëàðûí èíêèøàôûíà
ñþéêÿíÿí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ úÿùä åäèð,
ôàñèëÿñèç ìöùàðèáÿëÿðëÿ ñèëêÿëÿíÿí äþâëÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ åòèáàðëû
òÿùëöêÿñèçëèéèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè èìêàíëàðûíû äÿñòÿêëÿìÿéÿ
÷àëûøûðëàð. Áöòöí úÿùäëÿð âÿ ñÿéëÿð èñÿ îëäóãúà úöçè íÿòèúÿëÿð âåðäè.
Ñóâåðåí äþâëÿòëÿðäÿí èáàðÿò îëàí äöíéàäà þç ìàðàãëàðûíû
ãîðóìàüûí èêè ìåòîäó âàð. Îíëàðäàí áèðè ãöââÿëÿð áàëàíñûíûí
ãîðóíìàñû, èêèíúèñè — äöíéà ùþêóìÿòè ãèñìèíäÿ ÷ûõûø åäÿí ùÿð
ùàíñû áèð áåéíÿëõàëã ãóðóìóí éàðàäûëìàñûäûð. Èêèíúè ìåòîä
óòîïèêäèð, áèðèíúè èñÿ îëäóãúà åòèáàðëû âÿ ùÿëÿëèê éåýàíÿäèð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ áèð íå÷ÿ ìîäåëëÿøäèðìÿ
âàðèàíòëàðû ìþâúóääóð. Áó âàðèàíòëàðäàí áèðèíè Àìåðèêà ïîëèòîëîãó
Ì.Êàïëàí òÿêëèô åäèá. Áåéíÿëõàëã ñèñòåì àäû àëòûíäà î áÿçè
äþâëÿòëÿð, äþâëÿòëÿð ãðóïó, òÿøêèëàòëàð ÿñàñûíäà ãöââÿëÿðèí
éåðëÿøìÿñè âàðèàíòûíû áàøà äöøöð. Áóíëàðà áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí 6
íþâöíö àèä åòìÿê îëàð: ãöââÿëÿð áàëàíñû ñèñòåìè, àçàä èêèãöòáëö
ñèñòåì, ñÿðò èêèãöòáëö ñèñòåì, óíèâåðñàë ñèñòåì, èéåðàðõèê ñèñòåì âÿ
«âåòî» ñèñòåìè. Äàùà ñîíðà èñÿ àéðû-àéðû ñèñòåìëÿðèí ìöõòÿëèô
ìîäèôèêàñèéàëàðû òÿêëèô îëóíóð.
Ãöââÿëÿð áàëàíñû ñèñòåìèíäÿ ÿñàñ ôàêòîð òÿêúÿ ýåíèø ãåéðè ùÿðáè
âÿ èãòèñàäè èìêàíëàðà ìàëèê ìèëëè äþâëÿòäèð. Áó ñèñòåìäÿ ÿýÿð

168
ðîëëàðûí äåôîðìàñèéàñû éîõäóðñà âÿ èøòèðàê÷ûëàðûí ïàéû 5 äþâëÿò-
àêòîðäàí àçäûðñà, îíäà ñèñòåì äàéàíûãëû îëìàéà áèëÿð. ßýÿð 5
äþâëÿò âÿ éà àðòûãäûðñà, îíëàð äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ñèñòåìèíèí ÿñàñ
ôàêòîðóíó ñûðàäàí ÷ûõàðìàüà èìêàí âåðìÿìÿê âÿ îíëàðû ýÿëÿúÿê
ìöòòÿôèãëÿð êèìè ñàõëàìàüà ìàðàã ýþñòÿðìÿëèäèð. Åéíè çàìàíäà
áó àêòîðëàðäàí ùÿð áèðè ñèñòåìèí þç òÿùëöêÿñèçëèéèíè áÿðàáÿð äåéèë,
ôÿðãëè èìêàíëàð ÿëäÿ åòìÿê éîëó èëÿ òÿìèí åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ,
îíëàð èòòèôàãëàð éàðàäûð âÿ þç àðàëàðûíäà ìöùàðèáÿéÿ ýèðèðëÿð. Àíúàã
ìöùàðèáÿëÿð ëîêàë õàðàêòåð äàøûéûð, èòòèôàã èñÿ òåç äàüûëûð. Éàðàíàí
êîàëèñèéàëàð äàùà ÷îõ ùåýåìîíëóüà èääèàëû îëàí âÿ éà îíó
ùåýåìîí âÿçèééÿòÿ ÷àòäûðìàã èìêàíûíà ìàëèê àêòîðëàðà ãàðøû
éþíÿëèð.
Àçàä èêèãöòáëö ñèñòåìäÿ ðîëëàð äèôåðåíñèàëëàøäûðûëûá, î ìöõòÿëèô
íþâ àêòîðëàðäàí èáàðÿòäèð: àéûðû äþâëÿò, äþâëÿòëÿð áëîêó, ëèäåðëÿð
áëîêó, öçâëÿð áëîêó, áëîêëàðà ãîøóëìàéàí þëêÿëÿð âÿ óíèâåðñàë
òÿøêèëàòëàð. Áëîêëàðûí ëèäåðëÿðè íöâÿ ñèëàùëàðû öçÿðèíäÿ
ìîíîïîëèéàéà ìàëèêäèðñÿ, áó ñèñòåìèí ìþùêÿìëèéè àðòûð. Èòòèôàãëàð
äàèìè îëàðàã öìóìè ìàðàãëàð áàçàñûíäà éàðàíûð. ßýÿð íöâÿ
ñèëàùëàðûíûí áþéöê äàüûäûúû ýöúöíöí òÿñèðèíäÿí ÷ÿêèíìÿ éàõóä
ãîóøëìàéàí þëêÿëÿð âÿ óíèâåðñàë àêòîðëàðûí âàñèòÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòè
îëìàñà, ìöùàðèáÿëÿðèí ëîêàë ôîðìàäàí òîòàë ôîðìàéà ÷åâðèëìÿñè
òåíäåíñèéàñû þçöíÿ éåð òàïà áèëÿð. Áó ñèñòåì, ãöââÿëÿð áàëàíñû
ñèñòåìèíÿ íèñáÿòÿí àç äàéàíûãëûäûð.
Ñÿðò èêèãöòáëö ñèñòåì ïðèíñèïúÿ, àçàä èêèãöòáëö ñèñòåìëÿ áèð ÷îõ
öìóìè õàðàêòåðÿ ìàëèêäèð. Ôÿðã îíäàäûð êè, áó ñèñòåìäÿ îíà
ãîøóëìàéàí þëêÿëÿðèí ðîëó àðàäàí ãàëäûðûëûð, óíèâåðñàë òÿøêèëàòëàðûí
ðîëó èñÿ õåéëè äÿðÿúÿäÿ çÿèôëÿäèëèð. Áó úöð ñèñòåìèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè
äàùà éöêñÿê ýÿðýèíëèêëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð.
Óíèâåðñàë ñèñòåì ñàäÿúÿ åùòèìàëè õàðàêòåðÿ ìàëèêäèð.
Ì.Êàïëàíûí ôèêðèíúÿ, áó ñèñòåì áèð ñûðà ñèéàñè ñÿëàùèééÿòëÿðèí
óíèâåðñàë òÿøêèëàòëàðà âåðèëäèéè ùàëäà ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿð. Áó ñèñòåì,
þç öçâëÿðèíäÿí áèð ùèññÿñèíèí îðèåíòàñèéàñûíû äÿéèøìÿñèíè òÿëÿá åäÿ
áèëÿð. Îíà ýþðÿ êè, áóðàäà öñòöíëöê êîëëåêòèâ âÿ áåéíÿëõàëã
äÿéÿðëÿðÿ âåðèëèð.

169
 Èéåðàðõèê ñèñòåì óíèâåðñàë ñèñòåìèí ùàíñûñà ìîäèôèêàñèéàñû êèìè
ýþðöíöð. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí ìèãéàñûíûí äÿéèøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ
âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð àêòîðóí ôÿðäè ãàéäàäà ùàêèìèééÿòèíèí áÿðãÿðàð
îëìàñû ùàëëàðûíäà ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿúÿéè ýöìàí åäèëèð.
«Âåòî» ñèñòåìè — ùÿð áèðè õåéëè íöâÿ ñèëàùû åùòèéàòûíà ìàëèê îëàí
àêòîð-äþâëÿòëÿð ñèñòåìèäèð. Áó ñèñòåìèí öçâëÿðè èòòèôàãëàðûí
ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà ìåéëëè äåéèëëÿð. Îíëàð ìöùàðèáÿ åùòèìàëûíûí
àðòìàìàñûíà ÷àëûøìàãëà éàíàøû, ãèñìÿí äàéàíûãñûçëûã éàðàäàí
ýÿðýèíëèéèí ñàõëàíìàñûíäà ìàðàãëûäûðëàð. Áó ñèñòåì àçàä èêèãöòáëö
ñèñòåìäÿí äàùà àç äàéàíûãûäûð.
Ì.Êàïëàíûí ñõåìèíÿ ýþðÿ, ñîéóã ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ ðåàë
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè ñÿðò âÿ àçàä èêèãöòáëö ìîäåëëÿð
àðàðñûíäà øÿêëèíè äÿéèøèá. 1950-úè èëëÿðäÿ ãàðøûäóðàí íÿùÿíý
äþâëÿòëÿð þç òÿñèð äàèðÿëÿðèíÿ äàùà ÷îõ þëêÿëÿðè úÿëá åòìÿéÿ
÷àëûøäûãëàðû âÿ íåéòðàë äþâëÿòëÿðèí ñàéûíûí ÷îõ àç îëäóüó ö÷öí
èíêèøàô ñÿðò èêèãöòáëö ñèñòåìÿ äîüðó ýåäèðäè. ÀÁØ âÿ ÑÑÐÈ-íèí
êÿñêèí êîíôðîíòàñèéàñû ôàêòèêè îëàðàã ÁÌÒ-íè èôëèú åäèðäè. ÁÌÒ
Áàø Àññàìáëåéàñûíäà ÿêñÿðèééÿò ñÿñëÿðè ÿëèíäÿ ñàõëàéàí ÀÁØ
ñÿñâåðìÿäÿ îíäàí «èòàÿòêàð ìåõàíèçì» êèìè èñòèôàäÿ åäèð, ÑÑÐÈ
èñÿ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíäà éàëíûç þçöíöí «âåòî ùöãóãó» èëÿ áóíà
ãàðøû äóðà áèëèðäè. Íÿòèúÿäÿ, Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû îíóí
þùäÿñèíÿ ãîéóëìóø ðîëó îáéåêòèâ øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìèðäè.
1950-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè
ìöëàéèì èêèãöòáëö ìîäåë èñòèãàìÿòèíäÿ òÿêàìöë éîëó êå÷äè.
Àôðèêà âÿ Àñèéàíûí éåíè ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿðè ùåñàáûíà íåéòðàë
äþâëÿòëÿðèí ñàéû àðòäû âÿ îíëàðäàí áèð ÷îõó áëîêëàðà ãîøóëìàéàíëàð
ùÿðÿêàòû éàðàòìàüà áàøëàäû. ÁÌÒ âÿ äèýÿð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí
ôÿàëèééÿòèíèí ñÿìÿðÿëèëèéè áèð ãÿäÿð éöêñÿëäè. Àììà åéíè
çàìàíäà ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíäÿ ãàðøû äóðàí áëîêëàðûí ðÿãàáÿòè
ýöúëÿíìÿéÿ áàøëàäû âÿ áó ðåýèîíàë ìöíàãèøÿëÿðèí éàðàíìàñûíû
ñòèìóëëàøäûðäû.

§3. Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà áåéíÿëõàëã

ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí òÿêàìöëö

170
 Èêè íÿùÿíý äþâëÿòäÿí áèðè êèìè, Ñîâåò Èòòèôàãûíûí éîõ îëìàñû
ÿââÿëêè áåéíÿëõàëã ñèñòåìè äàüûòäû. Ùÿëÿëèê éåíè áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí ùÿð ùàíñû ãÿòè êîíòóðëàðûíäà äàíûøìàã èñÿ
òåçäèð.
Ðóñèéà âÿ áèð ñûðà äèýÿð þëêÿëÿðäÿ ÷îõãöòáëö äöíéà èäåéàñû
äàùà ïîïóëéàðäûð. Áó èäåéàíûí òÿðÿôäàðëàðû êèìè ÿí éöêñÿê
ñÿâèééÿëè àëèìëÿð âÿ ñèéàñè õàäèìëÿð ÷ûõûø åäèð. Áó úöð áàõûø âÿ
ðÿéëÿðèí ìîòèâëÿðè òàìàìèëÿ áàøàäöøöëÿíäèð. Áóíëàð ÀÁØ-ûí
áåéíÿëõàëã àðåíàäà ùàêèì ìþâãå òóòìàñûíà ìÿíôè ìöíàñèáÿòëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Àíúàã ÷îõ âàõò áèðãöòáëö äöíéà ñèñòåìèíÿ ãàðøû
åòèðàçëàð ùÿääèíäÿí ÷îõ åìîñèîíàë îëóð âÿ áó âàõò áåéíÿëõàëã
ñèñòåìèí äèýÿð åùòèìàë îëóíàí ìîäåëëÿðèíèí ìÿíôè òÿðÿôè íÿçÿðÿ
àëûíìûð. Ìÿñÿëÿí, ÷îõãöòáëö äöíéà âàðèíàòû êèìè, Ì.Êàïëàíûí
«âåòî ñèñòåìè» àäëëàíäûðäûüû áåéíÿëõàëã ñèñòåì îëà áèëÿð. Áó íöâÿ
ñèëàùûíûí ýåíèø éàéûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíà áèëÿð âÿ áåéíÿëõàëã
ñàáèòëèê âÿ òÿùëöêÿñèçëèê ö÷öí îëäóãúà òÿùëöêÿëè îëàð. Òÿÿññöô êè,
áÿçè ìöàñèð èíêèøàô òåíäåíñèéàëàðû áåëÿ áèð âàðèàíò åùòèìàëûíû
ýþñòÿðèð. Ùàäèñÿëÿðèí îõøàð éþíäÿ äÿéèøìÿñè, ùå÷ øöáùÿñèç áèð ÷îõ
èìïåðèàëèñò þëêÿëÿðèí ìàðàãëàðûíà çèää îëà áèëÿð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ÷îõãöòáëö ñèñòåìèíèí, éàëíûç
ýÿëÿúÿêäÿ ôîðìàëàøìàñû åùòèìàëûíû âóðüóëàéàí áèð ÷îõ
ìöòÿõÿññèñëÿð ùÿëÿ ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ áó áàðÿäÿ
äàíûøûðäûëàð.
Áåëÿ áèð ñèñòåì êèìèíñÿ àðçóñóíäàí äåéèë, îáéåêòèâ ïðîñåñëÿðèí
íÿòèúÿñè êèìè, ìÿñÿëÿí, èêèãöòáëö ñèñòåìèí äåçèíòåãðàñèéà ïðîñåñè,
áèð ñûðà ðåýèîíëàðäà éåíè ýöú ìÿðêÿçëÿðèíèí îðòàéà ÷ûõìàñû èëÿ
ïàðàëåë îëàðàã î âàõòêû èêè íÿùÿíý äþâëÿòèí ýöúöíöí çÿèôëÿìÿñè èëÿ
ìåéäàíà ÷ûõûá. Äöçäöð, ùÿìèí ìöÿëëèôëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ÿñàñ
ôàêòîðëàðäàí ìÿùäóä ùÿúìäÿ èñòèôàäÿ åäÿðÿê ôàêòèêè îëàðàã
äþâëÿòèí ãöäðÿòè èëÿ ùÿðáè ýöúöíö åéíèëÿøäèðìÿêëÿ áåéíÿëõàëã
ñèñòåìèí ñòðóêòóðóíó ÿíÿíÿâè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí àíàëèç åäèðäèëÿð.
Áó ìÿíçÿðÿíèí ôîíóíäà ìÿøùóð Àìåðèêà ïîëèòîëîãó Ñ.Ùîôôìàíûí
êîíñåïñèéàñû ñå÷èëèðäè êè, îíóí áÿçè ìöääÿàëàðû èíäèíèí þçöíäÿ
áåëÿ àêòóàëëûüûíû èòèðìÿéèá. ßýÿð ÿââÿë ìöñòÿñíà îëàðàã ýöú
ôàêòîðóíà ÿñàñëàíàí áèð èéåðàðõèéà þçöíÿ éåð òàïûðäûñà, 1970-úè

171
èëëÿðäÿ ùÿð áèðè ìöõòÿëèô èãòèñàäè, ùÿðáè, èäåîëîæè âÿ ñîñèàë-ìÿäÿíè
ôàêòîðëàðà ÿñàñëàíàí áèð íå÷ÿ ôóíêñèîíàë èéåðàðõèéà òÿøÿêêöë
òàïìûøäû.
Ìÿñÿëÿí, Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà Àëìàíèéà âÿ
Éàïîíèéà äöíéà èãòèñàäèééàòû ñàùÿñèíäÿ àïàðûúû ìþâãåéÿ ÷ûõäûëàð,
àììà ùÿðáè ïîòåíñèàë èìêàíëàðû èëÿ “ñèéàñè úûðòäàíëàð êèìè
ãàëìàãäàäûðëàð. Îíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ìöàñèð Ðóñèéà äöíéà
èãòèñàäè èéåðàðõèéàñûíäà îëäóãúà úöçè éåð òóòñà äà, îíóí áåéíÿëõàëã
ðîëó îëäóãúà éöêñÿêäèð. Áó ìÿíàäà, Ðóñèéà òÿäãèãàò÷ûñû
Ñ.Êîðòóíîâóí ôèêèðëÿðèíè òàìàìèëÿ ÿäàëÿòëè ñàéìàã îëàð: “…
Ðóñèéàíû èãòèñàäè âÿ ýåîñèéàñè âÿçèééÿòäÿí ãàéíàãëàíàí
äÿéèøèêëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìöâÿããÿòè îëàðàã èðèìèãéàñëû èãòèñàäè
÷ÿòèíëèêëÿð éàøàéàí íÿùÿíý äþâëÿò êèìè õàðàêòåðèçÿ åòìÿê îëàð.
Ìàëèê îëäóüó äàõèëè åùòèéàòëàðûí ñàõëàíìàñû âÿ ñÿôÿðáÿð åäèëìÿñè
Ðóñèéàíûí òåçëèêëÿ èãòèñàäèééàòûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñû, äåìîêðàòèê
ìîäåëÿ êå÷èëìÿñè âÿ åéíè çàìàíäà à÷ûã èíêèøàôû ö÷öí ïîòåíñèàë
èìêàíëàðû òÿìèí åäèð. Áöòþâëöêäÿ, äöíéàäà ýåäÿí ìöñáÿò
äÿéèøèêëèêëÿð áó ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí ÿëâåðèøëè èìêàíëàð âåðèð.
ßýÿð Ðóñèéàäà éåíè èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð ñàáèòëÿøñÿ, èø ÿùâàë-
ðóùèééÿñè äÿéèøñÿ, êå÷èä äþâðöíöí äàüûäûúû íÿòèÿúÿëÿðè àðàäàí
ãàëäûðûëàúàã âÿ î èñòåùñàëûí ìöòëÿã ùÿúìè èëÿ òàìàìèëÿ éåíèäÿí ÿí
éöêñÿê äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà íàèë îëà, ùÿòòà îíó ãàáàãëàéà áèëÿð.
Éåíè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè ùÿëÿ òàì ôîðìàëàøìàñà
äà, àðòûã îíóí áÿçè ìöÿééÿíëÿøäèðèúè èéåðàðõèê ñòðóêòóðëàðû
íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð. Ìÿñÿëÿí, àéäûíäûð êè, áó ýöí äöíéàäà ÿââÿëêè
ñòàíäàðòëàðà óéüóí ýÿëÿí áèð íÿùÿíý äþâëÿò ìþâúóääóð — Àìåðèêà
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðû. ÀÁØ ìöàñèð áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí èãòèñàäè
âÿ ùÿðáè-ñòðàòåæè ñòðóêòóðóíäà àïàðûúû ìþâãåé òóòóð, ùàáåëÿ
òåõíîëîæè âÿ åëìè òåõíèêè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ëèäåðëèê åäèð. Õåéëè
äÿðÿúÿäÿ ÀÁØ-ûí þçö òÿðÿôèíäÿí èñòèãàìÿòëÿíäèðèëÿí ãëîáàëëàøìà
øÿðàèòèíäÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðÿ íèñáÿòÿí ÿëàâÿ öñòöíëöêëÿð ÿëäÿ åäèð.
Øÿðãè Àâðïîïàäà âÿ ïîñòñîâåò ìÿêàíûíäà éåíè ìöòòÿôèãëÿð
ãàçàíìàñû ùåñàáûíà 1990-úû èëëÿðäÿ ÀÁØ-ûí ñèéàñè òÿñèðè áèðäÿí-
áèðÿ ýöúëÿíäè. Àíúàã äåìÿê îëàðìû êè, ÀÁØ áó ýöí áåéíÿëõàëã
ñèñòåìèí éåýàíÿ ãöòáöíäÿ Ì.Êàïëàíûí èéåðàðõèê êèìè

172
ãèéìÿòëÿíäèðäèéè ðîëó éåðèíÿ éåòèðèð? Ñîí èëëÿðèí ùàäèñÿëÿðè áó
ôèêðèí ëåùèíÿ ÷ûõìàüà õåéëè ÿñàñ âåðèð. ÀÁØ àäìèíèñòðàñèéàñû àðòûã
áèð íå÷ÿ äÿôÿ Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû äà äàõèë îëìàãëà
ìþâúóä áåéíÿëõàëã ãóðóìëàðû íÿçÿðÿ àëìàäàí, áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí íîðìàëàðûíû ïîçàðàã ùÿðÿêÿò åòìÿéè þçöíÿ ðÿâà ýþðöá.
Áóíóí ÿí ñîí íöìóíÿñè Èðàã ÿòðàôûíäàêû âÿçèééÿòäèð. Áåëÿ êè,
ÀÁØ Ñÿääàì Ùöñåéíÿ ãàðøû ùÿðáè ÿìÿëèééàò àïàðìàüû ùÿäÿô
ñå÷ìèø êÿíàðäàí åòèðàçëàðû íÿçÿðÿ àëìàäàí áó éîëà ýåòìèøäè.
Êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí ìþâúóäëóüó ÀÁØ ö÷öí éàëíûç áÿùàíÿ
èäè âÿ ÿñëèíäÿ ýóéà êè, ÿëäÿ åòäèéè ãÿðàð âÿ ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäà
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè áàðÿäÿ àïàðäûüû òÿáëèüàò âÿ þç ùÿðÿêÿòèíè
ëåýèòèìëÿøäèðìÿê ö÷öí áó âàñèòÿ èäè. ÀÁØ-ûí ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíäàí þçöíÿ ëàçûì îëàí ãÿðàðû àëà áèëìÿìÿñè ìÿëóì îëäóüó
çàìàí Àìåðèêà àäìèíñèòðàñèéàñû ÁÌÒ ìåõàíèçìëÿðèíèí
ÿòðàôûíäàí êå÷ìÿê éîëóíó ñå÷äè. ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñè âÿ áèð
ñûðà âàúèá áåéíÿëõàëã íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿð ïîçóëäó. Ìÿëóìäóð êè,
ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ äÿ ÀÁØ áó úöð ùÿðÿêÿòëÿð åäèðäè, ëàêèí
äèýÿð ãöòá îëàí èêèíúè íÿùÿíý äþâëÿò ÑÑÐÈ áóíó áèð ãÿäÿð
ìÿùäóäëàøäûðìàüû âÿ ãÿðøûñûíû àëìàüû áàúàðûðäû.
Èêèãöòáëö ñèñòåìèí äàüûëìàñû âÿ èêèíúè ãöòáöí éîõ îëìàñû èëÿ
ÀÁØ-ûí õàðèúè ñèéàñÿòè ÿââÿëêè ìÿùäóäëàøäûðûúûäàí õèëàñ îëäó.
Ëàêèí áóíäàí áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëìàç êè, ÀÁØ òÿêúÿ ùÿð
úöð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿ, î úöìëÿäÿí çîðàêûëûã åäÿ, Éåð êöðÿñèíèí ùÿð
ùàíñû íþãòÿñèíäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿòè öçÿðèíÿ
ýþòöðÿ áèëÿð. Èðàãà ãàðøû ìöùàðèáÿ âÿ ßôãàíûñòàíäàêû àíòèòåððîð
ÿìÿëèééàòëàðû ýþñòÿðäè êè, ùÿðáè, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ýöúÿ
áàõìàéàðàã, ùÿòòà ùÿðáè óüóðà òåç íàèë îëóíóëñà áåëÿ ÀÁØ úèääè
÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøèð âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðÿ âÿ áåéíÿëõàëã ãóðóìëàðà
êþìÿê ö÷öí ìöðàúèÿò åäèð. Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, ùÿòòà éåýàíÿ
íÿùÿíý äþâëÿò áåëÿ äèýÿð ýöú ìÿðêÿçëÿðèëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ
êîîðäèíàñèéàéà åùòèéàú äóéóð. Ìÿùç ìÿðêÿçëÿ, ãöòáëÿ äåéèë, îíà
ýþðÿ êè, «ãöòá» àíëàéûøûíûí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñ
òÿíçèìëÿéèúè êèìè ýöú áàëàíñû îëäóüó êå÷ìèø äþâðäÿ ãàëûá.
«Ìÿðêÿç» àíëàéûøû Ùîôôìàíûí ãåéä åäèëÿí êîíñåïñèéàñûíà âÿ îíóí

173
áåéíÿëõàëã ñèñòåìäÿ ìöõòÿëèô èéåðàðõèê ñòðóêòóðóí ìþâúóäëóüó
ôèêðèíÿ óéüóíäóð.
ÀÁØ-ëà éàíàøû, àïàðûúû áåéíÿëõàëã àêòîð ðîëóíà ×èí, Ùèíäèñòàí,
Éïîíèéà, Àëìàíèéà, Áþéöê Áðèòàíèéà, Ôðàíñà èääèà åäèð. Ñîí ö÷
äþâëÿò Àâðîïà Èòòèôàãûíûí ôÿàë âÿ íöôóçëó öçâëÿðèíäÿíäèð, õàðèúè âÿ
ìöäàôèÿ ñèéàñÿòëÿðèíè òàì ôîðìàëàøäûðäûãäàí ñîíðà áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí ìöñòÿãèë ñóáéåêòëÿðè îëìàüà ãàäèðäèðëÿð.
Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð Àâðîïà Èòòèôàãûíûí ìöÿééÿí øÿðòëÿðëÿ èêèãöòáëö
ñèñòåìèí éåíè âàðèàíòûíäà ãöòá ðîëó îéíàìàüà èääèàëû îëäóüóíó
ýöìàí åäèðëÿð. Áó úöð ïðîãíîçëàðà ×èíÿ ìöíàñèáÿòäÿ äÿ éåð
âåðèëèð.
Áèçèì ãÿíàÿòìèçÿ ýþðÿ, áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí íÿçÿðäÿí
êå÷èðèëÿí èêèãöòáëö ñòðóêòóðó ýÿëÿúÿêäÿ ìöìêöíñöçäöð. ×öíêè ×èí
ùÿëÿëèê èêèíúè ãöäðÿòëè äþâëÿò éåðèíè òóòà áèëìèð, Îíà ýþðÿ êè, þç
óüóðëàðûíà áàõìàéàðàã, êàñûá þëêÿäèð âÿ ùÿëÿ óçóí ìöääÿò
íèñáÿòÿí êàñûá þëêÿ îëàðàã ãàëàúàã. Ùÿðáè-òåõíèêè úÿùÿòäÿí ×ÕÐ
áó ñàùÿäÿ àïàðûúû îëàí äþâëÿòëÿðäÿí îëäóãúà ÷îõ ýåðè ãàëûð. Ìöàñèð
äöíéàäà êîììóíèñò èäåàëîýèéàñûíûí íöôóçó àøàüû äöøäöéö ö÷öí
èúòèìàè ãóðóëóøó ùÿëÿ äÿ êîììóíèçìÿ ÿñàñëàíàí ×èíèí ñèéàñè
òÿñèðè ìÿùäóääóð. Ãÿðáè Àâðîïàíûí èðè äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà ÀÁØ-ûí
Èðàãà ãàðøû ùÿðáè àêñèéàñûíà ýþðÿ ôèêèð àéðûëûüû ýþñòÿðäè êè, Àâðîïà
Èòòèôàãûíûí âàùèä âÿ êîîðäíèàñèéà îëóíìóø õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿí
äàíûøìàã òåçäèð. Öñòÿëèê, Àâðîïà Èòòèôàãûíûí ýÿëÿúÿê ýåíèøëÿíìÿñè
îíóí íîìèíàë õàðàêòåðèíè áþéöäöð (ñàùÿ, ÿðàçè, ÖÌÄ ùÿúìè),
áèðäÿí-áèðÿ ÀÈ äàõèëèíäÿ áèðëÿøìÿ åùòèìàëûíû àøàüû ñàëûð âÿ
ðåñóðñëàðû áåéíÿëõàëã ìöñòÿâèäÿí Àâðîïàäàõèëè ìöñòÿâèéÿ äîüðó
éþíÿëäèð. Áåëÿëèêëÿ, éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí
ñòðóêòóðó éåýàíÿ íÿùÿíý äþâëÿò ñòàòóñóíó ñàõëàéàí ÀÁØ-ûí ëèäåð
âÿçèééÿòäÿ îëäóüó ÷îõìÿðêÿçëè ñèñòåìäÿí èáàðÿò îëàúàã.
Ðóñèéà ÑÑÐÈ-äÿí ôðÿãëè îëàðàã áó úöð ñòàòóñó èòèðäè. Àíúàã
Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû ïîñòñîâåò ìÿêàíûíäà ÿñàñ ýöú ìÿðêÿçè îëàðàã
ãàëìàãäàäûð. Î, ÿðàçèñèíÿ, ÿùàëèñèíèí ñàéûíà, èãòèñàäè, ñèéàñè, ùÿðáè
ïîòåíñèàëûíà âÿ òÿáèè åòèéàòëàðûíûí ùÿúìèíÿ ýþðÿ áöòöí êå÷ìèø
ñîâåò ðåñïóáëèêàëàðûíû ãàáàãëàéûð. Ðóñèéà ùÿëÿ äÿ þçöíöí íöâÿ
ïîòåíñèàëûíà ýþðÿ äöíéàäà èêèíúè éåðè òóòóð âÿ ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê

174
Øóðàñûíûí äàèìè öçâöäöð. Áöòöí áóíëàð Ðóñèéàíû äöíéàíûí ÿí
íöôóçëó âÿ ñþçöêå÷ÿí äþâëÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâèðèð âÿ îíóí
íöôóçó ìöàñèð áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí ôîðìàëàøìàãäà îëàí
ñòðóêòóðóíäà ÿí ÿñàñ ìÿðêÿçëÿðäÿí áèðè ãèñìèíäÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
Àíúàã èíäè î ÿââÿëêè èêèãöòáëö ñèñòåìèí ãöòáëÿðèíäÿí áèðè äåéèë.

175
 ÛÕ ÔßÑÈË

ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÈÍ ÞÉÐßÍÈËÌßÑÈ

Âß ÌÖÍÀÃÈØßËßÐÈÍ ÙßËËÈÍÈÍ ÍßÇßÐÈ ßÑÀÑËÀÐÛ

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí òèïîëîýèéàñû âÿ ìàùèééÿòè

Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿçÿðèééÿñèíèí ìÿðêÿçè ïðîáëåìè

áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿð ïðîáëåìèäèð. Ñîí îíèëëèêëÿðäÿ
áÿøÿðèééÿòèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí ùÿäÿôëÿðèí ÿñàñû ùÿéàòäà ãàëìàã
óüðóíäà ìöáàðèçÿ âÿ ãëîáàë èñòèëèê-íöâÿ ôÿëàêÿòèíèí ãàðøûñûíû
àëìàã îëäóüó ö÷öí áó òàì ãàíóíàóéüóíäóð. Îíà ýþðÿ êè, ùÿð
ùàíñû ñèëàùëû òîããóøìà ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿí ñîí ùÿääè, éöêñÿê
ìÿðùÿëÿñè îëäóüóíäàí, ìöíàãèøÿëÿðèí ñÿáÿáëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè
âÿ ùÿëëè éîëëàðûíûí òàïûëìàñû òÿêúÿ íÿçÿðè äåéèë, ùÿì äÿ áþéöê
ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿ — áèðáàøà âÿ éà äîëàéû éîëëà èêè âÿ éà
äàùà ÷îõ äþâëÿòèí (äþâëÿò, äþâëÿò ãðóïó, õàëãëàð, ñèéàñè ùÿðÿêàòëàð)
àðàñûíäà îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ õàðàêòåð äàøûéàí ôèêèð àéðûëûüûäûð.
Äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð áàõûìûíäàí áó ôèêèð àéðûëûüûíûí
ìÿíáÿéè âÿ îíóí éàðàòäûüû ïðîáëåìëÿð, ÿðàçè, ìèëëè, äèíè, èãòèñàäè
ùÿðáè-ñòðàòåæè, åëìè-òåõíèêè îëà áèëÿð.Àíúàã íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ ñîíäà
áóíëàð ñèéàñè ìöíàãèøÿ ôîðìàñûíà äöøöð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû òÿêúÿ
äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ îáéåêòèâ ôèêèð àéðûëûüûíäàí
äåéèë, ùÿì äÿ äþâëÿòëÿðèí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿêè ñóáéåêòèâ
àìèëëÿðèíäÿí àñëûäûð. Ìöíàãèøÿ äþâëÿòëÿðèí äöøöíöëìöø,
ìÿãñÿäéþíëö õàðèúè ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ùàçûðëàíûð âÿ ùÿëë åäèëèð.
Àíúàã ÿëàãÿäàð ñèéàñè õàäèìëÿðèí øÿõñè õàðàêòåðè âÿ êåéôèééÿòè
êèìè ñóáéåêòèâ àìèëëÿðè äÿ ýþçàðäû åòìÿê îëìàç. Áÿçè ùàëëàðäà
ëèäåðëÿð àðàñûíäàêû øÿõñè ìöíàñèáÿòëÿð äþâëÿòëÿðàðàñû
ìöíàñèáÿòëÿðÿ, î úöìëÿäÿí ìöíàãèøÿ âÿçèééÿòèíèí èíêèøàôûíà úèääè
òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Ñèéàñÿò åëìèíäÿ âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ïðàêòèêàñûíäà
áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí ìöõòÿëèô íþâëÿðè ìÿëóìäóð. Ëàêèí
176
áöòöí òÿäãèãàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí âàùèä òèïîëîýèéàñû
éîõäóð. ×îõ âàõò áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
òÿñíèôàòëàíäûðûëìàñûíäà ñèììåòðèê âÿ àñèììåòðèê íþâëÿðÿ ðàñò
ýÿëèíèð. Úÿëá îëóíìóø òÿðÿôëÿðèí òÿõìèíÿí åéíè ýöúÿ ìàëèê îëäóüó
ìöíàãèøÿëÿð ñèììåòðèê ìöíàãèøÿ êèìè õàðàêòåðèçÿ îëóíóð.
Àññèììåòðèê ìöíàãèøÿ èêè êÿñêèí ôÿðãëè ïîòåíñèàëà ìàëèê îëàí
ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíèí èøòèðàê åòäèéè ìöíàãèøÿëÿðäèð.
Êàíàäà ïîëèòîëîãó À.Ðàïïîïîðò áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
«àõûí ôîðìàñû» êðèòåðèéàñûíà èñòèíàä åäÿðÿê ìàðàãëû òÿñíèôàò èðÿëè
ñöðöð. Îíóí ôèêðèíúÿ, ö÷ íþâ ìöíàãèøÿ âàð: «äþéöø», «îéóí» âÿ
«äåáàò» ôîðìàëàðûíäà. Ñöëù âÿ ÿìèí-àìàíëûüà äàùà ÷îõ òÿùëöêÿ
ùåñàá îëóíàí ìöíàãèøÿ «äþéöø» ôîðìàñûíäà úÿðÿéàí åäÿíäèð.
Äþéöø ìöíàãèøÿéÿ úÿëá îëóíìóø òÿðÿôëÿðèí ÿââÿëúÿäÿí áèð-áèðèíÿ
ãàðøû ùÿðáè úÿùÿòäÿí ùàçûðëàøäûüû âÿ þçö ö÷öí íÿòèúÿíè íÿçÿðÿ
àëìàäàí äöøìÿíÿ ìàêñèìàë äÿðÿúÿäÿ çèéàí âåðìÿéÿ ÷àëûøûëàí
ôîðìàäûð. Áó úöð ìöíàãèøÿëÿðèí èøòèðàê÷ûëàðûíûí äàâðàíûøûíû
èððàñèîíàë êèìè ãÿáóë åòìÿê îëàð. Îíà ýþðÿ êè, îíëàð ãàðøûëàðûíà
îëäóãúà ýåíèø ùÿäÿôëÿð ãîéìàãëà áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòè âÿ ãàðøû
òÿðÿôèí ùÿðÿêÿòëÿðèíè äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðèðëÿð.
ßêñèíÿ, «îéóí» ôîðìàñûíäà ýåäÿí ìöíàãèøÿëÿðäÿ èøòèðàê÷ûëàðûí
ôÿàëèééÿòèíè ðàñèîíàë äöøöíúÿ òÿðçè èëÿ ìöÿééÿí åòìÿê
ìöìêöíäöð. Êÿíàðäàí ùÿðáèëÿøìèø ýþðöíòöéÿ ìàëèê îëñà äà,
òÿðÿôëÿð ìöíàñèáÿòëÿðèí ñîí ùÿäÿôÿ ãÿäÿð ýÿðýèíëÿøìÿñèíäÿ
ãÿòèééÿò ýþñòÿðìèðëÿð. Âÿçèééÿòèí îáéåêòèâ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè
ÿñàñûíäà, ùàáåëÿ áöòöí ôàêòîð âÿ ðåàëëûãëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã ãÿðàð
ãÿáóë åäèëèð.
«Äåáàò»ëàð øÿêëèíäÿ èíêèøàô åäÿí ìöíàãèøÿëÿð ö÷öí èøòèðàê÷ûëàð
àðàñûíäà ÿââÿëúÿäÿí éàðàíàí ôèêèð àéðûëûüûíû êîìïðîìèñòëÿð ÿëäÿ
åòìÿê éîëó èëÿ ùÿëë åòìÿê úÿùäëÿðè äàùà õàðàêòåðèêäèð.

§2. Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí ñòðóêòóðó âÿ èíêèøàô ïðîñåñè

Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿéÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ

íèñáÿòÿí ìöñòÿãèë òÿñÿââöð êèìè áàõûëûð. Áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí ñóáéåêòè äþâëÿò, äþâëÿòëÿðàðàñû áèðëèêëÿð,
177
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð, ÁÌÒ äÿ äàõèë îëìàãëà, äþâëÿò äàõèëèíäÿ âÿ
áåéíÿëõàëã àðåíàäà òÿøêèëàòëàíìûø èúòèìàè-ñèéàñè ãöââÿëÿð îëà
áèëÿð. Ìöíàãèøÿíèí ýåäèøèíäÿ òÿðÿôëÿðèí èøòèðàê äÿðÿúÿñè, ùÿòòà
ìàðàã õöñóñèééÿòëÿðè, ùÿð áèð èøòèðàê÷ûíûí èéåðàðõèéàäà, áöòþâëöêäÿ
ìöíàãèøÿäÿ éåðè, èøòèðàê÷ûëàðûí ñàéû àðòà âÿ àçàëà, áèðáàøà âÿ
äîëàéûñû éîëëà òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí ãÿðàðû èëÿ äÿéèøèëÿ áèëÿð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí èíêèøàô ïðîñåñèíèí òÿäãèãè èëÿ îíóí
ñÿáÿáëÿðèíè âÿ òàðèõè àñïåêòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëàð. Òÿòáèã
åäèëÿí àíàëèçëÿð îíóí ñèñòåì âÿ ñòðóêòóðóíó þéðÿíìÿéÿ èìêàí
âåðèð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿíèí èíêèøàô ôàçàëàðû þçáàøûíà îëìàéàí,
ìöÿééÿí çàìàí êÿñèéèíäÿ èíêèøàô åäÿí ìÿðùÿëÿëÿðäèð âÿ îíëàð
òàðèõè âÿ ñîñèàë ñÿáÿáëÿðëÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Áó ñÿáÿáëÿð ìöíàãèøÿ
èøòèðàê÷ûñû îëàí äþâëÿòëÿðÿ àèä îëàí êîíêðåò ÿëàìÿòëÿðäÿ þçöíö
ýþñòÿðèð. Áó ÿëàìÿòëÿðÿ öìóìè ñèéàñè âÿ êîíêðåò ìàðàãëàð,
ùÿäÿôëÿð, âÿçèôÿëÿð, õàðèúè èòòèôàãëàð âÿ òÿðÿôëÿðèí þùäÿëèêëÿðè;
ìöíàãèøÿíèí èíêèøàô èíòåíñèâëèéè âÿ ìèãéàñû, ùÿìèí ìöíàãèøÿäÿ
ìöáàðèçÿ âàñèòÿñè êèìè éåíè èøòèðàê÷ûëàðûí úÿëá âÿ èñòèôàäÿ
îëóíìàñû; ìöíàãèøÿíèí èíêèøàô åòäèéè áåéíÿëõàëã øÿðòëÿð àèä åäèëÿ
áèëÿð.
Ìþâúóäëóüóíäàí àñûëû îëàðàã áó ìöíàãèøÿíèí òÿðêèáè âÿ
ôîðìàñû, èøòèðàê÷ûíûí êîíêðåò ùÿäÿô âÿ ìàðàãëàðû, èñòèôàäÿ îëóíàí
èìêàíëàðà ÿëàâÿ âàñèòÿëÿðèí ãîøóëìàñû, éåíè èøòèðàê÷ûëàðûí îðòàéà
÷ûõìàñû âÿ öìóìè áåéíÿëõàëã øÿðàèòäÿ ìöíàãèøÿíèí èíêèøàôû
ìöõòÿëèô úöð îëìàãëà ãåéðè-ñòàíäàðò, ýþçëÿíèëìÿç ôàçàñûíäà áàø
âåðÿ áèëÿð.
Áÿçè ôàçàëàð òàìàìèëÿ ñûðàäàí ÷ûõàðûëà, áó âÿ éà äèýÿð êîíêðåò
ìöíàãèøÿíèí òèïîëîæè èíêèøàôû éàðàäûëà áèëÿð. Ìþâúóä ìÿíçÿðÿíèí
äåôîðìàñèéàñû ýþçëÿíèëìÿç ôàçàäà îðòàéà ÷ûõà áèëÿð. Ìöíàãèøÿ
ôàçàëàðû âàõò êå÷äèêúÿ ñûõûëà, áèð-áèðèíÿ êå÷ÿ âÿ éà ÿêñèíÿ âàõò
êå÷äèêúÿ ýåíèøëÿíÿ, áèð ÷îõ ùèññÿëÿðÿ ïàð÷àëàíà áèëÿð. Þç èíêèøàô
ãàáèëèééÿòè èëÿ áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿ ìöÿééÿí âàõòäà äèýÿð ôàçàéà
ñû÷ðàéà, àììà ëÿíý èíêèøàô åäÿ áèëÿð. Ôàçàäàí-ôàçàéà áó èíêèøàô
àðòàðàã ýåäÿ áèëÿð. Àììà éåðèíäÿ ñàéìàã, ôàçàíûí òÿêðàðëàíìàñû,
ýåðè÷ÿêèëìÿ, ñÿâèééÿíèí àøàüû äöøìÿñè äÿ ìöìêöíäöð.

178
 Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿíèí Û ôàçàñû — îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ ôèêèð
àéðûëûüûíûí ÿñàñûíäà, ôîðìàëàøàí ïðèíñèïèàë ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿð,
òÿðÿôëÿðèí áåéíÿëõàëã àðåíàäà òîããóøàí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ìàðàãëàðû
âÿ áóíà óéüóí îëàðàã èãòèñàäè, ñèéàñè, èäåîëîæè, ùöãóãè, ùÿðáè
ñòðàòåæè, äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿðäÿêè òîããóøìàëàð îëà áèëÿð.
Èêèíúè ôàçà — ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíèí þç ìàðàãëàðûíûí ñóáéåêòèâ
úÿùÿòäÿí ìöÿééÿíëÿøìÿñè, ñèâèë âÿ ãåéðè-ñèâèë âàñèòÿëÿðèí òÿáëèüè
èëÿ þç ïîòåíñèàë âÿ èìêàíëàðûíû íÿçÿðÿ àëàðàã ñóáéåêòèâ âÿ
îáéåêòèâ ôèêèð àéðûëûüûíûí ùÿëëè ö÷öí ìöáàðèçÿ ôîðìàñû, ñòðàòåýèéà
âÿ ùÿäÿôëÿðè, öìóìè äàõèëè âÿ áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòèí
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèäèð. Áó ôàçàäà òÿðÿôëÿðèí ôèêèð àéðûëûüû áó âÿ éà
äèýÿð ôÿðãëè ìàðàãëàð äàõèëèíäÿ, ùàáåëÿ àðàëàðûíäà êîìïðîìèñëÿð
ÿñàñûíäà ùÿëë îëóíìàñû ìöáàðèçÿ âÿ ÿìÿêäàøëûã õàðàêòåðè äàøûéàí
ãàðøûëûãëû ïðàêòèêè ôÿàëèééÿò ñèñòåìè èëÿ ãèñìÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿ âÿ
éà ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿ áèëÿð.
Ö÷öíúö ôàçà - ìöíàãèøÿäÿ òÿðÿôëÿðèí ýåíèø èãòèñàäè äèàïàçîíó,
ñèéàñè, èäåîëîæè, ïñèõîëîæè, ìÿíÿâè, ùöãóãè, äèïëîìàòèê âÿ ùÿðáè
(áèðáàøà ùÿðáè ìöáàðèçÿ ôîðìàñûíäà) âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿñè, äèýÿð
äþâëÿòëÿðèí áëîê âÿ ìöãàâèëÿëÿð, ÁÌÒ âàñèòÿñèëÿ ìþâúóä
ìöíàãèøÿíèí áèðáàøà âÿ äîëàéûñû éîëëàðëà òÿðÿôëÿðèí ñèéàñè
ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíèí âÿ ôÿàëèééÿòèí ñîíðàêû ýÿðýèíëÿøìÿñè áó
âÿ éà äèýÿð ôîðìàäà, ôÿðäè øÿêèëäÿ áèëàâàñèòÿ ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðè
èëÿ ìöáàðèçÿéÿ úÿëá îëóíìàñû øÿêëèíäÿ áàø âåðÿ áèëÿð.
Äþðäöíúö ôàçà - ìöáàðèçÿíèí ÿí éöêñÿê ñèéàñè ñÿâèééÿéÿ ãÿäÿð
ýåíèøëÿíìÿñè - ìöíàãèøÿíèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàê÷ûëàðû âÿ ðåýèîíóí
äèýÿð äþâëÿòëÿðè, èðè äöíéà äþâëÿòëÿðè, ÁÌÒ, ùÿòòà áÿçè ùàëëàðäà
áöòöí äöíéàíû ÿùàòÿ åäÿí áåéíÿëõàëã ñèéàñè áþùðàí îëà áèëÿð.
Áàøãà ñþçëÿ, áþùðàí äöíéà ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëÿðÿê ñèëàùëû
ìöáàðèçÿ òÿùëöêÿñèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿð. Áó ôàçàäà ùÿð ùàíñû
òÿðÿôèí (äèýÿð òÿðÿôäÿí ôÿàëèééÿòè âÿ éà âÿçèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð
îëàðàã) äöøöíöëìöø âÿ ìàðàãëàðûíäàí äîüàí ùÿäÿô âÿ
ñòðàòåýèéàëàðûí ïðàêòèêè îëàðàã ùÿðáè ýöú òÿòáèãèíÿ êå÷èëìÿñè;
áóðàäà ùÿðáè òÿäáèðëÿðèí èñòèôàäÿñè äþâëÿòèí ìàðàãëàðûíûí òÿìèí
îëóíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìàã ìÿãñÿäè äàøûéûð.

179
 Áåøèíúè ôàçà — Áåéíÿëõàëã ñèëàùëû ìöíàãèøÿäèð. Áó çàìàí,
ìÿùäóä äàèðÿäÿ áàøëàéàí ìöíàãèøÿ ìöàñèð ñèëàùëàðûí òÿòáèã
îëóíäóüó äàùà éöêñÿê ñÿâèééÿëè ùÿðáè ìöáàðèçÿéÿ ãÿäÿð
ýåíèøëÿíÿ, èðè äöíéà äþâëÿòëÿðè âÿ ìöòòÿôèãëÿð úÿëá îëóíà âÿ ÿðàçè
ÿëÿ êå÷èðèëÿ áèëÿð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàã, ùÿëë åòìÿê ö÷öí
îíëàðûí èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû þéðÿíìÿê âàúèáäèð.
Ìöíàãèøÿíèí ÷ûõìàñû ùàëûíäà îíóí èëêèí ôàçàñûíäà
ëîêàëëàøäûðûëìàñû âÿ êîíñåðâàñèéàñûíà ÷àëûøìàã ëàçûìäûð.
ßí ìöùöì éåðè èñÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñè áþùðàí ôàçàñû òóòóð. Îíóí
òÿùëöêÿëèëèéè ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíèí ùÿðáè òîããóøìàéà
ñöðöêëÿíìÿñèäèð. Áåéíÿëõàëã áþùðàí äþâðöíäÿ âÿçèééÿò ÷îõ òåç
äÿéèøèð, ùÿðá÷èëÿðèí ôÿàëëûüû âÿ ðîëó ýåíèøëÿíäèéèíäÿí èñòÿð-èñòÿìÿç
ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíè ýöú òÿòáèãèíÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèð. Äöíéàäà
íöâÿ ôÿàëêÿòè éàðàäà áèëÿúÿéè ö÷öí áåéíÿëõàëã ñèéàñè áþùðàí ñîéóã
ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ úèääè òÿùëöêÿ ùåñàá îëóíóðäó.
Î äþâðäÿêè ÿí ìÿøùóð áþùðàí «ðàêåò áþùðàíû» àäû âåðèëÿí
1962-úè èë Êàðèá áþùðàíû èäè. Êóáàäà Ô.Êàñòðîíóí ùàêèìèééÿòäÿ
òÿñäèã îëóíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ÀÁØ âÿ ÑÑÐÈ-íèí ìàðàãëàðûíûí
òîããóøìàñû ìöíàãèøÿíèí èëêèí ôàçàñûíû äàùà òåç êå÷ÿðÿê òÿêúÿ áó
þëêÿëÿðèí ìöíàñèáÿòèíäÿ ýåíèøùÿúìëè áþùðàíà äåéèë, ùÿì äÿ
ãëîáàë áþùðàíà ÷åâðèëäè.
Î äþâð ùàäèñÿëÿðèíèí àíàëèçè ýþñòÿðèð êè, áó úöð ñèòóàñèéàíûí
éàðàíìàñûíäà ùÿð èêè äþâëÿòèí ðÿùáÿðëÿðèíèí ñÿùâëÿðè, ãàðøû äóðàí
òÿðÿôëÿðèí ìÿãñÿä âÿ ôÿàëèééÿòèíè äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðìÿìÿëÿðè
îëóá. Êàðèá áþùðàíûíûí éàðàíìàñûíûí ýöíàùûíûí áþéöê ùèññÿñè î
âàõòêè ñîâåò ëèäåðè Õðóøøîâóí öçÿðèíÿ äöøöð. Áåëÿ êè, Õðóøøîâ î
âàõòêè ýÿíú ÀÁØ ïðåçèäåíòè Ä.Êåííåäèíèí ïîòåíñèàëûíû äöçýöí
ãèéìÿòëÿíäèðìÿìèø, îíó áåéíÿëõàëã èøëÿðäÿ òÿúðöáÿñèç ùåñàá
åòìèøäè. Í.Õðöøøîâ ñèòóàñèéàíûí îáéåêòèâ àíàëèçèíÿ ñþéêÿíìÿäÿí
áó âÿçèééÿòäÿí éàðàíàí ìÿãñÿäëÿðÿ àäåêâàò îëìàéàí áèð ñûðà
ãÿðàðëàð ãÿáóë åòìèøäè. Áóíà áàõìàéàðàã, ñîí àíäà Í.Õðóøøîâ âÿ
Ú.Êåííåäè ó÷óðóìóí êÿíàðûíäà äàéàíà áèëäèëÿð âÿ Êóáà
ÿòðàôûíäàêû ìöíàãèøÿíèí ùÿëëè éîëëàðûíû òàïäûëàð.

180
 Ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíöí áèð ÷îõ ìöíàãèøÿëÿðè áëîêëàðûí
ðÿãàáÿòèíäÿí «ãèäàëàíûðäû». Áóíëàðûí áÿçèëÿðèíèí àðõàñûíäà
áèëàâàñèòÿ ÀÁØ âÿ ÑÑÐÈ êèìè èðè ãöäðÿòëè äþâëÿòëÿð äàéàíûðäû.
Ñîéóã ìöùàðèáÿ áàøà ÷àòàí êèìè, ìöíàãèøÿëÿðèí áèð ùèññÿñèíèí
ùÿëëè éîëëàðû à÷ûëäû, àììà åéíè çàìàíäà éåíè ýÿðýèíëèê îúàãëàðû
éàðàíäû.
Ïëàíåòèí áèð ÷îõ ðåýèîíóíäà ãàí òþêöëìÿñè äàâàì åäèð, ãëîáàë
ùÿðáè òîããóøìàëàð òÿùëöêÿñè òàì àðàäàí ãàëõìàéûá. Áóíà ýþðÿ äÿ,
öìóìè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñû ìÿñÿëÿñè ùÿëÿ äÿ àêòóàë
îëàðàã ãàëûð.

§3. Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè öñóëëàðû

Íÿçÿðèééÿ âÿ ïðàêòèêàäà ìöíàãèøÿ âÿçèééÿòëÿðèíäÿí ìöõòÿëèô

÷ûõûø éîëëàðû âàð. Ñèëàùëû ìöáàðèçÿ ôàçàñûíà êå÷ìèø áåéíÿëõàëã
ìöíàãèøÿ çàìàíû òÿðÿôëÿð ùÿðáè äÿñòÿéÿ úàí àòûðëàð âÿ ãàëèá
ìÿüëóá òÿðÿô öçÿðèíäÿ þç èðàäÿñèíè éåðèòìÿéÿ ÷àëûøûð. Ìöíàãèøÿ
êÿñèëèð, àììà ýÿëÿúÿêäÿ éåíèäÿí áàøëàéà áèëÿð. Áåëÿ êè, 1 Äöíéà
ìöùàðèáÿñè Àëìàíèéàíûí ìÿüëóáèééÿòè èëÿ áàøà ÷àòäû, îíóí
ìöòòÿôèãëÿðè ìÿüëóá îëäóëàð âÿ ñöëù øÿðòëÿðè ãàëèá ýÿëìèø äþâëÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí äèãòÿ îëóíäó. Âåðñàë ñöëù ìöãàâèëÿñèíäÿí éàðàíàí
àë÷àëäûúû âÿ ìÿùäóäëàøäûðûúû âÿçèééÿò àëìàíëàð àðàñûíäà
ÿâÿç÷ûõìà ÿùâàë-ðóùèééÿñèíèí éàðàíìàñû âÿ àðòìàñû ö÷öí
ãèäàëàíäûðûúû ñÿáÿá îëäó, áó èñÿ Ùèòëåðèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ
øÿðàèò éàðàòäû. Ñîí íÿòèúÿäÿ áóíëàð éåíè äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ
ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Áèð òÿðÿôèí ãÿëÿáÿñè âÿ äèýÿð òÿðÿôèí òÿñëèì îëìàñû
èëÿ ùÿðáè ìÿüëóáèééÿòèí áàø âåðìÿñè þçöíäÿ ìöíàãèøÿëÿðèí
áèðòÿðÿôëè éîëëà áàøà ÷àòìàñûíû ÿêñ åòäèðèð, öñòÿëèê áó éîë ýöúäÿí
èñòèôàäÿéÿ ñþéêÿíèð.
Ìöíàãèøÿíèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè ìöíàãèøÿéÿ úÿëá îëóíìóø
òÿðÿôëÿðèí, ùàáåëÿ áëëàâàñèòÿ ñèéàñè âÿ ùÿðáè ãàðøûäóðìàéà
ãàðûøìàéàí äþâëÿò âÿ áåéíÿëõàëã àêòîðëàðûí ñÿé ýþñòÿðìÿñèíè òÿëÿá
åäèð. Ìöíàãèøÿíèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè ìöíàãèøÿ âÿçèééÿòèíäÿí ñöëù
éîëó èëÿ ÷ûõìàüûí áèð íå÷ÿ èñòèãàìÿòèíè ÿùàòÿ åäÿí ýåíèø
àíëàéûøäûð. Áèðèíúèñè, ìöíàãèøÿíèí ùÿëëè, îíóí ñÿáÿáëÿðèíèí òàì
181
àðàäàí ãàëäûðûëìàñû, áèð ãàéäà îëàðàã, ìöíàãèøÿíèí ùÿëëè áàðÿäÿ
ìöãàâèëÿíèí èìçàëàíìàñû èëÿ áàøà ÷àòûð, èêèíúèñè, ìöíàãèøÿíèí
íèçàìëàíìàñû, éîëóíà ãîéóëìàñû. Áó ùÿëë ìåòîäóíà ÿñàñÿí,
ìöíàãèøÿíèí äÿðèí êþêëÿðè òàì àðàäàí ãàëäûðûëìûð, àììà îíóí
ñîíðàêû ýåäèøè ìàðàãëû òÿðÿôëÿð ö÷öí ìèíèìàë ñÿâèééÿäÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ òÿìèíàò âåðÿí ìöÿééÿí ÷ÿð÷èâÿéÿ ñàëûíûð.
Íèçàìëàìà ùàããûíäà ìöãàâèëÿäÿ ìöíàãèøÿíèí ïèñ ññåíàðè öçðÿ
èíêèøàô åòìÿéÿúÿéè áàðÿäÿ øÿðòëÿðäÿí áÿùñ îëóíóð, åéíè çàìàíäà
îíóí òàì ùÿëëè «ìþòÿðèçÿ»éÿ àëûíûð âÿ ýÿëÿúÿê ö÷öí òÿõèðÿ ñàëûíûð.
Ö÷öíúöñö, ìöíàãèøÿíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûäûð êè, áó ñèëàùëû
ôàçàéà êå÷èäÿ èìêàí âåðìÿìÿê ö÷öíäöð. ßýÿð ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð
áàøëàéàðñà, ö÷öíúö âàðèàíò ñöëù, ÿí àçû àòÿøêÿñ ùàããûíäà ñàçèøèí
ÿëäÿ îëóíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Þçöíäÿ ñèëàùëû ìöáàðèçÿíè ÿêñ
åòäèðÿí èòêè âÿ òÿùëöêÿ âàðñà, îíó äàéàíäûðìàã âÿ ãàðøûñûíû àëìàã
þç-þçëöéöíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.
Ùÿð ùàíñû âàðèàíòäà ñöëù éîëó èëÿ íèçàìëàíìà äàíûøûãëàðûí
àïàðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Ìöíàãèøÿ øÿðàèòèíäÿ äàíûøûãëàð ïðîñåñè,
î úöìëÿäÿí áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðäÿ ùÿääèíäÿí àðòûã ÷ÿòèíäèð âÿ
þçöíÿìÿõñóñëóüà ìàëèêäèð. Î áèð ÷îõ ìÿðùÿëÿëÿðÿ áþëöíöð:
- áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ - äàíûøûãëàðà ùàçûðëûã;
- èêèíúè ìÿðùÿëÿäÿ èøòèðàê÷ûëàð áèð-áèðèëÿðèíÿ þç òÿêëèôëÿðèíè
÷àòäûðûð âÿ åéíè çàìàíäà ãàðøû òÿðÿôèí ìþâãåéèíè òÿíãèä åäèðëÿð;
- ö÷öíúö ìÿðùÿëÿäÿ äàíûøûãëàðûí ýöíäÿëèéèíÿ äàõèë îëàí ÿñàñ
ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêèðÿñèíÿ êå÷èäè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð;
- äþðäöíúö, äàíûøûãëàðûí ôèíàë ìÿðùÿëÿñè éà áèðýÿ ãÿðàðûí âÿ
ñÿíÿä ãÿáóëó èëÿ áàøà ÷àòûð, éà äà áèðäÿôÿëèê äàëàíà äèðÿíèð.
Äàíûøûãëàð áèð ñûðà âàúèá ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðèð. Îíëàðäàí
ÿñàñû äàíûøûãëàðûí ìÿðêÿçèíäÿ îëàí ïðîáëåìèí ùÿëëèíèí áèðýÿ
àõòàðûøûäûð. Áóíóíëà éàíàøû, äàíûøûãëàð èíôîðìàñèéà-
êîììóíèêàñèéà (ìÿëóìàò-ÿëàãÿ) ôóíêñèéàñûíû äà éåðèíÿ éåòèðèð.
Äàíûøûãëàð çàìàíû òÿðÿôëÿð òÿêúÿ áèëàâàñèòÿ äàíûøûãëàð ïðîñåñèíÿ
àèä îëàí äåéèë, ãàðøûëûãëû ìàðàã äîüóðàí äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð áàðÿäÿ
ìÿëóìàò ìöáàäèëÿñè àïàðà áèëÿðëÿð. Ùÿëÿëèê äàíûøûãëàð ïðîñåñè
ýåäèðñÿ, èøòèðàê÷ûëàðû ðÿñìè, úèääè êîììóíèêàñèéà êàíàëû áèðëÿøäèðèð.
Áó ãàðøûëûãëû êîììóíèêàñèéà íîðìàë ìöíàñèáÿòëÿð ïîçóëäóüó ö÷öí

182
ìöíàãèøÿ âÿçèééÿòè øÿðàèòèíäÿ îëäóãúà âàúèáäèð. Ìöÿééÿí
âÿçèééÿòëÿðäÿ áåéíÿëõàëã ïðîáëåìèí ùÿëëè öçðÿ äàíûøûãëàð ùàíñûñà
äàõèëè ñèéàñè ïðîáëåìèí ùÿëëè ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿð.
Ìÿñÿëÿí, ìöõàëèôÿòèí òÿëÿáèíäÿí ñîíðà äàíûøûãëàðûí áàøëàìàñû
îíóí äàõèëè ñèéàñè ìöáàðèçÿäÿ ÿñàñ àðãóìåíòèíè ÿëäÿí ÷ûõàðà âÿ
ìþâúóä ùàêèìèééÿòèí ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿíäèðÿ áèëÿð. Áó ùàëäà
ñîí ùÿäÿôÿ ÷àòìàã èêèíúè ïëàíà êå÷ÿ áèëÿð âÿ äàíûøûãëàð ïðîñåñè
ÿñàñ ùÿäÿôÿ ÷åâðèëÿð.
Ìöòÿõÿññèñëÿð îíóí òÿðêèáè èëÿ áèëàâàñèòÿ ÿëàãÿëè îëìàéàí
äàíûøûãëàðûí ùÿëëèíèí ôóíêñèéàñûíû ãåéä åäèðëÿð. Äàíûøûãëàðäà èøòèðàê
åäÿí øÿõñëÿð âÿ áó òÿáëèüàò òÿêúÿ ïîðòíéîðëàðûíà äåéèë, þç
þëêÿñèíèí èúòèìàè ðÿéèíÿ, áåéíÿëõàëã èúòèìàè ðÿéÿ, ñîñèàë ãðóï âÿ
ñèéàñè ãöââÿëÿðÿ öíâàíëàíäûüû ö÷öí õöñóñè ôóíêñèéà éåðèíÿ
éåòèðèëèð. Ìÿãñÿä èñÿ îíëàðûí äÿñòÿéèíè àëìàã, ùàáåëÿ ùÿðÿêÿò âÿ
äöøöíúÿ õàðàêòåðèíè þç øÿõñè ìàðàãëàðûíà óéüóí äÿéèøìÿêäèð.
Áóíà ÿí ïàðëàã íöìóíÿ 1918-úè èëäÿ Áðåñò- Ëèòîâñêäà
Ë.Òðîòñêèíèí äàíûøûãëàðäà òÿáëèüàò÷û ôóíêñèéàñûíû ùÿéàòà êå÷èðÿí
ôÿàëèééÿòèäèð. Áîëøåâèê èíãèëàáûíûí ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè âÿ èëê ñîâåò
õàðèúè èøëÿð õàëã êîìèññàðû êèìè, î, Àëìàíèéà, Àâñòðèéà-Ìàúàðûñòàí
âÿ ìöòòÿôèãëÿðè èëÿ ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí èìçàëàíìàñû ö÷öí
äàíûøûãëàðäà Ñîâåò Ðóñèéàñû íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíÿ áàø÷ûëûã åäèðäè.
ßíÿíÿâè îëàðàã ïåøÿêàð äèïëîìàòëàðûí ùÿëë åòäèéè ìÿñÿëÿëÿðëÿ
áàüëû Ë.Òðîòñêè äàùà àç íàðàùàòëûã êå÷èðèðäè. Îíóí ö÷öí þç þëêÿñèíè
ãàíå åäÿí øÿðòëÿðëÿ ñöëù èìçàëàìàãäàí äàùà ÷îõ Àâðîïà âÿ äöíéà
èíãèëàáûíû þçöíöí íÿçÿðè êîíñåïñèéàëàðûíà èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê
âàúèá èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ, Òðîòñêè àëìàí ýåíåðàë âÿ äèïëîìàòëàðûíà
äåéèë «îíëàðûí áàøëàðû öñòöíäÿí», «Àëìàí âÿ áåéíÿëõàëã
ïðîëåòàðèàòà» ìöðàúèÿò åäèðäè. Áðåñò äàíûøûãëàðû îíóí äöøöíúÿñèç âÿ
ìÿñóëèééÿòñèç áÿéàíàòû èëÿ áàøà ÷àòäû: «Ñîâåò Ðóñèéàñû ìöíàãèøÿíè
äàéàíäûðûð, ñöëù ìöãàâèëÿñè èìçàëàéûð, àììà îðäóíó òÿõðèñ åòìèð».
Áó íöìóíÿ ýþñòÿðèð êè, äàíûøûãëàð ïðîñåñèíäÿ òÿáëèüàò
ôóíêñèéàñûíûí ñÿñëÿíìÿ òÿðçè îíóí ÿñàñ òÿðêèáèíÿ ìÿíôè òÿñèð
ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Áåéíÿëõàëã äàíûøûãëàðûí àïàðûëìàñû ö÷öí õöñóñè ùàçûðëûã
ëàçûìäûð. Áó çàìàí íöìàéÿíäÿëèê ñÿâèééÿñèíäÿ îíóí éåðè, âàõòû

183
ìöÿééÿí åäèëèð, ýöíäÿëèéè ôîðìàëàøäûðûëûð. Ìöíàãèøÿ øÿðàèòèíäÿ áó
ïðîáëåìëÿðèí òåõíèêè úÿùÿòäÿí ùÿëëè àñàí äåéèë, ùÿðäÿí «äàíûøûãëàð
áàðÿäÿ äàíûøûãëàð» àïàðìàã òÿëÿá îëóíóð.
Äàíûøûãëàð ïðîñåñèíèí ÿââÿëèíäÿ ÿí âàúèá ìÿñÿëÿ äàíûøûãëàðûí
êå÷èðèëìÿñèíÿ ìöíáèò øÿðàèòèí éàðàäûëìàñûäûð. Áåëÿ êè, äàíûøûãëàðûí
ïîòåíñèàë èøòèðàê÷ûëàðûíûí ãàðøûëûãëû ýöçÿøòëÿðè âÿ ìþâãåëÿðèíèí áèð
ùèññÿñèíèí öñ-öñòÿ äöøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ùÿð ùàíñû
íÿòèúÿéÿ íàèë îëìàã áó àìèëëÿðäÿí àñûëû îëà áèëÿð. ßýÿð äàíûøûãëàð
ö÷öí øÿðàèò éîõäóðñà, ìöíàãèøÿ âÿçèééÿòèíäÿí áàøãà ÷ûõûø éîëó
àõòàðìàã âÿ éà þç ìþâãåéèíÿ éåíèäÿí áàõìàãëà øÿðàèòè éåíèäÿí
ôîðìàëàøäûðìàüà ÷àëûøìàã ëàçûìäûð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
ñàùÿñèíÿ àèä îëìàñà äà, äàíûøûãëàð ö÷öí øÿðàèòèí îëìàìàñûíà
íöìóíÿ êèìè þòÿí ÿñðèí îðòàëàðûíäà ×å÷åíèñòàíäà ìþâúóä îëàí
âÿçèééÿòè ýþñòÿðìÿê îëàð. Ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð áàøëàéàíäàí ñîíðà
Ðóñèéà âÿ îíóí õàðèúèíäÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû ùàêèìèééÿòè âÿ
÷å÷åí ñåïàðàò÷ûëàðû àðàñûíäà äàíûøûãëàð ïðîñåñèíèí áàøëàíìàñûíà
÷àüûðûøëàð åäèëèðäè. Áó ùàëäà äàíûøûãëàð ö÷öí øÿðàèò ÷àòûøìûðäû. Îíà
ýþðÿ êè, áèð òÿðÿô ×å÷åíèñòàíûí Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí òÿðêèá
ùèññÿñè êèìè îëìàñûíû ãÿáóë åòìèðäè, äèýÿð òÿðÿô èñÿ òàìàì ÿêñ—
ìþâãåäÿí ÷ûõûø åäèðäè.

184
 ÛÛ ÙÈÑÑß

ÁÅÉÍßËÕÀËà Âß ÐÅÝÈÎÍÀË
ÒßØÊÈËÀÒËÀÐÛÍ ÄÖÍÉÀ ÑÈÉÀÑßÒÈÍÄß
ÉÅÐÈ Âß ÐÎËÓ

185
 Õ ÔßÑÈË

ÖÌÖÌÄÖÍÉÀ ÑÈÉÀÑÈ
ÏÐÎÑÅÑËßÐÈÍÄß ÁÅÉÍßËÕÀËà ÒßØÊÈËÀÒËÀÐ

§1. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ìàùèééÿòè âÿ òèïîëîýèéàñû

Ìöàñèð ñèéàñÿò åëìè áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû äþâëÿòëÿ áèð ñûðàäà

áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èøòèðàê÷ûñû âÿ äöíéà ñèéàñÿòèíèí
ñóáéåêòè êèìè ýþðöð. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ìþâúóäëóüó
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ ñàáèòëèê, íèçàìëûëûã âÿ áèòêèí ôîðìà âåðèð.
«Áåéíÿëõàëã èíñòèòóò» (ëàòûíúà èíñòèòóòóì ñþçäÿí îëóá ãóðóëóø,
òÿñèñàò äåìÿêäèð) «áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð», «áåéíÿëõàëã
êîíôðàíñ» âÿ ñ. áèð ÷îõ ìöòÿõÿññèëÿðèí ôèêðèíúÿ, «áåéíÿëõàëã
ðåæèìëÿð» àíëàéûøëàðûíû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Ùàçûðäà áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàð áöòöí áåéíÿëõàëã òÿñèñàòëàð àðàñûíäà ÿí ÷îõñàéëû
îëäóãëàðûíà ýþðÿ «áåéíÿëõàëã èíñòèòóò» òåðìèíèíèí þçöíö
«áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò» òåðìèíèíèí ñèíîíèìè êèìè ãÿáóë åòìÿê îëàð.
Áóíóíëà áåëÿ, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûüûí
ãÿäèì ÿíÿíÿéÿ ìàëèê ôîðìàñû îëàí áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàðûí èø
ïðàêòèêàñûíäà ôîðìàëàøûá.
Èëê áåéíÿëõàëã èíñòèòóòëàð òÿñèñàò êèìè ñîñèóìëàðûí ôîðìàëàøìàñû
âÿ äþâëÿòëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû èëÿ åéíè âàõòäà éàðàíìûøäû.
Áóíëàðà ùÿëÿ èáòèäàè èúìàëàð àðàñûíäà îíëàðûí òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè
ïðîñåñèíäÿ éàðàíàí ïðîáëåìëÿðèíèí íèçàìëàíìàñû ö÷öí èúìà
áàø÷ûëàðûíûí êå÷èðäèêëÿðè éûüûíúàãëàðû; ãÿäèì äþâëÿòëÿðèí êíéàç âÿ
ùþêìäàðëàðûíûí ìöùàðèáÿ àïàðìàã ãàéäàëàðûíûí ùàðûçëàíìàñû
ìÿãñÿäèëÿ êå÷èðäèêëÿðè éûüûíúàãëàðû; öìóìè äèíè èíàíú
ãàéäàëàðûíûí ðàçûëàøäûðûëìàñû èëÿ áàüëû êèëñÿ òîïëàíòûëàðû;
ùþêìäàðëàðûí ìöùàðèáÿíèí íÿòèúÿëÿðè, ìÿüëóáëàðûí úÿçàëàíäûðûë-
ìàñû, ãàëèáëÿðèí ìöêàôàòëàíäûðûëìàñû öçðÿ êîíãðåñëÿðè àèä èäè.
Áó íþâ òÿøêèëàòëàðûí èíòåíñèâ øÿêèëäÿ ôîðìëàøàìàñû äàùà ÷îõ
èñòåùñàë ýöúöíöí èíêèøàôû, äþâëÿòëÿð âÿ õàëãëàð àðàñûíäà èãòèñàäè,
ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ìöíàñèáÿòëÿðèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè âÿ
äÿðèíëÿøäèðèëìÿñè, äöíéà áàçàðûíûí ôîðìàëàøìàñû, õàëãëàð âÿ
186
äþâëÿòëÿð àðàñûíäà òèúàðÿò âÿ äèýÿð ìöíàñèáÿòëÿðèí èíòåíñèâëÿøìÿñè
ïðîñåñèíäÿí ãàéíàãëàíûðäû. ßââÿëúÿ ìöâàôèã äþâëÿòëÿðàðàñû
ìöãàâèëÿëÿð, ñàçèøëÿð áàüëàíûð, îíëàðûí ðåàëëàøäûðûëìàñû
ìåõàíèçìëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð, ñîíðà èñÿ èãòèñàäè, ìÿäÿíè âÿ
äèýÿð òÿøêèëàòëàð éàðàäûëûðäû. Éåíè äþâðäÿ áó ïðîñåñ ñèñòåìëè
õàðàêòåð àëìàüà áàøëàäû. Ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ
ÿìÿêäàøëûüûí ÿñàñûíûí ãîéóëìàñû ö÷öí èíñòèòóòëàð ìåéàäàí ÷ûõäû.
Éåíè äþâðöí èëê ñèéàñè èíñòèòóòëàðûíäàí (òÿñèñàòëàðäàí) áèðè
Àâñòðèéà, Ïðóññèéà âÿ Ðóñéà ìîíàðõëàðû àðàñûíäà áàüëàíàí
Ìöãÿääÿñ Èòòèôàã, ùàáåëÿ êþëÿëèéÿ ãàðøû Êîíôðàíñäà ôîðìàëàøìûø
íÿçàðÿò ìåõàíèçìè (1840-úè èë) îëóá.
Îíóí àðäûíúà, Áåéíÿëõàëã Ùöãóã àññîñèàñèéàñû (1873),
Áåéíÿëõàëã Ãûðìûçû Õà÷ Êîìèòÿñè (1875), Äèø Ùÿêèìëÿðèíèí
(1878), Éàçû÷û âÿ Ðÿññàìëàðûíûí (1878) áåéíÿëõàëã àññîñèàñèéàñû,
Ïàðëàìåíòëÿðàðàñû Èòòèôàã (1889), Áåéíÿëõàëã Èúòèìàè Ñàüëàìëûã
Ãÿðàðýàùû âÿ ñ. òÿñèñ åäèëèá.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñè òàðèõèíäÿ áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí äöíéà ñèéàñè ïðîñåñèíäÿ ðîëó âÿ éåðè áàðÿäÿ ìöõòÿëèô
âÿ ÷îõ âàõò áèð-áèðèíÿ òàì ÿêñ îëàí òÿñÿââöðëÿð ôîðìàëàøûá. Ðåàëèñò
èñòèãàìÿòèí íöìàéÿíäÿëÿðè (ñèéàñè ðåàëèçì, íåîðåàëèçì)
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ðîëóíóí èêèíúè
äÿðÿúÿëè îëäóüóíó äöøöíöðëÿð. Îíëàð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà éà
äþâëÿòèí þç ìàðàãëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí éàðàòäûüû ãðóì, éà äà
àéðû-àéðû äþâëÿò âÿ äþâëÿòëÿð ãðóïóíóí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ áèð âàñèòÿ
êèìè áàõûðëàð.
Ëèáåðàë èñòèãÿìÿòèí íöìàéÿíäÿëÿðè èñÿ áåéíÿëõàëã òÿñèñàòëàðûí
ôÿàëèééÿòèíäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí âÿ ñòðóêòóðóíóí
áöòþâëöêäÿ éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà öìèä áàüëàéûðëàð. Îíëàðûí
ôèêðèíúÿ, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð íÿèíêè äþâëÿòäÿí ôÿðãëè îëàðàã
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ òàì ìöñòÿãèë ðîë îéíàéà áèëìÿç, ùÿòòà éàâàø-
éàâàø äþâëÿòè áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿí êÿíàðà àòìàã ãàáèëèééÿòèíÿ
áåëÿ ìàëèêäèð. Áóíóíëà áåëÿ ëèáåðàëëàð âÿ íåîëèáåðàëëàð ùÿìèøÿ áåëÿ
ýöìàí åäèðëÿð êè, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð òÿêúÿ äþâëÿòëÿðàðàñû äåéèë,
ùÿì äÿ ìèëëÿòöñòö õàðàêòåðÿ ìàëèê îëà, àéðû-àéðû ìèëëè äþâëÿòëÿðèí
ùàêìèèééÿòè ôþâãóíäÿ éåð òóòà áèëÿðëÿð. Áåéíÿëõàëã óíèâåðñàë

187
òÿøêèëàòëàðûí áàçàñûíäà ôîðìàëàøìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëàí äöíéà
ùþêóìÿòèíèí éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëû ÷îõñàéëû ëèáåðàë ëàéèùÿëÿð
éóõàðûäàêû èäåéàéà ÿñàñëàíûá. Ñîí îíèëëèêëÿðäÿ ìèëëè äþâëÿòëÿðèí
ðîëóíóí áèðäÿí-áèðÿ àøàüû äöøìÿñè âÿ äþâëÿò ñóâåðåíëèéè
àíëàéûøûíûí ýåòäèêúÿ ÿââÿëêè ìÿíàñûíû èòèðìÿñè ôîíóíäà,
íåîëèáåðàëëàðûí, äöíéàäà áåéíÿëõàëã òÿñèñàòëàðûíûí ðîëóíóí àðòìàñû
áàðÿäÿ òÿñÿââöðëÿðè äàùà ýåíèø éàéûëäû.
Áöòþâëöêäÿ èñÿ ùÿð èêè áàõûø éàøàìà ùöãöãóíà ìàëèêäèð, îíà
ýþðÿ êè, îíëàðûí ùÿð èêèñè âàùèä äöíéà ñèéàñè ïðîñåñèíèí ìöõòÿëèô
òÿðÿôëÿðèäèð, éàëíûç áó íÿçÿðèééÿëÿð áèðèíúè ùàëäà êå÷ìèøÿ, èêèíúèäÿ
èñÿ ýÿëÿúÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíèá. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, èíäèíèí þçöíäÿ âÿ
êåìèøäÿ ìèëëè äþâëÿòëÿð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þç
ìèëëè ìàðàãëàðûíû ðåàëëàøäûðûð åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ, ùÿìèí òÿøêèëàòëàðà
äàõèë îëóáëàð âÿ îëóðëàð. Ñèéàñè òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, ÿýÿð ùÿð ùàíñû
áèð äþâëÿò áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòèíÿ òàì íÿçàðÿò åäèð,
ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè âÿ ðåàëëàøäûðûëìàñû ïðîñåñèíÿ ùÿëëåäèúè òÿñèð
ýþñòÿðÿ áèëèðñÿ, î ùàëäà áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò ùÿìèí äþâëÿòèí ñèéàñè
àëÿòèíÿ ÷åâðèëèð. Áóíà íöìóíÿ îëàðàã Øèìàëè Àòëàíòèêà Ìöãàâèëÿñè
Òÿøêèëàòûíû (ÍÀÒÎ) ýþñòÿðìÿê îëàð. ÍÀÒÎ ñîéóã ìöùàðèáÿ
èëëÿðèíäÿ ÀÁØ-ûí ñèéàñè àëÿòè îëóá âÿ îíóí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà
äà àëÿò êèìè ãàëìàãäàäûð. Åéíè èëÿ Âàðøàâà ìöãàâèëÿñè òÿøêèëàòû äà
ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíûí ñèéàñè àëÿòè èäè.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ñàéûíûí âÿ îíëàðûí
äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ ðîëóíóí àðòìàñû ùÿãèãÿòäèð. Áóíóëà áåëÿ,
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿúðöáÿñè ýþñòÿðèð êè, äþâëÿòëÿðàðàñû
ôÿàëèééÿò ö÷öí éàðàäûëàí âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áåéíÿëõàëã
òÿñèñàòëàð âàõò êå÷äèêúÿ ìèëëÿòöñòö õÿòò âÿ ôóíêñèéà ãàçàíà áèëÿð.
Áóíà íöìóíÿ îëàðàã Àâðîïàäà èíòåãðàñèéà òÿúðöáÿñèíè — Àâðîïà
Èãòèñàäè Èòòèôàãûíûí (ÀÈÈ) âàõò êå÷äèêúÿ Àâðîïà Èòòèôàãûíà
÷åâðèëìÿñèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Ñèéàñÿò åëìè áàõûìûíäàí áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí ìàùèééÿòè âÿ ñòàòóñó ìöçàêèðÿ îáéåêòè îëñà äà,
áåéíÿëõàëã ùöãóã áàõûìûíäà áó ñàùÿäÿ ùå÷ áèð ïðîáëåì éîõäóð.
Áåéíÿëõàëã ùöãóã ñàùÿñèíäÿ èõòèñàñëàøìûø ùöãóãøöíàñëàð áåëÿ
ôèêèðäÿäèðëÿð êè, áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòè îëàí
ùþêóìÿòëÿðàðàñû òÿøêèëàòëàð þç äàõèëëÿðèíäÿ öçâ äþâëÿòëÿðèí

188
ñóâåðåíëèéèíÿ ùþðìÿò åòìÿêëÿ öìóì ìàðàãëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äàèìè îðãàíëàðû èëÿ öìóìè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí
áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿ âÿ äþâëÿòëÿðèí áèðëÿøìÿñè ÿñàñûíäà
éàðàäûëìûø òÿñèñàòäûðëàð.
Ñÿëàùèééÿòëÿðè âÿ èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí òÿðêèáèíÿ ýþðÿ áó
òÿøêèëàòëàð ìöõòÿëèô ãðóìëàðà áþëöíöðëÿð:
• Öìóìè ñÿëàùèééÿòëè äþâëÿòëÿðàðàñû áåéíÿëõàã òÿøêèëàòëàð —
áóíëàð ñàùÿëÿðèíäÿêè ôÿàëèééÿòè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ñèéàñè,
èãòèñàäè, ìÿäÿíè âÿ ñ. ìöíàñèáÿòëÿðè ÿùàòÿ åäÿí äþâëÿòëÿðèí
áèðëèéèäèð (ìÿñÿëÿí, ÁÌÒ);
• Õöñóñè ñÿëàùèééÿòëè äþâëÿòëÿðàðàñû áåéíÿëõàã òÿøêèëàòëàð —
áóíëàð ôÿàëèééÿòè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí õöñóñè ñàùÿñèíè ÿùàòÿ
åäÿí äþâëÿòëÿðèí áèðëèéè, ìÿñÿëÿí, ùÿðáè-ñèéàñè òÿøêèëàò (ÍÀÒÎ),
èãòèñàäè òÿøêèëàò (ÁÂÔ), ìÿäÿíèééÿò, òÿùñèë âÿ åëì öçðÿ ÁÌÒ
ãóðóìó (ÓÍÅÑÚÎ);
• À÷ûã äþâëÿòëÿðàðàñû áåéíÿëõàã òÿøêèëàòëàð — áóíëàð öçâëöéöí
òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí ùÿð áèð äþâëÿò ãÿáóë åäèëäèéè òÿøêèëàòëàðûí
(Ìÿñÿëÿí, Áåéíÿëõàëã Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòû âÿ äèýÿð ÿêñÿð
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð);
• Ãàïàëû äþâëÿòëÿðàðàñû áåéíÿëõàã òÿøêèëàòëàð — áóíëàð éàëíûç
èëê òÿñèñ÷èëÿðèí ðàçûëûüû èëÿ éåíè öçâëÿðèí ãÿáóë åäèëäèéè òÿøêèëàòëàðäûð
(ÍÀÒÎ);
• Ðåýèîíàë ìÿíñóáèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàðã ùÿð áèð
äþâëÿòèí öçâëöéöíÿ èìêàí âåðÿí óíèâåðñàë áåéíÿëõàëã òÿøêòëàòëàð —
áóíëàð; ìÿñÿëÿí, âàõòèëÿ ìþâúóä îëàí Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñû, áó ýöí
ÁÌÒ âÿ ÁÌÒ ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí èõòèñàñëàøìûø òÿøêèëàò âÿ
òÿñèñàòëàð); âÿ ñ.
• Ðåýèîíàë äþâëÿòëÿðàðàñû áåéíÿëõàã òÿøêèëàòëàð — åéíè ðåýèîí
ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ éåðëÿøÿí äþâëÿòëÿðèí áèðëèéè (ìÿñÿëÿí,
Àìåðèêà Äþâëÿòëÿðè Òÿøêèëàòû, ßðÿá Äþâëÿòëÿðè Ëèãàñû).
Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ùöãóãè ìàùèééÿòèíèí ÿñàñûíû öìóìè
ìÿãñÿäëÿðèí âÿ ìàðãëàðûí îëìàñû òÿøêèë åäèð. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí
ñÿëàùèééÿò ñàùÿñè èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí âåðäèéè ìöÿééÿí
ñÿëàùèééÿòëÿð äàõèëèíäÿ ôÿàëèééÿò ñôåðàñû âÿ éà îáéåêòèäèð.
Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ôóíêñèéàëàðû íèçàìëàéûúû, íÿçàðÿòåäèúè âÿ
189
îïåðàòèâ îëà áèëÿð. Îíëàðà âåðèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿð èøòèðàê÷û
äþâëÿòëÿðèí ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà âåðäèéè ùöãóãëàðëà ìÿùäóäëàøûð.
Áåéíÿëõàëã ùþêóìÿòëÿðàðàñû òÿøêèëàòëàðëà (ÁÙÒ) éàíàøû,
áåéíÿëõàëã ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû (ÁÃÙÒ) äà ìþâúóääóð.
Èêèíúèíèí áèðèíúèäÿí ôÿðãè îäóð êè, áåëÿ òÿøêèëàòëàð ðÿñìè äþâëÿò
ñòðóêòóðëàðû òÿðÿôèíäÿí äåéèë, õöñóñè øÿõñëÿð âÿ áèð íå÷ÿ äþâëÿòèí
èúòèìàè áèðëèêëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûð. ÁÃÙÒ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí
ñóáéåêòè îëìàñà äà, áó áÿçè òÿøêèëàòëàðûí ìöàñèð áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ôÿàë ðîë îéíàìàñûíà ìàíå îëìóð.
Èøòèðàê÷ûëàðûí òÿðêèáè, ôÿàëèééÿò õöñóñèééÿòëÿðè âÿ
ìÿãñÿäëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã ÁÃÙÒ âÿ ÁÙÒ-ëÿðèí ìöõòÿëèô íþâëÿðè
âàð. Ìÿñÿëÿí, äèíè (Êèëñÿëÿðèí Åêóìåíëèê Øóðàñû), èäìàí
(Áåéíÿëõàëã ôóòáîë Ôåäåðàñèéàñû), ùöãóã ìöäàôèÿñè (“Áåéíÿëõÿëã
Àìíèñòèéà), åêîëîæè (“Ýðååíïèúå), ñèéàñè (Ñîñèàëèñò Èíòåðíàñèîíàëû,
Áåéíÿëõàëã Äåìîêðàòèê Èòòèôàã) ÁÃÙÒ-ëÿð ìþâúóääóð.
ÁÃÙÒ-ëÿðèí äöíéà ñèéàñÿòèíÿ úÿëá îëóíìàñû äÿðÿúÿñè åéíè
äåéèë. Ñèéàñè õàðàêòåðëè òÿøêèëàòëàð áèëàâñèòÿ äöíéà ñèéàñÿòèíèí
ñóáéåêòè êèìè ÷ûõûø åäèðëÿð. Ñîñèàëèñò Èíòåðíàñèîíàëû ãóðóìóíà äàõèë
îëàí ïàðòèéàëàð ìèëëè ñÿâèééÿäÿ ôÿàëèééÿòëÿðèëÿ áÿðàáÿð ùÿì äÿ
ìöõòÿëèô ôîðóìëàðäà áèð ÷îõ áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ
èøòèðàê åäèð. "Ïðååíïèúå" âÿ "Áåéíÿëõàëã àìíèñòèéà" òÿøêèëàòëàðû äà
þç èìêàíëàðû äàõèëèíäÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñè ôÿàëèééÿòÿ ãîóøóëóðëàð.
Àíúàã ñèéàñÿòëÿ ìàðàãëàíìàäûãëàðûíû åëàí åäÿðÿê äöøöíöëìöø
øÿêèëäÿ ñèéàñÿòäÿí êÿíàðäà ãàëàí ãåéðè-ñèéàñè ÁÃÙÒ-ëÿð äÿ âàð.
Áÿçè íåîëèáåðàë âÿ ïîñòìîäåðíèñò êîíñåïñèéà òÿðÿôäàðëàðûíûí
ôèêðèíúÿ, ÁÃÙÒ-ëÿðèí èíêèøàôû ïåðñïåêòèâè «ãëîáàë âÿòÿíäàø
úÿìèééÿòèíèí» ôîðìàëàøìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð. Áó èñÿ äþâëÿòèí
èíêèøàôûíäà ìèëëè ÷ÿð÷èâÿäÿ ôîðìàëàøàí âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíäÿí
äàùà ÷îõ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíÿ ìöùöì òÿñèð åòìÿê
ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàúàã. Áó ãÿíàÿòëÿðèí ùÿãèãè îëóá-îëìàäûüûíû
çàìàí ýþñòÿðÿúÿê, ëàêèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿçÿðè âÿ
ïðàêòèêàñûíäà ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðûíäàí äàùà ÷îõ áåéíÿëõàëã
ùþêóìÿòëÿðàðàñû òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿòè áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ
ìàëèêäèð.

190
 Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò — áèð íå÷ÿ äþâëÿò âÿ âÿòÿíäàøëàð ãðóïóíóí
ìàðàãëàðûíà òîõóíàí áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðèí áèðýÿ ùÿëëè ö÷öí áèð
âàñèòÿäèð. Ìöâàôèã îëàðàã áó òÿøêèëàòëàðûí ñóáéåêòëÿðè äþâëÿò,
îíëàðûí òÿñèñàòëàðû âÿ âÿòÿíäàø áèðëèêëÿðèäèð. Òÿøêèëàòûí
íèçàìíàìÿñèíäÿ áó ñóáéåêòëÿð öçâ àäëàíäûðûëûðëàð. Ôîðìàë îëàðàã
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí öçâëÿðè áÿðàáÿðùöãóãëó ùåñàá îëóíóðëàð.
Áåëÿ êè, ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí 3-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ áó òÿøêèëàò
"áöòöí öçâëÿðèíèí ñóâåðåí áÿðàáÿðëèéè" ïðèíñèïè ÿñàñûíäà
ôîðìàëàøûá. Ìöàñèð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûíûí íèçàìíàìÿëÿðè âÿ
íèçàìíàìÿ ìÿãñÿäëÿðè ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿ âÿ ìÿãñÿäëÿðèíÿ
óéüóí îëìàëû, ìöâàôèã îëàðàã îíëàðûí öçâëöéö áÿðàáÿðëèéÿ
ÿñàñëàíìàëûäûð.
Èëêèí îëàðàã áöòöí áåéíÿëõàëã òÿñèñàòëàðäà ãÿðàð éåêäèëëèêëÿ
ãÿáóë åäèëèðäè. Áó òÿñèñàòëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿ êîíñåíñóñ ïðèíñèïè
1899-úó èë Ùààãà êîíôðàíñûíäà òÿòáèã åäèëèá. Î âàõòà ãÿäÿð áöòöí
ãÿðàðëàð áÿçè áèòÿðÿô ãàëàíëàðäàí áàøãà éåêäèëëèêëÿ ãÿáóë
îëóíìóøäó. Ñÿñâåðìÿäÿ áèòÿðÿô ãàëìàã ãÿáóë îëóíàí ãÿðàðëà
ãèñìÿí ðàçûëàøìà ùåñàá îëóíóð, ýÿëÿúÿêäÿ îíà ùþðìÿò
ìöíàñèáÿòèíè ñöáóò åäèðäè. Àììà êîíñåíñóñ ïðèíñèïè èøëÿê
ìåõàíèçìÿ ÷åâðèëÿ áèëìÿäè. Õöñóñèëÿ áó ïðèíñèï Ìèëëÿòëÿð
Ëèãàñûíûí ôÿàëèééÿòèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðäè. Áåëÿ êè, áó òÿøêèëàòûí
íèçàìíàìÿñèíäÿ ãÿðàðëàðûí éåêäèëëèêëÿ ãÿáóëó ïðèíñèïè ìöÿééÿí
îëóíìóøäó. Áóíà ýþðÿ äÿ, 1930-úó èë Ùààãà êîíôðàíñûíäà, ãÿáóë
îëóíàí ãÿðàðûí âàúèáëèéèíäÿí àñûëû îëàðàã ñàäÿ ÷îõëóãäàí ¾-ÿ
ãÿäÿð ñÿñëÿ ãöââÿéÿ ìèíìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí ñÿñëÿðèí ÷îõëóüó
ïðèíñèïè ìöÿééÿí åäèëäè. Áó íîðìàëàð ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíäÿ
î âàõò þçöíÿ éåð òàïäû êè, áÿçè áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð áó ìþòÿáÿð
ãóðóìà äàõèë îëäó. Äàùà ìÿñóëèééÿòëè ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ãÿðàðàëàð
ùÿëÿ äÿ áèð ãÿäÿð ôÿðãëè òÿðêèáëÿ êîíñåíñóñ éîëó èëÿ ãÿáóë åäèëèð.
Áåëÿ êè, Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè ö÷öí 5
äàèìè öçâöí ùàìûñûíûí êîíñåíñóñó òÿëÿá îëóíóð. Äåìÿê îëàð êè,
áöòöí äàèìè êîìèññèéàëàðäà ãÿðàðëàð éàëíûç éåêäèëëèê øÿðòèíÿ ÿìÿë
îëóíìàãëà ãÿáóë îëóíìóø ùåñàá åäèëèð. Áèð ñûðà ðåýèîíàë
òÿøêèëàòëàðûí ðÿùáÿð îðãàíëàðûíäà äà ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê ö÷öí
êîíñåíñóñ ëàçûì ýÿëèð.

191
 Êîíñåíñóñ áöòöí ñÿñëÿðèí åéíè îëìàñû âÿ áÿðàáÿðùöãóãëóëóã
äåìÿêäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ ùå÷ áèð ôàêòèêè áÿðàáÿðëèê ìþâúóä äåéèë.
Ùàíñû ñóâåðåí áÿðàáÿðëèêäÿí ñþùáÿò ýåäÿ áèëÿð êè, ÿýÿð ÁÌÒ-íèí
öçâö áèð äþâëÿò îíóí áöòöí ðÿùáÿð îðãàíëàðûíäà èøòèðàê åäèð, ãÿáóë
îëóíàí áöòöí ãÿðàðëàðûí ùàçûðëàíìàñû âÿ éà ãÿáóë îëóíìàñûíà
òÿøÿááöñ ýþñòÿðèð, àììà îíóí ñÿñè ãÿðàð ãÿáóë åäèëÿðêÿí éàëíûç
òþâñèéÿ õàðàêåòðè äàøéûéàí Áàø Àññàìáëåéàíûí ñåññèéàñûíäà
íÿçÿðÿ àëûíûð? Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí 5 öçâöíöí ùÿð áèðè äèýÿð
áöòöí ÁÌÒ öçâëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã Øóðàäà, áÿçè ùàëëàðäà ÁÌÒ-
íèí äèýÿð ðÿùáÿð îðãàíëàðûíäà ãÿðàð ÷ûõàðûëàíäà õöñóñè ÷ÿêèéÿ
ìàëèêäèðëÿð. Áåëÿ êè, îíëàð áöòöí äöíéàíûí èðàäÿñèíÿ âåòî ãîéìàã
ùöãóãóíà ìàëèêäèð.
Áÿçè áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí íèçàìíàìÿëÿðè öçâëÿðèí
áÿðàáÿðëèéèíè åëàí åòìÿêëÿ éàíàøû, ÿñëèíäÿ áÿðàáÿðñèçëèéè
ìþùêÿìëÿíäèðèð. Áåëÿ êè, ÁÂÔ-äà öçâëÿðèí ãÿðàð ãÿáóë
åäèëìÿñèíäÿ ÷ÿêèñè îíóí áó òÿøêèëàòà ãîéäóüó ìàëèééÿíèí ùÿúìè
èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Áöòöí öçâ äþâëÿòëÿð ìàêñèìàë ùÿúìäÿ ÿìàíÿò
ãîéìà ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð, éÿíè áó ãàäàüàí äåéèë. Àììà îíóí
òÿøêèëàòäà ÷ÿêèñè ôàêòèêè öçâëöê ùàããû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Áó
öçâëöê ùàããû èñÿ ôàêòèêè îëàðàã àïàðûúû 54 þëêÿíèí ñÿñëÿðèíè áèð-
áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðèð. Åéíè çàìàíäà ÁÂÔ-íóí öçâö îëàí 43
äþâëÿòèí áèð éåðäÿ ñÿñëÿðèí úÿìèñè 1% îëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.
"Ñÿñ ÷ÿêèñèíèí" ìöÿééÿíëÿøäèðèúèñè êèìè äèýÿð, áèð ñûðà àìèëëÿð
äÿ îëà áèëÿð. Áÿçÿí, ùÿð þëêÿ ö÷öí ñÿñëÿðèí ñàéû òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüû
èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Ìÿñÿëÿí, Àâðîïà Èòòèôàãûíûí òîïëàíòûëàðûíäà èðè
äþâëÿòëÿð êè÷èê âÿ îðòà äþâëÿòëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ ñÿñÿ ìàëèê
îëóðëàð. Ñÿñ ÷ÿêèñèíÿ áàðèç íöìóíÿ îëàðàã ÁÌÒ ÒØ-íûí îíóí 5
äàèìè âÿ 10 ìöâÿããÿòè öçâëÿðèíèí ñÿñëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Ãÿðàð
ãÿáóë åäèëìÿñè ö÷öí ÒØ-íèí 9 öçâöíöí, î úöìëÿäÿí 5 äàèìè
öçâöíöí ðàçûëûüû ëàçûìäûð. ßýÿð ùÿòòà ÒØ-íèí 14 öçâö ãÿðàðû
äÿñòÿêëÿñÿ áåëÿ, îíà ãàðøû äàèìè öçâëÿðäÿí áèðè ãàðøû ÷ûõàðñà, ãÿðàð
ãÿáóë åäèëÿ áèëìÿç.
Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòèíèí ùöãóãè ÿñàñëàðû ãóðóì
éàðàäûëìàçäàí ãàáàã èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð.
Àíúàã øÿðòëÿðèí äàèìè äÿéèøìÿñè îíëàðû éåíè âÿçèôÿëÿðÿ

192
óéüóíëàøìàüà âàäàð åäèð. Áóíà áåéíÿëõàëã òÿñèñàòëàðûí
íèçàìíàìÿñèíÿ éåíèäÿí áàõìàã âÿ äÿéèøèêëèê åòìÿê éîëó íàèë
îëóíóð. Áó äÿéèøèêëèê èäåéàñûíûí âÿ òÿãäèìàòûí ùàíñû äþâëÿò
òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëìÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ìÿñÿëÿ éàëíûç
éåêóí îëàðàã öçâ äþâëÿòëÿðèí ñÿëàùèééÿòëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí
èøòèðàê åòäèéè õöñóñè êîíôðàíñäà ùÿëë îëóíà áèëÿð. Áó íîðìà
ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíèí 109-úó ìàääÿñè, ÀÈÈ-íèí
íèçàìíàìÿñèíèí 236-úû, ÌÀÃÀÒÅ-íèí Íèçàìíàìÿñèíèí 18-úè
ìàääÿñèíäÿ òÿñáèò åäèëèá. Áèð ãàéäà îëàðàã, äöçÿëèø ëàéèùÿ øÿêëèíäÿ
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí ðÿùáÿð îðãàíëàðûíäà ìöçàêèðÿ åäèëèð,
ÿêñÿðèééÿò ñÿñëÿ ãÿáóë îëóíóð âÿ íèçàìíàìÿ íîðìàëàðû ÿñàñûíäà
êîíôðàíñäà òÿñäèã åäèëèð. ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíÿ ÿñàñÿí, îíà
äöçÿëèøëÿð Áàø Àññàìáëåéà öçâëÿðèíèí 2/3-íèí ëåùèíÿ ñÿñ âåðìÿñè
âÿ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí äàèìè öçâëÿðè äÿ äàõèë îëìàãëà ÁÌÒ
öçâö îëàí þëêÿëÿðèí 2/3-íèí ïàðëàìåíòèíäÿ êîíñòèòóñèéà ïðîñåäóðó
èëÿ ðàòèôèêàñèéà åòìÿñèíäÿí ñîíðà ãöââÿéÿ ìèíèð. Áó
ãàíóíâåðèúèëèê ïðèíñèïè âÿ éà êîíñòèòóñèéà ÷îõëóüó ïðèíñèïèäèð.
Åëÿ ùàëëàð äà îëóð êè, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí öçâëÿðè áó âÿ éà
äèýÿð äÿéèøèêëèéèí ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõûø åäèð âÿ ãÿáóë
îëóíìóø äöçÿëèøè ðàòôèêàñèéàäàí èìòèíà åäèðëÿð. Ïðèíñèïúÿ ùÿð áèð
öçâ þëêÿ áåëÿ ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ ñóâåðåíäèðëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí
áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ áèð âÿ áèð íå÷ÿ äþâëÿòèí, ìöòëÿã
ÿêñÿðèééÿòèí éîëóíó êÿñÿðÿê þç èðàäÿñèíè ãÿáóë åòäèðìÿê èìêàíû
ÿëäÿ åòìÿñè àüûëëû ùÿðÿêÿò âÿ íîðìàë ùàë ñàéûëà áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ
äÿ, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ïðàêòèêàñû áó âÿçèééÿòëÿðäÿí ÷ûõìàã
ö÷öí ìöõòÿëèô âàðèàíòëàð èøëÿéèá ùàçûðëàéûáëàð.
Áèðèíúèñè, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí êþìÿéè èëÿ áó âÿ éà äèýÿð
ïðîáëåìè ùÿëë åòìÿê èñòÿéÿí äþâëÿò êîíñòèòóñèéà ÷îõëóüó âàðèàíòû
èëÿ ðàçûëàøìûðñà, éà êþíöëëö, éà ìÿúáóðè øÿêèëäÿ áó òÿøêèëàòû òÿðê
åòìÿëèäèð.
Èêèíúèñè, òÿøêèëàòûí öçâëÿðè öçÿðëÿðèíÿ éåíè þùäÿëèêëÿð ýþòöðìÿê
âÿ åéíè çàìàíäà þç èðàäÿëÿðèíè ðåàëëàøäûðìàã ö÷öí äèýÿð
äþâëÿòëÿðÿ ìàíå îëìàìàã áàðÿäÿ øÿðòëÿð ãîéóðëàð.

193
 Ö÷öíúöñö, þçöíöí íèçàìíàìÿ þùäÿëèêëÿðèíè ñèñòåìàòèê éåðèíÿ
éåòèðìÿéÿí äþâëÿò áó ñÿáÿáäÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòäàí ÷ûõàðûëà
áèëÿð.
Åëÿ þùäÿëèêëÿð âàð êè, îíóí éåðèíÿ éåòèðèëìÿìÿñè éîëâåðèëìÿçäèð.
Áåëÿ êè, Àíòàðêòèäà öçðÿ Ìöãàâèëÿ òÿøêèëàòûíûí íèçàìíàìÿñè,
äöçÿëèøëÿðèí ãÿáóëó çàìàíû éåêäèëëèê íöìàéèø åòäèðìÿéÿí âÿ
äöçÿëèøëÿðèí ðàòèôèêàñèéàñûíû äà áó éîëëà ãÿáóë åòìÿéÿí äþâëÿòèí
ìöòëÿã òÿøêèëàòäàí ÷ûõàðûëìàñûíû òÿëÿá åäèð.
Ùÿð ùàíñû òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòè ìöÿééÿí õÿðú, áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿòè èñÿ èðèùÿúìëè õÿðú òÿëÿá åäèð (èúðàåäèúè
îðãàíëàðûí èø÷èëÿðèíèí ÿìÿê ùàããû, ñÿíÿäëÿðèí ÷àï îëóíìàñû,
áåéíÿëõàëã ýþðöøëÿðèí êå÷èðèëìÿñè, áåéíÿëõàëã ïðîãðàìëàðûí
ìàëèééÿ úÿùÿòäÿí äÿñòÿêëÿíìÿñè âÿ ñ.) òÿøêèëàòûí áöäúÿñè ðÿùáÿð
îðãàíëàð òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíóð âÿ èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí
àññàìáëåéà âÿ éà êîíôðàíñëàðûíäà òÿñäèã åäèëèð. Îðàäà áöòöí ëàçûìè
ÿìÿê ùàããû õÿðúëÿðè, ëàçûìè èø øÿðàèòè (éåð, àâàäàíëûã, ðàáèòÿ)
éàðàòìàãëà éàíàøû áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí ÿìÿêäàøëàðûíûí øòàòëàðû,
íþâáÿòè èë òÿøêèë îëóíàúàã òÿäáèðëÿðèí ùàçûðëàíìàñû âÿ êå÷èðèëìÿñè
íÿçÿðÿ àëûíûð. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí öçâëÿðèíèí õÿðúëÿðè öçâëöê
ùàããû øÿêëèíäÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Äþâëÿòëÿðèí ìàëèééÿ èìêàíëàðû
åéíè îëìàäûüû ö÷öí þäÿìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ýþðÿ òÿñíèôàòëàíäûðûëûðëàð.
Ùÿð ñèíèôäÿí îëàí äþâëÿòÿ ìöâàôèã ùÿúìèíäÿ öçâëöê ùàããû
ìöÿééÿí îëóíóð.
ÁÌÒ-íèí ïðîñåäóð ãàéäàëàðûíûí 161-úè áÿíäèíÿ ýþðÿ, ùÿð þëêÿ
ö÷öí öçâëöê ùàããûíûí ùÿúìè ùÿð èë Áàø Àññàìáëåéà òÿðÿôèíäÿí
ìöÿééÿí åäèëèð. ÁÌÒ-éÿ öçâëöê áîðúó îëàí, î úöìëÿäÿí ÿýÿð áó
ìÿáëÿü èêè èëëèê öçâëöê ùàãûíû þòöðñÿ, î Áàø àññàìáëåéàäà
ñÿñâåðìÿ ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëèð. Áóíóíëà áåëÿ, ýåúèêìÿíèí
öçöðëö ñÿáÿáëÿðäÿí áàø âåðäèéèíè ãÿáóë åäèðñÿ, Áàø Àññàìáëåéà
áåëÿ öçâëÿðèí ñÿñâåðìÿäÿ èøòèðàê åòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðÿ áèëÿð.
Áåëÿëèêëÿ, àðòûã áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí
ùöãóãè íîðìàëàðû ôîðìàëàøñà äà, îíëàðû äåìîêðàòèê âÿ ÿäàëÿòëè
ñàéìàã ùÿëÿëèê òåçäèð. Àììà ýåòäèêúÿ äþâëÿòëÿðèí ùöãóã
áÿðàáÿðëèéè òåíäåíñèéàñûíûí ýöúëÿíìÿñè ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí òÿúðöáÿäÿ ãàðøûëûãëû ìÿíôÿÿò ÿñàñûíäà

194
áèðýÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ÿñë ñóâåðåí âÿ áÿðàáÿðùöãóãëó
òÿðÿôäàøëàðûí áèðëÿøäèéè ãóðóìà ÷åâðèëìÿñè ö÷öí õåéëè âàõò
ëàçûìäûð.

§2. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ñòðóêòóðó âÿ öçâëöê

Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð þç ñòðóêòóðëàðû èëÿ ìöàñèð áåéíÿëõàëã

øÿðàèòäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí èêèíúè äÿðÿúÿëè àêòîðëàðû êèìè
ãàðøûìûçà ÷ûõûð. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò äåäèêäÿ ýåíèø ìÿíàäà
áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí, êîììåðñèéà ìÿãñÿäè
äàøûìàéàí âÿ áèðäÿí ÷îõ äþâëÿòè ìàðàãëàíäûðàí, ëàêèí äþâëÿò
õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèê îëìàéàí ùÿð íþâ òÿñèñàò áàøà äöøöëöð. Áóíà
áàõìàéàðàã ñòàòóñëàðû âÿ ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí ùöãóã
íîðìàëàðûíûí ìöÿéééÿí îëóíìàñû ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ äÿ
áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòëÿðè îëàí ùþêóìÿòëÿðàðàñû áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðëà, ìöõòÿëèô ìèëëè ùöãóãè âÿçèééÿòëÿ áàüëû îëàí ãåéðè-
ùþêóìÿò áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿðãèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê
ëàçûìäûð. Áåëÿ êè, ùþêóìÿòëÿðèí òÿìñèë îëóíäóüó áåéíÿëõàëã
õàðàêòåðëè àêòîðëàð êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðäèéèìèç Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòû (ÁÌÒ), Àâðîïà Øóðàñû (ÀØ), ÍÀÒÎ êèìè òÿøêèëàòëàðû
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà, äþâëÿòèí ùþêóìÿòëÿðèíèí òÿìñèë
îëóíìàäûüû Áåéíÿëõàëã Àâèàñèéà Òÿøêèëàòû (Ûíòåðíàòèîíàë Àèð
Òðàíñïîðò Àññîúèàòèîí — ÛÀÒÀ) Áåéíÿëõàëã Îëèìïèéà Êîìèòÿñè
ùþêóìÿòëÿðàðàñû, (òðàíñýîâåðíìåíòàë) áåéíÿëõàëã (èíòåðíàòèîíàë
íîí òðàíñíàèòîíàë) âÿ éà ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðûíà
(èíòåðíàòèîíàë íîí ýîâåðíìåíòàë îðýàíèçàòèîí — ÍÝÎ) áþëìÿê îëàð.
Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû ìöõòÿëèô êðèòåðèéàëàðà ÿñàñÿí
òÿñíèôàòëàíäûðìàã îëàð. Òÿòáèã îëóíàí áåéíÿëõàëã ùöãóã
íîðìàëàðûíà ÿñàñÿí ùöãóãè áàõûìäàí ìöùöì êðèòåðèéàëàðûí
àøàüûäàêûëàð îëäóüó ìÿëóì îëóð:
à. Ãëîáàë âÿ éà ðåýèîíàë îëìàñû;
á. Öìóìè ÿùàòÿëè âÿ ìöÿééÿí áèð ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû îëìàñû;
ú. Áèðýÿ ìÿãñÿäè òÿìèíåäèúè âÿ èíòåãðàñèéà ìÿãñÿäëè îëìàñû.
Ìöÿééÿí âàõòäàí ñîíðà öçâëöéöí áöòöí äþâëÿòëÿð ö÷öí à÷ûã
îëìàñû ñÿáÿáëÿ Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíûí(Úÿìèééÿòèíèí), «ìþâúóä îëàí
195
âÿ éà äåìÿê îëàð êè, áöòöí àêòîðëàðû þç ñèñòåìèíÿ äàõèë åòìÿéè
âàúèá ñàéäûüû» ôèêðèíäÿí ÷ûõûø åòäèéè ö÷öí Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòûíûí (ÁÌÒ) ãëîáàë îëäóüóíó ãåéä åòìÿê îëàð. Éàëíûç
ìöÿééÿí áèð úîüðàôè ðåýèîíóí äþâëÿòëÿðèíÿ à÷ûã îëàí Àâðîïà
Øóðàñû, Àâðîïà Èòòèôàãû êèìè ãóðóìëàð èñÿ òèïèê ðåýèîíàë
òÿøêèëàòëàðäûð. «Áåéíÿëõàëã ñöëùö âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè ìöùàôèçÿ
åòìÿê» ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëàí ÁÌÒ öìóìè ÿùàòÿëè, Øèìàëè
Àòëàíòèêà ðåýèîíóíäà ðèôàù âÿ ÿìèí-àìàíëûüûí èíêèøàôû ìÿãñÿäè èëÿ
éàðàäûëàí ÍÀÒÎ ìöÿééÿí ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû éàðàäûëàí òÿøêèëàòà
íöìóíÿäèð. Àôðèêà Èòòèôàãû Òÿøêèëàòû, Èñëàì Êîíôðàíñû Òÿøêèëàòû
êèìè ãóðóìëàð áèðýÿ ìÿãñÿäè òÿìèí åäÿí òÿøêèëàòëàð, Àâðîïà
Èòòèôàãû (ÀÈ), Ãàðà äÿíèç Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû (ÃÈßÒ)
êèìè ãóðóìëàð èñÿ èíòåãðàñèéà ìÿãñÿäè äàøûéûð.
Áèð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí áåéíÿëõàëã õàðàêòåðÿ ìàëèê îëìàñû
ö÷öí îíà öçâ îëàí äþâëÿòëÿðäÿí êèôàéÿò ãÿäÿð öñòöí âÿ äàèìè
òÿñèðÿ ìàëèê îëìàñû ëàçûìäûð. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí áåéíÿëõàëã
õàðàêòåðè ñþçöýåäÿí ôÿðäè òÿñèðèíèí ìþâúóäëóüóíóí ìöÿééÿí
åäèëìÿñè èëÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Òÿúðöáÿäÿ áèð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí
áåéíÿëõàëã õàðàêòåðèíèí ñöáóòó îëàðàã àøàüûäàêû ñÿëàùèééÿòëÿðëÿ
òÿìèí îëóíìàñû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð: ìöãàâèëÿëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê,
èøòèðàê ìöíàñèáÿòëÿðè éàðàòìàã, òÿøêèëàòûí äàõèëè íèçàìûíû
ìöñÿòÿãèë øÿêèëäÿ ôîðìàëàøäûðìàã, òÿøêèëàòûí âÿ ÿìÿêäàøëàðûíûí
äþâëÿòëÿðèí äàõèëèíäÿ èìòèéàç âÿ òîõóíóëìàçëûüà ìàëèê îëìàñû,
áåéíÿëõàëã þùäÿëèéÿ ìàëèê îëìàã âÿ äèýÿð áåéíÿëõàëã ùöãóãè
ñóáéåêòëÿðèí áåéíÿëõàëã þùäÿëèêëÿðèíè òÿãäèì åòìÿê. Áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàð þç òÿñèðëÿðèíè òàáåëèéèíäÿêè îðãàíëàð âàñèòÿñèëÿ
ýþñòÿðèðëÿð. Áó ñÿáÿáëÿ òÿøêèëàòëàðäà òÿñèñ ìöãàâèëÿëÿðè èëÿ
ìöÿééÿí îëóíàí ÿêñÿð ùàëëàðäà øóðà, áàø àññàìáëåéà, êàòèáëèê
ôîðìàñûíäà ñòðóêòóð îëóð.
Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû äþâëÿòäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí úÿùÿòëÿð èñÿ
àøàüûäàêûëàðäûð:
à. áèð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí ãàðøûñûíäà þùäÿëèê ýþòöðäöéö
ìÿíøÿúÿ îíà áàüëû îëàí èúìà âÿ äþâëÿò éîõäóð;

196
 á. áåéãíÿëõàëã òÿøêèëàò «èìïåðèóì» àäëàíàí ÿìð âåðìÿê âÿ
áóíëàðà òàáå îëìàéàíëàðû ìÿúáóðåòìÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê
äåéèë;
ú. áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí éàðàíìàñû éàëíûç öçâ äþâëÿòëÿðèí áó
èñòèãàìÿòäÿ ãÿòè èðàäÿ íöìàéèø åòäèðìÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èð. Öçâ
äþâëÿòëÿð èðàäÿëÿðèíè ÿêñÿð ùàëëàðäà ñàçèøëÿðëÿ áÿéàí åäèðëÿð.
÷. áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ùöãóãè õöñóñèééÿòëÿðè ìÿãñÿäëÿðè èëÿ
ìÿùäóäëàøûð.
Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà öçâëöêäÿ èêè ôîðìà ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Òÿøêèëàòûí òÿñèñ åäèëìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí, òÿñèñ ñàçèøèíÿ èìçà àòàí
äþâëòÿëÿð òÿñèñ÷è âÿ éà ÿñàñ öçâ, äàùà ñîíðà òÿøêèëàòà ãàòûëàí öçâëÿð
èñÿ ñîíðàäàí ãÿáóë åäèëìèø öçâ àäëàíäûðûëûð. Áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí íèçàìíàìÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí áöòöí óçâ äþâëÿòëÿð
áÿðàáÿðùöãóãëóäóðëàð. Áóíóëà äà ÿñàñ öçâëÿðëÿ ñîíðàäàí ãÿáóë
åäèëÿí öçâëÿð àðàñûíäà ùÿð ùàíñû áèð ôÿðã éîõäóð. Ëàêèí ìöñòÿñíà
ùàëëàðäà ãàéäàëàðäàí õàðèú îëàðàã òÿñèñ ìöãàâèëÿñèíÿ ÿñàñÿí áÿçè
öçâëÿð ñÿñâåðìÿ çàìàíû ãÿðàð ãÿáóëåòìÿéÿ ìàíå îëà áèëèðëÿð.
ßêñÿð ùàëëàðäà áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí öçâëÿðè ìöñòÿãèë
äþâëÿòëÿð îëñà äà, áèð ñûðà ñèéàñè øÿðòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áÿçÿí äþâëÿò
ñòàòóñó ãàçàíìàìûø èúìàëàðûí äà áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà
òàìùöãóãëó öçâ êèìè äàõèë îëäóãëàðû ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ñîâåò Èòòèôàãû
ïàð÷àëàíìàìûøäàí ÿââÿë Óêðàéíà âÿ Áåëàðóñóí ôåäåðàë äþâëÿò
ñòàòóñóíà áàõìàéàðàã, ÁÌÒ éàðàíàäàí îíà öçâ îëìàñûíû áóíà
ìèñàë êèìè ýþñòÿðìÿê îëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí ìèëëè àçàäëûã
ùÿðÿêàòëàðûíûí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí öçâëÿðè îëìàñû ìöìêöíäöð.
Ìÿñÿëÿí, Ôÿëÿñòèí äþâëÿòè åëàí åäèëìÿçäÿí ãàáàã Ôÿëÿñòèí Àçàäëûã
Òÿøêèëàòû, ßðÿá Äþâëÿòëÿðè Ëèãàñû âÿ ßðÿá Ìàëèééÿ Ôîíäó
òÿøêèëàòëàðûíà òàì öçâ îëóá.
Öçâëöéÿ ãÿáóë, ÷ûõìà âÿ öçâëöêäÿí ÷ûõàðûëìà ùÿð òÿøêèëàòäà
ôÿðãëèäèð. Òÿøêèëàòëàðà öçâëöê öìóìèééÿòëÿ òÿøêèëàò òÿðÿôèíäÿí
ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø øÿðòëÿðè òÿìèí åäÿí íàìèçÿäëÿðèí
ìöðàúèÿòëÿðèíè òÿäãèã åäÿðÿê ãÿáóë åäèëìÿ ôîðìàñûíäàäûð. Áóíà
áàõìàéàðàã, Àâðîïà Øóðàñûíà ãÿáóëäà îëäóüó êèìè öçâëöéÿ äÿâÿò
îëóíìà äà ìöìêöíäöð. Áóíóíëà éàíàøû, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí
èøëÿðèíäÿ èøòèðàê åòìÿê ö÷öí òàì öçâëöê øÿðòè ãîéóëìóð. Òÿøêèëàòà

197
öçâ îëìàéàí äþâëÿòëÿðèí âÿ éà áàøãà ãóðóìóí áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí èøëÿðèíäÿ «ìöøàùèäÿ÷è» ñòàòóñóíäà, ñÿñâåðìÿ ùöãóãó
îëìàäàí èøòèðàê, íöìàéÿíäÿëÿðÿ ìöçàêèðÿëÿðëÿ áàüëû ÷ûõûø åòìÿê
èìêàíû âåðèëÿ áèëÿð. 1965-úè èëäÿ ìöãàâèëÿäÿ òÿðêåòìÿ îëìàäûüû
ùàëäà Èíäîíåçèéàíûí ÁÌÒ-äÿí, 1966-úû èëäÿ Ôðàíñàíûí âÿ 1974-úö
èëäÿ Éóíàíûñòàíûí ÍÀÒÎ-íóí ùÿðáè ãàíàäûíû òÿðê åòìÿñè êèìè
äþâëÿòëÿðèí èìòèíà éîëó èëÿ òÿøêèëàòäàí ÷ûõìàñû äà ìöìêöíäöð.
Òÿøêèëàò öçâëöéöíÿ õèòàì âåðèëìÿñè òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí áèð ùàë
îëìàñà äà, Èñðàèëëÿ ñöëù ìöãàâèëÿñè èìçàëàéàí Ìèñèð 1974-úö èëäÿ
ßðÿá Ëèãàñûíäàí ÷ûõàðûëìûøäû.

§3. Êå÷ìèøäÿêè òÿúðöáÿ

Äþâëÿòëÿð àðàñûíäà äàèìè ÿìÿêäàøëûüà ùåñàáëàíìûø ôÿàëèééÿò

òÿúðöáÿñèíÿ ÕÛÂ ÿñðäÿí åòèáàðÿí ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. 1305-
úè èëäÿ Ïéåð Äóáîèñ àâðîïàëû øàùçàäÿëÿðèí áèðëÿøÿðÿê áèð ôåäåðàñèéà
éàðàòìàëàðûíû, áèð ìèëëÿòëÿð ìÿúëèñèíèí îëìàñûíû, ìÿúëèñ òÿðÿôèíäÿí
ùÿëë åäèëìÿéÿí ìöáàùèÿñÿëÿðèí (ìöíàãèøÿëÿðèí) 9 íÿôÿð ùàêèìäÿí
èáàðÿò ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí ùÿëëèíè òÿêëèô åòìèøäè. Ùÿìèí äþâðäÿ,
Äàíòå áöòöí äöíéà þëêÿëÿðèíèí, ùÿäñèç ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèê áèð
èìïåðàòîðóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà áèðëÿøìÿñè èäåéàñûíû ìöäàôèÿ
åòìèøäèð. 1623-úö èëäÿ Åìåðèê Êðóç ìöíàãèøÿëÿðèí áöòöí
äþâëÿòëÿðèí òÿìñèë îëóíäóüó áèð ùàêèì ùåéÿòè òÿðÿôèíäÿí ùÿëë
åäèëìÿñèíè, Äóê äå Ñàëëè 15 äþâëÿòëè Àâðîïà, Óèëéàì Ïåíí, ãÿáóë
åäÿúÿêëÿðè òÿãäèðäÿ, òöðêëÿðèí èøòèðàê åäÿ áèëÿúÿéè Àâðîïà
äþâëÿòëÿðè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò àññàìáëåéà òÿêëèô åäÿðÿê
ÿìÿêäàøëûüûí íÿçÿðè ÿñàñëàðûíû ôîðìàëàøäûðìûøëàð. Àááå äå Ñàèíò-
Ïéåð ãàíóíâåðèúèëèê âÿ ìöùàêèìÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê Àâðîïà
Ñåíàòû èäåéàñûíû èøëÿéèá ùàçûðëàäûüû, íÿùàéÿò Èììàíóåë Êàíòûí
òÿêëèôëÿðèíèí Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíäà þç ÿêñèíè òàïäûüûíû ãåéä åòìÿê
îëàð. Áóíóíëà éàíàøû, äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëë
åäèëìÿñè úÿùäëÿðèíèí, áèð ìÿãñÿäÿ ùåñàáëàíìûø áèðýÿ ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðìÿê àõòàðûøëàðûíûí, ñöëù ëàéèùÿëÿðèíèí, ñöëù ö÷öí íÿçÿðäÿ
òóòóëàí ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëÿí èëê òÿøêèëàòëàíìàíûí Àâðîïà óçëàøìà
(íèçàì) ñèñòåìè îëäóüóíó ãåéä åòìÿê ìöìêöíäöð.
198
 1792-úè èëäÿí áàøëàéàðàã 1815-úè èëÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí
ìöùàðèáÿëÿðäÿ Ôðàíñà êðàëëûã òÿçéèãè àëòûíäà èíèëäÿéÿí ìèëëÿòëÿðè
õèëàñ åòìÿê íàìèíÿ Àâðîïàíûí áèð ÷îõ ùèññÿñèíäÿ ùåýåìîíëóüó
ÿëÿ êå÷èðìèøäè. Òÿõìèíÿí 25 èë äàâàì åäÿí áó ìöùàðèáÿëÿð
Àâðîïàäà ãöââÿëÿð áàëàíñûíû âÿ ñèéàñè úîüðàôèéàíû ýåíèø øÿêèëäÿ
äÿéèøäèðìèø âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ éåíè èíêèøàôà ñÿáÿá
îëìóøäóð. Èíýèëòÿðÿíèí õàðèúè èøëÿð íàçèðè Êàñòëåðèú èëÿ Àâñòðèéà áàø
íàçèðè Ìåòòåðíèõèí þëêÿëÿðèíèí ÿíÿíÿâè ôÿðãëè ìþâãå âÿ
ñèéàñÿòëÿðèíäÿí èìòèíà åäÿðÿê Àâðîïà ñèéàñÿòèíèí öìóìè
õÿòëÿðèíäÿ, éÿíè ñöëù âÿ äöçÿíèí éàðàäûëìàñûíäà ðàçûëûüà ýÿëìÿëÿðè
Âéàíà ñàçèøèíè ìåéäàíà ÷ûõàðäû. Âéàíà êîíôðàíñû äàâàì åäÿí
çàìàí Íàïàëåîíóí éåíèäÿí ôðàíñàäà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè âÿ
Âàòåðëîäà ìÿüëóá îëìàñû ñÿáÿáèíäÿí Èêèíúè Ïàðèñ ñöëù ìöãàâèëÿñè
èìçàëàíäû. Ôðàíñà ö÷öí àüûð øÿðòëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí áó
ìöãàâèëÿäÿí ñîíðà Ôðàíñàéà ãàðøû Àâñòðèéà, Èíýèëòÿðÿ, Ïðóññèéà âÿ
Ðóñèéàíûí 20 íîéàáð 1815-úè èëäÿ èìçàëàäûüû ìöãàâèëÿ èëÿ
"Äþðäëÿð" èòòèôàãû éàðàäûëìûøäûð. Áó èòòèôàãûí ìÿãñÿäè 20 èë
ìöääÿòèíäÿ Ôðàíñà òÿðÿôèíäÿí ùöúóìóí òÿêðàðëàíìàñû ùàëûíäà
Àâðîïàäà äàèìè ñèéàñè äöçÿíèí éàðàäûëìàñû ö÷öí ëàçûìè òÿäáèðëÿðè
òàì áèð óçëàøìà øÿðàèòèíäÿ ýþðìÿê èäè.
Áóíóí àðäûíäàí 26 ñåíòéàáð 1815-úè èëäÿ Àâñòðèéà, Ïðóññèéà âÿ
Ðóñèéàíûí "Ìöãÿääÿñ Èòòèôàã"û éàðàòìàëàðû âÿ Âéàíà êîíôðàíñû
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Èíýèëòÿðÿíèí "Ìöãÿääÿñ Èòòèôàã"à äàõèë îëìàñû èëÿ
Äþðäëöê èäàðÿ÷èëèéè ìåéäàíà ÷ûõûð. 1818-úè èëäÿ Ôðàíñàíûí äà
èøòèðàêû èëÿ "Áåøëèê" èäàðÿ÷èëèéèíÿ ÷åâðèëÿí áó ÿìÿêäàøëûã Àâðîïà
óçëàøìà ñèñòåìèíèí éàðàíìàñûíû òÿìèí åòìèøäèð. Àâðîïà óçëàøìà
ñèñòåìè þçëÿðè þçëÿðèíè Àâðîïàíûí ìöùàôèçÿ÷èëÿðè êèìè òÿéèí åòìèø
áþéöê äþâëÿòëÿðèí àðàñûíäàêû óçëàøìàíû òÿìñèë åòìÿêäÿ èäè.
Ïàðèñ ðàçûëàøìàëàðû âÿ Ôðàíñàäàêû íèçàìëàíìà èëÿ Âéàíà
êîíôðàíñû, 1648-úè èë òàðèõëè “Âåñòôàëèéà ñöëùö", Û Äöíéà
ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà êå÷èðèëÿí Ïàðèñ ñöëù êîíôðàíñëàðû àðàñûíäà ÿí
ýåíèø âÿ êþêëö äÿéèøèêëèêëÿð ýÿòèðÿí áåéíÿëõàëã òîïëàíòûäûð. Ëàêèí
ñèñòåìèí èøëÿìÿñèíèí ñèñòåìàòèê îëäóüóíó ñþéëÿìÿê ìöìêöí äåéèë.
Àâðîïà óçëàøìà ñèñòåìè ôÿàëèééÿòèíè ëàçûì ýÿëñÿ íÿùÿíý
ãöââÿëÿðèí òÿøÿááöñ âÿ íÿçàðÿòèíäÿ éûüûøàí áåéíÿëõàëã

199
êîíôðàíñëàð ôîðìàñûíäà äàâàì åòäèðèá. Àâðîïà óçëàøìàñû ùÿãèãè
áèð áåéíÿëõàëã èäàðÿåòìÿäÿí èêè áàõûìäàí ôÿðãëèäèð. Èëê þíúÿ
òÿøêèëàòëàíìûø äåéèëäè. Áþéöê äþâëÿòëÿð àðàñûíäà íèçàìëû îëàðàã
òîïëàøìàã âÿ éà òîïëàøìàã ö÷öí ðàçûëàøäûðûëìûø ìöãàâèëÿ éîõ èäè.
Áþéöê äþâëÿòëÿð áåéíÿëõàëã âÿçèééÿò íÿ âàõò öìóìè ôÿàëèééÿò
òÿëÿá åäèðñÿ, î çàìàí òîïëàíûðäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, Àâðîïà
óçëàøìàñû òîããóøìàëàðû äàéàíäûðàúàã, áèðýÿ ãÿðàð âÿ ôÿàëèééÿò
ö÷öí ùÿäëÿðè òÿìèí åäÿúÿê ìÿíÿâè ðàçûëûã áèðëèéèíäÿí ìÿùðóì èäè.
Áóíà áàõìàéàðàã, Àâðîïà óçëàøìàñû ìþâúóäëóüóíóí äàâàì
åòäèðäèéè ÕÛÕ ÿñð ÿðçèíäÿ öìóìè ñöëùö ãîðóìàã éîëóíäà áþéöê
óüóðëàð íöìàéèø åòäèðìèøäèð.
Áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðèí ìöçàêèðÿ åäèëÿðÿê ÿìÿêäàøëûã éîëó
èëÿ ùÿëë åäèëìÿñè áàõûìûíäàí ìöùöì òÿñèñàò 1899-úó èë âÿ 1907-úè
èë Ùààãà ñöëù êîíôðàíñëàðû ñèñòåìèäèð. Àâðîïà óçëàøìàñû ñèñòåìè
÷ÿð÷èâÿñèíäÿêè òîïëàíòûëàðà íèñáÿòÿí äàùà ýåíèø øÿêèëäÿ òÿøêèë
îëóíàí áó êîíôðàíñëàð, îíëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè êèìè áþùðàí âÿ
éà ìöùàðèáÿ ñîíðàñûíäà éåíè òàðàçëûüû ôîðìàëàøäûðìàã ö÷öí äåéèë,
áþùðàí âÿ éà ìöùàðèáÿëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû åùòèìàëëàðûíû
àçàëòìàüû âÿ éà áó ùàëëàðäà òÿðÿôëÿðèí èòêèëÿðèíè àçàëòìàüû ãàðøûñûíà
ìÿãñÿä ãîéóðäó. Ðóñ ÷àðû ÛÛ Íèêîëàéûí äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
ÿëàãÿëÿðèí ýåíèøëÿíìÿñè, ñöëùöí ãîðóíìàñû âÿ ñèëàùñûçëàíìà
ìÿñÿëÿëÿðèíèí ìöçàêèðÿ åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ 1898-úè èëäÿ åòäèéè
÷àüûðûøà ÿñàñÿí 1899-úó èëäÿ Ùààãàäà êå÷èðèëÿí òîïëàíòûäà 26
äþâëÿò èøòèðàê åäèðäè. Òîïëàíòûäà ãóðó âÿ äÿíèç ìöùàðèáÿëÿðè
ùöãóãó èëÿ áàüëû ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëìèø, ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó
ùÿëëè ö÷öí Äàèìè Àðáèòðàæ Ìÿùêÿìÿñèíèí éàðàäûëìàñûíà ãÿðàð
âåðèëìèøäèð. Èèêíúè Ùààãà êîíôðàíñûíûí òÿøÿááöñêàðû ÀÁØ îëìóø,
44 äþâëÿòèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èøòèðàê åòäèéè òîïëàíòûëàð 4 àé äàâàì
åòìèøäèð.
Ùààãà ñèñòåìèíèí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàíìà ïðîñåñèíÿ ýÿòèðäèéè
ÿí áþéöê éåíèëèê "ãëîáàëëàøìàäûð". Èêèíúè Ùààãà êîíôðàíñû éàëíûç
Àâðîïàíûí áþéöê äþâëÿòëÿðèíèí éîõ, áöòöí äöíéàíûí êè÷èê
äþâëÿòëÿðèíèí äÿ òÿìñèë îëóíäóüó "èäàðÿ ùåéÿòè" õàðàêòåðè äàøûéàí
èëê áåéíÿëõàëã òîïëàíòû îëóá. Êè÷èê äþâëÿòëÿð áåéíÿëõàëã
ìÿñÿëÿëÿðäÿ ìöñòÿãèëëèê âÿ áÿðàáÿðëèê ùöãóãëàðûíäàí èëê äÿôÿ òàì

200
øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ ôöðñÿòèíè ÿëäÿ åòìèøäèëÿð. Áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðëÿ
ìÿøüóë îëàí Áåéíÿëõàëã Òÿùãèãàò Êîìèññèéàñû êèìè äàèìè
îðãàíëàðûí éàðàäûëìàñû, ôÿàëèééÿò ìåõàíèçìëÿðè èëÿ ñÿñ âåðìÿéÿ
ìöâàôèã ìåòîäëàðûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿãàìëàðû òÿêðàð îëàðàã áó
êîíôðàíñëàðäà ìåéäàíà ÷ûõàí äèýÿð ìöùöì éåíèëèêëÿðäèð.
ÕÛÕ ÿñð ÿðçèíäÿ äàâàì åäÿí Àâðîïà óçëàøìàñû èëÿ ïàðàëåë
øÿêèëäÿ ñÿíàéåäÿêè âÿ ìöùàðèáÿ òåõíîëîýèéàëàðûíäàêû èíêèøàô, ÕÛÕ
ÿñð ãöââÿëÿð áàëàíñûíäà Îñìàíëû Èìïåðèéàñûíûí çÿèôëÿìÿñè
ñÿáÿáèíäÿí éàðàíàí áîøëóã î äþâðöí ýöúëö äþâëÿòëÿèðèíèí
Àâðîïàíûí õàðèúèíäÿ òÿñèð äàèðÿñè àõòàðûøëàðû áó äÿôÿ öìóìè
ìöùàðèáÿéÿ, Û Äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Ìöùàðèáÿ àðòûã
ñÿðùÿäëÿðäÿ àïûðëàí áèð ìöáàðèçÿ ôîðìàñûíäàí ÷ûõàðàã "äöíéà
ìöùàðèáÿñè" ùàëûíà ÷åâðèëäè. ÕÛÕ ÿñðèí ñÿíàéåúÿ èíêèøàô åòìèø
äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà, Àâðîïàíûí õàðèúèíäÿêè ðåýèîíëàðûíäà äà 4 èë
äàâàì åäÿí ìöùàðáÿ Àâðîïàíûí ùÿðáè âÿ èãòèñàäè ýöúöíö
òöêÿíäèðìèøäè. Áó âÿçèééÿò Àâñòðèéà-Ìàúàðûñòàí âÿ Îñìàíëû
èìïåðèéàëàðû, ÷àð Ðóñèéàñû âÿ Àëìàíèéàíûí äàüûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ
Àâðîïàäà éàðàíàí ãöââÿëÿð áîøëóüóíóí ÀÁØ òÿðÿôèíäÿí
äîëäóðóëìàñûíà çÿìèí ùàçûðëàäû.
1917-úè èë Àâðîïà ñèéàñÿòèíäÿí äöíéà ñèéàñÿòèíÿ êå÷èäèí äþíöø
íþãòÿñè îëäó. ÀÁØ-ûí 1917-úè èëäÿ ìöùàðèáÿéÿ ãàòûëìàñû âÿ
Ðóñèéàäàêû áîëøåâèê èíãèëàáûíäàí ñîíðà èêè ðÿãèá èäåîëîýèéà èëÿ
äöíéàíûí èêè äöøìÿí áëîêà áþëöíìÿñè ïðîñåñè ôîðìàëàøìàüà
áàøëàäû. ÀÁØ ïðåçèäåíòè Âóäðî Âèëñîíóí 8 éàíâàð 1918-úè èëäÿ
Ïàðèñ ñöëù êîíôðàíñûíäà åëàí åòäèéè îí äþðä êðèòåðèéàäàí áèðè äÿ
áöòöí äþâëÿòëÿðèí ÿðàçè áöòþâëöéöí âÿ ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè òÿìèíàò
àëòûíà àëàúàã áèð ìèëëÿòëÿð úÿìèééÿòèíèí éàðàäûëìàñûäûð.

§4. Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñû (Úÿìèééÿòè)

Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòèíèí Àëè Øóðàñûíûí 18 àïðåë 1946-úû èëäÿ

êå÷èðèëÿí ñîí òîïëàíòûñûíäà úÿìèééÿò þçöíö áóðàõäû. Àíúàã îíäàí
ñîíðà éàðàäûëàí ÁÌÒ-íèí ìàùèééÿòèíè äöçýöí àíëàìàã ö÷öí
Ìèëëÿòëÿð ëèãàñû ôÿàëèééÿòèíÿ ãûñà íÿçÿð ñàëìàã ëàçûìäûð.

201
 Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñû Û Äöíéà ìöùàðèáÿñèíè áàøà ÷àòäûðìàã ö÷öí
Ïàðèñäÿ êå÷èðèëÿí ñöëù äàíûøûãëàðûíûí éåêóíóíäà éàðàäûëìûøäû. Ïàðèñ
ñöëù êîíôðàíñû èäàðÿ ùåéÿòè òÿðÿôèíäÿí éåêóí ôîðìàéà ñàëûíàí
Ëèãàíûí Íèçàìíàìÿñè 28 àïðåë 1919-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëèá. Âåðñàë
ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí èëê 26 ìàääÿñèíäÿí èáàðÿò Íèçàìíàìÿñèíè
òÿðÿôëÿðèí ðàòèôèêàñèéà åòìÿèñíäÿí ñîíðà 10 éàíâàð 1920-úè èë
òàðèõèíäÿ ðÿñìè øÿêèëäÿ éàðàäûëàí òÿøêèëàò ñèéàñè ìàùèééÿòè åòèáàðû
èëÿ Àâðîïà óçëàøìà ñèñòåìèíäÿ îëäóüó êèìè ìöùàðèáÿ ãàëèáëÿðèíèí
ôîðìàëàøäûðäûãëàðû âÿ ñòàòóñ-êâîíóí ãîðóíìàñû ìÿãñÿäèíÿ
ùåñàáëàíìûø ñÿúèééÿ äàøûéûðäû. Ãûñà áèð øÿêèëäÿ äåñÿê, Ïàðèñ ñöëù
íèçàìëàíìàñû òàì óüóðñóçëóüóí âÿ ãûñàìöääÿòëè ìÿùäóä
ìàðàãëàð íàìèíÿ òàðèõèí öìóìè àõûí èñòèãàìÿòèòíèí íÿçÿðÿ
àëûíìàìàñûíûí íÿòèúÿñèäèð. Áåëÿëèêëÿ, Û Äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ
ýÿòèðèá ÷ûõàðàí ÿñàñ ñÿáÿá ìþâúóä ñèñòåìèí ïîçüóíëóãëàðûíû, ùå÷
áèðèíè ùÿëë åòìÿéÿðÿê éåíè áèð ìöùàðèáÿíèí òîõóìëàðûíû ñÿïìÿñèäèð.
Òÿøêèëàòûí 42 ÿñàñ öçâö îëóá. Òöðêèéÿ òÿøêèëàòà 1932-úè èëäÿ,
úÿìèééÿòèí äÿâÿòè èëÿ äàõèë îëóá. Úÿìèééÿòèí îðãàíëàðû — áöòöí
öçâëÿðèí áÿðàáÿðùöãóãëà òÿìñèë îëóíäóãëàðû Àëè Øóðà, ñàéû
âàõòàøûðû äÿéèøÿí äàèìè âÿ ìöâÿããÿòè öçâëÿðäÿí èáàðÿò
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû âÿ êàòèáëèêäèð (2-úè ìàääÿ). ßíÿíÿâè äþâëÿò
ñèñòåìèíèí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè “ñóâåðåíëèê”, “ÿðàçè áöòþâëöéö”
Úÿìèééÿòèí äÿ ÿñàñ ýþòöðäöéö ïðèíñèïëÿðäÿíäèð. Úÿìèééòèí
ìÿãñÿäè áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûüû èíêèøàô åòäèðìÿê âÿ áåéíÿëõàëã
ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè òÿìèí åòìÿê èäè. Ëàêèí Ëèãàíûí
Íèçàìíàìÿñèíäÿ ýöú òÿòáèã åòìÿê (äþâëÿòëÿðèí ìöùàðèáÿ ùöãóãó)
òàìàìèëÿ ãàäàüàí åäèëìÿìèøäè. Äþâëÿòëÿð Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíà öçâ
îëìàãëà ùå÷ áèð âàõò ìöùàðèáÿéÿ ãîøóëìàìàüû äåéèë,
Íèçàìíàìÿäÿ ãàäàüàí åäèëÿí âÿçèééÿò âÿ ôîðìàäà ìöùàðèáÿéÿ ÿë
àòìàìàüû ãÿáóë åòìèø îëóðäóëàð. Áó âÿçèééÿò âàõòàøûðû áàø âåðÿí
òîããóøìàëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã éþíöíäÿ òÿäáèðëÿðèí èíêèøàô
åòäèðèëìÿñèíÿ ìöùöì äÿðÿúÿäÿ ìàíå îëóá. Àëè Øóðà âÿ ìÿúëèñäÿ
ãÿðàðëàð öçâëÿðèí éåêäèë ñÿñëÿðè èëÿ ãÿáóë åäèëèðäè. Áåéíÿëõàëã
ìöíàãèøÿëÿðèí íèçàìëàíìàñû èëÿ áàüëû ãÿðàðëàðäà òÿðÿôëÿðèí ñÿñëÿðè
ñàéûëìûðäû.

202
 1920-úè èëäÿ Ïîëøà Ëèòâàíûí êå÷ìèø ïàéòàõòû Âèëíàíû ÿëÿ
êå÷èðäèéè âàõò Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñû áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò êèìè ôÿàëëûã
ýþñòÿðìÿéèá. Ëàêèí 1925-úè èëäÿ Áîëãàðûñòàí âÿ Éóíàíûñòàí
àðàñûíäà áàøëàéàí ìöùàðèáÿ çàìàíû òÿðÿôëÿðÿ Ëèãàíûí ìÿúëèñ
ñÿäðèíèí ýþíäÿðäèé òåëåãðàìëà ìöùàðèáÿ àñàíëûãëà äàéàíäûðûëûá.
Úÿìèééÿò 1925-úè èëäÿ Èòàëèéàíûí Éóíàíûñòàíûí Êîðôó àäàñûíû èøüàë
åòäèéè âàõò ìöäàõèëÿ åòìÿéè ðÿää åòäè. Éàïîíèéà 1931-úè èëäÿ
Ìàíúóðèéàíû, ñîíðà èñÿ 1937-úè èëäÿ ×èíè èøüàë åòäèéè çàìàí
Úÿìèééÿò ùå÷ áèð ýöú òÿòáèãè ìåòîäóíà ÿë àòìàéûá. Åéíè èëÿ
Áîëèâèéà âÿ Ïàðàãâàé àðàñûíäà 1932-1935-úè èëëÿðäÿ ýåäÿí ×àêî
ìöùàðèáÿñèíèí ãàðøûñûí àëìàã ö÷öí éàëíûç ñèëàù áëîêàäàñûíû òÿòáèã
åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíèá. Úÿìèééÿò Àëìàíèéàíûí 1935-úè èëäÿí ñîíðà
þç òàáå÷èëèéèíäÿ îëàí Äàíòñèã øÿùÿðè âÿ Ñààð ùþâçÿñèíäÿ Âåðñàë
ìöãàâèëÿñèíè äàâàìëû îëàðàã ïîçìàñûíà ãàðøû ùå÷ áèð òÿäáèð
ýþðìÿéèá. 1935-36-úû èëëÿðäÿ Èòàëèéàíûí Ùÿáÿøèñòàíà ãàðøû
èøüàë÷ûëûüûíà ãàðøû úÿìèééÿò òÿñèðëè òÿäáèðëÿð ýþðÿ áèëìÿéèá. 1936-
1939-úó èëëÿðäÿ Èñïàíèéàäàêû âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíäÿ ùå÷ áèð
íàçÿðÿò òÿìèí åäÿ áèëìÿéèá. Áóíóíëà éàíàøû, 1939-úó èëèí
äåêàáðûíäà úÿìèééÿò Ñîâåòëÿð Èòòèôàãû Ôèíëàíäèéàéà ùöúóì åòäèéè
çìàí îíó òÿøêèëàòäàí õàðèú åäèá. Áó ùàäèñÿ úÿìèééÿòèí ñîí âÿ ÿí
ãÿòè ñèéàñè ùÿðÿêÿòè îëóá.
Áåéíëÿõàëã Äàèìè Ìÿùêÿìÿ úÿìèééÿòèí îðãàíû îëìàìàñûíà
áàõìàéàðàã, Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòèíèí Íèçàìíàìÿñèíèí 14-úö
ìàääÿñèíäÿ Úÿìèééÿòèí Àëè Øóðàñûíûí Äàèìè Áåéíÿëõàëã
Ìÿùêÿìÿ èëÿ áàüëû ùàçûðëûãëàðû ýþðÿðÿê öçâëÿðèí ìöçàêèðÿñèíÿ
òÿãäèì åòìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóá. Áåéíÿëõàëã Äàèìè Ìÿùêÿìÿ
Ìÿùêÿìÿ Ñòàòóñóíóí ìÿúëèñäÿ âÿ Àëè Øóðàäà ìöçàêèðÿ åäèëÿðÿê
ãÿáóë îëóíìàñûíäàí ñîíðà 15 èéóí 1922-úè èëäÿ ôÿàëèééÿòÿ
áàøëàéûá. Èëê ãëîáàë âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ìÿùêÿìÿ îëàí ÁÄÌ-íèí
ñòðóêòóðó âÿ ôÿàëèééÿòè ÁÌÒ-íèí éàðàíìàñû èëÿ áèðýÿ ÁÌÒ-íèí áèð
îðãàíû êèìè ôÿàëèééÿòÿ êå÷ÿí Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿíèí ÿñàñûíû
òÿøêèë åäÿúÿêäè.

203
 §5. ÁÌÒ-íèí éàðàíìàñû âÿ ôÿàëèééÿò ïðèíñèïëÿðè

Óíèâåðñàë áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí éàðàäûëìàñû èäåéàñû ñèéàñè

äöøöíúÿ òàðèõèíäÿ ÷îõäàí ìåéäàíà ÷ûõìûøäû. Ëàêèí ÕÕ ÿñðÿ
ãÿäÿð áó èäåéà ðåàëëàøäûðûëìàäû. Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí
äÿùøÿòëè ôÿëàêÿòè, îí ìèëéîíëàðëà èíñàíûí ÷ÿêäèéè ÿçàáëàð áåëÿ áèð
ùàëûí òÿêðàðëàíìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàüà ìàëèê öìóìäóíéà
òÿøêèëàòûíûí èäåéàñûíà öìóìè ìàðàüû ýöúëÿíäèðäè. 1919-úó èëèí 28
àïðåëèíäÿ èëê óíèâåðñàë èíñòèòóò êèìè Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíûí òÿñèñ
åäèëìÿñè Ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ãîðóíìàñûíäà åôôåêòñèç îëäó. Áó
îíà ýþðÿ áàø âåðäè êè, àïàðûúû Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ðÿùáÿð äàèðÿëÿðè
þç õàëãëàðûíûí òÿëÿáè èëÿ ìÿúáóðÿí áåëÿ áèð èíñòèòóò òÿñèñ åòäèëÿð.
ßñëèíäÿ èñÿ îíëàð äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ ãÿðàðëàðûíà òàáå îëàúàãëàðû
ìöñòÿãèë ìÿðêÿç èñòÿìèðäèëÿð. Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíûí òÿñèñ÷èëÿðè
àðàñûíäà ðÿãàáÿò áó èíñòèòóòóí ôÿàëèééÿòèíÿ òÿñèðñèç þòöøÿ áèëìÿçäè.
Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ãàáàãêû èëëÿðäÿ Ãÿðáèí
äåìîêðàòèê äþâëÿòëÿðèíèí òÿðÿääöäëÿðè âÿ óçàãýþðÿíëèêäÿí óçàã
îëìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí áîøëóüó èòàëéàí ôàøèçìè âÿ àëìàí
íàñèçìè, éàïîí ìèëèòàðèçìè äîëäóðäó. 1939-úó èëèí ñåíòéàáðûíäà
Àëìàíèéàíûí Ïîëøàíû èøüàë åòìÿñèíäÿí ñîíðà Ìèëëÿòëÿð
Úÿìèééÿòèíèí ñèñòåìèíè äàüûäàí ùàäèñÿëÿð áèð-áèðèíè ìöøàéèÿò åòäè.
Àëìàíèéàíûí 22 èéóí 1941-úè èëäÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíà ùöúóì åòìÿñè
âÿ Éàïîíèéàíûí 7 äåêàáð 1941-úè èëäÿ ÀÁØ-ûí Ùàâàé àäàëàðûíäàêû
Ïåðë Ùàðáóð ùÿðáè áàçàñûíà ùöúóì åòìÿñè, ñèëàùëû ìöíàãèøÿíèí
áöòöí äöíéàéà éàéûëìàñûíà ñÿáÿá îëäó.
Éÿíè Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè áèðèíúèäÿí äàùà àìàíñûç îëäó âÿ
ñöëùöí ãîðóíìàñû ö÷öí öìóìäöíéà òÿøêèëàòûíà åùòèéàú ìÿñÿëÿñè
éåíèäÿí ýöíäÿëèéÿ ýÿëäè. Éåíè áèð óíèâåðñàë òÿøêèëàòûí éàðàäûëìàñû
éþíöíäÿ èëê àääûì Èíýèëòÿðÿ áàø íàçèðè ×þð÷èë âÿ ÀÁØ ïðåçèäåíòè
Ðóçâåëòèí 1941-úè èëèí àâãóñò àéûíäà åëàí åòäèêëÿðè «Àòëàíòèê
õàðòèéàñû»äûð. Áó áÿéàíàòäà äöíéàäà ñöëùö ãîðóéàúàã íöôóçëó áèð
òÿøêèëàòûí éàðàäûëìàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ èêè äþâëÿò õàäèìèíèí åéíè
ìþâãåäÿ îëäóüó ãåéä åäèëèðäè. Àòëàíòèê õàðòèéàñûíûí ëàéèùÿñè
ìöçàêèðÿ îëóíàí âàõò ×þð÷èëë ÀÁØ âÿ Áþéöê Áðèòàíèéàíûí
ýÿëÿúÿêäÿ «ýåíèø âÿ äàèìè öìóìè òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìè!» òÿñèñ
204
åòìÿñè áàðÿäÿ áÿíäëÿðèí äàõèë åäèëìÿñèíè òÿêëèô åòäè. Ëàêèí îíóí
ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ àäìèíèñòðàñèéàñûíäà äÿíèç íàçèðèíèí ìöàâèíè
èøëÿéÿí Â.Âèëñîíóí àúû òÿúðöáÿñèíè õàòûðëàéàí Ô.Ðóçâåëò áó òÿêëèôÿ
ìÿíôè éàíàøäû.
Áóíà áàõìàéàðàã, òÿøêèëàòûí éàðàäûëìàñûíäà èêèíúè àääûì
Ðóçâåëò òÿðÿôèíäÿí òÿêëèô îëóíàí «áèðëÿøìèø ìèëëÿòëÿð» èôàäÿñèíèí
èøëÿäèëäèéè 1 éàíâàð 1942-úè èë òàðèõëè Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Áÿéÿííàìÿñèäèð. 1 éàíâàð 1942-úè èëäÿí ñîíðà ïîïóëéàðëûã
ãàçàíàí «áèðëÿøìèø ìèëëÿòëÿð» èôàäÿñèíèí ìöÿëëèôè Ô.Ðóçâåëò ñàéûëûð.
Áåëÿëèêëÿ, àíòèùèòëåð êîàëèñèéàñûíäà áèðëÿøÿí 26 äþâëÿò Áèðëÿøìèø
Ìèëëÿòëÿð Áÿéÿííàìÿñè èìçàëàäûëàð. Îðàäà ôàøèñò Àëìàíèéàñû âÿ
ìöòòÿôèãëÿðè èëÿ ñÿðò øÿêèëäÿ ãåéä-øÿðòñèç ìÿüëóáèééÿòÿ ãÿäÿð
ìöáàðèçÿ àïàðìàã âÿ îíóíëà ñåïàðàò äàíûøûãëàðà ýèðìÿìÿê
èôàäÿëÿðè þç ÿêñèíè òàäû. Èøüàë÷û äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû 26 äþâëÿòèí
òÿìñèë÷èëÿðèíèí Âàøèíãòîíäà èìçàëàäûãëàðû áó áÿéàííàìÿäÿ
"Àòëàíòèê áÿéàííàìÿ"ñèíèí ìöääÿàëàðû òÿêðàð åäèëìèøäè.
Äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ éåíè öìóìäöíéà òÿøêèëàòû ö÷öí
éöçäÿí ÷îõ ëàéèùÿ îðòàéà ÷ûõäû. Áó úöð òÿøêèëàòûí öìóìè êîíòóðëàðû
1943-úö èëèí îêòéàáðûíäà ÀÁØ, ÑÑÐÈ âÿ Áþéöê Áðèòàíèéà õàðèúè
èøëÿð íàçèðëÿðèíèí Ìîñêâà Áÿéàííàìÿñèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûá. Îðàäà
«êè÷èê âÿ éà áþéöê îëìàãëà áöòöí ñöëùïÿðâÿð äþâëÿòëÿðèí ñóâåðåí
áÿðÿáÿðëèéè ÿñàñûíäà áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí
ìöùàôèçÿñè ö÷öí ãûñà ìöääÿòäÿ öìóìè áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí òÿñèñ
åäèëìÿñè» ýÿðÿêëèéè âóðüóëàíûðäû. Ùÿìèí èëèí íîéàáðûíäà «Áþéöê
ö÷ëöéöí» ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû Òåùðàíäà òîïëàøàðàã áó áÿéàííàìÿíè
ãÿáóë åòäèëÿð âÿ þç õàðèúè ñèéàñè èäàðÿëÿðèíÿ òÿøêèëàòûí ñòðóêòóðóíó,
öçâëöê ôîðìàñûíû, ðÿùáÿð îðãàíëàðûíû, ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ ìåõàíèçìè
âÿ íÿçàðÿò èúðà ìåõàíèçìèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿêëÿ áàüëû òàïøûðûã
âåðäèëÿð.
Áó âÿçèôÿ, äþðä þëêÿ (×èí, ÀÁØ, Áþéöê Áðèòàíèéà, ÑÑÐÈ)
ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí Âàøèíãòîí ÿòðàôûíäàêû Äèìáðàòîí-Îêñäà 1944-
úö èëèí àâãóñò-îêòéàáð àéëàðûíäà êå÷èðèëÿí êîíôðàíñäà ùÿëë åäèëäè.
Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí òÿñèñ ñÿíÿäè ñàéûëàí ìöãàâèëÿ 7
àâãóñò - 7 îêòéàáð 1944-úö èë òàðèõëÿðè àðàñûíäà Âàøèíãòîí
ÿòðàôûíäàêû Äóìáàðòîí-Îêñäà êå÷èðèëÿí êîíôðàíñûí íÿòèúÿñè êèìè

205
ÀÁØ, Áþéöê Áðèòàíèéà, ÑÑÐÈ âÿ ×èí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí
èìçàëàíäû. Áó òîïëàíòûëàðäà ùÿëë åäèëìÿéÿí òÿùëöêÿñèçëèê øóðàñûíäà
ñÿñâåðìÿ ôîðìàñû èñÿ Ðóçâåëò, ×þð÷èë âÿ Ñòàëèí àðàñûíäà 4-11
ôåâðàë 1945-úè èë òàðèõëÿðèíäÿ Éàëòà çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà éåíèäÿí
ìöçàêèðÿ åäèëìèø âÿ âàõòàøûðû «Éàëòà ôîðìóëó» äåéÿ õàòûðëàíàí
«âåòî» ñèñòåìè èëÿ áàüëû ðàçûëûã ÿëäÿ åäèëìèøäè. Òîïëàòûíäà ùÿì äÿ
òÿøêèëàòûí õàðòèéàñûíûí ñîí âàðèàíòûíûûí ùÿëë åäèëÿúÿéè êîíôðàíñûí
àïðåë 1945-úö èëäÿ Ñàí-Ôðàíñèñêîäà êå÷èðèëìÿñè âÿ 1945-úè èëèí 1
ìàðòûíà ãÿäÿð èøüàë÷û äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû ìöùàðèáÿ åëàí åòìèø
äþâëÿòëÿðèí êîíôðàíñà äÿâÿò åäèëìÿëÿðè ùàãäà ãÿðàð ãÿáóë îëóíäó.
Òöðêèéÿ äÿ 23 ôåâðàë 1945-úè èëäÿ Àëìàíèéà âÿ Éàïîíèéàéà
ìöùàðèáÿ åëàí åäÿðÿê Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð áÿéàííàìÿñèíè
èìçàëàäû, áåëÿëèêëÿ äÿ, Ñàí-Ôðàíñèñêî êîíôðàíñûíäà èøòèðàê ùöãóãó
ãàçàíäû. Äàùà ñîíðà 25 àïðåë 1945-úè èëäÿ Ñàí-Ôðàíñèñêîäà
òîïëàíìûø Àëìàíèéà âÿ Éàïîíèéàéà ìöùàðèáÿ åëàí åòìèø 50 þëêÿ
íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ áó òîïëàíòûéà ãàòûëìàéàí Ïîëøà äà ÁÌ
Íèçàìíàìÿñèíÿ èìçà àòäû. Áåëÿëèêëÿ, öçâ äþâëÿòëÿðèí ñàéû 51-ÿ
÷àòäû. Õàðòèéà 24 îêòéàáð 1945-úè èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíäè. 10 éàíâàð
1946-úû èëäÿ Âåñòìèíèñòåð ñàðàéûíûí (Ëîíäîí) Ìÿðêÿçè çàëûíäà Áàø
Àññàìáëåéàíûí áèðèíúè ñåññèéàñû êå÷èðèëäè. Îíóí èøèíäÿ 51 þëêÿíèí
íöìàéÿíäÿëÿðè èøòèðàê åäèá. ÁÌÒ-äÿ Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Õàðòèéàñûíû èìçàëàéàí «ÿñàñ öçâ» âÿ äàùà ñîíðà öçâëöéÿ ãÿáóë
îëóíàí «éåíè öçâëÿð» îëìàãëà èêè íþâ öçâ âàðäûð. Õàðòèéàíûí 4-úö
ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí éåíè ãÿáóë îëóíàí öçâëÿðäÿí òÿëÿá îëóíàí
øÿðòëÿð áóíëàðäûð:
1) ñöëùïÿðâÿð äþâëÿò îëìàã;
2) Íèçàìíàìÿäÿêè áöòöí þùäÿëèêëÿðè ãÿáóë åòìÿê;
3) Áó þùäÿëèêëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê ãàáèëèééÿòèíäÿ îëìàã.
Áåëÿëèêëÿ, 2004-úö èëèí ñåíòéàáð àéûíäà ÁÌÒ-éÿ öçâ îëàí
äþâëÿòëÿðèí ñàéû àðòûã 191-ÿ ÷àòäû.
ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíèí ïðåàìáóëà ùèññÿñèíäÿ Áèðëÿøìèø
Ìèëëÿòëÿðèí àëè ìÿãñÿäëÿðè åëàí åäèëèð:
- ýÿëÿúÿê íÿñëè ìöùàðèáÿ ôÿëàêÿòèíäÿí õèëàñ åòìÿê, èíñàíûí ÿñàñ
ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà, èíñàí øÿõñèééÿòèíèí øÿðÿô âÿ äÿéÿðèíÿ, êèøè

206
âÿ ãàäûíëàðûí ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíÿ, áþéöê âÿ êè÷èê õàëãëàðûí
áÿðàáÿðëèéèíÿ èíàì éàðàòìàã;
- èíñàíïÿðâÿðëèê, áåéíÿëõàëã ùöãóãóí äèýÿð ìÿíáÿëÿðèíäÿí
èðÿëè ýÿëÿí þùäÿëèêëÿðÿ ùþðìÿò âÿ ðèàéÿò åòìÿê ö÷öí øÿðàèò
éàðàòìàã;
- ýåíèø àçàäëûã øÿðàèòèíäÿ ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû
âÿ ñîñèàë òÿðÿããèéÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿê, äþçöìëöëöê ýþñòÿðìÿê,
áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè ìöùàôèçÿ åòìÿê, ìåùðèáàí
ãîíøóëóã âÿ ñöëù øÿðàèòèíäÿ éàøàìàã íàìèíÿ õàëãëàðûí ñÿéëÿðèíè
áèðëÿøäèðìÿê;
- áöòöí õàëãëàðûí èãòèñàäè âÿ ñîñèàë òÿðÿããèñèíÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿê
ö÷öí ÁÌÒ-íèí èúðà÷û îðãàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê;
- áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè ìöùàôèçÿ åòìÿê, áåéíÿëõàëã
ùöãóã âÿ ÿäàëÿòèí ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã áåéíÿëõàëã
ìöáàùèñÿëÿðè éîëóíà ãîéìàã.
- Äèíèíäÿí, äèëèíäÿí, úèíñèíäÿí âÿ èðãèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã
õàëãëàð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð ùöãóã áÿðàáÿðëèéè, õàëãëàðûí þç
ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ïðèíñèïëÿðèíÿ, èíñàíûí ÿñàñ ùöãóã âÿ
àçàäëûãëàðûíà ùþðìÿò ÿñàñûíäà èíêèøàô åòìÿëèäèð.
ÁÌÒ-éÿ, áó öìóìè ìÿãñÿäëÿðÿ íàèë îëìàã ö÷öí ìèëëÿòëÿðèí
ðàçûëàøäûðûëìûø ôÿàëèééÿò ìÿðêÿçè êèìè áàõûëûð.
ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíèí 2-úè ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí öçâ
äþâëÿòëÿð àøàüûäàêû ïðèíñèïëÿðÿ óéüóí îëàðàã ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ
áîðúëóäóðëàð:
1. Òÿøêèëàò áöòöí öçâëÿðèíèí ñóâåðåí áÿðàáÿðëèéè ïðèíñèïèíÿ
ÿñàñëàíûð.
2. ÁÌÒ þùäÿëèêëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ùöãóãëàðû òÿìèí åòìÿê
ö÷öí ÁÌÒ-íèí áöòöí öçâëÿðè Íèçàìíàìÿ òÿëÿáÿëÿðèíè âèúäàíëà
éåðèíÿ éåòèðèð.
3. ÁÌÒ-íèí áöòöí öçâëÿðè áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè
ãîðóìàã íàìèíÿ þç àðàëàðûíäà ìöáàùèñÿëÿðè ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë
åäèðëÿð.
4. ÁÌÒ-íèí áöòöí öçâëÿðè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ
ùÿäÿëÿìÿ âÿ éà ùÿð ùàíñû äþâëÿòèí ñèéàñè ìöñòÿãèëëèéèíÿ âÿ ÿðàçè
áöòþâëöéöíÿ ãàðøû ýöú òÿòáèã åòìÿéè ãÿáóë åòìèð.

207
 5. ÁÌÒ-íèí áöòöí öçâëÿðè Íèçàìíàìÿéÿ óéüóí îëàðàã
òÿøêèëàòûí àòäûüû áöòöí àääûìëàðà ùÿðòÿðÿôëè êþìÿê åäèð âÿ ÁÌÒ-
íèí ïðåâåíòèâ âÿ ìÿúáóðè õàðàêòåðëè ùÿðÿêÿòëÿðÿ ìÿðóç ãîéäóüó
ùÿð ùàíñû äþâëÿòÿ êþìÿê ýþñòÿðìÿêäÿí ÷ÿêèíèð.
6. ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñè öçâ þëêÿëÿðèí ÿðàçèñèíäÿí äöíéà
ö÷öí òÿùëöêÿ ýÿëìÿñè èñòèñíà îëìàãëà, ùå÷ áèð ùàëäà ÁÌÒ-éÿ
äþâëÿòèí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàã ùöãóãó âåðìèð.
ÁÌÒ-íèí öçâö îíóí Íèçàìíàìÿñèíè òàíûéàí âÿ îíäàí èðÿëè
ýÿëÿí þùäÿëèêëÿðè ãÿáóë åäÿí ùÿð ùàíñû äþâëÿò îëà áèëÿð. Áèð öçâ
äþâëÿòèí öçâëöéÿ ãÿáóëó Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí òÿãäèìàòû èëÿ Áàø
Àññàìáëåéàíûí òÿñäèã åòìÿñè èëÿ ùÿéàòà êå÷èð. Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíûí öçâëöéÿ òÿãäèìåòìÿ ãÿðàðûíûí ãÿáóëó ö÷öí 15 öçâäÿí
9-íóí ëåùèíÿ ñÿñ âåðìÿñè ëàçûìäûð. Íèçàìíàìÿäÿ äþâëÿòëÿðèí
«öçâëöêäÿí èìòèíàñû» íÿçÿðäÿ òóòóëìàéûá. Ëàêèí áèð äþâëÿòèí
èñòÿäèéè ùàëäà öçâëöêäÿí ÷ûõìàñû ãÿáóë åäèëèð. Áó ùàëëà áàüëû
éåýàíÿ íöìóíÿ òàíûìàäûüû Ìàëàéçèéàíûí Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíà
öçâ ñå÷èëìÿñíÿ ýþðÿ Èíäîíåçèéàíûí 1965-úè èëäÿ öçâëöêäÿí
÷ûõìàñûäûð. Èíäîíåçèéà 28 ñåíòéàáð 1966-úû èëäÿ öçâëöéÿ ãÿáóë
ö÷öí ÿëàâÿ ïðîñåäóð îëìàäàí éåíèäÿí ÁÌÒ öçâëöéöíÿ ãàéûäûá.
Ìöãàâèëÿíèí 5-úè ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, òÿøêèëàò òÿðÿôèíäÿí þçöíÿ
ãàðøû ìÿúáóðè òÿäáèðëÿð òÿòáèã åäèëÿí áèð öçâ äþâëÿòèí
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí òþâñèéÿñèíÿ ÿñàñÿí Áàø Àññàìáëåéàíûí
ãÿðàðû èëÿ öçâëöê ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿñè ãàäàüàí åäèëÿ áèëÿð. Áåëÿ
ùàëäà ùÿìèí äþâëÿò òÿøêèëàòûí îðãàíëàðûíûí òîïëàíòûëàðûíà ãàòûëà
áèëìèð, ñÿñ âÿ òþâñèéÿëÿð âåðÿ áèëìèð. Öçâëöê ùöãóãóíäàí éåíèäÿí
èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿñè, ïðîñåäóðóí òåçëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí éàëíûç
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí ãÿðàð ãÿáóë åòìÿñè êèôàéÿò åäèð. Âåýåòàòèâ
òÿäáèðëÿð òÿòáèã îëóíàí ÁÌÒ-éÿ öçâ äþâëÿòëÿðèí ÁÌÒ
öçâëöéöíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ùöãóã âÿ öñòöíëöêëÿðè Áàø Àññàìáëåéàíûí
ãÿðàðû èëÿ ëÿüâ åäèëÿ áèëÿð. Ñèñòåìëè øÿêèëäÿ ÁÌÒ-íèí
Íèçàìíàìÿñèíèí ïðèíñèïëÿðèíè ïîçàí äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíûí òþâñèéÿñè èëÿ ÁÌÒ-äÿí ÷ûõàðûëà áèëÿð. ÁÌÒ-íèí
Íèçàìíàìÿñèíèí ïðèíñèïëÿðèíè ñèñòåìëè øÿêèëäÿ ïîçàí äþâëÿò
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí òþâñèéÿñè èëÿ Áàø Àññàìáëåéàíûí ö÷äÿ èêè
ÿêñÿðèééÿòèíèí ãÿðàðû èëÿ òÿøêèëàò öçâëöéöíäÿí ÷ûõàðûëà áèëÿð. Áóíà

208
áàõìàéàðàã, ùÿëÿëèê ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿòèí ÁÌÒ-íèí òÿðêèáèíäÿí
÷ûõàðûëìàñû íöìóíÿñèíÿ ðàñò ýÿëèíìÿéèá.
• ÁÌÒ-íèí öìóìèøëÿê äèëëÿðè ðóñ, ÿðÿá, ÷èí, èñïàí âÿ
ôðàíñûç äèëëÿðèäèð. Ëàêèí ãåéä îëóíäóüó êèìè, ÁÌÒ-íèí 2000-úè èë
ùåñàáàòûíà ýþðÿ, ãóðóì äèë äàèðÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê èñòÿéèð. Áó
ñÿíÿäëÿð îíóí Èíòåðíåò ñàéòû âàñèòÿñèëÿ áöòöí äöíéàéà éàéûëûð.

§6. ÁÌÒ-íèí ñòðóêòóðó âÿ îíà òàáå îëàí îðãàíëàðûíûí

òÿñíèôàòû

ÁÌÒ-íèí ðÿùáÿð îðãàíëàðûíûí ñòðóêòóðó îëäóãúà ìöðÿêêÿá âÿ

çèääèééÿòëèäèð.
Íèçàìíàìÿíèí 7-úè ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, áóíëàðà Áàø
Àññàìáëåéà, Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû, Èãòèñàäè âÿ Ñîñàèë Øóðà
(ÅÊÎÑÎÑ) Ùèìàéÿ÷èëèê öçðÿ Øóðà, Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ âÿ
Êàòèáëèê äàõèëäèð.
Éóõàðûäà ãåéä îëóíäóüó êèìè, Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí
6 ÿñàñ îðãàíû âàð (7-úè ìàääÿ).
1) Áàø Àññàìáëåéà
2) Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû
3) Èãòèñàäè âÿ Ñîñàèë Øóðà
4) Ùèìàéÿ÷èëèê (Ãÿééóìëóã) Øóðàñû
5) Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ
6) Êàòèáëèê.
ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí 7-úè ìàääÿñèíäÿ éóõàðûäà ãåéä îëóíàí
ÿñàñ îðãàíëàðäàí áàøãà êþìÿê÷è îðãàíëàðûí éàðàäûëà áèëÿúÿéè ãåéä
îëóíóá.

1) Áàø Àññàìáëåéà

Ôîðìàë îëàðàã ÁÌÒ-íèí àëè îðãàíû òÿøêèëàòûí áöòöí öçâëÿðèíäÿí

èáàðÿò îëàí Áàø Àññàìáëåéàäûð. Íèçàìíàìÿíèí 10 âÿ 11-úè
ìàääÿëÿðèíÿ ýþðÿ, Î «Íèçàìíàìÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ âÿ ÒØ èñòèñíà
îëìàãëà, ùÿð ùàíñû îðãàíûí ñÿëàùèééÿò âÿ ôóíêñèéàñûíà äàõèë îëàí
ùÿð áèð ìÿñÿëÿ âÿ èøëÿ áàüëû ìÿñÿëÿíè ìöçàêèðÿ åäÿ áèëÿð, ÁÌÒ âÿ
209
ÒØ öçâëÿðèíÿ ùÿð ùàíñû èø âÿ ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû òþâñèéÿ âåðÿ áèëÿð».
Áàø Àññàìáëåéàéà ÿìÿêäàøëûüûí öìóìè ïðèíñèïëÿðèíè ýþçäÿí
êå÷èðìÿê âÿ áó ïðèíñèïëÿðÿ óéüóí îëàðàã öçâ äþâëÿòëÿðÿ âÿ ÒØ-éÿ
òþâñèéÿ åòìÿê ñÿëàùèééÿòëÿðè âåðèëèá. Îíóí ÁÌÒ öçâö îëóá-
îëìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã äöíéàíûí ùÿð ùàíñû äþâëÿòè
òÿðÿôèíäÿí âÿ ÒØ-íûí òÿêëèôè èëÿ áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí
ìöùàôèçÿñè èëÿ áàüëû ùÿð ùàíñû ìÿñÿëÿëÿðè (ÒØ-íûí ñÿëàùèééÿòèíÿ
äàõèë îëàí ìÿñÿëÿëÿð èñòèñíà îëìàãëà) ìöçàêèðÿ åäÿ áèëÿð.
Áàø Àññàìáëåéà ÁÌÒ-íèí áöòöí öçâëÿðèíäÿí òÿøêèë åäèëèá. Ùÿð
áèð þëêÿ áèð ñÿñ ùöãóãóíà ìàëèêäèð âÿ Áàø Àññàìáëåéàäà ÿí ÷îõ 5
íöìàéÿíäÿ ñàõëàéà áèëÿð. Áàø Àññàìáëåéà Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíûí ìöçàêèðÿñèíäÿ îëìàéàí áöòöí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû
ìöçàêèðÿëÿð òÿøêèëåòìÿ ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí áèð äàèìè öçâöíöí âåòîñóíà ýþðÿ
áåéíÿëõàëã ñöëùöí ãîðóíìàñû èëÿ áàüëû ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿìÿñè
ùàëûíäà ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíûí þçöíö áó ìÿñÿëÿäÿ
ñÿëàùèééÿòëè ùåñàá åòìÿñè ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð. 03.11.1950-úè èë
òàðèõèíäÿ 377 (Â) ñàéëû «Ñöëù ö÷öí áèðëèê» ãÿðàðû èëÿ Áàø
Àññàìáëåéà, ñöëùöí òÿìèí îëóíìàñûíäà âåòî óúáàòûíäàí
èøëÿìÿéÿí Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí ÿâÿçèíÿ ãÿðàð âÿ òÿäáèðëÿð
ýþðÿ áèëìÿñè ùàãäà ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäèð. Òÿøêèëàòûí ÿêñÿðèéééÿòèíè
òÿøêèë åäÿí êè÷èê äþâëÿòëÿðèí ìþâãåëÿðèíè áèëäèðìÿê èìêàíû
ãàçàíäûãëàðû Áàø Àññàìáëåéàíûí ÿùÿìèééÿòè ýåòäèêúÿ àðòûð.
Àõûðûíúû îëàðàã Èñâå÷ðÿ âÿ Øÿðãè Òèìîðóí äàõèë îëìàñû èëÿ ÁÌÒ
öçâëÿðèíèí ñàéû 191-ÿ ÷àòûá. Áàø Àññàìáëåéà èëäÿ áèð äÿôÿ ñåíòéàáð
àéûíûí ö÷öíúö ÷ÿðøÿíáÿ àõøàìû þç èøèíÿ áàøëàéàí ñåññèéàëàð
êå÷èðèð. Ôþâãÿëàäÿ ñåññèéàëàð Áàø Àññàìáëåéàíûí âÿ éà ÁÌÒ
öçâëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíèí òÿëÿá åòäèéè ùàëäà ÷àüûðûëà áèëÿð.
Àññàìáëåéà ùÿð äþâðöí áàøëàíúûüûíäà ýèçëè ñÿñâåðìÿ èëÿ âåòî
ùöãóãóíà ìàëèê þëêÿëÿðäÿí îëìàéàí áèð ñÿäðëÿ ðåýèîíàë úÿùÿò âÿ
ñèéàñè òàðàçëûã ïðèíñèïëÿðèíÿ ýþðÿ 13 ñÿäð ìöàâèíèíè ñå÷èð.
Àññàìáëåéàäàêû èøëÿð êîìèòÿëÿð âàñèòÿñèëÿ àïàðûëûð. ßñàñ êîìèòÿëÿð
áóíëàðäûð: Ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿð âÿ òÿùëöêÿñèçëèê êîìèòÿñè, Èãòèñàäè âÿ
ìàëèééÿ ìÿñÿëÿëÿðè êîìèòÿñè, Ñîñèàë, ùóìàíèòàð âÿ ìÿäÿíèééÿò
èøëÿðè êîìèòÿñè, Ùèìàéÿëèê èøëÿðè êîìèòÿñè, Èäàðÿåòìÿ èøëÿðè âÿ

210
áöäúÿ êîìèòÿñè âÿ Ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿð êîìèòÿñè. Áóíóíëà áåëÿ,
ãàéäàëàð êîìèòÿñè, áÿçè äàèìè êîìèòÿëÿð âÿ ìöõòÿëèô «àä ùîú»
(õöñóñè) êîìèòÿëÿð ìþâúóääóð. ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíäàêû
úîüðàôè ãðóïëàð áó úöð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð: Àôðèêà þëêÿëÿðè (53),
Àñèéà þëêÿëÿðè (54), Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðè (21), Ëàòûí Àìåðèêàñû
âÿ Êàðèá þëêÿëÿðè (33), Ãÿðáè Àâðîïà âÿ äýèÿð þëêÿëÿð — WÅÎÝ
(30). Òöðêèéÿ ùÿì WÅÎÝ, ùÿì äÿ Àñèéà ãðóïóíóí èøëÿðèíäÿ
èøòèðàê åòìÿêëÿ éàíàøû, ñå÷êèëÿð çàìàíû Ãÿðáè Àâðîïà âÿ äèýÿð
þëêÿëÿð ãðóïóíäà éåð àëûð.
Áàø Àññàìáëåéàíûí ãÿðàðëàðû òþâñèéÿ õàðàêòåðëèäèð. Áóíà
áàõìàéàðàã, áöòöí äöíéà ïðîáëåìëÿðèíèí ìöçàêèðÿ åäèëäèéè áó
áåéíÿëõàëã ôîðóì ìöùöì ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Íèçàìíàìÿíèí
18-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ Áàø Àññàìáëåéà «ìöùöì ìÿñÿëÿëÿð»
ùàããûíäà «èøòèðàê åäÿí âÿ ñÿñ âåðÿí öçâëÿðèí ö÷äÿ èêèñèíèí ñÿñ
÷îõëóüó» èëÿ ãÿðàð ãÿáóë åäÿ áèëÿð. Ìöùöì ùåñàá åäèëÿí
ìÿñÿëÿëÿð áóíëàðäûð: áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ìöäàôèÿñè
èëÿ áàüëû òþâñèéÿëÿð, Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí äàèìè (ìöâÿããÿòè)
öçâëÿðèíèí ñå÷èëìÿñè, èãòèñàäè âÿ Ñîñèàë Øóðà öçâëÿðèíèí ñå÷êèñè,
Íèçàìíàìÿíèí 86-úû ìàääÿñèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ ýþðÿ Áàø
Àññàìáëåéà òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëìÿëè îëàí Ãÿééóìëóã Øóðàñû
öâçëÿðèíèí ñå÷èëìÿñè, ÁÌÒ-éÿ éåíè öçâëÿðèí ãÿáóëó, öçâëÿðèí
ùöãóã âÿ èìòèéàçëàðûíûí äîíäóðóëìàñû, öçâëöêäÿí õàðèúåòìÿ,
ãÿééóìëóã ðåæèìèíèí ôÿàëèééÿòè èëÿ ãÿðàðëàð âÿ áöäúÿ èëÿ áàüëû
ìÿãàìëàð. Éåíè ïðîáëåìëÿðèí òÿñáèòè äÿ äàõèë îëìàãëà áàøãà
ïðîáëåìëÿð ùàããûíäà ãÿðàðëàð èñÿ «èøòèðàê åäÿí âÿ ñÿñ âåðÿí
öçâëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè» èëÿ ãÿáóë åäèëèð. Áàø Àññàìáëåéàíûí äàõèëè
íèçàìíàìÿñèíäÿ «èøòèðàê åäÿí âÿ ñÿñ âåðÿí» àíëàéûøû àíàëèç
åäèëÿíäÿ áóíóí ìöñáÿò âÿ éà ìÿíôè ñÿñ âåðÿí ìÿíàñûíà ýÿëäèéè
ãÿáóë åäèëìèø, áèòÿðÿô ãàëàí öçâëÿð ñÿñ âåðìÿìèø ùåñàá îëóíóðëàð.
Èíäèéÿ ãÿäÿð ðàñò ýÿëèíìÿñÿ äÿ, áó ùàëäà éàëíûç áèð öçâöí
ÿëåéùèíÿ ñÿñ âåðìÿñè âÿ äèýÿð öçâëÿðèí ñÿñ âåðìÿìÿñè âÿ éà
áèòÿðÿô ãàëìàñû ùàëûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê ìöìêöí îëóð. Áÿçè
ùàëëàðäà àçëûãäà ãàëàí ãðóïëàðûí ñÿñëÿðè èëÿ áèð ãÿðàð ëàéèùÿñèíèí
ãÿáóëó âÿ éà ðÿää åäèëìÿñè ùàëëàðûíà äà ðàñò ýÿëìÿê îëóð, ëàêèí áó
ãÿðàðëàðûí ùå÷ áèð òÿñèðè îëìóð.

211
 Áàø Àññàìáëåéà ïðàêòèêè ùÿðÿêÿòëÿðèí ýþðöëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí
ìÿñÿëÿëÿðè ÒØ-éÿ þòöðÿ âÿ ñîíóíúóíóí íÿçÿðèíÿ áåéíÿëõàëã ñöëùÿ
òÿùëöêÿ òÿøêèë åäÿí âÿçèééÿòè ÷àòäûðà áèëÿð. ßýÿð ùÿð ùàíñû ìÿñÿëÿ
ÒØ-íûí ìöçàêèðÿñèíäÿäèðñÿ, ÒØ òþâñèéÿ ö÷öí ìöðàúèÿò åòìÿäèêúÿ
Áàø Àññàìáëåéà òþâñèéÿ âåðìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿëèäèð. Ùàíñû
ìÿñÿëÿëÿð ÒØ-íèí ìöçàêèðÿñèíäÿäèðñÿ, Áàø Àññàìáëåéà áó ùàãäà
ÁÌÒ Áàø êàòèáèíè ìÿëóìàòëàíäûðìàëûäûð. Áàø Àññàìáëåéà ÒØ-íûí
èëëèê ìÿðóçÿñèíè ãÿáóë åäèð, ùèìàéÿ÷èëèêëÿ (ãÿééóìëóã) áàüëû
áåéíÿëõàëã ôóíêñèéàíû éåðèíÿ éåòèðèð, ÁÌÒ áöäúÿñèíè òÿñäèã åäèð,
«ìàðàãëû òÿñèñàòëàðëà òþâñèéÿ âåðìÿêëÿ áàüëû 17-úè ìàäÿäÿ ãåéä
îëóíàí ìÿãñÿäëÿ ÁÌÒ-íèí èõòèñàñëàøìûø òÿøêèëàòëàðûíûí áöäúÿ
õÿðúëÿðèíè éîõëàéûð. Áàø Àññàìáëåéàíûí ãÿðàðëàðû ÁÌÒ öçâëÿðè
ö÷öí òþâñèéÿ õàðàêòåðëèäèð.
Áàø Àññàìáëåéà ÿíÿíÿâè îëàðàã ñåíòéàáðûí îðòàëàðûíäàí
áàøëàéàðàã (äåêàáðûí îðòàëàðûíà ãÿäÿð äàâàì åäèð) èëëèê ñåññèéàéà
âÿ éà ÁÌÒ öçâëÿðèíèí âÿ ÒØ-íèí òÿëÿáëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã
÷àüûðûëàí õöñóñè ñåññèéàéà éûüûøûð. Ñåññèéà ùÿð ñåññèéàäà ñå÷èëìèø
ñÿäð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëèð. ÁÌÒ-íèí ùÿð áèð öçâ-äþâëÿòè Áàø
Àññàìáëåéàäà 1 ñÿñÿ ìàëèêäèð. Âàúèá ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ãÿðàðû
(áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ìöùàôèçÿñè èëÿ áàüëû
òþâñèéÿëÿðè, ÁÌÒ-íèí ðÿùáÿð îðãàíëàðû âÿ ÒØ-íûí ìöâÿããÿòè
öçâëÿðèíèí ñå÷êèëÿðè, ÁÌÒ öçâëÿðèíèí ùöãóã âÿ öñòöíëöêëÿðèí
äàéàíäûðûëìàñû, éåíè öçâëÿðèí ãÿáóëó ÁÌÒ-äÿí öçâëÿðèí
÷ûõàðûëìàñû, áöäúÿ âÿ ùèìàéÿ÷èëèê ìÿñÿëÿëÿðè) ÁÌÒ öçâëÿðèíèí
ñåññèéàäà èøòèðàê åäÿí 2/3 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ãÿáóë åäèëèð, äèýÿð
ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ãÿðàðëàð èñÿ ñàäÿ ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ãÿáóë åäèëèð. Èêè
èë ö÷öí öçâëöê ùàããûíû âåðìÿéÿí áîðúëó þëêÿëÿð ñÿñâåðìÿ
ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëèð.

2) Òÿùëöêñèçëèê Øóðàñû

Èëêèí âàõòëàðäà ÁÌÒ ÒØ àíòèùèòëåð êîàëèñèéàñûíûí àïàðûúû

þëêÿëÿðè (Áþéöê Áðèòàíèéà, ×èí, ÑÑÐÈ, ÀÁØ, Ôðàíñà) îëàí 5 äàèìè
öçâäÿí âÿ 4 ìöâÿããÿòè öçâäÿí èáàðÿò èäè. Ñîíóíúóëàð ÿäàëÿòëè
úîüðàôè áþëýö ïðèíñèïè ÿñàñûíäà 2 èë ìöääÿòèíÿ ñå÷èëèðäè. Ñîíðàêû

212
äþâðäÿ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí öçâëÿðèíèí ñàéû 11 îëñà äà, ÁÌÒ
öçâëÿðèíèí ñàéûíûí àðòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 1 éàíâàð 1966-úû èëäÿ áó
ðÿãÿì 15-ÿ ÷àòäûðûëûá. Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí öçâëÿðè «äàèìè» âÿ
«ìöâÿããÿòè» îëìàãëà èêè ãðóïà áþëöíöð. Äàèìè 5 þëêÿ: ÀÁØ,
Ðóñèéà, Áþéöê Áðèòàíèéà, Ôðàíñà âÿ ×èíäèð. Ìöâÿããÿòè öçâëÿð èñÿ
ðåýèîíàë úÿùÿò íÿçÿðÿ àëûíàðàã èêè èë ìöääÿòèíÿ ñå÷èëÿí
äþâëÿòëÿðäèð. Áó öçâëÿðèí òÿêðàð ñå÷èëìÿñè ìöÿééÿí äþâð
êå÷äèêäÿí ñîíðà ìöìêöíäöð. Òöðêèéÿ 1951-1952, 1954-1955-úè
èëëÿðäÿ âÿ 1961-úè èëäÿ Ïîëøà èëÿ áèð èëëèê éàðûìäþâðäÿ ÁÌÒ-íèí
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíà öçâ îëóá. Ùàáåëÿ Òöðêèéÿ 23 èéóë 2003-úö
èëäÿ âÿ 2008-úè èëäÿ ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíûí 63-úö ñåññèéàñûíäà
êå÷èðèëÿí ñå÷êèëÿðäÿ 2009-2010-úö èëëÿð ö÷öí Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíûí ìöâÿããÿòè öçâëöéö ö÷öí Ãÿðáè Àâðîïà âÿ äèýÿð
äþâëòÿëÿð ãðóïóíäàí (ÂÅÎÝ) íàìèçÿäëèéèíè âåðèá.
ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíèí 24-úö ìàääÿñèíäÿ äåéèëèð «ÁÌÒ-
íèí òåç âÿ åôôåêòèâ ùÿðÿêÿòëÿðèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí îíóí öçâëÿðè
áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè ãîðóìàã ö÷öí ÒØ-íèí öçÿðèíÿ
ÿñàñ ìÿñóëèééÿò ãîéóðëàð, áó ìÿñóëèééÿòäÿí èðÿëè ýÿëÿí
ñÿëàùèééÿòëÿðèí èúðàñû çàìàíû ÒØ îíëàðûí àäûíäàí ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðèð…».
Íþâáÿòè ìàääÿ ÒØ-íèí ðîëóíó äàùà äà ýöúëÿíäèðèð: «Òÿøêèëàòûí
öçâëÿðè ìþâúóä Íèçàìíàìÿéÿ óéüóí îëàðàã ÒØ-íèí ãÿðàðëàðûíà
òàáå îëóð, ðàçûëàøûð âÿ îíëàðû éåðèíÿ éåòèðèð».
ÒØ-íèí ùÿð áèð öçâö 1 ñÿñÿ ìàëèêäèð. Øóðàíûí áöòöí äàèìè
öçâëÿðèíèí óéüóí ýÿëÿí ñÿñëÿðè äÿ äàõèë îëìàãëà ïðîñåäóð
ìÿñÿëÿñèíäÿí áàøãà áöòöí ìÿñÿëÿëÿð 9 ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ùÿëë åäèëèð.
Áóíóíëà áåëÿ, ìöáàùèñÿäÿ èøòèðàê åäÿí òÿðÿôëÿð ãÿðàð ãÿáóëó
çàìàíû ñÿñâåðìÿäÿ áèòÿðÿô ãàëìàëûäûðëàð (27-úè ìàääÿ, 3 áÿíä).
ÁÌÒ-íèí ùÿð ùàíñû áèð öçâö îíóí ìàðàãëàðû äàõèëèíäÿ îëàí
ìÿñÿëÿíèí ìöçàêèðÿñèíäÿ ñÿñ ùöãóãó îëìàäàí èøòèðàê åäÿ áèëÿð.
Ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêèðÿñè çàìàíû ÁÌÒ-íèí öçâö
îëóá-îëìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã ÿëàãÿäàð îëàíëàðûí ùàìûñû
èøòèðàêà äÿâÿò åäèëèð.
ÒØ Áåéíÿëõàëã áþùðàí, áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéÿ ùÿäÿ
éàðàäàí ùÿð ùàíñû ìöáàùèñÿëè âÿçèééÿòè ìöçàêèðÿ åäÿ áèëÿð.

213
Ìöçàêèðÿëÿðèí ùÿð ùàíñû ìÿðùÿëÿñèíäÿ ùÿëë ö÷öí òþâñèéÿëÿð âåðÿ
áèëÿð. Ùöãóãè õàðàêòåðëè áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èëê þíúÿ Áåéíÿëõàëã
Ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí ùÿëë åäèëìÿëèäèð. Âÿçèééÿòèí ïèñëÿøìÿñèíèí
ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ÒØ òþâñèéÿíèí ÷ûõàðûëìàñûíäàí ãàáàã
ìöáàùèñÿ òÿðÿôëÿðèíäÿí ëàçûìëû âÿ âÿ àðçóåäèëÿí ùåñàá åòäèéè
ìöâÿããÿòè òÿäáèðëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿéè òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Áóíóíëà
éàíàøû, ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñè ÒØ òÿðÿôèíäÿí òþâñèéÿ îëóíàí
òÿäáèðëÿðèí «ìàðàãëû òÿðÿôëÿðèí ùöãóãëàðûíà, èääèàëàðûíà âÿ
âÿçèééÿòèíÿ çÿðÿð âåðìÿìÿéè» íÿçÿðäÿ òóòóð.
Èëê þíúÿ ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí èñòèôàäÿ åäèëìÿìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð
òÿäáèðëÿð òþâñèéÿ åäèëèð (èãòèñàäè, íÿãëèééàò, ïî÷ò, òåëåãðàô,
ðàäèîÿëàãÿíèí òàì âÿ ãèñìÿí äàéàíäûðûëìàñû, äèïëîìàòèê
ìöíàñèáÿòëÿðèí êÿñèëìÿñè). ßýÿð áó òÿäáèðëÿð êèôàéÿò ãÿäÿð ùåñàá
îëóíìàñà, ÒØ-íèí ãÿðàðû èëÿ «áó ùÿðÿêòëÿðèí, éÿíè áåéíÿëõàëã ñöëù
âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíèí áÿðïàñû âÿ ìöùàôèçÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí
òÿäáèðëÿðè ùàâà, äÿíèç âÿ ãóðó ãöââÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ» ùÿéàòà
êå÷èðèëèð.
Íèçàìíàìÿíèí 43-úö ìàääÿñè, ÁÌÒ-íèí áöòöí öçâëÿðèíèí
þùäÿñèíÿ «Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí òÿëÿáè èëÿ âÿ õöñóñè ìöãàâèëÿ
âÿ éà ìöãàâèëÿëÿðëÿ ëàçûìè... ñèëàùëû ãöââÿëÿð, éàðäûì âÿ êå÷èä
ùöãóãó äà äàõèë îëìàãëà ìöâàôèã õèäìÿò âàñèòÿëÿðèíèí ÒØ-íèí
èõòèéàðûíà âåðìÿéè» ãîéóð. ÁÌÒ-íèí éàðàíìàñû çàìàíû ùÿðáè
ãöââÿëÿðèí òÿòáèãè ïëàíûíûí ÒØ-íèí äàèìè öçâëÿðèíèí ãÿðàðýàù
ðÿèñëÿðè âÿ éà îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò Ùÿðáè Ãÿðàðýàù
Êîìèòÿñèíèí êþìÿéè èëÿ Òÿùëéêÿñèçëèê Øóðàñû òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá
åäèëÿúÿéèíè íÿçÿðäÿ òóòóð (47 ì.). Àììà ÿñëèíäÿ áó èø Ïåíòàãîíäà
âÿ ùÿðáè áëîêëàðûí ìÿíçèë-ãÿðàðýàùûíäà ýþðöëöð.
Äöíéà ñèéàñè ïðîñåñèíèí áöòöí èøòèðàê÷ûëàðû àðàëàðûíäà éàðàíàí
áöòöí ìöáàùèñÿëÿðè ñöëù âàñèòÿëÿðè èëÿ — äàíûøûãëàð éîëó, áàðûøûã,
àðáèòðàæ, ìÿùêÿìÿ òÿùãèãàòû, þç ñå÷èìè èëÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðà
ìöðàúèÿò åòìÿê âÿ äèýÿð âàñèòÿëÿðëÿ ùÿëë åäèëìÿñèíÿ áîðúëóäóð.
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí ÿñàñ âÿçèôÿñè áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ
òÿùëöêñèçëèéè òÿìèí åòìÿñèäèð (24.1-úè ìàääÿ). Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ Øóðà
èêè íþâ ñÿëàùèééÿòëÿ òÿìèí åäèëìèøäèð. Áóíëàðäàí áèðèíúèñè,
áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿùäèäÿ ìÿðóç ãàëìàñû,

214
ïîçóëìàñû âÿ èøüàë ùàëûíäà ãÿòè ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ ñÿëàùèééÿòè,
èêèíúèñè èñÿ ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ íèçàìëàíìàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ
òþâñèéÿ õàðàêòåðëè ãÿðàð ñÿëàùèééÿòèäèð. Áóíëàðëà éàíàøû, ÒØ Áàø
Àññàìáëåéà èëÿ áèðëèêäÿ áàø êàòèáèí âÿ Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿíèí
ùàêèìëÿðèíèí ñå÷êèñè êèìè ìÿñÿëÿëÿðäÿ äÿ ñÿëàùèééÿò ùöãóãóíà
ìàëèêäèð.
ÒØ-äÿ ãàéäà ìÿñÿëëÿðè èëÿ áàüëû ãÿðàðëàð 9/15 ÿêñÿðèééÿòèíèí
ñÿñè èëÿ ãÿáóë åäèëèð. Äèýÿð áöòöí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû Øóðàíûí ãÿðàð
ãÿáóë åòìÿñè ö÷öí «äàèìè öçâëÿðèí ùàìûñûíûí ñÿñëÿðè äàõèë
îëìàãëà» 9 öçâöí ìöñáÿò ðÿéè ëàçûì ýÿëèð. Äàèìè öçâëÿðèí
«áèòÿðÿô» ãàëìàñû âÿ éà ñÿñâåðìÿäÿ èøòèðàê åòìÿìÿñè ùàëûíäà äà
ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè ìöìêöíäöð. Äàèìè öçâëÿðäÿí áèðèíèí áèòÿðÿô
ãàëìàñû ãÿðàðûí ãÿáóëóíà ìàíå îëìàäûüû ìåòîäó 24 ñåíòéàáð
1946-úû èë òàðèõèíäÿ Èñïàíèéà èëÿ áàüëû áèð ãÿðàðäà Ñîâåò Èòòèôàãû
íöìàéíÿäÿñèíèí áèòÿðÿô ãàëìàñûíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð
ìþùêÿìëÿíìèøäèð. Äàèìè öçâëÿðäÿí áèðèíèí òÿìñèë÷èñèíèí
òîïëàíòûäà èøòèðàê åòìÿìÿñè ùàëû èñÿ ×èí Õàëã Ðåñïóáëèêàñûíûí
òÿøêèëàòà ãÿáóë åäèëìÿìÿñèíÿ åòèðàç ÿëàìÿòè îëàðàã Ñîâåò
íöìàéÿíäÿñèíèí 13.01.1950-úè èë âÿ 10.08.1950-úè èë òàðèõëÿðè
àðàñûíäà Øóðàíûí èøèíäÿ èøòèðàê åòìÿìÿñè èëÿ ìöøàùèäÿ
îëóíìóøäóð. Áó äþâðäÿ, Øèìàëè Êîðåéàéà ãàðøû ìÿúáóðè òÿäáèðëÿð
ýþðÿí Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí ãÿðàðëàðû Ñîâåò Èòòèôàãû òÿðÿôèíäÿí
27-úè ìàääÿéÿ çèää êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèá. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã
ÒØ ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðëàðû éåðèíÿ éåòèðèá. Äàèìè öçâëÿðäÿí áèðèíèí
ãàéäàëàð õàðèúèíäÿ îëàí ìÿñÿëÿëÿðäÿ ùÿð ùàíñû ãÿðàðà ãàðøû
÷ûõìàñû áó ãÿðàðûí ãÿáóëóíà ìàíå îëóð, áó ùöãóã èñÿ «âåòî
ùöãóãó» àäëàíûð. Øóðàäà ìöçàêèðÿ îëóíàí ìÿñÿëÿëÿðèí ùàíñûíûí
ãàéäàéà óéüóí îëäóüó Íèçàìíàìÿíèí 27-úè ìàääÿñèíäÿ à÷ûã éåð
àëìàéûá. 27-úè ìàääÿäÿêè ñÿñâåðìÿ ãàéäàñû «òÿñèñ÷è äþâëÿòëÿð»
êèìè ÀÁØ, Ðóñèéà, Áþéöê Áðèòàíèéà âÿ ×èíèí 7 èéóí 1945-úè èëäÿ
âåðäèêëÿðè áèðýÿ áÿéàíàòëà ãÿáóë åäèëèá. Áÿéàíàòà ýþðÿ, öñóë
(ìåòîä) ïðîáëåìè ñàéûëà áèëÿúÿê áÿçè ùàëëàð áóíëàðäûð: Øóðàëàðûí
èäàðåòìÿ ãàéäàëàðû èëÿ áàüëû ãÿðàðëàð àäè âÿ éà ôþâãÿëàäÿ
òîïëàíòûëàðûí éåð âÿ òàðèõèíèí òÿñáèòè, òÿøêèëàòûí Øóðàäà òÿìñèë
îëóíìàéàí áèð öçâöíöí ìàðàãëàðû ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëäóüó ùàëäà

215
âÿ ÒØ-äÿ ìöçàêèðÿ åäèëÿí ìöíàãèøÿäÿ òÿðÿôäèðñÿ, áó öçâöíö
ìöçàêèðÿëÿðÿ ÷àüûðìàã. Áÿéàííàìÿäÿ åéíè çàìàíäà áèð
ìÿñÿëÿíèí ìåòîäà óéüóí îëóá-îëìàäûüû ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëû
ãÿðàðëàðûí äà áåøè äàèìè öçâëÿð îëìàãëà 9 ìöñáÿò ñÿñëÿ ãÿáóë
åäèëÿúÿéè ðàçûëàøäûðëûá. Äèýÿð òÿðÿôäÿí 27-úè ìàääÿäÿ áèð
ìöíàãèøÿíèí íèçàìëàíìàñû èëÿ áàüëû Íèçàìíàìÿíèí 52-úè
ìàääÿñèíèí 3-úö áÿíäèíÿ ÿñàñÿí ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè ùàëûíäà
ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíäÿí áèðè îëàí Øóðà öçâöíöí âÿ éà öçâëÿðèíèí
ñÿñâåðìÿäÿ èøòèðàê åòìÿéÿúÿéè à÷ûã ãåéä åäèëèá.

3) Èãòèñàäè âÿ Ñîñèàë Øóðà

ÁÌÒ-íèí ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè

öçðÿ, ùàáåëÿ áåéíÿëõàëã òÿñèñàòëàðûí ôÿàëèééÿòèíè áó òÿøêèëàò
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíèí ÿñàñ îðãàíû Èãòèñàäè Ñîñèàë
Øóðàäûð (ÈÑØ-ÅÊÎÑÎÑ). Î, ÁÌÒ-íèí Éåð êöðÿñèíäÿ ñàáèòëèê âÿ
ðèôàù øÿðàèòèíèí éàðàäûëìàñû ôÿàëèééÿòèíäÿ ëàçûì ýÿëÿí ùöãóã
áÿðàáÿðëèéè âÿ þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà
þëêÿëÿð àðàñûíäà ñöëù ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿñäèãè ö÷öí òÿøêèë åäèëèá.
Èãòèñàäè âÿ Ñîñèàë Øóðà (ÅÊÎÑÎÑ) 54 öçâäÿí, î úöìëÿäÿí Áàø
Àññàìáëåéàñû òÿðÿôèíäÿí ö÷ èë ìöääÿòèíÿ ñå÷èëÿí 5 äàèìè öçâäÿí
èáàðÿòäèð. Øóðàíûí äþðääÿ ö÷ òÿðêèáè ùÿð èë äÿéèøäèðèëèð. Öçâëÿð ö÷ èë
ìöäääÿòèíÿ ñå÷èëèð âÿ éåíèäÿí ñå÷èëìÿñè ìöìêöíäöð. Àõûðûíúû
äÿôÿ 1 éàíâàð 1997-úè èë âÿ 31 äåêàáð 1999-úó èë òàðèõëÿðè àðàñûíäà
Èãòèñàäè âÿ Ñîñèàë Øóðàíûí öçâö îëàí Òöðêèéÿ 2005-úè èëäÿ äÿ
éåíèäÿí áó îðãàíûí öçâö ñå÷èëèá.
ÅÊÎÑÎÑ ñÿëàùèééÿòèíÿ äàõèë îëàí èíñàí ùöãóãëàðûíà ùþðìÿò
åòìÿéè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ 10.12,1948-úè èëäÿ ÁÌÒ Áàø
Àññàìáëåéàñûíäà ãÿáóë åäèëÿí Öìóìäöíéà Èíñàí Ùöãóãëàðû
Áÿéàííàìÿñèíè ùàçûðëàéûá. Åéíè çàìàíäà Øóðà 1976-úû èëäÿ
ãöââÿéÿ ìèíÿí Èãòèñàäè, Ñîñèàë âÿ Ìÿäÿíèééÿò Ùöãóãëàðû
Ìöãàâèëÿñè èëÿ Øÿõñèééÿò âÿ Ñèéàñè Ùöãóãëàð Ìöãàâèëÿñèíè Èíñàí
Ùöãóãëàðû Êîìèññèéàñû ö÷öí ùàçûðëàìàãëà Áàø Àññàìáëåéàäà
ãÿáóë åäèëìÿñèíè òÿìèí åäèá.

216
 ÅÊÎÑÎÑ êþìÿê åòìÿéÿ áîðúëóäóð: à) ùÿéàò ñÿâèééÿñèíè
éöêñÿëòìÿéÿ, ñîñèàë-èãäèñàäè òÿðÿããè âÿ èíêèøàô øÿðàèòèíäÿ ÿùàëèíèí
òàì ìÿøüóëëóüóíà; á) èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿ
áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíÿ; ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ
áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûüà; ú) èðãèíäÿí, úèíñèíäÿí, äèëèíäÿí âÿ
äèíèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ÿñàñ àçàäëûãëàðà
ùþðìÿò âÿ ðèàéÿò åäèëìÿñèíÿ.
ÅÊÎÑÎÑ-óí ñÿëàùèééÿòëÿðè âÿ ôóíêñèéàëàðû ÁÌÒ-íèí
Íèçàìíàìÿñèíèí 62-66-úû ìàääÿëÿðèíäÿ ìöÿéÿí åäèëèá:
• Èãòèñàäè, ñîñèàë, òÿùñèë âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ áåéíÿëõàëã
ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû òÿäãèãàòëàðûí àïàðûëìàñû âÿ ìÿðóçÿëÿðèí
ùàçûðëàíìàñû, ùàáåëÿ àéðû-àéðû ÁÌÒ öçâëÿðèíèí âÿ ÁÌÒ-íèí
õöñóñèëÿøäèðèëìèø òÿñèñàòëàðûíûí Áàø Àññàìáëåéàéà áó ìÿñÿëÿëÿðëÿ
áàüëû òþâñèéÿëÿðèí ÷ûõàðûëìàñû;
• ßñàñ àçàäëûãëàð âÿ èíñàí ùöãóãëàðûíà ðèàéÿò âÿ ùþðìÿò
åäèëìÿñèíè ùÿâÿñëÿíäèðìÿ ìÿãñÿäèëÿ òþâñèéÿëÿðèí ÷ûõàðûëìàñû;
• Ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä îëàí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû áåéíÿëõàëã
êîíôðàíñëàðûí âÿ ýþðöøëÿðèí òÿøêèë åäèëìÿñè;
• Ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä îëàí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ùÿð ùàíñû
áåéíÿëõàëã ãóðóìëàðëà ñàçèøëÿðèí èìçàëàíìàñû;
• Õöñóñèëÿøäèðèëìèø òÿñèñàòëàðäàí âÿ ÁÌÒ-éÿ öçâ
äþâëÿòëÿðèíäÿí òþâñèéÿëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè òÿäáèðëÿðè áàðÿäÿ
ùåñàáàòëàðûí âÿ Áàø Àññàìáëåéà òÿðÿôèíäÿí îíóí öçÿðèíÿ ãîéóëàí
äèýÿð âÿçèôÿëÿðëÿ áàüëû ãÿðàðëàðûí àëûíìàñû.
ÅÊÎÑÎÑ îíóí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ àèä îëàí ñàùÿëÿð (èãäèñàäè,
ñîñèàë, èíñàí ùöãóãëàðû âÿ äèýÿð) öçðÿ êîìèññèéàëàð éàðàäûð âÿ îíóí
ôÿàëèééÿòèíÿ íÿçàðÿò åäèð.

4) Ùèìàéÿ÷èëèê (Ãÿééóìëóã) Êîìèññèéàñû

ÁÌÒ-íèí éàðàíìàñû çàìàíû îíóí ÿí âàúèá îðãàíëàðûíäàí áèðè

Ùèìàéÿ (Ãÿééóìëóã) öçðÿ Øóðà îëóá. Î âàõòèëÿ Ìèëëÿòëÿð
Ëèãàñûíûí ìàíäàòû àëòûíäà îëàí ÿðàçèëÿðäÿ, ùàáåëÿ Èêèíúè Äöíéà
ìöùàðèáÿñè çàìàíû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéàí äþâëÿòëÿðäÿí (Èòàëèéà,
Éàïîíèéà) ãîïàðûëàí âÿ ùÿòòà êþíöëëö øÿêèëäÿ ÁÌÒ-íèí ùèìàéÿ
217
ñèñòåìèíÿ êå÷ÿí èäàðÿåòìÿíèí òÿøêèëè ö÷öí éàðàäûëûá. Ãàëèá
äþâëÿòëÿð àðàñûíäà úÿìè 11 ìàíäàò àëòûíäà èäàðÿ îëóíàí ÿðàçè òÿøêèë
îëóíìóøäó. ÑÑÐÈ ìàíäàò ñèñòåìèíäÿ èøòèðàêäàí èìòèíà åòäè.
Ùèìàéÿ ñèñòåìèíèí òÿòáèã åäèëìÿñèíäÿí êå÷ÿí èëëÿð ÿðçèíäÿ Ïàëàó
(ÀÁØ ìàíäàòû) èñòèñíà îëìàãëà îíëàðûí ùàìûñû ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ
åòäèëÿð âÿ ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ 1994-úö èëäÿí
ãÿééóìëóã àëòûíäà îëàí ÿðàçèëÿðëÿ áàüëû ìöãàâèëÿíèí åòèáàðëûëûã
ìöääÿòè áàøà ÷àòìûø åëàí åäèëäè. 2000-úè èë ÁÌÒ òÿðÿôèíäÿí
äöíéàäà ìöñòÿìëÿêÿ âÿ àñûëû ÿðàçèëÿðèí ìþâúóäëóüóíóí ñîíó åëàí
åäèëäè. Áóíà óéüóí îëàðàã Ùèìàéÿ Øóðàñûíûí ìèññèéàñû äà áàøà
÷àòäû.
ßââÿëëÿð ùèìàéÿ àëòûíäà îëàí þëêÿëÿð ìÿñÿëÿñèíäÿ ñÿëàùèééÿòÿ
ìàëèê îëàí Ùèìàéÿ÷èëèê Êîìèññèéàñûíûí 1995-úè èëäÿí ùèìàéÿ
àëòûíäà îëàí þëêÿ ãàëìàäûüûíäàí ùÿð ùàíñû ôÿàëèééÿòè éîõäóð.
Áóíóíëà éàíàøû, ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíäÿ äÿéèøèêëèê åäèëìÿäèéè
ö÷öí ùöãóãè úÿùÿòäÿí ìþâúóäëóüóíó äàâàì åòäèðìÿêäÿäèð.

5) Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ

ÁÌÒ-íèí ÿñàñ ìÿùêÿìÿ îðãàíû Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿäèð.

Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ Áàø Àññàìáëåéà âÿ Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíûí òÿøêèë åòäèéè àéðûúà ñÿñâåðìÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ñå÷èëÿí 15
ìöñòÿãèë ùàêèìäÿí èáàðÿòäèð (Ìÿùêÿìÿ Ñòàòóòó, 3-4-úö
ìàääÿëÿð). Ìÿùêÿìÿäÿ åéíè ìÿíøÿäÿí îëàí áèðäÿí ÷îõ ùàêèì
îëìàéàúàüû 3-úö ìàääÿäÿ éåð àëûá. Áöòöí öçâëÿð Ìÿùêÿìÿ
Ñòàòóòóíà òÿðÿôäèð. Öçâëÿð òÿðÿô îëäóãëàðû áöòöí ìöíàãèøÿëÿðäÿ
Ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíà òàáå îëìàüû þùäÿéÿ ýþòöðöðëÿð. Ñòàòóòóí
34-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, éàëíûç äþâëÿòëÿðèí Ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíäà
èúëàñ òÿëÿá åòìÿê ñÿëàùèééÿòè âàð. Áàøãà ñþçëÿ, äþâëÿòëÿð
àðàëàðûíäàêû ìöáàùèñÿëÿðè Ìÿùêÿìÿéÿ òÿãäèì åòìÿéè ãÿáóë
åòñÿëÿð, Ìÿùêÿìÿ áó ìöáàùèñÿëÿðè àðàøäûðà áèëÿð. Ìöáàùèÿñÿëÿðèí
ìÿùêÿìÿéÿ ÷ûõàðûëìàñû âÿ ìöíàãèøÿëÿðèí íèçàìëàíìàñû èëÿ áàüëû
äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð àéðûúà ìöçàêèðÿ åäèëèð.
ÁÌ Ïàëàòàñûíûí ÿñàñ ãàíóíóíà (ñòàòóòóíà) ÿñàñëàíàí ãàíóíó
ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí àéðûëìàç ùèññÿñèäèð. ÁÌÒ-éÿ öçâ îëàí

218
áöòöí äþâëÿòëÿð Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿíèí ßñàñ Ãàíóíóí
èøòèðàê÷ûëàðûäûð. ÒØ-íèí òþâñèéÿñè ÿñàñûíäà Áàø Àññàìáëåéàíûí
õöñóñè ùàëëàðäà ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè ÁÌÒ öçâö îëìàéàí äþâëÿòëÿð
äÿ áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿíèí
Ñòàòóòóíóí èøòèðàê÷ûëàðûíûí ùàìûñû áó ìÿùêÿìÿíèí îíóí òÿðÿôÿ
îëäóüó èøëÿðäÿ ÷ûõàðäûüû ãÿðàðëàðû éåðèíÿ éåòèðìÿéè þùäÿëèê
ýþòöðöð. ßýÿð ùÿð ùàíñû äþâëÿò ìÿùêÿìÿ ãÿðàðû èëÿ îíóí öçÿðèíÿ
ãîéóëìóø þùäÿëèéè éåðèíÿ éåòèðìèðñÿ, äèýÿð òÿðÿô ÒØ-éÿ ìöðàúèÿò
åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð. ÒØ èñÿ ÿýÿð áóíó ýÿðÿêëè ùåñàá åäÿðñÿ,
òþâñèéÿ âåðÿ âÿ éà ãÿðàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðÿ
áèëÿð. ÁÌÒ-íèí ðÿùáÿð îðãàíëàðû þç ôÿàëèééÿò ñàùÿëÿðè äàõèëèíäÿ
Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿäÿí ùÿð ùàíñû ùöãóãè ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû
êîíñóëòàòèâ ðÿé ñîðóøà áèëÿðëÿð. ÁÌÒ-íèí öçâö îëàí äþâëÿòëÿð
àðàëàðûíäà èõòèëàôëàðû ùÿëë åòìÿê ö÷öí äèýÿð ìÿùêÿìÿëÿðÿ äÿ
ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðëÿð.

6) Êàòèáëèê

ÁÌÒ-íèí èúðàåäèúè îðãàíû Êàòèáëèêäèð. ÁÌÒ-íèí Êàòèáëèéè Áàø

êàòèáäÿí âÿ ÿìÿêäàøëàðäàí èáàðÿòäèð. ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí 97-úè
ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí Áàø êàòèáäÿí âÿ òÿøêèëàò ö÷öí ëàçûì îëàí èø÷è
ïåðñîíàëäàí èáàðÿòäèð.
Áàø êàòèá ÁÌÒ-íèí èøè èëÿ áàüëû èëëèê ùåñàáàòû Áàø
Àññàìáëåéàéà òÿãäèì åäèð. ÁÌÒ-íèí áöòöí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè
ãÿðÿçñèç îëìàëû, âÿçèééÿòèíÿ òÿñèð åäÿúÿê ùÿð ùàíñû ùÿðÿêÿòäÿí
÷ÿêèíìÿëè îëàí áåéíÿëõàëã âÿçèôÿëè øÿõñ êèìè éàëíûç ÁÌÒ
ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Êàòèáëèéèí øòàòûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû
âÿ äèýÿð ðÿùáÿð îðãàíëàðûí ïåðñîíàëû ö÷öí òÿêúÿ éöêñÿê èø
ãàáèëèééÿòèíèí òÿìèíè, ñÿðèøòÿëèëèê âÿ âèúäàíëûëûã òÿëÿá îëóíìóð,
åéíè çàìàíäà, «äàùà ýåíèø úîüðàôè ÿñàñäà ïåðñîíàëûí éûüûëìàñû»
âàúèáäèð.
Áàø êàòèá Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí òþâñèéÿñè èëÿ Áàø Àññàìáëåéà
òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëèð. Áàø êàòèá òÿøêèëàòûí ÿí éöêñÿê âÿçèôÿëè
ìÿìóðóäóð (99-úó ìàääÿ), òÿøêèëàòûí áöòöí îðãàíëàðûíûí èøèíäÿ áó
ãèñìäÿ èøòèðàê åäèð âÿ áó îðãàíëàð òÿðÿôèíäÿí îíà âåðèëÿí äèýÿð

219
òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèð (98-úè ìàääÿ). Áóíóíëà éàíàøû, Áàø êàòèá
þç ãÿíàÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí
ãîðóíìàñûíû òÿùëöêÿéÿ ñàëàúàã ùÿð ùàíñû ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû Áàø
Àññàìáëåéà ãàðøûñûíäà ìÿñóëäóð (99-úó ìàääÿ). Áó ýöíÿ ãÿäÿð,
áàø êàòèá âÿçèôÿñèíè èúðà åäÿí øÿõñëÿð áóíëàðäûð: Òðèãâå Ëè (1946-
1952/ Íîðâå÷), Äàã Ùàììàðñêæîëä (1953-1961/Èñâå÷), Ó Òàíò
(1962-1971/ Áèðìà), Êóðò Âàëäùàéì (1972-1981/ Àâñòðèéà),
Õàâéåð Ïåðåç äå Êóåëëåð (1982-1991/ Ïåðó), Áóòðîñ Áóòðîñ Ãàëè
(1992-1996/ Ìèñèð), Êîôè Àííàí (1997-2008/ Ãàíà), Ïóí Ýå
Ìóí (Êîðåéà/2008).

7) Êþìÿê÷è òÿøêèëàòëàð

ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñè Áàø Àññàìáëåéà, Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû,

Èãòèñàäè âÿ Ñîñèàë Øóðàéà êþìÿê÷è îãðàíëàð éàðàòìàã ñÿëàùèééÿòè
âåðèá. ÁÌÒ-íèí êþìÿê÷è îðãàíëàðûíûí òÿøêèëàò èéåðàðõèéàñûíäàêû
éåðëÿðèíè âÿ âÿçèôÿëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã ö÷ êàòåãðîèéàéà áþëìÿê
îëàð: àëò êþìÿê÷è îðãàíëàð, òåõíèêè êþìÿê÷è îðãàíëàð âÿ õöñóñè
êþìÿê÷è îðãàíëàð.
ÁÌÒ-íèí àëò ãóðóìëàðû ìöÿééÿí ÿñàñ îðãàíûí èøëÿðèíÿ
ùàçûðëûãëàð ýþðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ éàðàäûëìûø îðãàíëàðäûð. Áó íþâäÿí
îëàí àëò îðãàíëàðûí áàøûíäà Áàø Àññàìáëåéàíûí òàáåëèéèíäÿ
éàðàäûëàí éåääè êîìèññàðëûã äóðóð. Áóíäàí áàøãà Áàø
Àññàìáëåéàéà êþìÿê åòìÿê ö÷öí ãóðóëàí Áåéíÿëõàëã ùöãóã
êîìèññèéàñû, ÁÌÒ Áåéíÿëõàëã òèúàðÿò êîìèññèéàñû, Êîñìèê
ìÿêàíûí ñöëù ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ êîìèòÿñè, ùàáåëÿ Èãòèñàäè
âÿ Ñîñèàë Øóðàéà òàáå îëàí Èíñàí ùöãóãëàðû êîìèññèéàñû äà áó íþâ
îðãàíëàðäàíäûð.
Òåõíèêè êþìÿê÷è îðãàíëàð ìöÿééÿí áèð ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû
èõòèñàñëàøìûø îðãàíëàðäûð. Öìóìèééÿòëÿ, òÿøêèëàòûí ìöõòÿëèô
îðãàíëàðûíà ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû õèäìÿò ýþñòÿðèðëÿð. ßìÿêäàøëàðëà
ÁÌÒ àðàñûíäà ÷ûõàí ïðîáëåìëÿðè ìöùàêèìÿ åòìÿê ñÿëàùèééÿòè
îëàí ÁÌÒ Èäàðåòìÿ Ìÿùêÿìÿñè áóíà íöìóíÿäèð.
Õöñóñè êþìÿê÷è îðãàíëàð ãèñìÿí àâòîíîì òÿøêèëàòëàíìàéà
ìÿõñóñ ìöùöì êþìÿê÷è îðãàíëàðäûð. Áóíëàðûí áàøûíäà ÁÌÒ
220
Òèúàðÿò âÿ Èíêèøàô Êîíôðàíñû, ÁÌÒ ßòðàô Ìöùèò Êîíôðàíñû, ÁÌÒ-
íèí Óøàãëàðà Éàðäûì Áåéíÿëõàëã Ôîíäó (Óíèòåä Íàòèîíñ
Ûíåòåðíàòèîíàë Úùèëäðåí`íñ Åìåðýåíúé Ôóíä — ÓÍÈÚÅÔ) âÿ
áàøãàëàðû ýÿëèð.
Õöñóñè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè ö÷öí ÁÌÒ ñèñòåìèíäÿ
÷îõñàéëû òÿøêèëàò, êîìèññèéà, êîìèòÿ âÿ ôîíäëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.
ÁÌÒ-äÿ àøàüûäàêû êîìèññàðëûãëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð:
• Ãà÷ãûíëàðûí èøëÿðè öçðÿ Àëè Êîìèññàðëûã (Úåíåâðÿ);
• Èíñàí Ùöãóãëàðû öçðÿ ÁÌÒ Àëè Êîìèññàðëûüû(Úåíåâðÿ);
• Êîñìèê ìÿêàí ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ (Âéàíà);
• Ùóìàíèòàð ôÿàëèééÿòèí êîîðäèíàñèéàñû öçðÿ;
• Ëàéèùÿëÿðÿ õèäìÿò öçðÿ (Íéó-Éîðê);
• Äàõèëè íÿçàðÿò õèäìÿòè âÿ ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ;
• Äàâàìëû èíêèøàô öçðÿ (Íéó-Éîðê) êîìèññàðëûãëàð.

ÁÌÒ-íèí òÿñèñàòëàðû ñèñòåìèíäÿ áåéíÿëõàëã òèúàðÿò âÿ éàøàéûø

ìÿíòÿãÿëÿðè öçðÿ, ùàáåëÿ ùÿð ãèòÿ ö÷öí èãòèñàäè êîìèññèéà
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.
Áöòöí áåéíÿëõàëã èíñòèòóòëàð (òÿñèñàòëàð) ÁÌÒ ñèñòåìèíÿ äàõèëäèð
âÿ Íèçàìíàìÿäÿ åëàí åäèëÿí ìÿãñÿäëÿ ùàðìîíèéàäà èøëÿéèð.
Áóíóíëà áåëÿ ÁÌÒ-íèí èõòèñàñëàøäûðûëìûø òÿñèñàòëàðû ñàéûëàí õöñóñè
ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèê ãëîáàë ãóðóìëàð äà âàð:
1. Öìóìäöíéà Ìåòåîðîëîýèéà Òÿøêèëàòû (ÖÌÒ) — Úåíåâðÿ,
Èñâå÷ðÿ.
2. Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòû (ÖÑÒ) — Úåíåâðÿ, Èñâå÷ðÿ.
3. Öìóìäöíéà ßãëè Ìöëêèééÿò Òÿøêèëàòû (ÖßÌÒ) —
Úåíåâðÿ, Èñâå÷ðÿ.
4. Öìóìäöíéà Ïî÷ò Èòòèôàãû (ÖÏÈ) — Áåðí, Èñâå÷ðÿ.
5. Áåéíÿëõàëã Äÿíèç Òÿøêèëàòû (ÁÄÒ) — Ëîíäîí, Áþéöê
Áðèòàíèéà.
6. Áåéíÿëõàëã Ìöëêè Àâèàñèéà Òÿøêèëàòû (ÁÌÀÒ) — Ìîíðåàë,
Êàíàäà.
7. Áåéíÿëõàëã ßìÿê Òÿøêèëàòû (ÁßÒ) — Úåíåâðÿ, Èñâå÷ðÿ.

221
 8. Áåéíÿëõàëã Èíêèøàô âÿ Éåíèäÿíãóðìà Áàíêû (ÁÈÉÁ) —
Âàøèíãòîí, ÀÁØ.
9. Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà Ôîíäó (ÁÂÔ) — Âàøèíãòîí, ÀÁØ.
10. Áåéíÿëõàëã Åëåêòðîðàáèòÿ Èòòèôàãû (ÁÅÈ) — Úåíåâðÿ, Èñâå÷ðÿ.
11. Áåéíÿëõàëã Êÿíä Òÿñÿððöôàòûíûí Èíêèøàôû Ôîíäó (ÁÊÈÔ) —
Ðîìà, Èòàëèéà.
12. Áåéíÿëõàëã Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí òÿùñèë, åëì âÿ
ìÿäÿíèééÿò öçðÿ òÿøêèëàòû (ÓÍÅÑÚÎ) — Ïàðèñ, Ôðàíñà.
13. Áåéíÿëõàëã Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí ñÿíàéå èíêèøàôû öçðÿ
òÿøêèëàòû — Âéàíà, Àâñòðèéà.
14. Áåéíÿëõàëã Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí ßðçàã âÿ Êÿíä
òÿñÿððöôàòû öçðÿ òÿøêèëàòû (ÔÀÎ) — Ðîìà, Èòàëèéà.
Éóõàðûäà àäû÷ÿêèëÿí èõòèñàñëàøäûðûëìûø òÿøêèëàòëàðäàí áàøãà
ÁÌÒ ñèñòåìèíÿ äàõèëäèð: ÁÌÒ-íèí òèúàðÿò âÿ èíêèøàô öçðÿ
Êîíôðàíñû (ÓÍÚÒÀÄ, Úåíåâðÿ); 1995-úè èëäÿ Öìóìäöíéà
Òèúàðÿò Òÿøêèëàòûíà (ÖÒÒ) ÷åâðèëÿí Òàðèô âÿ Òèúàðÿò öçðÿ ßñàñ
Ñàçèø (ÝÀÒÒ); Áåéíÿëõàëã Ìàëèééÿ Êîðïîðàñèéàñû (ÁÌÊ);
Èíâåñòèñèéàíûí Òÿìèíàòû öçðÿ ×îõòÿðÿôëè Àýåíòëèê (ÈÒ×À); Òÿùñèë
ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ Áåéíÿëõàëã Áöðî (Úåíåâðÿ) âÿ á.
Äåìïàðòàìåíòëÿð èñÿ ñèéàñè, èúòèìàè èíôîðìàñèéà âÿ èäàðÿåòìÿ
ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Êîìòÿëÿð àðàñûíäà
àëò êîìèòÿëÿðèí (íàðêîòèêëÿðÿ íÿçàðÿò, îêåàí âÿ ñàùèë çîíëàðû, êÿíä
ðàéîíëàðûíûí èíêèøàôû. Ñòàòèñòèê ôÿàëèééÿò âÿ ñó åùòèéàòëàðûíûí
èñòèñìàðû öçðÿ) êîîðäèíàñèéàñû öçðÿ Àäìèíèñòðàòèâ êîìèòÿ äàùà ÷îõ
ñå÷èëèð.
ÁÌÒ áåéíÿëõàëã ïðîãðàìëàð ùÿéàòà êå÷èðèð: íàðêîòèê âàñèòÿëÿðÿ
íÿçàðÿò, äöíéà ÿðçàã ïðîãðàìû, èíñàíäà èììóí ÷àòûøìàçëûüû
âèðóñó/ãàçàíûëìûø èììóí ÷àòûøìàçëûüû ñèíäðîìó, ÁÌÒ-íèí èíêèøàô
ïðîãðàìû (ÁÌÒ ÈÏ), ÿòðàô ìöùèò öçðÿ ïðîãðàì (ÓÍÅÏ).

§7. ÁÌÒ âÿ ìöàñèð äöíéàäà

ÁÌÒ þëêÿëÿð âÿ õàëãëàð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí ùÿðòÿðÿôëè

ÿìÿêäàøëûã, ùöãóã áÿðàáÿðëèéè, áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ
ýöú òÿòáèãèíèí âÿ ùÿäÿíèí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû,
222
èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òàì ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí øÿðàèòèí
éàðàäûëìàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê Éåð êöðÿñèíäÿ ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíè öçðÿ óíèâåðñàë òÿøêèëàòäûð. Áó íÿùÿíý
âÿçèôÿëÿðèí àéðû àñïåêòëÿðäÿ ùÿëëè ö÷öí ÁÌÒ, áó ñèñòåìÿ äàõèë
îëàí, þç ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðèíè áó óíèâåðñàë áåéíÿëõàëã èíñòèòóòëà
ðàçûëàøäûðàí ÷îõñàéëû áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû äà êþìÿê ýþñòÿðìÿéÿ
÷àüðûð.
ÁÌÒ ñÿëÿôè Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíäàí ôÿðãëè îëàðàã òàðèõäÿ ìöùöì
ðîë îéíàéûá. Îíóí ÿí áþéöê íàèëèééÿòè áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíàòû áàéðàüû àëòûíäà áöòöí äöíéà õàãëàðû âÿ
äþâëÿòëÿðèíè áèðëÿøäèðìÿê îëóá. Ìöòëÿã èðÿëèëÿéèøëÿð ñûðàñûíäà áöòöí
äþâëÿòëÿðèí ñóâåðåí áÿðàáÿðëèéèíèí òàíûíìàñû âÿ áèð-áèðèíèí äàõèëè
èøëÿðèíÿ ãàðûøìàìàã þùäÿëèéèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòûí ùåñàáûíà ýèçëè äèïëîìàòèéàíûí ïàéû âÿ ðîëó õåéëè
äÿðÿúÿäÿ àçàëäû âÿ äöíéàäà áàø âåðÿíëÿðÿ äàùà à÷ûã, áÿøÿðèééÿò
èñÿ äàùà ìÿëóìàòëû îëóá. Äåìÿê îëàð êè, áöòöí äöíéà äþâëÿòëÿðèíèí
ðÿùáÿðëÿðèíèí òîïëàøäûüû ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíûí èëëèê ñåññèéàñû
ùÿð áèð äþâëÿòÿ þç äÿðäëÿðè âÿ íàðàùàòëûãëàðû èëÿ áàüëû áåéíÿëõàëã
èúòèìàèééÿòÿ ìöðàúèÿò åòìÿê, ïëàíåò ñàêèíëÿðèíÿ èñÿ áÿøÿðèééÿòè,
íàðàùàò åäÿí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû âàõòûíäà ìÿëóìàò àëìàã èìêàíû
âåðèð.
ÁÌÒ âÿ ãóðóìëàðû þç ìþâúóäëóüó èëëÿðèíäÿ áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí ïðîãðåññèâ èíêèøàô âÿ êîäèôèêàñèéàñûíà áþéöê äèããÿò
ýþñòÿðèá, Äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ, î
úöìëÿäÿí öìóìè ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíàòû ñàùÿñèíäÿ
íèçàìëàíìàñû ö÷öí ëàçûìè áàçà éàðàäàí áèð ÷îõ áåéíÿëõàëã
íîðìàòèâ àêò ãÿáóë îëóíóá.
ÁÌÒ-íèí äèýÿð âàúèá ôÿàëèééÿò ñàùÿñè ìöñòÿìëÿêÿ àñûëûëûüûíûí
ëÿüâ åòäèðìÿñè ïðîñåñèíÿ, Àôðèêà, Àñèéà, Ñàêèò âÿ Àòëàíòèê îêåàíû
ùþâçÿñè õàëãëàðûíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ÿëäÿ åòìÿñèíÿ êþìÿê
ýþñòÿðìÿñè îëóá.
Áó ïðîñåñäÿ, ìöñòÿñíà ðîëó ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíûí 1960-úû
èëäÿ ãÿáóë åòäèéè ìöñòÿìëÿêÿ õàëã âÿ þëêÿëÿðèíÿ ìöñòÿãèëëèê
âåðèëìÿñè ùàããûíäà Áÿéÿííàìÿ îéíàéûá. Áóíà óéüóí îëàðàã 60
áàøãà áèð ìöñòÿìëÿêÿ äþâëÿò ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäè âÿ ÁÌÒ-íèí

223
öçâö îëäó. ÁÌÒ-íèí ìöùöì ðîëó èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí ùàçûðëàíìàñûíäà îëóá. ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí þçöíäÿ
Èíñàí ùöãóãëàðûíûí òîõóíóëìàçëûüû âÿ þçöíöíêöëÿøäèðèëÿ
áèëìÿçëèéè ãåéä åäèëèð. Ñîíðà èñÿ áó ùöãóãëàðûí ìöäàôèÿñè
ìÿñÿëÿëÿðèíèí êîíêðåòëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí íîðìàòèâ àêòëàð ãÿáóë
åäèëèð.
ÁÌÒ-íèí õöñóñèëÿøäèðèëìèø ãóðóìëàðûíûí (ÓÍÅÑÚÎ, ÓÍÈÚÅÔ,
ÂÎÇ, ÌÎÒ) ôÿàëèééÿòè ìÿùñóëäàð îëóá. Àïàðûúû íÿùÿíý
äþâëÿòëÿðèí ðÿãàáÿòè çÿèô îëàí ñàùÿëÿðäÿ ÁÌÒ-íèí ôÿàëèééÿòè äàùà
óüóðó, åéíè çàìàíäà ìÿùç äöíéàíûí àïàðûúû äþâëÿòëÿðèíèí áó
óüóðà áþéöê òþùôÿ âåðäèéèíè äÿ èíêàð åòìÿê îëìàç. Ãÿðèáÿ îëñà äà,
ìÿùç ÀÁØ âÿ ÑÑÐÈ-íèí ðÿãàáÿòè âÿ îíëàð òÿðÿôèíäÿí òÿúÿññöì
åòäèðèëÿí èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè áÿøÿðèééÿòÿ õåéèðëè õèäìÿòÿ
ñÿáÿá îëäó âÿ òÿðÿããè éîëó èëÿ õåéëè èðÿëèëÿéèø ÿëäÿ åäèëäè.
ÁÌÒ öíèâåðñàë òÿøêèëàò îëóá Éåð êöðÿñèíäÿ ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñû ö÷öí éàðàäûëûá. ÁÌÒ-íèí
òÿñèñ÷èëÿðè îíóí ÿñàñ âÿçèôÿñèíè «ýÿëÿúÿê íÿñëè, ìöùàðèáÿ
áÿëàñûíäàí õèëàñ åòìÿê» äÿ ýþðöðäö.
ÁÌÒ-íèí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíÿ, ãûñàúà äàõèëäèð: áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè; õàëãëàð âÿ þëêÿëÿð àðàñûíäà
ìöíàãèøÿëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, ÁÌÒ-íèí öçâ äþâëÿòëÿðèíèí
ôàêòèêè áÿðàáÿðëèéèíÿ èãòèñàäè, ñèéàñè, ñîñèàë, åëìè, ìÿäÿíè
ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàô åòäèðìÿñè éîëó èëÿ íàèë îëóíìàñû. Àíúàã íÿ
ãÿäÿð òÿçàäëû îëñà äà, ÁÌÒ ÿñàñ âÿçèôÿñèíè ùÿëÿ éåðèíÿ éåòèðÿ
áèëìÿéèá. ÕÕ ÿñðäÿ áàø âåðÿí 125 ìèëéîí èíñàíûí ùÿéàòûíà ñîí
ãîéàí, îí ìèëéîíëàðëà éåòèì, äóë âÿ ÿëèë éàðàäàí ìöùàðèáÿëÿðèí
ÿêñÿðèééÿòè ÁÌÒ-íèí ôÿàëèééÿòè äþâðöíÿ äöøöð. ÁÌÒ-íèí
ôÿàëèééÿòèíäÿ ÿí àøàüû ôÿàëëûã ìÿùç ìöíàãèøÿëÿðèí ãàðøûñûíûí
àëûíìàñû âÿ íèçàìëàíìàñûíäà îëóá. Îíóí ìþâúóäëóüó äþâðöíÿ
ÕÕ ÿñðèí òÿõìèíÿí 700 áåéíÿëõàëã, ðåýèîíàë âÿ ëîêàë
ìöíàãèøÿñèíèí ¾-ö äöøöð.
ÁÌÒ-íèí þçö ÷îõ âàõò äöíéàíûí áåéíÿëõàëã èíñòèòóòó
àäëàíäûðûëûð. ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíèí 2-úè ìàääÿñèíäÿ òÿøêèëàòûí
áöòöí öçâëÿðèíèí ñóâåðåí áÿðàáÿðëèéè ïðèíñèïè, ÁÌÒ-íèí áöòöí

224
ìÿãñÿäëÿðÿ ÷àòìàüûí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ ÿñàñëàíàí ïðèíñèïëÿðè
ñàäàëàíûð. ÁÌÒ-éÿ öçâ äþâëÿòëÿðèí ÿñàñ þùäÿëèêëÿðè áóíëàðäûð:
- ÁÌÒ-éÿ öçâëöêäÿí éàðàíàí ùöãóã âÿ öñòöíëöêëÿðè òÿìèí
åòìÿê ö÷öí ÁÌÒ-éÿ öçâ îëàí áöòöí äþâëÿòëÿð, öçÿðèíÿ ýþòöðäöéö
þùäÿëèêëÿðè âèúäàíëà éåðèíÿ éåòèðèð;
- áåéíÿëõàëã ñöëù, òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ÿäàëÿòè òÿùäèäÿ ìÿðóç
ãîéìàìàã ö÷öí öçâ äþâëÿòëÿðèí ùàìûñû áåéíÿëõàëã ìöáàùèñÿëÿðè
ñöëù âàñèòÿëÿðè èëÿ ùÿëë åäèðëÿð.
- ÁÌÒ-íèí ìÿãñÿäëÿðèíÿ óéüóí îëìàäûüû ö÷öí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùÿð ùàíñû äþâëÿòèí ÿðàçè òîõóíóëìàçëûüû âÿ éà
ñèéàñè ìöñòÿãèëëèéèíÿ ãàðøû ýöú òÿòáèãèíÿ éîë âåðìèðëÿð;
- Íèçàìíàìÿéÿ óéüóí îëàðàã ÁÌÒ-íèí ôÿàëèééÿòèíÿ ùÿðòÿðÿôëè
éàðäûì ýþñòÿðèð;
- ÁÌÒ-íèí òÿúðèäåäèúè âÿ òÿçéèãåäèúè õàðàêòåð äàøûéàí òÿäáèðëÿð
òÿòáèã åòäèéè äþâëÿòÿ êþìÿê ýþñòÿðìÿêäÿí ÷ÿêèíèðëÿð.
ÁÌÒ ãóðóìóíà öçâ îëìàéàí äþâëÿòëÿðèí äÿ áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèê áàðÿäÿ ïðèíñèïëÿðÿ óéüóí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíè
òÿìèí åäèð. Áó ìàääÿíèí 7-úè áÿíäèíÿ ýþðÿ, ÁÌÒ-íèí
Íèçàìíàìÿñè ùå÷ áèð ùàëäà òÿøêèëàòà äþâëÿòèí äàõèëè ñÿëàùèééÿòèíÿ
àèä îëàí èøëÿðÿ ìöäàõèëÿ åòìÿê ùöãóãó âåðìèð âÿ ÁÌÒ
öçâëÿðèíäÿí áó èøëÿðè ùÿëë åòìÿê ö÷öí òÿãäèìàò òÿëÿá åòìèð.
ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñè áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí éîëóíà
ãîéóëìàñû ö÷öí ñöëù âàñèòÿëÿðè àõòàðìàüû íÿçÿðäÿ òóòóð âÿ ýöú
òÿòáèã åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿê ïðèíñèïèíè åëàí åäèð.
Áóíóíëà áåëÿ, ìöíàãèøÿëÿðèí ðåàë ìÿíçÿðÿñè âÿ «íèçàìëàìà»
ìåòîäëàðû áó Áÿéÿííàìÿ èëÿ Öìóìè ùå÷ íÿéÿ ìàëèê äåéèë.
Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí íèçàìëàíìàñûíäà ÁÌÒ-íèí ôÿàëëûã
ôàèçè ÕÕ ÿñðäÿ éàðàíàí ãëîáàë âÿ ãèòÿ èíñòèòóòëàðûíûí
ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí àøàüû îëìóøäóð. 14 ùàëäà ÁÌÒ-íèí ìöäàõèëÿñè
ìöíàãèøÿíèí ãûçûøìàñûíà, 76 ùàëäà íÿòèúÿ ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ, 18
ùàëäà äîëàéûñû éîëëà ùÿëëèíÿ, 21 ùàëäà âàúèá ðîë îéíàìàüà âÿ òÿêúÿ
4 ùàëäà ìöÿééÿíëÿøäèðèúè ðîë îéíàìàüà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð.
ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñè ìöÿééÿí âÿçèééÿòäÿ òÿøêèëàòûí
ñöëùìÿðàìëû âÿ ìÿúáóðè õàðàêòåð äàøûéàí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí áàø
âåðìÿñèíè, íÿçÿðäÿ òóòóð. Îíëàð î âàõò ñöëùìÿðàìëû àäëàíûð êè,

225
ÁÌÒ-íèí ñèëàùëû ãöââÿëÿðè áó âÿ éà äèýÿð äþâëÿòèí ùþêóìÿòèíèí
õàùèøè èëÿ äàõèëäÿêè ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíèí áàðûøäûðûëìàñû (àéûðìàã)
ìÿãñÿäè èëÿ ýþíäÿðèëèð. Ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíè àéûðàíäàí ñîíðà ÁÌÒ
âÿ äèýÿð áåéíÿëõàëã èíñòèòóòëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèèíèí
(ìöøàùèäÿ÷èëÿðèí) äÿ èøòèðàê åòäèéè äàíûøûãëàð áàøëàéûð. Áó âÿ éà
äèýÿð äþâëÿòèí ñèéàñÿòè áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè òÿùäèä
åäèðñÿ, áó ùàëäà Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ ÁÌÒ ùÿìèí
äþâëÿòÿ ãàðøû ïðåâåíòèâ (þíëÿéèúè) âÿ ìÿúáóðè òÿäáèðëÿð òÿòáèã åäèð.
ÁÌÒ-íèí òÿñèñ÷èëÿðè áó âÿçèééÿòëÿðäÿí ýöú òÿòáèã åòìÿäÿí âÿ
ùÿäÿ ýÿëìÿäÿí ÷ûõìàüà èìêàí âåðÿí êèôàéÿò ãÿäÿð åòèáàðëû
ïðîñåñäóðó íÿçÿðäÿ òóòóáëàð. ÁÌÒ-íèí íèçàìíàìÿñèíèí 40-úû
ìàääÿñè ìÿñëÿùÿò âåðìÿçäÿí âÿ éà âÿçèééÿòèí ùÿëëèíäÿí ãàáàã
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí ìàðàãëû òÿðÿôëÿðäÿí òÿëÿá îëóíàí
ìöâÿããÿòè òÿäáèðëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó úöð
ìöâÿããÿòè òÿäáèðëÿð ìàðàãëû òÿðÿôëÿðèí âÿçèééÿò, èääèà âÿ
ùöãóãëàðûíà, çÿðÿð âåðìÿìÿëèäèð. Ñîíðà èñÿ ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí
èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿëè îëìàéàí òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ
ñÿëàùèééÿòëÿíäèðèëèð. Áó ñûðàéà òàì âÿ ãèñìÿí èãòèñàäè
ìöíàñèáÿòëÿð, äÿìèð éîëó, äÿíèç, ùàâà, ïî÷ò, òåëåãðàô, ðàäèî âÿ
ðàáèòÿ âàñèòÿëÿðèíäÿ ôàñèëÿ, ùàáåëÿ äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿðèí
êÿñèëìÿñè äàõèëäèð.
ßýÿð Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû ùåñàá åòñÿ êè, òÿäáèðëÿð êèôàéÿò ãÿäÿð
äåéèë âÿ éà àðòûã êèôàéÿò åòìèðñÿ, ùàâà, äÿíèç âÿ ãóðó
ãöââÿëÿðèíäÿí áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí áÿðïàñû âÿ
ìöùàôèçÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí òÿäáèðëÿðè êå÷èðìÿêëÿ
ñÿëàùèééÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿð. Áó ùÿðÿêÿòëÿðÿ ÁÌÒ öçâëÿðèíèí ùàâà,
äÿíèç âÿ ãóðó ãöââÿëÿðèíèí íöìàéèøè, áëîêàäà âÿ äèýÿð
ÿìÿëèééàòëàðû äàõèë åäèðëÿð.
ÁÌÒ-íèí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðè ÁÌÒ öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí ÒØ-íûí
òàáå÷èëèéèíÿ âåðìÿéÿ ðàçû îëäóãëàðû ùÿðáè êîíòèíýåíòëÿðèíäÿí
èáàðÿòäèð. ßìÿëèééàòëàðäà ùÿð êîíòèíýåíò þç þëêÿñèíèí ôîðìàñûíäà
èøòèðàê åäèð âÿ îíóí ñöëùìÿðàìëû ãöââÿëÿðÿ ìÿõñóñëóüó ñèìâîëó
êèìè ìàâè áåðåò âÿ éà áàøëûã ýåéèíèð, ÁÌÒ-íèí ôÿðãëÿíäèðèúè
èøàðÿñèíè äàøûéûðëàð. Ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí õÿðúè ÁÌÒ öçâö îëàí

226
áöòöí äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí þäÿíèð. 1995-úè èëäÿ áó õÿðúëÿð 2,8
ìèëéàðä äîëëàð èäè.
Ñîéóã ìöùàðèáÿ áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà ÁÌÒ-íèí éåíè øÿðàèòäÿ
òàëåéè áàðÿäÿ ìÿñÿëÿ ãàëõäû. Ðóñèéà ÁÌÒ-íèí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ ðîëóíóí ñàõëàíìàñû âÿ àðòûðûëìàñûíäà
ìàðàãëûäûð. Áó, øöáùÿñèç ÐÔ-íûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí èìêàíëàðûíû
ýåíèøëÿíäèðèð, Ðóñèéàíûí èíäèêè èãòèñàäè ïîòåíñèàëûíäàí éàðàíàí
ñòðóêòóð ìÿùäóäèééÿòëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàüà èìêàí âåðèð. Ñîí
èëëÿð õöñóñèëÿ áåéíÿëõàëã áþùðàíëàð äþâðöíäÿ àéðû-àéðû ñèéàñÿò÷è âÿ
ïîëèòîëîãëàðûí ÊÈÂ-äÿêè ÷ûõûøëàðûíäà ÁÌÒ-íèí
ìàðýèíàëëàøäûðûëìàñû, ùÿòòà îíóí «ìÿùâè» áàðÿäÿ èôàäÿéÿ ðàñò
ýÿëèíèð. Áó èòòèùàìëàð áèð ÷îõ ìöíàãèøÿëÿðèí íèçàìëàíìàñûíäà
òÿøêèëàòûí åôôåêòñèç ôÿàëèééÿòèíÿ, àêòóàë áåéíÿëõàëã ìÿñÿëÿëÿðëÿ
áàüëû íöôóçëó âÿ åòèáàðëû ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê ãàáèëèééÿòèíèí
îëìàìàñûíà (ìÿñÿëÿí, Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí Äàüëûã Ãàðàáàü
ïðîáëåìèíèí ùÿëë åäèëìÿñèíäÿ îëäóüó êèìè), ùàáåëÿ àéðû-àéðû
äþâëÿòëÿðèí (ÀÁØ Èðàãäà 2003-äÿ) âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðûí (ÍÀÒÎ
1999-äà Éóãîñëàâèéàäà) ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿ íîðìàëàðûíû
ïîçàðàã ùÿðÿêÿò åòìÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíûð. Áó âÿçèééÿòèí ÿñàñ
ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè îäóð êè, ÁÌÒ 60 èë ÿââÿë áàøãà áåéíÿëõàëã
âÿçèééÿò äÿ éàðàäûëûá âÿ áó ýöí èñëàùàòà åùòèéàúû âàð. ÁÌÒ-äÿ
èñëàùàòëàð òÿøêèëàòûí ëåãèòìèëèê ñÿâèééÿñè âÿ íöôóçóíóí
àðòûðûëìàñûíà èìêàí âåðèð âÿ ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí ïîçóëìàñûíà,
îíóí êþùíÿëìÿñèíÿ ùàãã ãàçàíäûðàíëàðû àðãóìåíòäÿí ìÿùðóì
åäèð.
ÁÌÒ-äÿ èñëàùàò èìêàíëàðû áàðÿäÿ äèñêóññèéàëàð àðòûã 15 èëäèð
ýåäèð. ÒØ-íèí ýåíèøëÿíìÿñè ìÿñÿëÿñè ãîéóëóð, öñòÿëèê ñþùáÿò òÿêúÿ
ÒØ-íèí ìöâÿããÿòè öçâëÿðèíèí àðòûðûëìàñûíäàí äåéèë, ÒØ-íèí
òÿðêèáèíÿ éåíè äàèìè öçâëÿðèí äàõèë åäèëìÿñèíäÿí ýåäèð.
Íàìèçÿäëÿð àðàñûíäà äàùà ÷îõ Àëìàíèéà, Éàïîíèéà, Áðàçèëèéà,
Ùèíäèñòàí, ùàáåëÿ Àôðèêà ãèòÿñèíèí èðè äþâëÿòëÿðèíäÿí áèðè îëàí
Íèýåðèéà äà âàð. ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíûí ôÿàëèééÿòèíäÿ äÿ
èñëàùàòëàð àïàðìàã òÿêëèô îëóíóð. ßñàñÿí ãÿáóë åäèëÿí
ãÿòíàìÿëÿðèí ñàéûíûí óçàäûëìàñûíà, ùÿëë åäèëÿí âÿçèôÿëÿðèí
ïðèîðèòåòëèéè âÿ ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê ðåàë éåðèíÿ

227
éåòèðèëÿíëÿðÿ öñòöíëöê âåðèëèð. Äàõèëèíäÿ ìþâúóä îëàí îðãàíëàðûí
ôÿàëëàøäûðûëìàñû, ùàáåëÿ, õöñóñè àêòóàëëûã ãàçàíûí ïðîáëåìëÿðÿ
òåçëèêëÿ áàõûëìàñû ùåñàáûíà Áàø Àññàìáëåéàñûíûí ñòðóêòóðóíóí
ìöàñèðëÿøäèðèëìÿñè òÿêëèô åäèëèð. Äèñêóññèéà èøòèðàê÷ûëàðûíûí áèð ÷îõó
Øóðàíûí ìöàñèð øÿðàèòäÿ þçöíöí ìþâúóäëóüóíóí ìÿíàñûíû èòèðÿí
îðãàí êèìè ëÿüâ åäèëìÿñè áàðÿ îõøàð ôèêèðëÿðÿ ìàëèêäèðëÿð. Åéíè
çàìàíäà ÁÌÒ Áàø êàòèáèíèí ñòàòóñóíóí àðòûðûëìàñû âÿ îíóí
ñå÷èëìÿñè ïðîñåäóðàñûíà äÿéèøèêëèê åäèëìÿñè åùòèìàëûíäàí äàíûøûëûð.
ÁÌÒ-íèí ñöëùìÿðàìëû ôÿàëèééÿòèíèí ìöàñèðëÿøäèðèëìÿñè, ÿñàñÿí
ùÿðáè-ãÿðàðýàù êîìèòÿñèíäÿ èñëàùàòëàðûí àïàðûëìàñû òÿäáèðëÿðè òÿêëèô
åäèëèð. Ùÿëÿëèê ÁÌÒ-äÿ èñëàùàòëàð ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëû âàùèä íþãòåéè-
íÿçÿðäÿí ÷ûõûø åòìÿê ìöìêöí îëìàñà äà, äöíéà áèðëèéèíèí öçâö
îëàí äþâëÿòëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè èñëàùàòûí âàõòû ýÿëäèéèíÿ øöáùÿ
åòìèðëÿð.

§8. Àâðîïà Øóðàñû

Àâðîïàäà áèð ñèéàñè èòòèôàã ôîðìàëàøäûðìàã úÿùäè ×þð÷èëèí 1946-

úû èëäÿ «Àâðîïàíûí ñöëù, òÿùëöêÿñèçëèê âÿ àçàäëûüû ö÷öí Àâðîïà
Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûíû éàðàòìàëûéûã» ÷àüûðûøû èëÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò
ãàçàíûá. ×þð÷èëÿ ýþðÿ, äþâëÿòëÿðèí ñóâåðåíëèêëÿðèíÿ òîõóíìàéàí
áèð êîíôåäåðàñèéà ö÷öí èëê àääûì Àâðîïà Øóðàñûíûí éàðàäûëìàñûäûð.
Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ìàääè âÿ ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí áþéöê
èòêèëÿðëÿ ÷ûõàí Àâðîïàäà áèð äàùà åéíè ôàúèÿëÿðèí áàø âåðìÿìÿñè,
Àâðîïàäà ýÿðýèíëèéèí âÿ ãàðøûäóðìàíûí ÿâÿçèíäÿ åòèìàä âÿ
ÿìÿêäàøëûüûí ÿëäÿ åäèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ 5 ìàé
1949-úó èëäÿ 10 Àâðîïà þëêÿñè — Áåë÷èêà, Äàíèìàðêà, Ôðàíñà,
Ùîëëàíäèéà, Áþéöê Áðèòàíèéà, Èðëàíäèéà, Èñâå÷, Èòàëèéà, Ëöêñåìáóðã
âÿ Íîðâå÷ Àâðîïà Øóðàñûíû éàðàäàí ìöãàâèëÿíè èìçàëàìûøäûëàð.
Íàçèðëÿð Øóðàñû 8 àâãóñò 1949-úó èëäÿ Òöðêèéÿ âÿ Éóíàíûñòàíäà
Øóðàéà öçâ îëìàüà äÿâÿò åäèð. Òöðêèéÿ Àâðîïà Øóðàñûíûí
Íèçàìíàìÿñèíè 12 äåêàáð 1949-úó èëäÿ ðàòèôèêàñèéà åäÿðÿê Øóðàéà
öçâ îëóð.
Éàðàäûëäûüû èëê äþâðëÿðäÿ, ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðäÿ
òåõíèêè ÿìÿêäàøëûüû ùÿéàòà êå÷èðÿí âÿ åéíè çàìàíäà, ñèéàñè
228
ìÿñÿëÿùÿòëÿøìÿëÿð èìêàíû òÿìèí åäÿí Àâðîïà Øóðàñûíûí
ÿùÿìèééÿòè ýåòäèêúÿ àðòìûøäûð. Ëàêèí 70-úè èëëÿðäÿí åòèáàðÿí Øóðà
Àâðîïà Èãòèñàäè Èòòèôàãûíûí (Àâðîïà Èòòèôàãû) ýöúëö ðÿãàáÿòè èëÿ
ãàðøûëàøûá. Áóíóíëà éàíàøû, ÀØ èíñàí ùöãóãëàðû ìÿñÿëÿñèíäÿ
àïàðäûüû ôÿàëèééÿòëÿðäÿ ìöàñèð äþâðäÿ äÿ áþéöê ÿùÿìèééÿòëè
âÿçèôÿíè þùäÿñèíÿ ýþòöðöá. Áóíëàð ÿñàñ åòèáàðèëÿ àøàüûäàêûëàðäûð:
à. Àâðîïà Øóðàñûíûí ùÿð öçâö ùöãóãóí àëèëèéè ïðèíñèïè èëÿ
ñÿëàùèééÿòè äàõèëèíäÿ îëàí ùÿð øÿõñèí èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ÿñàñ
àçàäëûãëàðäàí èñòèôàäÿ ïðèíñèïèíè ãÿáóë åäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ùÿìèí
ìÿãñÿäèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ñÿìèìè âÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿéè
þùäÿñèíÿ ýþòöðöð (3-úö ìàääÿ). Áàøãà ñþçëÿ, ÀØ-éÿ öçâ îëìàã
èñòÿéÿí ùÿð áèð þëêÿ Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñûíû, äåìîêðàòèê äÿéÿðëÿðèíè
ìÿíèìñÿìèø îëìàëûäûð. Áó øÿðòëÿðÿ ÿìÿë åäÿúÿéèíÿ âÿ éåðèíÿ
éåòèðìÿê íèééÿòèíäÿ îëäóüóíà èíàíûëàí ùÿð Àâðîïà äþâëÿòè
Íàçèðëÿð Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí Øóðàéà öçâ îëìàüà äÿâÿò åäèëÿ áèëÿð.
Áó ãàéäàäà äÿâÿò åäèëÿí ùÿð äþâëÿò Øóðàíûí Íèçàìíàìÿñèíÿ
ãîøóëäóüóíà äàèð ñÿíÿäè Áàø Êàòèáëèéÿ òÿãäèì åäÿðÿê «öçâ»
ñòàòóñóíó ãàçàíûð (4-úö ìàääÿ). Àçÿðáàéúàí âÿ Åðìÿíèñòàíûí 25
éàíâàð 2001-úè èëäÿ Àâðîïà Øóðàñûíà öçâ îëìàñû èëÿ öçâ ñàéû 43-ÿ,
Áîñíèéà âÿ Ùåðñåãîâèíàíûí 1995-úè èëäÿêè ìöðàúèÿòèíèí òÿñäèã
åäèëìÿñè èëÿ 44-ÿ ÷àòûá. Áóíóíëà éàíàøû, ÀÁØ, Éàïîíèéà, Êàíàäà,
Âàòèêàí, Úÿíóáè Àôðèêà Ðåñïóáëèêàñû âÿ Ìåêñèêà Àâðîïà Øóðàñû
Íàçèðëÿð Êîìèòÿñèíèí íÿçäèíäÿ, Èñðàèë, Êàíàäà, Ìåêñèêà èñÿ
Àâðîïà Øóðàñû Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñû íÿçäèíäÿ ìöøàùèäÿ÷è
ñòàòóñó èëÿ òÿìñèë îëóíóð.
Ùÿð ùàíñû áèð öçâ äþâëÿòèí Áàø êàòèáÿ öçâëöêäÿí ÷ûõäûüûíû
áèëäèðìÿêëÿ ãóðóìó òÿðê åòìÿñè ìöìêöíäöð (7-úè ìàääÿ).
Þùäÿëèêëÿðèíè úèääè øÿêèëäÿ ïîçàí ùÿð áèð öçâ èøòèðàê ùöãóãóíäàí
ìÿùðóì åäèëÿ áèëÿð. Áó âÿçèééÿòÿ äöøÿí ùÿð áèð öçâ Íàçèðëÿð
Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí Øóðàäàí ÷ûõìàüà ÷àüûðûëà áèëÿð. Áó
õÿáÿðäàðëûüû íÿçÿðÿ àëìàéàí äþâëÿòèí Êîìèòÿíèí
ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè òàðèõäÿí åòèáàðÿí Øóðà öçâö îëìàäûüû èëÿ áàüëû
ãÿðàð ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð (8-úè ìàääÿ). Áóíóíëà éàíàøû, áèð öçâöí
ìàëèééÿ þùäÿëèêëÿðèíè (öçâëöê ùàããûíû þäÿìÿäèéè) éåðèíÿ
éåòèðìÿäèéè ùàëäà Êîìèòÿäÿêè âÿ Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñûíäàêû

229
òÿìñèë ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (9-úó
ìàääÿ).

Àâðîïà Øóðàñûíûí îðãàíëàðû

Àâðîïà Øóðàñûíûí îðãàíëàðû áóíëàðäûð (10-úó ìàääÿ):

1) Íàçèðëÿð Êîìèòÿñè
2) Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñû.
Áó èêè îðãàíà Àâðîïà Øóðàñûíûí Êàòèáëèéè êþìÿêëèê ýþñòÿðèð.

1) Íàçèðëÿð Êîìèòÿñè

Íàçèðëÿð Êîìèòÿñè Àâðîïà Øóðàñûíûí àäûíäàí ÷ûõûø åäÿ áèëÿí

ñÿëàùèééÿòëè îðãàíäûð (13-úö ìàääÿ). Íàçèðëÿð Êîìèòÿñèíäÿ ùÿð áèð
öçâöí áèð òÿìñèë÷èñè âàð âÿ ùÿð áèð íöìàéÿíäÿ áèð ñÿñ ùöãóãóíà
ìàëèêäèð. Íàçèðëÿð Øóðàñûíäàêû öçâ þëêÿíèí òÿìñèë÷èëÿðè ïðèíñèïúÿ î
þëêÿíèí õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðèäèð. Ëàêèí Êîìèòÿäÿ õàðèúè èøëÿð
íàçèðëÿðèíèí èøòèðàê åòìÿäèéè ùàëëàðäà î þëêÿíèí ùþêóìÿò
öçâëÿðèíäÿí áèðè îëìàãëà áàøãà áèð íöìàéÿíäÿ âÿçèôÿëÿíäèðèëÿ
áèëÿð(14-úö ìàääÿ).
Êîìèòÿ Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñûíûí òÿêëèôèíÿ ýþðÿ âÿ éà
þçáàøûíà ñàçèøëÿð, ìöãàâèëÿëÿð ùàçûðëàéà, èìçàëàéà, ìöÿééÿí
ìÿñÿëÿëÿðäÿ ùþêóìÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí áèðýÿ ñèéàñÿò ôîðìàëàøäûðìàã
âÿ éöðöòìÿê äÿ äàõèë îëìàãëà Øóðàíûí ìÿãñÿäëÿðèíè ùÿéàòà
êå÷èðìÿéÿ óéüóí òÿäáèðëÿðè ìöÿééÿí åäÿðÿê öçâ þëêÿ
ùþêóìÿòëÿðèíÿ òÿêëèôëÿð øÿêëèíäÿ òÿãäèì åäÿ, ùàáåëÿ
ùþêóìÿòëÿðäÿí áó òÿêëèôëÿðÿ ùàíñû òÿäáèð ýþðöëìÿñè èëÿ áàüëû
ìÿëóìàò èñòÿéÿ áèëÿðëÿð (15-úè ìàääÿ). Íàçèðëÿð Êîìèòÿñèíèí
Øóðàíûí òÿøêèëè âÿ èäàðÿ åäèëìÿñè èëÿ áàüëû ãÿðàðëàðû ãàíóíè
ãöââÿéÿ ìàëèêäèð (16-úû ìàääÿ). Êîìèòÿíèí ãÿðàðëàðû ãÿðàðûí
ñÿâèééÿñèíÿ ýþðÿ 20-úè ìàääÿäÿ ãåéä îëóíäóüó øÿêèëäÿ,
ÿêñÿðèééÿò, 2/3 ñÿñ ÷îõëóüó âÿ éà éåêäèëëèêëÿ ãÿáóë îëóíà áèëÿð.

2) Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñû

230
 Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñû Äàèìè Êîìèññèéàñûíûí 23 èéóë 1974-úö
èë òàðèõèíäÿ ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðà ÿñàñÿí Ìÿøâÿðÿò Àññàìáëåéàñû
ÿâÿçèíÿ Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñû àäûíûí èñòèôàäÿ îëóíìàñû ãÿðàðà
àëûíûá. Ïàðëàìåíò Àññàìáëåéàñû ùÿð öçâ äþâëÿòèí ïàðëàìåíòè
òÿðÿôèíäÿí þç öçâëÿðè àðàñûíäàí ñå÷èëÿí âÿ éà éåíÿ ïàðëàìåíòèí
ìöÿééÿí åäÿúÿéè ìåòîäëà òÿñáèò åäèëÿí íöìàéÿíäÿëÿðäÿí
ôîðìàëàøûð (25-úè ìàääÿ). Òöðêèéÿ ÀØ ÏÀ-äà 12, Àçÿðáàéúàí èñÿ 6
ìèëëÿò âÿêèëè èëÿ òÿìñèë îëóíóð (26-úû ìàääÿ). Íöìàéÿíäÿëÿð
ùþêóìÿò âÿ éà äþâëÿòèí àäûíäàí äåéèë, þç àäëàðûíäàí äàíûøûð, Áàø
Àññàìáëåéàäà ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ ÿéëÿøèðëÿð. Àññàìáëåéà Àâðîïà
Øóðàñûíûí ìÿøâÿðÿò îðãàíûäûð (22-úè ìàääÿ). Ñÿëàùèééÿòëÿðè
äàõèëèíäÿ îëàí áöòöí ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðà áèëÿð, ùåñàáàò ùàçûðëàéà
âÿ Íàçèðëÿð Êîìèòÿñèíÿ òÿêëèôëÿð âåðÿ áèëÿð. Ãÿðàðëàð 2/3 ÷îõëóüóí
ñÿñè ÿñàñûíäà ãÿáóë åäèëèð.

3) Êàòèáëèê

Êàòèáëèê áèð íÿôÿð áàø êàòèá, áàø êàòèáèí ìöàâèíè âÿ ìöâàôèã

ÿìÿêäàøëàðäàí èáàðÿòäèð. Áàø êàòèá âÿ áàø êàòèáèí ìöàâèíè
Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí òÿêëèô åòäèéè íàìèçÿäëÿð àðàñûíäàí Ïàðëàìåíò
Àññàìáëåéàñû òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëèð (36-úû ìàääÿ). Áàø êàòèá
Êàòèáëèéèí ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ Íàçèðëÿð Êîìèòÿñè ãàðøûñûíäà
úàâàáäåùäèð.

§9. Àâðîïà Èòòèôàãû

Àâðîïà Èòòèôàãû (ÀÈ) «äþâëÿòëÿð ùöãóãó» áàõûìûíäàí

áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð êàòåãîðèéàñû äàõèëèíäÿ éåð àëìàãëà éàíàøû,
êëàññèê ùöãóã äîêòðèíàñû äàõèëèíäÿ ÀÈ-éÿ ìöáàùèñÿñèç éåð
âåðìÿéèí ìöìêöíñöçëöéö âÿ ÀÈ-íèí éåíè áèð ùöãóãè ñèñòåì
ôîðìàëàøäûðäûüû ùÿãèãÿòèíè ÀÈ-íèí Ìÿùêÿìÿñèíèí éàðàäûëìàñûíûí
èëê èëëÿðèíäÿ ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðëàðäà à÷ûãúà íöìàéèø åòäèðèá.
Äîüðóäàí äà, Àâðîïà Èòòèôàãû íÿ áèð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò, íÿ áèð
äþâëÿò, íÿ áèð îõøàðû îëàí áàøãà òÿøêèëàò (ãóàñè-ñòàòå), íÿ
êîíôåäåðàñèéà, íÿ äÿ ôåäåðàñèéàäûð. ÀÈ ö÷öí ÿí éàõøû éàðëûã êèìè
231
Ñóïðàíàñèîíàë (ìèëëÿò ôþâãöíäÿ) ñèñòåì èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê
ìöìêöíäöð.
Àâðîïà Èòòèôàãûíà ýåäÿí éîëäà ÿí ìöùöì òÿêëèôëÿðäÿí áèðè
ìÿùøóð Ôðàíñà äþâëÿò õàäèìè Æàí Ìîííåòèí Àâðîïà Êþìöð Ïîëàä
Áèðëèéè (ÀÊÏÁ) òÿêëèôèäèð. Ìîííåòèí ÀÊÏÁ òÿêëèôè î äþâðäÿ Ôðàíñà
õàðèúè èøëÿð íàçèðè îëìóø Ðîáåðò Øóìàí òÿðÿôèíäÿí «Øóìàí ïëàíû»
àäû àëòûíäà Àëìàíèéà, Èòàëèéà, Áåë÷èêà, Ùîëàíäèéà âÿ
Ëöêñåìáóðãóí èøòèðàêû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèá. ÀÊÏÁ-íèí
éàðàäûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðàí «Øóìàí ïëàíû» Ôðàíñà âÿ
Àëìàíèéàíûí òàðèõè ðÿãàáÿòèíÿ ñîí ãîéìàã, «ìöùàðèáÿíè
äöøöíöëìÿç äåéèë, ìöìêöíñöç ùàëà ýÿòèðìÿê» ìÿãñÿäè äàøûéûð.
Àâðîïà Êþìöð Ïîëàä Áèðëèéèíèí òÿñèñ åäèëìÿñè ùàãäà Ïàðèñ
ìöãàâèëÿñè 18 àïðåë 1951-úè èëäÿ Ïàðèñäÿ èìçàëàíìûøäûð.
Ìöãàâèëÿíèí ãàíóíâåðèúè îðãàíëàð òÿðÿôèíäÿí ðàòèôèêàñèéà
åäèëìÿñèíäÿí, ñîíðà éÿíè 25 ñåíòéàáð 1952-úè èëäÿí ÀÊÏÁ
ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûá.
Áóíäàí ñîíðà ÀÊÏÁ-éÿ öçâ îëàí äþâëÿòëÿð êþìöð âÿ ïîëàä
ö÷öí éàðàòäûãëàðû îðòàã áàçàðû áöòöí èãòèñàäè ñàùÿëÿðÿ éàéìàã
ìÿãñÿäè èëÿ 25 ìàðò 1957-úè èëäÿ Ðîìàäà èìçàëàäûãëàðû ìöãàâèëÿ
èëÿ Àâðîïà Àòîì åíåðæèñè Áèðëèéèíè (Òùå Åóðîïåàí Àòîìèú Åíðåýé
Úîììóíèòé — ÅÀÅÚ âÿ éà ÅÓÐÀÒÎÌ) âÿ Àâðîïà Èãòèñàäè
Áèðëèéè (Òùå Åóðîïåàí Åúîíîìèú Úîììóíèòé — ÅÅÚ) éàðàäûáëàð.
Ðîìà ìöãàâèëÿñè 1 éàíâàð 1958-úè èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíèá.
8 àïðåë 1965-úè èëäÿ êå÷èðèëÿí âÿ 1 èéóë 1967-úè èëäÿ ãöââÿéÿ
ìèíÿí áèðëÿøìÿ ìöãàâèëÿñè èëÿ ö÷ Àâðîïà áèðëèê òÿøêèëàòëàðûíûí
èäàðåòìÿ îðãàíëàðû áèðëÿøäèðèëìèø, ö÷ òÿøêèëàòû áèðýÿ èôàäÿ åòìÿê
ö÷öí Àâðîïà Áèðëèêëÿðè (ÀÁ) àíëàéûøû èøëÿäèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð.
ÀÊÏÁ-íèí Àëè Àäìèíèñòðàñèéàñû, ÀÈÁ âÿ ÅÓÐÀÒÎÌ-óí
êîìèññèéàëàðû áèðëÿøÿðÿê âàùèä êîìèññèéàéà ÷åâðèëìèø, ö÷ áèðëèéèí
øóðàëàðû áèðëÿøäèðèëÿðÿê Àâðîïà Áèðëèêëÿðè Øóðàñû àäûíû àëìûøäûð.
Äàùà ñîíðà áó áèðëèêëÿð ðÿñìè àäû «Àâðîïà Èòòèôàãû ìöãàâèëÿñè»
îëàí Ìààñòðèõò ìöãàâèëÿñè èëÿ Àâðîïà Èãòèñàäè Áèðëèéè àäûíû
«Àâðîïà Áèðëèéèíÿ (ÀÁ) ÷åâèðìèø, Ìààñòðèõò ìöãàâèëÿñèíèí 1
íîéàáð 1993-úö èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíìÿñè èëÿ Àâðîïà Èòòèôàãû (ÀÈ)
(Åóðîïåàí Óíèîí —ÅÓ) àäëàíäûðûëìûøäûð.

232
 Ýåíèøëÿíìÿ ïðîñåñè (Àëòûäàí Àâðîïàéà)
Ðîìà ìöãàâèëÿñèíäÿ ãåéä îëóíàí ùÿäÿôëÿðÿ ÷àòìàüûí óüóðëàðû
áèð ÷îõ þëêÿíèí èòòèôàãà äàõèë îëìàã áàðÿäÿ ìöðàúèÿò åòìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëäó. Áþéöê Áðèòàíèéà èëÿ ÀÈÁ àðàñûíäà äàíûøûãëàð 10
îêòéàáð 1961-úè èëäÿ áàøëàìûø, Èðëàíäèéà 31 èéóë 1961-úè èëäÿ,
Äàíèìàðêà 9 àâãóñò 1961-úè èëäÿ, Íîðâå÷ èñÿ 30 àïðåë 1962-úè èëäÿ
ÀÈÁ-ÿ öâç îëìàã ö÷öí ìöðàúèÿò åòìèøäèð. Áþéöê Áðèòàíèéàíûí èëê
ìöðàúèÿòè 1963-úö èëäÿ Ôðàíñàíûí ïðåçèäåíòè Äå Ãîëëóí âåòîñóíà
ýþðÿ ðÿää îëóíìóøäóð. 10 ìàé 1967-úè èëäÿ Áþéöê Áðèòàíèéà âÿ
Èðëàíäèéà, 11 ìàé 1967-úè èëäÿ Äàíèìàðêà, 21 èéóë 1967-úè èëäÿ
Íîðâå÷ ÀÈÁ-éÿ òàì öçâëöê ö÷öí ìöðàúèÿò åäèá. 1972-úè èëäÿ
Áþéöê Áðèòàíèéà, Èðëàíäèéà, Äàíèìàðêà âÿ Íîðâå÷ëÿ èìçàëàíàí
ìöãàâèëÿëÿðëÿ áó þëêÿëÿðèí áèðëèéÿ ãàòûëìàëàðû ãÿáóë åäèëìèø, ëàêèí
Íîðâå÷äÿ êå÷èðèëÿí ðåôåðåíäóìóí íÿòèúÿñèíèí ìÿíôè ÷ûõìàñû
ñÿáÿáÿèíäÿí 1 éàíâàð 1973-úö èëäÿí åòèáàðÿí Áþéöê Áðèòàíèéà,
Èðëàíäèéà âÿ Äàíèìàðêàíûí öçâëöéö èëÿ áèðëèéèí öçâëÿðèíèí ñàéû 9-à
÷àòìûøäûð. Áþéöê Áðèòàíèéà, Èðëàíäèéà âÿ Äàíèìàðêàíûí
öçâëéöíäÿí éàðàíàí þùäÿëèêëÿð, õöñóñèëÿ òèúàðÿòèí
ñÿðáÿñòëÿøäèðèëìÿñè âÿ ìàëèééÿ ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû 5 èëëèê
àäàïòàñèéà äþâðö ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Áèðëèéèí èêèíúè ýåíèøëÿíìÿñè úÿíóáà äîüðó îëìóø, 8 èéóí 1959-
úó èëäÿ îðòàã öçâ îëìàã, 12 èéóí 1974-úö èëäÿ òàìùöãóãëó öçâ
îëìàã ö÷öí ìöðàúèÿò åäÿí Éóíàíûñòàí 1 éàíâàð 1981-úè èëäÿí
åòèáàðÿí áèðëèéèí 10-úó öçâö îëìóøäóð. Éóíàíûñòàí ö÷öí äÿ 5 èëëèê
áèð àäàïòàñèéà äþâðö íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áèðëèêäÿ ö÷öíúö
ýåíèøëÿíìÿ 1 éàíâàð 1986-úû èëäÿ Èñïàíèéà âÿ Ïîðòóãàëèéàíûí
èøòèðàêû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèø, áèðëèéèí öçâ ñàéû 12-éÿ ÷àòìûøäûð.
Áèðëèéÿ èíòåãðàñèéà úÿùäëÿðèíè äàâàì åòäèðÿí Èñïàíèéà âÿ áèðëèê
àðàñûíäàêû äàíûøûãëàð 1979-úó èëäÿí áàøëàìûø 12 èéóí 1985-úè èëäÿ
èìçàëàíàí èøòèðàê ìöãàâèëÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Ïðîòóãàëèéà
òàìùöãóãëó öçâ îëìàã ö÷öí 27 ìàðò 1977-úè èëäÿ ìöðàúèÿò åòìèø,
èøòèðàê÷û îëìàãëà áàüëû äàíûøûãëàð 17 îêéòéàáð 1978-úè èëäÿ
áàøëàéûá. Öçâëöêëÿ áàüëû ìöãàâèëÿ ùÿð èêè äþâëÿò ö÷öí 7 èëëèê
àäàïòàñèéà äþâðö íÿçÿðäÿ òóòìóøäó. 17 èéóë 1989-úó èëäÿ Àâñòðèéà,

233
1 èéóë 1991-úè èëäÿ Èñâå÷, 18 ìàðò 1992-úè èëäÿ Ôèíëàíäèéà ÀÁ-éÿ
òàìùöãóãëó öçâëöêëÿ áàüëû ìöðàúèÿòëÿðèíè åòäèêäÿí ñîíðà ÀÈ
òàðèõèíäÿ ÿí ãûñà âàõòäà — 1 éàíâàð 1995-úè èëäÿ òàì öçâ îëìóøëàð.
Áåëÿëèêëÿ, Àâðîïà Èòòèôàãû Øèìàë âÿ Ìÿðêÿçè Àâðîïàéà äîüðó 4-úö
ýåíèøëÿíìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìèø, öçâ ñàéû èñÿ 15-ÿ ÷àòìûøäûð.
Èñâå÷ðÿ 20 ìàé 1992-úè èëäÿ, Íîðâå÷ 25 íîéàáð 1992-úè èëäÿ ÀÁ-
éÿ òàìùöãóãëó öçâëöê ö÷öí ìöðàúèÿò åòìèøëÿð, ëàêèí Èñâå÷ðÿäÿ 6
äåêàáð 1992-úè èëäÿ, Íîðâå÷äÿ (èêèíúè äÿôÿ) 27 íîéàáð 1994-úö
èëäÿ êå÷èðèëÿí ðåôåðåíäóìäàí ìÿíôè íÿòèúÿ ÷ûõäûüû ö÷öí áó
äþâëÿòëÿð ÀÁ-éÿ öâçëöêäÿí èìòèíà åòìèøëÿð.
Éóíàí Êèïðè 4 èéóë 1990-úû èëäÿ, Ìàëòà 16 èéóë 1990-úû èëäÿ
áèðëèéÿ öçâ îëìàã ö÷öí ìöðàúèÿò åòìèøëÿð. Ñîâåò Èòòèôàãûíûí
äàüûëìàñûíäàí ñîíðà áèðëèê Ìÿðêÿçè âÿ Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ
èìçàëàíàí ìöãàâèëÿëÿðëÿ éåíè áèð ýåíèøëÿíìÿ ïðîñåñèíÿ áàøëàíûëûá.
Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ 3 ìàðò 1994-úö èëäÿ Ìàúàðûñòàí, 5 àïðåë 1994-úö èëäÿ
Ïîëøà, 22 èéóí 1995-úè èëäÿ Ðóìûíèéà, 27 èéóí 1995-úè èëäÿ
Ñëîâàêèéà, 27 îêòéàáð 1995-úè èëäÿ Ëàòâèéà, 28 íîéàáð 1995-úè èëäÿ
Åñòîíèéà, 8 äåêàáð 1995-úè èëäÿ Ëèòâà, 16 äåêàáð 1995-úè èëäÿ
Áîëãàðûñòàí, 23 éàíâàð 1996-úû èëäÿ ×åõèéà âÿ 1 ìàé 1996-úû èëäÿ
Ñëîâåíèéà Àâðîïà Èòòèôàãûíà òàìùöãóãëó öçâ îëìàã ö÷öí ìöðàúèÿò
åäèá.
Áó ìöðàúèÿòëÿðè àðàøäûðàí Àâðîïà Èòòèôàãû 15 äåêàáð 2002-úè
èëäÿ Êîïåíùàýåí çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà ÿëàâÿ 10 þëêÿíè öçâëöéÿ
ãÿáóë åäÿðÿê òàðèõèíäÿ ÿí áþéöê ýåíèøëÿíìÿ ëàéèùÿñèíè ùÿéàòà
êå÷èðìèøäèð. 16 àïðåë 2003-úö èëäÿ Àôèíàäà èìçàëàíàí ìöãàâèëÿéÿ
ÿñàñÿí 1 ìàé 2004-úö èë òàðèõèíäÿí ×åõèéà, Åñòîíèéà, Ìàúàðûñòàí,
Ëàòâèéà, Ìàëòà, Ïîëøà, Ñëîâàêèéà, Ñëîâåíèéà âÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãà
çèää îëàðàã Êèïðèí éóíàí ùèññÿñèíèí äÿ òàìùöãóãëó öçâëöéö èëÿ
èòòèôàãûí öçâëÿðèíèí ñàéû 25-ÿ ÷àòìûøäûð. Ðóìûíèéà âÿ Áîëãàðûñòàíûí
òàì öçâëöéö ö÷öí 2007-úè èë íÿçÿðäÿ òóòóëìóø, Òöðêèéÿíèí èéóë
1959-úó èëäÿ áèðëèéÿ ãîøóëìà, 14 àïðåë 1987-úè èëäÿ áèðëèéÿ
òàìùöãóãëó öçâ îëìàã ìöðàúèÿòè èëÿ áàøëàéàí ïðîñåñ ùÿëÿ äÿ
àéäûíëàøìàéûá. «ÀÈ-Áàëêàíëàð çèðâÿ òîïëàíòûñû» êèìè õàòûðëàíàí 20
èéóí 2003-úö èëäÿ êå÷èðèëÿí ÀÈ-íèí Ñåëàíèêè çèðâÿ òîïëàíòûñû èëÿ
ýåíèøëÿíìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ éåíèëèêëÿð ìöøàùèäÿ îëóíìóø, áó äÿôÿ

234
Õîðâàòèéà, Ñåðáèéà-×åðíîãîðèéà, Áîñíèéà âÿ Ùåðñåãîâèíà,
Ìàêåäîíèéà âÿ Àëáàíèéàíûí äà ÀÈ-éÿ öçâ îëìàëàðû ýöíäÿìÿ
ýÿëìèøäèð.
Èíòåãðàñèéà ïðîñåñè
Àâðîïàäà ÿìÿêäàøëûüûí ôþâãöíäÿ äàéàíàí ÀÊÏÁ-íèí áàøëûúà
ìÿãñÿäëÿðè áóíëàð èäè: öçâ þëêÿëÿðèí êþìöð âÿ ïîëàä áàçàðëàðûíû
áèðëÿøäèðìÿê, ìÿùñóëäàðëûüû àðòûðìàã, þëêÿëÿð àðàñûíäà ñöëùö òÿìèí
åòìÿê âÿ Àâðîïàäà áèð ÷îõ ñàùÿäÿ éåíè áèðëèêëÿðèí éàðàäûëìàñûíû
òÿìèí åòìÿê. Áèðýÿ ôÿàëèééÿò, èäàðåòìÿ àíëàéûøëàðû Àâðîïà Èãòèñàäè
Áèðëèéèíèí Ðîìà ìöãàâèëÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ìÿãñÿäëÿðè äÿ
àõòàðûøëàðûí äàâàì åòäèéèíèí òÿçàùöðöäöð. Ðîìà ìöãàâèëÿñèíäÿ
ãåéä îëóíàí ÿñàñ ìÿãñÿä, áèð ýþìðöê èòòèôàãû âÿ äàâàìûíäà áèð
èãòèñàäè èòòèôàã ãóðóëìàñûäûð (2-úè ìàääÿ). Áó ÿñàñ ìÿãñÿä
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Ðîìà ìöãàâèëÿñèíèí íÿçÿðäÿ òóòäóüó èøëÿð áóíëàðäûð
(3-úö ìàääÿ):
1) öçâ äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ýþìðöê âåðýèëÿðèíèí âÿ õàðèúè
òèúÿðÿòäÿ ùÿúì ìÿùäóäóëàøäûðûëìàñûíûí ëÿüâè;
2) ö÷öíúö äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû âàùèä ýþìðöê òàðèôè âÿ âàùèä
òèúàðÿò ñèéàñÿòèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè;
3) öçâ äþâëÿòëÿð àðàñûíäà øÿõñëÿðèí, õèäìÿòëÿðèí âÿ
èíâåñòèñèéàíûí àçàä äþâðèééÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè;
4) êÿíä òÿñÿððöôàòû (àãðàð) ñàùÿñèíäÿ âàùèä ñèéàñÿòèí ìöÿééÿí
åäèëìÿñè;
5) íÿãëèééàò ñàùÿñèíäÿ âàùèä ñèéàñÿòèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè;
6) àçàä ðÿãàáÿòèí àïàðûëìàñû;
7) öçâ äþâëÿòëÿðèí èãòèñàäè ñèéàñÿòëÿðèíèí áèðýÿ èäàðÿ÷èëèéèíèí
âÿ þäÿíèøñèz ãåéðè-òàðàçëûüûí ãàðøûñûíû àëàúàã òÿäáèðëÿðèí ìöÿééÿí
åäèëìÿñè;
8) âàùèä áàçàðûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí ùÿääÿ
ìèëëè ìàðàãëàðûí áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøäûðûëìàñû;
9) ãóëëóã÷óëàð ö÷öí Àâðîïà Ñîñèàë Ôîíäóíóí éàðàäûëìàñû;
10) èíêèøàô ñàùÿñèíÿ êþìÿê ö÷öí Àâðîïà Èíâåñòèñèéà Áàíêûíûí
éàðàäûëìàñû;

235
 11) òèúàðÿòè ýåíèøëÿíäèðìÿê, èãòèñàäè âÿ ñîñèàë èíêèøàô úÿùäëÿðèíè
áèðýÿ äàâàì åòäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ õàðèúè þëêÿ âÿ áèðëèêëÿðèí
áèëÿøäèðèëìÿñè.
Ðîìà ìöãàâèëÿñèíäÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ýþìðöê âåðýèëÿðèíèí
ëÿüâè ö÷öí 12 èëëèê êå÷èä äþâðö íÿçÿðäÿ òóòóëñà äà, áó ùÿäÿôëÿíÿí
òàðèõäÿí 1,5 èë ãàáàã — 1 èéóë 1967-úè èëäÿ, øÿõñëÿðèí èíâåñòèñèéà âÿ
õèäìÿòëÿðèí àçàä äþâðèééÿñè èñÿ 1 éàíâàð 1970-úè èëäÿ ùÿéàòà
êå÷èðèëìèøäèð. Ëàêèí ðàñòëàíàí ìöùöì áèð ìÿñÿëÿ ìèëëè áàçàðëàðûí
õÿðúè àðòûðàúàã áèð ôîðìàäà áþëöíìöø îëìàñûäûð. Âàùèä áàçàð
ôîðìàëàøäûðìàã éþíöíäÿ ìöùöì áèð èíêèøàô 1987-úè èëäÿ ãöââÿéÿ
ìèíÿí Âàùèä Àâðîïà Þùäÿëèéè îëäó. Áó ñÿíÿäÿ ýþðÿ öçâ äþâëÿòëÿð
õàðèúè ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ âàùèä ñèéàñÿò ôîðìàëàøäûðìàüû âÿ ùÿéàòà
êå÷èðìÿéÿ úÿùä åòìÿéè âÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿéè ãÿáóë åäèðëÿð.
Ðîìà ìöãàâèëÿñèíèí 236-úû ìàääÿñè ÿñàñ ýþòöðöëÿðÿê ìöãàâèëÿäÿ
àïàðûëàí ÿí ìöùöì âÿ ýåíèø äÿéèøèêëèêëÿð ïàêåòè êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí Âàùèä Þùäÿëèê äàõèëè áàçàðûí 1992-úè èëÿ ãÿäÿð
òàì ùàçûðëàíìàñû ö÷öí ëàçûìè àïàðûúû ãöââÿíè òÿìèí åòìÿê âÿ
ùöãóãè ñòðóêòóðó ôîðìàëàøäûðìàüû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Âàùèä Àâðîïà
Þùäÿëèéè èëÿ àøàüûäàêû àëòû ñàùÿäÿ éåíè ùÿäÿôëÿðÿ ÷àòìàã ãÿáóë
åäèëìèøäèð:
1) àçàä áàçàð ö÷öí ñÿðùÿäëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëàðàã ÿìëàê,
õèäìÿò âÿ èíâåñòèñèéàíûí àçàä äþâðèééÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè;
2) èãòèñàäè âÿ ñîñèàë èíòåãðàñèéàíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè;
3) èø÷èëÿðèí ñàüëàìëûã âÿ òÿùëöêÿñèçëèê øÿðàèòëÿðèíèí
éàøõûëàøäûðûëìàñû;
4) ÿòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû;
5) òÿäãèãàò âÿ òåõíëîëîæè èíêèøàôûí ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè;
6) èãòèñàäè âÿ ìàëèééÿ áèðëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè.
Âàùèä Þùäÿëèê Àâðîïàíûí èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíèí ñöðÿòëÿíìÿñè,
èãòèñàäè âÿ ìàëèééÿ áèðëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ
úÿùäëÿð ìöñáÿò íÿòèúÿëÿð âåðèá. Áó èíêèøàô áèðëèêëÿðè «Àâðîïà
Èòòèôàãûíû»í ÿàñûíû ãîéàí Ìààñòðèõò ìöãàâèëÿñèíè èìçàëàìàüà
àïàðûá ÷ûõàðûá. 9-10 äåêàáð 1991-úè èëäÿ Ùîëëàíäèéàííû Ìààñòðèõò
øÿùÿðèíäÿ òîïëàøàí Àâðîïà Áèðëèéè þëêÿëÿðèíèí äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò

236
áàø÷ûëàðû 7 ôåâðàë 1992-úè èëäÿ «Àâðîïà Èòòèôàãû ìöãàâèëÿñè» êèìè
äÿ àäëàíäûðûëàí Ìààñòðèõò ìöãàâèëÿñèíè èìçàëàäûëàð.
200 ìàääÿ, 17 ÿëàâÿ ïðîòîêîë âÿ 33 ÿëàâÿäÿí èáàðÿò Ìààñòðèõò
ìöãàâèëÿñèíèí ÿñàñ ìÿãàìëàðû áóíëàðäûð: âàùèä õàðèúè ñèéàñÿò,
áèðýÿ ìöäàôèÿ âÿ òÿùëöêÿñèçëèê ñèéàñÿòè, èãòèñàäè âÿ ìàëèééÿ
áèðëèéèíèí áàøà ÷àòäûðûëìàñû èëÿ áó ÷ÿð÷èâÿäÿ âàùèä âàëéóòà
ñèñòåìèíÿ êå÷èä, Àâðîïà Ïàðëàìåíòèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí
àðòðûëìàñû, ïîëèñ âÿ ìÿùêÿìÿ ñàùÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûãëà éåíè
ÿìÿêäàøëûã ñàùÿëÿðèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû, âàùèä ñîñèàë ñèéàñÿò âÿ
íÿùàéÿò áèð «ñèéàñè èòòèôàã» ôîðìàëàøäûðûëìàñû. Ìöãàâèëÿ èëÿ öçâ
þëêÿ èãòèñàäèééàòëàðû àðàñûíäà ôÿðãëèëèêëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû
ìÿãñÿäè èëÿ áÿçè êðèòåðèéàëàð òÿñáèò åäèëìèø, íàìèçÿä îëàí þëêÿëÿðèí
ÀÈ-éÿ ãÿáóëó ÷ÿòèíëÿøäèðèëìèøäèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí,
Òöðêèéÿ áàõûìûíäàí äà ÿùÿìèééÿòëè îëàí ìÿãàìëàðû ãûñà øÿêèëäÿ
áåëÿ ãåéä åòìÿê ìöìêöíäöð:
1) áèðëèêäÿ ÿí àøàüû èíôëéàñèéàéà ìàëèê (ÿí éàõøû ãàáèëèééÿò
ýþñòÿðÿí) ö÷ þëêÿíèí èëëèê èíôëéàñèéà ñÿâèééÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð öçâ
þëêÿíèí èíôëéàñèéà ñÿâèééÿñè àðàñûíäàêû ôÿðã 1,5 áàëû
êå÷ìÿìÿëèäèð;
2) öçâ þëêÿíèí äþâëÿò áîðúëàðûíûí öìóìè äàõèëè ìÿùñóëà
íèñáÿòè 60 ôàèçè êå÷ìÿìÿëèäèð;
3) öçâ þëêÿíèí áöäúÿ êÿñèðèíèí öìóìè äàõèëè ìÿùñóëà íèñáÿòè
3 ôàèçè êå÷ìÿìÿëèäèð;
4) ùÿð ùàíñû áèð þëêÿäÿ òÿòáèã îëóíàí óçóíìöääÿòëè ôàèç
ñÿâèééÿëÿðè 12 àéëûã äþâðäÿ ãèéìÿò ñàùÿñèíäÿ ÿí éàõøû ñàáèòëèê
ýþñòÿðÿí 3 þëêÿíèí ôàèç ñÿâèééÿñè 2 áàëäàí ÷îõ îëìàìàëûäûð;
5) ñîí èêè èë ÿðçèíäÿ öçâ þëêÿíèí âàëéóòàñû äèýÿð áèð öçâ
þëêÿíèí ïóëó ãàðøûñûíäà äåâàëâàñèéàéà óüðàìûø îëìàìàëûäûð.
Áó èëëÿðäÿ ÿùÿìèééÿò ãàçàíàí ýåíèøëÿìÿ ïðîñåñèíäÿ áàø âåðÿí
áàøãà áèð ñàììèò äÿ 22 èéóí 1993-úö èëäÿ Êîïåíùàýåíäÿ êå÷èðèëÿí
Êîïåíùàýåí çèðâÿ òîïëàíòûñûäûð. Êîïåíùàýåí çèðâÿñèíèí
õöñóñèééÿòè ÀÈ-íèí Ìÿðêÿçè âÿ Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ Êèïðèí
éóíàí òÿðÿôèíè ÿùàòÿ åäÿí ôîðìàäà ýåíèøëÿíìÿñè ìÿñÿëÿñèíèí èëê
äÿôÿ áó çèðâÿ òîïëàíòûñûíûí éåêóí ñÿíÿäèíäÿ éåð àëìàñûäûð.
Äîëàéûñû èëÿ áó éåêóí ñÿíÿäèíäÿ äàùà ñîíðà «Êîïåíùàýåí

237
êðèòåðèéàëàðû» (ïðèíñèïëÿðè) êèìè õàòûðëàíàí ýåíèøëÿíìÿ ö÷öí
íÿçÿðäÿ òóòóëàí øÿðòëÿðÿ äÿ éåð âåðèëèá. Áó êðèòåðèéàëàð — ñèéàñè,
èãòèñàäè âÿ èúìà ìÿñÿëÿëÿðèíèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè îëìàãëà ö÷ ãðóïäà
òîïëàíìûøäûð.
Ñèéàñè êðèòåðèéàëàð áöòöí íàìèçÿä þëêÿëÿðëÿ áàüëû öçâëöê öçðÿ
äàíûøûãëàðûí áàøëàíìàñû ö÷öí ãàáàãúàäàí øÿðò èðÿëè ñöðöëäöéöíäÿí
äàùà áþéöê ÿùÿìèéÿò äàøûìàãäàäûð. Ãûñà øÿêèëäÿ ñèéàñè
êðèòåðèéàëàð — íàìèçÿä îëàí þëêÿëÿðäÿ äåìîêðàòèéàíû, ùöãóãóí
àëèëèéèíè, èíñàí ùöãóãëàðûíà âÿ ìèëëè àçëûãëàðà ùþðìÿòè âÿ ìèëëè
àçëûãëàðûí ãîðóíìàñûíû òÿìèíàò àëòûíà àëàí ãóðóìëàðûí ñàáèòëèéèíèí
òÿìèí îëóíìàñû êèìè èçàù åäèëèð.
Èãòèñàäè êðèòåðèéàëàð ôÿàëèééÿòäÿ îëàí áèð áàçàð èãòèñàäèééàòûíà
ìàëèê îëìàã, áóíóíëà éàíàøû, ÀÈ äàõèëèíäÿêè ðÿãàáÿò òÿçéèãè âÿ
áàçàð ãöââÿëÿðè èëÿ ðÿãàáÿò àïàðìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëóíìàñû
øÿêëèíäÿ èôàäÿ åäèëèð.
ÀÈ öçâëöê þùäÿëèêëÿðèíè ýþòöðìÿê ãàáèëèééÿòè — ÀÈ-íèí
ùöãóãóíóí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè âÿ òÿòáèã åäèëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí
ùöãóãè âÿ èäàðåäèúè ñòðóêòóðà ìàëèê îëìàñû ìÿíàñû âåðèð.
Èñòÿð ÀÈ-íèí ýåíèøëÿíìÿ ïðîñåñè, èñòÿðñÿ äÿ, ÀÈ-íèí åéíè
çàìàíäà ñèéàñè áèð èòòèôàã îëìàñû ïåðñïåêòèâëÿðè 90-úû èëëÿðäÿ
éàðàíàí áåéíÿëõàëã éåíèëèêëÿðëÿ, õöñóñèëÿ Àâðîïàéà òÿñèð åäÿí
éåíè øÿðàèòëÿ áèðëèêäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Áàø âåðÿíëÿð ÀÈ-íè
ñèéàñè ñÿâèééÿéÿ éþíëÿíäèðìèø, ñèéàñèëÿøìÿ áó èëëÿðäÿ ÀÈ çèðâÿ
òîïëàíòûëàðûíà âÿ ãÿðàðëàðûíà äà òÿñèð åòìèøäèð. ÕÕ ÿñðèí
ÿââÿëÿðèíäÿí ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ñîíóíà ãÿäÿð îëàí ïðîñåñè
íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿêëÿ âåðèëÿí îáéåêòèâ áèð ãèéìÿòëÿíäèðìÿ áåëÿ áó
èëëÿðäÿ Àâðîïàäà áàø âåðÿíëÿðèí öìóìèééÿòëÿ, ÕÂÛ ÿñðäÿí
åòèáàðÿí òîïëàäûüû äÿéÿðëÿðÿ óéüóí ýÿëìÿäèéè íÿòèúÿñèíè âåðèð. ÕÕ
ÿñð Àâðîïà ö÷öí éàõøû áàøëàìàìûø, èêè äöíéà ìöùàðèáÿñè
Àâðîïàíûí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè áàõûìäàí äàüûëìàñûíà (àøûíìàñû)
ñÿáÿá îëìóø, Àâðîïà äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ ãöââÿ âÿ íöôóçóíó
èòèðìèøäèð. Àâðîïà èêè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà äà ÀÁØ-ûí
äÿñòÿéèíÿ åùòèéàú äóéóá. Àâðîïàäà èãòèñàäè áèðëèê úÿùäëÿðè ñîéóã
ìöùàðèáÿíèí þçöíÿìÿõñóñ åòèáàðëû øÿðàèòèíäÿ óüóðëó îëìóø, ëàêèí
ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíäàí ñîíðà èòòèôàãäàí àéðûëàí ìèëëÿòëÿðèí

238
éàðàòäûüû ìöíàãèøÿ øÿðàèòè, îðòàéà ÷ûõàí ãöââÿ áîøëóüó âÿ
òÿùëöêÿñèçëèêëÿ áàüëû íàðàùàòëûãëàðëà éàíàøû, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
úÿùÿòäÿí àçàä äöíéà èëÿ ãîâóøàí éåíè þëêÿëÿðèí åùòèéàúû, èêè
äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà òÿáèè ñÿðùÿäëÿðèíÿ ÷ÿêèëÿí Àâðîïàíûí
öçÿðèíÿ éåíè ðîë ãîéìóøäóð. ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñûíäàí ñîíðàêû
ãåéðè-ìöÿééÿí èêèãöòáëö äþâðöí îðòàéà ÷ûõàðäûüû âÿ ÀÁØ-ûí
áèðáàøà òÿñèð ýþñòÿðìÿäèéè ÕÕ ÿñðäÿ Àâðîïàäàêû ö÷öíúö éåíèäÿí
ôîðìàëàøìà êèìè àäëàíäûðàúàüûìûç áó ïðîñåñè ìÿíèìñÿéÿí ÀÈ
íàìèçÿä þëêÿëÿðè åéíè àíëàéûøäà áèðëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ èòòèôàãà
öçâëöéöí øÿðòëÿðèíè äÿ Àâðîïà äÿéÿðëÿðè èëÿ éåíèäÿí
ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Ýåíèøëÿíìÿ ïðîñåñè èëÿ áèðëèêäÿ âàùèä îðäó,
Àâðîïà êîíñòèòóñèéàñû, âÿ àâðîíóí äþâðèééÿéÿ áóðàõûëìàñû êèìè
ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ åäÿí Àâðîïà Èòòèôàãû 28 ôåâðàë
2002-úè èëäÿí áó òÿðÿôÿ (Áþéöê Áðèòàíèéà, Äàíèìàðêà âÿ Èñâå÷
èñòèñíà îëìàãëà) âàùèä âàëéóòà êèìè àâðîíó èøëÿòìÿéÿ áàøëàìûøëàð.
400-äÿí ÷îõ ìàääÿäÿí âÿ ÿëàâÿ ïðîòîêîëëàðäàí ôîðìàëàøìàñû
íÿçÿðäÿ òóòóëàí âÿ 2004-úö èë çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà ãÿáóë åäèëÿí
Àâðîïà Êîíñòèòóñèéàñû èñÿ 2004-úö èëäÿ ÿñàñ ìöçàêèðÿ åäèëÿí
ìþâçó îëóá.
Àâðîïà Èòòèôàãûíûí îðãàíëàðû
Àâðîïà Èòòèôàãûíûí ÿñàñ îðãàíëàðû ñîíóíúó äÿôÿ Ìààñòðèõò
ìöãàâèëÿñèíäÿ áó øÿêèëäÿ ìöÿééÿí åäèëèá:
1) Àâðîïà Èòòèôàãû Øóðàñû (Àâðîïà Èòòèôàãû Àññàìáëåéàñû);
2) Àâðîïà Èòòèôàãû Íàçèðëÿð Øóðàñû (Àâðîïà Øóðàñû);
3) Àâðîïà Èòòèôàãû Êîìèññèéàñû;
4) Àâðîïà Ïàðëàìåíòè;
5) Àâðîïà Ìÿùêÿìÿñè;
6) Ùåñàáëàìà Ïàëàòàñû
Ìààñòðèõò ìöãàâèëÿñèíäÿ ÀÊÏÁ Ìÿøâÿðÿò Êîìèòÿñè Èãòèñàäè âÿ
Ñîñèàë Êîìèòÿ èëÿ Ðåýèîíëàð Êîìèòÿñè «ìÿøâÿðÿò îðãàíëàðû» êèìè
ìöÿééÿí åäèëìèøëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, Àôðèêà—Êàðèá—Ñàêèò îêåàí
(ÀÊÑ) — ÀÈÁ Íàçèðëÿð Øóðàñû, ÀÊÑ-ÀÈÁ Ñÿôèðëÿð Êîìèòÿñè, ÀÊÑ-
ÀÈÁ Ïàðëàìåíòëÿðàðàñû Êîìèññèéàñû âÿ Àâðîïà Èíâåñòèñèéà Áàíêû
äà «äèýÿð êþìÿê÷è îðãàíëàð» êèìè ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðèðëÿð.

239
 Àâðîïà áèðëèêëÿðèíè ãóðàí Ïàðèñ âÿ Ðîìà ìöãàâèëÿëÿðè
ýÿëÿúÿêäÿ âàùèä Àâðîïà äþâëÿòèíèí þçöëöíö ôîðìàëàøäûðàúàüû
äöøöíúÿñè èëÿ áèðëèêëÿðè ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿòäÿ îëäóüó êèìè
ãàíóíâåðèúèëèê, èúàðÿåäèúè âÿ ìÿùêÿìÿ âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿí
îðãàíëàðëà òÿìèí åäÿúÿéèíè ïëàíëàøäûðäû.

1) Àâðîïà Èòòèôàãû Øóðàñû (Àâðîïà Èòòèôàãû Àññàìáëåéàñû)

Àâðîïà Èòòèôàãû Øóðàñû (Òùå Åóðîïåàí Úîóíúë) ÀÈ-íèí ÿí àëè

îðãàíûäûð. ÀÈ Øóðàñûíûí Àâðîïà Øóðàñû èëÿ ñÿùâ ñàëûíìàìàñû
ìÿãñÿäè èëÿ ÀÈ Øóðàñûíû Àâðïîïà Àññàìáëåéàñû àäëàíäûðûëìàñû
ìÿíèìñÿíèëìèøäèð. ÀÈ Øóðàñû áèðëèê öçâëÿðè îëàí äþâëÿò âÿ éà
ùþêóìÿò áàø÷ûëàðûíûí çèðâÿ òîïëàíòûëàðû âÿ êîíôðàíñëàðû íÿòèúÿñèíäÿ
«äå-ôàêòî» îëàðàã éàðàíìûøäûð. 1986-úû èëäÿí ñîíðà Øóðà èëäÿ èêè
äÿôÿ éûüûøûð. Äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí ñàììèòè ÿñëèíäÿ ôîðìàë îëàðàã
ãÿðàðëàð ãÿáóë åòñÿ äÿ, áóíëàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ñÿëàùèééÿòè
éîõäóð. Ëàêèí áó òîïëàíòûëàðäà ãÿáóë åäèëÿí ãÿðàðëàð äàùà ñîíðà
Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí ãÿáóë åäÿúÿéè ãÿðàðëàðäà ìöÿééÿíåäèúè îëóð.
Øóðà ÀÈ èëÿ áàüëû èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðäÿ éîë ýþñòÿðÿí
ìöùöì õÿáÿðäàðëûãëàðû åäèð, éåíè ôÿàëèééÿò ñàùÿëÿðèíäÿ
ÿìÿêäàøëûã ìöùèòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð âÿ õàðèúè ÿëàãÿëÿðäÿ áèðýÿ
ìþâãåéèíè ìöÿééÿí åäèð.

2) Àâðîïà Íàçèðëÿð Øóðàñû

Íàçèðëÿð Øóðàñû öçâ þëêÿëÿðèí ùþêóìÿòëÿðèíÿ ìÿõñóñ áèð íàçèðèí

èøòèðàêû èëÿ ôîðìàëàøûð âÿ èòòèôàãûí «ãàíóíâåðèúèëèê» âÿ «ãÿðàð
ãÿáóëåòìÿ» îðãàíûäûð. Ïàðëàìåíòëè äåìîêðàòèéà øÿðàèòèíäÿ
ïàðëàìåíòèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ áÿðàáÿð ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð.
Ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ ïðîñåñèíäÿ Øóðà òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíàí ëàéèùÿëÿðè
ìöçàêèðÿ åäÿðÿê ãàíóíèëÿøäèðèð, ïàðëàìåíòèí äÿéèøèêëèê òÿêëèôëÿðèíè
òÿñäèãëÿéèð, èòòèôàãû ôîðìàëàøäûðûð, èäàðÿ åäèð, èòòèôàãûí õàðèúè
ñèéàñÿòèíè ìöÿééÿí åäèð âÿ ìöãàâèëÿ èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí äèýÿð
ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèð. Ðîìà ìöãàâèëÿñèíÿ
ýþðÿ, Øóðà öçâ þëêÿëÿðèí èãòèñàäè ñèéàñÿòëÿðèíè áèðýÿëèéèíè òÿìèí

240
åäèð (145-úè ìàääÿ). Áÿçè ìöñòÿñíà ùàëëàðû ÷ûõìàãëà áèð öçâ
äþâëÿò «âàëéóòà âÿ èãòèñàäè ñèéàñÿòëÿð»ëÿ áàüëû ìèëëè ñÿâèééÿäÿ
òÿêáàøûíà ãÿðàð ãÿáóë åäÿ, «êÿíä òÿñÿððöôàòû ìàëëàðû áàçàðëàðûíûí
áèðýÿ òÿøêèëè» ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìÿùñóë ãèéìÿòëÿðèíè ìöñòÿãèë
ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿç. Áó ñÿëàùèééÿò éûüûøûá ãèéìÿò ìöÿééÿí åäÿí
«Áèðëèéèí Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Íàçèðëÿðè Øóðàñû»íà âåðèëìèøäèð. Ùÿð
öçâ äþâëÿò àëòû àéëûã ìöääÿòäÿ Øóðàéà ñÿäðëèê åäèð.
Øóðàíûí èúëàñëàðûíäà ÿñàñÿí öçâ äþâëÿòëÿðèí õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðè
èøòèðàê åäèð. Áóíà áàõìàéàðàã, áÿçè õöñóñè ïðîáëåìëÿðèí ìöçàêèðÿ
åäèëäèéè ùàëëàðäà äèýÿð íàçèðëÿðèí, õöñóñèëÿ ìàëèééÿ âÿ êÿíä
òÿñÿððöôàòû íàçèðëÿðèíèí Øóðàíûí èúëàñëàðûíäà èøòèðàê åòäèéè ìöøàùèäÿ
åäèëèð. Ðîìà ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ, Øóðà áÿçè ãÿðàðëàðû ñàäÿ ñÿñ
÷îõëóüó èëÿ ãÿáóë åäèð, ëàêèí áÿçè ùàëëàðëäà, ÿêñÿð ÷îõëóã âÿ éà
éåêäèë ñÿñ òÿëÿá îëóíóð. ßêñÿð ñÿñ ÷îõëóüó ëàçûì ýÿëÿíäÿ öçâ
äþâëÿòëÿðèí ñÿñëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû, ùÿð äþâëÿòÿ âåðèëÿí ñÿñ
íèñáÿòè íÿçÿðäÿ òóòóëàðàã àïàðûëûð (148-úè ìàääÿ). Öçâëÿðèí ñÿñëÿðè
èëêèí îëàðàã ÿùàëèíèí ñàéûíà, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè âÿçèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ
ìöÿééÿí åäèëèð. Øóðàäà ñÿñ íèñáÿòëÿðè: Àëìàíèéà, Ôðàíñà, Èòàëèéà
âÿ Áþéöê Áðèòàíèéà äþâëÿòëÿðè — ùÿð áèðè 10 ñÿñ, Èñïàíèéà 8 ñÿñ,
Áåë÷èêà, Éóíàíñûòàí, Øîòëàíäèéà âÿ Ïîðòóãàëèéà — ùÿð äþâëÿòÿ 5
ñÿñ, Äàíèìàðêà âÿ Èðëàíäèéà — ùÿð äþâëÿòÿ 3 ñÿñ, Ëöêñåìáóðã — 2
ñÿñ êèìè ìöÿééÿí åäèëñÿ äÿ, äàùà ñîíðà èòòèôàãà öçâ îëàí Àâñòðèéà
âÿ Èñâå÷èí ùÿð äþâëÿòÿ 4 ñÿñ, Ôèíëàíäèéàíûí 3 ñÿñ ùöãóãó èëÿ
èøòèðàêû íÿçÿðäÿ òóòóëóá. 1 ìàé 2004-úö èëäÿí èòòèôàãà öçâ îëàí òÿçÿ
10 öçâöí ñÿñ íèñáÿòëÿðè âÿ ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ ÷îõëóüó äà éåíèäÿí
ìöÿééÿí åäèëèá. Áó éåíè âÿçèééÿòÿ ýþðÿ ñÿñ íèñáÿòëÿðè áó úöð
ìöÿééÿí åäèëèá: Àëìàíèéà, Ôðàíñà, Èòàëèéà âÿ Áþéöê Áðèòàíèéà 29
ñÿñ, Èñïàíèéà âÿ Ïîëøà 27 ñÿñ, Ùîëëàíäèéà 13 ñÿñ, Áåë÷èêà, ×åõèéà,
Éóíàíñûòàí, Ìàúàðûñòàí âÿ Ïîðòóãàëèéà 12 ñÿñ, Àâñòðèéà âÿ Èñâå÷
10 ñÿñ, Äàíèìàðêà, Èðëàíäèéà, Ëèòâà, Ñëîâàêèéà âÿ Ôèíëàíäèéà 7
ñÿñ, Åñòîíèéà, Êèïð (éóíàí), Ëàòâèéà, Ëöêñåìáóðã âÿ Ñëîâåíèéà 4
ñÿñ, Ìàëòà 3 ñÿñ.
Àâðîïà Èòòèôàãû Êîìèññèéàñûíäàí ýÿëÿí òÿêëèôëÿðëÿ áàüëû Øóðàíûí
ãÿðàðëàðû öçâ äþâëÿòëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí
âåðèëìÿñè øÿðòè èëÿ 258 ñÿñ ëåùèíÿ îëìàãëà ãÿáóë åäèëèð. ßýÿð áèð

241
ãÿðàðûí ÿêñÿð ÷îõëóãëà Øóðà òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìÿñè íÿçÿðäÿ
òóòóëóðñà, Øóðà äþâëÿòëÿðèíäÿí áèðè ÿêñÿð ÷îõëóüó ôîðìàëàøäûðàí
äþâëÿòëÿðèí ÿùàëèñèíèí, èòòèôàãûí öìóìè ÿùàëèñèíèí 62 ôàèçèíäÿí
÷îõóíó òÿøêèë åäèá-åòìÿéÿúÿéèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíè òÿëÿá åäÿ
áèëÿð. ßýÿð áó øÿðò ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñÿ, ãÿðàð ãÿáóë åäèëÿ áèëìÿç.

3) Êîìèññèéà

Êîìèññèéà ìèëëè äþâëÿòëÿðäÿ ùþêóìÿòèí àíàëîãó îëàí îðãàíäûð.

Èòòèôàãûí èäàðÿåòìÿ îðãàíûäûð. Øóðàíûí ãÿáóë åòäèé ãÿðàðëàðû ùÿéàòà
êå÷èðèð âÿ ùÿð èë ùàçûðëàäûãëàðû ùåñàáàòëàðëà éåðèíÿ éåòèðèëÿí èøëÿðëÿ
áàüëû Øóðàéà ùåñàáàò âåðèð. Áóíóíëà éàíàøû, âàùèä ñèéàñÿòèí
ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ àïàðûëìàñû ñÿëàùèééÿòëÿðèíè þùäÿñèíÿ ýþòöðöá,
ùàáåëÿ õàðèúè ÿëàãÿëÿðäÿ èòòèôàãû òÿìñèë åäèð, ìöãàâèëÿ
ìöääÿàëàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèð. Êîìèññèéà
ôÿàëèééÿòëÿðèíè, ôîðìàëàøäûðäûüû êîìèòÿëÿð âàñèòÿñè èëÿ àïàðûð. ßñàñ
êîìèòÿëÿð áóíëàðäûð: Õàðèúè ßëàãÿëÿð Êîìèòÿñè, Ìàëèééÿ âÿ
Èãòèñàäè ßëàãÿëÿð Êîìèòÿñè, Áöäúÿ Êîìèòÿñè, Ñÿíàéå Êîìèòÿñè,
Òÿùñèë, Ïåøÿ Òÿùñèëè âÿ Ýÿíúëèê Êîìèòÿñè, Êÿíä Òÿñÿððöôàòû
Êîìèòÿñè, Ðàáèòÿ (Íÿãëèééàò) Êîìèòÿñè, Èíêèøàô Êîìèòÿñè, Åëì,
Òÿäãèãàò âÿ Òÿðÿããè Êîìèòÿñè. Àâðîïà Êîìèññèéàñû ýþðäöéö
èøëÿðÿ ýþðÿ Àâðîïà Ïàðëàìåíòè ãàðøûñûíäà úàâàáäåùäèð. Êîìèññèéà
öçâ þëêÿëÿðèí áèðëèê ìàðàãëàðûíà çèää ôÿàëèééÿòëÿðèí ëÿüâè ö÷öí
Àâðîïà Ìÿùêÿìÿñèíÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿð.
Êîìèññèéà öçâ äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäëÿí 20 êîìèññàðäàí
èáàðÿòäèð. Äèýÿð Àâðîïà Èòòèôàãû ãóðóìëàðûíäà îëäóüó êèìè öçâ
þëêÿëÿðèí Êîìèññèéàäàêû êîìèññàð ñàéëàðû äà ÿùàëèíèí ñàéûíà ýþðÿ
ìöÿééÿí îëóíóð. Áèð öçâÿ èêèäÿí àðòûã íöìàéÿíäÿ èëÿ èøòèðàê
ùöãóãó âåðèëÿ áèëìÿç. Ùÿëÿëèê Àëìàíèéà, Áþéöê Áðèòàíèéà âÿ
Èñïàíèéà ùÿð äþâëÿòÿ 2 êîìèññàðëà, ãàëàí þëêÿëÿð èñÿ 1 êîìèññàðëà
òÿìñèë îëóíóð. Êîìèññàðëàð âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí þç ìèëëè
ùþêóìÿòëÿðèíäÿí ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò åòìÿê âÿ èòòèôàãûí ìàðàãëàðûíû
ãîðóìàüû þùäÿéÿ ýþòöðöðëÿð. Ãÿðàðëàð ñàäÿ ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ãÿáóë
åäèëèð. Êîìèññèéàíûí ñÿäðè Àâðîïà Ïàðëàìåíòèíèí ðàçûëûüû

242
àëûíäûãäàí ñîíðà Àâðîïà Èòòèôàãû Øóðàñû òÿðÿôèíäÿí éåêäèëëèêëÿ
òÿéèí åäèëèð.
Íàéñ ìöãàâèëÿñèíÿ ÿëàâÿ îëàðàã Àâðîïà Èòòèôàãûíûí
ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ áàüëû ïðîòîêîëóí 4-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, 1 éàíâàð
2005-úè èëäÿí åòèáàðÿí Àâðîïà Êîìèññèéàñû ùÿð öçâ äþâëÿòäÿí 1
íÿôÿð êîìèññàð îëìàãëà ôîðìàëàøûð. Ùÿëÿëèê Êîìèññèéàäà èêè öçâö
îëàí äþâëÿòëÿðèí áóíäàí ñîíðà 1 öçâö îëàúàã. Øóðàíûí ñÿñ ÷îõëóüó
èëÿ ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðëà öçâ ñàéû äÿéèøäèðèëÿúÿê. Êîìèññèéàíûí
êîìèññàðëàðûíûí ñàéû 27-éÿ ÷àòàíäà Êîìèññèéàíûí öçâ ñàéû öçâ
äþâëÿòëÿðèí ñàéûíäàí àç îëàúàã. Êîìèññèéà öçâëÿðèí ñå÷êèñè
áÿðàáÿðëèê ïðèíñèïè íÿçÿðÿ àëûíàðàã ðîòàñèéà ìåòîäóíà ýþðÿ
àïàðûëàúàã. Ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû äÿéèøèêëèéè Êîìèñèéà àïàðàúàã.
Êîìèññèéàëàðûí öçâ ñàéû Øóðàíûí éåêäèë ãÿðàðû èëÿ ìöÿééÿí
åäèëÿúÿê. Áó äÿéèøèêëèê 27 öçâöí äàõèë îëìàñûíäàí ñîíðà èëêèí
ôîðìàëàøìûø Êîìèññèéàäà òÿòáèã îëóíàúàã. Ùÿð éåíè öçâöí
êîìèññèéàäà èëê äàõèë îëäóüó äþâðäÿ áèð öçâö îëàúàã.

4) Àâðîïà Ïàðëàìåíòè

Ðîìà ìöãàâèëÿñèíäÿ «Ìÿúëèñ» êèìè àäëàíäûðûëàí Àâðîïà

ïàðëàìåíòè 1978-úè èëäÿí åòèáàðÿí ùÿð öçâ äþâëÿòèí âÿòÿíäàøëàðû
òÿðÿôèíäÿí áèðáàøà Àðâîïà ïàðëàìåíòè ö÷öí ñå÷èëÿí öçâëÿðäÿí
ôîðìàëàøûð. Öçâ þëêÿëÿðèí Àâðîïà Ïàðëàìåíòèíäÿêè ìàíäàò ñàéû
ÿùàëèíèí ñàéûíà ýþðÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Ïàðëàìåíò ñå÷èêëÿðè 5 èëäÿí
áèð êå÷èðèëèð. Ïàðëàìåíòäÿ þëêÿëÿðèí òÿìñèë ôîðìàòû áåëÿäèð:
Àëìàíèéà 99, Ôðàíñà 78, Èòàëèéà 78, Áþéöê Áðèòàíèéà 78, Èñïàíèéà
54, Ïîëøà 54, Ùîëëàíäèéà 27, Áåë÷èêà 24, ×åõèéà 24, Éóíàíûñòàí
24, Ìàúàðûñòàí 24, Ïîðòóãàëèéà 24, Èñâå÷ 19, Àâñòðèéà 18,
Äàíèìàðêà 14, Ôèíëàíäèéà 14, Ñëîâàêèéà 14, Èðëàíäèéà 13, Ëèòâà
13, Ëàòâèéà 9, Ñëîâåíèéà 7, Åñòîíèéà 6, Êèïð (éóíàí) 6,
Ëöêñåìáóðã 6 âÿ Ìàëòà 5. 2004-2009-úó èëëÿð ÷àüûðûøûíäà öìóìè
ïàðëàìåíòàðëàðûí ñàéû 732 îëàðàã ìöÿééÿí åäèëèá. Ýåíèøëÿíìÿ
ïðîñåñèíäÿ öìóìè ïàðëàìåíòàð ñàéûíäà äÿéèøèêëèê îëìàéàúàã, öçâ
þëêÿëÿðèí ÿùàëèñèíèí ñàéû íÿçÿðÿ àëûíàðàã öçâ þëêÿëÿðèí ìàíäàò ñàéû
éåíèäÿí ôîðìàëàøäûðûëàúàã. Ïàðëàìåíòäÿ ãÿðàðëàð ìöãàâèëÿäÿ

243
áóíóí ÿêñè îëàí áèð ìÿñÿëÿ ãåéä îëóíìàéûáñà, ñàäÿ ñÿñ ÷îõëóüó
èëÿ ãÿáóë åäèëèð.
Àâðîïà Ïàðëàìåíòèíäÿ öçâëÿð þëêÿëÿðÿ ÿñàñÿí äåéèë, ñèéàñè
áàõûøëàðûíà ýþðÿ ôðàêñèéà éàðàäûðëàð: Ñîñèàëèñò ôðàêñèéàñû, Àâðîïà
Õàëã Ïàðòèéàëàðû ôðàêñèéàñû, Ëèáåðàë-äåìîêðàòèê âÿ Èñëàùàò÷û
ôðàêñèéà, Àâðîïà Äåìîêðàòèê Èòòèôàãû, Ýþé Ãóðøàüû ôðàêñèéàñû,
Éàøûëëàð ôðàêñèéàñû, Àâðîïà Áèðëÿøìèø Ñîë÷ó ôðàêñèéàñû, Àâðîïà
Ñàü÷û ôðàêñèéàñû âÿ Ìöñòÿãèëëÿð ôðàêñèéàñû. Ïàðëàìåíòäÿ ñèéàñè
ôðàêñèéà ôîðìàëàøäûðìàã ö÷öí áèð öçâ þëêÿäÿí ÿí àçû 23, èêè öçâ
þëêÿäÿí ÿí àçû 18, äàùà ÷îõ þëêÿäÿí ÿí àçû 12 íöìàéÿíäÿíèí
áèðëÿøìÿñè ëàçûìäûð.
Ïàðëàìåíòèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ö÷ ùèññÿéÿ áþëìÿê îëàð:

(à) áèðëèê ìàðàãëàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû çàìàíû ãàíóíâåðèúèëèê

ïðîñåñèíäÿ èøòèðàê ñÿëàùèééÿòè

Àâðîïà ïàðëàìåíòèíèí ãàíóíâåðèúèëèêëÿ áàüëû ñÿëàùèééÿòëÿðè

ìþâãå áèëäèðìÿêëÿ ìÿùäóäëàøûð, òÿñäèãåäèúè äåéèë. Ïàðëàìåíò
ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà áèðëèêëÿðèí ãàíóíâåðèúè îðãàíû îëìàìàãëà
éàíàøû, Àâðîïà Èòòèôàãû Øóðàñû áèð ÷îõ ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ãÿðàð ãÿáóë
åäÿðêÿí Ïàðëàìåíòèí ðÿéèíè àëìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð.
Ïàðëàìåíòèí ðÿéèíèí àëûíìàñû ìÿñÿëÿñè ìöÿééÿí ìÿñÿëÿðëÿ
ìÿùäóäëàøäûðûëìûø îëìàãëà éàíàøû, òÿòáèãåòìÿ çàìàíû áöòöí
ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ðÿé àëûíìàñû ìåòîäóíà áàø âóðóëóð.

(á) áöäúÿ èëÿ áàüëû ñÿëàùèééÿòëÿð

Áèðëèéèí áöäúÿñè éàëíûç Øóðàíûí âÿ ïàðëàìåíòèí ÿìÿêäàøëûüû

÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãÿòèëÿøèð. Ïàðëàìåíò áöäúÿñèíèí áèðëèê îðãàíëàðûíûí
ôÿàëèééÿòè, Àâðîïà Ñîñèàë Ôîíäó, àðàøäûðìà, åíåðæè, ñÿíàéå ñèéàñÿòè
âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿí èáàðÿò ñÿðáÿñò õÿðúëÿð ùèññÿñè öçðÿ ñÿëàùèééÿòÿ
ìàëèêäèð. Êÿíä òÿñÿððöôàòû õÿðúëÿðè èëÿ áàüëû ùèññÿ öçðÿ ìöõòÿëèô
òÿêëèôëÿð âåðÿ áèëÿð. Áó òÿêëèôëÿð Øóðàäà ÿêñÿð ñÿñ ÷îõëóüó èëÿ ðÿää
îëóíìàñà ãÿáóë åäèëìèø ñàéûëûð.

244
 (ú) Êîìèññèéà âÿ Øóðàíû éîõëàìà ñÿëàùèééÿòè

Àâðîïà Ïàðëàìåíòè Êîìèññèéà âÿ Øóðàñû àðàñûíäà áþëöíìöø

ãàíóíâåðèúèëèê âÿ èäàðåòìÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ
íÿçàðÿò ìÿãñÿäè èëÿ éàðàäûëìûøäûð. Àâðîïà Ïàðëàìåíòè íÿçàðÿò
ñÿëàùèééÿòèíè ñèéàñè ôðàêñèéàëàðûí øèôàùè âÿ éàçûëû ñîðüóëàðû âÿ
öìóìè òÿëÿáëÿðè éîëó èëÿ éåðèíÿ éåòèðèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ïàðëàìåíäÿ
Õàðèúè èøëÿð âÿ òÿùëöêÿñèçëèê êîìèññèéàñû, Êÿíä òÿñÿððöôàòû,
áàëûã÷ûëûã âÿ êÿíä ÿðàçèñèíè èíêèøàô åòäèðìÿ êîìèññèéàñû, Áöäúÿëÿð
êîìèññèéàñû, Èãòèñàäè, ìàëèééÿ âÿ ñÿíàéå èøëÿðè êîìèññèéàñû, Åíåðæè,
òÿäãèãàò âÿ òåõíîëîýèéà êîìèññèéàñû, Õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð
êîìèññèéàñû, Ùöãóã ìÿñÿëÿëÿðè âÿ âÿòÿíäàø ùöãóãëàðû
êîìèññèéàñû, ßòðàô ìöùèò, ñÿùèééÿ âÿ èñòåùëàê÷ûëàðûí ùöãóãëàðûíû
ìöäàôèÿ êîìèññèéàñû, Ýÿíúëèê, ìÿäÿíèééÿò, òÿùñèë, íèçàìíàìÿ,
ñÿëàùèééÿò ñÿíÿäëÿðè âÿ òîõóíóëìàçëûãëàðû éîõëàìà êîìèññèéàñû,
Ãàäûí ùöãóãëàðû êîìèññèéàñû, ßðèçÿ êîìèññèéàñû êèìè äàèìè
êîìèññèéàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.

5) Ìÿùêÿìÿ

Àâðîïà Áèðëèêëÿðèíèí Ìÿùêÿìÿñè (ÀÁÌ) (òùå Úîóðò îô Æóñòèúå)

Àâðîïà Èòòèôàãûíûí ÿí àëè ìÿùêÿìÿ îðãàíûäûð. Áó ìÿùêÿìÿ 7
îêòéàáð 1958-úè èëäÿí Ëöêñåìáóðãäà ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéûá.
Ìÿùêÿìÿ öçâ þëêÿëÿð àðàñûíäàêû, Àâðîïà Èãòèñàäè Áèðëèéè öçâëÿðè
àðàñûíäàêû, îðãàíëàð àðàñûíäàêû âÿ áèðëèêëÿðëÿ øÿõñëÿð àðàñûíäàêû
ìöáàùèñÿëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè, áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð ùàããûíäà
ìþâãå áèëäèðèëìÿñè âÿ áèðëèê ùöãóãëàðûíûí áöòöí þëêÿëÿð òÿðÿôèíäÿí
åéíè ôîðìàäà áàøà äöøöëìÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ìöíàñèáÿò
áèëäèðìÿñè (èëêèí ãÿðàð — èëê ìöíàñèáÿò) ìÿñÿëÿñèíäÿ ñÿëàùèééÿòè
âàð. Äèâàíûí ìÿðêÿçè ãÿðàðýàùû Ëöêñåìáóðãäàäûð.
8-10 äåêàáð 2000-úè èëäÿ Íàéñ çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà ùàçûðëàíàí
Íàéñ ìöãàâèëÿñèíèí 2-úè ìàääÿñè èëÿ Àâðîïà Áèðëèéèíèí
éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëû ìöãàâèëÿíèí 221-úè ìàääÿñè äÿéèøäèðèëìèø,
ÀÁÌ-äÿ ùÿð öçâ äþâëÿòäÿí áèð íÿôÿð ùàêèì îëàúàüû ãåéä
åäèëìèøäèð. ÀÁÌ ýåíèøëÿìÿäÿí ñîíðà äàèðÿëÿð âÿ áþéê äàèðÿëÿð

245
ôîðìàñûíäà òÿøêèëàòëàíàúàã, Áþéöê äàèðÿ 11, äàèðÿëÿð 3-5
ùàêèìäÿí èáàðÿò ôîðìàëàøàúàã. Áó òÿøêèëàòëàíìàíûí ùàíñû ôîðìàäà
îëàúàüû Ìÿùêÿìÿ Ñòàòóòóíóí þùäÿñèíÿ âåðèëìèøäèð. 222-úè
ìàääÿéÿ ýþðÿ Ìÿùêÿìÿäÿ 8 íÿôÿð ïðîêóðîð îëàúàã. Àíúàã ÿýÿð
ÀÁÌ èñòÿñÿ ñàéû Øóðà òÿðÿôèíäÿí àðòûðûëà áèëÿúÿê. Ùàêèì âÿ
ïðîêóðîðëàð 6 èëëèê áèð ìöääÿò ö÷öí òÿéèí îëóíóðëàð. Ëàêèí òÿéèíàò
ùÿð ö÷ èëäÿí áèð òÿçÿëÿíèð. Áó ìèíâàëëà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ãèñìÿí
éåíèëÿíìÿ èëÿ ìÿùêÿìÿëÿðèí êå÷èðèëìÿñèíäÿ äàâàìëûëûã òÿìèí
åäèëèð. Ùàêèì âÿ ïðîêóðîðëàð öçâ äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöñòÿãèë
îëäóüóíà ýþðÿ åòèìàä ýþñòÿðèëÿí âÿ þç þëêÿëÿðèíäÿ ÿí àëè ùöãóã-
ìöùàôèçÿ âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ëàçûìè øÿðàèòè ÿëäÿ
åòìèø âÿ éà ùöãóã åëìè ñàùÿñèíäÿ þç ìþâãåéè èëÿ ãàáèëèééÿòëÿðèíè
ãÿáóë åòäèðÿ áèëìèø øÿõñëÿð àðàñûíäàí éåêäèëëèêëÿ ñå÷èëèð. Ùàêèì âÿ
ïðîêóðîðëàðûí éåíèäÿí òÿéèí îëóíìàñû ìöìêöíäöð.
Ìÿùêÿìÿäÿ ìöùàêèìÿ ãàéäàñû éàçûëû ìÿðùÿëÿ, èñòèíòàã
ìÿðùÿëÿñè (éàçûëû ùàçûðëûã äþâðö) âÿ øèôàùè ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿòäèð.
Éàçûëû ìÿðùÿëÿäÿ òÿðÿôëÿðèí èääèàëàðû âÿ áó èääèàëàðûí ñöáóòëàðû
àëûíûð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ìÿùêÿìÿ èñòèíòàã ïðîñåñèíÿ åùòèéàú
áèëñÿ, òÿðÿôëÿð âÿ øàùèäëÿð øèôàùè äèíäèðèëìÿê öçðÿ ìÿùêÿìÿ
ãàðøûñûíà ÷ûõàðûëûð âÿ äÿëèë ñÿíÿäëÿðè àðàøäûðûëûð. Øèôàùè ìÿðùÿëÿäÿ
òÿðÿôëÿð áèëàâàñèòÿ âÿ éà âÿêèëëÿðè âàñèòÿñèëÿ òÿìñèë îëóíóðëàð. Äàùà
ñîíðà ùàêèìëÿð ãÿðàð ãÿáóë åäèðëÿð. Ãÿðàð à÷ûã ìÿùêÿìÿ èúëàñûíäà
åëàí åäèëèð. Ïðèíñèïúÿ, ìÿùêÿìÿ «èäàðÿ ùåéÿòè ôîðìàñûíäà»
òîïëàøûð. Áàøãà ñþçëÿ, òîïëàíòû ö÷öí öçâëÿðèí òàì ñàéûíûí
éàðûñûíäàí 1 íÿôÿð ÷îõóíóí èøòèðàêû ëàçûìäûð. Áèð ãàéäà îëàðàã,
ãÿðàðëàð òÿê ñàéû èëÿ ãÿáóë åäèëèð. Ìÿùêÿìÿ ñîí ìöùàêèìÿ
èíñòàíñèéàñûäûð. Ãÿðàðëàðû ãÿòèäèð âÿ àïåëëéàñèéà øèêàéÿòè âåðèëÿ
áèëìÿç. Ìÿùêÿìÿ ìèëëè-ùöãóãè ãàíóíâåðèúëèêëÿ áàüëû ñÿëàùèééÿòëè
äåéèë.
Áóíóíëà éàíàøû, Àâðîïà Âàùèä Þùäÿëèéè èëÿ âåðèëÿí ñÿëàùèééÿòÿ
àðõàëàíàðàã ìöÿééÿí ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíÿ áàõìàã ö÷öí 24 îêòéàáð
1988-úè èëäÿ Èëêèí Èíñòàíñèéà Ìÿùêÿìÿñè äÿ éàðàäûëûá. Áó
ìÿùêÿìÿ äÿ ùÿð äþâëÿòäÿí áèð ùàêèì îëìàãëà ôîðìàëàøäûðûëûð.
Ìÿùêÿìÿ Àâðîïà áèðëèêëÿðè ÿìÿêäàøëàðûíûí òÿëèìàòû èëÿ áàüëû
ìöðàúèÿòëÿð, ðÿãàáÿò ùöãóãó, êþìöð-ïîëàä ñàùÿñèíäÿêè ìöáàùèñÿ-

246
ëÿð, âÿòÿíäàøëàðûí âÿ ôèðìàëàðûí áèðëèê ãóðóìëàðû èëÿ áàüëû øèêàéÿò-
ëÿðè ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ñÿëàùèééÿòëèäèð. Ìÿùêÿìÿíèí áÿçè ãÿðàðëàðû èëÿ
áàüëû Àâðîïà Ìÿùêÿìÿñèíÿ àïåëëéàñèéà øèêàéÿòè âåðìÿñè ìöì-
êöíäöð.

5) Ùåñàáëàìà Ïàëàòàñû

Ùåñàáëàìà Ïàëàòàñû 22 èéóë 1975-úè èëäÿ Áðöññåë ìöãàâèëÿñè èëÿ

éàðàäûëûá. Ñàçèø 1 èéóí 1977-úè èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíèá. Ùåñàáëàìà
Ïàëàòàñû èòòèôàãûí áöòöí ýÿëèð âÿ õÿðúëÿðèíè éîõëàéûð âÿ ãàíóíëàðà
óéüóíëóüóíà íÿçàðÿò åäèð. Áóíóíëà éàíàøû ìàëèééÿ ãàíóí-
âåðèúèëèéèíèí äÿéèøäèðèëìÿñèíäÿí ãàáàã Ùåñàáëàìà Ïàëàòàñûíûí ðÿéè
àëûíûð.
Ùåñàáëàìà Ïàëàòàñû 15 öçâ þëêÿ íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí (ùÿð öçâ
äþâëÿòäÿí 1 íöìàéÿíäÿ) ôîðìàëàøûð. Öçâëÿð öçâ þëêÿëÿðèí ðÿéè
àëûíäûãäàí ñîíðà Øóðà òÿðÿôèíäÿí éåêäèëëèêëÿ òÿéèí åäèëèð. Öçâëÿðèí
âÿçèôÿ ìöääÿòëÿðè 6 èëäèð. Öçâëÿð ñÿäðëÿðèíè þç àðàëàðûíäàí 3 èëëèê
áèð ìöääÿò ö÷öí ñå÷èðëÿð.

§10. ÍÀÒÎ (Íîðòù Àòëàíòèú Òðåàòé Îðýàíèçàòèîí)

Áèð èíñàí þìðöíÿ ñûüûøàí èêè áþéöê ìöùàðèáÿäÿí áèðèíúèñèíäÿ

8.578.031, èêèíúèñèíäÿ 16.634.907 íÿôÿð èíñàí éàëíûç äþéöøëÿðäÿ
äöíéàñûíû äÿéèøèá. ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñè áàøà ÷àòìûø, àçàä äöíéà
ñöëù öìèäëÿðè èëÿ êþêëÿíìèø, ëàêèí Øÿðãè Àâðîïàäàêû áîøëóã
ñÿáÿáèíäÿí Ñîâåò Èòòèôàãû ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí ñàéûíû àçàëòìàìûø,
åêñïàíñèéà ñèéàñÿòèíè äàâàì åòäèðìÿê íèééÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿìèøäè.
Áó òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíäà áèð òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìè éàðàòìàã
úÿùäëÿðè «Ìàðøàëë ïëàíû» âÿ «Òðóìàí äîêòðèíàñû» èëÿ Àâðîïàäàêû
òÿøêèëàòëàíìàéà ìöäàõèëÿ åäÿí ÀÁØ-ûí èøòèðàêû èëÿ 4 àïðåë 1949-úó
èëäÿ Øèìàëè Àòëàíòèêà Ìöãàâèëÿñèíèí èìçàëàíìàñû èëÿ áàøà ÷àòäû.
ÀÁØ, Áåë÷èêà, Äàíèìàðêà, Ôðàíñà, Ùîëëàíäèéà, Áþéöê Áðèòàíèéà,
Èòàëèéà, Èñëàíäèéà, Êàíàäà, Ëöêñåìáóðã, Íîðâå÷, Ïîðòóãàëèéà õàðèúè
èøëÿð íàçèðëÿðèíèí èìçàëàäûüû ìöãàâèëÿ èëÿ Øèìàëè Àòëàíòèêà

247
Ìöãàâèëÿñè Òÿøêèëàòû (Íîðòù Àòëàíòèú Òðåàòé Îðýàíèçàòèîí)
éàðàäûëìûøäûð.
1949-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øèìàëè Àòëàíòèêà Ìöãàâèëÿñè
ùàçûðëàíàíäà Òöðêèéÿ äÿ áó ìöãàâèëÿéÿ ãàòûëìàã ö÷öí áþéöê
ìàðàã ýþñòÿðìèøäè. Áóíóí ñÿáÿáè Òöðêèéÿíèí ÀÁØ-ûí ùÿðáè
éàðäûìûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéè èäè. ÀÁØ-ûí ïðåçèäåíòè
Ù.Òðóìåíèí 12 ìàðò 1947-úè èëäÿ Êîíãðåñäÿêè ÷ûõûøûíäà îðòàéà
ãîéäóüó þç àäû èëÿ õàòûðëàíàí «Äîêòðèíà»éà ÿñàñÿí Òöðêèéÿ âÿ
Éóíàíûñòàíû Ñîâåò åêïàíñèéàñûíäàí ãîðóìàëûéäû. 1947-úè èëèí
èéóíóíäà ÀÁØ õàðèúè èøëÿð íàçèðè Ýîðú Ìàðøàëë Ùàðâàðääà åòäèéè
÷ûõûøëà «Ìàðøàëë ïëàíû»íû åëàí åòìèøäèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ 12 èéóë
1947-úè èë òàðèõèíäÿ Òöðêèéÿ èëÿ ÀÁØ àðàñûíäà éàðäûì ñàçèøè
èìçàëàíìûøäûð. ÀÁØ-ûí éàðäûìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìàääè, ùÿðáè òÿúùèçàò
äÿñòÿéè èëÿ áèðëèêäÿ òÿëèì ïðîãðàìëàðû äà òÿòáèã åäèëìèø, Òöðêèéÿäÿ
182 íÿôÿðëèê áèð ùÿðáè ìèññèéà ãðóïó ñÿëàùèééÿòëÿíäèðèëìèøäè. Áó
éåíèëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, Òöðêèéÿíèí ÍÀÒÎ-íóí ôîðìàëàøìàñûíäà
éåð àëìàìàñû áèð òÿðÿôäÿí åòèðàçëàðà ñÿáÿá îëñà äà, äèýÿð òÿðÿôäÿí
Òöðêèéÿ âÿ Éàõûí Øÿðãèí òÿùëöêÿñèçëèéè èëÿ áàüëû íàðàùàòëûãëàðûí
ùÿëëèíèí àõòàðûøëàðû äàâàì åòìèø, Àðàëûã äÿíèçè Ïàêòû éàðàäûëìàñû
ýöíäÿìÿ ýÿëìèøäèð. Òöðêèéÿ ùþêóìÿòèíèí 25 èéóë 1950-úè èë
òàðèõèíäÿ Êîðåéàéà ùÿðáè ãöââÿ ýþíäÿðìÿêëÿ áàüëû ãÿðàðû èëÿ
ÀÁØ-ûí éàíûíäà éåð àëìàñû áó þëêÿíèí ÍÀÒÎ-éà ãÿáóëóíäà òÿñèðëè
îëìóø, Òöðêèéÿíèí òÿêðàð ìöðàúèÿòèíèí ìöñáÿò ãàðøûëàíìàñûíà ÿñàñ
éàðàòìûøäûð.
Òÿøêèëàòà öçâ ñàéû 18 ôåâðàë 1952-úè èëäÿ Òöðêèéÿ âÿ
Éóíàíûñòàíûí, 9 ìàé 1955-úè èëäÿ Ãÿðáè Àëìàíèéàíûí äàõèë îëìàñû
èëÿ 15-ÿ ÷àòìûøäûð. Ôðàíñà 10 ìàðò 1966-úû èëäÿ, Éóíàíûñòàí èñÿ
1974-úö èë Êèïð ñöëù ùÿðÿêàòûíäàí ñîíðà òÿøêèëàòûí ùÿðáè ãàíàäûíû
òÿðê åòìèøëÿð. Ëàêèí Éóíàíûñòàí 20 îêòéàáð 1980-úè èëäÿ «Ðîúåðñ
ïëàíû» èëÿ ÍÀÒÎ-íóí ùÿðáè ãàíàäûíà éåíèäÿí äàõèë îëìóøäóð.
1982-úè èëäÿ Èñïàíèéà, 1999-úó èëäÿ Ïîëøà, Ìàúàðûñòàí âÿ ×åõèéà,
ñîíóíúó îëàðàã 29 ìàðò 2004-úö èë òàðèõèíäÿ äÿ 7 êå÷ìèø Øÿðã
áëîêó þëêÿëÿðèíäÿí Áîëãàðûñòàí, Ðóìûíèéà, Ñëîâàêèéà, Ñëîâåíèéà,
Åñòîíèéà, Ëèòâà âÿ Ëàòâèéàíû ñûðàëàðûíà äàõèë åäÿí ÍÀÒÎ 26 öçâö
îëàí òÿøêèëàòà ÷åâðèëìèøäèð. Àëáàíèéà, Õîðâàòèéà âÿ Ìàêåäîíèéàíûí

248
äà äàõèë îëìàã ö÷öí íþâáÿ ýþçëÿäèéè âÿ «Ñöëù Íàìèíÿ
Òÿðÿôäàøëûã» (Ïàðòåðñùèï ôîð Ïåàúå—ÏôÏ) ïðîãðàìû èëÿ öìóìè
îëàðàã 52 þëêÿíè ÿùàòÿ åäÿí òÿøêèëàòûí ìèññèéàñû âÿ ìöäàõèëÿ
àíëàéûøû âàõò êå÷äèêúÿ äÿéèøìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äà
«Ñöëù Íàìèíÿ Òÿðÿôäàøëûã» ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÍÀÒÎ èëÿ
ÿìÿêäàøëûã åäèð.
ÍÀÒÎ Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Íèçàìíàìÿñèíèí 51-úè ìàääÿñèíäÿ
ãåéä îðëóíàí ìöíàãèøÿëÿðèí «ðåýèîíàë ìöãàâèëÿëÿð âÿ éà ðåýèîíëàð
ãóðóìëàð» âàèòÿñèëÿ ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë åäèëìÿñè ïðèíñèïèíÿ
ÿñàñëàíàðàã éàðàäûëìûøäûð. Áó ÿñàñ ÷ÿð÷èâÿäÿ òÿðÿôëÿð:

1) èøòèðàê÷û îëäóãëàðû áöòöí ìöíàãèøÿëÿðè áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ

ùöãóãó òÿùëöêÿ àëòûíäà ãîéìàéàúàã øÿêèëäÿ ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë
åòìÿéè, ùÿäÿ âÿ ýöú òÿòáèã åòìÿêäÿí ãà÷ûíìàüû;
2) öçâëÿðèí ðèôàù ùàëûíû àðòûðàúàã èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûüû èíêèøàô
åòäèðìÿéè;
3) òÿúàâöçÿ ãàðøû ìöäàôèÿ ãöââÿëÿðèíè ñÿéëÿ âÿ ãàðøûëûãëû
éàðäûì éîëó èëÿ ñÿôÿðáÿð åòìÿéè;
4) òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí ùÿäÿéÿ ìÿðóç ãàëìàñû ùàëûíäà òÿðÿôëÿð
àðàñûíäà ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð àïàðìàüû;
5) òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí âÿ éà áèð íå÷ÿñèíèí èøüàëà ìÿðóç
ãàëìàñû ùàëûíäà èøüàëûí áöòöí öâç þëêÿëÿðÿ ãàðøû îëäóüóíóí ãÿáóë
åäèëìÿñè, éàðäûì âÿ ùÿìðÿéëèéè òÿìèí åòìÿéè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä
ãîéóðëàð.
ÍÀÒÎ-íóí òÿñèñ ìöãàâèëÿñè äÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿíäÿ ìÿëóì
îëäóüó êèìè ÍÀÒÎ éàëíûç ùÿðáè áèð òÿøêèëàò îëìàéûá, åéíè
çàìàíäà ñèéàñè âÿ èãòèñàäè áèð ãóðóìäóð.
Éàðàíìàñûíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð ÍÀÒÎ ñòðàòåýèéàñûíäàêû áèð ñûðà
äÿéèøèêëèêëÿð îëìóøäóð. ÍÀÒÎ éàðàíäûüû èëëÿðäÿêè ñòðàòåýèéàñû
Ùÿðáè Êîìèòÿ (Ìèëèòàðé Úîììèòå — ÌÚ) ñÿíÿäèíäÿ ÿêñèíè òàïàí
«Êöòëÿâè úàâàá çÿðáÿñè» («Ìàññèâå Ðåòàëèàòîí») êîíñåïñèéàñûíà
ÿñàñëàíäûðûëìûøäû. Áó ñÿíÿä èòòèôàãûí íöâÿ ñèëàùëàðûíûí ýåíèø áèð
ùöúóì çàìàíû äÿðùàë èñòèôàäÿñèíè, éÿíè êöòëÿâè úàâàá çÿðáÿñè
ñòðàòåýèéàñíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

249
 1962-úè èë Êóáà áþùðàíû âÿ ÑÑÐÈ-íèí íöâÿ ïîòåíñèàëûíû
àðòûðìàñû ÍÒÎ-íóí ñòðàòåýèéàñûíû éåíèäÿí íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿñèíè
çÿðóðè åòìèø, áó ìÿðùÿëÿäÿ «ìöòÿùÿððèê úàâàá çÿðáÿñè» (Ôëåõèáëå
Ðåñïîíúå) ñòðàòåýèéàñû ìÿíèìñÿíèëìèøäèð. 1967-úè èëäÿ ÍÀÒÎ
ãàáàãúàäàí ìöäàôèÿ âÿ äöøìÿíÿ îíóí ñå÷äèéè ìåòîäëà úàâàá
âåðìÿéè íÿçÿðäÿ òóòàí ÌÚ 14/3 ñÿíÿäèíè ãÿáóë åòìèøäèð. Áó
ñòðàòåýèéàéà ýþðÿ, äöøìÿí þíúÿ òÿúàâöçÿ úÿùääÿí éàéûíäûðûëàúàã,
áóíà ìöâÿôôÿã îëìàéàíäà èñÿ ÿíÿíÿâè ñèëàùëàðäàí òóòìóø öìóìè
íöâÿ çÿðáÿñèíÿ ãÿäÿð ýåäÿí áèð éöêñÿëèøëÿ äöøìÿíÿ ëàçûìè úàâàá
âåðèëÿúÿê. Áó ñòðàòåýèéà 1989-úó èëÿ ãÿäÿð ãöââÿäÿ îëóá.
ÑÑÐÈ-íèí äàüûëìàñû êîíòåêñòèíäÿí áàõûëàíäà ÍÀÒÎ-íóí
ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðìÿñè áèð íþâ ìÿíòèãñèçëÿøèðäè. Øÿðãè
Àâðîïà þëêÿëÿðè ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè ÿëäÿ åòìèø, èêè Àëìàíèéà
áèðëÿøìèø, éåíè áèð Àâðîïà ôîðìàëàøìûø, Âàðøàâà Ïàêòûíûí
ìþâúóäëóüóíà ñîí ãîéóëìóøäó. 40 èëäèð ÍÀÒÎ-íóí
ìþâúóäëóüóíó çÿðóðè åäÿí êîììóíèçì åêñïàíñèéàñû òÿùëöêÿñè
àðàäàí ãàëõìûø, 4,5 ìèëéîíëóã Ãûçûë Îðäó äàüûëìûøäû. ÍÀÒÎ-íóí
ìþâãåéèíÿ ýþðÿ, áó ìÿðùÿëÿäÿ Àâðîïà òÿùëöêÿñèçëèéè áàõûìûíäàí
ðèñê éàðàäàí åòíèê ìöíàãèøÿëÿð, òåððîð, ÿðàçè ìöáàùèñÿëÿðè, ñîñèàë-
èãòèñàäè ìÿíøÿëè ýÿðýèíëèêëÿð, êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí âÿ
ðàêåòëÿðèí éàéûëìàñû êèìè ìÿñÿëÿëÿð îðòàéà ÷ûõìûøäû.
1990-úû èëäÿ Ëîíäîí Äåêëàðàñèéàñû èëÿ àðòûã ñîéóã ìöùàðèáÿ
äþâðöíöí áàøà ÷àòäûüû, êå÷ìèø äöøìÿíëÿðëÿ äîñòëóã âÿ ÿìÿêäàøëûã
äþâðöíöí áàøëàäûüû åëàí åäèëìèø, ùàáåëÿ ÍÀÒÎ ö÷öí éåíè áèð
ñòðàòåýèéà ùàçûðëàíìàñû éþíöíäÿ äèðåêòèâ âåðèëìèøäèð. 1991-úè èëèí
èéóíóíäà Êîïåíùàýåíäÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ÍÀÒÎ, Àâðîïà
Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Ìöøàâèðÿñè (ÀÒßÌ) âÿ Ãÿðáè
Àâðîïà Èòòèôàãû (ÃÀÈ) êèìè áèð-áèðè èëÿ ÷óüëàøìûø ãðóïëàðûí
ôîðìàëàøäûðäûüû ÿëàãÿëÿð øÿáÿêÿñè èëÿ òÿìèí îëóíàúàüû
âóðüóëàíìûøäûð. 1991-úè èëèí íîéàáðûíäà Ðîìàäà ÍÀÒÎ-íóí
áþùðàíëàðû ùÿëë åòìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíìèø éåíè ñòðàòåýèéàñû òÿñäèã
åäèëìèøäèð. Áó ñòðàòåýèéà Àâðîïàäà ôîðìàëàøàí éåíè ñèéàñè øÿðàèò
âÿ ùÿðáè ñèñòåìèí õöñöñóèééÿòëÿðèíÿ ãàðøû îëàí ùÿäÿíèí àçàëìàñû,
ãàðøûëûãëû åòèìàä âÿ äèàëîã ìöùèòè, øÿôôàôëûã, äåìîêðàòèêëÿøìÿ,
èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ÿìÿêäàøëûã êèìè úÿùäëÿðèí éàðàòäûüû åòèìàä

250
ìöùèòèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÍÀÒÎ-íóí ìöäàôèÿ õÿðúëÿðèíè
ìöìêöí ãÿäÿð àçàëòìàã, åéíè çàìàíäà öçâ þëêÿëÿðèí
òÿùëöêÿñèçëèéè èëÿ ÿðàçè áöòþâëöéöíö òÿìèí åòìÿéÿ ÿñàñëàíìûøäûð.
Áó ÿñàñëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ñòðàòåýèéà ÿââÿëêè èëÿ
ìöãàéèñÿ åäèëäèêäÿ ãûñà øÿêèëäÿ àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðÿ äèããÿò
éåòèðèëìÿëèäèð:

1) À÷ûã øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ùÿäÿ éåðèíÿ äàùà àç

ãåéðè-ìöÿééÿí ðèñê øÿðàèòëÿðè òÿùëöêÿ êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð;
2) Ìöäàôèÿéÿ âåðèëÿí ÿùÿìèééÿòèí éåðèíÿ ìöíàãèøÿëÿðèí
ãàðøûñûíû àëìàã âÿ áþùðàíû àðàäàí ãàëäûðìàã êå÷èð;
3) Ñÿðùÿäëÿðÿ éàõûí áþëýÿëÿðäÿ ãàáàãúàäàí ìöäàôèÿ ÿâÿçèíÿ
èõòèñàð åäèëìèø ãöââÿëÿðëÿ þíúÿäÿí ùàçûðëàøìà ïèíñèïè ÿñàñ
ýþòöðöëöá;
4) Þùäÿëèê ñÿíÿäèíèí ùÿð èñòèãàìÿòäÿ ìöäàôèÿ åäèëìÿñè
àíëàéûøû èñÿ ðåýèîíàë áþùðàí âÿ òÿùëöêÿëÿðÿ ìöäàõèëÿ åòìÿê
ôîðìàñûíà äöøìöøäöð.
5) ÍÀÒÎ-íóí öìóìè ïëàíëàðûíûí éåðèíè åùòèéàò ïëàíëàð
àëìûøäûð.
6) Äàùà áþéöê ùÿúìäÿ áåéíÿëõàëã áþëìÿ âÿ ãÿðàýàùëàðûí
òÿøêèëè ïðèíñèïè ìÿíèìñÿíèëìèøäèð;
7) Ñàáèò åùòèéàò ïëàíëàøäûðûëìàñûíäàí ÷åâèê åùòèéàò
ïëàíëàøäûðûëìàñûíà êå÷èëìèøäèð;
8) ßââÿëëÿð èíêèøàô åòäèðèëÿí ÔÎÔÀ/ ÆÏÛ êîíñåïñèéàëàðûíûí
ÿâÿçèíäÿ ðåàêñèéà ãöââÿëÿðè âÿ ñöëùìÿðàìëûëàð êîíñåïñèéàñû
èøëÿíìèøäèð;
9) ×åâèê úàâàá çÿðáÿñè ïðèíñèïè àðõà ïëàíà êå÷èðèëÿðÿê íöâÿ
ñèëàùëàðûíäàí ñîí ìåòîä êèìè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ïðèíñèïè
ìÿíèìñÿíèëìèøäèð.
ÑÑÐÈ-äÿí ñîíðà Éóãîñëàâèéàíûí äà ãàíëû ùàäèñÿëÿðëÿ äàüûëìàñû
èëÿ Àâðîïàäà ôîðìàëàøàí ìöëàéèì øÿðàèò ãûñàìöääÿòëè îëäó. Áó
äþâðäÿ, ÀÒßÌ-èí 1992-úè èëäÿ Ùåëñèíêèäÿ êå÷èðèëÿí çèðâÿ
òîïëàíòûñûíäà þç ñòðóêòóðóíäà ùÿðáè ãöââÿñè îëìàäûüû ñÿáÿáè èëÿ
ÍÀÒÎ-íóí áó ñÿëàùèééÿòè þùäÿñèíÿ ýþòöðìÿñè èëÿ áàüëû ÷àüûðûøû
ÿùÿìèééÿòëèäèð. 1992-úè èëèí èéóíóíäà Îñëî ñàììèòèíäÿ ôîðìàëàøàí

251
Áîñíèéàäàêû ìöíàãèøÿëÿðÿ ìöäàõèëÿ åòìÿêëÿ áàüëû ìþâãå âÿ
ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí Áîñíèéàíûí ùàâà ñÿðùÿäëÿðèíÿ
íÿçàðÿò ö÷öí ÍÀÒÎ-éà ÷àüûðûø åòìÿñèíäÿí ñîíðà 12 àïðåë 1993-úö
èëäÿí åòèáàðÿí ÍÀÒÎ ÿââÿëúÿ 50, äàùà ñîíðà 200-äÿí ÷îõ äþéöø
âÿ êÿøôèééàò òÿééàðÿëÿðè èëÿ òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòäà
«ñöëùö òÿìèíåòìÿ» âÿçèôÿñèíè èúðà åòìèøäèð. Áó ïðîñåñèí
éåêóíóíäà èìçàëàíàí Äåéòîí ñöëù ìöãàâèëÿñè äÿ ïðîáëåìè ùÿëë
åòìÿìèø, ñåðáëÿðèí 1998-úè èëèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí
ýåíèøëÿíäèðäèêëÿðè ãûðüûíëàð ÍÀÒÎ-íóí òÿêðàð ìöäàõèëÿñèíè çÿðóðè
åòìèø, ÍÀÒÎ 50 èëëèê òàðèõèíäÿ éåíÿ èëê äÿôÿ ùÿì äÿ öçâ þëêÿëÿðèí
ñÿðùÿäëÿðè õàðèúèíäÿ ñèëàùëû ìöäàõèëÿéÿ áàø âóðìóøäóð.
10-11 éàíâàð 1994-úö èëäÿ Áðöññåëäÿ êå÷èðèëÿí ÍÀÒÎ çèðâÿ
òîïëàíòûñûíäà ÀÁØ-ûí òÿêëèôè èëÿ ÍÀÒÎ öçâëÿðè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë
åäèëÿí «Ñöëù Íàìèíÿ Òÿðôäàøëûã» (Ïàðòåðñùèï ôîð Ïåàúå—ÏôÏ)
ëàéèùÿñè ìöùöì ñòðàòåæè ìÿðùÿëÿ êèìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Ìÿðêÿçè
âÿ Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ Ðóñèéàäàí àéðûëàí éåíè
ðåñïóáëèêàëàðûí ÍÀÒÎ èëÿ ÿëàãÿëÿðèíè éàðàòìàã âÿ èíêèøàô
åòäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ òÿòáèã åäèëÿí ëàéèùÿ î äþâðäÿ ÍÀÒÎ-éà
äàõèë îëìàã èñòÿéÿí ×åõèéà, Ñëîâàêèéà, Ìàúàðûñòàí, Ïîëøà âÿ Ëèòâà
êèìè þëêÿëÿðÿ ÍÀÒÎ-íóí òàì öçâëöê ãàïûñûíû à÷ûã òóòàí áèð îðòà
éîë ëàéèùÿñè êèìè òÿòáèã åäèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, Àâðîïàäàêû ãåéðè-
ñàáèòëèê âÿ áþùðàíëàðà ãàðøû äàùà äþçöìëö òÿùëöêÿñèçëèê
ìåõàíèçìèíè èíêèøàô åòäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ àðòûã äàüûëàí Âàðøàâà
Ïàêòû þëêÿëÿðè èëÿ äÿ éàõûí âÿ äàèìè ÿìÿêäàøëûüûí òÿìèí
åäèëìÿñèíè ùÿäÿôëÿìèøäèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, ùÿëÿ äÿ 7 Àðàëûã
äÿíèçè þëêÿñè (ßëúÿçàèð, Ìÿðêàêåø, Èñðàèë, Ìàâðèòàíèéà, Ìèñèð,
Òóíèñ âÿ Èîðäàíèéà) äàõèë îëìàãëà öìóìè îëàðàã 52 þëêÿ ÑÍÒ
ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éåð àëûð âÿ áó ÷ÿð÷èâÿäÿ 8 þëêÿíèí ñèëàùëû
ãöââÿëÿðè Ñöëù Íàìèíÿ Òÿðÿôäàøëûã ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ÍÀÒÎ-éà
àäàïòàñèéà ïðîãðàìû êå÷èðëÿð.
Àâðîïàäàõèëè ìåõàíèçìëÿðèí Áîñíèéà áþùðàíûíäà íöìàéèø
åòäèðäèéè ãöñóðëàð âÿ èðàäÿ ÷àòûøìàçëûüû Ãÿðáè Àâðîïà Èòòèôàãûíûí
èíêèøàôûíûí ëÿíýèäèéè Àâðîïàäàêû äèíàìèê ñòðàòåæè òàðàçëûã
äÿéèøèêëèéèíèí éàëíûç ÍÀÒÎ òÿðÿôèíäÿí ýåíèøìèãéàñëû ìöùàðèáÿéÿ
éîë à÷ìàäàí íÿçàðÿò àëòûíà àëûíà áèëÿúÿéè éþíöíäÿ áàõûøëàðû

252
ýöúëÿíäèðìèøäèð. 1999-úó èë Âàøèíãòîí çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà ÍÀÒÎ-
íóí ìèññèéàñûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëû úèääè
åòèðàçëàðûí îëìàìàñû áåëÿ áèð ñòðàòåæè ìÿðêÿçèí ëàçûìè ãÿäÿð ãàíóíè
ùåñàá åäèëìÿñèíäÿäèð. 25 àïðåë 1999-úó èëäÿí åòèáàðÿí ÍÀÒÎ
þëêÿëÿðè ñÿðùÿäëÿðè õàðèúèíäÿ, Êîñîâàäà àïàðûëàí «Ìöòòÿôèã
ãöââÿëÿð ÿìÿëèééàòû» ÍÀÒΗíóí ìÿíàôåëÿðè âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíèí
èòòèôàãà äàõèë îëàí þëêÿëÿðèí ñÿðùÿäëÿðè èëÿ ìÿùäóäëàøìàäûüû
ùÿãèãÿòèíè îðòàéà ãîéìóøäóð. Óçóí ìöääÿò öñòöíäÿ äàéàíûëàí âÿ
ìöçàêèðÿ åäèëÿí áó ìÿñÿëÿëÿð àïðåë 1999-úó èëäÿ 50 èëëèéèíè ãåéä
åäÿí ÍÀÒÎ-íóí Âàøèíãòîí çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà ãÿáóë åòäèéè
ãÿðàðëàðàëà áèð äàùà òÿñáèò åäèëìèøäèð. Êþùíÿäÿí ôÿðãëè îëàí
ÍÀÒÎ-íóí «Éåíè Ñòðàòåæè Êîíñåïñèéàñû» àøàüûäàêû õöñóñèééÿòëÿðè
þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð:
1) ÍÀÒÎ-íóí úàâàáäåùëèê ñàùÿñè «ìöÿééÿí»ëèêäÿí êÿíàðà
÷ûõìûøäûð. Òÿøêèëàò àðòûã «ñàùÿ õàðèúè» (Îóò îô Àðåà) àíëàéûøûíû
ìÿíèìñÿéÿðÿê ìöäàõèëÿ ñàùÿñèíè ýåíèøëÿíäèðìèøäèð;
2) Äàùà ÿââÿë ñèëàùëû ùöúóì òÿùëöêÿñèíÿ ãàðøû ìöäàôèÿ
îëóíìàüû ùÿäÿôÿ àëàí èòòèôàã, èíäè þçöíö áèðáàøà òÿùëöêÿ
äîüóðìàéàí ìÿñÿëÿëÿðÿ ìöäàõèëÿ åäÿ áèëÿúÿê, ùÿòòà áó ùàëëàðäà
ìöÿééÿí ìþâãå ìöÿééÿí åäèá ùÿðáè ìöäàõèëÿ ýþñòÿðÿ
áèëÿúÿêäèð.
3) Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ þëêÿëÿðèí äàõèëè èøè ùåñàá åäèëÿí ãûðüûí, áèð
äþâëÿòèí þç ÿðàçèñèíäÿ ôÿðãëè åòíèê ìÿíøÿéÿ ìàëèê îëàí èíñàíëàðà
ãàðøû ùöúóì åòìÿñè, èíñàí ùöãóãëàðûíûí ïîçóëìàñû âÿ áÿøÿðè
úèíàéÿòëÿð òþðÿäèëìÿñè ùàëëàðû ìöçàêèðÿ åäèëÿúÿê;
4) ÍÀÒÎ áåëÿ áèð ùàëäà ìöäàõèëÿ ãÿðàðûíû ÁÌÒ èëÿ
ìÿñëÿùÿòëÿøìÿäÿí âÿ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí ãÿðàðû îëìàäàí
áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿúÿêäèð.
Éåíÿ Âàøèíãòîí çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà ãÿáóë åäèëÿí «Àâðîïà
Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ Ìöäàôèÿ Ñÿíÿäè» àíëàéûøû Àâðîïàíûí
òÿùëöêÿñèçëèéè íàìèíÿ ÍÀÒÎ-éà öçâ îëàí þëêÿëÿðèí õàðèúèíäÿ
ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà ýèðèøÿ áèëìÿñèíè íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ìöìêöí
åäèð. Ãûñàúà ÍÀÒÎ þçöíö àðòûã «áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèé»ÿ
úàâàáäåù ãóðóì êèìè ýþðöð. Õöñóñèëÿ 11 ñåíòéàáð ùöúóìëàðûíäàí
ñîíðà éåíèäÿí èçàùû âåðèëÿí áåéíÿëõàëã ùöãóã âÿ áÿøÿðè òÿúðöáÿ

253
ÍÀÒÎ-íóí áó ñòðàòåýèéàíû ùÿéàòà êå÷èðìÿñè ñòàòóñóíäà ýöíäÿìÿ
ýÿëèð. Èðàãäà 26 ÍÀÒÎ þëêÿñèíäÿí 18-è «Êîàëèñèéà ãöââÿëÿðè» àäû
àëòûíäà ùÿðáè ãöââÿ ñàõëàéûð. Éàõûí Øÿðãäÿêè ýÿðýèíëèê, Îðòà
Øÿðãäÿêè àõòàðûøëàð, 2004-úö èëäÿêè Èñòàíáóë çèðâÿ òîïëàíòûñû âÿ
èíêèøàô ùÿëÿëèê éåíèëèéèíè ãîðóéàí áó ãàéäàëàðû áèð ãÿäÿð äÿ
àéäûíëàøäûðìûøäûð.
ÍÀÒÎ éàðàíäûüûíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð ìöùöì ôÿàëèééÿòëÿðèíè
àøàüûäàêû øÿèêëäÿ ñûðàëàìàã ìöìêöíäöð:

1) Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ ùÿðáè äÿñòÿê

âåðÿðÿê èãòèñàäèééàò âÿ ñÿíàéåëÿðèíè èíêèøàô åòäèðìÿéÿ êþìÿê
ýþñòÿðèá.
2) Ñòðóêòóðóíó äàèì äèíàìèê ñàõëàéàðàã òÿçÿ öçâ þëêÿëÿðèí äÿ
èøòèðàêû èëÿ Àâðîïàäàêû ÿíÿíÿâè äöøìÿí÷èëèéèí àðàäàí ãàëõìàñûíà
êþìÿê åäèá.
3) Àâðîïà âÿ Øèìàëè Àìåðèêà àðàñûíäà áèð ÿëàãÿ
ôîðìàëàøäûðûá, íöâÿ ñèëàùëàðûíûí éàéûíäûðìà âÿ ñòðàòåæè òàðàçëûã
ìÿñÿëÿñè îëìàñûíû òÿìèí åäèá.
4) Ñòðàòåýèéàñûíû ìöàñèð øÿðàèòÿ óéüóí îëàðàã äÿéèøäèðÿðÿê
ñöëùÿ òþùôÿ âåðÿ áèëÿúÿê ñòðàòåæè éàíàøìàëàð îðòàéà ãîéóá.
5) 1967-úè èëäÿ Ùàðìåð ùåñàáàòûíû ãÿáóë åäÿðÿê êèôàéÿò ãÿäÿð
ãàøûäóðìà øÿðàèòèíäÿ Ãÿðá-Øÿðã ÿìÿêäàøëûüûíûí èíêèøàô
åòäèðèëìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèá. Ùåëñèíêè ïðîñåñè, ÀÒßÌ,
ÊÄÊÛ, ÚÔÅ, ÛÍÔ ìöãàâèëÿëÿðè áó àíëàéûø ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èíêèøàô
åòäèðèëèá.
6) 1979-úó èëäÿ «Êðóç» âÿ «Ïåðøèíã» ðàêåòëÿðèíèí Àâðîïàéà
éåðëÿøäèðèëìÿñè, åéíè çàìàíäà äàíøûãûëàðà áàøëàíìàñûíû þçöíäÿ
åùòèâà åäÿí èêèèñòèãàìÿòëè ãÿðàð «Äóàë Òðàúê Äåúèñèîí» àëûá,
ñèëàùëàíìàíûí íÿçàðÿòèíÿ òþùôÿ âåðìèøäèð.
7) ÍÀÒÎ-íóí áó ãÿòèééÿòëè ìþâãåéè íÿòèúÿñèíäÿ 1987-úè èëäÿ
Ñîâåò Èòòèôàãû ÛÍÔ, éåíÿ åéíè èëèí ñîíóíäà Ñòîêùîëì ìöãàâèëÿñèíè
èìçàëàìàüà ìÿúáóð îëóá.
8) 1990-úû èëäÿ Âàðøàâà Ïàêòû äàüûëìûø, ÍÀÒÎ 40 èëëèê
ôÿàëèééÿòèíè ùå÷ áèð èòòèôàã öçâöíÿ ùöúóìà èìêàí âåðìÿäÿí éåðèíÿ
éåòèðìèøäèð.

254
 9) 1991-úè èëäÿ Êîðôÿç ìöùàðèáÿñèíäÿ Òöðêèéÿíèí Èðàãëà
ãîíøó îëìàñû ñÿáÿáèëÿ ëàçûìè ùÿðáè äÿñòÿê òÿäáèðëÿðèíè ýþðöá. Áó
áþùðàí çàìàíû Òöðêèéÿíèí õàùèøè èëÿ Ìöòòÿôèã ×åâèê Ãöââÿëÿðèíèí
ãîëó îëàí ÀÌÔ Äèéàðáÿêèðäÿ éåðøÿäèðèëèá.
10) 1991-1993-úö èëëÿð Áîñíèéà âÿ Ùåðñåãîâèíà áþùðàíûíäà
ÁÌÒ-íèí ìöðàúèÿòè ÿñàñûíäà úèíàù îðäóñó ñÿâèééÿñèíäÿ áèð ãöââÿ
èëÿ áàüëû ïëàíëàð ùàçûðëàíìûø, ùàâà ñÿðùÿäëÿðèíè ïîçìàüûí
ãàäàüàñûíà íÿçàðÿò åòìÿê ö÷öí «Àâàêñ» òÿééàðÿëÿðè òÿìèí åòìèø,
äÿíèç, ìöùàôèçÿ âÿ åìáàðãî âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí
Àäðèàòèê äÿíèçè ñàùèëëÿðèíÿ äÿíèç ãöââÿëÿðè ýþíäÿðÿðÿê «áëîêàäà»
òÿòáèã åòìèøäèð.
11) «Ñöëù Íàìèíÿ Òÿðÿôäàøëûã» ëàéèùÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Ðóñèéà
Ôåäåðàñèéàñû äà äàõèë îëìàãëà Ìÿðêÿçè âÿ Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëÿðè
èëÿ áèðýÿ ñöëùìÿðàìëû ãöââÿëÿðèí éàðàäûëìàñû ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ
áàøëàíìûøäûð.
12) ÍÀÒÎ 10 ôåâðàë 1994-úö èë òàðèõäÿ Áîñíèéà âÿ
Ùåðñåãîâèíà èëÿ áàüëû èëê äÿôÿ îëàðàã ñÿëàùèééÿò ñàùÿñè õàðèúèíäÿ
ãîéóëàí øÿðòëÿðÿ òàáå îëóíìàäûüû òÿãäèðäÿ ñåðá ìþâãåëÿðèíè
áîìáàðäìàí åäÿúÿéèíè áÿéàí åòìèø âÿ ìöâÿããÿòè áèð àòÿøêÿñèí
òÿìèí îëóíìàñûíà íàèë îëìóøäó.
13) 14 äåêàáð 1995-úè èëäÿ èìçëàíàí Áîñíèéà ñöëù ñàçèøèíÿ
ÿñàñëàíàðàã ôîðìàëàøäûðûëìàñû ïëàíëàøäûðûëàí 60 ìèí íÿôÿðëèê
ÍÀÒÎ-íóí ñöëùö Òÿìèíåòìÿ Ãöââÿëÿðè (ÛÔÎÐ) ìÿðùÿëÿëè îëàðàã
ðåýèîíäà õèäìÿò ýþñòÿðèá. 1996-úû èëèí ñåíòéàáðûíäà êå÷èðèëÿí
ñå÷êèëÿðäÿí ñîíðà áó áþëìÿëÿðèí âÿçèôÿëÿðè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ñîíà
÷àòìûø, ëàêèí ðåýèîíäàêû ñàáèòëèéèí äàâàì åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ
22.800 íÿôÿðëèê ÍÀÒÎ Òÿùëöêÿñèçëèê Ãöââÿëÿðè (ÑÔÎÐ) 20
äåêàáð 1996-úû èëäÿí õèäìÿòè òÿùâèë àëìûøäûð.
14) Òÿøêèëàò 50 èëëèê òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ ãöââÿ òÿòáèã åäÿðÿê 25
àïðåë 1999-úó èë òàðèõèíäÿí åòèáàðÿí Éóãîñëàâèéàäà ùàâà
ÿìÿëèééàòëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðÿðÿê ñåðáëÿðèí áîñíéà ùåðñîãàâèíà âÿ
êîñîâàëûëàðà ãàðøû òþðÿòäèéè ñîéãûðûìûíû äàéàíäûðìûøäûð.
15) Éóãîñëàâèéà Ôåäåðàòèâ Ðåñïóáëèêàñû èëÿ ÍÀÒÎ àðàñûíäà 9
èéóí 1999-úó èë òàðèõèíäÿ èìçàëàíàí ùÿðáè-òåõíèêè ìöãàâèëÿéÿ
ÿñàñÿí ñåðá ãöââÿëÿðèíèí Êîñîâàäàí ÷ÿêèëìÿéÿ áàøëàìàëàðûíäàí

255
ñîíðà ñàéû 50 ìèíÿ ãÿäÿð ÷àòàí ÍÀÒÎ Êîñîâà Ãöââÿëÿðè (ÊÔÎÐ)
12 èéóí 1999-úó èë òàðèõèíäÿí åòèáàðÿí ðåýèîíäà õèäìÿò êå÷ìÿéÿ
áàøëàìûøäûð.
16) Ðîìà éàõûíëûüûíäàêû Ïàðòèêà Äè Ìàðå ùàâà áàçàñûíäà
2002-úè èëèí ìàéûíäà êå÷èðèëÿí çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà 50 èëäèð äöøìÿí
îëàí òÿðÿôëÿð áèð éåðÿ éûüûøìûø «ÍÀÒÎ-Ðóñèéà ýþðöøö» ùÿéàòà
êå÷èðèëìèøäèð. «ÍÀÒÎ-Ðóñèéà Òÿðÿôäàøëûã Øóðàñû»íûí éàðàíìàñûíû
íÿçÿðäÿ òóòàí «Ðîìà áÿéàííàìÿñè» èëÿ Ðóñèéà âÿ ÍÀÒÎ-íó
ìàðàãëàíäûðàí òÿùëöêÿñèçëèê ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ èêè òÿðÿôèí ÿìÿêäàøëûüû
ö÷öí ùöãóãè âÿ ñèéàñè çÿìèí ôîðìàëàøäûðûëìûøäûð.
17) ÀÁØ-äà 11 ñåíéàáð 2001-úè èë ùöúóìëàðûíäàí ñîíðà 13
ñåíòéàáð 2001-úè èëäÿ ÍÀÒÎ òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã «áèð èòòèôàã
þëêÿñèíèí ùöúóìà ìÿðóç ãàëäûüû ùàëäà áöòöí öçâëÿðèí ùöúóìà
ìÿðóç ãàëìûø ùåñàá åäèëÿúÿéè» áàðÿäÿ Øèìàëè Àòëàíòèêà
Ìöãàâèëÿñèíèí 5-úè ìàääÿñèíèí òÿòáèã îëóíìàñû ãÿðàðû ãÿáóë
åäèëìèøäèð.
18) 11 ñåíòéàáð ùöúóìëàðûíûí ýöíàùêàðû êèìè ñàéûëàí «ßë-
Ãàèäÿ» òåððîð òÿøêèëàòûíà ãàðøû êå÷èðèëÿí ÿìÿëèééàòëàðäàí ñîíðà
ßôãàíûñòàíäà äàèìè äþâëÿò ñòðóêòóðóíóí éàðàäûëìàñû, ìÿðêÿçè
ùàêèìèééÿòèí áöòöí þëêÿäÿ ùàêèì îëìàñû ìÿãñÿäè èëÿ 2003-úö èëèí
àâãóñòóíäàí ùÿðáè ãöââÿ ñàõëàíûëûð. ßôãàñûíòàíäàêû «Áåéíÿëõàëã
Òÿùëöêÿñèçëèê Éàðäûì Ãöââÿëÿðè (Ûíòåðíàòèîíàë Ñåúóðèòé
Àññèñòàíúå Ôîðúå —ÛÑÀÔ) 17-ñè ÍÀÒÎ öçâö îëìàãëà 31 þëêÿäÿí
6000-ÿ éàõûí ùÿðá÷è èëÿ òÿìèí åäèëèð.
Èòòèôàã ÿìÿêäàøëûã ìåõàíèçìèíè áàøäà Øèìàëè Àòëàíòèêà Øóðàñû
îëìàãëà Ìöäàôèÿ Ïëàíëàøäûðìà Êîìèòÿñè, Íöâÿ Ïëàíëàøäûðìà
Ãðóïó, Áàø êàòèá, Ùÿðáè Êîìèòÿ, Áåéíÿëõàëã Ùÿðáè Ùåéÿò
(Ûíòåðíàòèîíàë Ìèëèòàðé Ñòàôô) âÿ Ñòðàòåæè Êîìàíäàíëûãëàð âàñèòÿñè
èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèð. Øèìàëè Àòëàíòèêà Øóðàñû ñÿëàùèééÿòëÿðèíè áèðáàøà
ÍÀÒÎ ìöãàâèëÿñèíäÿí àëàí éåýàíÿ îðãàíäûð. Èòòèôàãûí ÿí àëè
ãÿðàðâåðèúè îðãàíûäûð. Áöòöí ãÿðàðëàð éåêäèëëèêëÿ ãÿáóë åäèëèð.
Áöòöí äþâëÿòëÿð Øóðàäà áÿðàáÿðùöãóãëó ñþç ùöãóãóíà ìàëèêäèð.
Ñÿôèðëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿôòÿäÿ ÿí àçû áèð äÿôÿ îëìàãëà éûüûøûðëàð.
Áóíà áàõìàéàðàã, äàùà éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ — õàðèúè èøëÿð, äàõèëè
èøëÿð íàçèðëÿðè âÿ éà ùþêóìÿò âÿ äþâëÿò áàø÷ûëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ äÿ

256
òîïëàíòû êå÷èðèëìÿñè ìöìêöíäöð. Ñÿôèðëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ éûüûøàí
Øóðàéà «Äàèìè Øóðà» äåéèëèð. Íàçèðëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ èñÿ èëäÿ ÿí àçû
èêè äÿôÿ òîïëàíòû êå÷èðèëèð. Ëàêèí òîïëàíòûíûí áó ñÿâèééÿäÿ
êå÷èðèëìÿñè ãÿáóë åäèëÿúÿê ãÿðàðëàðûí ÿùÿìèééÿòèíè äÿéèøäèðìèð.
Ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí Øóðàíûí àëò îðãàíëàð ôîðìàëàøäûðìàã
ñÿëàùèééÿòè âàð. Áóíà ÿñàñëàíàí Øóðà ÷îõ ñàéäà êîìèòÿ âÿ
ïëàíëàøäûðìà ãðóïó éàðàòìûøäûð. Øóðàíûí èø ôÿàëèééÿòè àëò êîìèòÿëÿð
òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíûð. Áó èøëÿðèí áþéöê ùèññÿñè äàèìè íöìàéÿíäÿ
êþìÿê÷èëÿðèíäÿí ôîðìàëàøàí Àëè Ñèéàñè Êîìèòÿ («Ñåíèîð Ïîëèòèúàë
Úîììèòòå») òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áöòöí áó òîïëàíòûëàðà
ÍÀÒÎ áàø êàòèáè âÿ éà îíó ÿâÿç åäÿí ñÿäðëèê åäèð. Íàçèðëÿð
ñÿâèééÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí èúëàñëàðäà õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðèíäÿí áèðè
ôÿõðè ñÿäðëèéè öçÿðèíÿ ýþòöðöð. Áó âÿçèôÿ ùÿð èë ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ
ýÿëÿí þëêÿ òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëèð.
Ìöäàôèÿ Ïëàíëàøäûðìà Êîìèòÿñè íîðìàë øÿðàèòäÿ äàèìè
íöìàéÿíäÿëÿðäÿí ôîðìàëàøûð, ëàêèí èëäÿ ÿí àçû èêè äÿôÿ ìöäàôèÿ
íàçèðëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ éûüûøûð. Êîìèòÿ ÍÀÒÎ äàõèëèíäÿ ùÿðáè
õèäìÿòëÿðÿ éîë ýþñòÿðèð. Ôðàíñà áó îðãàíäà òÿìñèë îëóíìóð.
Íöâÿ Ïëàíëàøäûðìà Ãðóïó äà äàèìè íöìàéÿíäÿëÿðäÿí
èáàðÿòäèð. Äàèìè íöìàéÿíäÿëÿð âÿ ìöäàôèÿ íàçèðëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ
èúëàñëàð êå÷èðèð. Ñÿëàùèééÿòëÿðè íöâÿ ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ìÿùäóäëàøûð.
Áàø Êàòèá öçâ äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí íàìèçÿäëÿð
àðàñûíäàí ñå÷èëèð. Òÿøêèëàòäàíêÿíàð ÿëàãÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ öçâ þëêÿëÿð
àðàñûíäàêû ìÿëóìàò ìöáàäèëÿñè âÿ ýþðöøëÿðäÿ òÿøêèëàòûí ÿí
ñÿëàùèééÿòëè íöìàéÿíäÿñè ñòàòóñóíäàäûð.
Ùÿðáè Êîìèòÿ Èòòèôàãûí ôÿàëèééÿòëÿðèíèí èäàðÿ åäèëìÿñè öçðÿ
Øèìàëè Àòëàíòèêà Øóðàñû, Ìöäàôèÿ Ïëàíëàøäûðìà Øóðàñû âÿ Íöâÿ
Ïëàíëàøäûðìà Ãðóïó ãàðøûñûíäà úàâàáäåùäèð. Êîìèòÿíèí ñÿäðè áàø
ãÿðàðýàù ðÿèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí 3 èëëèê ìöääÿòÿ ñå÷èëèð. Êîìèòÿíè
òÿìñèë åòìÿê ö÷öí ñå÷èëäèéèíÿ ýþðÿ þëêÿñèíèí äåéèë, ÍÀÒÎ-íóí
òÿìñèë÷èñè êèìè ùÿðÿêÿò åäèð. Êîìèòÿíèí ñÿëàùèééÿòëèñèäèð âÿ
éöêñÿê ñÿâèééÿëè òîïëàíòûëàðäà Êîìèòÿíè òÿìñèë åäèð.
Áåéíÿëõàëã Ùÿðáè Ùåéÿò — Ïëàí âÿ ñèéàñÿò, ßìÿëèééàò,
Êÿøôèééàò, ßìÿêäàøëûã âÿ Ðåýèîíàë òÿùëöêÿñèçëèê, Ìàääè-òåõíèêè
òÿúùèçàò èäàðÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Ùÿðáè ìÿñÿëÿëÿðäÿ ïëàíëàøäûðìà

257
âÿ ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð àïàðàðàã Ùÿðáè Êîìèòÿéÿ òþâñèéÿëÿð âåðèð.
Ùÿðáè Êîìèòÿíèí ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðëàðûí òàì øÿêèëäÿ éåðèíÿ
éåòèðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áó ãóðóìà ðÿùáÿðëèê åäÿí ðÿèñ (Äèðåúòîð
îô òùå Ûíòåðíàòèîíàë Ìèëèòàðé Ñòàôô) Ùÿðáè Êîìèòÿ òÿðÿôèíäÿí öçâ
äþâëÿòëÿðèí ýþñòÿðÿúÿéè íàìèçÿäëÿð àðàñûíäàí ñå÷èëèð.
ÍÀÒÎ ãöââÿëÿðèíèí òÿøêèëàòëàíìàñû 2002-úè èëèí îêéàáðûíäà
êå÷èðèëÿí Ïðàãà çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà ãÿáóë åäèëÿí ãÿðàðëàðëà ìöùöì
äÿðÿúÿäÿ äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëûá. ÍÀÒÎ ÿââÿëëÿð èêè ñòðàòåæè
êîìàíäàíëûã ôîðìàñûíäà òÿøêèëàòëàíûá: Àâðîïà Ìöòòÿôèã
Êîìàíäàíëûüû (ÀÚÅ) âÿ Àòëàíòèêà Ìöòòÿôèã Êîìàíäàíëûüû
(ÀÚËÀÍÒ) 1999-úó èëäÿ ÍÀÒÎ-íóí Êîìàíäàíëûã ñòðóêòðóíóí 65
ãÿðàðýàùû 20 ãÿðàðýàùà åíäèðèëìèø îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ãûñà
ìöääÿòäÿí ñîíðà áö òÿøêèëàòëàíìàäà äàùà áàøãà éåíèëèêëÿðÿ
åùòèéàú äóéóëìàüà áàøëàíìûøäûð. Èòòèôàãûí ÿðàçè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí
àðòìàñû èëÿ ñòàòèê ìöäàôèÿ åùòèéàúëàðû àçàëäûüû ùàëäà, ÍÀÒÎ-íóí
áþùðàíëàðà ãàðøû ìÿñÿëÿëÿðäÿ äàùà òÿñèðëè ðîë îéíàìàñû, äàùà ýöúëö
ìþâãåòóòìà ãàáèëèééÿòè, ÷åâèêëèê, ðåàêñèéà ãàáèëèééÿòè âÿ «þç-
þçöíÿ êèôàéÿòåòìÿ» ñÿâèééÿñè (éÿíè áèð ãÿðàýàùûí þçöíöí ñöëù
äþâðöíäÿêè ãàéíàãëàðû èëÿ ÿìÿëèééàò þùäÿéÿ ýþòöðìÿ ãàáèëèééÿòè)
òÿëÿá åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áóíóíëà áàüëû, äèýÿð áèð àìèë äÿ ÍÀÒÎ-
íóí ÿíÿíÿâè úàâàáäåùëèê ñàùÿñè õàðèúèíäÿ ìàðàã ñàùÿëÿðèíèí
îëäóüóíóí ìÿëóì îëìàñûäûð. Áó éàíàøìàäàí ÷ûõûø åäÿðÿê éåíè
ñòðóêòóðëà ÍÀÒÎ ùÿðáè êîìàíäàíëûã äÿéèøèêëÿðèíèí «èòòèôàãûí
áöòöí ìèññèéàëàðûíûí ÿìÿëèééàò åùòèéàúëàðûíû þäÿéÿ áèëÿúÿê äàùà
êè÷èê, äàùà òÿñèðëè êîìàíäàíëûã ñòðóêòóðó» ùÿäÿôëÿíìèøäèð. Áó
òÿøêèëàòëàíìà èòòèôàãûí éàðàíìàñûíäàí èíäèéÿ ãÿäÿð ùÿðáè
òÿøêèëàòëàíìàäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ÿí ìöùöì éåíèëèêëÿðäÿí áèðèäèð.
ÍÀÒÎ-íóí 2003-úö èë Êîìàíäàíëûã ñòðêóòóðó äà 1999-úó
èëäÿêè ñòðóêòóðó êèìè ñòðàòåæè êîìàíäàíëûãëàðäàí èáàðÿòäèð.
Ìöòòÿôèã ßìÿëèééàò Êîìàíäàíëûüû (Àëëèåä Úîììàíä Îïåðàòèîí—
ÀÚÎ) âÿ Ìöòòÿôèã Òðàíñôîðìàñèéà Êîìàíäàíëûüû (Àëëèåä
Òðàíñôîðìàòèîí Úîììàíä—ÀÒÚ).
Ñóïðåìå Àëëèåä Úîììàíäåð Åóðîïå (ÑÀÚÅÓÐ)
êîìàíäàíëûüûíäàêû Ìöòòÿôèã ßìÿëèééàò Êîìàíäàíëûüû èòòèôàãûí
ùÿì Àâðîïà, ùÿì äÿ Àòëàíòèêà ðåýèîíëàðûíäàêû áöòöí

258
ÿìÿëèééàòëàðûíà úàâàáäåù îëàí ÿìÿëèééàò êîìàíäàíëûüûäûð. Áó
êîìàíäàíëûüûí òÿðêèáèíäÿ ìÿðêÿçè ãÿðàðýàùû Ùîëëàíäèéàäà îëàí
Øèìàë Áèðëÿøìèø Ãöââÿëÿð Êîìàíäàíëûüû èëÿ ìÿðêÿçè ãÿðàðýàùû
Èòàëèéàäà îëàí Úÿíóá Áèðëÿøìèø Ãöââÿëÿð Êîìàíäàíëûüû
éàðàäûëìûøäûð. Ìöòòÿôèã Òðàíñôîðìàñèéà Êîìàíäàíëûüû èñÿ ÍÀÒÎ
ùÿðáè ïîòåíñèàëûíûí éåíè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàðàã äÿéèøäèðèëìÿñèíÿ,
òðàíñôîðìàñèéàíûí äàâàìëûëûüûíà ýþðÿ úàâàáäåù îëàí, ôÿàëèééÿòäÿ
îëàí êîìàíäàíëûãäûð. Ìÿðêÿçè ÀÁØ-ûí Âèðúèíéà Øòàòûíäàêû
Êîðôîêäàäûð.
Ìöòòÿôèã ßìÿëèééàò Êîìàíäàíëûüû 19 èéóí 2003-úö èëäÿí,
Ìöòòÿôèã Òðàíñôîðìàñèéà Êîìàíäàíëûüû èñÿ 1 ñåíòéàáð 2003-úö
èëäÿí ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðìÿéÿ áàøëàéûá.

§11. Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû

(ÀÒßÒ)

Àâðîïàäà èêè áëîêóí áàðûøìàñû äöøöíúÿñè èëê äÿôÿ 1954-úö èëäÿ

Ìîëîòîâ òÿðÿôèíäÿí îðòàé àòûëìûøäûð. Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí ñöðÿòëÿ
äàâàì åòäèéè áó äþâðäÿ òÿêëèô ãÿáóë åäèëìÿéèá. Ëàêèí Ñöâåéø âÿ
Êóáà áþùðàíëàðûíûí òÿúðöáÿñèíäÿí ñîíðà áàøëàéàí íàçÿðÿòëè
ìöëàéèìëÿøìÿ äþâðö èñÿ þç íÿòèúÿëÿðèíè 70-úè èëëÿðäÿ âåðèá. Áó
èëëÿðèí áàøëàíüûúûíäà ÑÑÐÈ òÿðÿôèíäÿí éåíèäÿí àêòóàëëàøäûðûëàí,
õöñóñèëÿ ÍÀÒÎ âÿ ÀÁØ òÿðÿôèíäÿí ðÿää åäèëÿí Àâðîïà
ñÿâèééÿñèíäÿ áèð òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ÿìÿêäàøëûã êîíôðàíñûíûí òÿøêèë
îëóíìàñû ôèêðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ÑÑÐÈ âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí î
äþâðäÿêè ñòðàòåæè ìþâãåëÿðèíèí óçëàøìàñûíûí ìÿùñóëó îëìóøäóð.
ÑÑÐÈ-íèí áó òÿêëèôè àêòóàëëàøäûðìàñûíûí î äþâðäÿ ö÷ ÿñàñ ñÿáÿá
îëóá: áèðèíúèñè, Øÿðãè Àâðîïàäàêû Ñîâåò ìþâúóäëóüóíóí
ãàíóíèëÿøäèðèëìÿñè, èêèíúèñè, áþéöê ãöââÿëÿð àðàñûíäà òÿúðèä
îëóíìóø ùàëäà îëàí ÑÑÐÈ-íèí Àâðîïàäàõèëè ÷îõòÿðÿôëè áèð
äèïëîìàòèê ìöùèòäÿ áàëàíñëàøäûðûúû áèð àêòîð êèìè èøòèðàê åòìÿñè,
ö÷öíúöñö èñÿ, õöñóñèëÿ 1968-úè èëäÿ ×åõîñëîâàêèéà ùàäèñÿñè èëÿ
òÿúàâöçêàð âÿ èøüàë÷ûëûã íöìàéèø åòäèðÿí ÑÑÐÈ-íèí áåéíÿëõàëã
äèàëîãà âÿ ñöëùÿ à÷ûã îëàí þëêÿ èìèúè ôîðìàëàøäûðà áèëìÿê èñòÿéè
18 ñåíòéàáð 1973-úö èëäÿí 21 èéóë 1975-úè èëÿ ãÿäÿð Úåíåâðÿäÿ
259
ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðÿí âÿ 30-31 èéóë — 1 àâãóñò 1975-úè èë
òàðèõëÿðèíäÿ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ éåíèäÿí Ùåëñèíêèäÿ òîïëàøûá
ñÿíÿäëÿðèí òÿñäèã îëóíìàñû èëÿ äàâàì åäÿí Àâðîïà òÿùëöêÿñèçëèê
âÿ ßìÿêäàøëûã Ìöøàâèðÿñèíèí éåêóíóíäà 33 Àâðîïà þëêÿñèíèí,
Êàíàäà âÿ ÀÁØ òÿðÿôèíäÿí äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû
ñÿâèééÿñèíäÿ èìçàëàìàñû èëÿ ãÿáóë åäèëÿí Ùåëñèíêè Éåêóí Ñÿíÿäè
éåíè áèð äþâðöí áàøëàíüûúû îëìóøäóð. Áó ñÿíÿä áóíäàí ñîíðàêû
äþâðäÿ Ñîâåò Èòòèôàãû âÿ Âàðøàâà (Ìöãàâèëÿñèíèí) Ïàêòûíûí
äàüûëìàñûíûí áàøëàíüûú íþãòÿñè ñàéûëà áèëÿð. Îíà ýþðÿ êè, î òàðèõÿ
ãÿäÿð äåìîêðàòèéà âÿ èíñàí ùöãóãëàðû ìÿñÿëÿñèíäÿ ñÿðò ñèéàñÿò
éöðöäÿí Ñîâåò èòòèôàãû Ùåëñèíêè Éåêóí Ñÿíÿäè èëÿ áó ñàùÿäÿ áÿçè
èñëàùàòëàðû ãÿáóë åòìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, àðòûã áó ñÿíÿäè
èìçàëàéàí þëêÿëÿð èíñàí ùöãóãëàðûíû äàõèëè ìÿñÿëÿ ùåñàá åäÿ
áèëìÿéÿúêëÿð.
Éåêóí ñÿíÿääÿ ãÿáóë åäèëÿí âÿ îíó èìçàëàéàí äþâëÿòëÿðèí
àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðÿ éîë ýþñòÿðÿúÿê 10 ÿñàñ ïðèíñèï àøàüûäà-
êûëàð îëìóøäóð:
à) áÿðàáÿðùöãóãëó ñóâåðåíëèê âÿ ñóâåðåíëèéÿ ùþðìÿò;
á) ýöú òÿáèãåòìÿ âÿ éà ýöú òÿòáèãåòìÿ úÿùäèíäÿí ÷ÿêèíìÿê;
ú) ñÿðùÿäëÿðèí òîõóíóëìàçëûüû;
÷) äþâëÿòëÿðèí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí òîõóíóëìàçëûüû;
ä) ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè;
å) äàõèëè èøëÿðÿ ìöäàõèëÿ åòìÿìÿê;
ÿ) èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ÿñàñ àçàäëûãëàðà ùþðìÿò;
ô) õàëãëàðûí áÿðàáÿð ùöãóãëàðäàí âÿ þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèí-
åòìÿ ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè;
ý) äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã;
ü) áåéíÿëõàëã ùöãóãóí þùÿäëèêëÿðèíè õîøìÿðàìëû øÿêèëäÿ éåðè-
íÿ éåòèðìÿê.

Ùåëñèíêè Éåêóí Ñÿíÿäèíäÿ ö÷ ÿñàñ ìÿñÿëÿ, åòèìàä éàðàäàí

òÿäáèðëÿð, òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ñèëàùñûçëàíìàíûí áÿçè éþíëÿðè ùàããûíäà
äÿéèøèêëÿðëÿ ýåíèøìèãéàñëû ùÿðáè òÿëèìëÿðèí ãàáàãúàäàí åëàí
åäèëìÿñè, ùÿðáè òÿëèìëÿðäÿ ìöøàùèäÿ÷è äÿéèøèêëèéè, èðèìèãéàñëû
ùÿðáè ãöââÿëÿðèí äèñëîêàñèéàñûíûí ãàáàãúàäàí åëàí åäèëìÿñè,

260
åòèìàä éàðàäàí áàøãà òÿäáèðëÿð, ñèëàùñûçëàøìà èëÿ áàüëû ïðîáëåìëÿð
âÿ öìóìè èøëÿðëÿ áàüëû ïðèíñèïëÿð ìöÿééÿí îëóíóá.
Èãòèñàäèééàò, åëì-òåõíîëîýèéà âÿ åêîëîýèéà ñàùÿëÿðèíäÿ
ÿìÿêäàøëûãëàðëà áÿðàáÿð ñÿíàéå ñàùÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûã âÿ áèðýÿ
ìÿíàôå äàøûéàí ëàéèùÿëÿð, òèúàðÿò âÿ ñÿíàéåäÿ ÿìÿêäàøëûãëà áàüëû
ìöääÿàëàðà éåð âåðèëèá.
Åéíè çàìàíäà ùóìàíèòàð âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûãëà áàüëû
õàëãëàð àðàñûíäà ñöëùÿ âÿ èíñàí ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñûíà òþùôÿ
âåðìÿê, ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûüûí
ÿùÿìèééÿòè, ðåæèì ôÿðãèíÿ áàõìàäàí òÿðÿôäàøëûüûí èíêèøàô
åòäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè éåð àëìûøäûð. Ñÿíÿäèí èìçàëàíìàñûíäàí
ñîíðàêû ïðîñåñ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿíäÿ ýþðöíäöéö êèìè, ÀÒßÌ
õöñóñèëÿ èíñàí ùöãóãëàðû ìÿñÿëÿñèíäÿêè úÿùäëÿðè èëÿ äèããÿò ÷ÿêèá
âÿ 1990-úû èëäÿ êå÷èðèëÿí Ïàðèñ çèðâÿ òîïëàíòûñûíäàí ñîíðà áó
ñàùÿäÿ òÿøêèëàòëàíìà îëóá.
Ñÿíÿääÿ ìöÿéÿí åäèëÿí ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû äàâàìëû òîïëàíòûëàð
êå÷èðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóø, áó òîïëàíòûëàðäà èøòèðàê åäÿí
äþâëÿòëÿð àðàñûíäà åòèìàäû àðòûðàí òÿäáèðëÿð ìÿñÿëÿñèíäÿ éåíè
ìöääÿàëàð äà ãÿáóë åòìèøäèð. 1986-úû èëäÿ Ñòîêùîëìäà êå÷èðèëÿí
Àâðîïà Ñèëàùñûçëàíìà Êîíôðàíñû èëÿ áàøëàéàí ïðîñåñèí ÿí ìöùöì
íÿòèúÿñè 19 íîéàáð 1990-úû èëäÿ Ïàðèñäÿ êå÷èðèëÿí ÀÒßÌ çèðâÿ
òîïëàíòûñûíûí áàøëàíüûúûíäà Àâðîïà êëàññèê ñèëàùëàð ìöãàâèëÿñèíèí
èìçàëàíìàñû âÿ 21 íîéàáð 1990-úû èëäÿ ÀÒßÌ äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò
áàø÷ûëàðûíûí çèðâÿ òîïëàíòûñûíäà 34 èøòèðàê÷û äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí
èìçàëàíàí Ïàðèñ Þùäÿëèéè îëäó.
Ïàðèñ Þùäÿëèéè èëÿ òÿøêèëàòëàíìà ïðïîñåñè áàøëàíìûø, ÀÒßÒ
Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëÿðè Øóðàñû òàì áèð ìÿðêÿçè ñòðóêòóð êèìè îðòàéà
÷ûõìûøäûð. 1991-úè èëèí ÿââÿëÿðèíäÿí åòèáàðÿí ÀÒßÌ-èí ö÷ äàèìè
îðãàíû: Ïðàãàäàêû Êàòèáëèê, Âéàíàäàêû Ìöíàãèøÿëÿðèí Ãàðøûñûíûí
Àëûíìàñû Ìÿðêÿçè âÿ Âàðàøàâàäàêû Àçàäà Ñå÷êèëÿð Áöðîñó (äàùà
ñîíðà àäû Äåìîêðàòèê Òÿñèñàòëàð âÿ Èíñàí Ùöãóãëàðû Áöðîñó êèìè
äÿéèøäèðèëèá) éàðàäûëûá.
Ïàðèñ Þùäÿëèéèíÿ ÿñàñÿí äþâëÿòëÿðèí, èíñàíëàðûí âÿ ìèëëè
àçëûãëàðûí ùöãóãëàðûíà ùþðìÿò åòìÿëÿðÿè êèôàéÿò åòìèð, áóíóíëà
éàíàøû, ìèëëè àçëûãëàðûí ôÿðãëè êèìëèêëÿðèíèí ãöââÿòëÿíäèðèëìÿñè

261
ö÷öí ëàçûìè øÿðàèòëÿðèí éàðàäûëìàñû äà âàúèá ùåñàá åäèëèð. Þùäÿëèéÿ
ýþðÿ, Áàø Êàòèáëèê èêè èëäÿ áèð ìöøàùèäÿ êîíôðàíñëàðû âÿ äþâðè
èúëàñëàð êå÷èðèð. 1992-úè èëäÿêè Ùåëñèíêè ñàììèòèíäÿ Ìèëëè Àçëûãëàð
Àëè Êîìèññàðëûüû éàðàäûëäû, 1994-úö èë Áóäàïåøò ñàììèòèíäÿ èñÿ
ÀÒßÌ Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû (ÀÒßÒ)
àäëàíäûðûëàðàã òÿøêèëàòëàíìàñûíû áàøà ÷àòäûðäû. Äåìÿê îëàð êè,
«Àâðîïà Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû» êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ
áàøëàéàí ÀÒßÒ ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíÿ «ìöíàãèøÿëÿðèí ãàðøûñûíûí
àëûíìàñû âÿ áþùðàíûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû» ìÿñÿëÿëÿðèíè äÿ äàõèë
åäÿðÿê ðåýèîíäàêû ìöíàãèøÿëÿðè äèïëîìàòèê âàñèòÿëÿðëÿ ùÿëë åòìÿéè
ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéäó.
Òöðêèéÿ ÀÒßÒ-ÿ âåðäèéè ÿùÿìèééÿòèí ñöáóòó îëàðàã 1999-úö
èëäÿ ÀÒßÒ-èí ñàììèòèíèí Èñòàíáóëäà êå÷èðèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûá.
19 íîéàáð 1999-úö èëäÿ Èñòàíáóëäà èìçàëàíàí Àâðîïà
Òÿùëöêÿñèçëèê Þùäÿëèéèíèí áöòöí öçâ äþâëÿòëÿðèí òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ
òþùôÿ âåðÿúÿéè ãåéä åäèëìèø, áó ñàçèøÿ èìçà àòàí äþâëÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí ÀÒßÒ-èí ìþâúóä âàñèòÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè âÿ
åéíè çàìàíäà éåíèëÿðèíèí éàðàäûëìàñû ðàçûëàøäûðûëìûøäûð. 1-2
äåêàáð 2003-úö èëäÿ Ìààñòðèõòäÿ êå÷èðèëÿí ÀÒßÒ Íàçèðëÿð Øóðàñû
òîïëàíòûñûíäà ãÿáóë åäèëÿí “ÕÕÛ ÿñðäÿ ñàáèòëèê âÿ òÿçëöêÿñèçëèéÿ
ãàðøû òÿùäèäëÿðëÿ áàüëû ÀÒßÒ ñòðàòåýèéàñû òÿøêèëàòûí äÿéèøìÿêäÿ
îëàí òÿùëöêÿñèçëèê øÿðàèòèíäÿ ðèñê âÿ òÿùëöêÿëÿðëÿ áàüëû
éàíàøìàñûíûí îðòàéà ãîéóëìàñû áàõûìûíäàí ìöùöì áèð àääûì
ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Áó ñòðàòåæè ñÿíÿääÿ äÿ òîõóíóëàí, ùÿìñÿðùÿä
áþëýÿëÿðäÿí éàðàíàí ùÿäÿëÿð ãèñìèíäÿ ÀÒßÒ 2004-úö èëäÿ öçâ
þëêÿëÿðèí äèàëîã âÿ ÿìÿêäàøëûüûíûí àðòûðûëìàñû èëÿ ÀÒßÒ íîðìà,
ïðèíñèï âÿ þùäÿëèêëÿðèíèí äèýÿð áþëýÿëÿðÿ éàéûëìàñû èìêàíëàðûíû
éàðàòäû.
Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû Âàíêîâåðäÿí
Âëàäèâîñòîêà ãÿäÿð ýåíèø áèð ÿðàçèäÿ 55 èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿ
Àâðàñèéà-Àòëàíòèêà ðåýèîíóíäà ýåíèø ðåýèîíàë òÿùëöêÿñèçëèê
òÿøêèëàòû õöñóñèééÿòèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð.

262
 §12. Ãàðà äÿíèç Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû (ÃÈßÒ)

Ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ Òöðêèéÿ èñòèñíà îëìàãëà áöòöí Ãàðà

äÿíèç ñàùèë þëÿêÿëÿðèíèí Øÿðã áëîêóíà äàõèë îëìàñû áó äÿíèçëÿ
áàüëû ñèéàñÿòèí äàùà ãëîáàë ìèãéàñëû ñèéàñÿòäÿ ìöÿééÿíëÿøìÿñèíÿ
éîë à÷ìûøäûð. Áó äà Òöðêèéÿíèí Ãàðà äÿíèç ùþâçÿñèíè ìèëëè
ñòðàòåýèéà ïëàíëàøäûðûëìàñûíûí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè èñòèôàäÿ åòìÿ
øàíñûíû ìöùöì äÿðÿúÿäÿ àçàëòìûøäûð. Ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ
ùÿì ðåýèîíàë ÿìÿêäàøëûã, ùÿì äÿ Òöðêèéÿíèí éàõûí ãóðó âÿ äÿíèç
ùþâçÿëÿðè èëÿ áàüëû ñèéàñÿòè áàõûìûíäàí úèääè áèð ñòðàòåæè èíòåãðàñèéà
ïîòåíñèàëû éàðàíìûøäûð. Áó ïîòåíñèàëû äèíàìèê ñòðàòåæè âàñèòÿ ùàëûíà
÷åâèðìÿê ö÷öí äþâðèééÿéÿ áóðàõûëàí ÃÈßÒ áó èñòèãàìÿòäÿ
áîøëóüó äîëäóðà áèëÿúÿê àääûì êèìè ýþðöëöðäö. Ãàðà äÿíèç Èãòèñàäè
ßìÿêäàëûüû ëàéèùÿ êèìè 1990-úû èëäÿ Øöêðö ßëÿêäàü òÿðÿôèíäÿí
èðÿëè ñöðöëöá. Òöðêèéÿíèí òÿøÿááöñ ýþñòÿðäèéè ëàéèùÿéÿ ðåýèîí
þëêÿëÿðè äÿ ýåíèø ìàðàã ýþñòÿðìèøëÿð. Ùàçûðëûã èøëÿðè ñîíðàñûíäà 25
èéóí 1992-úè èëäÿ Èñòàíáóëäà êå÷èðèëÿí ñàììèòäÿ èìçàëàíàí Ãàðà
äÿíèç Èãòèñàäè ßìÿêäàëûüû Çèðâÿ Äåêëàðàñèéàñû èëÿ ëàéèùÿ ãàíóíè
ãöââÿéÿ ñàëûíìûøäûð. ÃÈßÒ-èí 11 òÿñèñ÷è öçâëÿðè áóíëàðäûð:
Àëáàíèéà, Àçÿðáàéúàí, Áîëãàðûñòàí, Åðìÿíèñòàí, Ýöðúöñòàí,
Ìîëäîâà, Ðóìûíèéà, Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû, Òöðêèéÿ, Óêðàéíà âÿ
Éóíàíûñòàí. Áóíëàðëà éàíàøû, òÿøêèëàòäà Èñðàèë, Ìèñèð, Ïîëøà,
Ñëîâàêèéà âÿ Òóíèñ äÿ ìöøàùèäÿ÷è ñòàòóñóíäà òÿìèñë îëóíóðëàð.
ÃÈßÒ öçâ äþâëÿòëÿðèí úîüðàôè éàõûíëûãëàðûíûí âÿ
èãòèñàäèééàòëàðûíûí áèð-áèðèíè òàìàëàéûúû úÿùÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê
àðàëàðûíäàêû èãòèñàäè, òèúàðè, åëì âÿ òåõíîëîæè ÿìÿêäàøëûüû èíêèøàô
åòäèðìÿê âÿ Ãàðà äÿíèç ùþâçÿñèíèí ñöëù, ñàáèòëèê âÿ ðèôàù
ðåýèîíóíà ÷åâðèìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Áóíóí ö÷öí, ãûñà ìöääÿòäÿ
ðåýèîí þëêÿëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûã ö÷öí ìöíàñèá øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû,
ìàë âÿ õèäìÿò áèçíåñèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóø,
óçóí ìöääÿòäÿ èñÿ øÿõñëÿðèí, ìàëëàðûí, èíâåñòèñèéàíûí âÿ
õèäìÿòëðèí äàùà àçàä øÿêèëäÿ äþâðèééÿñè ìÿãñÿäè ãàðøûéà
ãîéóëìóøäóð. Áþéöê Àâðîïà «ìåìàðëûüû»íûí áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë
åäÿí áó ÿìÿêäàøëûã Àâðîïà Èòòèôàãû âÿ éà Àâðîïàäàêû äèýÿð
áèðëèêëÿðèí àëòåðíàòèâè äåéèë, áöòþâëÿøäèðèúè áèð àëò ñèñòåìäèð. 1998-úè
263
èëäÿ Éàëòàäà èìçàëàíàí ìöãàâèëÿíèí öçâ þëêÿëÿð òÿðÿôèíäÿí
ðàòèôèêàñèéà åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Ãàðà äÿíèç Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã
Òÿøêèëàòû (ÃÈßÒ) áåéíÿëõàëã ùöãóã ãàçàíûá.
ÃÈßÒ-èí ÿí àëè ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ îðãàíû Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëÿðè
Ñàììèòèäèð. Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëÿðè Ñàììèòè ÃÈßÒ-èí ôÿàëèééÿòèíäÿ,
àëò îðãàíëàðûí éàðàäûëìàñû, èøëÿðèí éþíëÿíäèëìÿñè âÿ ãÿðàðëàðûí
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè, ìöøàùèäÿ÷è ñòàòóñóíóí òàíûíìàñû èëÿ áàüëû
ãÿðàðëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ, äàõèëè íèçàìíàìÿíèí ùàçûðëàíìàñûíà
âÿ äÿéèøäèðèëìÿñèíÿ úàâàáäåùäèð. Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëÿðè Òîïëàíòûñû
íîðìàë ùàëäà 6 àéäàí áèð êå÷èðèëèð. Äþâðè ñÿäðëèê 6 àéäàí áèð îëàðàã
ëàòûí ãðàôèêàëû èíýèëèñ ÿëèôáàñû ñûðàñûíà ÿñàñÿí íþâáÿ èëÿ àïàðûëûð.
Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëÿðè Òîïëàíòûñû ãàðøûñûíäà úàâàáäåùëèê äàøûéàí
Ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàð âÿ èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûã òðàñôîðìàñèéàñû, Áàíê
âÿ ìàëèééÿ, Òúàðÿò âÿ ñÿíàéå ÿìÿêäàøëûüû, Àãðàð âÿ êÿíä
òÿñÿððöôàòû, Ðàáèòÿ âÿ íÿãëèééàò, ßòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû, Åëì âÿ
òåõíîëîýèéà èø÷è ãðóïëàðû âÿ ìöõòÿëèô ìöâÿããÿòè èø÷è ãðóïëàð
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. ÃÈßÒ-èí Êàòèáëèéè 3 ìàé 1993-úö èëäÿí
Èñòàíáóëäà þç ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàéûá. ÃÈßÒ Ïàðëàìåíò
Àññàìáëåéàñû èñÿ (ÃÈßÒ ÏÀ) 26 ôåâðàë 1993-úö èëäÿ èìçàëàíàí
äåêëàðàñèéà èëÿ ôîðìàëàøäûðûëûá. ÃÈßÒ ÏÀ öçâ þëêÿëÿðèí ÿùàëèñèíèí
ñàéëàðû íÿçÿðÿ àëûíàðàã ìöÿééÿí åäèëÿí ìàíäàòëà òÿìñèë
îëóíäóãëàðû 70 íÿôÿðëèê Àëè Øóðà øÿêëèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.
Áóíóíëà éàíàøû, ÃÈßÒ-ëÿ þçÿë ñåêòîð àðàñûíäà áèð ìåõàíèçì
ôîðìàëàøäûðûëìàñû ìÿãñÿäè èëÿ öçâ þëêÿëÿðèí ùÿð áèðèíäÿí 1 íÿôÿð
îëìàãëà Ãàðà äÿíèç Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Øóðàñû éàðàäûëûá.
×îõ ñöðÿòëÿ éàðàäûëàí ÃÈßÒ õöñóñèëÿ 90-úû èëëÿðèí èêèíúè
éàðûñûíäàí åòèáàðÿí òÿñèðëèëèéèíè ìöùöì äÿðÿúÿäÿ èòèðìÿéÿ
áàøëàéûá. Áó èòêèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè öçâ þëêÿëÿðèí òÿøêèëàòû äàèìè
àìèëëÿðÿ ÿñàñëàíàí ôÿàë õàðàêòåðÿ ìàëèê ñòðêóòóð êèìè äåéèë,
êîíéóêòóð ìàðàãëàðà úàâàá âåðÿí ðåàêñèîíåð ñòðóêòóð êèìè
ýþðìÿëÿðèäèð. ÃÈßÒ õöñóñèëÿ ìöùöì ñòðàòåæè âàñèòÿ êèìè éåíèäÿí
íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿëèäèð. Áó òÿøÿááöñöí ìöÿëëèôëè îëàí Òöðêèéÿ áó
àíà ãÿäÿð îëàí òÿúðöáÿäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê òÿøêèëàòûí äàèìè ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿí (àêñèîíåð) ãóðóìà ÷åâðèëìÿñè úÿùäëÿðèíè ñöðÿòëÿíäèðèëìÿ-
ëèäèð.

264
 §13. Ãàðà äÿíèç ßìÿêäàøëûüû Õèäìÿò Ãðóïó
(ÁËÅÀÚÊÑÅÀÔÎÐ)

Òöðêèéÿíèí Ãàðà äÿíèçÿ áèð áàøãà òÿøÿááöñö äÿ Ãàðà äÿíèçëÿ

ñàùèëè îëàí þëêÿëÿðè ÿùàòÿ åäÿí «÷àüûðûøà ýþðÿ» (îí-úàëë) õèäìÿò
ýþñòÿðÿúÿê Ãàðà Äÿíèç ßìÿêäàøëûüû Õèäìÿò Ãöââÿëÿðè
éàðàäûëìàñû òÿêëèôèäèð. Ëàêèí ðåýèîíäà ñöëùÿ èñòèãàìÿòëÿíìèø,
ìÿùäóä âÿ þçöíÿìÿõñóñ áó ñòðóêòóð áèð ìöãàâèëÿ èëÿ
ôîðìàëàøäûðûëñà äà, áèð òÿøêèëàò êèìè àäû ùàëëàíìûð.
Ãàðà äÿíèçäÿ ñöëù âÿ ñàáèòëèéèí äàâàì åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ
ðåýèîíàë ÿìÿêäàøëûã ôÿàëèééÿòëÿðèíèí àðòûðûëìàñû âÿ ìåùðèáàí
ãîíøóëóã ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëìèø ñàùèë
þëêÿëÿðèí èøòèðàêû èëÿ ÷îõìèëëÿòëè äÿíèç ãöââÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû
ôèêðè èëê äÿôÿ 1998-úè èëèí îêòéàáðûíäà Òöðêèéÿ òÿðÿôèíäÿí
ýöíäÿìÿ ýÿòèðèëèá. «Áëåàúêñåàôîð»óí éàðàäûëìàñû ö÷öí àïàðûëàí
äàíûøûãëàðûí éåêóíóíäà Ãàðà äÿíèç ßìÿêäàøëûüû Õèäìÿò
Ãðóïóíóí òÿøêèëèíÿ äàèð ìöãàâèëÿ Òöðêèéÿ, Áîëãàðûñòàí,
Ýöðúöñòàí, Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû, Ðóìûíèéà âÿ Óêðàéíà
íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí 2 àïðåë 2001-úè èë òàðèõèíäÿ Èñòàíáóëäà
èìçàëàíìûø, 21 èéóí 2001-úè èëäÿ Òöðêèéÿ Áþéöê Ìèëëÿò Ìÿúëèñè
òÿðÿôèíäÿí ðàòèôèêàñèéà åäèëÿðÿê ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð.

«Áëåàúêñåàôîð»óí ìÿãñÿäè òÿñèñ ìöãàâèëÿñèíèí Û ìàääÿñèíäÿ

éåð àëûá:
à) Ãàðà äÿíèç ñàùèëèíäÿêè äþâëÿòëÿð àðàñûíäà äîñòëóüóí,
ìåùðèáàí ìöíàñèáÿòëÿðèí âÿ ãàðøûëûãëû åòèìàäûí äàùà äà
ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ òþùôÿ âåðìÿê âÿ äÿíèç ãöââÿëÿðè àðàñûíäà
ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè ýöúëÿíäèðìÿê;
á) ßìÿêäàøëûüûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè èëÿ ðåýèîíäà ñöëù âÿ ñàáèòëèéè
èíêèøàô åòäèðìÿê.

«Áëåàúêñåàôîð»óí âÿçèôÿëÿðè áóíëàðäûð:

à) Àõòàðûø âÿ õèëàñåòìÿ ÿìÿëèééàòëàðû;
á) Ùóìàíèòàð éàðäûì ÿìÿëèééàòû;
265
 ú) Ìèíà ÿëåéùèíÿ òÿäáèðëÿð;
÷) ßòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû ÿìÿëèééàòëàðû;
ä) Õîøìÿðàìëû ñÿôÿðëÿð;
å) áöòöí òÿðÿôëÿðèí ãÿáóë åäÿúÿéè äèýÿð âÿçèôÿëÿð.

«Áëåàúêñåàôîð» éóõàðûäà áÿùñ åäèëÿí âÿçèôÿëÿðèí èúðàñûíäàêû

éåòÿðëèëèéèíè âÿ ãàðøûëûãëû èñòèôàäÿñèíè àðòûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ òÿëèìëÿð
êå÷èðÿ, ÁÌÒ âÿ éà ÀÒßÒ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿêè ÿìÿëèééàòëàðäà òàïøûðûã
àëà áèëÿð.
«Áëåàúêñåàôîð» êîìàíäàíû (ÚÎÌÁËÅÀÚÊÔÎЗ Ãàðà äÿíèç
ßìÿêäàøëûüû Õèäìÿò Ãðóïó Êîìàíäàíû) âÿ ãÿðàðýàù çàáèòëÿðè
áèð èë ìöääÿòèíÿ òÿéèí åäèëèðëÿð. Êå÷èä ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ ùÿéàòà
êå÷èðèëèð. «Áëåàúêñåàôîð» êîìàíäàíëûüû èëê 1 èë ìöääÿòèíÿ áèð òöðê
àäìèðàë òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëèá.
«Áëåàúêñåàôîð»ëà áàüëû áöòöí ãÿðàðëàð òÿðÿôëÿðèí éåêäèë ðÿéè èëÿ
àëûíûð. Ñèéàñè ãÿðàðëàð õàðèúè èøëÿð âÿ ìöäàôèÿ íàçèðëÿðè âÿ éà
îíëàðûí ñÿëàùèééÿò âåðäèéè íöìàéÿíäÿëÿðèí êå÷èðäèêëÿðè èúëàñëàð
âàñèòÿñèëÿ ãÿáóë åäèëèð.
Ìöãàâèëÿ ÿí àçû äþðä Ãàðà äÿíèç ñàùèëè þëêÿñè òÿðÿô îëäóüó
ìöääÿòäÿ 10 èë åòèáàðëû îëóð. Ìöãàâèëÿ, òÿðÿôëÿðèí áóíóí ÿêñèíÿ
ãÿðàð ãÿáóë åòìÿäèêëÿðè ìöääÿòäÿ àâòîìàòèê îëàðàã ñîíðàêû 10
èëëèê äþâðëÿð ö÷öí äÿ óçàäûëà áèëÿð. Òÿðÿôëÿðäÿí ùÿð ùàíñûíûí
èñòÿäèéè ùàëäà òÿðêåòìÿ òàðèõèíäÿí ÿí àçû 6 àé þíúÿ éàçûëû îëðàã
ìÿëóìàò âåðìÿê ãàéäàñûíäà ìöãàâèëÿäÿí ÷ûõà áèëìÿñè
ìöìêöíäöð.

266
 ÕÛ ÔßÑÈË

ÌÄÁ ÄÞÂËßÒËßÐÈ ÌßÐÊßÇÈ ÀÑÈÉÀ Âß ÚßÍÓÁÈ

ÃÀÔÃÀÇÛÍ ×ÎÕÔÓÍÊÑÈÉÀËÛ ÒßØÊÈËÀÒËÀÐÛÍÄÀ

§1. Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè, ùöãóãè

ñòàòóñó

Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéè (ÌÄÁ) áèëàâàñèòÿ ÑÑÐÈ-íèí

ïàð÷àëàíìàñûíûí íÿòèúÿñè îëàðàã ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Áó áèðëèéÿ
Áàëòèêéàíû äþâëÿòëÿð èñòèñíà îëìàãëà êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí 12
ðåñïóáëèêàñû äàõèë îëóá.
ÑÑÐÈ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìÿðêÿçäÿíãà÷ìà òåíäåíñèéàëàðûíû âÿ îíó
ñóâåðåí äþâëÿòëÿð èòòèôàãû ôîðìàñûíäà êîíôåäåðàòèâ ãóðóìëà ÿâÿç
åòìÿê úÿùäëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ÑÑÐÈ-íèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí
Áåëàðóñ, Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû âÿ Óêðàéíàíûí ðÿùáÿðëÿðè 8 äåêàáð
1991-úè èëäÿ Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéèíèí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà
ñàçèø èìçàëàäûëàð âÿ áó ñÿíÿäëÿ «Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòè âÿ
ýåîñèéàñè ðåàëëûã êèìè ÑÑÐÈ-íèí þç ìþâúóäëóüóíà ñîí ãîéäóüó»
áÿéàí åäèëäè.
ßëàâÿ âÿ äàùà ýåíèø ÿëàãÿëÿðäÿí ñîíðà àðòûã êå÷ìèø èòòèôàã
ðåñïóáëèêàëàðûíûí 11-íèí — Àçÿðáàéúàí, Áåëàðóñ, Åðìÿíèñòàí,
Ãàçàõûñòàí, Ãûðüûçûñòàí, Ìîëäîâà, Þçáÿêèñòàí, Òàúèêèñòàí,
Òöðêìÿíèñòàí, Óêðàéíà ðåñïóáëèêàëàðû âÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí
(ÐÔ) ðÿùáÿðëÿðè 21 äåêàáð 1991-úè èëäÿ àäû÷ÿêèëÿí ñàçèøÿ
ãîøóëäóëàð âÿ íÿòèúÿäÿ «áÿðàáÿðùöãóãëó ÿñàñëàðëà âÿ
éöêñÿêñÿâèééÿëè ðàçûëûüà ýÿëÿí òÿðÿôëÿð Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð
Áèðëèéèíè ôîðìàëàøäûðûðëàð» ìÿòíèíèí éåð àëäûüû ïðîòîêîëà èìçà
àòäûëàð. Ñàçèøèí âÿ ïðîòîêîëóí ðàòèôèêàñèéàñû ïðîñåñèíäÿ áèð ñûðà
äþâëÿòëÿðäÿ ìöðÿêêÿá ïðîáëåìëÿð éàðàíñà äà, ÿñàñÿí áóíëàð ùÿëë
åäèëäè. 1993-úö èëèí äåêàáðûíäà Ýöðúöñòàí ÌÄÁ-éÿ ãîøóëäó.
Áóíäàí ÿââÿë, 1993-úö èëäÿ ÌÄÁ äþâëÿò áàø÷ûëàðû Øóðàñû
òÿðÿôèíäÿí ÌÄÁ-íèí Íèçàìíàìÿñè ãÿáóë îëóíäó. Èëêèí îëàðàã áó
ñÿíÿäÿ éàëíûç 7 äþâëÿòèí — Áåëàðóñ, Åðìÿíèñòàí, Ãàçàõûñòàí,
Ãûðüûçûñòàí, Þçáÿêèñòàí, Òàúèêèñòàí ðåñïóáëèêàëàðû âÿ Ðóñèéà
267
Ôåäåðàñèéàñûíûí ðÿùáÿðëÿðè èìçà àòäûëàð. Ùÿìèí èëäÿ, àíúàã áèð
ãÿäÿð ýåú Àçÿðáàéúàí, Ýöðúöñòàí âÿ Ìîëäîâà (ñîíóíúóëàð
êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ùÿðáè-ñèéàñè ÿìÿêäàøëûã ìÿñÿëÿðèíäÿ
èøòèðàê åòìÿìÿê ãåéäèëÿ) äà áó ñÿíÿäÿ ãîøóëäó. Óêðàéíà âÿ
Òöðêìÿíèñòàí ÌÄÁ-íèí Íèçàìíàìÿñèíè èìçàëàìàäûëàð. ÌÄÁ
äþâëÿòëÿðèíèí áöòöí áàø÷ûëàðû, î úöìëÿäÿí Íèçàìíàìÿéÿ
ãîøóëìàéàí äþâëÿòëÿðèí áàø÷ûëàðû ÌÄÁ-íèí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
ñàùÿëÿðäÿ ïîòåíñèàëûíûí âàðëûüû âÿ ôÿàëèééÿòèíèí òÿñèðëèëèéèíè
éöêñÿëòìÿê ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ öìóìè ìöñáÿò ìþâãåëÿðèíèí ÿêñ
îëóíäóüó ùàãäà áÿéàíàò ãÿáóë åòäèëÿð. Ùÿìèí ñÿíÿääÿ ÌÄÁ
Íèçàìíàìÿñèíèí «áóíà ùàçûð îëàí» äþâëÿòëÿðèí èìçàñûíà à÷ûã
îëäóüó äà âóðüóëàíìûøäûð.
Ëàêèí íÿ èëêèí òÿñèñ àêòëàðû, íÿ äÿ ÌÄÁ-íèí Íèçàìíàìÿñè
Áèðëèéèí ùöãóãè ìàùèééÿòèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð, íÿ äÿ îíóí ùöãóãè
ñòàòóñóíó ìöÿééÿí åäèð. ÌÄÁ-íèí Íèçàìíàìÿñèíÿ þçöíäÿ
íåãàòèâ éöêö ÿõç åäÿí ôîðìóë äàõèë åäèëèá: «Áèðëèê äþâëÿò äåéèë âÿ
ìèëëÿòöñòö ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèê äåéèë». Ëàêèí ëàçûìè ãèéìÿò îíó
òÿêçèá åòìÿêëÿ ÿùàòÿ îëóíìàìàëû, î ìöñáÿò ãÿðàðû þçöíäÿ ÿêñ
åòäèðìÿëèäèð.
Õöñóñèëÿ ÌÄÁ-íèí Íèçàìíàìÿñèíèí ãÿáóëóíäàí âÿ îíóí
ùöãóãè ìàùèééÿòèíèí íîðìàëàðûíûí ôÿàëèééÿòÿ êå÷ìÿñèíäÿí ñîíðà
ÌÄÁ-íèí òÿøêèëàòû ñòðóêòóðëàðûíûí éåíèëÿíìÿñè âÿ èíêèøàôûíäàí
ñîíðà ÌÄÁ êèôàéÿò ãÿäÿð äÿãèã øÿêèë àëäû:
— Áèðëèê ìöñÿãèë äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá âÿ îíëàðûí
ñóâåðåí áÿðàáÿðëèéèíÿ ÿñàñëàíûá. Ìÿùç áó êåéôèééÿò áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí òþðÿìÿ ùöãóãè ñóáéåêòëÿðèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ
íÿçÿðäÿ òóòóëóð;
- Áèðëèê ÌÄÁ-íèí ãÿòèééÿòëè ôóíêñèéàñûíû òÿñáèò åäÿí, ìÿãñÿäè
âÿ ñàùÿñè öçâ äþâëÿòëÿðèí áèðýÿ ôÿàëèééÿòèíÿ ÿñàñëàíàí
Íèçàìíàìÿéÿ ìàëèêäèð. Ìÿùç áó áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí òþðÿìÿ
ùöãóãè ñóáéåêòëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíèí õÿòòèíè òÿøêèë åäèð;
- Áèðëèê äÿãèã òÿøêèëàòû ñòðóêòóðëàðà, äþâëÿòëÿðàðàñû,
ùþêóìÿòëÿðàðàñû âÿ ãóðóìëàðàðàñû èíñòèòóòëàðûíûí ÿëàãÿëÿíäèðèúèñè
ãèñìèíäÿ ÷ûõûø åäÿí øàõÿëÿíìèø îðãàíëàð ñèñòåìèíÿ ìàëèêäèð (îíëàð
ÌÄÁ-íèí àéðû-àéðû àêòëàðûíäà þç ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíè òàïûð).

268
 Íèçàìíàìÿíèí þçöíäÿ éàëíûç öçâ äþâëÿòëÿð áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí ñóáéåêòëÿðè êèìè àäëàíäûðûëñà äà, ÌÄÁ-íèí ùöãóãè
ìàùèééÿòèíè áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòè âÿ ðåýèîíàë áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàò êèìè ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð ÿñàñ âàð. 1993-
úö èëèí äåêàáðûíäà Äþâëÿò áàø÷ûëàðû Øóðàñû òÿðÿôèíäÿí ÌÄÁ-íèí âÿ
îíóí ãàíóíè îðãàíëàðûíûí áåéíÿëõàëã òàíûíìàñûíû òÿìèí åòìÿéèí
áÿçè òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Áó òÿäáèðëÿð àðàñûíäà
ÌÄÁ-íèí ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíäà ìöøàùèäÿ÷è ñòàòóñó
âåðèëìÿñè òÿêëèôè áàðÿäÿ ÁÌÒ áàø êàòèáèíÿ ìöðàúèÿò äÿ âàðäû.
ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñû òÿðÿôèíäÿí áåëÿ áèð ãÿðàð 1994-úö èëèí
ìàðòûíäà ãÿáóë îëóíäó.

§2. ÌÄÁ-íèí ôÿàëèééÿòèíèí çèääèééÿòëè õàðàêòåðè

1993-úö èëäÿ ãÿáóë îëóíàí ÌÄÁ Íèçàìíàìÿñèíäÿ òÿøêèëàòûí

ìÿãñÿäëÿðè îëäóãúà ýåíèø øÿêèëäÿ äÿãèã èôàäÿ åäèëìèøäèð: ñèéàñè,
èãòèñàäè, åêîëîæè, ùóìàíèòàð, ìÿäÿíèééÿò âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ
ÿìÿêäàøëûüûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè; èíñàíûí ÿñàñ ùöãóã âÿ
àçàäëûãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñè; öìóìè èãòèñàäè ìÿêàíûí
éàðàäûëìàñû; áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñè âÿ
ñèëàùñûçëàíìàíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûã; öçâ
äþâëÿòëÿðèí âÿòÿíäàøëàðûíûí àçàä öíñèééÿòèíè òÿìèí åòìÿê; áèðëèê
äàõèëèíäÿ òÿìàñ âÿ àçàä ùÿðÿêòåòìÿíèí òÿìèíè; äèýÿð ùöãóãè
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ãàðøûëûãëû ùöãóãè éàðäûì âÿ ÿìÿêäàøëûã; Áèðëèê
äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà ìöáàùèñÿ âÿ ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè.
Áó ìÿãñÿäëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí îëäóãúà èíêèøàô
åòäèðèëìèø òÿøêèëàòè ñòðóêòóðëàð éàðàäûëìûøäûð — Äþâëÿò áàø÷ûëàðû
Øóðàñû, Ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû Øóðàñû, Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëÿðè Øóðàñû
(ùÿì äàèìè, ùÿì äÿ ìöâÿããÿòè ÿñàñëàðëà éàðàäûëìûø èø÷è âÿ
êþìÿê÷è îðãàíëàðû èëÿ), Ìöäàôèÿ Íàçèðëÿðè Øóðàñû, ßëàãÿëÿíäèðèúè-
ìÿñÿëÿùÿòëÿøìÿ Êîìèòÿñè, Èãòèñàä Ìÿùêÿìÿñè, ìöÿééÿí
ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûã ö÷öí ìöõòÿëèô îðãàíëàð, Ïàðëàìåíòëÿðàðàñû
Àññàìáëåéà âÿ á. Áóíà áàõìàéàðàã, ùÿëÿ äÿ îíëàðûí òÿéèíàòû èëÿ
áàüëû äåáàòëàð äàâàì åäèð. Ãåéä îëóíàí ñòðóêòóðëàð ìèíÿ éàõûí
ìöãàâèëÿ, ãÿðàð, ñàçèø âÿ êîíâåíñèéà ãÿáóë åäèáëÿð. Ëàêèí áóíëàðûí
269
÷îõóíäà öçâ äþâëÿòëÿðèí éàëûíç áèð ùèññÿñè èøòèðàê åäèðëÿð âÿ
èìçàëàíàí ñÿíÿäëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ùÿéàòà êå÷èðèëìÿìèø
ãàëûð.
ÌÄÁ-íèí ïðàêòèêè ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñè öìèäñèç äÿðÿúÿäÿ
àøàüûäûð. Åéíè çàìàíäà, ÌÄÁ-íèí ìþâúóäëóüóíóí èëê èëëÿðè
ýþñòÿðäè êè, îíó êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà ýåîñèéàñè òÿøêèëàòà
÷åâðèëìÿñèíèí ùÿäÿôëÿíäèéè ñòðóêòóð êèìè, ãÿáóëóíó íÿ îëäóãúà
ìÿíôè, íÿ äÿ îëäóãúà ìöñáÿò õàðàêòåðèçÿ åòìÿê éåðñèçäèð.
ÌÄÁ íÿ áèðáàøà âÿ äîëàéû éîëëà óíèòàð äþâëÿòèí áÿðïà îëóíìàñû
ìåõàíèçìè, íÿ äÿ áÿçè áöòþâëÿøìÿ ïðîñåñèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà
(Àâðîïà Áèðëèéè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áàø âåðÿíëÿðÿ îõøàð) èíòåãðàñèéà àëÿòè
îëà áèëäè. Áóíóíëà éàíàøû, öçâ äþâëÿòëÿðèí ìàðàãëàðûíûí áèð-áèðè èëÿ
òîããóøìàñû áàõûìûíäàí áó òÿøêèëàòûí ìþâúóäëóãäàí ìÿùðóì
îëìàñû ôèêðèíèí éåð àëäûüû ñêåïòèê (øöáùÿëè) ïðîãíîçëàð äà þçöíö
äîüðóëòìàäû. Áó öçâ äþâëÿòëÿðäÿí ùå÷ áèðè íÿ ÌÄÁ-íèí ïàðêòèêè
èìêàíëàðû úÿùÿòäÿí èôðàò ðóù éöêñÿêëèéè äóéóð, íÿ äÿ îíóí
ìþâúóäëóüóíà ñîí ãîéóëìàñû ìÿñÿëÿñèíè ýöíäÿëèéÿ ýÿòèðèð.
Èøòèðàêû÷ûëàð àðàñûíäà áöòöí ôèêèð àéðûëûãëàðûíà áàõìàéàðàã, ýþðöíöð,
ÌÄÁ-éÿ öìóìè éàíàøìàäà öçâ äþâëÿòëÿð àíëàéûðëàð êè, òÿøêèëàò
ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìÿùäóä, àììà ìöñáÿò ðîë îéíàéà áèëÿð.
ÌÄÁ-íèí òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíè ïðîáëåìëÿðèíÿ éàíàøìàñû áóíà
íöìóíÿ îëà áèëÿð. ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áó ùåñàáëà íÿèíêè áèð ñûðà
êîíñåïòóàë ñÿíÿäëÿð (ìÿñÿëÿí, êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê
êîíñåïñèéàñû) ãÿáóë åäèëèá, ùÿòòà áÿçè êîíêðåò ÷îõòÿðÿôëè
ìöãàâèëÿëÿð (ìÿñÿëÿí, áèðýÿ ùàâàäàíìöäàôèÿ ñèñòåìëÿðèíèí
éàðàäûëìàñû âÿ ÌÄÁ-íèí õàðèúè ñÿðùÿäëÿðèíèí ãîðóíìàñûíäà
ÿìÿêäàøëûã ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ) áàüëàíûá. Ïîñòñîâåò ìÿêàíûíûí
äàõèëèíäÿ ñöëùÿ äÿñòÿéèí òÿìèí åäèëìÿñè ôÿàëèééÿòëÿðè áàõûìûíäàí
áèð ÷îõ ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëèá; ÿñàñÿí, ÌÄÁ àäûíäàí Àáõàçèéà âÿ
Òàúèêèñòàíäà ñöëùìÿðàìëû ÿìÿëèééàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèëèá. (2008-úè
èëèí àâãóñò àéûíûí 7-äÿ Ðóñèéà èëÿ Ýöðúöñòàí àðàñûíäà áàø âåðÿí
ìöùàðèáÿ ÌÄÁ-íèí íöôóçóíà áèð äàùà úèääè çÿðáÿ âóðäó. Ìÿëóì
îëäó êè, áó ãóðóì ìöñòÿãèë ðåýèîíàë ãóðóìäàí äàùà ÷îõ Ðóñèéàíûí
èìïåðèàëèñò ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí éàðàäûëìûø áèð òÿøêèëàòè
ñòðóêòóðäóð. Ìöùàðèáÿäÿí äÿðùàë ñîíðà Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû

270
òÿðÿôèíäÿí Àáõàçèéà âÿ Úÿíóáè Àñåòèéàíûí ìöñòÿãèë äþâëÿò êèìè
òàíûíìàñû ÌÄÁ-éÿ öçâ îëàí þëêÿëÿðèí áó ãóðóì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
ùàíñûñà áèðëèê ôîðìàëàøäûðà áèëìÿ åùòèìàëëàðûíû ñûôûðà åíäèðäè.
Íÿòèúÿäÿ Ýöðúöñòàí ÌÄÁ-íè òÿðê åòäè).
Ëàêèí ãåéä îëóíàí ÿìÿëèééàòëàð ÌÄÁ ìàíäàòû äàøûñà äà, áó
ôîðìàë õàðàêòåðÿ ìàëèê îëóá; áó çàìàí äèýÿð äþâëÿòëÿð áó
ôÿàëèééÿòëÿðäÿ ðåàë îëàðàã èøòèðàê åòìÿéèá âÿ ôàêòèêè îëàðàã áóíëàð
Ðóñèéà ñöëùìÿðàìëûëàðû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèá. Áóíó áèð íå÷ÿ
ñÿáÿáëÿ èçàù åòìÿê îëàð. Öçâ äþâëÿòëÿðèí öìóìè ùÿðáè-ñèéàñè
ìàðàãëàðûíûí îëìàìàñû áàõûìûíäàí ùÿðáè ìÿñÿëÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûã
öçðÿ ðàçûëàøìà äàð òÿðêèáäÿ äàùà óüóðëó àëûíûð, íÿèíêè ÷îõòÿðÿôëè
ÿñàñëàðäà. Áóíà ýþðÿ äÿ, «âàùèä ìöäàôèÿ ìÿêàíû»íûí
ôîðìàëàøäûðûëìàñû, ùÿòòà ÌÄÁ-íèí áàçàñûíäà ùÿðáè èòòèôàãûí
éàðàäûëìàñû ñîí âàõòëàðà ãÿäÿð ìöúÿððÿä õàðàêòåð äàøûéûð âÿ ðåàë
ýþðöíìöðäö. Êîëëåêòèâ Òÿùëöêÿñèçëèê öçðÿ Äàøêÿíä Ìöãàâèëÿñèíÿ
(ÊÒÌ,1992) ÌÄÁ-íèí 12 öçâöíäÿí éàëíûç 9 èìçà àòäû:
Àçÿðáàéúàí, Áåëàðóñ, Åðìÿíèñòàí, Ýöðúöñòàí, Ãàçàõûñòàí,
Ãûðüûçûñòàí, Þçáÿêèñòàí, Òàúèêèñòàí ðåñïóáëèêàëàðû âÿ Ðóñèéà
Ôåäåðàñèéàñû; Ìîëäîâà âÿ Òöðêìÿíèñòàí ìöãàâèëÿéÿ èìçà
àòìàäûëàð; Óêðàéíà èñÿ ìöøàùèäÿ÷è ãèñìèíäÿ ãîøóëäó. Áóíóíëà
éàíàøû, áó ìöãàâèëÿíè èìçàëàéàíëàðäàí áÿçèëÿðè áèð-áèðè èëÿ êÿñêèí
ìöíàãèøÿ âÿçèééÿòèíäÿäèðëÿð, ìÿñÿëÿí, Åðìÿíèñòàí âÿ
Àçÿðáàéúàí. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÌÄÁ-éÿ Àçÿðáàéúàíûí
ãîøóëìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ, Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí,
Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíäÿ áó ðåýèîíàë ãóðóìóí
ìöÿééÿí òþùôÿëÿð âåðÿ áèëÿúÿéè öìèäè èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Ëàêèí
ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàôû ýþñòÿðäè êè, ÌÄÁ áó ôóíêñèéàíû éåðèíÿ
éåòèðÿúÿê íöôóçà ÿí ÿñàñû èñÿ ñèéàñè èðàäÿéÿ ìàëèê äåéèë. ×öíêè
Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû áó òÿøêèëàòû þçöíöí äþâëÿòäàõèëè
ñòðóêòóðëàðûíäàí áèðè êèìè ýþðöð âÿ îíóí èìêàíëàðûíäàí éàëíûç
Ðóñèéàíûí ìàðàãëàðû íàìèíÿ éàðàðëàíìàüà ÷àëûøûð. Äîëàéûñûéëà
Ðóñèéàíûí èðàäÿñèíäÿí êÿíàð ùå÷ áèð ðåàë àääûì àòà áèëìèð. Îíà
ýþðÿ äÿ, òÿøêèëàòûí öçÿðèíäÿ Ðóñèéà ùàêèì îëäóüó ìöääÿòäÿ ÌÄÁ
áåéíÿëõàëã, éàõóä ðåýèîíàë ãóðóìà ÷åâðèëÿ áèëìÿéÿúÿê. Åëÿ
Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëèíäÿ ÌÄÁ-íèí ùå÷ áèð ðîë

271
îéíàéà áèëìÿìÿñè äÿ ñîíðàêû èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí áó ãóðóìà
îëàí ìöíàñèáÿòèíäÿ ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëäó. 1999-úó
èëäÿ êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê ìöãàâèëÿñèíèí ìöääÿòèíèí àðòûðûëìàñû
ùàããûíäà ïðîòîêîëó éàëíûç 6 äþâëÿò èìçàëàäû. Àçÿðáàéúàí,
Ýöðúöñòàí âÿ Þçáÿêèñòàí ìöãàâèëÿäÿí ÷ûõìàã áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë
åòäèëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, ÊÒÌ ïðàêòèêè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ öçâ
äþâëÿòëÿðèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí ðåàë ìåõàíèçìèíè éàðàòìàäû.
Ëàêèí 2000-úè èëäÿ ïîñòñîâåò ìÿêàíûíûí úÿíóá ñÿðùÿäëÿðèíäÿ
ùÿðáè ñèéàñè âÿçèééÿò ÊÒÌ èøòèðàê÷ûëàðûíûí ÿùâàë-ðóùèééÿñèíè úèääè
äÿéèøäèðäè. Ñþùáÿò ðàäèêàë èñëàì ãðóïëàøìàëàðûíûí Ãûðüûçûñòàí âÿ
Òàúèêèñòàíûí ñÿðùÿä ðàéîíëàðûíäà ôÿàëëàøìàñûíäàí, ôàíàòèê
òàëèáàí÷ûëàðûí ßôãàíûñòàíäàêû ôÿëàèééÿòëÿðèíäÿí ýåäèð. 2001-úè èëäÿ
Èðÿâàíäà êå÷èðèëÿí ñàììèòäÿ Ãûðüûçûñòàí âÿ Òàúèêèñòàíûí ÊÒÌ-íèí
ãûçûüûí òÿðÿôäàðû îëìàëàðû òÿÿúúöáëö äåéèë. ÌÄÁ-íèí úÿíóá
ñÿðÿùäëÿðèíäÿ âÿçèééÿòèí íîðìàëàøäûðûëìàñû áèëâàñèòÿ Ðóñèéàíûí
ìèëëè ìàðàãëàðû ñàùÿñèíÿ äàõèëäèð. Î úöìëÿäÿí, ðåýèîíäà ñàáèòëèéèí
îëìàñû ãåéðè-ñàáèò ðåýèîíëàðëà ñÿðùÿäè îëàí Ãàçàõûñòàíûí äà
ìàðàüûíäàäûð. Äàøêÿíä ìöãàâèëÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí áèð ÷îõ
ÿââÿëêè ýþðöøëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã Èðÿâàíäàêû ñàììèòäÿ öìóìè
ñèéàñè òÿéèíàòëàð ìöçàêèðÿ åäèëìÿäè, ÿêñèíÿ ùÿðáè-òåõíèêè
ÿìÿêäàøëûüûí ðåàë ìåõàíèçìëÿðèíèí èøëÿíìÿñè, ÷åâèê ãöââÿëÿðèí
ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ ãÿðàðýàù ðÿèñëÿðè êîìèòÿñèíèí éàðàäûëìàñû âÿ
á. ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëäóëàð. ÊÌÒ èøòèðàê÷ûëàðû îëàí äþâëÿòëÿðèí
ùÿðáè ÿìÿêäàøëûüû ñàùÿñèíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí êåéôèééÿò
äÿéèøèêëèéè òÿêëèêäÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿéèí ÷ÿòèí îëäóüó öìóìè
òÿùëöêÿëè äöøìÿíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíûí íÿòèúÿñè èäè. Áåëÿ êè,
ÊÌÒ èøòèðàê÷û þëêÿëÿðè «éåíè òèïëè» ìöùàðèáÿëÿðëÿ ãàðøûëàøäûëàð,
ñòðàòåæè ùÿäÿôëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí âÿ ìàëèééÿøëÿìÿíè ùÿéàòà
êå÷èðÿí ÿñë ñèôàðèø÷èñè êþëýÿäÿ ãàëìàãëà, ìöíàãèøÿíèí þçö
âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè êèìè òÿçàùöð åäèð. Áåéíÿëõàëã øÿðàèòëÿ
ÿëàãÿäàð òÿçàùöð åäÿí áó úöð ìöùàðèáÿëÿðèí ùÿëëè ðåýèîíóí ìàðàãëû
þëêÿëÿðèíèí êîëëåêòèâ ñÿéëÿðèíè òÿëÿá åäèð.
7 îêòéàáð 1992-úè èëäÿ ÊÌÒ èøòèðàê÷ûëàðû îëàí äþâëÿòëÿðèí
ïðåçèäåíòëÿðè Êèøèíéîâäà Êîëëåêòèâ Òÿùëöêÿñèçëèê Ìöãàâèëÿñè
Òÿøêèëàòûíûí (ÊÒÌÒ-íèí) Íèçàìíàìÿñèíè âÿ ÊÒÌÒ-íí ùöãóãè

272
ñòàòóñó èëÿ áàüëû ñàçèøè èìçàëàäûëàð. Ùÿð èêè ñÿíÿä 18 ñåíòéàáð
2003-úö èëäÿí ãöââÿéÿ ìèíäè. ÊÒÌÒ-íèí òÿðêèáèíÿ 6 äþâëÿò
äàõèëäèð — Áåëàðóñ, Åðìÿíèñòàí, Ãàçàõûñòàí, Ãûðüûçûñòàí, Òàúèêèñòàí
âÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû. 2 äåêàáð 2004-úö èëäÿ ÁÌÒ Áàø
Àññàìáëåéàñû ÊÒÌÒ-éÿ ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíäà ìöøàùèäÿ÷è
ñòàòóñó âåðèëìÿñè áàðÿäÿ ãÿòíàìÿ ãÿáóë åòäè. ÊÒÌÒ-íèí ùÿäÿôè
ëàçûì ýÿëÿðñÿ, èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí ñóâåðåíëèéè âÿ ÿðàçè
áöòþâëöéöíÿ ãàðøû ùÿðáè òÿùëöêÿíè áèðýÿ ñÿéëÿðëÿ àðàäàí ãàëäûðìàã
âÿ ãàðøûñûíû àëìàãäàí èáàðÿòäèð. Òÿøêèëàòûí Íèçàìíàìÿñèíäÿ éåð
àëàí 4-úö ìàääÿ «èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðäÿí ùÿð ùàíñû áèðèíÿ ãàðøû
èøüàë÷û àêòûí òþðÿäèëäèéè ùàëäà äèýÿð èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿð ÁÌÒ-íèí
Íèçàìíàìÿñèíèí 51-úè ìàääÿñèíÿ óéüóí îëàðàã êîëëåêòèâ ìöäàôèÿ
ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ùÿðáè êþìÿê äÿ äàõèë îëìàãëà ÿëèíäÿ
îëàí áöòöí âàñèòÿëÿðëÿ äÿñòÿê âåðìÿëèäèð». ÊÒÌÒ-íèí ÿñàñ
âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðè ÌÄÁ äþâëÿòëÿðèí ãàðøûëàøäûüû öìóìè òÿùëöêÿ
êèìè òåððîð÷óëóãëà ìöáàðèçÿäèð.
Ùàë-ùàçûðäà ÌÄÁ, òÿðêèáèíäÿ èãòèñàäè, ùÿðáè ÿìÿêäàøëûã,
ñÿðùÿäëÿðèí ãîðóíìàñû, ìöòÿøÿêêèë úèíàéÿòêàðëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿ,
íÿãëèééàò ñàùÿñèíäÿ, åêîëîýèéà, ìÿäÿíèééÿò, òóðèçì, íÿøð âÿ ñ.
ñàùÿëÿðäÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè êîîðäèíàñèéà åäÿí 70-ÿ éàõûí ñàùÿâè
ñòðóêòóðëà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóíóíëà éàíàøû, ÌÄÁ öçâëÿðè
ìöÿééÿí ñàùÿëÿðäÿ éöêñÿê òèúàðÿò èìòèéàçëàðûíà ìàëèêäèð, àéðû-
àéðû ñàùÿëÿðäÿ êîîïåðàñèéàíûí ñÿâèééÿñè èãòèñàäè úÿùÿòäÿí îëäóãúà
éöêñÿêäèð.
Àíàëèòèêëÿð ãåéä åäèðëÿð êè, Áèðëèéèí ôÿàëèééÿòèíäÿ áàøëûúà ìÿíôè
÷èçýè ãÿáóë îëóíàí öìóìè ãÿðàðëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿìÿñè îëóá.
Áó âÿçèééÿòèí ñÿáÿáëÿðè àðàñûíäà, ÿñàñÿí, ÌÄÁ-íèí ùàêèì
åëèòàñûíûí ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí áèð ùèññÿñèíèí Áèðëèéèí ìÿðêÿçè
îðãàíëàðûíà âåðìÿê èñòÿìÿìÿëÿðè ýþñòÿðèëèð. Íÿòèúÿäÿ ÌÄÁ-äÿ
Ðóñèéà, Áåëàðóñ âÿ Ãàçàõûñòàíûí Àâðàñèéà Èãòèñàäè Áèðëèéè
(«ÅâðÀçÅÑ») ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Âàùèä Èãòèñàäè ìÿêàí (ÂÈÌ)
ôîðìàëàøäûðìàãëà èãòèñàäè åôôåêò àëûíäûüûíû íöìàéèø åòäèðÿí
«èíòåãðàñèéà íöâÿñè» éàðàíäû. Áó âÿçèééÿòè ãåéä åäÿí åêñïåðòëÿðèí
ãÿíàÿòèíúÿ, ÌÄÁ-äÿ èñëàùàòëàð ìèëëè ùþêóìÿòëÿðèí
ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí äàùà ÷îõ ùèññÿñèíèí èíòåãðàñèéà îðãàíëàðûíà

273
âåðèëìÿñè éîëó èëÿ èíêèøàô åäÿúÿê. Ùàëáóêè, ÌÄÁ öçâëÿðèíèí áèð
ùèññÿñè (ÝÓÀÌ âÿ ÷îõ ýöìàí êè, Òöðêìÿíèñòàí) áóíó Ðóñèéàíûí
òÿñèðèíèí ýöúëÿíìÿñè êèìè ãÿáóë åäèðëÿð, ùàêèìèééÿòäÿ èíäèêè
åëèòàíûí ãàëìàñû ùàëûíäà îíëàð äàùà ÷îõ áó ãóðóìäàí óçàãëàøàúàã
âÿ íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ ïðîñåñ òÿøêèëàòû òÿðê åòìÿéÿ ýÿòèðÿúÿê. Ãàëàí
öçâëÿð èñÿ ýåð÷ÿê ñÿëàùèééÿòëÿðè ìÿðêÿçè îðãàíëàðà âåðìÿê éîëó
èëÿ ýåäÿðÿê áèðëèêäÿ èñëàùàòëàð àïàðàúàãëàð. ßýÿð ãåéðè-åôôåêòèâ
àïàðàò âÿ áèðëèéèíèí áöòöí ìåõàíèçìè áó ïðîñåñèí ñöðÿòëÿíìÿñèíÿ
ìàíå îëñà, ÌÄÁ-íèí éåðèíè — èãòèñàäè ñàùÿäÿ «ÅâðÀçÅÑ», ùÿðáè
ñèéàñè ñàùÿäÿ èñÿ ÊÒÌÒ àëàúàã.

§3. ÌÄÁ-éÿ öçâ îëàí áèð ñûðà äþâëÿòëÿðèí Èñëàì Êîíôðàíñû

Òÿøêèëàòûíà äàõèë îëìàñû

Àçÿðáàéúàí 1991-úè èëäÿ, Òàúèêèñòàí âÿ Òöðêìÿíèñòàí 1992-úè

èëäÿ, Ãàçàõûñòàí, Ãûðüûçûñòàí âÿ Þçáÿêèñòàí 1995-úè èëäÿ ùÿëÿ
1959-úó èëäÿ ÿñàñû ãîéóëìóø Èñëàì Êîíôðàíñû Òÿøêèëàòûíà (ÈÊÒ)
äàõèë îëäóëàð. Áó ýöí ÈÊÒ-äÿ Ôÿëÿñòèí Ìóõòàðèééàòû äà äàõèë
îìàãëà 57 ìöñÿëìàí þëêÿñè òÿìñèë îëóíóð, ÁÌÒ âÿ ßðÿá
Äþâëÿòëÿðè Ëèãàñû áàøäà îëìàãëà ÈÊÒ-äÿ áèð ÷îõ ìöøàùèäÿ÷è âàð.
2005-úè èëèí èéóíóíäàí Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû äà áó òÿøêèëàòäà
ìöøàùèäÿ÷èëèê ñòàòóñó àëäû. ÈÊÒ-íèí ìÿãñÿäëÿðèíÿ ìöñÿëìàí öçâ
äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà ùÿìðÿéëèéèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè, Ôÿëÿñòèí
õàëãûíûí ìöáàðèçÿñèíÿ äÿñòÿê âåðèëìÿñè âÿ èøüàë îëóíìóø
òîðïàãëàðäà îíóí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñû ö÷öí
êþìÿê ýþñòÿðèëìÿñè, öçâ äþâëÿòëÿðèí àðàñûíäà ñèéàñè, èãòèñàäè,
ìÿäÿíèééÿò âÿ åëìè ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûã, áöòöí ìöñÿëìàíëàðûí
þç ìöñòÿãèëëèéè âÿ ìèëëè ùöãóãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ö÷öí
ìöáàðèçÿñèíÿ äÿñòÿê âåðèëìÿñè äàõèëäèð.
ÈÊÒ-íèí ôÿàëèééÿòèíè êîîðäèíàñèéà åòìÿê ö÷öí Êàòèáëèê,
Áåéíÿëõàëã Èñëàì Ìÿùêÿìÿñè, ùàáåëÿ èõòèñàñëàøìûø ãóðóìëàð —
Èñëàì Èíêèøàô Áàíêû, Èñëàì Åëì, Òÿùñèë, Ìÿäÿíèééÿò Òÿøêèëàòû,
Áåéíÿëõàëã Èñëàì Èíôîðìàñèéà Àýåíòëèéè éàðàäûëûá. ÈÊÒ
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùÿð 3 èëäÿí áèð éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ýþðöø êå÷èðèëèð (ÂÛÛÛ
1997-úè èëèí äåêàáðûíäà Òåùðàíäà, ÛÕ 2000-úè èëèí íîéàáðûíäà
274
Ãÿòÿðèí ïàéòàõòû Äîùàäà êå÷èðèëèá). ÈÊÒ-íèí äèýÿð ñàììèòè 2003-
úö èëèí îêòéàáðûíäà Ìàëàéçèéàíûí éåíè àäìèíèñòðàòèâ ïàéòàõòû
Ïóòðàúàéäà êå÷èðèëèá. Õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿð èë èëëèê
òîïëàíòûëàð êå÷èðèëèð.
ÌÄÁ-éÿ äàõèë îëàí ÈÊÒ öçâö Ìÿðêÿçè Àñèéà
ðåñïóáëèêàëàðûíäàí ÿí ôÿàëëàðû Àçÿðáàéúàí âÿ Ãàçàõûñòàíäûð. Áåëÿ
êè, Ãàçàõûñòàíûí òÿøÿááöñö èëÿ ôîðóì èøòèðàê÷ûëàðû Ãàçàõûñòàí
ïðåçèäåíòèíèí «Àñèéà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð âÿ åòèìàä òÿäáèðëÿðè öçðÿ»
òîïëàíòûñûíûí ÷àüûðûëìàñû òÿêëèôè áàðÿäÿ ãÿòíàìÿ ãÿáóë åäèáëÿð.
Ùÿìèí òÿøÿááöñöí ïåðñïåêòèâè éàõøû ãèéìÿòëÿíäèðèëèð âÿ ÈÊÒ-éÿ
öçâ äþâëÿòëÿð öìóìèÀñèéà ïðîñåñëÿðèíÿ äÿñòÿê âåðìÿéÿ âÿ îíóí
èøèíäÿ ôÿàë èøòèðàêà ÷àüûðûëûð.
Ñòàáèë ñèéàñè èíêèøàôà âÿ èãòèñàäè ÷è÷ÿêëÿíìÿéÿ ìàíå îëàí
ìöàñèð òÿùëöêÿëÿðèí êÿñêèíëÿøìÿñè ÈÊÒ-äÿí úèääè ñÿéëÿð òÿëÿá åäèð
âÿ ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí 1999-úó èëèí íîéàáðûíäà Èñòàíáóëäà
êå÷èðèëÿí ÀÒßÒ-èí ñàììèòèíäÿ Ãûðüûçûñòàí ïðåçèäåíòè «Àâðàñèéà
ãèòÿñèíäÿ ìþùêÿì èíêèøàôà âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ìþùêÿìëÿíìÿñè
öçðÿ ÀÒßÒ-ÈÊÒ ôîðóì-äèàëîãó»íóí êå÷èðèëìÿñè òÿêëèôè èëÿ ÷ûõûø
åòìèøäè.
Áóíóíëà áåëÿ, ÈÊÒ-éÿ éåíè äþâëÿòëÿð ãðóïóíóí äàõèë îëìàñû
íÿòèúÿñèíäÿ «èñëàì þëêÿñè» àíëàéûøû îëäóãúà áèð ãÿäÿð ãåéðè-
ìöÿééÿí øÿêèë àëûá. ÈÊÒ-íèí òÿðêèáèíèí ýåíèøëÿíìÿñè èëÿ òÿøêèëàò
ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí «äöíéàäà èñëàìè äÿéÿðëÿðèí
éàéûëìàñû âÿ ñàõëàíìàñû» âÿçèôÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê
ãÿáèëèééÿòèíè èòèðèð. ÈÊÒ öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí ùå÷ äÿ ùàìûñû èñëàìè
äÿéÿðëÿðèí âÿ úÿìèééÿòèí èñëàìëàøäûðûëìàñû òÿðÿôäàðû äåéèëëÿð âÿ
áó ìþâãå èñëàì äþâëÿòëÿðè ðÿùáÿðëÿðè òÿðÿôèíäÿí àíëàéûøëà
ãàðøûëàíûð. Áåëÿ êè, Èðàíûí õàðèúè èøëÿð íàçèðèíèí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, ÈÊÒ
ñèéàñè òÿøêèëàòäûð âÿ þç äÿéÿðëÿð îðèéåíòàñèéàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèð-
ìÿê ùÿð äþâëÿòèí þç äàõèëè èøèäèð.
Àçÿðáàéúàí, Òöðêìÿíèñòàí, Ãàçàõûñòàí âÿ Ãûðüûçûñòàíûí ÈÊÒ-
éÿ äàõèë îëìàñû áó äþâëÿòëÿðèí 2 àâãóñò 1974-úö èëäÿ Úèääÿ
(Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíû) øÿùÿðèíäÿ ÿñàñû ãîéóëàí Èñëàì Èíêèøàô
Áàíêûíà (ÈÈÁ) öçâ îëìàëàðû ö÷öí èìêàí éàðàäûá. Ñÿóäèééÿ
ßðÿáèñòàíû, Ìèñèð, Êóâåéò, Áèðëÿøìèø ßðÿá ßìèðëèêëÿðè áàøäà

275
îëìàãëà ùàçûðäà 53 þëêÿ ÈÈÁ-íèí öçâöäöð. Áó áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ
òÿøêèëàòû ìàëèééÿ âÿ òåõíèêè éàðäûì ýþñòÿðìÿê áàõûìûíäàí ýåíèø
èìêàíëàðà ìàëèêäèð. ÈÈÁ-íèí éàðàäûëìàñûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè öçâ
äþâëÿòëÿðèí èãòèñàäè èíêèøàôû âÿ ñîñèàë òÿðÿããèñèíÿ íàèë îëìàãäûð. Áó
ìÿãñÿäè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ÈÈÁ ùÿì ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿðè
äàõèëèíäÿ, ùÿì äÿ õàðèúäÿí ìàëèééÿ âÿ äèýÿð åùòèéàòëàðûí ñÿôÿðáÿð
åäèëìÿñè, äàõèëè ÿìàíÿòëÿðè âÿ èíâåñòèñèéàíûí àðòûðûëìàñû, ùàáåëÿ
ÈÈÁ èøòèðàê÷ûñû äþâëÿòëÿðÿ êàïèòàë àõûíûí úÿëá åäèëìÿñè ôóíêñèéàñûíû
éåðèíÿ éåòèðèð. Ìÿñÿëÿí, ÈÈÁ ìÿñëÿùÿò÷èëÿðèí ùàããûíû þäÿìÿêëÿ
«Àëìàòû-Áûñòðîâêà àâòîéîëó» ëàéèùÿñèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí
257 ìèí äîëëàðëûã, «Êûçûë Îðäà ðåýèîíóíóí è÷ìÿëè ñó èëÿ òÿìèíàòû»
ëàéèùÿñèíÿ èñÿ 274 ìèí äîëëàð ÿâÿçñèç éàðäûì âåðèá.
ÈÊÒ-íèí Àçÿðáàéúàí, Òàúèêèñòàí, Òöðêìÿíèñòàí, Ãàçàõûñòàí,
Ãûðüûçûñòàí âÿ Þçáÿêèñòàí, ùàáåëÿ Ðóñèéà ö÷öí ÿùÿìèééÿòèíè,
èñëàìûí äöíéà äèíëÿðè êèìè ýÿëÿúÿêäÿ, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
éåíè ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà ùÿëëåäèúè ðîë îéíàìàñûíäàí ÷ûõûø
åäÿðÿê ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Ùàëáóêè, ÀÁØ âÿ Èñðàèëëÿ
ìöíàñèáÿòäÿ, Èðàã-Êöâåéò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ,
äþâëÿòëÿðèí âÿ úÿìèééÿòëÿðèí èñëàìûí ôóíäàìåíòàë äÿéÿðëÿðèíÿ,
äþâëÿòëÿðèí ôèêèð àéðûëûüûíûí îëäóüó ýöíöìöçäÿ áöòöí ìöñÿëìàí
äþâëÿòëÿðèíèí áèðëèéèíäÿí äàøûìàã ùÿëÿ òåçäèð. Ëàêèí îíëàðûí ÈÊÒ
êèìè áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð âàñèòÿñè èëÿ áèðýÿ ôÿàëèééÿòè øöáùÿñèç
àðòàúàã âÿ ýåíèøëÿíÿúÿê.

§4. ÌÄÁ-íèí èíêèøàô ïåðñïåêòèâëÿðè

ÌÄÁ-íèí áóýöíêö âÿçèééÿòè, ýÿëÿúÿê ïåðåñïåêòèâëÿðè âÿ

áåéíÿëõàëã-ñèéàñè èíêèøàôäà ðîëóíà áèð íå÷ÿ àìèë òÿñèð ýþñòÿðèð.
Áèðèíúèñè, þëêÿëÿð àðàñûíäà êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí ÿðàçèñèíäÿ îðòàéà
÷ûõìûø îáéåêòèâ ãàðøûëûãëû àñûëûëûã îíëàðûí ÌÄÁ õÿòòè èëÿ
ÿìÿêäàøëûüû ö÷öí ñàíáàëëû øÿðòëÿð éàðàäûð. Àíúàã áåëÿ ÿìÿêäàøëûüà
õàðèúè äöíéà èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí ãàðøûñûíû àëà áèëÿúÿê òÿñèðÿ
ìàëèê ôàêòîð êèìè äÿ áàõûëà áèëÿð.
Èêèíúèñè, áó òÿøêèëàòäà öñòöí äóðóìà áèðìÿíàëû îëàðàã Ðóñèéà
ìàëèêäèð. Áó âÿçèééÿò èñÿ îíóí ÌÄÁ-éÿ ìàðàüûíû øÿðòëÿíäèðèð âÿ
276
ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éåýàíÿ ìöìêöí ëèäåð ðîëóíó èðÿëè ÷ûõàðûð.
Àíúàã áèð ñûðà äèýÿð öçâ äþâëÿòëÿð ö÷öí ìÿùç ãåéä îëóíàí ùàëëàð,
ñèéàñè âÿ èãòèñàäè úÿùÿòäÿí òàðàçëàøäûðûëìàìûø âÿçèééÿò áèð
èøòèðàê÷ûíûí äîìèíàíòëûüûíûí ÿáÿäèëÿøäèðèëìÿñèíÿ, äèýÿðèíèí èñÿ
íöâÿäÿíêÿíàð äóðóìà äöøìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìàñû òÿùëöêÿñèíÿ
ýþðÿ ÌÄÁ-éÿ éàíàøìàäà åùòèéàòëûëûã ýþñòÿðèðëÿð.
Ö÷öíúöñö, áèðëèéèí àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèíèí ìàðàãëû îëäóüó âÿ
þçëÿðè ö÷öí õöñóñèëÿ àêòóàë îëàí ïðîáëåìëÿðÿ äèããÿòèí
éþíÿëäèëìÿñèíÿ òÿøÿááöñ ýþñòÿðäèéè ö÷öí áèð ñûðà ùÿðÿêÿòëÿðÿ
÷îõòÿðÿôëè äÿñòÿéè òÿøêèë åòìÿê èìêàíû (áèð ÷îõ ùàëëàðäà òàìàìÿí
ôîðìàë îëñà áåëÿ) âåðèð. Ùàëáóêè, ìÿñÿëÿíèí áèðáàøà äÿõëè îëìàéàí
áÿçè äèýÿð þëêÿëÿð ö÷öí áó ñèòóàñèéàëàðà úÿëá îëóíìàñû
àðçóîëóíìàç ïåðñïåêòèâ éàðàäà áèëÿð.
Äþðäöíúöñö, ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÷îõòÿðÿôëè ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí
éàðàäûëìàñûíà ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèí ìàðàãëàðû ôÿðãëèäèð, áó èñÿ
òÿøêèëàò äàõèëèíäÿ ìÿùäóä ñòðóêòóðëàðûí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà ýÿòèðèá
÷ûõàðûð. Áó ñòðóêòóðëàðà, ìÿñÿëÿí, «èêèëè èòòèôàã» (Ðóñèéà âÿ
Áåëàðóñ), «äþðäëö èòòèôàã» (Ðóñèéà, Áåëàðóñ, Ãàçàõûñòàí,
Ãûðüûçûñòàí, Òàúèêèñòàí èñÿ ãîøóëìàüà ùàçûðëàøûð), «Ìÿðêÿçè Àñèéà
Áèðëèéè» (òÿðêèáèíäÿ Ìÿðêÿçè Àñèéàíûí 4 äþâëÿòè äàõèëäèð),
«ÅâðÀçÅÑ»è (Ðóñèéà, Áåëàðóñ, Ãàçàõûñòàí, Ãûðüûçûñòàí, Òàúèêèñòàí)
àèä åòìÿê îëàð. Öìóìèééÿòëÿ, áó ãóðóìëàðûí àêòèâëèéè ìÿñÿëÿñè
à÷ûã îëàðàã ãàëûð. Áóíà íöìóíÿ îëàðàã, èøòèðàê÷ûëàðûíûí ãàðøûëûãëû
ÿëàãÿëÿðäÿ Ðóñèéàäàí àñûëûëûüû àçàëòìàüà úàí àòàí ÝÓÀÌ ãðóïóíó
(Ýöðúöñòàí, Óêðàéíà, Àçÿðáàéúàí âÿ Ìîëäîâà) ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ýþðöíöð, äÿéèøÿí ýåîñèéàñè âÿçèééÿòëÿðäÿ ïîñòñîâåò þëêÿëÿðè
àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã áèð-áèðëÿðè èëÿ ÿëàãÿ ãóðóëìàñûíäà îíëàðûí
äàùà ìþùêÿì îëìàñûíà èìêàí âåðèð, àììà åéíè çàìàíäà áèð
áöòþâ êèìè ÌÄÁ-íèí êîíñîëèäàñèéàñû ïåðñïåêòèâèíè àðàäàí ãàëäûðûð.
Áåøèíúèñè, öçâ äþâëÿòëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ö÷öí áåéíÿëõàëã àðåíàäà
êîíñîëèäàñèéà öñòöíëöéö èëÿ ÷ûõûø åòìÿê èìêàíû ìÿùäóääóð.
Ùàëáóêè, ÌÄÁ ôîðìàë îëñà äà, áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòè
ñòóòóñóíà ìàëèêäèð, ëàêèí ïðàêòèêè îëàðàã î áåéíÿëõàëã àðåíàäà
ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òÿñèñàò êåéôèééÿòèíäÿ äåéèë. Áó èñÿ
ÌÄÁ-íè Àâðîïà âÿ Àñèéàäà áåéíÿëõàëã ñèéàñè äöçÿíÿ òÿñèð åòìÿê

277
èìêàíûíà ìàëèê îëìàã áàõûìûíäàí ðàäèêàë øÿêèëäÿ Àâðîïà Èòòèôàãû
âÿ ÍÀÒÎ êèìè ñòðóêòóðëàðäàí ôÿðãëÿíäèðèð.
Öìóìè îëàðàã äåìÿê îëàð êè, ÌÄÁ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí ÿðàçñèíäÿ
ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿðèí òÿøÿêêöë òàïìàñû ïðîñåñèíäÿ ìÿíôè
òåíäåíñèéàëàðûí àçàëìàñû ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèá, ãÿòèééÿòëè âÿ
àâòîðèòåò ìþâãåéÿ ìàëèê îëàí äþâëÿòëÿðàðàñû áèðëèéÿ ÷åâðèëìÿê
øàíñûíà ìàëèê äåéèë. Åéíè çàìàíäà, èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí ìöõòÿëèô
ìàðàãëàðûíû (äàùà ÷îõ öñò-öñòÿ äöøìÿéÿí) äàùà òåç-òåç þçöíäÿ ÿêñ
åòäèðäèéè ö÷öí åôôåêòèâëè áèðëÿøäèðìÿ ìåõàíèçìèíäÿí äàíûøìàã
ùÿëÿ òåçäèð. Áó òÿøêèëàòûí ùÿòòà áåéíÿëõàëã ñèéàñè èíêèøàôäà áåëÿ
ïîñòñîâåò ýåîñèéàñè ìÿêàíûíäàêû ðåàë ðîëó ìàðýèíàëäûð. Ìöàñèð
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿñèð áàõûìûíäàí ÌÄÁ-íèí èìêàíëàðû-
íûí öçÿ ÷ûõàðûëìàñû âÿ ðåàëëàøäûðûëìàñû ýÿëÿúÿéèí èøèäèð.

§5. ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èãòèñàäè èíòåãðàñèéàíûí õöñóñèééÿòëÿðè

ÌÄÁ äàõèëèíäÿ áèðëèéèí ÿñàñû Ðóñèéà âÿ Áåëàðóñ àðàñûíäà

Ýþìðöê èòòèôàãû áàðÿäÿ ñàçèø èìçàëàíìàñû èëÿ ãîéóëäó. 1995-úè
èëäÿ áó áèðëèéÿ Ãàçàõûñòàí, 1996-úû èëäÿ èñÿ Ãûðüûçûñòàí ãîøóëäó.
Èëêèí îëàðàã äþðä äþâëÿò «ìÿðùÿëÿëè îëàðàã èãòèñàäèééàò, åëì, òÿùñèë,
ìÿäÿíèééÿò, ñîñèàë ñàùÿëÿðäÿ òÿðÿôëÿðèí ñóâåðåíëèéèíÿ ÿìÿë
îëóíìàãëà èíòåãðàñèéàíûí äÿðèíëÿøäèðèëìÿñè» éîëó èëÿ èíòåãðàñèéà
îëóíìóø áèðëèéèí éàðàäûëìàñû ìÿãñÿäè èëÿ èãòèñàäè âÿ ùóìàíèòàð
ñàùÿäÿ èíòåãðàñèéàíûí äÿðèëíëÿøäèðèëìÿñè ùàããûíäà ìöãàâèëÿ
èìçàëàäûëàð. 1999-úó èëäÿ ìöãàâèëÿéÿ Òàúèêèñòàí äà ãîøóëäó.
Ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí, èäàðÿåäèúè îðãàí — Äþâëÿòëÿðàðàñû Øóðà,
Ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû Øóðàñû âÿ Èíòåãðàñèéà Êîìèòÿñè òÿñèñ åäèëäè.
Ëàêèí èãòèñàäè èíòåãðàñèéà áèð ñûðà ñÿáÿáëÿðäÿí îëäóãúà ñöñò âÿ
àðäûúûë îëìàäàí ýåäèðäè: áèðèíúèñè, áöòöí èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿð õàðèúè
òèúàðÿòäÿ þç ìàðàãëàðûíû ðÿùáÿð òóòóðäóëàð; èêèíúèñè, ýþìðöê
ðöñóìëàðûíûí òàðèôëÿðèíèí äÿéèøäèðèëìÿñè êèìè úèääè ìÿñÿëÿëÿðëÿ
áàüëû ãÿðàð öìóìè íîðìàòèâ àêòëàð ðàçûëàøäûðûëìàäàí ãÿáóë
åäèëèðäè; ö÷öíúöñö, 1998-úè èëäÿ Ðóñèéàäà áàø âåðÿí ìàëèééÿ
áþùðàíû èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíè õåéëè ÷ÿòèíëÿøäèðäè; äþðäöíúöñö,
1998-úè èëäÿ Ãûðüûçûñòàíûí Öìóìäöíéà Òèúàðÿò Òÿøêèëàòûíà äàõèë
278
îëìàñû äàõèëè áàçàðûí, òÿêúÿ Ãûðüûçûñòàí äåéèë, Ýþìðöê Èòòèôàãûíà
äàõèë îëàí þëêÿëÿðèí áàçàðûíûí àâòîìàòèê îëàðàã äèýÿð þëêÿëÿðèí
ìàëëàðû âÿ õèäìÿòëÿðèíÿ à÷ûëìàñûíà øÿðàèò éàðàòäû. Áöòöí áó
ùàäèñÿëÿð èíòåãðàñèéà éîëëàðûíûí éåíèäÿí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíè
òÿëÿá åäèðäè. 1999-úó èëäÿ äåòàëëû øÿêèëäÿ èíòåãðàñèéà ïðîãðàìû
èøëÿíÿðÿê Âàùèä Èãòèñàäè Ìÿêàí âÿ Ýþìðöê Èòòèôàãû áàðÿäÿ
Ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû, àììà Ýþìðöê Èòòèôàãûíûí éàðàäûëìàñûíûí
áàøà ÷àòìàñûíûí êîíêðåò îëàðàã ìöääÿòè ãåéä îëóíìóðäó.
Áóíäàí ñîíðà, äàõèëè ñÿðÿùäëÿðäÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè
ïðîñåäóðëàðûíäà ìàêñèìàë äÿðÿúÿäÿ ñàäÿëÿøäèðìÿ àïàðûëäû,
èãòèñàäè-òèúàðÿò ÿìÿêäàøëûüûíûí ôÿàëëàøäûðûëìàñû öçðÿ áèðýÿ
ôÿàëèééÿòëÿð ðàçûëàøäûðûëäû. Áåëÿ êè, 2000-úè èëèí ìàéûíäà
Äþâëÿòëÿðàðàñû Øóðàíûí èúëàñûíäà Ýþìðöê Èòòèôàãûíûí äÿãèã ñòðóêòóð
âÿ åôôåêòèâ àïàðàòà ìàëèê áåéíÿëõàëã èãòèñàäè òÿøêèëàòà
òðàíñôîðìàñèéà îëóíìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë îëóíäó.
2000-úè èëèí îêòéàáðûíäà Ãàçàõûñòàíûí ïàéòàõòû Àñòàíàäà
Áåëàðóñ, Ðóñèéà, Ãàçàõûñòàí, Ãûðüûçûñòàí âÿ Òàúèêèñòàí
ïðåçèäåíòëÿðè Àâðàñèéà Èãòèñàäè Áèðëèéèíèí («ÅâðÀçÅÑ»)
éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ ìöãàâèëÿ èìçàëàìàëàðû ùöãóãè úÿùÿòäÿí
Ýþìðöê Èòòèôàãûíûí ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë îëóíìóø ñÿíÿäëÿðëÿ öìóìè
ýþìðöê ñÿðùÿäëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíû, öìóìè ýþìðöê òàðèôëÿðèíèí
ãöââÿéÿ ìèíìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí áåéíÿëõàëã èãòèñàäè òÿøêèëàòà
÷åâðèëìÿñèíè òÿñáèò åòäè. Ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí, «ÅâðÀçÅÑ»èí ÿñàñ
îðãàíëàðû — äþâëÿò áàø÷ûëàðû ñÿâèééÿñèíäÿ ÿí àçû èëäÿ áèð äÿôÿ,
ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû ñÿèééÿñèíäÿ èëäÿ èêè äÿôÿ òîïëàøàí
Äþâëÿòëÿðàðàñû Øóðà (àëè îðãàí), áàø íàçèð ìöàâèíëÿðèíäÿí èáàðÿò
Èíòåãðàñèéà Êîìèòÿñèäèð. Ïåðñïåêòèâ èøëÿðè áèðëèéèí éàíûíäà äàèìè
íöìàéÿíäÿëèê, Ïàðëàìåíòëÿðàðàñû Àññàìáëåéà (ïàðëàìåíò
ÿìÿêäàøëûüû îðãàíû) âÿ Áèðëèê Ìÿùêÿìÿñè òÿìèí åäèð.
2001-úè èëèí èéóíóíäà Ìèíñêäÿ êå÷èðèëÿí ÌÄÁ ðÿùáÿðëÿðèíèí
ñàììèòè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ «ÅâðÀçÅÑ»èí Äþâëÿòëÿðàðàñû Øóðàñûíûí èëê
èúëàñûíäà áó áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòèíè âÿ îðãàíëàðûíûí
èäàðÿ åäèëìÿñèíè ðåãàëìåíòëÿøäèðÿí áèð ñûðà ñÿíÿäëÿð ãÿáóë åäèëäè.
Èíòåãðàñèéà Êîìèòÿñèíäÿ âÿ áöäúÿíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíäà
ãÿðàðëàðûí ãÿáóëóíäà ïðèíñèïúÿ ñÿñëÿðèí ïàéëàíìàñûíûí éåíè

279
ñèñòåìèíÿ êå÷èëäè. «ÅâðÀçÅÑ»èí áöäúÿñèíäÿ öçâëöê ùàããûíûí
ïàéûíûí àøàüûäàêû êèìè ïàéëàíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð: Ðóñèéà-40%,
Áåëàðóñ âÿ Ãàçàõûñòàí — ùÿðÿéÿ 20 ôàèç, Ãûðüûçûñòàí âÿ Òàúèêèñòàí
— ùÿðÿéÿ 10 ôàèç. Èíòåãðàñèéà Êîìèòÿñèíèí ãÿðàðýàùëàðû êèìè
Ìîñêâà âÿ Àëìàòû ìöÿééÿí åäèëäè.
Áåëÿëèêëÿ, «ÅâðÀçÅÑ»èí éàðàíìàñû ÌÄÁ äàõèëèíäÿ äþâëÿòëÿðèí
÷îõòÿðÿôëè äþâëÿòëÿðàðàñû èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûüûíû ìþùêÿìëÿíäèðäè,
Ðóñèéà, Áåëàðóñ, Ãàçàõûñòàí, Ãûðüûçûñòàí âÿ Òàúèêèñòàí
èãòèñàäèééàòûíûí äöíéà áàçàðûíà áèðýÿ ÷ûõûøûíûí ÿñàñûíû ãîéäó.
ßëáÿòòÿ, ÿñàñ èøëÿð ãàáàãäà îëñà äà, áó úöð áèðëèê ôîðìàñûíäà
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí éàðàäûëìàñû ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èíòåãðàñèéà
íöâÿñèíèí ðîëóíóí ýöúëÿíäèéèíÿ äÿëàëÿò åäèð.
2003-úö èëèí ñåíòéàáðûíäà ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èãòèñàäè
èíòåãðàñèéàíûí ýöúëÿíìÿñè éþíöíäÿ äàùà áèð àääûì àòûëäû: Ðóñèéà,
Óêðàéíà âÿ Ãàçàõûñòàí Âàùèä Èãòèñàäè Ìÿêàíûí éàðàäûëìàñû
ùàããûíäà ñàçèø èìçàëàäû. Éåíè ñòðóêòóðóí ùÿäÿôè ìöãàâèëÿ
èøòèðàê÷ûñû îëàí äþâëÿòëÿðèí àðàñûíäà ìàë, êàïèòàë âÿ èø÷è ãöââÿñèíèí
ñÿðáÿñò äþâðèééÿñèíÿ íàèë îëìàãäûð.

§6. Ìÿðêÿçè Àñèéà Èãòèñàäè Áèðëèéèíèí éàðàíìàñû âÿ îíóí

Ìÿðêÿçè Àñèéà ßìÿêäàøëûüûíà òðàíñôîðìàñèéà îëóíìàñû

Èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ 24

ñåíòéàáð 1993-úö èëäÿ èìçàëàíìûø Èãòèñàäè Èòòèôàã éàðàäûëìàñû
ùàããûíäà ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà Ìÿðêÿçè Àñèéà ðåýèîíóíäà Ìÿðêÿçè
Àñèéà Èãòèñàäè Áèðëèéè (ÌÀÈÁ) éàðàäûëìûøäûð. 1994-úö èëèí
éàíâàðûíäà Ãàçàõûñòàí âÿ Þçáÿêèñòàí àðàñûíäà «Âàùèä èãòèñàäè
ìÿêàí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà» ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. 1994-úö èëäÿ
áó ìöãàâèëÿéÿ Ãûðûüûçûñòàí, 1998-úè èëäÿ èñÿ èêè èëäÿí àðòûã
ìöøàùèäÿ÷è ñòàòóñóíäà îëàí Òàúèêèñòàí ãîøóëäó. Àðòûã èíäè áåëÿ áèð
ñòàòóñ Òöðêèéÿ, Ýöðúöñòàí âÿ Ðóñèéàéà âåðèëèá (éàíâàð 2001-úè
èëäÿí). Áó ýöí ÌÀÈÁ-ëÿ ñûõ äèàëîãà ùàçûð îëàí Ðóñèéà áó òÿøêèòëàòà
ðåýèîóíóí «íöôóçëó âÿ òÿñèðÿ ìàëèê äþâëÿòëÿð áèðëèéè» êèìè áàõûð.
Ãÿáóë îëíóíàí ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäà èø÷è îðãàíû — Èúðàèééÿ
Êîìèòÿñèíÿ ìàëèê Äþâëÿòëÿðàðàñû Øóðà éàðàäûëäû. Äþâëÿòëÿðàðàñû
280
Øóðàíûí òÿðêèáèíäÿ áàø íàçèðëÿð, õàðèúè èøëÿð âÿ ìöäàôèÿ èäàðÿëÿðè
ðÿùáÿðëÿðè, øóðàëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.
ÌÀÈÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ 1994-úö èëäÿ Ãàçàõûñòàí, Ãûðüûçûñòàí âÿ
Þçáÿêèñòàí àðàñûíäà èìçàëàíìûø ñàçèøÿ ÿñàñÿí Ìÿðêÿçè Àñèéà
ßìÿêäàøëûã âÿ Èíêèøàô Áàíêû éàðàäûëäû. Áàíê âàñèòÿñè èëÿ
ùåñàáëàøìàëàð äþíÿðëè âàëéóòà, ìèëëè âàëéóòà âÿ Áàíê Øóðàñû
òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíìóø òÿðÿôëÿðèí ãàðøûëûãëû ùåñàáàëøìàëàðû
ÿñàñûíäà âàëéóòàíûí ìÿçÿííÿëÿðè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
2000-úè èëèí èéóíóíäà Äöøÿíáÿäÿ ÌÀÈÁ ëèäåðëÿðè òÿðÿôèíäÿí 4
ìÿðùÿëÿíèí — àçàä òèúàðÿò çîíàñû, ýþìðöê èòòèôàãû, ùåñàáëàøìà âÿ
âàëéóòà èòòèôàãû âÿ âàùèä ÿìÿê âÿ êàïèòàë áàçàðû —
ôîðìàðàëàøäûðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòàí 2005-úè èëÿ ãÿäÿð ñòðàòåæè
èíòåãðàñèéà èíêèøàô ïëàíû òÿñäèã åäèëäè. ÌÀÈÁ þëêÿëÿðèíäÿ èãòèñàäè
âÿ ñèéàñè èñëàùàòëàðûí ìîäåëè ôÿðãëèäèð, áåëÿ ÷îõøÿêèëëèëèê þëêÿëÿðèí
èíòåãðàñèéàñû îïòèìàë éîëëàðû àõòàðìàüà ÿñàñ âåðèð.
2001-úè èëèí éàíâàðûíäà êå÷èðèëÿí Àëìàòû ñàììèòèíäÿ áó ïëàíûí
ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí èëê àääûìëàð àòìàüà úÿùä åäèëäè: ÌÀÈÁ-èí
èãòèñàäè ôîðóìó éàðàäûëäû; Ìÿðêÿçè Àñèéàäà ñàáèòëèéèí
ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè, èãòèñàäè-òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôû âÿ åëì
âÿ òåõíèêà ñàùÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûã ìÿñÿëÿëÿðèíÿ áàõûëäû;
òåððîð÷óëóüà âÿ äèíè åêñòðåìèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ áèðýÿ ñÿéëÿð
ìöÿééÿí åäèëäè. Ðåýèîíàë ìÿòáóàòäà ýþðöëìöø èøëÿðè
ãèéìÿòëÿíäèðÿíäÿ áó òÿøêèëàòûí ìÿãñÿäÿóéüóíëóüó âÿ åôôåêòèâëèéè
áàðÿäÿ øöáùÿëÿð äèëÿ ýÿòèðèëèð. Áåëÿ êè, ÌÀÈÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãÿáóë
åäèëÿí 254 ãÿðàðûí ÿêñÿð ùèññÿñè éåðèíÿ éåòèðèëìèð. Èãòèñàäè
èíòåãðàñèéà àüûð ýåäèð, àììà èêèòÿðÿôëè ðàçûëàøìàëàð äàùà
åôôåêòèâäèð. Áóíà áàõìàéàðàã, þëêÿëÿðèí ñèéàñè ëèäåðëÿðè
èíòåãðàñèéàíûí âàúèáëèéèíè åòèðàô åäèð âÿ êîíêðåò àääûìëàð àòûðëàð.
ßôãàíûñòàíäàêû âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè âÿ öìóìè ñèéàñè âÿçèééÿò
ÌÀÈÁ þëêÿëÿðèíäÿêè ñîñèàë-èãòèñàäè âÿçèééÿòÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð.
Òöðêìÿíèñòàí äà äàõèë îëìàãëà Ìÿðêÿçè Àñèéà þëêÿëÿðè ãîíøó
ßôãàíûñòàíäà íàðêîòèêèí äàøûíìàñûíûí àêòèâëÿøìÿñèíÿ ìöãàâèìÿò
ýþñòÿðìÿê èìêàíûíà ìàëèê îëìàäûëàð. ßâãàíûñòàíäàêû
ìöíàãèøÿíèí òÿíçèìëÿíìÿñè ö÷öí ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè ìÿãñÿäè
èëÿ ÌÀÈÁ öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí áàø÷ûëàðû «òÿùëöêÿíèí

281
íåéòðàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí òÿñèðëè òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ»
ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû, Èñëàì Êîíôðàíñû Òÿøêèëàòû âÿ ÀÒßÒ
áàøäà îëìàãëà äöíéà áèðëèéèíÿ ìöðàúèÿò åòäèëÿð. 11 ñåíòéàáð
2001-úè èëäÿ ÀÁØ-äà òþðÿäèëÿí òåððîð àêòëàðû ìöÿééÿí ìÿíàäà
ÀÁØ âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ßôãàíûñòàí ïðîáëåìèíÿ äèããÿòè
àðòûðìàñûíà ñöðÿòëÿíäèðäè. Íÿòèúÿäÿ, ÀÁØ-ûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ùÿðáè
êîàëèñèéàíûí ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðû íÿòèúÿñèíäÿ «Òàëèáàí»
ãðóïëàøìàñû äàðìàäàüûí åäèëäè âÿ äöíéà áèðëèéèíèí âàñèòÿ÷èëèéè èëÿ
ßôãàíûñòàíäà éåíè ùþêóìÿò ôîðìàëàøäûðûëäû.
2001-úè èëèí äåêàáðûíäà Äàøêÿíä ýþðöøöíäÿ äþðä äþâëÿòèí
áàø÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí Ìÿðêÿçè Àñèéà Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã
Òÿøêèëàòûíûí áàçàñûíäà Ìÿðêÿçè Àñèéà ßìÿêäàøëûüû Òÿøêèëàòû
(ÌÀßÒ) éàðàäûëäû. ÌÀßÒ èøòèðàê÷ûñû îëàí äþâëÿòëÿðèí ðÿùáÿðëÿðè
ÿìÿêäàøëûüûí äèàïàçîíóíóí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè íèééÿòè èëÿ ÷ûõûø
åòäèëÿð. Îíëàðûí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, èëê þíúÿ ÀÁØ âÿ ßôãàíûñòàíäàêû
ùàäèñÿëÿð òÿùëöêÿñèçëèê ïðîáëåìèíè éåíèäÿí ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè
çÿðóðè åäèð. Îíà äàùà ýåíèø ñÿëàùèééÿò âÿ âÿ ùöãóã âåðèëäèéè ö÷öí
éåíè òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòè òÿêúÿ èãòèñàäè ñàùÿäÿ äåéèë, äèýÿð
ñàùÿëÿðäÿ äÿ òÿñèðëè îëìàëûäûð.
2005-úè èëèí îêòéàáðûíäà ÌÀßÒ Øóðàñûíûí Ñàíêò-Ïåòåðáóðãäàêû
èúëàñûíäà Ìÿðêÿçè Àñèéà ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû (ÌÀßÒ) âÿ
Àâðàñèéà Èãòèñàäè Áèðëèéè («ÅâðÀçÅÑ») âàùèä ñòðóêòóðäà áèðëÿøìÿñè
ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëäè. Ãàçàõûñòàí ïðåçèäåíòè
Í.Íàçàðáàéåâèí ãåéä åòäèéè êèìè, áåëÿ áèðëÿøìÿ èêè òÿøêèëàòûí þç
èøèíäÿ áèð-áèðèíè òÿêðàðëàìàñûíû àðàäàí ãàëäûðûð.

§7. ÝÓÀÌ ðåýèîíàë áèðëèéè

Äþðä äþâëÿòèí (Àçÿðáàéúàí, Ýöðúöñòàí, Ìîëäîâà, Óêðàèíà,

1998-úè èëäÿí èñÿ Þçáÿêèñòàí) ãåéðè-ôîðìàë ãðóïó îëàí ÝÓÀÞÌ-ûí
1997-úè èëäÿ éàðàäûëìàñû ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áÿçè äþâëÿòëÿðèí
èêèòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ôèêèð àéðûëûüûíûí îëìàñû èëÿ
øÿðòëÿíäèðèëèðäè. Àçÿðáàéúàí âÿ Åðìÿíèñòàí, Óêðàéíà âÿ Ðóñèéà,
Ðóñèéà âÿ Ìîëäîâà, Ðóñèéà âÿ Ýöðúöñòàí àðàñûíäà ìöðÿêêÿá
ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð, Ðóñèéàíûí ÌÄÁ-íèí áöòöí öçâëÿðè ö÷öí
282
áèðëÿøäèðèúè ìÿðêÿç îëìàã ðîëóíà áèðäÿôÿëèê ñîí ãîéäó. Áóíóíëà
éàíàøû, Ðóñèéàäà ìþâúóä îëàí ñèéàñè ãÿðàðñûçëûã âÿ èãòèñàäè ãåéðè-
ñàáèòëèê (1991-1998) ÌÄÁ-äÿêè èíòåãðàñèéà òåíäåíñèéàëàðûíà õåéèð
ýÿòèðìèðäè.
ÝÓÀÞÌ-ûí ôÿðãëÿíäèðèúè õöñóñèééÿòëÿðè áóíëàðäûð:
- ÌÄÁ-éÿ äàõèë îëñàëàð äà, þç ñïåñèôèê ñòàòóñó èëÿ Óêðàéíà
èñòèñíà îëìàãëà áó þëêÿëÿð ùÿðáè-ñèéàñè õàðàêòåðëè «Êîëëåêòèâ
Òÿùëöêÿñèçëèê ùàããûíäà» Äàøêÿíä ìöãàâèëÿñèíÿ äàõèë îëìàéûáëàð;
- ÝÓÀÞÌ-ûí ùÿð áèð öçâö þçëÿðèíèí äàõèëè «àüðûëû íþãòÿ»ëÿðèíÿ,
ýÿðýèíëèéÿ âÿ Ðóñèéà èëÿ èêèòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ïðîáëåìëÿðÿ
ìàëèêäèð;
- Ãåéðè-ôîðìàë ìÿñëÿùÿòëÿøìÿ òÿøêèëàòû ãèñìèíäÿ ìåéäàíà
÷ûõàí ÝÓÀÞÌ ìþâúóä îëäóüó èëëÿðäÿ èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
ÿìÿêäàøëûã ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ öìóìè áàõûø ìàðàãëàðû ÿñàñûíäà
ðåýèîíàë òÿøêèëàòà ÷åâðèëìÿéÿ úàí àòûá. ÝÓÀÞÌ þëÿêÿëÿðè ö÷öí
ÿñàñ èãòèñàäè èäåéàëàðäàí áèðè èøòèðàê÷û þëêÿëÿðèí áèðýÿ ñÿéëÿðëÿ
Àâðîïà âÿ Àñèéàíû áèðëÿøäèðÿí Áþéöê Èïÿê éîëó ëàéèùÿñèíèí
éàðàäûëìàñûíû ðåàëëàøäûðìàã îëóá.
Éåýàíÿ Îðòà Àñèéà íöìàéÿíäÿñè îëàí Ãÿðáéþíöìëö ôÿàëèééÿòÿ
àêòèâ úàí àòàí Þçáÿêèñòàíûí 1998-úè èëäÿ ãóðóìà öçâ îëìàñûíäàí
ñîíðà ÝÓÀÞÌ-à õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìÿéÿ áàøëàíäû. Õÿçÿð
øåëôèíäÿ éåíè íåôò åùòèéàòëàðûíûí êÿøô îëóíìàñû áó èäåéàëàðà éåíè
èìïóëñ âåðäè. Úÿíóáè Ãàôãàç ðåýèîíóíäàêû éåíè âÿ ùÿëë îëóíìàìûø
ôèêèð àéðûëûãëàðû áèð òÿðÿôäÿí Ìîñêâà-Èðÿâàí-Òåùðàí, äèýÿð òÿðÿôäÿí
Áàêû-Òáèëèñè-Àíêàðà êèìè ãåéðè-ðÿñìè áèðëèêëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà
ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Èãòèñàäè-ñèéàñè ãåéðè-ôîðìàë áó èòòèôàãëàð ÿñàñ èõðàú
íåôò-ãàç áîðó êÿìÿðëÿðèíèí èíøàñû ëàéèùÿëÿðè óüðóíäà ìöáàðèçÿ
ö÷öí éàðûøà ýèðäèëÿð.
ÝÓÀÞÌ-ûí èëê éàðàäûëäûüû äþâðëÿðäÿ áó ùàäèñÿ Ðóñèéàíûí
ãÿçÿáèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áåëÿ êè, î âàõò Ðóñèéà Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíûí âÿ Ôåäåðàë Òÿùëöêÿñèçëèê Õèäìÿòèíèí ñÿäðè îëàí Â.Ïóòèí
áÿéàí åòäè êè, «Áó ãóðóì Ðóñèéà ÿòðàôûíäà ãóðøàã êèìè áèð øåéäèð.
Áèç áó éåíè ðåàëëûüû ãèéìÿòëÿíäèðìÿëè, äàùà ñîíðà õàðèúè, äàõèëè âÿ
ìöäàôèÿ ñèéàñÿòèìèçè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿëèéèê». Éÿãèí êè, áó
åùòèéàòëûëûã ÝÓÀÞÌ-ûí èãòèñàäè ìàðàãëàðëà éàíàøû Àâðîàíòëàíòèê

283
ìÿêàíà èíòåãðàñèéà ìÿãñÿäè ýöäÿí ðåýèîíàë êîëëåêòèâ
òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìè éàðàòìàã ùÿäÿôè èëÿ èçàù åäèëÿ áèëÿð. Áó
ìÿíòèã 1999-úó èëäÿ Þçáÿêèñòàíûí ÌÄÁ-íèí Êîëëåêòèâ
Òÿùëöêÿñèçëèê Ìöãàâèëÿñèíäÿí ÷ûõìàñû ùàäèñÿñè èëÿ þçöíö
ìþùêÿìëÿíäèðäè. ÍÀÒÎ-íóí 50 èëëèéèíèí øÿðÿôèíÿ êå÷èðèëÿí
òÿäáèðëÿðäÿ áó 5 äþâëÿòèí «Àâðîàòëàíòèê òÿðÿôäàøëûüû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
ÿìÿêäàøëûüû èíôèøàô åòäèðìÿéÿ» ÷àüûðàí áèðýÿ áÿéàíàòëà ÷ûõûø
åòìÿëÿðè áó ôàêòûí ýþñòÿðèúèñè îëäó.
Îëà áèëñèí êè, ÀÁØ àäìèíèñòðàñèéàñû ÝÓÀÞÌ áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòûíûí éàðàäûëìàñû íèééÿòèíèí ùÿéàòà êå÷ìÿñè ö÷öí ÿëàâÿ
ñÿéëÿð ýþñòÿðìèøäè. 2000-úè èëèí ïàéûçûíäà Âàøèíãòîíäà ÝÓÀÞÌ
þëêÿëÿðèíèí ëèäåðëÿðèíèí ýþðöøö êå÷èðèëäè âÿ Àçÿðáàéúàí ïðåçèäåíòè
Ùåéäÿð ßëèéåâ ÝÓÀÞÌ-ûí «áó òÿøêèëàòûí ìöÿééÿí ìÿãñÿäÿ
éþíÿëìèø ìàùèééÿò äàøûéàí ùÿääÿ ÷àòäûüû» ãÿíàÿòèíè äèëÿ ýÿòèðäè.
ÀÁØ Äþâëÿò Äåïàðòàìåíòè ÝÓÀÞÌ þëêÿëÿðèíÿ 45 ìèëéîí äîëëàð
éàðäûì àéûðäû. 7 èéóí 2001-úè èëäÿ Éàëòàäà Àçÿðáàéúàí, Ýöðúöñòàí,
Ìîëäîâà, Þçáÿêèñòàí âÿ Óêðàéíà ïðåçèäëåíòëÿðèíèí ñàììèòèíäÿ
ÝÓÀÞÌ-ûí ðåýèîíàë áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòà ÷åâðèëäèéè áÿéàí åäèëäè.
Ïðåçèäåíòëÿð òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíàí Õàðòèéàäà ÝÓÀÞÌ-ûí
ìÿãñÿäëÿðè ñàäàëàíûð: ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôà òÿñèð ýþñòÿðìÿê,
èãòèñàäè-òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ ìþùêÿìëÿíäèðìÿê,
íÿãëèééàò-êîììóíèêàñèéà ìàýèñòðàëëàðûíäàí åôôåêòèâ îëàðàã
èñòèôàäÿ åòìÿê, ðåýèîíàë òÿùëöêÿñèçëèéè ýöúëÿíäèðìÿê, áåéíÿëõàëã
òåððîð÷óëóãëà, ìöòÿøÿêêèë úèíàéÿòêàðëûãëà âÿ íàðêîòèê òèúàðÿòè èëÿ
ìöáàðèçÿ àïàðìàã. Áóíóíëà éàíàøû, Õàðòèéàäà ãåéä îëóíóð êè,
ÝÓÀÞÌ ùÿðáè-ñèéàñè òÿøêèëàò äåéèë âÿ îíóí ñèéàñÿòè ÌÄÁ-éÿ
ãàðøû éþíÿëìÿéèá. ßêñèíÿ éåíè òÿøêèëàò ÌÄÁ-äÿ ôÿàëèééÿòèíè
àêòèâëÿøäèðìÿê íèééÿòèíäÿäèð. Õàðòèéàäàí ÿëàâÿ, êîíñóëëóã
ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû ãàðøûëûãëû éàðäûì ùàããûíäà Êîíâåíñèéà ãÿáóë
åäèëäè.
ÝÓÀÞÌ-ûí àëè îðãàíû äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí ùÿð èë êå÷èðèëÿí
ýþðöøöäöð. Òÿøêèëàòûí èúðàåäèúè îðãàíû õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðèíèí èëäÿ
èêè äÿôÿ ïëàíëàøäûðûëàí òîïëàíòûñûäûð. Ìèëëè êîîðäèíàòîðëàð êîìèòÿñè
ÝÓÀÞÌ-ûí èø÷è îðãàíû ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèð. Òÿøêèëàòäà èøëÿê
äèëëÿð êèìè ðóñ âÿ èíýèëèñ äèëëÿðè ãÿáóë åäèëèá.

284
 Áóíóíëà áèðëèêäÿ ðÿñìè Âàøèíãòîí áÿéàí åäèá êè, ÀÁØ
ÝÓÀÞÌ-û àíòèðóñèéà áèðëèéè êèìè äåéèë, åíåðýåòèêà ñàùÿñèíäÿ
öìóìè ìàðàãëàðà ìàëèê äþâëÿòëÿð ãðóïó êèìè ýþðöð âÿ ÝÓÀÞÌ-
ëà ÀÁØ àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûüûí ïåðñïåêòèâèíÿ èíàíûð.
ÝÓÀÞÌ-ûí ðåýèîíàë òÿøêèëàò êèìè òÿãäèì îëóíìàñû ìöõòÿëèô
ôèêèð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿëÿðÿ ñÿáÿá îëóá. Áèð ñûðà ðóñèéàëû
åêñïåðòëÿðè ùåñàá åäèðëÿð êè, ÝÓÀÞÌ-ûí éàðàäûëìàñû Ðóñèéàéà
ùàíñûñà ÷àüûðûøäûð âÿ ÝÓÀÞÌ-ûí öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí ìöñòÿãèë
îëìàã âÿ Ðóñèéàíûí ùèìàéÿñèíäÿí ÷ûõìàã àðçóñóíäàí äîüóð, áó
èñÿ ÝÓÀÞÌ-ûí «ÌÄÁ-éÿ þëöì ùþêìö» âåðäèéè ìÿíàñûíà ýÿëèð.
Áÿçè åêñïåðòëÿð èñÿ ÝÓÀÞÌ-ûí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòà ÷åâðèëìÿñèíèí
ìöìêöíñöçëöéöíäÿí äàíûøûðëàð. Áåëÿ êè, òÿðÿôëÿðèí ùÿð áèðè þç
ìÿãñÿäëÿðèíè ýöäöðëÿð, åéíè çàìàíäà ðÿñìè Ìîñêâàíûí áó
þëêÿëÿðÿ ãàðøû ìþâãåéè âÿ ñèéàñÿòè äÿéèøèá. Ðÿñìè Ìîñêâàíûí
ìþâãåéè îëäóãúà òÿìêèíëè èäè. Öñòÿëèê, 2001-úè èëèí èéóíóíäà
Ìèíñêäÿ êå÷èðèëÿí ÌÄÁ äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí ñàììèòèíäÿ Ðóñèéà
ïðåçèäåíòè Â.Ïóòèí ÝÓÀÞÌ-ûí ìþâúóäëóüóíóí áèðëèéè
çÿèôëÿòìÿäèéèíè, ÿêñèíÿ ýöúëÿíäèðäèéèíè áÿéàí åäèá. Ùÿòòà
Ýöðúöñòàíûí êå÷ìèø ïðåçèäåíòè Å.Øåâàðäíàäçåíèí ÝÓÀÞÌ-à
Ðóìûíèéà âÿ Áîëãàðûñòàíû úÿëá åòìÿê úÿùäëÿðè Ðóñèéàäà úèääè
íàðàùòëûã äîüóðìàäû. ßýÿð ÝÓÀÞÌ-ûí éàðàäûëìàñûíûí ÿñàñ
ìÿíòèãèíÿ íÿçÿð éåòèðñÿê, îíóí àéäûí ìÿãñÿäè ñÿðáÿñò òèúàðÿòèí
òÿìèíèäèð, áóíà èñÿ ùå÷ êèì åòèðàç åòìèð.
Ýþðöíöð, Þçáÿêèñòàí âÿ Ìîëäîâàíûí «ÝÓÀÞÌ-äà ôÿàëëûã âÿ
âÿ èðÿëèëÿéèø îëìàäûüû ñÿáÿáèíäÿí» êÿíàðà ÷ÿêèëìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã, ÀÁØ áó ðåýèîíàë áèðëèéè äÿñòÿêëÿéÿúÿê.
2002-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà ÀÁØ-ûí èøòèðàêû èëÿ Íéó-Éîðêäà
ÝÓÀÞÌ-ûí õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ òîïëàíòûñû êå÷èðèëäè.
Äàíûøûãëàðûí íÿòèúÿñè êèìè ÝÓÀÞÌ þëêÿëÿðè âÿ ÀÁØ-ûí ýÿëÿúÿê
ÿìÿêäàøëûüû èëÿ áàüëû ÀÁØ äþâëÿò êàòèáèíèí Àâðîïà âÿ Àâðàñèéà
ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ êþìÿê÷èñè Å.Úîóíñëà áèðýÿ êîììóíèêå
èìçàëàíäû. Áó ñÿíÿääÿ äåéèëèð êè, ÀÁØ ÝÓÀÞÌ þëêÿëÿðèíèí
òÿùëöêÿñèçëèê âÿ íÿãëèééàò äÿùëèçëÿðèíèí åôôåêòèâ ôÿàëèééÿòè ö÷öí
ëàéèùÿëÿðèí èøëÿíìÿñè âÿ ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿê
íèééÿòèíäÿäèð. Ðÿñìè Âàøèíãòîí ÝÓÀÞÌ-ûí òåððîð÷óëóãëà

285
ìöáàðèçÿ, ùàáåëÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè, òèúàðÿòèí âÿ ñÿðùÿäëÿðèí
òÿùëöêÿñèçëèéè ñàùÿñèíäÿ ëàéèùÿëÿðè äÿñòÿëÿêéÿúÿéèíÿ ùàçûð
îëäóüóíó áèëäèðèð.
2002-úè èëèí éàéûíäà Þçáÿêèñòàí ÝÓÀÞÌ-û òÿðê åòìÿñè áàðÿäÿ
áÿéàíàòëà ÷ûõûø åòäè. Þçáÿêèñòàíûí òàìàìèëÿ òÿøêèëàòû òÿðê åòìÿñè
2005-úè èëèí ìàéûíäà áàø âåðäè âÿ íÿòèúÿäÿ òÿøêèëàò éåíèäÿí
ÝÓÀÌ àäëàíìàüà áàøëàíäû.
Ýþðöíäöéö êèìè ïîñòñîâåò ìÿêàíûíäà éàðàäûëàí ðåýèîíàë
òÿøêèëàòëàðûí ùå÷ áèðè áó ñèéàñè úîüðàôèéàäà ìþâúóä îëàí
äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðÿ íÿ èãòèñàäè, íÿ äÿ ùÿðáè-ñèéàñè
òÿùëöêÿñèçëèê áàõûìûíäàí ðåàë òþùôÿ âåðÿ áèëìÿéèá. Îíà ýþðÿ äÿ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû áó òÿøêèëàòëàðëà ÿìÿêäàøëûã åòìÿêëÿ,
áÿðàáÿð þç òÿùëöêÿñèçëèê ïðîáëåìëÿðèíè ùÿëë åòìÿéèí éîëëàðûíû äàùà
íöôóçëó áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ñûõ ÿìÿêäàøëûã åòìÿêäÿ ýþðöð.

§8. Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòûíûí ÿñàñ ôÿàëèééÿò

èñòèãàìÿòëÿðè

1992-úè èëäÿ òåçëèêëÿ «õàðèúè äöíéà òÿñÿððöôàò ÿëàãÿëÿðè»íÿ

ãîøóëìàã íèééÿòè èëÿ Àçÿðáàéúàí, ßôãàíûñòàí, Ãàçàõûñòàí,
Ãûðüûçûñòàí, Þçÿáÿêèñòàí, Òàúèêèñòàí âÿ Òöðêìÿíèñòàí Àñèéà
þëêÿëÿðèíèí ðåýèîíàë ÿìÿêäàøëûã òÿøêèëàòûíûí (1964-1979) âàðèñè
ùåñàá åäèëÿí Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòûíà (ÈßÒ) äàõèë îëäóëàð.
Ùÿìèí òÿøêèëàò Èðàíäà áàø âåðÿí èñëàì èíãèëàáûíäàí ñîíðà äàüûëìûø
âÿ 1985-úè èëäÿ Ïàêèñòàí, Èðàí âÿ Òöðêèéÿ òÿðÿôèíäÿí éåíèäÿí
ôîðìàëàäûðûëìûøäû.
Ìöàñèð äþâðäÿ, ÈßÒ-èí èíêèøàôû áó þëêÿëÿð ö÷öí áþéöê
ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. 1992-úè èëäÿí áó òÿøêèëàò ö÷òÿðÿôëè
òÿøêèëàòäàí úèääè èãòèñàäè ïîòåíñèàëà ìàëèê èðè ðåýèîíàë ãóðóìà
÷åâðèëäè. ÈßÒ-èí ÿùàòÿ åòäèéè ðåýèîíóí ñàùÿñè 7 ìèëéîí
êâàäðàòêèëîìåòð, ÿùàëèñè èñÿ 342 ìèëéîí (äöíéàíûí öìóìè
ÿùàëèñèíèí 5,78 ôàèçè) íÿôÿðäÿí àðòûãäûð. Èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí
äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñÿí, Õÿçÿðéàíû ðåýèîíäà èðè êàðáîùèäðàò õàììàëû
åùòèéàòëàðû ïîòåíñèàëûíûí âàðëûüû, ùàáåëÿ èõðàú íÿãëèééàò

286
ìàðøðóòëàðûíûí òèêèíòèñè áó ðåýèîíäàêû èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí
èíêèøàôû ö÷öí áþéöê ðîë îéíàéà áèëÿð.
Äöíéà ñèéàñÿòèíÿ Øÿðã ðåýèîíàë èòòèôàãû âàñèòÿñè èëÿ ãîøóëìàã
èìêàíû éåíè ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿðèí (êå÷ìèø ÑÑÐÈ ðåñïóáëèêàëàðûíûí)
ÈßÒ-ÿ äàõèë îëìàñûíà ÿëàâÿ èìïóëñ âåðäè. Î âàõò, ùÿìèí þëÿêÿëÿðÿ
þçëÿðèíèí ìöñòÿãèë îëìàëàðûíû ñöáóò åòìÿê âÿ þç èãòèñàäèééàòëàðûíû
èíêèøàô åòäèðìÿê èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûì èäè. Ëàêèí
ñîíðàêû ùàäèñÿëÿð ýþñòÿðäè êè, ÈßÒ þëêÿëÿðè äàùà ÷îõ ìþâãåëÿðèí
óçëàøäûðûëìàñû âÿ èãòèñàäè ñòðàòåýèéàëàðûí âÿ ìöâàôèã ñÿíÿäëÿðèí
èøëÿíìÿñèíÿ âàõò àéûðäûëàð.
Áó ýöí ÈßÒ-èí Íàçèðëÿð, Äàèìè Íöìàéÿíäÿëÿð, Ðåýèîíàë
Ïëàíëàøäûðìà øóðàëàðû, ùàáåëÿ ôóíêñèîíàë îðãàí êèìè 6 ðåýèîíàë
èíñòèòóò âÿ ö÷ õöñóñè àýåíòëèéèí äàõèë îëäóüó ÷îõñÿâèééÿëè
èäàðÿåäèúè òÿøêèëàòè ñòðóêòóðó ôîðìàëàøäûðûëìûøäûð.
Òÿøêèëàòûí áàøëûúà ñÿíÿäëÿðè áóíëàðäûð: Êâåòè ôÿàëèééÿò ïëàíû
(1993), Ðåýèîíóí íÿãëèééàò ñåêòîðóíóí èíêèøàôû öçðÿ ÿñàñ Àëìàòû
ïëàíû (1993), Èñòàíáóë (1993), Èñëàìàáàä (1995), Àøãàáàä (1996)
äåêëàðàñèéàëàðû, éåíèëÿøäèðèëìèø Èçìèð ìöãàâèëÿñè (1996), Àøãàáàä
(1997), Àëìàòû (1998) âÿ Òåùðàí (2000) äåêëàðàñèéàëàðû.
Áèðýÿ ôÿàëèééÿòèí áàøëûúà èñòèãàìÿòëÿðè ÈßÒ þëêÿëÿðèíèí ðåýèîíàë
èãòèñàäè ÿìÿêäàøëûã ñòðàòåýèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïûá. Áó ñÿíÿääÿ
òèúàðÿò, íÿãëèééàò, êîììóíèêàñèéà âÿ åíåðýåòèêà ñàùÿñèíäÿ
ÿìÿêäàøëûüà äàùà áþéöê äèããÿò àéðûëûá. ÈßÒ èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðè
òðàíçèò òèúàðÿòè âÿ èø àäàìëàðû ö÷öí ÿëâåðèøëè âèçà ðåæèìè éàðàòìàã
ùàããûíäà ñàçèø èìçàëàéûáëàð.
ÈßÒ þëêÿëÿðèíèí 14-15 ìàðò 1995-úè èëäÿ Èñëàìàáàääà éöêñÿê
ñÿâèééÿäÿ êå÷èðèëÿí ýþðöøöíäÿ ðåýèîíàë ãóðóìëàðûí — òèúàðÿò âÿ
èíêèøàô áàíêû, ñûüîðòà øèðêÿòèíèí éàðàäûëìàñû öçðÿ ÿñàñ ñÿíÿä
èìçàëàíäû.
ÈßÒ þëêÿëÿðè ö÷öí åíåðýåòèêà âÿ íÿãëèééàò ñàùÿñèíäÿ ÷îõòÿðÿôëè
âÿ èêèòÿðÿôëè ëàéèùÿëÿð áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð: Àçÿðáàéúàí,
Ãàçàõûñòàí âÿ Òöðêìÿíèñòàíäà íåôò âÿ ãàçûí ÷ûõàðûëìàñû;
Àçÿðáàéúàí âÿ Ãàçàõûñòàíûí êàðáîùèäðàò åùòèéàòëàðûíûí Òöðêèéÿ
âàñèòÿñèëÿ éåíè íåôò õÿòëÿðè èëÿ äàøûíìàñû; Òöðêìÿíèñòàíäàí ãàç
êÿìÿðèíèí Èðàí âÿ Òöðêèéÿ âàñèòÿñè èëÿ ÷ÿêèëìÿñè; Àçÿðáàéúàí âÿ

287
Òöðêìÿíèñòàí íåôòèíèí Èðàíäàêû ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èøëÿíìÿñè,
ÿâÿçèíäÿ Èðàí íåôòèíèí äöíéà áàçàðûíà ÷ûõàðûëìàñû; ðåýèîíóí åíåðæè
ñèñòåìèíèí áèðëÿøäèðèëìÿñè.
ÈßÒ-èí ùàçûðëàäûüû íÿãëèééàò èíôðàñòðóêòóðóíóí èíêèøàôû ïëàíû
Èðàí, Òöðêìÿíèñòàí âÿ Àçÿðáàéúàíûí, ùàáåëÿ Ïàêèñòàí (ßôãàíûñòàí
âàñèòÿñè èëÿ) âÿ Òöðêìÿíèñòàíûí äÿìèðéîë øÿáÿêÿñèíèí
áèðëÿøäèðèëìÿñèíè þçöíäÿ ÿùàòÿ åäèð. Àâòîíÿãëèééàò ìàýèñòðàëûíûí
÷ÿêèëìÿñè èñÿ Ìÿðêÿçè Àñèéàäàí éöêëÿðè Ùèíä îêåàíûíäàêû âÿ Ôàðñ
êþðôÿçèíäÿêè ëèìàíëàðà ÷àòäûðìàüà èìêàí âåðÿúÿê. Àðòûã
Òöðêìÿíèñòàíäàí Èðàíà äÿìèðéîë õÿòëÿðèíèí áèð ùèññÿñè ãóðàøäûðûëûá,
èëê àâòîêàðâàíëàð Ïàêèñòàíäàí Òöðêìÿíèñòàíà éîëà ñàëûíûá.
10-11 èéóí 2000-úè èëäÿ Òåùðàíäà ÈßÒ-èí ÂÛ çèðâÿ òîïëàíòûñû
êå÷èðèëèá. ÈßÒ-èí èøòèðàê÷ûñû îëàí 10 þëêÿíèí ðÿùáÿðëÿðè áó
ñàììèòäÿ àâòîéîë øÿáÿêÿñèíèí èíøàñûíûí âÿ òèúàðÿò ðöñóìëàðûíûí
àøàüû ñàëûíìàñûíûí áàøëàíìàñûíà äàèð ãÿðàð ãÿáóë åäèáëÿð. Åéíè
çàìàíäà, Õÿçÿð äÿíèçèíèí òÿáèè åùòèéàòëàðûíûí áèðýÿ èøëÿíìÿñè âÿ
ßôãàíûñòàíäàêû ìöíàãèøÿíèí ùÿëëè ïðîáëåìëÿðè ìÿñÿëÿëÿðè
ìöçàêèðÿ åäèëèá. Õÿçÿðèí ñòàòóñó èëÿ áàüëû õöñóñè åêñïåðò
êîìèññèéàñû âÿ ÈßÒ þëêÿëÿðè àðàñûíäà äàíûøûãëàðûí àïàðûëìàñûíà
äàèð ðàçûëûã ÿëäÿ åäèëäè. Òÿðÿôëÿð êàðáîùèäðàò åíåðæè åùòèéàòëàðûíûí
íÿãë åäèëìÿñè öçðÿ èðèìèãéàñëû ëàéèùÿíèí èøëÿíìÿñè âÿ ÈßÒ öçâëÿðè
àðàñûíäà áóíóíëà áàüëû ìÿëóìàòëàíäûðûëìàñû áàðÿäÿ ãàðøûëûãëû
àíëàøìàéà íàèë îëäóëàð. Èðàí òÿðÿôè áÿéàí åòäè êè, «Èðàí ÿðàçèñè ÈßÒ-
èí ÿùàòÿ åòäèéè áöòöí ðåýèîíóí ãàç âÿ íåôòèíèí íÿãëè ö÷öí ÿí ãûñà
âÿ ÿí éàõøû âÿ ñÿðôÿëè ìàðøðóòäóð» âÿ Èðàí áó ýöí òÿêúÿ ÈßÒ
þëêÿëÿðèíäÿ ÷ûõàðûëàí áöòöí íåôò åùòèéàòëàðûíûí èøëÿíìÿñèíÿ äåéèë,
ùÿì äÿ îíóí Ãÿðá áàçàðëàðûíà âÿ Ôàðñ êþðôÿçè ðåýèîíóíà
äàøûíìàñûíû òÿìèí åòìÿéÿ ãàáèëäèð. Áàøãà ñþçëÿ, Èðàí ÀÁØ,
Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàíûí ùèìàéÿ åòäèéè Áàêû-Úåéùàí ëàéèùÿñèíÿ
àëòåðíàòèâ êÿìÿð ìàðøðóòó òÿêëèô åäèá. Áó áÿéàíàò èñÿ Õÿçÿð äÿíèçè
íåôò âÿ ãàç åùòèéàòëàðûíûí íÿãëè èëÿ áàüëû «áþéöê îéóíäà» èøòèðàê
åòìÿê úÿùäëÿðè âÿ ðåýèîíäà ëèäåðëèéè ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí ðÿãàáÿò âÿ
éàðûøûí êÿñêèíëÿøäèéèíäÿí õÿáÿð âåðèðäè. Ñîí âàõòëàð Ùèíäèñòàí äà
Èðàíëà èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíè ôÿàëëàøäûðûá âÿ ÷îõ ýöìàí êè, åíåðæè

288
åùòèéàòëàðûíûí þç ÿðàçèñè âàñèòÿñè èëÿ Øÿðãè Àñèéàéà èõðàúûíû òÿêëèô
åäÿ áèëÿð.
Áèð ÷îõ åêñïåðòëÿðèí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, ÈßÒ ùÿëÿëèê îëäóãúà àìîðô
áèð ãóðóìäóð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ áó ðåýèîíàë ãóðóìäà Àçÿðáàéúàí-
Òöðêèéÿ, Èðàí-Ïàêèñòàí-ßôãàíûñòàí êèìè ðåýèîíàë áëîêëàðûí
éàðàíìàñû òåíäåíñèéàñû èçëÿíèëèð. Ùèíäèñòàíûí éàõûí çàìàíëàðäà
ÈßÒ-ÿ ãîøóëìàñû èñòèñíà äåéèë.
2001-úè èëèí ìàéûíäà Äöøÿíáÿäÿ ÈßÒ Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëÿðè
Øóðàñûíûí 11-úè èúëàñû êå÷èðèëäè. Òîïëàíòû èøòèðàê÷ûëàðû ÈßÒ áàø êàòèáè
À.Ãàâàùèíèí òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòè, Êàòèáëèéèí 2001-úè èë ö÷öí
áöäúÿñè, Êàòèáëèéèí èëëèê òÿäáèð ïëàíû âÿ èø ïðîãðàìû èëÿ áàüëû
ìÿðóçÿñèíè äèíëÿéèá âÿ ìöçàêèðÿ åòäèëÿð. Òèúàðÿò äþâðèééÿñèíè
àðòûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ òèúàðÿò ùàããûíäà ðåýèîíàë ñàçèøèí èøëÿíìÿñè
òÿêëèô åäèëèá. ßìÿêäàøëûã ëàéèùÿëÿðèíèí âÿ ïðèîðèòåò èñòèãàìÿòëÿðèí
ñèéàùûñûíûí ðàçûëàøäûðûëìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèëèá.
Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, òÿøêèëàò èøëÿê ãóðóì êèìè þçöíö
ùÿëÿ äÿ òÿñäèã åäÿ áèëìÿéèá.

§9. Øàíõàé ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû

Ìöõòÿëèô åêñòðåìèñò, ñåïàðàò÷û âÿ äèíè-ôóíäàìåíòàëèñò ñèëàùëû

áèðëÿøìÿëÿð âÿ ãðóïëàð òÿðÿôèíäÿí òÿùëöêÿëÿðèí ýöúëÿíìÿñè, ùàáåëÿ
ñÿðùÿäëÿðäÿ ñèëàùëàíìàíûí ñÿâèééÿñèíèí àøàüû ñàëûíìàñû âÿ
Ìÿðêÿçè Àñèéàäà íöâÿñèç çîíàíûí éàðàäûëìàñû úÿùäëÿðè áó ãåéðè-
ñòàáèë ðåýèîíóí äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí áèðýÿ ýþðöøöíöí ÿñàñûíû ãîéäó.
×èíëÿ ñÿðùÿä ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëè ìÿãñÿäè èëÿ 1996-úû èëäÿ ×èíèí
Øàíõàé øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí áó ãÿáèëäÿí îëàí èëê áèðýÿ ýþðöøäÿ
Ðóñèéà, ×èí, Ãàçàõûñòàí, Òàúèêèñòàí âÿ Ãûðüûçûñòàíûí ëèäåðëÿðè
òÿðÿôèíäÿí «Øàíõàé áåøëèéè» àäëàíàí áèðëèê éàðàäûëäû. Áó ýþðöøäÿ
ìöíòÿçÿì îëàðàã ñàììèòëÿðèí êå÷èðèëìÿñèíÿ äàèð ðàçûëûã ÿëäÿ
åäèëäè âÿ ñÿðùÿä áþëýÿñèíäÿ ùÿðáè ñàùÿäÿ åòèìàä òÿäáèðëÿðèíèí
ýöúëÿíìÿñè ùàããûíäà ñàçèø èìçàëàíäû. 1997-úè èëäÿ Ìîñêâàäà
öìóìè ñÿðùÿä áþëýÿñèíäÿ îëàí ùÿðáè ãöââÿëÿðèí ãàðøûëûãëû îëàðàã
èõòèñàðû áàðÿäÿ áèðýÿ ñàçèø èìçàëàíäû. Ñÿíÿäëÿð ñÿðùÿä
ðàéîíëàðûíäà ãîøóíëàðûí ñàéûíûí àðòûðûëìàìàñû þùäÿëèéèíÿ ÿìÿë
289
îëóíìàñûíà úèääè íÿçàðÿò ìåõàíèçìèíè ìöÿééÿí åòäè âÿ Ìÿðêÿçè
Àñèéà ðåýèîíóíäà ñèéàñè ùÿìðÿéëèê âÿ ùÿðáñèçëÿøäèðìÿ éîëóíäà èëê
ðåàë àääûì îëäó.
«Øàíõàé áåøëèéè»íÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿðèí öìóìè ÿðàçèñè
Àâðàñèéà ìàòåðèêèíèí áåøäÿ ö÷ ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð, ÿùàëèíèí ñàéû
èñÿ òÿõìèíÿí 1,5 ìèëéàðääûð.
1999-úó èëèí àâãóñòóíäà Ãûðüûçûñòàíäà áó 5 þëêÿ ðÿùáÿðëÿðèíèí
ýþðöøëÿðèíèí ñîíóíäà èìçàëàíàí Áèøêåê äåêëàðàñèéàñûíäà «Øàíõàé
áåøëèéè»íèí ìÿãñÿäëÿðè ýåíèø âÿ äÿãèã èôàäÿ åäèëäè. Îíóí ÿñàñûíû
Ìÿðêÿçè Àñèéàäà ÿìÿêäàøëûã âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ýöúëÿíìÿñè öçðÿ
÷îõòÿðÿôëè ðåýèîíàë äèàëîãóí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè òÿøêèë åäèðäè. Áèøêåê
äåêëàðàñèéàñûíà ÿñàñÿí, 5 äþâëÿòèí ÿìÿêäàøëûüû à÷ûã õàðàêòåð
äàøûéûð âÿ äèýÿð þëêÿëÿðÿ ãàðøû éþíÿëìÿéèá. Áÿéàííàìÿäÿ áó
þëêÿëÿðèí áèðýÿ ìöáàðèçÿ àïàðàúàãëàðû ðåýèîíàë ñàáèòëèéÿ òÿùëöêÿëÿð
éåð àëûá: áåéíÿëõàëã òåððîð÷óëóã, ñèëàù ãà÷àãìàë÷ûëûüû, ãåéðè-ëåãàë
ìèãðàñèéà, ìèëëè-åòíèê ñåïàðàòèìç âÿ äèíè åêñòðåìèçìèí ìåéäàíà
÷ûõìàñû. Áèøêåê ãðóïó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ 5 þëêÿíèí òÿùëöêÿñèçëèê
îðãàíëàðûíûí âÿ õöñóñè õèäìÿò îðãàíëàðûíûí ÿìÿêäàøëûüû áàðÿäÿ
ãÿðàð ãÿáóë åäèëäè.
Èãòèñàäè âÿ ùóìàíèòàð ñàùÿäÿ ñÿðùÿäéàíû ÿìÿêäàøëûüûí
ïëàíàóéüóí ýåíèøëÿíìÿñè ìÿñÿëÿñè 2000-úè èëèí èéóíóíäà
Äöøÿíáÿäÿ êå÷èðèëÿí ñàììèòäÿ ìöçàêèðÿ åäèëèá. Äöøÿíáÿ
äåêàëàðñèéàñûíäà áó áåéíÿëõàëã ãóðóìóí ôÿàëèééÿòè, ÿñàñ
ìÿãñÿäëÿðè âÿ «Øàíõàé áåøëèéè»íè éàðàäàí þëêÿëÿðèí ïðèàðèòåòëÿðè
þç ÿêñèèíè òàïäû âÿ áó þëêÿëÿðÿ Þçáÿêñèòàí ìöøàùèäÿ÷è ãèñìèíäÿ
ãîøóëäó. ÁÌÒ éàíûíäà áåéíÿëõàëã òåððîð÷óëóãëà ìöáàðèçÿ öçðÿ
àéðûúà èñòèãàìÿòèí éàðàäûëìàñû, áèðýÿ ýåíèøìèãéàñëû àíòèòåððîð
ÿìÿëèééàòëàðûíûí àïàðûëìàñû ö÷öí Áèøêåêäÿ «áåøëèéè»í àíòèòåððîð
ìÿðêÿçèíèí éàðàäûëìàñû âÿ Ìÿðêÿçè Àñèéàíûí «íöâÿñèç çîíà» åëàí
åäèëìÿñè êèìè áèð ñûðà òÿøÿááöñëÿð òÿêëèô åäèëäè. Áóíóíëà éàíàøû,
èãòèñàäè, åëìè-òåõíèêè âÿ ìÿäÿíèééÿò ñàùÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûã
ìÿñÿëÿëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìÿéÿ áàøëàíäû.
«Øàíõàé áåøëéè»íèí òàðèõèíäÿ ìöùöì ùàäèñÿëÿðäÿí áèðè 14-15
èéóí 2001-úè èëäÿ Øàíõàé øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí äþâëÿò áàø÷ûëàðû
ñÿâèééÿñèíäÿ ñàììèò îëäó. Ðóñèéà, ×èí, Ãàçàõûñòàí, Þçáÿêèñòàí,

290
Òàúèêèñòàí âÿ Ãûðüûçûñòàí ïðåçèäåíòëÿðè Øàíõàé ßìÿêäàøëûã
Òÿøêèëàòûíûí (ØßÒ) éàðàäûëìàñû ùàããûíäà äåêëàðàñèéàéà èìçà
àòäûëàð. Áó ñÿíÿääÿ ÿìÿêäàøëûüûí äàùà éöêñÿê ñÿâèééÿñèíÿ
êå÷èäèí éåíè òÿùëöêÿ âÿ ÷àüûðûøëàðà ãàðøû ìöäàôèÿ ö÷öí áèðýÿ
èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿíèí åôôåêòèâëèéèíèí àðòûðûëàúàüûíà öìèäëÿð þç
ÿêñèíè òàïûá. ØßÒ-èí ìÿãñÿäëÿðè ñûðàñûíäà èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿð
àðàñûíäà ìåùðèáàí ãîíøóëóã âÿ äîñòëóã, ãàðøûëûãëû åòèìàäûí
ýöúëÿíìÿñè, ìöõòÿëèô ñôåðà âÿ ñàùÿëÿðäÿ ìöõòÿëèô åôôåêòèâ
ÿìÿêäàøëûüûí òÿøâèãè, ðåýèîíäà ñöëùöí, ñàáèòëèê âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí,
òÿìèí åäèëìÿñè ö÷öí áèðýÿ ñÿéëÿðèí äÿñòÿêëÿíìÿñè äÿ âàð.
Äåêëàðàñèéàäà ÿñàñ ìÿãñÿäëÿð êèìè, Ìÿðêÿçè Àñèéàäà ñöëù,
ñàáèòëèê âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíè èëÿ éàíàøû, ñèéàñè, èãòèñàäè-òèúàðÿò,
åëìè-òåõíèêè, ìÿäÿíèééÿò, òÿùñèë, åíåðýåòèêà, íÿãëèééàò, åêîëîýèéà
âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè äÿ éåð àëûá.
Ñàììèòäÿ þçëÿðèíÿ âÿ áöòöíëöêäÿ ðåýèîíà áþéöê òÿùëöêÿ òþðÿäÿ
áèëÿúÿéè íàðàùàò÷ûëûüûíû íÿçÿðÿ àëàðàã ñåïàðàò÷ûëûã âÿ åêñòðåìèçìëÿ
ìöáàðèçÿ öçðÿ Êîíâåíñèéà äà ãÿáóë åäèëèá.
Éåíè ðåýèîíàë òÿøêèëàòûí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ íþâáÿ èëÿ 6 äþâëÿòäÿí
áèðèíäÿ òÿøêèë åäëìÿêëÿ äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí èëëèê ðÿñìè ýþðöøö âÿ
ùþêóìÿò áàø÷ûëàðûíûí ìöíòÿçÿì ýþðöøö êå÷èðèëèð. Áóíóíëà éàíàøû,
ÿìÿêäàøëûüûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèí
éåíè ìåõàíèçìëÿðèíè éàðàòìàã íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí äàèìè öçâëÿðè, ñòðàòåæè òÿðÿôäàøëàð
âÿ íöâÿ äþâëÿòëÿðè êèìè Ðóñèéà âÿ ×èí áó ðåýèîíàë ñòðóêòóðóí ÿñàñ
íöâÿñè êèìè ÷ûõûø åäèðëÿð. Ìÿùç ùÿìèí áó èêè äþâëÿò «÷îõãöòáëö
äöíéà» êîíñåïñèéàñûíûí ðåàëëàøäûðûëìàñû òÿøÿááöñöíäÿí âÿ
ïîçóëìàñûíûí ñòðàòåæè ñàáèòëèéèíäÿ ïîçóëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðà
áèëÿúÿéè 1972-úè èëäÿ èìçàëàíìûø ðàêåòäÿí ìöäàôèÿ öçðÿ Ñîâåò-
Àìåðèêà ìöãàâèëÿñèíÿ òÿðÿôäàðëûãäàí ÷ûõûø åäèðëÿð. Ãëîáàë
ïðîáëåìëÿðÿ áó úöð áàõûø Áèøêåê (1999) âÿ Äöøÿíáÿ (2000)
äåêëàðàñèéàëàðûíäà ãåéä îëóíóá.
ØßÒ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûüûí êîîðäèíàñèéàñû ö÷öí èøòèðàê÷û
äþâëÿòëÿðèí ìèëëè êîîðäèíàòîðëàðûíûí øóðàñû éàðàäûëûá. Îíóí ôÿàëèéÿòè
èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðèíèí òÿñäèã åòäèêëÿðè
ìöâÿããÿòè íèçàìíàìÿ èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

291
 Áó òÿøêèëàòûí éåíèëÿøäèðèëìèø Íèçàìíàìÿñè (áåéíÿëõàëã
ùöãóãäà ìÿùç íèçàìíàìÿíèí ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðè, ùÿð ùàíñû
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòà äàõèë îëìàñû øÿðòëÿðèíèí éåð àëäûüû ÿñàñ
ñÿíÿääèð) 2002-úè èëäÿ Ìîñêâàäà èìçàëàíûá.
ØßÒ-èí èêè öçâö — Ðóñèéà âÿ ×èíèí ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíûí äàèìè öçâëÿðè îëìàñû ôàêòîðó ØßÒ öçâëÿðèíèí ÁÌÒ
Íèçàìíÿìÿñèíèí ïèíñèï âÿ ìÿãñÿäëÿðèíÿ áàüëûëûüûíû ýþñòÿðÿí
õöñóñè äåêëàðàñèéàäà ÿêñèíè òàïûá. ØßÒ-ÿ ìàðàã ýþñòÿðÿí Ïàêèñòàí,
Ùèíäèñòàí, Ìîíãîëóñòàí âÿ Èðàí òÿøêèëàòäà ìöøãàùèäÿ÷è ñòàòóñó
àëûáëàð.
Þçáÿêèñòàíûí ØßÒ-ÿ ãÿáóëó ìöõòÿëèô úöð ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí
ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿäèð. Øàíõàé ôîðóìóíóí ëèäåðëÿðè ßôãàíûñòàíäàí
âÿ «Þçáÿêèñòàí Èñëàì Ùÿðÿêàòû»íäàí ýÿëÿí ðàäèêàë èñëàì
òÿùëöêÿñèíÿ ãàðøû áèðýÿ ôÿàëèééÿòè âàúèá ñàéûðëàð. Þç íþâáÿñèíäÿ,
×èí ðÿùáÿðëèéè «ãàðøûëûãëû àíëàøìà, ãàðøûëûãëû ìÿíôÿÿò, áÿðàáÿðëèê
âÿ ÿìÿêäàøëûüà» ÿñàñëàíàí éåíè òÿùëöêÿñèçëèê êîíñåïñèéàñû òÿêëèô
åäèð. ×îõ ýöìàí êè, ØßÒ-èí ôÿàëèééÿòè âÿ òÿøêèëàòà ãÿáóëëà áàüëû
êðèòåðèéàëàðà äàèð áó âÿ éà äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð Íèçàìíàìÿäÿ þç
ÿêñèíè òàïàúàã.
2002-úè èëèí éàéûíäà Ñàíêò-Ïåòåðáóðãäà ØßÒ-èí ÛÛ ñàììèòè
êå÷èðèëäè. Ñàììèò èøòèðàê÷ûëàðû áèð ÷îõ ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûüûí
ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè úÿùäèíäÿ éåêäèë îëäóãëàðûíû ýþñòÿðäèëÿð.
Ñàììèòèí éåêóíó îëàðàã áèð ÷îõ ñÿíÿäëÿð ãÿáóë åäèëäè — Øàíõàé
ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòûíûí Õàðòèéàñû, Ðåýèîíàë àíòèòåððîð ñòðóêòóðó
óçðÿ ØßÒ äþâëòÿëÿðè àðàñûíäà ñàçèø. Î çàìàí Ðóñèéà ïðåçèäåíòè
Â.Ïóòèí Ðåýèîíàë Àíòèòåððîð ñòðóêòóðó èëÿ áàüëû ñàçèøèí
èìçàëàíìàñûíû òåððîð÷óëóüà ãàðøû ãëîáàë ìöáàðèçÿéÿ ìöùöì òþùôÿ
âåðÿúÿéèíè õöñóñè ãåéä åäèá.
2003-úö èëèí ìàéûíäà Ìîñêâàäà ØßÒ-èí ÛÛÛ ñàììèòè êå÷èðèëèá.
Òÿäáèðäÿ òÿøêèëàòûí ÿñàñ îðãàíëàðûíûí èø ãàéäàëàðûíû, áöäúÿíèí
ôîðìàëàøäûðûëìàñûíû âÿ äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí
ñÿíÿäëÿð èìçàëàíäû, ØßÒ-èí áàéðàüû âÿ ýåðáè ãÿáóë åäèëäè, èúðà÷û
êàòèáè ñå÷èëäè. Ìîñêâà ñàììèòè ØßÒ-èí òÿøêèëàòè
ãàíóíèëÿøäèðèëìÿñèíè éåêóíëàøäûðäû. Îíóí éåêóíëàðûíà äàèð ãÿáóë
åäèëÿí äåêëàðàñèéàäà ØßÒ öçâëÿðèíèí Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ áöòöíëöêëÿ

292
äöíéà àðåíàñûíäà ôÿàëèééÿòèíèí õàðèúè ñèéàñè êîîðäèíàñèéàñû
ìåõàíèçìèíèí èøëÿíìÿñè âÿçèôÿñè ãîéóëäó.
2007-úè èëèí àâãóñòóíäà êå÷èðèëÿí Áèøêåê ñàììèòèíèí
éåêóíëàðûíäà âàúèá ìÿñÿëÿ èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí ÷îõãöòáëö äöíéà
éàðàäûëìàñû âÿ ÀÁØ-ûí ðåýèîíäà ëèäåðëèê åòìÿñèíÿ èìêàí
âåðèëìÿìÿñè éþíöíäÿ èðàäÿ íöìàéèøè îëäó. Ñàììèòäÿ
íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ìöøàùèäÿ÷è ñòàòóñóíäà èøòèðàê åòäèéè Ùèíäèñòàí,
Ïàêèñòàí âÿ Èðàíûí ØßÒ-èí ôÿàëèééÿòèíÿ àøêàð ìàðàã ýþñòÿðìÿëÿðè
Éåð êöðÿñèíèí äåìÿê îëàð êè, éàðû ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí ðåýèîíàë
ñòðóêòóðóí äöíéà èúòèìàèééÿòèíèí áèð ùèññÿñèíèí àäûíäàí ùÿðÿêÿò
åòìÿê ö÷öí óíèêàë èìêàí éàðàòäû.

§10. ÌÄÁ öçâö îëàí Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç

þëêÿëÿðèíèí èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðè

Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíèí éåíè âÿ

ÿââÿëúÿäÿí éàðàäûëìûø ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðà äàõèë îëìàëàðû
ìÿãñÿäëÿðèíè àíàëèç åäÿíäÿ áó ãÿíàÿòëÿðÿ ýÿëìÿê îëàð: áèðèíúèñè,
âàùèä ýåîñèéàñè ìÿêàíûí ïàð÷àëàíìàñûíà áàõìàéàðàã, éåíè
ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñûíäàí äÿðùàë ñîíðà áåéíÿëõàëã
ÿìÿêäàøëûüûí ìöàñèð ôîðìàñû êèìè ðåýèîíàë èíòåãðàñèéà
òåíäåíñèéàëàðû éàðàíäû; èêèíúèñè, Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç
þëêÿëÿðèíèí ñóáðåýèîíàë èãòèñàäè òÿøêèëàò âÿ ñèéàñè áëîêëàð éàðàòìàã
úÿùäëÿðè äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñè àìèëëÿðëÿ, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
ñàùÿëÿðäÿ ÿìÿêäàøëûüûí ïðèîðèòåòëÿðèíèí ñå÷èëìÿñè èëÿ øÿðòëÿíäèðèëèð;
ö÷öíúöñö, äþâëÿòëÿðàðàñû ðåýèîíàë áèðëèêëÿðèí ÿñàñûíû áöòöí
èøòèðàê÷ûëàð àðàñûíäà áþëöíÿí èäåéà, êîíñåïñèéà, ìÿãñÿäëÿð,
ìàðàãëàð òÿøêèë åäèð; äþðäöíúöñö, ãûñà òàðèõè äþâð ýþñòÿðäè êè,
Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíèí èíòåãðàñèéà âÿ
ÿìÿêäàøëûüûíäà óüóð éàëíûç áèð øÿðòëÿ ìöìêöíäöð êè, áó
èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíäÿ Ðóñèéà äà èøòèðàê åòñèí, ÿí àçû îíóí
ìàðàãëàðû äà íÿçÿðÿ àëûíñûí.
ÌÄÁ äþâëÿòëÿðè ìöñòÿãèë îëìàãëà äöíéàäà þç ðîë âÿ éåðëÿðèíè
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿêëÿ äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí âÿ ðåýèîíàë ñèéàñÿòèí
ýåîñèéàñè ìÿêàíûíà ÷ûõäûëàð. Áó ýöí Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Úÿíóáè
293
Ãàôãàç þëêÿëÿðè áèð ÷îõ íöôóçëó òÿøêèëàòûí (ÁÌÒ, ÀÒßÒ,
ÓÍÅÑÚÎ âÿ á.) áÿðàáÿðùöãóãëó öçâëÿðèäèð. Ìÿñÿëÿí, Àçÿðáàéúàí
— 37, Þçáÿêèñòàí — 37, Ãàçàõûñòàí — 35, Ãûðüûçûñòàí — 39,
Òàúèêèñòàí —33, Ýöðúöñòàí — 33, Åðìÿíèñòàí — 37, Òöðêìÿíèñòàí
èñÿ öìóìè îëàðàã 34 áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí áÿðàáÿðùöãóãëó
öçâöäöð.
Áó ýöí ÌÄÁ-íèí äàõèëèíäÿ áèð íå÷ÿ áèðëèê ìþâúóääóð —
Ðóñèéà-Áåëàðóñ Èòòèôàãû, «ÅâðÀçÅÑ», Êîëëåêòèâ Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñû, ÌÀÈÁ, ØßÒ âÿ ÝÓÀÌ. Áó úöð èíòåãðàñèéà ïëöðàëèçìè
ÌÄÁ öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí èíòåãðàñèéà ìîäåë âÿ ôîðìàëàðûíû
ìöñòÿãèë ñå÷ìÿëÿðèíèí ðåàë úÿùäëÿðèíè ýþñòÿðèð, ùàáåëÿ äöíéà
èúòèìàèééÿòè ö÷öí èíòåãðàñèéà ìîäåëëÿðèíè íöìóíÿ ýþñòÿðèð.
Áèð ñûðà «õàðèúè» ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðà (ÈßÒ, ÈÊÒ, ÈÈÁ) öçâëöê
Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíèí ÌÄÁ-éÿ
«òàìùöãóãëó öçâ îëìàìàëàðûíû» ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ
êîìïåíñàñèéà åäèð, áó þëêÿëÿðèí þçëÿðèíèí õàðèúè èãòèñàäè âÿ õàðèúè
ñèéàñè ÿëàãÿëÿðèíè àñàíëàøäûðûð.
Òåððîð÷óëóã, íàðêîòèêëÿðèí âÿ ñèëàùëàðûí ãåéðè-ãàíóíè
äþâðèééÿñè, ìöòÿøÿêêèë úèíàéÿòêàðëûüûí àðòûìû êèìè ðåýèîíàë
òÿùëöêÿñèçëèéè êÿñêèíëÿøäèðÿí âÿçèééÿò Ìÿðêÿçè Àñèéà äþâëÿòëÿðèíè
áåëÿ, ïîçóúó òÿçàùöðëÿðÿ ãàðøû ñÿéëÿðèíè áèðëÿøäèðìÿéè òÿëÿá åäèðäè.
Ìþùêÿì ñîñèàë èãòèñàäè èíêèøàôû òÿìèí åäÿí ðåýèîíàë òÿùëöêÿñèçëèê
ìåõàíèçì âÿ ñèñòåìèíèí éàðàäûëìàñû Ìÿðêÿçè Àñèéà þëêÿëÿðè
àðàñûíäà ÷îõòÿðÿôëè âÿ èêèòÿðÿôëè ïðèîðèòåò èñòèãàìÿòëÿð ãèñìèíäÿ þç
ÿêñèíè òàïäû. Ýÿëÿúÿêäÿ áó ðåýèîíäà ìåùðèáàí ãîíøóëóüà
ÿñàñëàíàí âÿ ö÷öíúö þëêÿëÿðÿ ãàðøû éþíÿëìÿéÿí à÷ûã
ÿìÿêäàøëûüûí éåíè ìîäåëè ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿð.
Åéíè çàìàíäà, áóðàäà äà áÿçè ïðîáëåìëÿð âàð. Ìÿñÿëÿí, ùÿëÿ
äÿ èíòåãðàñèéàíûí öìóìè ïðèîðèòåòëÿðè âÿ ìàðàãëàðû äÿãèã
ðÿñìèëÿøäèðèëìÿéèá, ùàáåëÿ Ãûðüûçûñòàí, Þçáÿêèñòàí âÿ Òàúèêèñòàí
àðàñûíäà äÿãèã ñÿðùÿäëÿð (ñîâåò äþâðöíäÿ ñÿðùÿäëÿðèí ñöíè øÿêèëäÿ
ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè ìöõòÿëèô åòíèê ãðóïëàðûí éàøàäûüû çîíàëàðà
óéüóí ýÿëìèð; áó ÿñàñÿí Ãûðüûçûñòàí, Þçáÿêèñòàí âÿ Òàúèêèñòàí
àðàñûíäà îëàí Ôÿðãàíÿ âàäèñèíÿ àèääèð) ìöÿééÿíëÿøìÿéèá.
Áóíóíëà éàíàøû, ðåýèîíóí ÿðàçèñèíäÿ èñëàìû éàéìàã, ôóíäàìåíòàë

294
âÿ øÿðèÿòÿ ÿñàñëàíàí èñëàì äþâëÿòè éàðàòìàã ìÿãñÿäè ýöäÿí
Ïàêèñòàí, Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíû, Èðàíäàí îëàí ìàðàãëû ãðóïëàðûí
Ìÿðêÿçè Àñèéàäà òÿñèðè ýöúëÿíèð. Áöòöí áó ïðîáëåìëÿð Ìÿðêÿçè
Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíäÿ ñàáèòëèéèí áÿðãÿðàð îëìàñûíû
òÿùäèä åäèð.
Àâðîïàäà èíòåãðàñèéà ìöõòÿëèô ñÿâèééÿ âÿ ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðäÿ
áàø âåðèð. Îðàäà ìöõòÿëèô ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàð — ùÿðáè ñèéàñè,
(ÍÀÒÎ, Ãÿðáè Àâðîïà Èòòèôàãû), èãòèñàäè (ÀÈ, Áåíåëöêñ), ìàëèééÿ
(Àâðîïà Éåíèäÿíãóðìà âÿ Èíêèøàô Áàíêû), ñèéàñè (Àâðîïà Øóðàñû,
Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû), ùóìàíèòàð
(Èíñàí Ùöãóãëàðû öçðÿ Àâðîïà Êîìèññèéàñû) âÿ áàøãàëàðû éàðàäûëûá.
ÌÄÁ äþâëÿòëÿðè ö÷öí Ãÿðáè Àâðîïà èíòåãðàñèéà ôîðìàëàðûíäàí
áàøãà, áèðýÿ èíòåãðàñèéà ôîðìàëàðû äà éàðàíûá. Ãÿðáè Àâðîïà âÿ
ïîñòñîâåò èíòåãðàñèéà ñõåìëÿðèíäÿ öìóìè îëàí îäóð êè,
èíòåãðàñèéàíûí íöâÿñèíäÿ îíñóç ùå÷ áèð áèðýÿ ïðîñåñèí áàø
âåðìÿéÿúÿéè àïàðûúû þëêÿ îëóð. ÌÄÁ ö÷öí àïàðûúû ðîëäà Ðóñèéà,
Áåëàðóñ, Ãàçàõûñòàí âÿ Òàúèêèñòàí ÷ûõûø åäèð, ØßÒ-äÿ èñÿ Ðóñèéà,
×èí. Áóíóíëà áåëÿ, Àâðîïàäà îëäóüó êèìè, Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ
Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðè äÿ ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þç ðåýèîíàë
áèðýÿëèêëÿðèíè ìÿùäóëàøäûðìûðëàð, àììà äèýÿð èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
áèðëèê âÿ òÿøêèëàòëàðëà äà ðåýèîíëàðàðàñû ÿìÿêäàøëûã åòìÿê
èñòÿéèðëÿð.
Ãàçàõûñòàíûí èíòåãðàñèéàíûí áöòöí òèï âÿ ôîðìàëàðûíäà èøòèðàêäà
ãÿòèééÿòëèëèê âÿ äàâàìëûëûã ýþñòÿðìÿñè õöñóñè èëÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð.
Àâðàñèéà Áèðëèéèíèí éàðàäûëìàñûíûí òÿøÿááöñêàðû îëàí Ãàçàõûñòàí
ïðåçèäåíòè Í.Íàçàðáàéåâ õàðèúè èãòèñàäè êóðñäà ÷îõèñòèãàìÿòëè âÿ
ìöõòÿëèôñÿâèééÿëè âàðèàíò ñå÷èá. Èãòèñàäèééàòûíûí õàðèúè áàçàðà à÷ûã
îëìàñû, äþâëÿòèí õàðèúè èãòèñàäè ñèéàñÿòèíè òÿíçèìëÿéÿí ëèáåðàë
ãàíóíëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñè ñÿíàéåíèí èíêèøàôû âÿ òÿðÿããèñè ö÷öí
áþéöê ùÿúìäÿ õàðèúè êàïèòàëûí úÿëá åäèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòäû.
Áóíóíëà éàíàøû, èãòèñàäè îðèåíòàñèéàíûí õàðèúè èíâåñòèñèéàíûí úÿëá
åäèëìÿñè éþíöíäÿ ãóðóëìàñû èãòèñàäèééàòäà Ãàçàõûñòàíûí äàõèëè
ïðèîðèòåòëÿðèí âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ þç
ùÿäëÿðèíÿ ìàëèêäèð. Ãàçàõûñòàí ðÿùáÿðëèéè ãëîáàëëàøäûðìà
ïðîñåñèíèí ìÿíòèãèíäÿ äàéàíàí ìàëèééÿ-èãòèñàäèééàòûí ñèéàñÿòäÿí

295
àñûëûëûüûíû àéûðìàüà úÿùä åäèð. Òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðûí ìàðàãëàðû âÿ
îíëàðûí èíâåñòèñèéàëàðû þëêÿíèí èãòèñàäèééàòûíäà âÿ Ãàçàõûñòàíûí
íåôò âÿ ãàç éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñèíäÿ õàðèúè þëêÿëÿðèí ñèéàñè
ìàðàãëàðûíà óéüóí îëìàñû î ãÿäÿð äÿ ìöòëÿã äåéèë.
Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Ìÿðêÿçè Àñèéà äþâëÿòëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ
Àçÿðáàéúàí þçöíÿìÿõñóñ âÿ óíèêàë ñèéàñÿò ùÿéàòà êå÷èðèð. Îíóí
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà òÿìñèë÷èëèéè äÿ åëÿ áóíà ÿñàñëàíûð. Áó
ñèéàñÿò ìèëëè ìàðàãëàðà âÿ ìöñòÿãèë õàðèúè ñèéàñÿòÿ ÿñàñëàíàí
áàëàíñëàøäûðûëìûø ñèéàñÿòäèð. Ñîí äþâðäÿ, Úÿíóáè Ãàôãàçäà áàø
âåðÿí Ðóñèéà-Ýöðúöñòàí ìöùàðèáÿñèíäÿí êÿíàðäà ãàëìàñû âÿ
Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí, Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëèíäÿ
Ðóñèéàíûí Ýöðúöñòàíäà îëäóüó êèìè ðàäèêàë àääûìëàð àòà
áèëìÿñèíèí íåéòðàëëàøäûðûëìàñû äà ìÿùç áóíóíëà èçàù åäèëèð.
Áóíäàí áàøãà, Àçÿðáàéúàí Áåéíÿëõàëã âÿ Ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðäà
îëäóãúà ôÿàë èøòèðàê åòìÿêëÿ ýåíèø èúòèìàè äÿñòÿê äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëèá.
Åëÿ áó êåéôèééÿòëÿð âÿ õöñóñè èãòèñàäè ëàéèùÿëÿð Àçÿðáàéúàíû
ðåýèîíäà ëèäåð þëêÿéÿ ÷åâèðèá. Åêñïåðòëÿð Àçÿðáàéúàíûí áó
óüóðëàðûíûí ÿñàñûíäà áþéöê äþâëÿò õàäèìè Ùåéäÿð ßëèéåâèí õöñóñè
êîíñåïñèéàéà ÿñàñëàíàðàã ôîðìàëàøäûðäûüû ñòðàòåæè ñèéàñè õÿòòèíèí
äóðäóüóíó áèëäèðèðëÿð. Åëÿ ùàçûðäà äà áó ñèéàñÿò óüóðëà äàâàì
åòäèðèëèð.
Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðè àðàñûíäà äèýÿð
ìÿñÿëÿëÿðÿ ýÿëèíúÿ, îíëàðûí ðåýèîíàë èíòåãðàñèéà ñàùÿñèíäÿ öìóìè
ìàðàãëàðû îëäóüó ýþðöíöð. Úîüðàôè éàõûíëûã, èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí
âàðëûüû, ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ìàðàãëàð ðåýèîíàë âÿ ñóáðåýèîíàë
èíòåãðàñèéà ö÷öí ÿñàñäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ðåýèîíóí ùÿð áèð
äþâëÿòèíèí ãëîáàë ñÿâèééÿäÿí ÷îõ, ðåýèîíàë òÿøêèëàò âÿ ðåýèîíàë
ôîðóì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þç ìÿãñÿäëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê èìêàíëàðû
âàð. Ýþðöíöð, éåíè ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿð äöíéà èãòèñàäè ñèñòåìèíÿ
èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíäÿ òàðèõè õöñóñèééÿò, åùòèéàò ïîòåíñèàëû âÿ
èãòèñàäè èìêàíëàðû íÿçÿðÿ àëûðëàð.

296
 ÛÛÛ ÙÈÑÑß

ÁÅÉÍßËÕÀËÃ
ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÈÍ ÔßÀËÈÉÉßÒ
ÏÐÈÍÑÈÏËßÐÈ Âß ÈÍÊÈØÀÔ
ÈÑÒÈÃÀÌßÒËßÐÈÍÈÍ ßÑÀÑ
ÒÅÍÄÅÍÑÈÉÀËÀÐÛ

297
 ÕÛÛ ÔßÑÈË

ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÄß
ÑÈÉÀÑßÒ Âß ÙÖÃÓÃ

§1. ßõëàã, ùöãóã âÿ ñèéàñÿò áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí

íèçàìëàéûúûñû êèìè

Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí ÿñàñ ñîñèàë íîðìàëàð

êèìè ñèéàñÿò, ùöãóã âÿ ÿõëàã íîðìàëàðû ãÿáóë åäèëèá. Ùÿð íþâ
íîðìà þçöíöí öñòöíëöêëÿðè âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðûíà ìàëèêäèð, ëàêèí
îíëàðà ÿìÿë îëóíìàäàí áåéíÿëõàëã ùÿéàòû òÿñÿââöð åòìÿê
ìöìêöí äåéèë.
Ñèéàñè íîðìà äåéÿíäÿ äþâëÿòèí ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè âÿ þç
ìàðàãëàðûíà óéüóí îëàðàã òÿðÿôäàð îëäóãëàðû äàâðàíûø ãàéäàëàðû
áàøà äöøöëöð. Ìÿñÿëÿí, èêè äþâëÿò þç àðàëàðûíäà öìóìè ðÿãèáëÿðèíÿ
ãàðøû èñòèãàìÿòëÿíìèø ùÿðáè èòòèôàã áàðÿäÿ ðàçûëûüà ýÿëèðëÿð. Áó
ðàçûëûã ùÿì øèôàùè, ùÿì äÿ éàçûëû ôîðìàäà ÿëäÿ åäèëÿ áèëÿð, àììà
ìöòëÿã ùöãóãè ñÿíÿä ñòàòóñó ãàçàíà áèëìÿç. Ùÿëÿëèê öìóìè
ìÿãñÿä âÿ öìóìè ìàðàã âàð, äþâëÿò èñÿ þç öñòöíÿ ýþòöðäöéö
þùäÿëèêëÿðè éåðèíÿ éåòèðèð. Àììà öìóìè ìÿãñÿä àðàäàí ãàëõñà âÿ
ìàðàãëàð àðòûã äöç ýÿëìÿñÿ, ðàçûëàøäûðûëìûø áèðýÿ ùÿðÿêÿò ö÷öí
ÿñàñëàíäûðìàëàð äà éîõ îëóð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ìàðàãëàðûí âÿ
ùÿäÿôëÿðèí äÿéèøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ òÿðÿôëÿðäÿí áèðè ýþòöðöëìöø
þùäÿëèêëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿéè äàéàíäûðûð, àììà çÿðÿð÷ÿêìèø òÿðÿô
îíóí ùÿðÿêÿòèíäÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà âÿ áåéíÿëõàëã
ìÿùêÿìÿ èíñòàíñèéàëàðûíà ìöðàúèÿò åäÿ áèëìÿç. Îíà ýþðÿ êè, áó
úöð þùäÿëèêëÿð ùå÷ áèð ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèê äåéèë.
Ñèéàñè íîðìàëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿìÿñè ùÿð ùàíñû ðÿñìè
ñàíêñèéàëàðû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìèð, îíóí áåéíÿëõàëã ùöãóãäàí
ïðèíñèïèàë ôÿðãè äÿ áóíóíëà èçàù îëóíóð. Ñèéàñè íîðìà íèñáèäèð âÿ
îíëàð äþâëÿòèí úàðè ìàðàãëàðûíäàí àñûëûäûð âÿ îíó óçóíìöääÿòëè
ïåðñïåêòèâÿ ùåñàáëàìàã ÷ÿòèíäèð. Ñèéàñè íîðìàëàð ìöõòÿëèô
áÿéàííàìÿ, áÿéàíàò âÿ ñàçèø êèìè ãåéäÿ àëûíûð. Áÿçè ùàëëàðäà
ñèéàñè íîðìàëàðûí ìÿíáÿëÿðè çàùèðè úÿùÿòäÿí áåéíÿëõàëã ùöãóãóí
298
íîðìàëàðûíûí ìÿíáÿëÿðè èëÿ îõøàðäûð. Îíà ýþðÿ êè, äþâëÿòèí éöêñÿê
âÿçèôÿëè ðÿñìè íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíàí éàçûëû
ñÿíÿääèð. Ëàêèí áó úöð ñÿíÿäëÿð áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäÿí
ôÿðãëèäèð, Îíà ýþðÿ êè, î ùöãóãè ãöââÿéÿìèíìÿ ïðîñåäóðóíó
êå÷ìèð, ãàéäàéà ýþðÿ èñÿ îíëàð ìöâàôèã äþâëÿòèí àëè ãàíóíâåðèúè
îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ðàòèôèêàñèéà îëóíìàëûäûð.
Áåëÿ áèð íöìóíÿ ýÿòèðÿê. 1990-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäà ÍÀÒÎ-íóí
Øÿðãÿ äîüðó ýåíèøëÿíìÿñè ìÿñÿëÿñè ýöíäÿìÿ ýÿëäè. Ìÿëóì
îëäóüó êèìè, Ðóñèéà áó úöð ïëàíëàðà ãàðøû åòèðàç åäèðäè. Ðóñèéà âÿ
Ãÿðáèí àïàðûúû þëêÿëÿðèíèí ðÿùáÿðëÿðè àðàñûíäà áó êÿñêèí ìÿñÿëÿ
èëÿ áàüëû àêòèâ ôèêèð ìöáàäèëÿñèíÿ áàøëàíäû. Âàðøàâà ìöãàâèëÿñè
áëîêóíäà ÑÑÐÈ-íèí êå÷ìèø ìöòòÿôèãëÿðèíèí Øèìàëè Àòëàíòèêà
Àëéàíñûíà äàõèë îëìàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ Ðóñèéàíûí ìþâãåéè ïðèíñèïúÿ,
äÿéèøìÿñÿ äÿ, òÿðÿôëÿð ìöÿééÿí êîìïðîìèñÿ ýÿëäèëÿð. Áó
êîìïðîìèñèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè Ðóñèéà âÿ ÍÀÒÎ
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ áèðèíúèéÿ õöñóñè, òÿðÿôäàø õàðàêòåðèíÿ éàõûí
ñòàòóñ âåðìÿê íèééÿòè îëäó. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã, Ðóñèéàíûí î
âàõòêû õàðèúè èøëÿð íàçèðè É.Ïðèìàêîâ Ðóñèéà èëÿ ùÿìèí òÿøêèëàò
àðàñûíäà ùöãóãè þùäÿëèéè îëàí ìöãàâèëÿ èìçàëàíìàñûíû òÿêëèô åòäè.
Ãÿðáäÿêè òÿðÿôäàðëàð áó ìöãàâèëÿíèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè ö÷öí îíóí
ìÿòíèíèí áöòöí öçâ þëêÿëÿðèí ïàðëàìåíòëÿðèíäÿ ðàòèôèêàñèéà
åäèëìÿñè òÿëÿá îëóíàúàüûíû âÿ áóíóí ÷îõ âàõò àïàðàúàüûíû ÿñàñ
ýÿòèðÿðÿê äèýÿð áèð âàðèàíò òÿêëèô åòäèëÿð. Íÿòèúÿäÿ, 27 ìàé 1997-úè
èëäÿ Ïàðèñäÿ Ðóñèéà ïðåçèäåíòè, ÍÀÒÎ-íóí áàø êàòèáè âÿ áó
òÿøêëàòà öçâ îëàí äþâëÿòëÿðèí ðÿùáÿðëÿðè àðàñûíäà «Ðóñèéà
Ôåäëåðàñèéàñû âÿ Øèìàëè àòëàíòèêà ìöãàâèëÿñè Òÿøêèëàòû àðàñûíäà
ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð, ÿìÿêäàøëûã âÿ òÿùëöêÿñèçëèê ùàããûíäà ÿñàñ
àêò» èìçàëàíäû. Áó ñÿíÿäèí éàðàøûãëû âÿ òÿìòÿðàãëû àäûíà âÿ
òÿðêèáèíäÿêè ðàçûëûüà ýÿëÿí òÿðÿôëÿðèí ìàðàãëàðûíûí âÿ ùÿäÿôëÿðèíèí
öñò-öñòÿ äöøìÿñè, áèð-áèðèëÿðè ãàðøûñûíäà ýþòöðäöêëÿðè þùäÿëèêëÿð
áàðÿäÿ ÷îõñàéëû òÿìèíàòà áàõìàéàðàã, ñàäÿúÿ íèééÿòëÿð ùàããûíäà
ñèéàñè áÿéàííàìÿ îëàðàã ãàëäû. Äöíéà ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ïðîáëåìëÿðè
áàðÿäÿ Ðóñèéà âÿ ÍÀÒÎ þëêÿëÿðè àðàñûíäà úèääè ôèêèð àéðûëûüû
îëìàéàíà ãÿäÿð «ßñàñ àêò» ãàðøûëûãëû ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàôû ö÷öí
ÿñàñ ñÿíÿä ñàéûëûðäû. Ëàêèí 1999-úó èëäÿ Êîñîñâîäàêû âÿçèééÿòëÿ

299
ÿëàãÿäàð Ðóñèéà âÿ ÍÀÒÎ àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð ýÿðýèíëÿøÿíäÿ
àéäûí îëäó êè, îíëàðëà àðàñûíäà ùå÷ áèð õöñóñè ìöíàñèáÿò
éàðàíìàéûá âÿ éóõàðûäà àäû÷ÿêèëÿí ñÿíÿä ôàêòèêè îëàðàã
ìöíàñèáÿòëÿðèí êîðëàíìàñûíà (Êîñîâî áþùðàíû ùÿëë åäèëäèêäÿí
ñîíðà ìöíàñèáÿòëÿð íîðìàëëàøäû) ìàíå îëìàäû.
Áöòöí ÕÕ ÿñð áîéóíúà, ÿõëàã íîðìàëàðûíûí áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðÿ âÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿúÿéè
áàðÿäÿ ìöáàùèñÿëÿð ýåòäè. Áó ìöáàùèñÿëÿð ÿõëàã âÿ ñèéàñÿòèí
ÿëàãÿñè áàðÿäÿ ýåíèø äèñêóññèéàíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëäó. Ñîñèàë-
ñèéàñè äöøöíúÿ òàðèõèíäÿ ìþâúóä äèëåììà ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ ùÿëë
åäèëèðäè. Í.Ìàêèàâåëëè ÿõëàãè-åòèê êðèåðèéàëàðûí ñèéàñè ôÿàëèééÿòÿ
òÿòáèãèíèí ãåéðè-ìöìêöíëöéö áàðÿäÿ òåçèñè òÿáëèü åäèðäè. ×öíêè
ñèéàñÿòÿ ãàðøûéà ãîéóëàí ùÿäÿôÿ ÷àòìàüûí âàñèòÿ âÿ öñóëëàðûí
åôôåêòèâëèéè íþãòåéè íÿçÿðèíäÿí ãèéìÿò âåðìÿê ëàçûìäûð. Îõøàð
áàõûøëàð Â.Ëåíèíäÿ äÿ âàðäû âÿ î, ùåñàá åäèðäè êè, «ñèéàñÿòäÿ ÿõëàã
éîõäóð, ìÿãñÿäÿóüóíëóã âàð». ßõëàãûí ùöãóãà íèñáÿòÿí äþâëÿòÿ
âÿ ñèéàñÿòÿ äàùà òåç ýÿëìÿñèíäÿí ÷ûõûø åäÿí È.Êàíò òàìàì ÿêñ
ôèêèðäÿäèð.
Áó øÿêèëäÿéèøìÿëÿð ÿõëàã âÿ ñèéñÿòèí ãàðøûëûãëû
ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿêè ýÿðýèíëèêëÿ èçàù åäèëèð. Áÿøÿð ñèâèëèçàñèéàñûíûí
áàøëàíüûúûíäà ÿõëàã ÿñàñûíäà ôîðìàëàøàí àäÿò-ÿíÿíÿíèí êþìÿéè
èëÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿìÿê âÿ èúòèìàè àñàéèøè òÿìèí
åòìÿêëÿ ñèéàñÿòñèç äÿ êå÷èíìÿê îëàðäû. Ñèéàñÿò, ÿõëàãûí ìöíòÿçÿì
îëàðàã ÷àòûøìàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð âÿ òàìàìëàìàã õàðàêòåðè
äàøûéûð. Ñèéàñÿò âÿ ÿõëàãûí ÿñàñ ñîñèàë ôóíêñèéàëàðû öñò-öñòÿ äöøöð,
àììà îíëàðûí áàçà õöñóñèééÿòëÿðè àéðûëûð. Àëìàí ôèëîñîôó
Ê.Øìèòòíèí êîíñåïñèéàñûíà ÿñàñûí, ÿõëàãè äÿéÿðëÿðèí èúòèìàè
òÿçàùöðö «õåéèð-øÿð» úöòëöéö êàòåãîðèéàñûíäàí ãàéíàãëàíûð, ñèéàñè
äÿéÿðëÿð èñÿ «þçöíöí-þçýÿíèí» çèääèééÿòèíÿ ÿñàñëàíûð.
Ñèéàñè ùÿéàòäà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿõëàãñûçëûã òÿçàùöðö ñèéàñè
ïðèíñèïëÿðèí ìÿíÿâè-ÿõëàã ìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíÿ êå÷èðèëìÿñè èëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Áó ùàëäà ñèéàñÿòäÿ áöòöí îáéåêòëÿðèí, òÿçàùöð, ùàäèñÿ
âÿ ñ. øÿõñèééÿòèí ìàðàãëàðûíà óéüóí âÿ óéüóíñóçëóüóíà ýþðÿ
áþëöíìÿñè èëÿ ìöòÿíàñèáäèð. Áó èñÿ ìöòëÿã øÿêèëäÿ ÷èðêèí
ÿìÿëëÿðèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ èêèëè ñòàíäàðòëàðà àïàðûð, ÿõëàã-

300
åòèê íîðìàëàðû äÿéèøäèðèð. Ìÿùç ÿêñÿð ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíÿí
âÿçèééÿò áóíóíëà èçàù åäèëèð: ñèéàñè õàäèìëÿð þç ðÿãèáèíÿ ãàðøû
àêòèâ øÿêèëäÿ ÿõëàãñûç àääûìëàð àòìàñû áàðÿäÿ èòòèùàìëàð
ñÿñëÿíäèðèð, þçëÿðèíèí ùÿìôèêèðëÿðè âÿ ìöòòÿôèãëÿðèíèí îõøàð, ùÿòòà
äàùà áþéöê ýöíàùëàðûíû ýþðìöðëÿð. Ñèéàñè ùÿéàòäà ÿõëàãñûçëûã
òÿçàùöðëÿðèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí èúòèìàè çÿðÿðè àçàëòìàã ö÷öí áöòöí
ñèéàñè õàäèìëÿðè ðåãëàìåíòÿ òàáå åòìÿéè íÿçÿðäÿ òóòàí åòèê
íîðìàëàðà ÿìÿë îëóíìàñûíà ñÿðò íÿçàðÿò ëàçûìäûð. Êþùíÿ
äèëåììàíû ùÿëë åòìÿê ö÷öí éåíè éàíàøìà öñóëó âÿ áó çàìàí èôðàò
íÿñèùÿò÷èëèêäÿí âÿ ÿõëàãñûçëûãäàí ãà÷ìàã íÿçÿðèééÿñèíè èðÿëè
ñöðìÿê Ì.Âåáåðÿ ìöéÿññÿð îëóá. Î, ñèéàñÿò íÿçÿðèééÿñèíÿ
«èíàíäûðìà åòèêàñû» âÿ «ìÿñóëèééÿò åòèêàñû» àíëàéûøëàðûíû ýÿòèðèá.
Áèðèíúè àíëàéûø èíñàí ÿìÿëèíèí áèð äÿôÿ âÿ ùÿìèøÿëèê ìöÿééÿí
îëóíìóø øêàëà èëÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèäèð, éÿíè äÿãèã øÿêèëäÿ
ÿõëàãëû âÿ ÿõëàãñûç êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèäèð. Èêèíúè àíëàéûø
èíñàí ÿìÿëèíèí âÿ ôàÿëèééÿòèíèí ìÿêàí âÿ çàìàí øÿðàèòèíè íÿçÿðÿ
àëàðàã ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Åòèêà ìÿñóëèééÿòè
ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ õöñóñè âàúèáäèð. Îíà ýþðÿ êè, áóðàäà øÿõñëÿð
èíñàíûí øÿõñè ùÿéàòû ö÷öí äåéèë, öìóìáÿøÿðè ÿõëàã íîìàëàðûíà
èñòãàìÿòëÿíìèø âÿçèééÿòÿ óéüóí îëàðàã ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèðëÿð.
Âåáåðèí éàíàøìàñûíà óéüóí îëàðàã, Ã.Ìîðýåíòàóíóí äà
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íèçàìëàíìàñûíäà ÿõëàãûí éåðè âÿ ðîëó
áàðÿäÿ òÿñÿââöðëÿðè âàðäûð. Ìîðýåíòàó, Ð.Àðîíà âÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñè ñàùÿñèíäÿ äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿðèí ôèêðèíÿ
ýþðÿ, ÿñàñ ÿõëàã äàøûéûúûñû õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë åäÿí äþâëÿò
õàäèìè îëìàëûäûð âÿ áó çàìàí åùòèéàòëûëûã, þë÷öëöá-áè÷èëìèø
äàâðàíûø, ùÿäÿô âÿ âàñèòÿëÿðèí îíà ÷àòìàüà óéüóíëóüóíóí
ýÿðÿêëèëèéè íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Áåéíÿëõàëã ÿõëàã íîðìàëàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû áåéíÿëõàëã
ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ ïàðàëåë îëàðàã ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèêäèð. Áóíà
áàõìàéàðàã, ÿõëàãè íîðìàëàðûí òÿêàìöëö ÷îõ âàõò áåéíÿëõàëã
ùöãóã íîðìàëàðûíû ãàáàãëàéûá. Àãðåññèéà, äèýÿðèíèí ÿðàçèñèíè èëùàã
åòìÿê, ãóë òèúàðÿòè, ìöñÿòìÿëÿêÿ÷èëèê êèìè ùÿðÿêÿòëÿðèí
ÿõëàãñûçëûã êèìè òÿñÿââöð åäèëìÿñè êå÷ìèø âàõòëàðäàí ìþâúóä èäè.
Àììà óçóí ìöääÿò áó ùÿðÿêÿò âÿ òÿçàùöðëÿð î âàõòêû áåéíÿëõàëã

301
ùöãóã íþãòåéè-íÿçÿèðíäÿí ãàíóíè ñàéûëûðäû. Éàëíûç ÕÕ ÿñðäÿ
áåéíÿëõàëã ùöãóã áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû áåéíÿëõàëã ÿõëàã
íîðìàëàðûíû ÿñàñ ýþòöðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè.
ßõëàãûí ùöãóãà íèñáÿòÿí äàùà þíúÿ ìþâúóä îëìàñûíû íÿçÿðÿ
àëàðàã áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íèçàìëàíìàñû ïðîñåñèíäÿ îíóí
ìöùöì ÿùÿìèééÿòè áàðÿäÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëìàç. Ìÿñÿëÿ
îíäàäûð êè, ÿõëàã íîðìàëàðûíûí ïîçóëìàñû ñèéàñè íîðìàëàðûí
ïîçóëìàñûíà áÿíçÿéèð. Àíúàã áó çàìàí ùöãóãè íÿòèúÿëÿð
äîüóðìóð âÿ ïîçóëìàíûí ýöíàùêàðëàðû ùöãóãè ìÿñóëèééÿò
äàøûìûðëàð. ßõëàãè íîðìàëàð èíñàíûí øöóðóíäà ìþâúóääóð. Áóíà
ýþðÿ äÿ, îëäóãúà ñóáéåêòèâäèð âÿ ìöõòÿëèô úöð èçàùà èìèêàí âåðèð,
î, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðè òÿêúÿ ùàìàðëàìûð, ùÿì äÿ äþâëÿòëÿð
àðàñûíäàêû ôèêèð àéðûëûüûíû äÿðèíëÿøäèðÿ, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ
ìöíàãèøÿëÿðè ïðîâîêàñèéà åäÿ áèëÿð. ßõëàãè-åòèê íîðìàëàðûí
ñÿðáÿñò øÿðùè èñòÿíèëäèéè ùàëäà áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿêè áöòöí
ùÿðÿêÿòëÿðÿ ùàãã ãàçàíäûðà áèëÿð. Ñîí íÿòèúÿäÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñÿáÿòëÿðè éàëíûç ýöú íèçàìëàéà áèëÿð.
ßõëàãè íîðìàëàðûí ÿñàñëû ÷àòûøìàçëûãëàðûíäàí áèðè äÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿñèðè ìåõàíèçìè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó
úöð òÿñèðèí èêè ÿñàñ éîëó ìþâúóääóð: áèðèíúèñè — àéûð-àéðû ôÿðäëÿðèí
ñÿâèééÿñèíäÿ, îëàðûí øöóð âÿ ãÿíàÿòëÿðè âàñèòÿñèëÿ; èêèíúèñè— åòèê
ïðèíñïèëÿðèíèí ìöÿééÿí ñèñòåìè ÿñàñûíäà ôîðìàëàøìûø èúòèìàè ðÿé
âàñèÿòñèëÿ. Áèðèíúè éîë õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðûí ÿõëàã íîðìàëàðûíûí
áîø ñþç îëìàäûüûíû éÿãèí åäÿí âÿ åéíè çàìàíäà ÿõëàãñûç ÿìÿëëÿðÿ
èìêàí âåðìÿéÿðÿê þç õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíè âèúäàíëà éåðèíÿ éåòèðÿí
èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëäèéèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Àììà ñèéàñè
ôÿàëèééÿòèí ìöÿééÿí ùÿäÿôëÿðÿ ÷àòìàüà èìêàí âåðÿí ÿõëàãñûç
ùÿðÿêÿòëÿðè ìÿãáóë åäÿí èêèëè ñòàíäàðòëàðûí ôîðìàëàøìàñûíà òÿøâèã
åòäèéè áàðÿäÿ ñþùáÿò ýåòäè. Áóíóíëà éàíàøû, ùàêèìèééÿòè ÿõëàãñûç
èíñàíëàð äà ÿëÿ êå÷èðÿ áèëÿð. Òÿêúÿ ÕÕ ÿñðèí òàðèõè «ÿõëàã»
àíëàéûøûíûí îíëàð ö÷öí ìþâúóä îëìàäûüûíû ñöáóò åäÿí äèêòàòîðëàðûí
óçóí ñèéàùûñûíû òóòìàüà èìêàí âåðèð. Òÿêúÿ Ùèòëåðè éàõóä åëÿ
Ñòàëèíè õàòûðëàìàã êèôàéÿòäèð.
Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòÿ ÿõëàãûí òÿñèðèíèí èêèíúè éîëó èíêèøàô åòìèø
èúòèìàè ðÿé èíñòèòóòëàðûíû òÿëÿá åäèð. Þçöíöí òÿáèÿòè èëÿ èúòèìàè ðÿé

302
ìÿíÿâè-åòèê áàõûìäàí áöòöí ñèéàñè ãÿðàð âÿ ùÿðÿêÿòëÿðè ùÿâÿñëÿ
ãèéìÿòëÿíäèðèð, åéíè çàìàíäà ÿõëàãëû ùÿðÿêòëÿðè àëãûøëàéûð,
ÿõëàãñûç ùÿðÿêòëÿðè èòòèùàì åäèð. Àììà î ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ
ôîðìàëàøìà âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê èìêàíûíà ìàëèê îëìóð.
Àâòîðèòàðèçì âÿ òîòàëèòàðèçì øÿðàèòèíäÿ èúòèìàè ðÿé ìöñòÿãèë
òÿçàùöð êèìè ìþâúóä äåéèë. Àììà äåìîêðàòèê þëêÿëÿðäÿ äÿ
èúòèìàè ðÿéèí ñèéàñÿòÿ, î úöìëÿäÿí áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòÿ òÿñèðè ùå÷
äÿ ùÿìèøÿ åéíè îëìóð. Î ñå÷êè êàìïàíèéàñû äþâðöíäÿ ñèéàñè
ïàðòèéàëàðûí âÿ ñèéàñè ëèäåðèëÿðèí ñå÷èúèëÿðèí ñÿñëÿðèíè úÿëá åòìÿêäÿ
ìàðàãëû îëäóãëàðû ö÷öí àðòûð. ×öíêè îíëàð èúòèìàèééÿòèí ýþçöíäÿ
ôÿàëèééÿòëÿðèíèí íåúÿ ýþðöíäöéöíÿ ýþðÿ íàðàùàòëûã êå÷èðèðëÿð.
Ñå÷êèëÿðäÿí ñîíðà âÿ íþâáÿòè ñå÷êè êàìïàíèéàñûíà ãÿäÿð ñèéàñè
åëèòàíûí èúòèìàè ðÿéÿ ìàðàüû àçàëûð âÿ úàðè ìàðàãëàð òÿëÿá åòìèðñÿ,
åòèíàñûç éàíàøûðëàð.
Áó úöð èúòèìàè ðÿé òÿêúÿ àéðû-àéûð äþâëÿòëÿðèí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
äåéèë, áåéíÿëõàëã àðåíàäà äà ìþâúóääóð. Ìöàñèð èíôîðìàñèéà
ñèñòåìëÿðè ÿñàñûíäà ôîðìàëàøàí äöíéà èúòèìàè ðÿéè ìöÿééÿí øÿðòëÿð
äàõèëèíäÿ àéðû-àéðû äþâëòÿëÿðèí õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðûíûí ãÿáóëóíà
âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ òÿñèð åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ
ìàëèêäèð. Àììà ùþêóìÿòëÿð âÿ ñèéàñè ëèäåðëÿð éà þç äþâëÿòèíèí
ìöñáÿò õàðèúè ñèéàñè íöôóçóíó ãîðóìàã, éà äà îíó þçö ö÷öí
ÿëâåðèøëè òÿðÿôÿ äÿéèøìÿê ëàçûì ýÿëÿíäÿ áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿòèí
ðÿéèíÿ äèããÿò éåòèðèðëÿð.
Îíó äà íÿçÿð àëìàã ëàçûìäûð êè, ùÿì äþâëÿòèí äàõèëèíäÿ, ùÿì
äÿ áåéíÿëõàëã àðåíäà èúòèìàè ðÿéèí ôîðìàëàøìàñû ùÿìèøÿ òÿáèè
ïðîñåñ äåéèë. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ îíóíëà ìàíèïóëéàñèéà åòìÿê îëàð.
Áåëÿëèêëÿ, ñèéàñè âÿ ÿõëàãè íîðìàëàð áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ
ìöÿééÿí òÿñèð ýþñòÿðìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Àììà áåëÿ
òÿñèðëÿð ìÿùäóä õàðàêòåð äàøûäûüû ö÷öí ìöàñèð äöíéàäà ñàáèòëèê âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ ùÿëëåäèúè ðîë áåéíÿëõàëã ùöãóã
âÿ ïðèíñèïëÿðÿ ìÿõñóñäóð.

303
 §2. Áåéíÿëõàëã ùöãóã — ñîñèàë èíñòèòóò êèìè

Áåéíÿëõàëã ùöãóã — áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòëÿðè âÿ

äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ùöãóãè
ïðèíñèï âÿ íîðìàëàðûíûí ìÿúìóñóäóð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí
ñóáéåêòè èñÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí öìóìè íîðìàëàðû âÿ éà
áåéíÿëõàëã-ùöãóã òÿëèìàòëàðû ÿñàñûíäà áåéíÿëõàëã ùöãóã âÿ
þùäÿëèêëÿðèí äàøûéûúûñû îëàíëàðäûð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòëÿðè
èêè êàòåãîðèéàéà àéðûëûð: èëêèí (ñóâåðåí) âÿ òþðÿìÿ (ãåéðè-ñóâåðåí).
Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí èëêèí ñóáéåêòëÿðè ìèëëè ñóâåðåíëèéÿ ìàëèê
äþâëÿòëÿðäèð (áÿçè ùàëëàðäà õàëãëàð âÿ ìèëëÿòëÿð). Äþâëÿò áåéíÿëõàëã
ùöãóã âÿ íîðìàëàðû ãàðøûñûíäà, þùäÿëèêëÿðèíèí äàøûéûúûñû êèìè
òàíûíûð. Ñóâåðåíëèê äèýÿð áåéíÿëõàëã ùöãóã ñóáéåêòëÿðèíäÿí àñûëû
îëìàìàã, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìöñòÿãèë èøòèðàê åòìÿê
èìêàíû âåðèð. Äþâëÿò — áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùÿëëåäèúè òÿñèð
âàñèòÿëÿðèíÿ âÿ ùÿð ùàíñû áåéíÿëõàëã-ùöãóã ôÿàëèééÿòèíäÿ
óíèâåðñàë ùöãóãà ìàëèê áåéíÿëõàëã ùöãóãóí òàì ùàêèìèééÿòëè âÿ
ÿí òÿøêèëàòëàíìûø ñóáéåêòèäèð.
Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí òþðÿìÿ (ãåéðè-ñóâåðåí) ñóáéåêòëÿðè
áåéíÿëõàëã ùöãóãóí èëêèí ñóáéåêòëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí
ùþêóìÿòëÿðàðàñû òÿøêèëàòëàð âÿ äþâëÿò-õèäìÿò ãóðóìëàðû ùåñàá
åäèëèð. Áóíëàðû òÿñèñ åäÿðÿê äþâëÿò áåéíÿëõàëã-ùöãóã ñóáéåêòè
éàðàäûð. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ùöãóãè ñóáéåêò îëìàñû õöñóñè ùàë
ñàéûëûð. Îíà ýþðÿ êè, ìöâàôèã òÿñèñ ñÿíÿäè èëÿ
ðåãàëàìåíòëÿøäèðèëÿðÿê ìÿùäóä ìÿãñÿä âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðëÿ òÿìèí
åäèëèá. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ÿñàñ ùöãóãëàðûíà äàõèëäèð:
áåéíÿëõàëã-ùöãóã íîðìàëàðûíûí éàðàäûëìàñûíäà èøòèðàê; èøòèðàê÷û
äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø äàõèëè ùöãóã, èììóíèòåò âÿ
öñòöíëöêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê.
Áåéíÿëõàëã ùöãóãè ñòàòóñäàí áÿçè ñèéàñè-ÿðàçè ãóðóìëàðû äà
èñòèôàäÿ åäèð: ñÿðáÿñò øÿùÿð âÿ øÿùÿð-äþâëÿòëÿð. Ñÿðáÿñò øÿùÿð —
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð âÿ éà äþâëÿòëÿðèí òÿìèíàòû âÿ ìöàâèëÿëÿðëÿ
òÿñáèò åäèëìèø ùöãóãè ðåæèìëè ìöñòÿãèë ñèéàñè-ÿðàçè ãóðóìëàðûäûð.
Àçàä øÿùÿð ñòàòóñóíà Êðàêîâ (1815), Äàíñèã (1919), Òðèåñò
(1947), Ãÿðáè Áåðëèí (1971) ìàëèê èäè. Âàòèêàí äþâëÿò øÿùÿð êèìè
304
êàòîëèê êèëñÿñèíèí áåéíÿëõàëã ìÿðêÿçèäèð. Éàðàíìûø ÿíÿíÿéÿ ýþðÿ,
Âàòèêàí áåéÿíõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèð, áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðëà ÿìÿêäàøëûã åäèð, áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð áàüëàéûð.
Áåíÿëõàëã ùöãóãóí ÿñàñ ñóáéåêòè êèìè äþâëÿò ö÷ åëåìíòëÿ
õàðàêòåðèçÿ îëóíóð: ÿùàëè, ÿðàçè âÿ ñóâåðåí ùàêèìèééÿò. Äþâëÿòèí
ÿðàçè-ãóðóëóø ñòðóêòóðó ìöõòÿëèô îëà áèëÿð. Ñàäÿ (óíèòàð) âÿ
ìöðÿêêÿá äþâëÿòëÿð ìþâúóääóð. Ìöðÿêêÿá äþâëÿòëÿðÿ ìöÿééÿí
ñèéàñè-ùöãóãè ìöñòÿãèëëèêäÿí èñòèôàäÿ åäÿí þçöíäÿ ÿðàçè âàùèäè
áèðëèéèíè ÿêñ åòäèðÿí ãóðóìëàðà ìàëèê äþâëÿòëÿð ôåäåðàñèéàñû
àäëàíûð. Êîíôåäåðàñèéà èñÿ ÿñàñÿí õàðèúè ñèéàñÿò âÿ ùÿðáè ñàùÿäÿ
ôÿàëèééÿòèíè ÿëàãÿëÿíäèðÿí äþâëÿòëÿðèí áåéíÿëõàëã-ùöãóã áèðëèéèäèð.
Êëàññèê ôîðìàäà êîíôåäåðàñèéà áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòè
äåéèë, éàëíûç öçâëöê ùàããûíà ìàëèê èäè. Äþâëÿòèí ÿñàñ áåéíÿëõàëã
ùöãóãè ñòàòóñó ùöãóã âÿ þùäÿëèêëÿðäèð. ßñàñ ùöãóãëàðà äàõèëäèð:
ìöñòÿãèëëèê ùöãóãó âÿ þç ãàíóíè ùöãóãëàðûíû àçàä ùÿéàòà
êå÷èðìÿê ùöãóãó: þç ÿðàçèñèíäÿ âÿ îíóí õàðèúèíäÿ øÿõñëÿðè âÿ
ÿìëàêëàðûí ùèìàéÿ÷èëèéè ùöãóãó, ãÿáóë îëóíìóø áåéíÿëõàëã ùöãóã
èììóíèòåòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê; äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ åéíè
ùöãóãëàðà, ùÿðáè ùöúóìëàðà ãàðøû ôÿðäè âÿ éà êîëëåêòèâ
þçöíöìöäàôèÿ ùöãóãó. Äþâëÿòèí þùäÿëèêëÿðèíÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðèí
ñóâåðåíëèéèíÿ, áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿê
äàõèëäèð.
Ùÿð ùàíñû äþâëÿòèí ÿñàñ ýþñòÿðèúèñè ñóâåðåíëèêäèð. Ñóâåðåíëèê
äþâëÿòèí þç ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ ùåýåìîíëóüó âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ
ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìöñòÿãèëëèéè ìÿíàñû âåðèð. Áåéíÿëõàëã
ùöãóã þç ñóáéåêòè âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí èøòèðàê÷ûñû êèìè
ùÿð ùàíñû äþâëÿò îðãàíûíû âÿ ôÿðäè øÿõñè äåéèë, áöòþâëöêäÿ äþâëÿòè
ýþðöð. Ñàëÿùèééÿòëè ðÿñìè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí áåéíÿëõàëã ùöãóã
ìÿíàñûíû âåðÿí áöòöí ùÿðÿêÿòëÿð äþâëÿò àäûíäàí åäèëìèø ùåñàá
îëóíóð. Ñåâåðåíëèéèíèí äàøûéûúûñû êèìè äþâëÿòëÿð þç àðàëàðûíäà
ùöãóãè úÿùÿòäÿí áÿðàáÿðäèðëÿð. Áóíà ìöâûàôèã îëàðàã îíëàðäàí ùÿð
áèðè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ ùöãóãè ìöñòÿãèëëèê
âÿ ñÿðáÿñòëèéÿ ìàëèêäèðëÿð. Ñóâåðåíëèê äþâëÿòèí éàðàíìàñû èëÿ
áàøëàéûð âÿ îíóí éîõ îëìàñû èëÿ ìþâúóäëóüóíà ñîí ãîéóëóð.

305
 Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ÿñàñ ôóíêñèéàëàðûíäàí áèðè áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí íèçàìëàíìàñûäûð. Áåëÿ êè, áó çàìàí ÿñàñ ðîëäà
îíóí ñóáéåêòëÿðè, äþâëÿòëÿð ÷ûõûø åäèð. Ìöâàôèã îëàðàã áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí íîðìàëàðûíûí ôîðìàëàøìàñû âÿ ìåõàíèçìè äþâëÿòöñòö
äåéèë, äþâëÿòëÿðàðàñû õàðàêòåð äàøûéûð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ
äþâëÿòëÿð öçÿðèíäÿ ìÿúáóðåòìÿ ìåõàíèçìè ìþâúóä äåéèë. Ëàçûì
ýÿëÿíäÿ äþâëÿòèí þçö éàðàäûëìûø áåéíÿëõàëã ùöãóã èíñòèòóòëàðûíûí
êþìÿéè èëÿ áåéíÿëõàëã ùöãóã ãàéäàëàðûíûí ãîðóíìàñûíû òÿìèí
åäèð. Áåéíÿëõàëã ùöãóã àøàüûäàêû ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðèð:
íèçàìëàéûúû - áóíóíëà äþâëÿòëÿðèí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí ñÿðò
ãàéäàëàðà òÿòáèã åäèëèð; òÿìèíåäèúè — áóíóíëà äþâëÿò ìöÿééÿí
äàâðàíûø ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿéÿ âàäàð åäèëèð; ìöùàôèçÿåäèúè -
áóíóíëà äþâëÿòëÿðèí ìàðàãëàðû âÿ ãàíóíè ùöãóãëàðû òÿìèí îëóíóð.
Áåéíÿëõàëã ùöãóãè äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñû âÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí ìåéàäàíà ÷ûõìàñû èëÿ áèðýÿ òÿçàùöð åäèá. Ãÿäèì
äöíéàäà áåéíÿëõàëã ùöãóã ùöãóãè àäÿòëÿð ôîðìàñûíäà ÷ûõûø åäèðäè
(ìÿñÿëÿí, ñöëù áàüëàíìàñû àäÿòè) âÿ îëäóãúà ãåéðè-ãÿòè èäè. Îðòà
ÿñðëÿð äþâðöíäÿ áåéíÿëõàëã ùöãóã ïðàêòèêàñûíà ñóâåðåíëèê,
íåéòàðëëûã, à÷ûã äÿíèç êèìè àíëàéûøëàð äàõèë îëäó; ñÿôèðëèêëÿð, éåíè,
äàùà ìöàñèð ìöãàâèëÿ íþâëÿðè éàðàíäû. Ùîëëàíä ùöãóãøöíàñû
Ã.Ãðîòñèéà (1583-1645) âÿ îíóí äàâàì÷ûëàðûíûí ÿìÿéè
íÿòèúÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ìöñòÿãèë åëì ñàùÿñè êèìè ÿñàñû
ãîéóëäó.
ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñð àâðîïà èíãèëàáëàðûíäàí ñîíðà êåéôèééÿòúÿ ôÿðãëè
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð âÿ îíà ìöâàôèã áåéíÿëõàëã ùöãóãóí
ôîðìàëàøìàñû áàøëàíäû. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðÿ áÿðàáÿðëèê,
ñóâåðåíëèê, äàõèëè èøëÿðÿ ãàðûøìàìà, äþâëÿò ÿðàçèëÿðèíèí, èíñàí
ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí òîõóíóëìàçëûüû êèìè èäåéàëàð äàõèë îëäó.
1815-úè èëäÿ Âéàíà êîíãðåñèíäÿ äèïëîìàòèê ùöãóãóí èëê
êîäèôèêàñéèàñû òÿêëèô åäèëäè. 1856-úû èëäÿ Ïàðèñäÿ äÿíèç
ìöùàðèáÿëÿðèíèí áèð ñûðà ùöãóãè íîðìàëàðû èøëÿíäè. 1899-úó èëäÿ
êå÷èðèëÿí Ùààãà êîíôðàíñûíäà (1905-1907) áåéíÿëõàëã
ìöáàùèñÿëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè ùöãóãó ùàããûíäà èëê êîíâåíñèéà
ãÿáóë åäèëäè.

306
 Èãòèñàäè, òåõíèêè, ùÿðáè âÿ äèýÿð áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí ÿñàñûíäà
ÿí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðäÿ áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûã ìÿñÿëÿëÿðèíè
íèçàìëàéàí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ñàçèøëÿð
ìåéäàíà ÷ûõäû. Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà 1919-úó èëäÿ
èëê óíèâåðñàë áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò — Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñû òÿñèñ åäèëäè.
Ëàêèí î, äþâëÿòëÿðèí ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí
åòèáàðëû ãóðóì îëà áèëìÿäè. Áó âÿçèôÿ Èêèíúè Äöíéà
ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà, 1945-úè èëäÿ éàðàíàí áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
òÿøèêëàòûíûí öçÿðèíÿ ãîéóëäó. 1970-úè èëëÿðäÿ äþâëÿòÿëÿð òÿðÿôèíäÿí
ñèëàùñûçëàøìàüà íàèë îëóíìàñûíà ÷àüûðàí, Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí
ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòè âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ìþùêÿìëÿíìÿñè êèìè
áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðûíûí áöòþâ êîìïëåêñè èøëÿíèá
ùàçûðëàíäû. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí êîäèôèêàñèéàñû öçðÿ èø àïàðûëäû,
áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèí ùöãóãó, äþâëÿòèí ùöãóã âàðèñëèéè, èíñàí
ùöãóãëàðû ùàããûíäà êîíâåíñèéà èìçàëàíäû. Èíäèêè âàõòäà
áåéíÿëõàëã ùöãóãóí óíèâåðñàëëàøäûðûëìàñû ïðîñåñè äþâëÿòëÿðèí ôÿàë
áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûüû ñàéÿñèíäÿ òàì ñöðÿòëÿ ýåäèð.

§3. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðè

Áåéíÿëõàëã ùöãóãè íîðìàëàð áåéíÿëõàëã ùöãóã ñèñòåìèíèí

àéðûëìàç åëåìåíòëÿðèäèð. Îíëàð áåéíÿëõàëã ùöãóã èíñòèòóòó âÿ
ñàùÿëÿðè àäëàíàí áèðúèíñëè, íèñáÿòÿí ìöñòÿãèë êîìïëåêñëÿðäÿ
ãðóïëàøäûðûëûðëàð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãè èíñòèòóò — öìóìè îáéåêòëÿðëÿ
(ìÿñÿëÿí, äÿíèç ñàùÿñè èíñòèòóòó) ÿëàãÿëè îëàí áèðúèíñëè áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðè íèçàìëàéàí ùöãóãè íîðìàëàð ãðóïóäóð. Ñàùÿëÿðèí
îáéåêòè áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí áöòþâ áèðúèíñëè êîìïëåêñèäèð
(ìÿñÿëÿí, áåéíÿëõàëã ùàâà ùöãóãó). Áöòþâëöêäÿ, áåéíÿëõàëã
ùöãóã ö÷öí öìóìè îëàí èíñòèòóò âÿ ñàùÿëÿð äÿ ìþâúóääóð. Áóíëàð
áåéíÿëõàëã ùöãóãè ñóáéåêòëèëèê âÿ þùäÿëèêëÿ áàüëû áåéíÿëõàëã
ùöãóãè íîðìàëàð êîìïëåêñèäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ýþñòÿðèëÿí ñàùÿëÿð
âÿ èíñòèòóòëàð àðàñûíäà ñÿðùÿäëÿð áåéíÿëõàëã ùöãóãóí àéðû-àéûð
ñàùÿëÿðèíäÿ âÿ áöòþâëöêäÿ îíóí ñèñòåìèíäÿ áàø âåðÿí
äÿéèøèêëèêëÿðÿ ýþðÿ øÿðòè õàðàêòåð äàøûéûð.

307
 Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ÿñàñ âÿ áàøëûúà ìÿíáÿéè áåéíÿëõàëã
ìöãàâèëÿ ñàéûëûð. Áåëÿ êè, î òÿðÿôëÿðèí äÿãèã âÿ ìöÿééÿíëÿøìèø
ôîðìàäà ãàðøûëûãëû ùöãóã âÿ þùäÿëèêëÿðèíèí òÿòáèãè, äÿéèøäèðèëìÿñè
âÿ éà äàéàíäûðûëìàñûíà èñòèãàìÿòëÿíÿí èðàäÿñèíè ÿêñ åòäèðèð.
Ìöàñèð áåéíÿëõàëã ùöãóãóí íîðìàëàðûíûí ÿêñÿð ùèññÿñè ìöãàâèëÿ
õàðàêòåðè äàøûéûð âÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ìþâúóä ìöãàâèëÿ
íîðìàëàðû îíóí ÿêñÿð ñóáéåêòëÿðè òÿðÿôèíäÿí òàíûíûá.
Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí äèýÿð ìÿíáÿéè êèìè áåéíÿëõàëã àäÿòëÿð
(ãàéäàëàð) ÷ûõûø åäèð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí àäè íîðìàëàðû — ùå÷ áèð
éåðäÿ ãåéäÿ àëûíìàéàí, ëàêèí äþâëÿòëÿð âÿ äèýÿð áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí ñóáéåêòëÿðèíèí òÿøÿêêöë òàïìûø ÿíÿíÿëÿðèí òÿñèðÿ ñàäèã
ãàëäûãëàðû ùöãóãè þùäÿëèêëè äàâðàíûø ãàéäàëàðûäûð.
Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ãÿðàð âÿ ãÿòíàìÿëÿðè áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí ìÿíáÿéè îëìàìàãëà éàíàøû, íîðìàëàðûí ôîðìàëàøìàñû
ïðîñåñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàéà âÿ éàëíûç áåéíÿëõàëã öíñèééÿòèí
èøòèðàê÷ûëàðûíûí òàíûäûüû ùàëäà ùöãóãè íîðìà ñòàòóñó ãàçàíà áèëÿð.
ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíèí 25-úè
ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí áöòöí öçâ äþâëÿòëÿð ö÷öí ìöòëÿã îëàí ãÿðàð
÷ûõàðûð. Ëàêèí áó ãÿðàðëàð õöñóñè ùàëëàðà àèääèð âÿ áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí ãöââÿäÿ îëàí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíìàëûäûð.
Îíëàð ùÿð ùàíñû êîíêðåò âÿçèééÿòäÿ ãöââÿäÿ îëàí íîðìà âÿ
ïðèíñèïëÿðèí òÿòáèãè àêòëàðûíû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Ìèëëè
ãàíóíâåðèúèëèê, ùÿì äÿ ìèëëè ìÿùêÿìÿëÿðèí ãÿðàðëàðû éàëíûç ìèëëè
ùöãóãóí ñóáéåêòëÿðè ö÷öí ìöòëÿã ãöââÿéÿ ìàëèêäèð, àììà îíóí
àéðû-àéðû ìöääÿàëàðû áåéíÿëõàëã òàíûíìà ùöãóãó îëà áèëÿð,
ìöãàâèëÿ, éàõóä äà áåéíÿëõàëã ùöãóãóí àäè íîðìàñûíà ÷åâðèëÿ
áèëÿð.
Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí áöòöí íîðìàëàðûíû ôÿàëèééÿò ñàùÿëÿðèíÿ
ýþðÿ óíèâåðñàë, ëîêàë âÿ ðåýèîíàë, íîðìàòèâ ôÿàëèééÿò ãöââÿñèíäÿ
èñÿ èìïåðàòèâ âÿ äèñïîçèòèâ êèìè òÿñíèôàòëàíäûðìàã îëàð. Áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí óíèâåðñàë íîðìàëàðû áöòöí ñóáéåêòëÿðèíèí ìöíàñèáÿòëÿðèíè
íèçàìëàéûð. Îíóí ôÿðãëÿíäèðèúè ÿëàìÿòëÿðè ôÿàëèééÿòèí ãëîáàëëûüû,
öìóìè ìöòëÿã ãöââÿ âÿ îíëàðûí áöòþâëöêäÿ, áåéíÿëõàëã
èúòèìàèééÿò òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû âÿ ëÿüâ åäèëìÿñèäèð. Óíèâåðñàë
íîðìàëàð öìóìè áåéíÿëõàëã ùöãóã ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ëîêàë íîðìàëàð

308
ìÿùäóä äàèðÿäÿ èøòèðàê÷ûëàð àðàñûíäà ãöââÿäÿäèð. Îíëàðûí ÿñàñ
ìÿíáÿéè öìóìè áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðûíû ÿùàòÿ åòìÿéÿí
ìöíàñèáÿòëÿðè íèçàìëàéàí ìöãàâèëÿëÿðäèð. Ëîêàë íîðìàëàð öìóìè
áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðûíà äàõèë äåéèë. Ðåýèîíàë íîðìàëàðûí
ôÿàëèééÿòè ìöÿééÿí ðåýèîíëàðûí ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ áåéíÿëõàëã
ùöãóã ñóáéåêòëÿðèíÿ øàìèë îëóíóð. Èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí
èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð äþâëÿòëÿðèí íîðìàòèâ íèçàìëàìàíûí éöêñÿê
ñÿâèééÿñèíèí ìèëëè ñÿâèééÿäÿí éóõàðû ôîðìàñûíûí éàðàäûëìàñû
(ìÿñÿëÿí, Àâðîïà Èòòèôàãû) òÿëÿáàòûíà óéüóí ýÿëèð.
Èìïåðàòèâ íîðìàëàðà ìöÿééÿí äàâðàíûøëàðûí äÿãèã, êîíêðåò
òÿñáèòîëóíìà ùÿääè äàõèëäèð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòëÿðè þç
õöñóñè ìöëàùèçÿñè èëÿ þç ùöãóã âÿ þùäÿëèêëÿðèíèí ùÿúì âÿ
òÿðêèáèíè äÿéèøÿ áèëìÿç. Äèñïîçèòèâ íîðìàëàðà ýÿëèíúÿ, øÿðàèòäÿí
àñûëû îëàðàã áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñóáéåêòëÿðè þç àðàëàðûíäà ñàçèøëÿð
áàüëàìàãëà þç äàâðàíûø, ãàðøûëûãëû ùöãóã âÿ þùÿäëèêëÿðèíè
ìöÿééÿíëÿøäèðèðëÿð.
Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ïðèíñèïëÿðè îíóí òÿìÿëèíè ôîðìàëàøäûð-
ìàãëà éöêñÿê ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèêäèð, áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ÿí
âàúèá ñèñòåìéàðàäûúû íîðìàëàðûíû þçóíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Ãàëàí
íîðìàëàð âÿ áåéíÿëõàëã ôÿàëèééÿòëÿð îíóí ìöääÿàëàðûíà óéüóí
îëìàëûäûð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ïðèíñèïëÿðè áöòöí ñóáéåêòëÿð ö÷öí
ìöòëÿãäèð. Îíëàð èìïåðàòèâ óíèâåðñàë õàðàêòåð äàøûéûð âÿ áöòöí
ãàëàí áåéíÿëõàëã íîðìàëàðûí ãàíóíàóéüóíëóüó êðèòåðèéàëàðûíà
õèäìÿò åäèð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ïðèíñèïëÿðè ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿäèð
âÿ îíëàðäàí áèðèíèí ïîçóëìàñû äèýÿðèíÿ ÿìÿë îëóíìàìàñûíû
øÿðòëÿíäèðèð. Îíëàð ãàéäàëàð âÿ ìöãàâèëÿëÿð ÿñàñûíäà ôîðìàëàø-
äûðûëûð.
Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí èëêèí ïðèíñèïëÿðè áåéíÿëõàëã ùöãóãè
ãàéäàëàð ôîðìàñûíäà ÷ûõûø åäèðäè, ëàêèí ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñè
ãÿáóë åäèëäèêäÿí ñîíðà ùöãóãè ñàçèø ôîðìàñûíû ÿëäÿ åòäè. Àíúàã áó
ñÿíÿäëÿðäÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ïðèíñèïëÿðè äàùà òÿôñèëàòû èëÿ
à÷ûëìàñûíû òÿëÿá åäÿí ÿââÿëêè ôîðìàäà èôàäÿ åäèëèá. 1960-úû èëäÿ
ÁÌÒ-äÿ áàøëàíàí ãóðóìóí Íèçàìíàìÿñèíèí ÿñàñ ïèíñèïëÿðèíèí
êîäèôèêàñèéàñû èøè 1970-úè èëäÿ Áàø Àññàìáëåéà òÿðÿôèíäÿí
äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ÿìÿêäàøëûã âÿ äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí

309
òÿòáèãèíè íÿçÿðäÿ òóòàí áåéíÿëõàëã ùöãóã ïðèíñèïëÿðè ùàããûíäà
áÿéàííàìÿ ãÿáóë åäèëìÿñè áàøà ÷àòäûðûëûá. Áÿéàííàìÿäÿ 7 ÿñàñ
ïðèíñèï þç ÿêñèíè òàïûá:
1) ýöú òÿòáèãåòìÿìÿ âÿ ýöúëÿ ùÿäÿëÿìÿìÿ ïèíñèïè;
2) ìöáàùèñÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè ïðèíñèïè;
3) äþâëÿòëÿðèí ñóâåðåí áÿðàáÿðëèéè ïèíñèïè;
4) ìöäàõèëÿ åòìÿìÿ ïèíñèïè;
5) õàëãëàðûí þç ìöãÿääÿðàòëàðûíû òÿéèíåòìÿ ïèíñèïè;
6) ÿìÿêäàøëûã ïèíñèïè;
7) áåéíÿëõàëã þùäÿëèêëÿðèí âèúäàíëà éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ïðèíñèïè.
Áóðàéà, Àâðîïàäà Òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ßìÿêäàøëûã Ìöøàâèðÿñèíèí
(ÀÒßÌ) Ùåëñèíêè éåêóí àêòûíäà äàùà ö÷ ïèíñèï ÿëàâÿë îëóíóá:
ñÿðùÿäëÿðèí òîõóíóëìàçëûüû, äþâëÿòëÿðèí ÿðàçè áöòþâëöéö âÿ èíñàí
ùöãóãëàðûíà ÿñàñ àçàäëûãëàðûíà ùþðìÿò.
Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí áöòöí ïðèíñèïëÿðèíè èêè ãðóïà àéûðìàã îëàð.
Áèðèíúè ãðóï ñöëùöí ãîðóíóá ñàõëàíìàñû âÿ öìóìè òÿùëöêÿñèçëèéèí
ìöùàôèçÿñèíè áèðëÿøäèðèð. Áóíàëàð àèääèð: ýöú òÿòáèãåòìÿìÿ âÿ
ýöúëÿ ùÿäÿëÿìÿìÿ; ìöáàùèñÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè ïðèíñèïè;
äþâëÿòëÿðèí ÿðàçè áöòþâëöéö, ñÿðùÿäëÿðèí òîõóíóëìàçëûüû ïèíñèïè.
Ýöú òÿòáèãåòìÿìÿ âÿ éà ýöúëÿ ùÿäÿëÿìÿìÿ ïèíñèïè ìöùöì
ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ñèéàñè ìöòÿôÿêêèðëÿð éöç èëëÿð ÿðçèíäÿ áóíó
ÿñàñëàíäûðûðäûëàð, àììà î éåêóí îëàðàã òÿñäèãèíè Áèðëÿøìèø
Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí Íèçàìíàìÿñèíèí ãÿáóëó èëÿ òàïäû. Áóíà
ÿñàñÿí, áèð äþâëÿòèí äèýÿð äþâëÿòÿ ãàðøû ùÿð ùàíñû áèðáàøà âÿ
äîëàéûñû éîëëà èøüàë÷û ùÿðÿêÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí, þçýÿ ÿðàçèëÿðèíÿ
ùÿðáè ìöäàõèëÿ âÿ èøüàë, áîìáàðäìàí âÿ àòÿøÿ òóòìà, ùàâà äÿíèç
áëîêàäàñûíûí òÿòáèãè, ñèëàùëû áàíäèò äÿñòÿëÿðèíèí ýþíäÿðèëìÿñè,
òåððîðèçìèí øèðíèêëÿíäèðèëìÿñè ãàäàüàí îëóíóð. Èøüàë÷ûëûüûí ãóðáàíû
îëàí äþâëÿò èøüàë÷ûéà ãàðøû ùÿðáè ãöââÿ òÿòáèãåòìÿ äÿ äàõèë
îëìàãëà ôÿðäè âÿ êîëëåêòèâ þçöíöìöäàôèÿ ùöãóãó ãàçàíûð.
Áåéíÿëõàëã ìöáàùèñÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë åäèëìÿñè ïðèíñèïè
ýöú òÿòáèãåòìÿìÿ ïðèíñèïèíäÿí äîüóð. ßðàçè áöòþâëöéö ïðèíñèïè âÿ
ñÿðùÿäëÿðèí òîõóíóëìàçëûüû ïðèíñèïè þç ñÿðùÿäëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿò òÿðÿôèíäÿí òàíûíàí áöòöí ñóâåðåí
äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèñèíèí ãîðóíìàñûíû òÿìèí åòìÿëèäèð. ßýÿð ÿðàçè

310
áöòþâëöéö ïðèíñèïè ñåïàðàòèçì âÿ îíóí øèðíèêëÿíäèðèëìÿñèíÿ ãàðøû
éþíÿëèáñÿ, ñÿðùÿäëÿðèí òîõóíóëìàçëûüû ïèíñèïè áèð äþâëÿòèí äèýÿðèíÿ
ãàðøû ÿñàñëàíäûðûëìàìûø òîðïàã èääèàëàðû úÿùäëÿðèíÿ ñèïÿð ÷ÿêèð.
Èêíèúè ãðóïà äþâëÿòèí ñóâåðåí áÿðàáÿðëèéè, ìöäàõèëÿåòìÿìÿ
ïðèíñèïè, õàëãëàðûí áÿðàáÿðëèéè âÿ þç ìöãÿääÿðàòëàðûíû òÿéèíåòìÿ
ïðèíñèïè, äþâëÿòëÿðèí ÿìÿêäàøëûã ïðèíñèïè, èíñàí ùöãóãëàðûíà
ùþðìÿò ïðèíñèïè, áåéíÿëõàëã þùäÿëèêëÿðèí âèúäàíëà éåðèíÿ
éåòèðèëìÿñè ïðèíñèïè êèìè öìóìè ïðèíñèïëÿð äàõèëäèð.
Ùÿëÿ, 1648-úè èë Âåñòôàë ìöãàâèëÿñèíäÿí áàøëàéàðàã Àâðîïà
äþâëÿòëÿðè áèð-áèðëÿðèíèí ñóâåðåíëèéèíè òàíûéàðàã áóíà ùþðìÿò
åòìÿéÿ áàøëàñàëàð äà, ñóâåðåí áÿðàáÿðëèê ïðèíñèïè ÕÕ ÿñðäÿ þç
òÿòáèãèíè òàïäû. Î âàõòà ãÿäÿð áåéíÿëõàëã ùöãóãè äþâëÿòëÿðèí
ôàêòèêè îëàðàã áþéöê, êè÷èê, õðèñòèàí âÿ ãåéðè-õðèñòèàíà áþëöíìÿñèíè
ãÿáóë åäèðäè. Ñóâåðåí áÿðàáÿðëèê ïðèíñèïè àøàüûäàêûëàðû èôàäÿ åäèð:
• ùÿð áèð äþâëÿò äèýÿð äþâëÿòèí ñóâåðåíëèéèíÿ, ÿðàçè
áöòþâëöéöíÿ âÿ ñèéàñè ìöñòÿãèëëèéèíÿ ùþðìÿò åòìÿéÿ áîðúëóäóð;
• ùÿð áèð äþâëÿò þçöíöí ñèéàñè, èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè
ñèñòåìèíè àçàä øÿêèëäÿ ñå÷ìÿê ùöãöãóíà ìàëèêäèð; ñèéàñè, èãòèñàäè,
ñîñèàë ñèñòåìèí ìöõòÿëèôëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí äþâëÿòëÿð
ùöãóãè úÿùÿòäÿí áÿðàáÿðäèð;
• ùÿð áèð äþâëÿò éàðàíìàñûíäàí åòèáàðÿí áåéíÿëõàëã ùöãóãóí
ñóáéåêòèäèð;
• ùÿð áèð äþâëÿò ìàðàãëàðûíà òîõóíàí áåéíÿëõàëã ìÿñÿëÿëÿðèí
ùÿëëèíäÿ èøòèðàê ùöãóãóíà ìàëèêäèð;
• ùÿð áèð äþâëÿò áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàðäà âÿ áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðäà áèð ñÿñ ùöãóãóíà ìàëèêäèð;
• äþâëÿòëÿð áÿðàáÿðùöãóãëó ðàçûëûã ÿñàñûíäà áåéíÿëõàëã ùöãóã
íîðìàëàðû éàðàäûð, ùå÷ áèð äþâëÿòëÿð ãðóïó äèýÿð äþâëÿòÿ éàðàòäûüû
áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðûíû ãÿáóë åòäèðÿ áèëìÿç.
Ìöäàõèëÿåòìÿìÿ ïðèíñèïè äþâëÿò ñóâåðåíëèéè àíëàéûøû èëÿ
áàüëûäûð. ßýÿð äþâëÿòëÿð áèð-áèðèíèí ñóâåðåíëèéèíè òàíûéûðñà, áèð-
áèðëÿðèíè ùöãóãè úÿùÿòäÿí áÿðàáÿðùöãóãëó ñóáéåêò êèìè ùåñàá
åäèðëÿðñÿ, î ùàëäà îíëàðûí ùå÷ áèðèíèí áàøãà áèð äþâëÿò äÿ èñòèñíà
îëìàãëà ùàêèìèééÿòèí äàõèëè ñÿëàùèééÿòèíÿ àèä îëàí ìÿñÿëÿëÿðÿ
ìöäàõèëÿ åòìÿê ö÷öí ÿñàñû éîõäóð.
311
 Õàëãëàðûí þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ïðèíñèïè èëêèí îëàðàã
ëèáåðàëèçì âÿ ñîñèàëèçìèí ñèéàñè-èäåîëîæè ïðèíñèïëÿðèíäÿí áèðè êèìè,
éàëíûç ÕÕ ÿñðèí èêèíúè éàðàñûíäà èôàäÿ åäèëäè, îíóí ÁÌÒ-íèí
Íèçàìíàìÿñèíÿ äàõèë åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà áåéíÿëõàëã ùöãóãóí
öìóìè ïðèíñèïè êèìè ìþùêÿìëÿíäè. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ ìþâúóä
ïðèíñèïëÿðèí òÿðêèáè áåëÿäèð: áöòöí õàëãëàð àçàä, êÿíàðäàí ìöõàäèëÿ
îëìàäàí þç ñèéàñè ñòàòóñóíó ìöÿééÿí åòìÿê âÿ èãòèñàäè, ñèéàñè,
ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè èíêèøàôûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð;
áöòöí äþâëÿòëÿð áó ùöãóãà ùþðìÿò åòìÿéÿ áîðúëóäóðëàð; áöòöí
äþâëÿòëÿð õàëãëàðûí þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ùöãóãëàðûíûí
ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ êþìÿê åòìÿéÿ áîðúëóäóð; áöòöí äþâëÿòëÿð
õàëãëàðûí þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ, àçàäëûã, ìöñòÿãèëëèê
ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäÿí çîðàêûëûã òÿäáèðëÿðèíäÿí èìòèíà
åòìÿëèäèð; ìöñòÿìëÿêÿ õàëãëàðû þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèí åòìÿê
óüóðíäà ìöáàðèçÿäÿ áöòöí ëàçûìè âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿ
áèëÿðëÿð; õàëãëàðûí ÿúíÿáè ùþêìðàíëûüûíà òàáå åòäèðèëìÿñè ãàäàüàí
îëóíóð.
Þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ïðèíñèïè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã èíñàí
ùöãóãëàðûíà ùþðìÿò ïðèíñèïè äÿ þç òÿñäèãèíè òàïûá.
ßìÿêäàøëûã ïðèíñèïè âÿ áåéíÿëõàëã þùäÿëèêëÿðèí âèúäàíëà
éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ïðèíñèïè áåéíÿëõàëã ùöãóãóí èëêèí, òàðèõè
ïðèíñèïëÿðèíè þçöíäÿ êÿñ åòäèðèð. Áó ïðèíñèïëÿðñèç áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñèåìèíèí íîðìàë ôÿàëèééÿòè ìöìêöí äåéèë.
Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿìÿë îëóíìàñû —
áöòöí ñóâåðåí äþâëÿòëÿðèí ÿí âàúèá þùäÿëèêëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ëàêèí
áó íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèí ðåàë ñèéàñè ïðîñåñëÿðäÿ òÿòáèã åäèëìÿñè
îëäóãúà ÷ÿòèíäèð. Áóíó òÿêúÿ òàðèõ äåéèë, áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí ñîí äþâðëÿðäÿêè òÿúðöáÿñè äÿ ñöáóò åäèð.

§4. Ìöàñèð äöíéàäà áåéíÿëõàëã ùöãóã

Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèíèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè àâòîìàòèê îëàðàã áàø âåðìèð. ×îõ âàõò áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðè ñèéàñè ìöáàðèçÿ, ìèëëè ìàðàãëàðûí
öñò-öñòÿ äöøìÿìÿñè âÿ äþâëÿòëÿðèí ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿðè øÿðàèòèíäÿ
312
ðåàëëàøäûðûëûð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèíèí
ðåàëëàøäûðûëìàñû éîëóíäà éàðàíàí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ìèñàë îëàðàã
èíñàíëàðûí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí ìöäàôèÿñè âÿ òÿìèíàòû
ïðîáëåìëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ãåéä îëóíäóüó êèìè, ôîðìàëàøìàñû ÁÌÒ òÿðÿôèíäÿí áàøà
÷àòäûðûëàí ìöàñèð áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíäÿí áèðè
èíñàí ùöãóãëàðûíà ùþðìÿò âÿ îíà ÿìÿë îëóíìàñûäûð. Áèðèíúè äÿôÿ
ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíäÿ ÷îõòÿðÿôëè ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà èíñàí
ùöãóãëàðû ñàùÿñèíäÿ äþâëÿòèí ÿìÿêäàøëûã åòìÿñè þùäÿëèéè áàðÿäÿ
à÷ûã ãåéä îëóíóá. 10 äåêàáð 1948-úè èëäÿ ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñû
èíñàí ùöãóãëàðû áàðÿäÿ öìóìè Áÿéàííàìÿ ãÿáóë åòäè. Èëêèí îëàðàã
áó ñÿíÿä ìÿúáóðè éîõ, òþâñèéÿ õàðàêòåðè äàøûéûðäû. Âàõò êå÷äèêúÿ
áó ñÿíÿä áåéíÿëõàëã ùöãóãóí îëäóãúà âàúèá èìïåðàòèâ âÿ
óíèâåðñàë íîðìàëàðûíà ÷åâðèëäè. Áó íîðìàëàðûí êîíêðåòëÿøìÿñè èêè
âàúèá áåéíÿëõàëã ùöãóãè ñÿíÿä âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëäè:
âÿòÿíäàø âÿ ñèéàñè ùöãóãëàð ùàããûäà Áåéíÿëõàëã Ïàêò âÿ èãòèñàäè,
ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ùöãóãëàð ùàããûäà Áåéíÿëõàëã Ïàêò. Ùÿð èêè ïàêò
16 äåêàáð 1966-úû èëäÿ ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíäà ãÿáóë åäèëäè âÿ
ÿêñÿð öçâ äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ðàòèôèêàñûèéà åäèëäèêäÿí ñîíðà ,
1976-úû èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíäè. Èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû èëÿ áàüëû
óíèâåðñàë ìöãàâèëÿëÿðäÿí áàøãà äþâëÿòëÿð àðàñûíäà áó ìþâçóéà
ùÿñð åäèëìèø ðåýèîíàë ìöãàâèëÿëÿð äÿ ìþâúóääóð. Áóíàëàð àèääèð:
èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ÿñàñ àçàäëûãëàðû ìöäàôèÿñè ùàããûíäà Àâðîïà
Êîíâåíñèéàñû (4 íîéàáð 1950-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëèá, 3 ñåíòéàáð
1953-úö èëäÿ ãöââÿéÿ ìèíèá); èíñàí ùöãóãëàðû ùàããûíäà Àìåðèêà
Êîíâåíñèéàñû (22 íîéàáð 1969-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëèá, 1978-úè èëäÿ
ãöââÿéÿ ìèíèá); èíñàí âÿ õàëãëàðûí ùöãóãëàðû öçðÿ Àôðèêà
Õàðòèéàñû (èéóí 1981-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëèá, éàíâàð 1988-úè èëäÿ
ãöââÿéÿ ìèíèá); 1994-úö èë èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ ßðÿá Õàðòèéàñû,
1995-ú èë èíñàí ùöãóã âÿ ÿñàñ àçàäëûãëàðû ùàããûíäà ÌÄÁ
Êîíâåíñèéàñû.
Ìöàñèð áåéíÿëõàëã ùöãóãäà èíñàí ùöãóãëàðûíûí òÿìèí îëóíìàñû
öìóìè ôîðìàäà àøàüûäàêû êèìè ýþðöíöð. Èíñàí ùöãóãëàðûíû
âÿòÿíäàøëûã âÿ ñèéàñè îëìàãëà áèð, ñîñèàë-èãòèñàäè îëìàãëà äèýÿð

313
éåðÿ áþëìÿê îëàð. Áéåíÿëõàëã ùöãóãëà ìöäàôèÿ îëóíàí ÿñàñ èíñàí
ùöãóãëàðûíà âÿòÿíäàøëûã âÿ ñèéàñè ùöãóãëàð àèä åäèëèð:
1) ùöãóã áÿðàáÿðëèéè âÿ ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíè ïîçìàìà;
2) éàøàìàã ùöãóãó;
3) äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéèíäÿ èøòèðàê åòìÿê ùöãóãó;
4) äþçöëìÿç, ãåéðè-èíñàíè âÿ éà àë÷àëäûúû äàâðàíûøëàðäàí
ãîðóíìàã ùöãóãó;
5) øÿõñè òîõóíóëìàçëûã âÿ àçàäëûã ùöãóãó;
6) àçàä ùÿðÿêÿò âÿ éàøàìàã ö÷öí éåð ñå÷ìÿê ùöãóãó;
7) àçàä ôèêèð, âèúäàí âÿ äèí àçàäëûüû ùöãóãó;
8) àçàä äöøöíúÿ âÿ îíó èôàäÿåòìÿ ùöãóãó;
9) ñÿðáÿñò òîïëàøìàã ùöãóãó;
10) èòòèôàã àçàäëûüû ùöãóãó âÿ á.

Ñîñèàë-èãòèñàäè ùöãóãëàðà àèääèð:

1) ÿìÿê ùöãóãó;
2) ÿäàëÿòëè âÿ ÿëâåðèøëè ÿìÿê øÿðàèòè ùöãóãó;
3) ùÿìêàðëàð èòòèôàãû éàðàòìàã ùöãóãó;
4) ùÿìêàðëàðûí ñÿðáÿñò èøëÿìÿñè ùöãóãó;
5) òÿòèë ùöãóãó;
6) ñîñèàë òÿìèíàò ùöãóãó;
7) àèëÿ, àíà âÿ óøàãëàðà éàðäûì âÿ ìöäàôèÿ ùöãóãó;
8) ëàçûìè ùÿéàò ñÿâèééÿñè ùöãóãó;
9) ñàüëàìëûüûí ìöùàôèçÿñè ùöãóãó;
10) ìÿäÿíè ùÿéàòäà èøòèðàê âÿ òÿùñèë ùöãóãó âÿ á.

Èíñàí ùöãóãëàðû ñàùÿñèíäÿ ôÿàë áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûã öçðÿ,

áåéíÿëõàëã áèðëèê, äþâëÿòèí áó ñàùÿäÿ ôÿàëèééÿòè âÿ íîðìàëàðûíûí
òÿòáèãèíè íÿçÿðäÿ òóòàí áèð ñûðà íÿçàðÿò ìåõàíèçìëÿðè âÿ ïðîñåäóð
ùàçûðëàéûá. Íÿçàðÿò ìåõàíèçìëÿðè êîëëåêòèâ (êîìèòÿ, èø÷è ãðóïëàð)
âÿ ôÿðäè ãàéäàäà (õöñóñè ìÿðóçÿ÷èëÿð) îëìàãëà þçöíäÿ ìöÿééÿí
òÿøêèëàòè ñòðóêòóðëàðû ÿêñ åòäèðèð. Ïðîñåäóðëàð èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ
èíôîðìàñèéà àëìàüûí ìåòîä âÿ ãàéäàëàðûíû âÿ òÿäãèãàòëàðûí
íÿòèúÿëÿðèíÿ ðåàêñèéàíûí äÿðÿúÿñèíè òÿéèí åäèð.

314
 Èíñàí ùöãóãëàðûíà ÿìÿë îëóíìàñûíà íÿçàðÿò ñèñòåìèíäÿ
ìÿðêÿçè éåðè ÁÌÒ òóòóð âÿ îíóí ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ èíñàí ùöãóãëàðû
ñàùÿñèíäÿêè ïðîáëåìëÿðÿ áàõûëìàñû äàõèëäèð. Áàø àññàìáëåéà áó
ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû õöñóñè ãÿòíàìÿëÿð ãÿáóë åäèð.
Ãÿòíàìÿíè ö÷öíúö êîìèòÿ ùàçûðëàéûð (õöñóñè, ùóìàíèòàð âÿ
ìÿäÿíè ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ). Áó ïðîáëåìëÿ Èãòèñàäè Ñîñèàë Øóðà (ÈÑØ-
ÅÊÎÑÎÑ) ìÿøüóë îëóð. Øóðàíûí éàíûíäà èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ãàäûí
ùöãóãëàðû öçðÿ êîìèññèéàëàð éàðàäûëûá. ÁÌÒ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
Êàòèáëèéèí éàíûíäà áàø êàòèáèí ìöàâèíèíèí ðÿùáÿðëèê åòäèéè èíñàí
ùöãóãëàðû öçðÿ Ìÿðêÿç ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóíóíëà éàíàøû, èíñàí
ùöãóãëàðû öçðÿ ÿñàñ áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðÿ óéüóí îëàðàã õöñóñè
îðãàíëàð éàðàäûëûá: èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ êîìèòÿ, èðãè àéðû-ñå÷êèëèéèí
àðàäàí ãàëäûðûëìàñû öçðÿ êîìèòÿ, èøýÿíúÿëÿðÿ ãàðøû êîìèòÿ,
êþðïÿëÿðèí ùöãóãëàðû öçðÿ êîìèòÿ.
Ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ, äöíéàíûí èêè ðÿãèá äöøÿðýÿéÿ
áþëöíìÿñè øÿðàèòèíäÿ èíñàí ùöãóãëàðû îíëàðûí àðàñûíäàêû
ãàðøûäóðìàíûí îáéåêòè îëìàéà áèëìÿçäè. Áåëÿ êè, èíñàí ùöãóãëàðû
êîíñåïñèéàñûíûí þçö ëèáåðàë ìÿíøÿéÿ ìàëèê èäè âÿ ãÿðá þëêÿëÿðè
òåç-òåç îíó êîììóíèñò äöøÿðýÿñèíäÿ îëàí ðÿãèáëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿäÿ
èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã, Ñîâåò Èòòèôàãûíûí éàëíûç
ìöäàôèÿ ìþâãåéèíäÿ äàéàíäûüûíû ùåñàá åòìÿê äÿ äöçýöí
îëìàçäû. ßëáÿòòÿ, 1948-úè èëäÿ Èíñàí Ùöãóãëàðû öçðÿ
Áÿéàííàìÿíèí ãÿáóëó çàìàíû ýóéà îíóí áÿçè «äåìîêðàòèê
ùþêóìÿòëÿðèí» ùöãóãëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðûð áÿùàíÿñèíè ÿñàñ ýÿòèðÿí
ÑÑÐÈ ñÿñâåðìÿäÿ áèòÿðÿô ãàëìûøäû. Àììà ñîíðàäàí ìÿùç ÑÑÐÈ
Ñîñèàë âÿ Èãòèñàäè ùöãóãëàð ùàããûíäà Ïàêò ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿ
òÿøÿááöñêàð îëìóøäó (îíà ýþðÿ êè, áó ùöãóãëàð ëèáåðàë äåéèë,
ñîñèàëèñò èäåîëîýèéà èëÿ áàüëû èäè). Âÿòÿíäàøëûã âÿ ñèéàñè ùöãóãëàð
Ïàêòû âÿ èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ùàããûíäà Àâðîïà
Êîíâåíñèéàñû ÑÑÐè-íè ãàíå åäÿí ñòàíäàðòëàðà óéüóíëàøäûðûëìûøäû.
Ñîâåò Èòòèôàãû ÀÁØ äà äàõèë îëìàãëà äèýÿð áèð ÷îõ äþâëÿòëÿð êèìè
èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ íîðìàòèâ àêòëàðà þç ìàðàãëàðûíäàí ÷ûõûø
åäÿðÿê éàíàøûðäûëàð.
Ýöìàí åäèëèðäè êè, ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà
èíñàí ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñûûíäà àðòûã ïðîáëåì îëìàìàëûäûð. Àõû

315
Ô.Ôóêóéàìàíûí ôîðìóëóíà ýþðÿ, ëèáåðàë äÿéÿðëÿðèí òàì òÿíòÿíÿëè
çÿôÿðè èëÿ «òàðèõèí ñîíó» ýÿëìèøäè. Áóíà áàõìàéàðàã, òÿúðöáÿäÿ
áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ èíñàí ùöãóãëàðû ñàùÿñèíäÿ âÿçèééÿò éàõøûëàøìàã
ÿâÿçèíÿ, äàùà äà ïèñëÿøäè. Èäåîëîæè âÿ ñèéàñè ñÿáÿáëÿðäÿí èíñàí
ùöãóãëàðûíûí ïîçóëìàñû þç éåðèíè äèíè âÿ åòíèê õàðàêòåðëè
ïîçóíòóëàðà âåðäè. Ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ îëäóüó êèìè, àéðû-
àéûð äþâëÿòëÿð èíñàí ùöãóãëàðû ìÿñÿëÿñèíè õàðèúè ñèéàñÿòäÿ áó
ùöãóãëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿí óçàã îëàí ìÿãñÿäëÿðëÿ èñòèôàäÿ
åäèðëÿð. Áó ñàùÿäÿ èêèëè ñòàíäàðòëàðà êå÷ìèøäÿêè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ
äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëèíèð. ßñàñÿí åòíîñèéàñè ìöíàãèøÿëÿð çàìàíû èíñàí
ùöãóãëàðûíûí ïîçóëìàñû þç íþâáÿñèíäÿ, «ñóâåðåíëèéèí
ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû» âÿ «øÿõñèééÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí äþâëÿòèí
òÿùëöêÿñèçëèéè ôþâãóíäÿ îëäóüó ïðèîðèòåòè» êîíñåïñèéàñûíà
àðõàëàíàí «ùóìàíòèàð èíåòåðâåíñèéà» êîíñåïñèéàñûíûí èðÿëè
ñöðöëìÿñè ö÷öí áÿùàíÿ îëäó. Áó úöð éàíàøìàíû ïðàêòèêè
òÿúÿññöìö ÍÀÒÎ-íóí 1999-úó èëäÿ Éóãîñëàâèéàéà ãàðøû
ùÿðÿêÿòèäèð. Ìÿñÿëÿ áó àêñèéàíûí íÿòèúÿñèíäÿ äåéèë êè, àëáàíëàðûí
åòíèê òÿìèçëÿíìÿñèíè áÿùàíÿ ýÿòèðèëÿúÿê, Êîñîñâîäàêû ñåðá
ÿùàëèíèí åòíèê òÿìèçëÿíìÿñè áàø âåðäè. Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè,
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ òÿùëöêÿëè ïðåñåíäåíò éàðàíäû. Îíóí
íÿçÿðè ÿñàñëàíäûðûëìàñû èêè ìöòëÿã ÿêñ ìåòîäîëîæè ÿñàñëàíäûðìàíûí
ãàðûøäûðûëìàñû îëäó: áèð òÿðÿôäÿí ìöñòÿñíà îëàðàã ýöúÿ àðõàëàíàí
«ùÿãèãè õàðèúè ñèéàñÿò», äèýÿð òÿðÿôäÿí ÿíÿíÿâè îëàðàã ÿõëàãè âÿ
ùöãóãè ïðèíñèïëÿðè áèðèíúè éåðÿ ÷ûõàðàðàã ùÿðáè çîðàêûëûüûíû
ãàðøûñûíà ãîéàí ëèáåðàë äîêòðèíà.
Êëàññèê ñèéàñè ðåàëèçì, åéíè çàìàíäà, ìöàñèð íåîðåàëèçì äÿ îíà
ÿñàñëàíûá âÿ ÿñàñëàíûð êè, äþâëÿòèí ñèéàñÿòèíèí ìÿðêÿçèíäÿ ùÿìèøÿ
ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí äàéàíäûüû îáéåêòèâ ìèëëè ìàðàãëàð ìöÿééÿí
åäèð. Ðåàëèñò âÿ íåîðåàëèñòëÿðèí ôèêðèíúÿ, ìÿùç äþâëÿòèí
òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ òÿùäèä ýöú òÿòáèãèíÿ ùàãã ãàçàíäûðûð.
Ã.Ìîðýåíòàó íàäèð ùàëëàðäà ùàíñûñû ÿõëàãè âÿ ùöãóãè ïðèíñèïèí
àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí ñóâåðåíëèéèíäÿí äÿ éöêñÿéÿ ãàëäûðûëìàñûíà
ãàðøû ÷ûõûø åäèðäè. Ëèáåðàë âÿ íåîëèáåðàë ìöòÿôÿêêèðëÿð âÿ
ñèéàñÿò÷èëÿð ùöãóãóí ýöú öçÿðèíäÿ ïðèîðèòåòèíè òÿñäèã åäÿðÿê
ìèëëÿòöñöòö âÿ òðàíñìèëëè ñòðóêòóðëàðûí ðîëóíóí ýöúëÿíìÿñè

316
ùåñàáûíà äþâëÿò ñóâåðåíëèéèíèí ìÿùäóäëóüóíóí àðàäàí
ãàëäûðûëìàñû èëÿ þç èäåàëëàðûíû ýÿëÿúÿêëÿ áàüëàéûðäûëàð. Áóíóíëà
áåëÿ, ùå÷ êèì, ùå÷ âàõò áåéíÿëõàëã ùöãóãè ïðèíñèï âÿ íîðìàëàðûí
äÿãèã èéåðàðõèéàñûíû ìöÿééÿí åòìÿéèá âÿ ùå÷ êèì îíëàðäàí
ùàíñûíûí äàùà ÷îõ âàúèá âÿ óíèâåðñàë îëìàñûíà èøàðÿ åòìÿéèá.
«Ùóìàíèòàð ìöäàõèëÿ»ëÿðèí èäåîëîãëàðû èääèà åäèðëÿð êè, èíñàí
ùöãóãëàðûíà ùþðìÿò ïðèíñèïèíèí ýöú òÿòáèãåòìÿìÿ âÿ ýöúëÿ òÿùäèä
åòìÿìÿ, ìöäàõèëÿ åòìÿìÿ, äþâëÿòëÿðèí ñóâåðåí áÿðàáÿðëèéè
ïðèíñèïëÿðèíäÿí éöêñÿêäÿ äàéàíûð. Áóðàäà èíñàí ùöãóãëàðûíà
ùþðìÿò âÿ ðèàéÿò åòìÿê ïðèíñèïè èëÿ äèýÿð äþâëÿòèí äàõèëè èøëÿðèíÿ
ãàðûøìàìàã ïðèíñèïëÿðè àðàñûíäà ÿñàñëû çèääèééÿò þçöíÿ éåð òàïûð.
Èíñàí ùöãóãëàðûíà ðèàéÿò ìÿñÿëÿñè ãà÷ûëìàç ñóðÿòäÿ ñóâåðåí
äþâëÿòèí äàõèëè ñèéàñÿòè ñàùÿñè èëÿ òîããóøóð. Áó ùàëäà éà áó, éà äà
äèýÿð ïðèíñèï àðàñûíäà ñå÷èì åòìÿê ëàçûìäûð.
Îõøàð òîããóøìà ìèëëÿòèí þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ïðèíñèïè
èëÿ äþâëÿòèí ÿðàçè áöòþâëöéö ïðèíñèïè àðàñûíäà äà éàðàíûð. ÕÕ ÿñðèí
60-úû èëëÿðèíäÿ î âàõò ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéèí àðàäàí
ãàëäûðûëìàñû ïðîñåñèíèí ÿñàñëàíäûðûëìàñû ö÷öí þç ìöãÿääÿðàòûíû
òÿéèíåòìÿ ïðèíñèïèíÿ äàùà àêòèâ øÿêèëäÿ èñòèíàä åäèëèðäè. Áöòöí
ÿêñÿð ìöñòÿìëÿêÿëÿð ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà áó ïðèíñèïèí
ðåàëëàøäûðûëìàñû éîëóíäà ÿíýÿëëÿð éàðàíìàüà áàøëàäû.
Ìÿñÿëÿí, 1970-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øÿðãè Áåíãàëèéà
ÿùàëèñèíèí þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëû
ìöðÿêêÿá âÿçèééÿò éàðàíìûøäû. Áó ÿðàçè 1948-úè èëäÿ ñöíè øÿêèëäÿ
äèíè ïðèíñèïÿ ýþðÿ éàðàäûëìûø Ïàêèñòàíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëìûøäû. Éåíè
äþâëÿòèí ÿðàçèñè úîüðàôè úÿùÿòäÿí þç àðàëàðûíäà áþëöíìöø âÿ Øÿðãè
âÿ Ãÿðáè Ïàêèñòàíûí ÿêñÿð ÿùàëèñèíèí ìöñÿëìàíëàðûí òÿøêèë
åòìÿñèíäÿí áàøãà öìóìè ùå÷ íÿéÿ ìàëèê îëìàéàí èêè ùèññÿäÿí
èáàðÿò èäè. Ïàêèñòàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿí ÷îõñàéëû åòíèê
ãðóïóíó þëêÿíèí øÿðãèíäÿ éàøàéàí áåíãàëëàð òÿøêèë åäèðäè, îíëàðûí
àäìèíèñòðàòèâ, ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ìÿðêÿçëÿðè ãÿðáäÿ éåðëÿøèðäè.
Ïàêèñòàíûí ùàêèì åëèòàñû àðàñûíäà ÷îõëóüó èñÿ ÿñàñÿí þëêÿíèí ãÿðá
ÿéàëÿòëÿðèíäÿ éàøàéàí ïÿíúàáëàð, ïóøòóëàð, âÿ äèýÿð õàãëàðûí
íöìàéÿíäÿëÿðè òÿøêèë åäèðäè. Áåíãàëëàð èñÿ àçëûãäà èäèëÿð âÿ

317
ùàêèìèééÿòèí èäàðÿ÷èëèéèíäÿ äþâëÿò àïàðàòûíûí ïîñòëàðûíäà âÿ
îðäóíóí êîìàíäàíëûüûíäà îíëàðà éàëíûç 10 ôàèç äöøöðäö.
Áó âÿçèééÿò Ïàêèñòàíûí èêè ùèññÿñè àðàñûíäà ýÿðýèíëèê éàðàòäû.
1970-úè èëëÿðèí ÿââÿëÿðèíäÿ èñÿ áó ýÿðýèíëèê à÷ûã åòíîñèéàñè
ìöíàãèøÿéÿ ÷åâðèëäè. Âÿçèééÿò áèð äÿ îíà ýþðÿ ýÿðýèíëÿøäè êè,
áåíãàëëàðûí èíäóèçì äèíèíÿ ñèòàéèø åäÿí ñàéúà àç îëìàéàí ùèññÿñè
äÿ Ïàêèñòàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí èëê èëëÿðèíäÿ ãàðøûäóðìà
âÿçèééÿòèíäÿ îëäóüó Ùèíäèñòàíäà éàøàéûðäû. 1971-úè èëèí éàçûíäà
ñå÷êèëÿðäÿ ãàëèá ýÿëìèø «Àâàìèë ëèã» ïàðòèéàñû (Õàëã Ëèãàñû) Øÿðãè
Ïàêèñòàí ÿùàëèñèíè ìöñòÿãèëëèê óüóðíäà ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðäû âÿ
Áàíãëàäåø Õàëã Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíäûüûíû åëàí åòäèëÿð. Áó
ùÿðÿêÿòÿ úàâàá îëàðàã ïàêèñòàí ùàêèìèééÿòèíèí ýöú òÿòáèãèíÿ ÿë
àòìàñû þç íþâáÿñèíäÿ áèðèíúè îëàðàã Áàíãëàäåøèí ìöñòÿãèëëèéèíè
òàíûìûø Ùèíäèñòàíûí ìöäàõèëÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áó ìöíàãèøÿ
âÿçèééÿòè ÁÌÒ-äÿ ìöçàêèðÿ îëóíäóüó âàõò îíóí íèçàìëàíìàñû
éîëëàðû áàðÿäÿ ìöõòÿëèô ôèêèðëÿðèí ìþâúóäëóüó îðòàéà ÷ûõäû.
Ùèíäèñòàí, ÑÑÐÈ âÿ äèýÿð áèð ñûðà äþâëÿòëÿð õàëãëàðûí þç
ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ùöãóãóíà èñòèíàä åäÿðÿê Áàíãëàäåø
Õàëã Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöñòÿãèëëèéèíè òàíûìàüûí ëåùèíÿ ÷ûõûø åòäèëÿð.
ÀÁØ âÿ ×ÕÐ Ïàêèñòàíû ìöäàôèÿ åäÿðÿê þç ÿðàçè áöòþâëöéöíö
ìöäàôèÿ åòìÿê ùöãóãó èëÿ ùÿðáè ýöú òÿòáèãèíÿ ùàãã ãàçàíäûðûðäûëàð.
Áöòöí òÿðÿôëÿð ÁÌÒ-íèí Íèçàìíàìÿñèíÿ âÿ îíóí òÿðêèáèíäÿêè
áåéíÿëõàëã ùöãóã ïðèíñèïëÿðèíÿ èñòèíàä åòñÿëÿð äÿ, íÿ
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû, íÿ äÿ Áàø Àññàìáëåéà ìöçàêèðÿ åäèëìèø
ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû áèðìÿíàëû îëàðàã ãÿðàð ãÿáóë åäÿ áèëìÿäè.
Âÿçèééÿò ùöãóãè àìèëëÿðëÿ äåéèë, ñèéàñè âÿ ùÿðáè-ñèéàñè òÿñèðëÿðèí
íÿòèúÿñèíäÿ íèçàìà ñàëûíäû. Ïàêèñòàí ùÿðáè ãöââÿëÿðè
ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûëàð âÿ Øÿðãè Áåíãàëèéà ÿðàçèñèíè òÿðê åòìÿê
ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäûëàð. Áóíäàí ñîíðà Áàíãëàäåø Õàëã
Ðåñïáëèêàñûíûí äöíéàíûí ÿêñÿð äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí òàíûíìàñû áàø
âåðäè âÿ áóíóíëà ÀÁØ âÿ ×èí äÿ ðàçûëàøìàëû îëäó.
Áó ùàëäà þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ïðèíñèïè ãàëèá ýÿëäè,
àììà åéíè çàìàíäà ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíèí éåðëÿøäèéè Àôðèêàäà
îõøàð âÿçèééÿòäÿ ÿðàçè áöòþâëöéö ïðèíñèïè ùÿéàòà êå÷èðèëäè.
Íèýåðèéàíûí ôåäåðàòèâ äþâëÿòèí òÿðêèáèíäÿ ýÿðýèí âÿçèééÿòäÿí

318
íàðàçû îëàí ÿéàëÿòëÿðèíäÿí áèðè àéðûëìàüà âÿ Áèàôðà ðåñïóáëèêàñûíû
åëàí åòìÿéÿ úÿùä åòäè. Þç ìöñòÿãèëëèéèíè åëàí åäÿí ðåñïóáëèêà
Àôðèêà þëêÿëÿðèíÿ, ÀÁØ-à, Ãÿðáè Àâðîïà þëêëÿðèíÿ, ÑÑÐÈ-éÿ
èñòèãëàëèééÿòèíèí òàíûíìàñû ö÷öí ìöðàúèÿò åòäè, àììà ùàìûñûíäàí
ðÿää úàâàáû àëäû. Íÿòèúÿäÿ ùÿðÿêàò «ñåïàðàò÷ûëûã» àäëàíäûðûëàðàã
ìöñòÿãèëëèê òÿðÿôäàðû îëàíëàðà ãàðøû ýöú òÿòáèã åäèëäè. Äöíéà
èúòèìàèééÿòè èñÿ áó ùàëà ýþçëÿðèíè éóìäó. Îíà ýþðÿ êè, ÿðàçè
äÿéèøèêëèéè, ùàðäàñà áöòöí ñÿðùÿäëÿðè ìöñòÿìëÿêÿ äþâðöíäÿ ñöíè
øÿêèëäÿ ùå÷ áèð åòíèê, èãòèñàäè, âÿ ôèçèêè-úîüðàôè ðåàëëûãëàð íÿçÿðÿ
àëûíìàäàí ìöÿééÿí åäèëìèø Àôðèêà ãèòÿñèíäÿ òÿùëöêÿëè ïðåñåäåíò
éàðàäà áèëÿðäè.
Ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéÿ ñîí ãîéóëìàñû äþâðöíäÿí ñîíðà ùöãóã
áÿðàáÿðëèéè âÿ õàëãëàðûí þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ ïðèíñèïèíèí
ðåàëëàøäûðûëìàñû ÿñàñûíäà èíòåíñèâ øÿêèëäÿ éåíè äþâëÿòëÿðèí
éàðàíìàñû áàø âåðäè. ÕÕ ÿñðèí 80-90-úû èëëÿðèíäÿ áþùðàí øÿðàèòèíäÿ
âÿ êîììóíèñò ðåæèìëÿðèí èôëàñû íÿòèúÿñèíäÿ ×ÑÑÐ, ÉÑÔÐ âÿ ÑÑÐÈ
äàüûëäû. Áó äþâëÿòëÿðèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí êå÷ìèø ìöòòÿôèã
ðåñïóáëèêàëàð ÿíýÿë îëìàäàí áåéíÿëõàëã ùöãóãè òàíûíìàéà íàèë
îëäóëàð. Àììà òÿçÿ éàðàíìûø ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿðèí ñîíðàêû
áþëöíìÿñèíèí ãÿáóë åäèëìÿñè áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿò òÿðÿôèíäÿí
ìÿãñÿäÿóéüóí ñàéûëìàäû. Êå÷ìèø Éóãîñëàâèéà âÿ ÑÑÐÈ
ÿðàçèñèíäÿ þç ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè åëàí åòìèø ðåñïóáëèêàëàðûí ðÿñìè
øÿêèëäÿ òàíûìàìàñû áàðÿäÿ ãåéðè-ôîðìàë êîíñåíñóñ ôîðìàëàøäû. Áó
êîíñåíñóñ Õîðâàòèéàäàêû «ñåðá Êðàèíà», Áîñíèéà âÿ
Ùåðñåãîâèíàäàêû «Ñåðá Ðåñïóáëèêàñû», Àçÿðáàéúàíäàêû Äàüëûã
Ãàðàáàü, Ìîëäîâàäàêû Ïðèäíåñòðîâéå, Ýöðúöñòàíäàêû Àáõàçèéà âÿ
Úÿíóáè Îñåòèéà, ùàáåëÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíäà Ú.Äóäàéåâ âÿ
À.Ìÿñùÿäîâ äþâðöíäÿ ×å÷åí Ðåñïóáëèêàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ òÿçàùöð
åòäè.
Ñîí èëëÿðäÿ éåýàíÿ íÿùÿíý äþâëÿò êèìè ãàëìûø ÀÁØ áàøäà
îëìàãëà Ðóñèéà áèð ñûðà äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí áåéíÿëõàëã ùöãóãóí
ïðèíñèïëÿðèíèí ïîçóëìàñû, îíóí «ìÿùâ îëìàñû» ôèêðèíè äîüóðóð.
Àììà ñöðöúö âÿ ïèéàäà òÿðÿôèíäÿí éîë ùÿðÿêÿòè ãàéäàëàðûíûí
ïîçóëìàñû îíóí éåðëè-äèáëè ìþâúóä îëìàäûüûíû ñöáóò åòìèð.
Áåéíÿëõàëã ùöãóã ìöòëÿã ãÿòè èíñòèòóò äåéèë, î äà áèð ñûðà úèääè

319
÷àòûøìàçëûüà ìàëèêäèð âÿ îíóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðè àðàñûíäà
òîããóøìàëàðà ðàñò ýÿëèíèð. Àììà áó ÷àòûøìàçëûãëàð áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí ïðîãðåññèâ èíêèøàôû öçðÿ áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿòèí ñÿéè
ùåñàáûíà òÿäðèúÿí àðàäàí ãàëäûðûëûð. Áÿøÿðèééÿò òÿùëöêÿñèçëèéèí
òÿìèíè âÿ ñöëùöí ãîðóíìàñûíûí áàøãà âàñèòÿ âÿ ìåõàíèçìèíè
ùÿëÿëèê èøëÿéèá ùàçðëàìàéûá.

§5. Îñìàíëûëàðäà âÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíäà áåéíÿëõàëã

ùöãóãóí èíêèøàôû

Îñìàíëû äþâðö

Îñìàíëûëàðäà áåéíÿëõàëã ùöãóãóí èíêèøàôûíà äèýÿð

äþâëÿòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã Èñëàì äèíè èëÿ éàíàøû ñèéàñè âÿ ùÿðáè
ýöúö äÿ òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Áó èêè àìèëëÿ áàüëû èíêèøàôû íÿçÿðäÿí
êå÷èðèäèêäÿ Îñìàíëûëàðûí áåéíÿëõàëã ùöãóã áàõûìûíäàí
âÿçèééÿòèíè Òÿíçèìàòäàí ÿââÿë âÿ ñîíðà îëìàãëà èêè äþâðÿ
áþëÿðÿê òÿäãèã åòìÿê éåðèíÿ äöøÿð.
1.Òÿíçèìàòäàí ÿââÿëêè âÿçèééÿò
Îñìàíëûëàðäà Òÿíçèìàòäàí ãàáàãêû ùöãóã ñèñòåìè Èñëàì ùöãóã
àíëàéûøû öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. 3 íîéàáð 1839-úó èëäÿ âåðèëÿí
Ýöëõàíÿ ôÿðìàíû èëÿ øÿðèÿò ãàíóíëàðûíäàí èìòèíà îëóíìàäàí,
îíëàðëà éàíàøû Àâðîïàäà ãöââÿäÿ îëàí áÿçè ãàíóíëàð âÿ ÿäëèééÿ
ãóðóìëàðû ìÿíèìñÿíèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Äîëàéûñû èëÿ áó äþâð
ùöãóã ãóðóìëàðû áàõûìûíäàí Àâðîïà ùöãóã àíëàéûøûíà âÿ îíäàí
ãàéíàãëàíàí áåéíÿëõàëã ùöãóãà à÷ûëìà äþâðöäöð.
Ãóðóëóøóíäàí äöç 1606-úû èëäÿ èìçàëàíàí Çèòâàòîðîê
ìöãàâèëÿñèíÿ ãÿäÿð êå÷ÿí äþâð ÿðçèíäÿ Îñìàíëû äþâëÿòè
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèíè ýöú öçÿðèíäÿ ãóðìóøäóð. Èìçàëàíàí
ìöãàâèëÿëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ýöú éîëó èëÿ ÿëäÿ åäèëÿíëÿðèí,
ñàçèø éîëó èëÿ ãàðøû òÿðÿôÿ ãÿáóë åòäèðèëìÿñè øÿêëèíäÿ îðòàéà ÷ûõûð.
Áóíëàðûí éåýàíÿ ìöñòÿñíà îëàí ùàëû 1535-úè èëäÿ òàíûíàí
êàïóòóëéàñèéàëàðäûð. Äàùà ÿââÿë éàëíûç ìöãàâèëÿ ìÿòíëÿðèíè ãàðøû
òÿðÿôÿ áèëäèðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíÿí Îñìàíëû äþâëÿòè èëê äÿôÿ

320
Çèòâàòîðîê ìöãàâèëÿñèíäÿ ãàðøûëûãëû äàíûøûãëàð éîëó èëÿ ùàçûðëàíìûø
áèð ìÿòí èìçàëàìûøäûð.
Îñìàíëû äþâëÿòèíäÿ õàðèúè èøëÿð áàõûìûíäàí èëê äàõèëè
òÿøêèëàòëàíìà ãàíóíè Ñóëòàí Ñöëåéìàí äþâðöíäÿ — 1524—1525-úè
èëëÿðäÿ áèð «Ðÿèñöëêöòòàï» òÿéèí åäèëìÿñè èëÿ áàøëàìûøäûð. Èëê
Îñìàíëû ñÿôèðè ÛÛÛ Ñóëòàí Ñÿëèì òÿðÿôèíäÿí 1793-úö èëäÿ Ëîíäîíà
âÿ ñîíðà äà Ïàðèñ, Âéàíà âÿ Áåðëèíÿ ýþíäÿðèëìèø, 30 èëÿ ãÿäÿð
äàâàì åäÿí áó ôÿàëèééÿò ñÿôèðëÿðèí ýåðè ÷àüûðûëìàñû èëÿ áàøà
÷àòìûøäûð. Éåíèäÿí ñÿôèð òÿéèíàòû 1834-úö èëäÿ îëìóø, 1835-úè èëäÿ
èñÿ Õàðèúèééÿ Íÿçàðÿòè (Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè) éàðàäûëìûøäûð.
1606-úû èë Çèòâàòîðîê ìöãàâèëÿèñíäÿí 1798-úè èë Îñìàíëû-Ðóñ
ìöãàâèëÿñèíÿ ãÿäÿð êå÷ÿí äþâðäÿ èñÿ õàðèúè äþâëÿòëÿðëÿ äàíûøûãëàð
áÿðàáÿð øÿðàèòäÿ äàâàì åòäèðèëìèø, ëàêèí ùå÷ áèð ùÿðáè âÿ éà ñèéàñè
ÿìÿêäàøëûã åäèëìÿìèøäèð. Áó òàðèõÿ ãÿäÿð òÿêáàøûíà ñèéàñÿò
éöðöäÿí Îñìàíëû äþâëÿòè Ôðàíñàíûí Øÿðãè Àðàëûã äÿíèçèíäÿêè
ÿìÿëëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí 23 íîéàáð 1798-úè èë Îñìàíëû-
Ðóñèéà ìöãàâèëÿñè âÿ 5 éàíâàð 1799-úö èë Îñìàíëû-Èíýèëòÿðÿ
ìöãàâèëÿñè èëÿ èëê äÿôÿ áèð èòòèôàãà äàõèë îëìàüû ãÿáóë åòìèøäèð.
Ôðàíñà èíãèëàáû íÿòèúÿñèíäÿ ìèëëÿò÷èëèê âÿ èíñàí ùöãóãëàðû
úÿðÿéàíëàðû èñÿ Ãÿðáèí âÿ Ðóñèéàíûí ýåòäèêúÿ Îñìàíëûíûí äàõèëè
èøëÿðèíÿ äàùà ÷îõ ãàðûøìàñûíà äà øÿðàèò éàðàòìûøäûð. 1815-úè èë
Âéàíà êîíôðàíñûíäàí åòèáàðÿí áó âÿçèééÿò äàùà äà àéäûíëàøìûøäûð.
2. Òÿíçèìàò âÿ ñîíðàêû äþâð
Ýöëõàíÿ ôÿðìàíûíûí 1839-úó èëäÿ èìçàëàíìàñû èëÿ áåéíÿëõàëã
ùöãóã áàõûìûíäàí ÕÛÕ ÿñðäÿ ÿùÿìèééÿò ãàçàíìûø ìèëëè àçëûãëàðûí
ìöäàôèÿñè èëÿ áàüëû èëê äÿôÿ èñëàùàòëàð àïàðìàüà úÿùä åäèëìèøäèð.
Ýöëõàíÿ ôÿðìàíû éàëíûç ãåéðè-ìöñÿëìàíëàðûí äåéèë, Îñìàíëû
âÿòÿíäàøëàðûíûí äà øÿõñè, íàìóñ âÿ ÿìêëàê òÿùëöêÿñèçëèéèíè ÿùàòÿ
åòäèéèíèäÿí èíñàí ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ èëê
Îñìàíëû ñÿíÿäè îëàðàã ãÿáóë åäèëèð. Áåëÿ êè, Ýöëõàíÿ ôÿðìàíû
Ôðàíñûç èíãèëàáû íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøäûðûëàí Èíñàí Ùöãóãëàðû
Áÿéàííàìÿñèíèí áèð ÷îõ ìöääÿàñûíà óéüóí ìöääÿàëàðà ìàëèêäèð.
Îñìàíëû äþâëÿò ðÿùáÿðëÿðèíèí áåéíÿëõàëã ùöãóã, õöñóñèëÿ ìèëëè âÿ
äèíè àçëûãëàð âÿ èíñàí ùöãóãëàðû ìÿñÿëÿñèíäÿêè ìþâãåëÿðè 28 ôåâðàë
1856-úû èëäÿ Ñóëòàí ßáäöëìÿúèä òÿðÿôèíäÿí Èñëàùàò ôÿðìàíûíûí

321
èìçàëàíìàñûíäàí ñîíðà äàùà àéäûíëûã ãàçàíûá. Ãåéðè-ìöñÿëìàí
àçëûãëàðûí Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ìöñÿëìàí âÿòÿíäàøëàðû èëÿ
áÿðàáÿðëèéè èëê äÿôÿ à÷ûã øÿêèëäÿ áó ôÿðìàíäà ãÿáóë åäèëèð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí, Èñëàùàò ôÿðìàíû 30 ìàðò 1856-úû èëäÿ èìçàëàíàí Ïàðèñ
ìöãàâèëÿñèíÿ òÿðÿô îëàí äþâëÿòëÿðÿ ðÿñìè øÿêèëäÿ áèëäèðèëÿðÿê áèð
áåéíÿëõàëã ùöãóã ñÿíÿäè êèìè ãèéìÿò ãàçàíûá.
Îñìàíëû òàðèõèíäÿ Îñìàíëû äþâëÿò ðÿùáÿðëÿðèíèí áåéíÿëõàëã
ùöãóã ñèñòåìèíè òàìàìèëÿ ãÿáóë åäèá, áó ñèñòåìèí òÿðÿôëÿðèíäÿí
áèðè îëìàëàðû Ïàðèñ ìöãàâèëÿñè (1856) èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèá. Ïàðèñ
ìöãàâèëÿñèíè ùàçûðëàéàí êîíôðàíñ Îñìàíëû Èìïåðèéàñûíûí
÷îõòÿðÿôëè ìöãàâèëÿ èìçàëàìàã ö÷öí áèð ÷îõ äþâëÿòëÿ áèðëèêäÿ
èøòèðàê åòäèéè èëê áåéíÿëõàëã êîíôðàíñäûð. Îñìàíëû Èìïåðèéàñûíûí î
äþâðäÿ «Àâðîïà Èúòèìàè Ùöãóãó» êèìè àäëàíäûðûëàí áåéíÿëõàëã
ùöãóã ñèñòåìèíèí òÿðÿôëÿðèíäÿí áèðè êèìè ãÿáóë åäÿí áó ìöãàâèëÿ
èëÿ Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ñóâåðåíëèéè âÿ ÿðàçè áöòþâëöéö òàíûíìûø âÿ
çÿìàíÿò àëòûíà àëûíìûøäû. Áó ìöãàâèëÿ èëÿ òÿðÿôëÿð àðàëàðûíäàêû
ìöáàùèñÿëÿðè ùÿëë åòìÿê ö÷öí ýöú òÿòáèã åòìÿçäÿí ãàáàã
âàñèòÿ÷èëèêäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè þùäÿéÿ àëûðëàð. Áóíóíëà éàíàøû, áó
ìöãàâèëÿ èëÿ Èñëàùàò ôÿðìàíûíû Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíÿ Îñìàíëû
Èìïåðèéàñûíûí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàã ùöãóã âÿ ñÿëàùèééÿòè
âåðìÿäèéè äÿ ãåéä åäèëèðäè. Áó ìöãàâèëÿäÿí ñîíðà Îñìàíëû
Èìïåðèéàñû 1899 âÿ 1907-úè èëäÿêè Ùààãà ñöëù êîíôðàíñëàðû êèìè î
äþâðöí ìöùöì êîíôðàíñëàðûíäà äà èøòèðàê åòäè. Îñìàíëû
ùöãóãøöíàñëàðû Òÿíçèìàò äþâðöíäÿí ñîíðà áåéíÿëõàëã ùöãóãëà
ìàðàãëàíìàüà áàøëàäûëàð, ëàêèí áåéíÿëõàëã äîêòðèíàéà òÿñèð åäÿúÿê
ùÿð ùàíñû èø ýþðöëìÿäè.

Ãóðòóëóø ñàâàøû âÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñû äþâðö

Ìèëëè ìöáàðèçÿ äþâðö

19 ìàé 1919-úó èë — 24 èéóë 1923-úö èë òàðèõëÿðè àðàñûíäà

áåéíÿëõàëã ùöãóã áàõûìûíäàí ÿí ìöùöì ïðîáëåì îëàí òöðê
ìèëëÿòèíèí þçöíö òÿìñèë åòìÿñè ïðîáëåìèäèð. Áàðÿñèíäÿ ðàçûëûã ÿëäÿ
åäèëìÿéÿí ìÿñÿëÿëÿðèí îëìàñû ñÿáÿáè èëÿ äÿðùàë ðÿñìè áèð
322
ìöãàâèëÿéÿ ÷åâðèëìÿéÿí Ñîâåò Ðóñèéàñû èëÿ Òöðêèéÿ Áþéöê Ìèëëÿò
Ìÿúëèñè (ÒÁÌÌ) àðàñûíäà 24 àâãóñò 1920-úè èëäÿ ðàòèôèêàñèéà
åäèëÿí ñÿíÿä ÒÁÌÌ ùþêóìÿòèíèí äå-ôàêòî òàíûíäûüûíû ñöáóò åäÿí
èëê áåéíÿëõàëã ñÿíÿääèð.
ÒÁÌÌ ùþêóìÿòèíèí ðÿñìè îëàðàã èìçàëàäûüû èëê ìöãàâèëÿ 3
äåêàáð 1920-úè èëäÿ Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ èìçàëàíàí Ýöìðö
ìöãàâèëÿñèäèð. ÒÁÌÌ ùþêóìÿòè 1921-úè èë âÿ 1922-úè èëëÿðäÿ
ßôãàíûñòàí, Ñîâåò Èòòèôàãû, Åðìÿíèñòàí, Àçÿðáàéúàí, Ýöðúöñòàí,
Óêðàéíà ñîâåò ðåñïóáëèêàëàðû èëÿ èìçàëàäûüû ìöãàâèëÿëÿðëÿ, Àñèéà
äþâëÿòëÿðè ÿëàãÿëÿð èëÿ áåéíÿëõàëã ùöãóã áàõûìûíäàí
ìþâúóäëóüóíó ñöáóò åòìèøäèð.
Ãÿðáäÿ èñÿ ÒÁÌÌ ùþêóìÿòè èëê äÿôÿ 27 ôåâðàë—12 ìàðò
1921-úè èë òàðèõëÿðè àðàñûíäà ìöòòÿôèã äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëÿí
Ëîíäîí òîïëàíòûñûíà Èñòàíáóë ùþêóìÿòè íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ áèðýÿ
èøòèðàê åòìèøäèð. Áó êîíôðàíñûí ýåäèøèíäÿ ÒÁÌÌ ùþêóìÿòèíèí
íöìàéÿíäÿñè Áÿêèð Ñàìè áÿé 11 ìàðò 1921-úè èëäÿ Ôðàíñà, 12 ìàðò
1921-úè èëäÿ Èòàëèéà èëÿ âÿ éåíÿ ùÿìèí òàðèõëÿðäÿ ÿñèðëÿðèí
áóðàõûëìàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ èíýèëèñëÿðëÿ ìöãàâèëÿ èìçàëàìûøäûð. Áó
ìöãàâèëÿëÿðëÿ àäûêå÷ÿí äþâëÿòëÿðèí ìÿùäóä ìÿñÿëÿëÿðäÿ îëñà äà,
ÒÁÌÌ ùþêóìÿòèíè òÿðÿô êèìè òàíûäûãëàðû áàøà äöøöëöð. ÒÁÌÌ
ùþêóìÿòèíèí ìþâúóäëóüóíóí ðÿñìÿí òàíûíìàñû èñÿ 20 îêòéàáð
1921-ú èëäÿ Ôðàíñà èëÿ èìçàëàíàí Àíêàðà ìöãàâèëÿñè èëÿ áàø
âåðìèøäèð. Äàùà ñîíðà ñöëù òÿêëèô åòìÿëÿðè, 11 îêòéàáð 1922-úè èëäÿ
èìçàëàíàí Ìóäàíéà ñàçèøè, ÒÁÌÌ ùþêóìÿòèíèí ùþêóìÿò
ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿãèãè íöôóç ôîðìàëàøäûðäûüûíû, àâðîïàëûëàð
òÿðÿôèíäÿí òàíûíäûüûíû ýþñòÿðìÿêëÿ éàíàøû, áåëÿ áèð ùþêóìÿòèí
òÿìñèë åòäèéè äþâëÿòèí Àâðîïà äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí òàíûíìàñû
ùÿëÿëèê ùÿéàòà êå÷ìÿìèøäè. Áó éîëäà èêèíúè ìÿðùÿëÿíèí áàøëàíüûúû
27 îêòéàáð 1922-úè èë òàðèõäÿ ÒÁÌÌ ùþêóìÿòèíèí ìöòòÿôèãëÿð
òÿðÿôèíäÿí Ëîçàííàäà êå÷èðèëÿúÿê ñöëù êîíôðàíñûíà ðÿñìÿí äÿâÿò
åäèëìÿñèäèð. Ëàêèí ìöòòÿôèãëÿðèí Îñìàíëû äþâëÿòèíèí òÿìñèë÷èñè
ãèñìèíäÿ Èñòàíáóë ùþêóìÿòèíè äÿ áó êîíôðàíñà äÿâÿò åòìÿñèíÿ
ýþðÿ ÒÁÌÌ-íèí 1 íîéàáð 1922-úè èëäÿ ñÿëòÿíÿòè (ìîíàðõèéàíû)
ëÿüâ åäÿðÿê òöðê ìèëëÿòèíèí éåýàíÿ òÿìñèë÷èñè êèìè ìåéäàíà
÷ûõäûüû ìöøàùèäÿ îëóíóð. 24 èéóë 1923-úö èëäÿ èìçàëàíàí Ëîçàííà

323
ñöëù ìöãàâèëÿñè èñÿ Òöðê äþâëÿòèíèí áåéíÿëõàëã ñòàòóñóíóí ðÿñìÿí
âÿ ãåéä-øÿðòñèç îëàðàã òàíûíìàñû ñÿíÿäè êèìè ÿùÿìèééÿòëèäèð.

Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíûí åëàí åäèëìÿñèíäÿí ÛÛ Äöíéà

ìöùàðèáÿñèíÿ ãÿäÿð îëàí äþâð

Áó äþâðäÿ Òöðêèéÿíèí áåéíÿëõàëã ùöãóãà éàíàøìàñûíû

àøàüûäàêû ÿñàñ ïðèíñèïëÿð ìöÿééÿí åòìèøäèð: ñóâåðåí áÿðàáÿðëèê,
ìöãàâèëÿëÿðÿ ùþðìÿò, ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè. Òöðêèéÿ
ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ 9 ôåâðàë 1934-úö èëäÿ Ðóìûíèéà,
Éóãîñëàâèéà âÿ Éóíàíûñòàíëà èìçàëàíàí Áàëêàí Àíòàíòàñû èëÿ, 8
Èéóë Èðàí, Èðàã âÿ ßôãàíûñòàíëà èìçàëàíàí Ñàäàáàä Ïàêòû èñòèñíà
îëìàãëà èòòèôàãëàðäàí óçàã áèð éàíàøìà íöìàéèø åòäèðèðäè.
Áåéíÿëõàëã ùöãóã àíëàéûøû äà áóíà ïàðàëåë îëàðàã ãàéäàëàðû âÿ
þùäÿëèêëÿðè ÿí äàð øÿêèëäÿ èçàù åäÿí âÿ ñóâåðåíëèê ùöãóãëàðûíû ÿí
àç ìÿùäóäëàøäûðàúàã áèð ôîðìàäà îðòàéà ÷ûõûð. Áàøëàíüûúäà
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà öçâëöê áàõûìûíäàí äà áèòÿðÿô ìþâãå
íöìàéèø åòäèðèëäèéè âÿ Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí òÿêèäèíÿ áàõìàéàðàã
Òöðêèéÿíèí Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòèíÿ áåëÿ éàëíûç 18 èéóë 1932-úè èëäÿ
äàõèë îëäóüó ýþðöíöð.
Òöðêèéÿíèí ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëëè ìÿñÿëÿñèíäÿ ñöëùìÿðàìëû
éàíàøìàñû áèð ÷îõ ùàäèñÿ èëÿ ñöáóòà éåòèðèëèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ 1928-úè
èëäÿ Úåíåâðÿäÿ êå÷èðèëÿí ñèëàùñûçëàíìà êîíôðàíñûíà ÷àüðûëàí
Òöðêèéÿíèí Ëîçàííàäàí ñîíðà èëê äÿôÿ áèð áåéíÿëõàëã êîíôðàíñäà
èøòèðàê åòäèéè ìöøàùèäÿ åäèëèð. Áó äþâðäÿêè Òöðêèéÿ õàðèúè
ñèéàñÿòèíèí áåéíÿëõàëã ùöãóãó ìàðàãëàíäûðàí ÿñàñ ïðîáëåìëÿðè
áóíëàðäûð:
à) Ëîçàííà ìöãàâèëÿñèíÿ ÿñàñÿí Éóíàíûñòàíëà ÿùàëè
ìöáàäèëÿñèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè;
á) Èíýèëòÿðÿ èëÿ Ìîñóë ïðîáëåìè;
ú) áîüàçëàð ðåæèìèíèí éåíèäÿí ìöÿééÿí åäèëìÿñè;
÷) Ôðàíñà èëÿ Ùàòàé ïðîáëåìè;
ä) Îñìàíëûíûí áîðúëàðû ìÿñÿëÿñè;
å) Ôðàíñà èëÿ Áîçãóðä-Ëîòóñ ìöáàùèñÿñè;
ÿ) Èòàëèéà èëÿ àäàëàð ìÿñÿëÿñè.
324
 ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà

Òöðêèéÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíÿ òÿñèð åäÿí ìöùöì àìèëëÿð: Øÿðã-Ãÿðá

áëîêëàøìàñû âÿ ñîéóã ìöùàðèáÿ, èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð âÿ òÿðÿããè
åùòèéàúû, Êèïð ïðîáëåìè, Éóíàíûñòàíëà Åýåé äÿíèçèíäÿ îëàí
ïðîáëåìëÿð âÿ Àâðîïà Èòòèôàãû èëÿ áàüëû òÿøÿááöñ îëóá.
ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ÿââÿë èòòèôàãëàðäàí ÷ÿêèíÿí Òöðêèéÿ
áó äþâðäÿ ÍÀÒÎ-éà âÿ Àâðîïà Øóðàñûíà, ùàáåëÿ Áþéöê Áðèòàíèéà,
Èðàã, Ïàêèñòàí âÿ Èðàíëà áèðýÿ Áàüäàä Ïàêòûíà, Ïàêèñòàíëà
ÝÅÍÒÎ-éà ãîøóëìóøäóð. Éåíè áåéíÿëõàëã ñèñòåì àõòàðûøëàðû
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èñÿ 12 ñåíòéàáð 1963-úö èëäÿ Àíêàðà ìöãàâèëÿñè
èìçàëàíìàãëà Àâðîïà Èãòèñàäè Áèðëèéè èëÿ òÿðÿôäàøëûã
ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ áàøëàíìûøäûð. Ãàðà äÿíèç Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã
Òÿøêèëàòûíûí ôîðìàëàøìàñû äà èíêèøàô àõòàðûøëàðûíäà ìöùöì
áàøëàíüûúäûð.
Áó äþâðäÿêè áåéíÿëõàëã ùöãóã ôÿàëèééÿòëÿðè áåéíÿëõàëã
äîêòðèíàéà òÿñèð åòìÿìÿêëÿ éàíàøû, Òöðêèéÿíèí áåéíÿëõàëã ùöãóã
ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí ðÿñìè âÿ éà ãåéðè-ðÿñìè áåéíÿëõàëã åëìè
ãóðóìëàðäà òÿìñèë îëóíìàëàðûíà äà ìàíå îëìàäû.

§6. Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ÿñàñëàðû (ìÿíáÿëÿðè)

Áèð ùöãóã ñèñòåìèíäÿ ãàéäàëàðûí ôîðìàëàøìàñû èøèíè éåðèíÿ

éåòèðÿí ùöãóãóí ÿñàñàëàðû ìàääè âÿ ôîðìàë îëàðàã èêè éåðÿ
áþëöíÿðÿê òÿäãèã åäèëèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ áåéíÿëõàëã ùöãóã
ãàéäàëàðûíûí ìàääè ÿñàñëàðû: òàðèõè, ñîñèàë, äèíè, èäåîëîæè, èãòèñàäè,
ìÿäÿíè, òåõíèêè îëìàãëà ùÿð ìÿíáÿäÿí ôîðìàëàøà áèëÿð. Ôîðìàë
ÿñàñëàðû èñÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãà èñòèãàìÿò âåðÿí âÿ ôÿàëèééÿòÿ
ãîøàí ìåòîäëàðû ìöÿééÿí åòìÿêäèð.
ÁÌÒ Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ Ñòàòóòóíóí 38-úè ìàääÿñè ôîðìàë
ÿñàñëàðû ÿñë âÿ êþìÿê÷è ìÿíáÿëÿðÿ áþëöð. Áó áþëýöéÿ ýþðÿ,
áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ÿñë ìÿíÿáÿëÿðè ìöãàâèëÿëÿð, ãàéäàëàð
(ÿíÿíÿëÿð), ùöãóãóí êþìÿê÷è ÿñàñàëàðû èñÿ ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû âÿ
ìöòÿõÿñèñëÿðèí êîíñåïòóàë áàõûøëàðû (äîêòðèíà) êèìè
ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð.
325
 Äèýÿð áèð áþëýöéÿ ýþðÿ èñÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ìÿíáÿëÿðè ÿñë
âÿ êþìÿê÷è îëìàëàðûíà áàõìàéàðàã éàçûëû âÿ øèôàùè ìÿíáÿëÿð
îëàðàã òÿäãèã åäèëèð. Éàçûëû ãàéíàãëàð (ÿñàñëàð) ìöãàâèëÿëÿð,
ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðû, äîêòðèíà, øèôàùè ãàéíàãëàð èñÿ ÿíÿíÿ (ãàéäà)
âÿ ùöãóãóí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèäèð.

6.1. Ìöãàâèëÿëÿð

Áåéíÿëõàëã úÿìèééÿòäÿ áó úÿìèééÿòèí àäûíäàí ãàíóíëàð

ìöÿééÿí åäÿí ãàíóíâåðèúè îðãàí îëìàäûüû ö÷öí äþâëÿòëÿð áó
áîøëóüó ìöãàâèëÿëÿð èìçàëàéàðàã äîëäóðìàüà ÷àëûøûðëàð.
Áåéíÿëõàëã ìöùèòäÿ þùäÿëèê, ñàçèø, ìöãàâèëÿ, ïðîòîêîë, íîòà êèìè
èôàäÿëÿðëÿ àäëàíäûðûëàí áó èðàäÿ, íèééÿò áèðëÿøìÿñèíÿ áèð
áåéíÿëõàëã ôÿàëèééÿò êèìè áåëÿ òÿðèô âåðÿ áèëÿðèê: Ìöãàâèëÿ,
áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ñÿëàùèééÿò âåðäèéè øÿõñëÿð àðàñûíäà
áåéíÿëõàëã ùöãóãà óéüóí ôîðìàäà, ùöãóã âÿ þùäÿëèêëÿð
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿëàãÿ ãóðàí, ìþâúóä ÿëàãÿíè äÿéèøäèðÿí âÿ ñîíà
÷àòäûðàí éàçûëû èðàäÿ óçëàøìàñûäûð.
Ìöãàâèëÿëÿðèí èìçàëàíìàñû, òÿñèðëÿðè âÿ ñîíà ÷àòäûðûëìàñû
ÿíÿíÿ êèìè ìþâúóä îëñà äà 29 ìàé 1969-úó èë òàðèõëè Âéàíà
Ìöãàâèëÿëÿð Ùöãóãó ñàçèøè áó ìÿñÿëÿíè éàçûëû ãàéäàëàðà ÷åâèðäè.
Ìöãàâèÿëÿëð ùàçûðëàíäûãëàðû ìþâçóëàðà óéüóí îëàðàã ñèéàñè,
ùÿðáè, ìàëèééÿ, èãòèñàäè, òèúàðÿò, ìÿäÿíèééÿò, ÿäëèééÿ, ùóìàíèòàð
âÿ ñîñèàë ìÿãñÿäëè, ðàáèòÿ âÿ êîììóíèêàñèéà ìöãàâèëÿëÿðè êèìè
òÿñíèô åäèëäèéè êèìè, òÿðÿôëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ èêè âÿ ÷îõòÿðÿôëè, ùöãóãè
ãöââÿñèíÿ ýþðÿ òÿñèñ÷è, ãàíóíâåðèúè âÿ ñ. (ìöãàâèëÿ-ãàíóí) îëàðàã
áþëöíÿ áèëÿð.

à) Ìöãàâèëÿëÿðèí èìçàëàíìàñû

Ìöãàâèëÿëÿð éàëíûç áåéíÿëõàëã ùöãóãè øÿõñëÿð àðàñûíäà

èìçàëàíà áèëÿð.
Ìöãàâèëÿ èìçàëàìàã ö÷öí òÿðÿôëÿð ÿââÿëúÿ ñÿëàùèééÿòëè
íöìàéÿíäÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ äàíûøûãëàð àïàðûð. Ðàçûëàøäûðûëàí ìÿòí
ãÿëÿìÿ àëûíûð âÿ áó ìÿòí èìçàëàíäûãäàí ñîíðà ùÿð äþâëÿòèí äàõèëè
326
ãàííâåðèúèëèéèíÿ ÿñàñÿí òÿñäèã (ðàòèôèêàñèéà) åäèëèð. Ìöãàâèëÿ
ïðèíñèïúÿ áó òÿñäèãäÿí ñîíðà ãöââÿéÿ ìèíèð.
Ìöãàâèëÿ ìÿòíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû çàìàíû èëê ëàçûì ýÿëÿí
ìÿñÿëÿ áó èøëÿðè ýþðìÿéÿ ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðèí ìöÿééÿí
åäèëìÿñèäèð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãäà ùÿì ÿíÿíÿâè ãàéäàëàð, ùÿì äÿ
1969-úó èë Âéàíà Ìöãàâèëÿëÿð Ùöãóãó ñàçèøè (ÂÌÙÑ)
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ (7-úè ìàääÿ) ìöãàâèëÿ ùàçûðëàìàüà ñÿëàùèééÿòëè
íöìàéÿíäÿëÿð âÿçèôÿëÿðèíÿ ýþðÿ õöñóñè ñÿëàùèééÿò àëìàëàðû ëàçûì
îëìàéàí øÿõñëÿð âÿ áó ìÿãñÿäëÿ âåðèëìèø õöñóñè ñÿëàùèééÿò
ñÿíÿäè àëìàñû ëàçûì ýÿëÿí øÿõñëÿð îëìàãëà èêè ãðóïà áþëöíöð.
Öìóìè ñÿëàùèééÿòëè îëàðàã ãèéìÿòëÿíäèðèëÿíëÿð: äþâëÿò âÿ
ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû âÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðè áöòöí äþâëÿòëÿð âÿ
òÿøêèëàòëàð íÿçäèíäÿ äàíûøûãëàð àïàðìàã âÿ ìöãàâèëÿ ìÿòíèíè
ãÿáóë åòìÿê ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëàíëàðäûð. Àíúàã áèð äþâëÿò âÿ
éà òÿøêèëàò íÿçäèíäÿ äèïëîìàòèê ìèññèéà ðÿùáÿðè êèìè òÿéèí åäèëìèø
íöìàéÿíäÿëÿðèí éàëíûç áèð äþâëÿò âÿ éà òÿøêèëàò äàõèëèíäÿ
ìöãàâèëÿ ö÷öí äàíûøûãëàð àïàðìàã âÿ ìÿòíè òÿñäèã åòìÿê
ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëìàëàðû ãÿáóë åäèëèð. Áó ãðóïà äàõèë îëìàéàí
äþâëÿò ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí áó ìöãàâèëÿ ö÷öí äàíûøûãëàðäà âÿ
ìöãàâèëÿ ìÿòíèíèí ãÿáóëóíäà ñÿëàùèééÿòëè ùåñàá åäèëìÿëÿðè ö÷öí
èñÿ äþâëÿòèí íÿçÿðäÿ òóòóäóüó øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàðàã âåðèëÿí
ñÿëàùèééÿò ñÿíÿäèíÿ ìàëèê îëìàñû ëàçûìäûð.
Èêèòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿðäÿ òÿðÿôëÿðèí ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðè âÿ
áóíëàðà òåõíèêè êþìÿê ýþñòÿðÿúÿê ìöòÿõÿññèñëÿðèí èøòèðàêû èëÿ
ìöãàâèëÿ ìÿòíè ôîðìàëàøäûðûëûð. ×îõòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿðèí
ìöçàêèðÿñè âÿ éàçûëìàñû, öìóìèéÿòëÿ, ùÿð ùàíñû áèð áåéíÿëõàëã
êîíôðàíñûí éåêóíóíäà âÿ éà áåéíÿëõàëã òÿøêèëàò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
ìöìêöíäöð. Ìÿòí éà òÿêúÿ òÿðÿôëÿðèí ùÿð èêèñèíèí ðÿñìè äþâëÿò
äèëèíäÿ, éà äà éàëíûç áèð õàðèúè äèëäÿ éàçûëà áèëÿð. Áèð íå÷ÿ äèëèí
áèðýÿ èøëÿäèëìÿñè ùàëûíäà éàðàíàúàã ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ
ìöõòÿëèô ìÿíàëàðûí ÷ûõìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí òÿðÿôëÿðèí
òÿñáèò åòäèéè áèð äèëäÿêè ìÿòí ÿñàñ ìÿòí êèìè ãÿáóë åäèëèð.
Ìöãàâèëÿëÿð òÿúðöáÿäÿ öìóìèééÿòëÿ, ýèðèø, ìÿòí âÿ ñîí ùèññÿ
îëìàãëà ö÷ ùèññÿ ùàëûíäà ùàçûðëàíûð. Ýèðèø ùèññÿ âÿ éà áàøëàíüûú
êèìè àäëàíäûðûëàí ùèññÿ òÿðÿôëÿðèí ìÿãñÿäèíèí âÿ íöìàéÿíäÿëÿðèí

327
øÿõñèééÿòëÿðèíèí ãåéä îëóíäóüó âÿ òåðìèíëÿðèí èçàù åäèëäèéè
ùèññÿäèð. Ñîí ùèññÿ ìöãàâèëÿíèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè, òÿñäèãè,
ìöääÿòè, äÿéèøäèðìÿ ìåòîäó, èøòèðàê âÿ òÿðÿääöäëÿðëÿ áàüëû ñîí
ìöääÿàëàðûí éåð àëäûüû ùèññÿäèð. Áóíóíëà áåëÿ ìöãàâèëÿéÿ ÿëàâÿ
îëàðàã ùàçûðëàíàí ïðîòîêîëëàð, ÿëàâÿëÿð äÿ ìöãàâèëÿ êèìè ãöââÿéÿ
ìàëèê îëàí ìÿòíëÿðäèð.
Òÿúðöáÿäÿ áèð ìöãàâèëÿíèí ðÿñìè îëàðàã ãÿòèëÿøìÿñè ÿýÿð
òÿðÿôëÿðèí ùÿð ùàíñû áèð õöñóñè öñóëó íÿçÿðäÿ òóòìàéûáëàðñà,
íöìàéÿíäÿëÿðèí èìçàñû âÿ éà ïàðàôëàíìàñû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Áóðàäà éàëíûç ìÿòèíèí ãÿòèëÿøìÿñèíäÿí ñþùáÿò ýåäèð. Ìöãàâèëÿíèí
ãöââÿéÿ ìèíìÿñè, ÿââÿëäÿ äÿ ãåéä îëóíäóüó êèìè äàõèëè
ãàíóíâåðèúèëèê ìÿñÿëÿñèäèð.

á. Ìöãàâèëÿëÿðèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè

Ìöãàâèëÿëÿðèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè òÿðÿôëÿðèí áó èñòãàìÿòäÿ

èðàäÿëÿðèíè èôàäÿ åäÿí ìöõòÿëèô ìåòîäëàðëà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Ìöøàùèäÿ îëóíàí áèð ñûðà äÿéèøèêëèêëÿðÿ ýþðÿ áó öñóëëàð ñàäÿ,
òÿñäèãåòìÿ, ãÿáóë âÿ éà ìÿñëÿùÿòýþðìÿ âÿ èøòèðàêåòìÿ êèìè ö÷
ãðóïà áþëöíöð.
Òÿñäèãåòìÿ, ãÿáóë âÿ éà ìÿñëÿùÿòýþðìÿ èêèíúè áèð òÿäáèðÿ
åùòèéàú ãàëìàüû ö÷öí íÿçÿðèééÿäÿ ñàäÿ öñóë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.
Èìçà, ìöãàâèëÿíè òÿøêèë åäÿí ñÿíÿäëÿðèí ìöáàäèëÿñè âÿ éà áèðýÿ
áÿéàíàò, èúëàñ ïðîòîêîëó, ìöãàâèëÿ ìåìîðàíäóìóíóí åëàí
åäèëìÿñè äÿ áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ñàéûëà áèëèíÿí öñóëëàðäûð.
Ðàòèôèêàñèéà öñóëó íÿòèúÿñèíäÿ áèð ìöãàâèëÿíèí ãöââÿéÿ
ìèíìÿñè ö÷öí äàõèëè âÿ éà áåéíÿëõàëã ùöãóã ñÿâèééÿëÿðèíèí ùÿð
áèðèíäÿ, ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí èêèíúè áèð ùöãóãè àêò âàð.
Âéàíà ñàçèøèíäÿ òÿñäèã ö÷öí ëàçûì îëàí ùàëëàðûí íÿëÿð îëäóüó
áèëäèðèëìèøäèð (14-úö ìàääÿ). Ñàçèøÿ ÿñàñÿí, ìöãàâèëÿäÿ òÿðÿôëÿðèí
ìöãàâèëÿéÿ ãîøóëìàñû òÿñäèãåòìÿ éîëó èëÿ ãÿáóë åòäèêëÿðè áàøà
äöøöëöðñÿ, áèð äþâëÿòèí òÿìñèë÷èëÿðè èìçàëàìà çàìàíû òÿñäèãëÿ
ãîøóëàúàãëàðûíû áèëäèðìèøñÿ, áèð äþâëÿò òÿìñèë÷èñèíèí ñÿëàùèééÿò
ñÿíÿäèíäÿ áó øÿðò ãåéä îëóíóáñà âÿ éà äàíûøûãëàð çàìàíû åëàí
îëóíóáñà, ìöãàâèëÿíèí òÿñäèã åäèëìÿñè ëàçûìäûð. ßêñ ùàëäà áó ýöí

328
òÿòáèã îëóíàí ùöãóãóí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãäà òÿñäèãè
ëàçûì îëìàéàí, àíúàã áèð äþâëÿòèí äàõèëè ãàíóíâåðèúèëèéè éàëíûç
òÿñäèã ïðîñåäóðó èëÿ ãîøóëìàíû íÿçÿðäÿ òóòóðñà, áó äþâëÿò òÿñäèã
îëóíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ìöãàâèëÿëÿðÿ äÿ ðàòèôèêàñèéà èëÿ
ãîøóëìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Ãÿáóë âÿ éà ìÿñëÿùÿòýþðìÿ
èôàäÿëÿðèíèí ÿâÿçèíäÿ ðÿñìÿí òÿñäèãåòìÿ òåðìèíè èíäèêè âàõòäà,
õöñóñèëÿ äÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ìöãàâèëÿëÿðè ö÷öí, äþâëÿòëÿðèí
òÿñäèãåòìÿ ïðîñåäóðóíà îõøàð îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðÿúÿéè ùÿð úöð
ïðîñåäóðëàðû ÿùàòÿ åòìÿêëÿ öìóìè òåðìèí êèìè èñòèôàäÿ åäèëèð.
Áèð äþâëÿòèí âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí ùÿð ùàíñû áèð ìöãàâèëÿéÿ
ãîøóëìàñûíûí ñîíðàäàí èøòèðàê éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿúÿéè äÿ
ãÿáóë åäèëèð (15-úè ìàääÿ). Èøòèðàê äàùà ÿââÿë áèð ìöãàâèëÿéÿ òÿðÿô
îëìàéàí áåéíÿëõàëã ùöãóãè øÿõñèí áó ìöãàâèëÿäÿ òÿðÿô îëìàã
ïðîñåäóðóíó ìöÿééÿí åäèð. Áèð ìöãàâèëÿéÿ èøòèðàê éîëó èëÿ òÿðÿô
îëìàã èêè ùàëäà ìöìêöíäöð. ßýÿð ìöãàâèëÿíèí ìöääÿàëàðû èëÿ âÿ
éà áàøãà éîëëàðëà äàíûøûãëàðäà èøòèðàê åäÿí áåéíÿëõàëã ùöãóãè
øÿõñëÿðÿ áåëÿ áèð èìêàí âåðèëèáñÿ âÿ éà áèð ìöãàâèëÿíèí òÿðÿôëÿðè
ñîíðàäàí ãÿáóë åäÿúÿêëÿðè áèð ãÿðàðëà áó ùöãóãó áèð áåéíëõàëã
ùöãóãè øÿõñÿ âåðèáëÿðñÿ, èøòèðàê ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëÿð. Èøòèðàê õöñóñè
áèð èøòèðàê ìöãàâèëÿñè èëÿ (Òöðêèéÿíèí ÍÀÒÎ-éà öçâ îëìàñû êèìè)
ãàðøûëûãëû áÿéàííàìÿ ìöáàäèëÿñè éîëó èëÿ âÿ éà áèðòÿðÿôëè áèð
ïðîñåäóðëà ìöãàâèëÿéÿ ãîøóëìà éîëó èëÿ òÿìèí åäèëèð.
Ìöãàâèëÿëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíäà ýèçëè äèïëîìàòèéàíûí ãàðøûñûíû
àëìàã ö÷öí èìçàëàíàí ìöãàâèëÿëÿðèí Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòûíûí Êàòèáëèéèíÿ áèëäèðèëìÿñè, Êàòèáëèê òÿðÿôèíäÿí
ãåéäèééàòà àëûíìàñû (ðÿñìè øÿêèëäÿ) âÿ éàéûëìàñû äà íÿçÿðäÿ
òóòóëóð. Ìèëëÿòëÿð úÿìèééÿòèíèí Íèçàìíàìÿñèíÿ âÿ òÿøêèëàò öçâö
îëàí äþâëÿòëÿð ö÷öí þùäÿëèê ùàëûíà ñàëûíìûø ÁÌÒ ìöãàâèëÿñèíèí
102-úè ìàääÿñèíäÿ éåð àëìûø áó ìöääÿàéà ýþðÿ ÁÌÒ Êàòèáëèéèíÿ
ýþíäÿðèëèá ãåéäÿ àëûíìàìûø áèð ìöãàâèëÿ òÿøêèëàòûí ùå÷ áèð îðãàíû
ãàðøûñûíäà èðÿë ñöðöëÿ áèëìÿç.
Äþâëÿòëÿð ìöãàâèëÿ èìçàëàéàðêÿí øÿðòëÿð (åòèðàç ãåéäè) þíÿ
ñöðÿ áèëÿðëÿð. Øÿðò áèð áåéíÿëõàëã ùöãóãè øÿõñèí áèð ìöãàâèëÿíèí
áÿçè ìöääÿàëàðûíû ãÿáóë åòìÿéÿúÿéèíè åëàí åäÿí áèðòÿðÿôëè
ãåéääèð. Äþâëÿòëÿð ìöãàâèëÿíèí ùàçûðëàíìàñûíûí ìöõòÿëèô

329
ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ øÿðò èðÿëè ñöðÿ áèëÿðëÿð. Àììà øÿðòëÿ ìöãàâèëÿéÿ
ãîøóëìàíûí åòèáàðëû îëìàñû ö÷öí ìöãàâèëÿíèí øÿðò ãîøìàüà ðàçûëûã
âåðÿí ñÿâèééÿäÿ îëìàñû ëàçûìäûð.
Äàõèëè ãàíóíâåðèúèëèêäÿ îëäóüó êèìè áåéíÿëõàëã ùöãóãäà äà
èðàäÿíèí ìöãàâèëÿ ìÿòíèíäÿ òàì ÿêñ îëóíìàìàñû ùàëëàðûíû íÿçÿðÿ
àëàí ÂÌÙÑ äàõèëè ãàíóíâåðèúèëéÿ ÿñàñëàíàí ñÿëàùèééÿòñèçëèê,
éàíûëìà, àëäàòìà, íöìàéÿíäÿíèí àëäàäûëìàñû, íöìàéÿíäÿéÿ ýöú
òÿòáèã åäèëìÿñè, äþâëÿòÿ ãàðøû ýöúëÿ ùÿäÿëÿìÿ âÿ òÿòáèãè âÿ ÿìð
âåðèëìÿñè êèìè ãàíóíà çèää (Ìöãàâèëÿ ìþâçóñóíóí ãåéðè-
ãàíóíèëèéè) ùàëëàðäà ìöãàâèëÿëÿðèí ôÿàëèééÿòñèç âÿ éà åòèáàðñûç
îëàúàüû ìÿñÿëÿñèíè äÿ ìöääÿàëàðûíà äàõèë åäèá.

ú. Ìöãàâèëÿëÿðèí ùöãóãè òÿñèðëÿðè âÿ òÿòáèãëÿðè

Ïðèíñèï îëàðàã ìöãàâèëÿëÿð éàëíûç òÿðÿôëÿð ö÷öí ãöââÿéÿ

ìàëèêäèð. Ëàêèí áÿçè ùàëëàðäà ìöãàâèëÿëÿðèí ö÷öíúö òÿðÿô
áàõûìûíäàí äà òÿñèð äîüóðäóüó ýþðöíöð. Ìöãàâèëÿíèí ùöãóãè òÿñèð
äîüóðìàñû ùÿð øåéäÿí ãàáàã òÿðÿôëÿðèí áó ÿëàãÿëÿðèíÿ ùþðìÿò
ýþñòÿðìÿëÿðè èëÿ ìöìêöíäöð. Áó ùöãóã Âéàíà ìöãàâèëÿèñíäÿ
«Ïàúòà Ñóíò Ñåðâàíäà» ïðèíñèïè èëÿ ÿêñèíè òàïûá. Áóíóíëà éàíàøû,
÷îõòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿðëÿ (ÂÌÙÑ —ÁÌÒ ìöãàâèëÿñè) áåéíÿëõàëã
ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíäà ìöãàâèëÿëÿðèí õîøìÿðàìëà òÿòáèã îëóíìàñû
ïðèíñèïè äÿ ìÿíèìñÿíèëìèø âÿ èôàäÿ åäèëìèøäèð. Ìöãàâèëÿëÿð
ïðèíñèïúÿ ãöââÿéÿ ìèíäèéè òàðèõäÿ ùöãóãè òÿñèð äîüóðóð, êå÷ìèøÿ
òÿòáèã åäèëìèð, ÿêñ ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿäèêúÿ åòèáàðëûäûð (ÂÌÙÑ 28-
úè ìàääÿ).
Èêè äþâëÿò àðàñûíäà áàüëàíìûø áèð ìöãàâèëÿ ö÷öíúö äþâëÿò ö÷öí
ùöãóã âÿ þùäÿëèêëÿð éàðàäà áèëìÿç (ÂÌÙÑ 34-úö ìàääÿ). Ãàéäà
áåëÿ îëñà äà, õöñóñèëÿ ðàáèòÿ éîëëàðû èëÿ áèð ñûðà ìöãàâèëÿëÿðèí
ìöñòÿñíà ùàëëàðäà ö÷öíúö áåéÿíëõàëã ùöãóãè øÿõñëÿð ö÷öí
ùöãóãëàð éàðàòäûüû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áó ìöãàâèëÿëÿð (ìÿñÿëÿí,
áîüàçëàð, êàíàëëàð, ÷àéëàðëà áàüëû ìöãàâèëÿëÿð) èêè âÿ éà ìöÿééÿí
ñàéäà äþâëÿò àðàñûíäà èìçàëàíìûø îëìàãëà éàíàøû áöòöí
äþâëÿòëÿðèí ëåùèíÿ êå÷èä ñÿðáÿñòëèéè âåðèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, «ÿí ÷îõ
ôÿðãëÿíäèðèëÿí ìèëëÿò» ãàéäàñû èëÿ ö÷öíúö äþâëÿòëÿðèí òÿðÿô

330
îëìàäûãëàðû ìöãàâèëÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ öñòöíëöêëÿðè âàð. ßí ÷îõ
ôÿðãëÿíäèðèëÿí ìèëëÿò ãåéäè áèð ìöãàâèëÿäÿ òÿðÿôëÿðèí ìöÿééÿí áèð
ìÿñÿëÿäÿ ö÷öíúö äþâëÿòëÿðÿ âÿ âÿòÿíäàøëàðûíà âåðäèêëÿðè âÿ éà
âåðÿúÿêëÿðè ÿí éàõøû äàâðàíûø âÿ øÿðòëÿðè äÿ áèð-áèðèíÿ âÿ
âÿòÿíäàøëàðûíà ãàðøû òÿòáèã åòìÿéè ãÿáóë åòäèêëÿðèíè à÷ûãëàéàí
ìöääÿàäûð.
ÂÌÙÑ-ûí 35-úè ìàääÿñè áèð ìöãàâèëÿíèí ö÷öíúö äþâëÿòëÿð
áàõûìûíäàí þùäÿëèê äîüóðìàñûíû äà ìöÿééÿíëÿøäèðèð: «Áèð
ìöãàâèëÿíèí áèð ìöääÿàñûíäàí ö÷öíúö áèð äþâëÿò ö÷öí þùäÿëèê
éàëíûç áèð ìöãàâèëÿéÿ òÿðÿô äþâëÿòëÿð áåëÿ áèð ìöääÿà éàðàòìàã
èñòÿéèáëÿðñÿ âÿ ö÷öíúö äþâëÿò äÿ éàçûëû øÿèêëäÿ à÷ûãúà áó ìöääÿàíû
ãÿáóë åòäèéèíè áèëäèðñÿ éàðàíà áèëÿð». Ãàíóíäàíêÿíàð îëàðàã
ö÷öíúö øÿõñëÿðèí ðàçûëûüû îëìàäàí òÿñèð äîüóðàí ìöãàâèëÿëÿðÿ äÿ
ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. 1919-úó èë Âåðñàë ìöãàâèëÿñè èëÿ
Èñâå÷ðÿíèí äàèìè áèòÿðÿôëèéèíèí ãÿáóëó êèìè ñèéàñè ñòàòóñó
ìöÿééÿí åäÿí, áèð äþâëÿòèí áöòöí ÿðàçèñèíè âÿ áèð ùèññÿñèíèí
ñèëàùëàíäûðûëìàñû âÿ éà ùÿðáñèçëÿøäèðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí Ñöâåéø
êàíàëû èëÿ áàüëû 1888-úè èë Èñòàíáóë ìöãàâèëÿñè âÿ Ìîíòðå ñàçèøè
êèìè áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòëè äÿíèç âÿ ÷àé éîëëàðûíûí ñòàòóñóíó
ìöÿééÿí åäÿí âÿ ÁÌÒ-íèí áåéÿíëõàëã ùöãóã ñòàòóñóíó ìöÿééÿí
åäÿí ìöãàâèëÿëÿð áóíà íöìóíÿ îëà áèëÿð.
Áó ìöãàâèëÿíèí òÿòáèãèíäÿ ìöääÿàëàðûí áàøà äöøöëìÿñèíäÿ
÷ÿòèíëèê îëäóüó ùàëäà ìöãàâèëÿíèí èçàù åäèëìÿñè éîëó òóòóëìàëûäûð.
Èçàùäà ýöäöëÿí ìÿãñÿä Ìöãàâèëÿíèí ìÿíàñûíû à÷ûãëàìàã,
òÿðÿôëÿðèí ìÿãñÿäèíè à÷ûã âÿ ãÿòè îëàðàã ìöÿééÿí åòìÿêäèð. Øÿðù
ëàçûì îëäóüó çàìàí òàáå îëóíìàñû ëàçûì ýÿëÿí áÿçè ïðèíñèïëÿð âàð.
Áèð ìöãàâèëÿ ìÿòíèíèí ñþçëÿðè òÿáèè âÿ âÿðäèø îëóíìóø
ìÿíàëàðäà ãèéìÿòëÿíäèðèëäèéè ùàëëàðäà ìÿòí þç-þçëöéöíäÿ
èñòÿíèëÿí ìÿíàíû âåðèðñÿ, ìÿòíè ÿëàâÿ øÿðù ö÷öí íÿçÿðäÿí
êå÷èðìÿê ëàçûì äåéèë. Èñòèôàäÿ îëóíìóø òåõíèêè òåðìèíëÿð òåõíèêè
ìÿíàëàðäà áàøà äöøöëìÿëèäèð. Áó ìãàâèëÿ ìþâçóñó âÿ ìÿãñÿäè
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöãàâèëÿíèí öìóìè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ âåðèëÿúÿê ìÿíàéà
óéüóí îëàðàã õîø ìÿðàìëà øÿðù åäèëìÿëèäèð. Òÿðÿôëÿðèí íèééÿòèíèí
áó êÿëìÿéÿ õöñóñè ìÿíà âåðìÿê èñòÿäèéè ìÿëóì îëñà, áó ñþç î
ìÿíàäà ýþòöðöëöð (ÂÌÙÑ 31-ìàääÿ). Ìöãàâèëÿíèí åôôåêòëè áèð

331
ìöääÿà îðòàéà ÷ûõàðàúàã, òÿñèð äîüóðàúàã ôîðìàäà øÿðù îëóíìàñû
ëàçûìäûð. Áóíà ìöãàâèëÿíèí òÿñèðëèëèéè ïðèíñèïè äåéèëèð.
Ìöãàâèëÿíèí åôôåêòëè òÿñèð äîüóðìàñû èñòÿíèëèðñÿ, øÿðùèí òÿðÿôëÿðèí
ìÿãñÿäèíÿ óéüóí ýÿëìÿñè, áó ìÿãñÿäèí ùÿääèíè àøìàìàñûíà
äèããÿò éåòèðèëèð. Öìóìè îëàðàã øÿðùèí òÿðÿôëÿðÿ ÿí àçû þùäÿëèê
ýÿòèðÿúÿê ôîðìàäà ìÿùäóä ìÿíàäà ùàçûðëàíìàñû ëàçûìäûð. Áåëÿ
øÿðùëÿðèí, õöñóñèëÿ äþâëÿòèí ñóâåðåíëèéèíè ìÿùäóäëàøäûðàí
ìöääÿàëàðûí èçàùû çàìàíû ëàçûì ýÿëäèéè èôàäÿ åäèëèð. Øÿðù åäèëäèéè
çàìàí ìÿòí áöòöíëöêëÿ äèããÿòäÿí êå÷èðèëÿíäÿ àéäûíëàøìàéàí
ùàëëàð îëäóüó çàìàí éåíèäÿí ùàçûðëûã èøëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð.
Áèð ìöãàâèëÿíèí òÿðÿôëÿðè þç àðàëàðûíäà áó ìöãàâèëÿ èëÿ
òîããóøàí áèð ìöãàâèëÿ èìçàëàéûðëàðñà, (ìöãàâèëÿëÿðèí òîããóøìàñû)
êþùíÿ ìöãàâèëÿíè äÿéèøäèðìÿê èñòÿäèêëÿðè áàøà äöøöëöð âÿ
«àõûðûíúû ÷ûõàí ãàíóí ÿââÿëêèíäÿí öñòöíäöð» ãàéäàñû òÿòáèã åäèëèð.
Ñîíðàêû ìöãàâèëÿ ÿââÿëêèíèí áÿçè ìöääÿàëàðû èëÿ òîããóøóðñà, áó
ùàëäà ñîíðàêû ìöãàâèëÿ èëÿ ÿââÿëêè ìöãàâèëÿíèí áèð-áèðèíÿ çèää
îëìàéàí ìöääÿàëàðû òÿòáèã åäèëèð (ÂÌÙÑ 30-úó ìàääÿ).
Ìöãàâèëÿíèí òÿðÿôëÿðèíäÿí áèðè áàøãà áèð äþâëÿòëÿ áó ìöãàâèëÿ èëÿ
òîããóøàí ìöãàâèëÿ èìçàëàéàðñà, ùÿð èêè ìöãàâèëÿéÿ òàáå îëìàüà
áîðúëóäóð. Ùÿð èêè ìöãàâèëÿ åòèáàðëû âÿ ãöââÿäÿ îëäóüóíäàí
áóíëàðäàí áèðèíÿ óéüóí ùÿðÿêÿò åòìÿê äèýÿðèíÿ çèää îëäóüóíäàí
äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã ìÿñóëèééÿòè éàðàíàúàã. Öìóìèééÿòëÿ,
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí òÿñèñ ìöãàâèëÿëÿðèíÿ, òÿøêèëàòûí òÿñèñ
ìöãàâèëÿëÿðèíäÿí öñòöíëöéöíö íÿçÿðäÿ òóòàí ìöääÿàëàð
éåðëÿøäèðèëèð. Ìÿñÿëÿí, Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð ìöãàâèëÿñèíèí 103-úö
ìàääÿñèíäÿ ÁÌÒ öçâëÿðè ö÷öí áó ìöãàâèëÿíèí ìöäÿàëàðûíûí ùÿð
ùàíñû áèð ìöãàâèëÿäÿí äîüàí ìöääÿàëàðëà òîããóøìàñû ùàëûíäà
ÁÌÒ ìöãàâèëÿñèíäÿí äîüàí ìöääÿàëàðûí öñòöí îëàúàüû ãåéä
îëóíóá.
Ìöãàâèëÿëÿðèí áàøà ÷àòìàñû, öìóìèééÿòëÿ, òÿðÿôëÿðèí áèðýÿ
íèééÿòëÿðè, ìöãàâèëÿëÿðèí ìöääÿëàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè èëÿ
áèðòÿðÿôëè ãàéäàäà ëÿüâåòìÿ âÿ éà ìöãàâèëÿäÿí ÷ûõìà, øÿðòëÿðèí
äÿéèøìÿñè èëÿ âÿ áÿçè ùàëëàðäà ìöùàðèáÿíèí áàø âåðìÿñè èëÿ
ìöìêöíäöð.

332
 Òÿðÿôëÿð áèð ìöãàâèëÿíè áàøà ÷àòäûðìàãëà êèôàéÿòëÿíÿ áèëÿúêëÿðè
êèìè éåíè áèð ìöãàâèëÿ èìçàëàéàðàã êþùíÿ ìöãàâèëÿíè ëÿüâ åäÿ
áèëÿðëÿð. 1936-úû èë Ìîíòðå ìöãàâèëÿñèíäÿ îíóí 1923-úö èë
Ëîçàííà ñöëù ñàçèøèíè ÿâÿç åòäèéè àéäûí øÿêèëäÿ ãåéä îëóíóá.
Âéàíà ñàçèøèíÿ ýþðÿ, ìöãàâèëÿíèí ëÿüâè ö÷öí ìöãàâèëÿäÿ ÿêñèíÿ
áèð ìÿãàì éîõäóðñà, òÿðÿôëÿðèí áèðýÿ èðàäÿñè âÿ éåêäèëëèê íÿçÿðäÿ
òóòóëóá (ÂÌÙÑ 54-úö ìàääÿ). ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíäÿ èñÿ
ìöãàâèëÿäÿí ÷ûõìà ÿêñÿð ñÿñëÿ ìöìêöíäöð (108-úè ìàääÿ). Áÿçè
ìöãàâèëÿëÿð ìöÿééÿí áèð èøèí áàøà ÷àòäûðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.
Áèð ìàë ñàòûøû, òîðïàã ñàùÿñèíèí âåðèëìÿñè êèìè. Áó þùäÿëèéèí
éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí ìöãàâèëÿ ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìûø îëìàëûäûð.
Òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí ìöãàâèëÿ ìöääÿàñûíû éåðèíÿ éåòèðìÿìÿñè
ìöãàâèëÿíè áàøà ÷àòäûðà áèëìÿç. Äèýÿð òÿðÿô èñÿ èñòÿñÿ ìöãàâèëÿíèí
áàøà ÷àòäûüûíû èðÿëè ñöðÿ áèëÿð âÿ éà þùäÿëèéèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿí
òÿðÿôèí áåéÿíëõàëã ìÿñóëèééÿòè îðòàéà ÷ûõà áèëÿð. Ìöãàâèëÿ
ìÿòíèíäÿ ìöãàâèëÿíèí ìöÿééÿí áèð ìöääÿò ö÷öí òÿðòèá îëóíäóüó
èôàäÿñè âàðñà, áó ìöääÿò áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà åòèáàðñûç ñàéûëà
áèëÿúÿéè êèìè, áÿçÿí ìöãàâèëÿíèí áàøà ÷àòäûðûëìàñûíû èñòÿéÿí òÿðÿô
îëìàäûãúà ìöÿééÿí áèð ìöääÿòÿ âÿ éà òÿðÿôëÿð ñîíà ÷àòäûðìàéàíà
ãÿäÿð ãöââÿäÿ ãàëàúàüû ãåéä åäèëÿ áèëÿð. 1936-úû èëäÿ 20 èë
ìöääÿòèíÿ èìçàëàíàí Ìîíòðå Áîüàçëàð ìöãàâèëÿñè òÿðÿôëÿðèí
èñòÿéè èëÿ áàøà ÷àòäûðûëìàäûüûíäàí ùÿëÿ äÿ ãöââÿäÿäèð.
Ìöãàâèëÿíèí ëÿüâè òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí ìöãàâèëÿíè þçöíöí
ìàðàüûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê âÿ ìöãàâèëÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí öñóëà
óéüóí îëàðàã áèðòÿðÿôëè ãàéäàäà ìöãàâèëÿäÿí ÷ûõìàñû èëÿ
ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, Èòàëèéà 1943-úö èëäÿ âåðäèéè áèð íîòà èëÿ
×èíäÿêè êàïèòóëéàñèéà ùöãóãëàðûíäàí èìòèíà åòìèøäèð. Áó ïðîñåäóð
áÿçÿí ìöòòÿôèãëÿðèí Ëîçàííà ìöãàâèëÿñè èëÿ (28-úè ìàääÿ)
êàïèòóëéàñèéà ìöãàâèëÿñèíäÿí èìòèíà åòìÿëÿëÿðè êèìè àéðû
ìöãàâèëÿ èëÿ äÿ îëà áèëÿð. Ëàêèí à÷ûã øÿêèëäÿ äàèìè ñèñòåì éàðàäàí
ìöãàâèëÿëÿðè òÿðÿôëÿðèí áèðòÿðÿôëè ãàéäàäà ëÿüâ åòìÿñèíäÿí ñþùáÿò
ýåäÿ áèëìÿç. Äþâëÿòëÿð áÿçÿí øÿðòëÿðèí äÿéèøäèéèíè èðÿëè ñöðÿðÿê
àðòûã ìöãàâèëÿéÿ òàáå îëìàìàã ö÷öí ìöãàâèëÿíèí åòèáàðñûç
ñàéûëìàñûíû òÿëÿá åäÿ áèëÿðëÿð. Âéàíà ñàçèøè áó ùàëëàðäà «ÿñàñàëû
áèð äÿéèøèøèêëèê» àõòàðìàãäà, þç àääûìû èëÿ øÿðòëÿðèí äÿéèøìÿñèíÿ

333
ñÿáÿá îëàí òÿðÿôèí òÿëÿáèíèí ìöãàâèëÿíè åòèáàðñûç ñàéìàüà êèôàéÿò
åòìÿéÿúÿéè èôàäÿ åäèëèð (ÂÌÙÑ, 62-úè ìàääÿ). Øÿðòëÿðèí
äÿéèøìÿñèíÿ íöìóíÿ îëàðàã 1923-úó èë Ëîçàííà Áîüàçëàð
ìöãàâëÿñè ÿâÿçèíäÿ 1936-úû èë Ìîíòðå ñàçèøèíèí èìçàëàíìàñû
ýþñòÿðèëÿ áèëÿð.

6.2. Ãàéäà, àäÿò âÿ ÿíÿíÿ

Áåéíÿëõàëã ãàéäàëàð áèðýÿ âÿ äàâàìëû áèð òÿòáèãåòìÿíè þçöíäÿ

ÿêñ åòäèðèð. Áàøãà ñþçëÿ, áèð ùÿðÿêÿòèí ÿíÿíÿâè ãàéäà ñòàòóñó
ãàçàíìàñû ö÷öí òÿúðöáÿäÿ òÿñäèãåäèëìÿñè öñòöíëöéö îëìàëûäûð.
Áåéíÿëõàëã ìÿùêÿìÿ Ñòàòóòóíóí 38-úè ìàääÿñèíäÿ
ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ òÿòáèã åäèëÿúÿê «áåéíÿëõàëã ãàéäàëàð»
ùöãóãè ìöääÿà êèìè ãÿáóë åäèëìèø îëàí öìóìè òÿúðöáÿíèí ñöáóòó
êèìè èôàäÿ åäèëèá.
Áèð ÿíÿíâè ãàéäà ìàääè âÿ ìÿíÿâè àìèëëÿðèí áèðëÿøìÿñè èëÿ
ôîðìàëàøûð.
Ìàääè àìèë åéíè ùàëàðäà åéíè ùÿðÿêÿò âÿ ìþâãåíèí äàâàìëû
îëàðàã òÿêðàðëàíìàñûíû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Áåëÿëèêëÿ, òÿêðàðëàíìà
éîëó èëÿ áèð âÿðäèø, ÿíÿíÿ îëìàã äÿéÿðè ãàçàíûëûð. Äàâàìëûëûã
õöñóñèééÿòè äàøûéàí áó ìþâãå âÿ äàâðàíûø áèð èøè ýþðìÿê
ôîðìàñûíäà íöìóíÿ îëà áèëÿúÿéè êèìè, áèð ùÿðÿêÿòè åòìÿìÿê
ôîðìàñûíäà äà îðòàéà ÷ûõà áèëÿð. ßñàñ ìÿñÿëÿ áó ùÿðÿêÿòëÿðèí åéíè
èñòèãàìÿòäÿ ñàáèò ôîðìàäà åäèëìÿñèäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, íöìóíÿ
îëìàã õöñóñèééÿòè òÿòáèã îëóíàí ùöãóãó ÷îõ ñàéäà äþâëÿòèí òÿòáèã
åòìÿñèäèð. Áóíóíëà éàíàøû, áöòöí ðåýèîí äþâëÿòëÿðèíè ÿùàòÿ
åòìÿéÿí âÿ éàëíûç áèð íå÷ÿ äþâëÿò àðàñûíäà åòèáàðëû îëàí ÿíÿíÿâè
ãàéäàëàðà ðàñò ýÿëìÿê îëóð.
Áó ÿíÿíâè ãàéäàëàðûí éàðàíìàñû ö÷öí åéíè èñòèãàìÿòäÿ
íöìóíÿâè ùÿðÿêÿòëÿðèí äàâàìëû îëàðàã òÿêðàðëàíìàñû êèôàéÿò
åòìÿéèá, áó äàâðàíûøëàðûí ùöãóãóí òÿëÿáè îëàðàã ìÿúáóðè îëäóüó
ìÿñÿëÿñèíäÿ èíàìûí âàðëûüû ëàçûì ýÿëèð. Áàõ áó ìÿíÿâè àìèë
ÿíÿíÿíè ìöõòÿëèô ÿõëàã âÿ àäÿò ãàéäàëàðûíäàí àéûðûð. ßíÿíÿâè
ãàéäàëàðà ìèñàë îëàðàã ìöùàðèáÿ ùöãóãó èëÿ áàüëû ãàéäàëàðû ãåéä
åòìÿê îëàð.
334
 6.3. Ùöãóãóí öìóìè ïðèíñèïëÿðè

Ùöãóãóí öììóè ïðèñíèïëÿðè áèð ÷îõ ìèëëè ãàíóíâåðúèëèêäÿðäÿ

éåð àëàí âÿ áåéíÿëõàëã ùöãóã ñèñòåìèíÿ ýÿòèðèëìÿñèíÿ íÿ ùöãóãè
ìÿíòèã, íÿ äÿ äþâëÿòëÿðèí ìöùàêèìÿ äÿéÿðëÿðè áàõûìûíäàí ùÿð
ùàíñû áèð ÿíýÿë îëìàéàí öìóìè ùöãóãè äÿéÿðëÿðè þçöíäÿ åùòèâà
åäÿí ãàéäàëàð êèìè èçàù åäèëèð. «Ñèâèë ìèëëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí
ìÿíèìñÿíèëÿí ùöãóãóí ÿñàñ ïðèñíèïëÿðè» Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ
Ñòàòóòóíóí 38-úè ìàääÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ÿñë
ìÿíáÿëÿðèíäÿí ö÷öíúöñö îëàðàã ãåéä îëóíóá.
Áó ÿñàñ äèýÿð èêè ìÿíáÿíèí áåéíÿëõàëã ùöãóãäà ãîéäóüó
ãàéäàëàð áîøëóüóíó äîëäóðìàã êèìè áèð âÿçèôÿéÿ ìàëèêäèð.
Áåëÿëèêëÿ äÿ, áåéíÿëõàëã ùöãóãäà ãàéäàëàðûí îëìàäûüû ñÿáÿáèíäÿí
ùÿð ùàíñû áèð ìÿùêÿìÿ èøèíèí ðÿää åäèëìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû
ìÿãñÿäè äàøûéûð.
Ùöãóãóí ÿñà ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã õîø ìÿðàì, âÿäÿ
ÿìÿë åòìÿê, ÿëäÿ åäèëìèø ùöãóãëàðà ùþðìÿò, ùöãóãäàí ñóè-èñòèôàäÿ
åäèëìÿìÿñè, ùå÷ êèìèí þç ìÿùêÿìÿ èøèíäÿ ùàêèì îëìàéàúàüû, ùå÷
êèìèí ìàëèê îëäóüó ùöãóãëàðäàí àðòûüûíû áàøãàñûíà âåðÿ
áèëìÿéÿúÿéè ãàéäàñû, âóðóëàí çèéàíûí þäÿíèëìÿñè, ãÿòèëÿøìèø
ìÿùêÿìÿ ãÿðàðëàðûíà ùþðìÿò, áåéíÿëõàëã ùöãóãóí àëèëèéè,
äþâëÿòèí äàèìèëèéè, äàõèëè ãàíóíâåðèúèëèêäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè,
èçàùäà îáéåêòèâëèê âÿ ñ. ïðèíñèïè ñàéûëà áèëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, áèð
÷îõ ùàêèì ãÿðàðûíäà îëäóüó êèìè Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿíèí 1934-
úö èë òàðèõëè Îñêàð ×èí ìÿùêÿìÿ èøè èëÿ áàüëû ùþêìöíäÿ
ìÿíøÿéèíÿ ýþðÿ ôÿðäëÿð àðàñûíäà àéðû-ñåêèëèê àïàðûëìàñûíûí
áåéíÿëõàëã ùöãóãäà ãàäàüàí åäèëäèéè äÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð.

6.4.Ìÿùêÿìÿ âÿ àðáèòðàæ îðãàíëàðûíûí ãÿðàðëàðû

Áåéíÿëõàëã ùöãóãóí êþìÿê÷è ìÿíáÿéèíè ôîðìàëàøäûðàí

ìÿùêÿìÿ âÿ àðáèòðàæ îðãàíëàðûíûí ãÿðàðëàðû áó ùöãóãè ñèñòåìëÿ
áàüëû áöòöí ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðû ãÿðàðëàðû èëÿ àðáèòðàæ ãÿðàðëàðûíû
ÿùàòÿ åäèð. Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ Ñòàòóòóíóí 38-úè ìàääÿñèíäÿ
335
«ùöãóãè ãàéäàëàðûí òÿéèí åäèëìÿñèíÿ êþìÿê÷è âàñèòÿ» èôàäÿñè
áåéíÿëõàëã ùöãóãóí êþìÿê÷è ÿñàñû îëäóüó ãåéä îëóíàí áó
ãÿðàðëàðà éàëíûç ìöíàãèøÿëÿðÿ òÿòáèã åäèëÿúÿê ÿñèë ìÿíáÿíè
àðàøäûðìàã, òàïìàã âÿ éà òÿéèí åòìÿê ö÷öí ìöðàúèÿò åäèëèð.
Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ Ñòàòóòóíóí 59-úó ìàääÿñèíÿ ýþðÿ,
«Ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû éàëíûç ìÿùêÿìÿéÿ äÿõëè îëàí òÿðÿôëÿð ö÷öí
âÿ ùþêì ÷ûõàðûëàí èøëÿ áàüëû ìÿúáóðèäèð». Éÿíè ìöíàãèøÿëÿðÿ òÿðÿô
îëìàéàí àêòîðëàð áó ãÿðàðëàðû èðÿëè ñöðÿ áèëìÿçëÿð. Áó ùàëäà
ìÿùêÿìÿ ãÿðàëàðûíûí áåéíÿëõàëã ùöãóãäà ìÿíáÿ ðîëó îéíàéûá-
îéíàìàéàúàüû ñóàëû ýöíäÿìÿ ýÿëìÿêëÿ éàíàøû, áó ïðîñåäóðóí
ñîíðàäàí åéíè ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ìöãàéèñÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿéè
ãÿáóë åäèëèð. Àâðîïà áèðëèêëÿðèíèí ÿí àëè îðãàíû îëàðàã Àâðîïà
Áèðëèéè Ìÿùêÿìÿñèíèí ãÿðàðëàðûíûí ãöââÿñèíèí áèðëèéÿ äàõèë
îëìàéàí þëêÿëÿð áàõûìûíäàí áåéíÿëõàëã ìÿùêÿìÿ âÿ éà àðáèòðàæ
îðãàíëàðû ãÿðàðëàðûíûí ïðîñåäóðëàðûíà òÿñèð åòìÿéÿúÿéè ýþñòÿðèëèð.

6.5. Äîêòðèíà (íÿçÿðèééÿ)

Êþìÿê÷è ÿñàñ êèìè Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ Ñòàòóòóíóí 38-úè

ìàääÿñèíäÿ éåð àëàí «ìöÿëëèôëÿðèí äîêòðèíàëàðû» áåéíÿëõàëã
ùöãóãà òþùôÿëÿðè áàõûìûíäàí áþéöê ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Ëàêèí
ùöãóãè ãàéäàëàðû îëìàìàñû ñÿáÿáèíäÿí ùöãóãè ãàéäàëàðûí èçàù
åäèëìÿñèíäÿ, äèýÿð ãàéäà âÿ ãóðóìëàðà ýþðÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèí-
äÿ ìöðàúèÿò åäèëÿí áèð ìÿíáÿíè ôîðìàëàøäûðìûð.
Äîêòðèíà éàëíûç ìöòÿõÿññèñ îëàí ìöÿëëèôëÿðèí ôÿðäè áàõûøëàðûíû
äåéèë, ùàáåëÿ åëìè òÿøêèëàò âÿ ãóðóìëàðûí ùåñàáàò âÿ ðÿéëÿðè èëÿ
áåéíÿëõàëã ùàêèìëÿðèí ìöõòÿëèô ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíäÿ ãÿðàðëàðà
ÿëàâÿ îëàí ôÿðäè áàõûøëàðû àëäûüû äà þçöíäÿ åùòèâà åäèð. Áåëÿëèêëÿ,
äîêòðèíà òÿòáèã åäèëÿí ùöãóãè ïðîñåäóðóí àéäûíëàøäûðûëìàñû ö÷öí
áþéöê ðîë îéíàìàãëà éàíàøû òÿòáèã îëóíàí ùöãóãè ïðîñåäóðó
ôîðìàëàøäûðàúàã, áåéíÿëõàëã ùöãóãè øÿõñëÿðèí åùòèéàúëàðûíà úàâàá
âåðÿúÿê éåíè ãàéäàëàð âÿ ùöãóã òÿøêèëàòëàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñûí-
äà ÷îõ ìöùöì ðîë îéíàéà áèëèð.

§7. Ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãó

336
 Áåéíÿëõàëã ùöãóãäà ùÿðáè òîããóøìàëàðû òÿíçèìëÿéÿí ãàéäàëàð
áó äþéöøëÿðèí ìöùàðèáÿ åäÿí äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ùöãóãè òÿñèðëÿðè
èëÿ áèðëèêäÿ ýþòöðöëÿðÿê ÿíÿíÿâè ôîðìàäà «ìöùàðèáÿ ùöãóãó»
êèìè àäëàíäûðûëûá.
1949-úó èë Úåíåâðÿ ñàçèøèíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð éàäà ñàëûíàí áöòöí
ñàçèøëÿðäÿ ôÿðäëÿðèí ãîðóíìàñûíà âåðèëÿí áþéöê ÿùÿìèééÿò
âóðüóëàìàãëà 1950-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã áåéíÿëõàëã ùöãóãóí
ùÿðáè äþéöøëÿðëÿ áàüëû ãàéäàëàðû «áåéíÿëõàëã ùóìàíèòàð ùöãóã»
àäëàíäûðûëìàüà áàøëàíûá. Ëàêèí ùóìàíèòàð ùöãóã àíëàéûøûíûí äà
éàëíûç ùÿðáè òîããóøìàëàð çàìàíû ùþðìÿò åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí
ãàéäàëàðû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìÿñè âÿ õöñóñèëÿ ìöùàðèáÿ àïàðàíëàð
àðàñûíäà âÿ ìöùàðèáÿ åäÿíëÿðëÿ áèòÿðÿôëÿð àðàñûíäà ãöââÿäÿ îëàí
áöòöí ãàéäàëàðû þçöíäÿ åùòèâà åòìÿìÿñè ñÿáÿáèíäÿí ÿíÿíÿâè
«ìöùàðèáÿ ùöãóãó» àíëàéûøûíûí éåðèíè òàì òóòà áèëìÿéèá. Áó
ñÿáÿáäÿí äÿ ÁÌÒ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ âÿ éåíè äîêòðèíàäà ùÿðáè
òîããóøìà ùöãóãó èëÿ áàüëû áåéíÿëõàëã ùöãóã ãàéäàëàðûíû ãåéä
åòìÿê ö÷öí ýåòäèêúÿ äàùà ÷îõ «ñèëàùëû òîããóøìàëàð ùöãóãó»
òåðìèíè èøëÿäèëìÿéÿ áàøëàíûá. Áàøãà áèð áàõûø áóúàüûíäàí
áàõûëäûüûíäà «ìöùàðèáÿ ùöãóãó», «ùóìàíòèð ùöãóã», «ùÿðáè
äþéöø ùöãóãó» èôàäÿëÿðèíäÿí ùàíñûíûí èøëÿäèëìÿñèíèí äàùà
ìöíàñèá îëàúàüû áÿëêÿ äÿ «ñöëù» àíëàéûøûíäàí éîëà ÷ûõàðàã ãÿðàð
ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ ìöìêöíäöð. Ñöëù àíëàéûøûíûí àíòîíèìè ùàíñû
èôàäÿäèð?! Áó ñóàëûí úàâàáûíû éàëíûç «ìöùàðèáÿ» äåéÿðÿê âåðìÿê
îëàðìû? Áóíóíëà éàíàøû, ýþðÿñÿí, ìöùàðèáÿíè ùóìàíèòàðëàøäûðìà
úÿùäëÿðè äèããÿòäÿí êÿíàðäà ñàõëàíà áèëÿðìè? Áöòöí áóíëàðû íÿçÿðÿ
àëàðàã âåðèëÿúÿê úàâàá àðàøäûðûëàúàã ñÿâèééÿëÿðè èëÿ ìöùàðèáÿ
âÿçèééÿòèíèí, áåéíÿëõàëã ñÿíÿäëÿðäÿ ùàçûðëàíäûüû äþâðäÿ îëäóüó
êèìè, ñàäÿúÿ äþâëÿòëÿðè, ìöùàðèáÿ ìåéäàíëàðûíû âÿ ìöùàðèáÿëÿðè
äåéèë, åéíè çàìàíäà ìöùàðèáÿäÿí êÿíàð ãàëàíëàðû, áèòÿðÿôëÿðè,
ùÿðáè òîããóøìàëàðû äà ÿùàòÿ åäÿ áèëÿð. Áó ñÿáÿáëÿðëÿ äÿ «ñèëàùëû
òîããóøìà ùöãóãó» èôàäÿñè óéüóí ùåñàá åäèëìèøäèð.
Òÿãðèáÿí 5560 èëëèê áÿøÿðèééÿò òàðèõè áîéóíúà 14.531 ìöùàðèáÿ
áàø âåðèá. Áó î äåìÿêäèð êè, îðòà ùåñàáëà éàøàìûø îëàí 185
íÿñèëäÿí éàëíûç 10-ó ìöùàðèáÿ ýþðìÿéèá. Ùÿð èë ÿí àçû èêè

337
ìöùàðèáÿíèí áàø âåðäèéèíè íÿçÿðÿ àëñàã, áÿøÿðèééÿò òàðèõèíèí
ìöùàðèáÿ òàðèõè îëäóüóíó ñþéëÿìÿê øèøèðäèëìèø îëìàéàúàã. 17
èéóí 1940-úû èëäÿ «ñöëù ìàñàñûíäà âàðëûüûìû îðòàéà ãîéìàã ö÷öí
áèð íå÷ÿ þëöéÿ åùòèéàúûì âàð» äåéÿí Ìóññîëèí ìÿñóëèééÿòëè áèð
äþâëÿò õàäèìè êèìè ìöùàðèáÿíèí «çÿðóðè» îëìàäûãúà úèíàéÿò
îëäóüóíó áèëìÿëè èäè...! Ñîíóíúó áþéöê ìöùàðèáÿíèí öìóìè èòêèñè
1.116.991.463.084 äîëëàð îëóá. «Áèð íå÷ÿ ìèí þëö» äåéèëÿðÿê
áàøëàéàí ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ þëÿíëÿðèí ñàéû 18 ìèëéîíó ìöëêè
øÿõñ îëìàãëà úÿìè 35 ìèëéîí íÿôÿðäèð.
Òÿêàëëàùëû äèíëÿðèí éàðàíìàñû èëÿ äèíè ðÿùáÿðëÿðèí ñèéàñè
ìÿãñÿäëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿñè ö÷öí ìöùàðèáÿíè ìöãÿääÿñëÿøäèð-
ìÿëÿðè ëàçûì ýÿëèá. ßõëàãè äÿéÿðëÿð âÿ ÿäàëÿòëè ìöùàðèáÿ àíëàéûøû
èëÿ éàíàøû ìöùàðèáÿ ñàùÿñèíäÿ ýöúäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ðèàéÿò
åäèëÿí âÿ åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí ãàéäàëàðëà ôÿðäëÿðèí àãðåññèâëèéèíè
ãàíóíèëÿøäèðìèøëÿð. Ìöùàðèáÿíè ùöãóã êèìè ãÿáóë åäÿí
áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿò Û Äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ ãÿäÿð ìöùàðèáÿíèí
ùàíñû øÿðàèòëÿðäÿ ãàíóíè, ÿäàëÿòëè âÿ ùàãëû îëäóüóíó ìöçàêèðÿ åäÿ-
åäÿ íÿùàéÿò ñöëùöí áàøãà öñóëëàðëà ïîçóëìàñûíûí ãàðøûñûíûí
àëûíìàñû ìÿðùÿëÿñèíÿ ýÿëèá ÷àòûá. Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû äàâàì
åäÿí ìöùàðèáÿëÿðèí ÿí àç èòêè èëÿ ìöëêè îáéåêòëÿðÿ éþíÿëìÿäÿí,
äàùà ùóìàíèòàð îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ ìöâàôèã
ãàéäàëàð ãîéóëàðàã ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãó ôîðìàëàøäûðûëûá.

Ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãó

Ñèëàùëû òîããóøìà òÿðÿôëÿðèíèí ùöãóãè ìàùèééÿòëÿðè êðèòåðèéàñûíà

ýþðÿ, ñèëàùëû òîããóøìàëàð áó úöð òÿñíèôàòëàíäûðûëà áèëÿð:
äþâëÿòëÿðàðàñû ñèëàùëû òîããóøìàëàð, òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàò îëäóüó ñèëàùëû òîããóøìàëàð, áèð äþâëÿòèí ùþêóìÿò
ãöââÿëÿðè èëÿ ùþêóìÿòÿ ãàðøû äóðàí ñèëàùëû ãðóïëàð àðàñûíäà ñèëàùëû
òîããóøìàëàð, áèð äþâëÿòèí äàõèëèíäÿ ìöõòÿëèô ñèëàùëû ãðóïëàð
àðàñûíäà ñèëàùëû òîããóøìàëàð.
Áó ìÿñÿëÿäÿ èêèíúè áèð êðèòåðèéà ñèëàùëû òîããóøìàëàðûí ýåíèøëèéè
äÿ îëà áèëÿð. Áóíà ýþðÿ òÿñíèôàò àïàðìàã ëàçûì ýÿëÿðñÿ, î ùàëäà
òîããóøìàëàðû ýåíèøìèãéàñëû âÿ éà êöòëÿâè ñèëàùûë òîããóøìàëàð âÿ
338
ìÿùäóä ìèãéàñäà ñèëàùëû ìöíàãèøÿëÿðÿ àéûðìàã îëàð. Áó èêè
êðèòåðèéàíû áèðëèêäÿ äÿéÿðëÿíäèðäèêäÿ áó äÿôÿ ñèëàùëû òîããóøìàëàðû
äþâëÿòëÿðàðàñû ýåíèøìèãéàñëû ñèëàùëû òîããóøìàëàð, äþâëÿòëÿðàðàñû
ìÿùäóäìèãéàñëû âÿ ýåíèø îëìàéàí ñèëàùëû òîããóøìàëàð, áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí äà èøòèðàê åòäèéè ñèëàùëû òîããóøìàëàð, áèð äþâëÿòèí
ùþêóìÿò ãöââÿëÿðè èëÿ ãàðøû ãðóïëàð àðàñûíäà ýåíèøìèãéàñëû ñèëàùëû
òîããóøìàëàð, áèð äþâëÿò äàõèëèíäÿ ìöõòÿëèô ñèëàùëû ãóðïëàð àðàñûíäà
ýåíèøìèãéàñëû ñèëàùëû òîããóøìàëàð âÿ áèð äþâëäÿò äàõèëèíäÿ
ìöõòÿëèô ñèëàùëû ãðóïëàð àðàñûíäà êè÷èêìèãéàñëû ñèëàùëû òîããóøìàëàð
êèìè íþâëÿðÿ áþëìÿê îëàð.
ÁÌÒ-íèí éàðàíìàñûíäàí ãàáàã ùÿð ùàíñû áèð òÿøêèëàòûí ñèëàùëû
òîããóøìàéà òÿðÿô îëìàñû ìöìêöí îëìàäûüû ö÷öí ÁÌÒ-äÿí
ãàáàãêû ôÿàëèééÿòëÿð äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ
òóòóëóá. 1949-úó èëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿëÿðè èëÿ éàëíûç ìöùàðèáÿ
äåéèë, ùÿð íþâ ñèëàùëû òîããóøìàëàðëà áàüëû ìöääÿàëàðûí ãöââÿéÿ
ìèíäèéè ýþðöíöð. Åéíè çàìàíäà, áó ìöãàâèëÿëÿðèí 3-úö ìàääÿñè
èëÿ ìöÿééÿí õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê áÿçè äàõèëè ìöíàãèøÿëÿð äÿ
«áåéíÿëõàëã îëìàéàí ñèëàùëû òîããóøìàëàð» êèìè ãÿáóë åäèëèð.
Ãûñà øÿêèëäÿ ìöùàðèáÿíè «ñöëùìÿðàìëû ìöíàñèáÿòëÿðèí
êÿñèëìÿñè èëÿ éàíàøû èêè âÿ éà äàùà ÷îõ äþâëÿò àðàñûíäà ýöú
òÿòáèãåòìÿ âÿçèééÿòè» êèìè èôàäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Áÿçèëÿðèíÿ
ýþðÿ èñÿ «Ìöùàðèáÿ äþâëÿòëÿð ùöãóãó ãàéäàëàðûíà óéüóí îëàðàã
äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ñèëàùëû áèð òîããóøìà, ÷ÿêèøìÿäèð». Áó èçàù èëÿ
äÿ ìöùàðèáÿíèí ãàíóíëàðûíûí îëäóüó áèëäèðèëèð. Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò
áàõûìûíäàí ìöçàêèðÿ åäèëÿí ìöùàðèáÿ èñÿ èçàù åäèëäèéè çàìàí
«áåéíÿëõàëã» ñÿâèééÿäÿ îëàúàã. Áàøãà ñþçëÿ, ýåíèø äàõèëè
òîããóøìàëàð ùÿðáè âÿ ñîñèîëîæè áàõûìäàí «ìöùàðèáÿ» êèìè
àäëàíäûðûëà áèëñÿ äÿ, òîããóøìà áèð áàøãà äþâëÿòè äÿ ÿùàòÿ åäèá
áåéíÿëõàëã áèð ñÿâèééÿ ãàçàíìàäûüû òÿãäèðäÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò
áàõìûíäàí ìöùàðèáÿ ÿùàòÿñèíäÿí õàðèúäÿäèð. Êëàññèê íÿçÿðèééÿéÿ
ìÿíñóá ìöÿëëèôëÿð áó ìÿñÿëÿäÿêè ôÿðãëèëèéè äàùà ÷îõ áåéíÿëõàëã
ùöãóãà ýþðÿ ãÿáóë åòìÿêäÿ áó éîëëà äàõèëè ãèéàìëà ìöùàðèáÿ
àíëàéûøëàðûíû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàüà ÷àëûøûðëàð. Ô.Ñ.Íîðäùåäýÿ ýþðÿ,
ìöùàðèáÿ ìöòëÿã «ñèñòåìèí ùöãóãè áàõûìäàí áÿðàáÿð öçâëÿðè»,
éÿíè ñóâåðåí äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû áèð ìöáàðèçÿäèð. Áó, äþâëÿòèí

339
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ äåìÿê îëàð êè, éåýàíÿ àêòîð îëäóüó
äþâðëÿðëÿ áàüëû ãèéìÿòëÿíäèðìÿ êèìè ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ èíäèêè
âàõòäà äà åòèáàðëûäûð. Ùàëáóêè, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ àêòîð
íþâëÿðèíèí ÿí àç ÿêñ îëóíäóüó ñàùÿëÿðäÿí áèðè äÿ ìöùàðèáÿäèð.
ßíÿíÿâè èçàù ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöùàðèáÿíèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè
êöòëÿâè ñÿâèééÿëè èøòèðàê, äàâàìëû õàðàêòåðëè áèð òîããóøìà âÿ
ìöùöì ìèãäàðäà úàíëû èòêèäèð. Îíñóç äà áó ïðèíñèïëÿð äÿ éàëíûç
äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû òîããóøìàëàðäà îðòàéà ÷ûõûð. Íÿòèúÿäÿ
ìöùàðèáÿ èêè âÿ éà äàùà ÷îõ áåéíÿëõàëã àêòîð (ãàéäàéà ýþðÿ
äþâëÿò) àðàñûíäàêû ÿùàòÿëè, äàâàìëû, úèääè ñàéäà úàíëû èòêèéÿ ñÿáÿá
îëàí òîããóøìàíûí, áàøäà ñèëàùëû ãöââÿëÿð îëìàãëà áöòöí
âàñèòÿëÿðëÿ äàâàì åòäèðèëìÿñè êèìè èçàù îëóíà áèëÿð. Ñèëàùëû
òîããóøìà èñÿ «èêè âÿ éà äàùà ÷îõ äþâëÿòèí âÿ éà áèð äþâëÿò
äàõèëèíäÿ ìöÿééÿí ñèëàùëû ãóðïëàðûí ãàðøû òÿðÿôÿ ýöú òÿòáèã
åòìÿêëÿ áèð-áèðëÿðèíÿ öñòöí ýÿëìÿéÿ úÿùä âÿçèééÿòè» êèìè èçàù
åäèëèð. Ìöùàðèáÿíèí èçàùëàðûíäà äþâëÿò êÿëìÿñè îëìàñà äà,
ìöíàãèøÿíèí äàùà òåç äÿéèøÿí ìèãéàñû ñÿáÿáèíäÿí òîããóøìà
èçàùëàðû ýåòäèêúÿ êþùíÿëèð. Áÿçè ùëëàðäà áèð òÿøêèëàòûí äþâëÿòÿ
òÿøêèëàòëàðà, òÿøêèëàòëàðûí òÿøêèëàòëàðà ìöõòÿëèô àäëàðëà äà îñëà
«ìöùàðèáÿ» åëàí åòäèéè èíäèêè äþâðäÿ áåéíÿëõàëã ñÿíÿäëÿðèí äàùà
÷îõ äþâëÿòëÿðèí ìöùàðèáÿëÿðè èëÿ áàüëû ãàéäàëàð ãîéìàëàðû âÿ áó
íþâäÿí îëàí ãàéäàëàðà äàùà ÷îõ éåð âåðìÿñèíÿ àç ðàñò ýÿëèíñÿ äÿ,
ÿí àçû íÿçÿðäÿ òóòóëàí âÿçèééÿòëÿð áàõûìûíäàí áó ÷ÿð÷èâÿíèí
ãà÷ûëìàç îëäóüó ùÿãèãÿòäèð.
Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Þùäÿëèéè, áèð ãàéäà îëàðàã, áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ãöââÿ òÿáèãèíè âÿ éà ýöú òÿòáèãåòìÿ ùÿäÿñèíäÿí
èñòèôàäÿíè ãàäàüàí åäèð. Ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ éàëíûç áèð ùöúóì çàìàíû
áó ùöúóìóí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäè èëÿ, éàõóä ÁÌÒ
òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí, ÁÌÒ Þùäÿëèéèíèí ÂÛÛ ùèññÿñèíèí
ìöääÿàëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìÿñè ùàëûíäà áó ãÿðàðûí
éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ ãÿðàðäà ãåéä åäèëÿí âÿ ìåòîä âÿ
ÿñàñëàðà óéüóí îëàðàã ãöââÿ òÿòáèãè ìöìêöíäöð. Ëàêèí ñÿáÿáè íÿ
îëóðñà-îëñóí ìöùàðèáÿ àïàðàí, ñèëàùëû òîããóøìà âÿçèééÿòèíäÿ îëàí
òÿðÿôëÿðèí âÿ áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðèí ìöÿééÿí ãàéäàëàðà ýþðÿ ùÿðÿêÿò
åòìÿñè ëàçûì ýÿëèð.

340
 Ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãóíóí ìÿãñÿäè òîããóøàíëàðû âÿ
òîããóøìàäàí êÿíàðäà ãàëàíëàðû ëàçûìñûç èçòèðàáëàðäàí ãîðóìàã,
äöøìÿíèí ÿëèíÿ êå÷ÿí øÿõñëÿðèí, õöñóñèëÿ ùÿðáè ÿñèðëÿðèí,
éàðàëûëàðûí, õÿñòÿëÿðèí, ìöëêè øÿõñëÿðèí áÿçè ÿñàñ ùóìàíèòàð
ùöãóãëàðûíû ãîðóìàã, ìÿäÿíèééÿò ÿñÿðëÿðèíèí ñèëàùëû
òîããóøìàëàðûí òÿñèðëÿðèíäÿí çèéàí ÷ÿêìÿìÿëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã
âÿ ñöëùöí ìþùêÿìëÿíìÿñèíè àñàíëàøäûðìàãäûð. Áó ìÿãñÿäëÿðÿ
ýåäÿðÿê äàùà ìÿùâåäèúè òîããóøìàëàðûí áàø âåðäèéè ñîí äþâðëÿðè
íÿçÿðÿ àëàðàã «ÿòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû»íû äà ÿëàâÿ åòìÿê
âàúèáäèð.
Ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãëàðûíûí ìÿíáÿëÿðè
Ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãëàðûíûí áàøëûúà ìÿíáÿëÿðè áåéíÿëõàëã
ÿíÿíÿâè ãàéäàëàðëà áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäèð. Ñèëàùëû òîããóøìà
ùöãóãó èëÿ áàüëû ãàéäàëàðûí áàøûíäà ùÿðáè çÿðóðÿò, ùóìàíèçì
äàâðàíûøû ãàéäàëàðûíà òàáå îëìàã âÿ ëÿéàãÿòëè îëìàã äóðóð.
Ùÿðáè çÿðóðÿò ïðèíñèïè, áèð ñèëàùëû ìöíàãèøÿäÿ, äþâëÿòèí ÿí ãûñà
ìöääÿòäÿ ÿí àç èòêè âåðìÿêëÿ äöøìÿíèí ãèñìÿí âÿ éà òàìàìèëÿ
òÿñèðñèç ùàëà ñàëûíìàñûíà ëàçûì ýÿëÿúÿê ùÿúìäÿ, ñèëàùëû òîããóøìà
ùöãóãó èëÿ ãàäàüàí îëóíìàìûø íþâ âÿ ìèãäàðäà ãöââÿäÿí
èñòèôàäÿéÿ èúàçÿ âåðèð. Ùóìàíèçì äàâðàíûø ãàéäàëàðû ñèëàùëû
ìöíàãèøÿíèí ìÿãñÿäè ö÷öí ëàçûì ýÿëÿíäÿí äàùà ÷îõ íþâ âÿ
äÿðÿúÿéÿ ìàëèê ãöââÿíèí èñòèôàäÿñèíè ãàäàüàí åäèð. Ëÿéàãÿòëè
îëìàã ëÿéàãÿòñèç ìåòîäëàð âÿ âàñèòÿëÿðÿ ÿë àòìàüû ãàäàüàí åäèð.
Áåéíÿëõàëã ÷îõòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿð èñÿ èêè ÿñàñ ãðóïäà úÿìëÿíèð.
Áèðèíúè ãðóï ìöãàâèëÿëÿð ñèëàùëû òîããóøìàëàðûí òÿúùèçàòû, èäàðÿ
åäèëìÿñè, èøüàë âÿ áèòÿðÿôëèê, ñèëàùëû òîããóøìàëàðûí âàñèòÿ âÿ
ìåòîäëàðû èëÿ áàüëû ìöãàâèëÿëÿð îëóá 1907-úè èë Ùààãà ìöãàâèëÿëÿðè
èëÿ éàçëû øÿêëÿ ñàëûíìûøäûð. Èêèíúè ãðóï ìöãàâèëÿëÿð èñÿ ñèëàùëû
òîããóøìàäàí çÿðÿð÷ÿêÿíëÿðèí: ÿñèðëÿðèí, ìöùàôèçÿéÿ åùòèéàúû îëàí
ìöëêèëÿðèí, õÿñòÿ âÿ éàðàëûëàðûí, äÿíèçäÿ ãÿçàéà óüðàéàíëàðûí
ãîðóíìàñû èëÿ áàüëû ãàéäàëàð îëóá 1949-úó èë Ýåíåâðÿ
ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ éûüûëìûøäûð. Ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãó
ãàéäàëàðûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí áó ìöãàâèëÿëÿðè àøàüûäàêû øÿêèëäÿ
ñûðàëàìàã îëàð:

341
1) 16 àïðåë 1856-úû èë Ïàðèñ Äÿíèç Ùöãóãó Áÿéàííàìÿñè (äÿíèç
ìöùàðèáÿñè èëÿ áàüëûäûð);
2) 22 àâãóñò 1864-úö èë òàðèõëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè (ìöùàðèáÿäÿ
õÿñòÿ âÿ éàðàëûëàðà êþìÿêëÿ áàüëû);
3) 11 äåêàáð 1868-úè èë òàðèõëè Ñàíêò-Ïåòåðáóðã Áÿéàííàìÿñè
(ìöùàðèáÿäÿ áÿçè ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿðèí ãàäàüàí åäèëìÿñè èëÿ
áàüëû)
4) 29 èéóë 1899-úó èë òàðèõëè Ùààãà ìöãàâèëÿëÿðè (áîüóúó,
çÿùÿðëÿéèúè ãàçëàð, äàüûäûúû ìÿðìèëÿðèíûí ãàäàüàí åäèëìÿñè èëÿ
áàüëû ãóðó äþéöøëÿðèíèí ãàéäàëàðû ùàããûíäà)
5) 6 èéóë 1906-úû èë òàðèõëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè (äÿíèç ìöùàðèáÿñè
èëÿ áàüëûäûð);
6) 18 îêòéàáð 1907-úè èë òàðèõëè ÛÂ Ùààãà ìöãàâèëÿñè (ãóðó
äþéöøëÿðèíèí ãàéäàëàðû èëÿ áàüëû);
7) 18 îêòéàáð 1907-úè èë òàðèõëè ÂÛÛ, ÂÛÛÛ, ÛÕ âÿ ÕÛ Ùààãà
ìöãàâèëÿñè (äÿíèç ìöùàðèáÿñè èëÿ áàüëû);
8) 7 îêòéàáð 1907-úè èë òàðèõëè âÿ ÂÛ Ùààãà ìöãàâèëÿñè (äöøìÿí
òèúàðÿò ýÿìèëÿðè èëÿ áàüëû);
9) 17 èéóí 1925-úè èë òàðèõëè Úåíåâðÿ ïðîòîêîëó (êèìéÿâè âÿ áèîëîæè
ìöùàðèáÿ èëÿ áàüëû);
10) 27 èéóí 1926-úû èë òàðèõëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè (êèìéÿâè âÿ
áèîëîæè ìöùàðèáÿ èëÿ áàüëû);
11) 27 èéóë 1929-úó èë òàðèõëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè (ùÿðáè ÿñèðëÿð
ùàããûíäà);
12) 6 íîéàáð 1929-úó èë òàðèõëè Ëîíäîí ïðîòîêîëó (òèúàðÿò
ýÿìèëÿðèíÿ ãàðøû ñóàëòû ãàéûãëàðûí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ùàããûíäà);
13) 12 àâãóñò 1949-úó èë òàðèõëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè (ùÿðáè ÿñèðëÿðÿ
ãàðøû ýþðöëÿúÿê òÿäáèðëÿð, ãóðó âÿ äÿíèç ìöùàðèáÿëÿðè çàìàíû
éàðàëûëàðûí âÿçèééÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû âÿ ìöùàðèáÿäÿ ìöëêè
ÿùàëèíèí ìöäàôèÿñè ùàããûíäà);
14) 14 ìàé 1954-úö èë òàðèõëè Ùààãà ìöãàâèëÿñè (ìöùàðèáÿäÿ
òàðèõè-ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðèíèí ãîðóíìàñû ùàããûíäà).
Áåéíÿëõàëã ùöãóã ãàéäàëàðûíûí ùþêìö èëÿ áàüëû èðÿëè ñöðöëÿí
ìÿãàìëàð ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãó ãàéäàëàðû ö÷öí äÿ åòèáàðëûäûð.
Òÿúðöáÿäÿ õöñóñèëÿ ýöúëö òÿðÿôëÿðèí ñèëàùëû òîããóøìà ãàéäàëàðûíà

342
çèää ùÿðÿêÿò åòäèéè âÿ çèääèééÿòëÿðèí úÿçàñûç ãàëìàñû èëÿ éàíàøû,
áó ãàéäàëàðûí áþéöê ùèññÿñèíÿ òàáå îëóíäóüó äà ýþðöíöð. Ñèëàùëû
òîããóøìà ùöãóã ãàéäàëàðûíà òàáå îëìàüà ìÿúáóð åäÿí âàñèòÿëÿðèí
áàøûíäà èòêè èëÿ úàâàá âåðìÿê ýÿëèð. Áó ùàëäà èêè äþâëÿòèí
ôÿàëèééÿòè äÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãà çèää îëìàãëà éàíàøû áèðèíúè
äþâëÿòèí ôÿàëèééÿòè èêèíúè äþâëÿòèí ôÿàëèééÿòèíè ãàíóíèëÿøäèðèð.
Ñîíðàêû àêñèéàíûí ìÿãñÿäè èëê ùÿðÿêÿòÿ ÿë àòàí äþâëÿòè ùöãóãè
õÿòòÿ ñàëìàã ö÷öí ìÿúáóð åòìÿê âÿ úÿçàëàíäûðìàãäûð. ÛÂ ñàéëû
1907-úè èë Ùàààãà ìöãàâèëÿñèíèí 3-úö ìàääÿñèíäÿ ñèëàùëû
òîããóøìà ùöãóãóíà çèää ùÿðÿêÿò åäÿí òÿðÿôëÿðäÿí òÿçìèíàò òÿëÿá
åäèëìÿñè ùàããû òàíûíûá.
Ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãóíóí òÿòáèãè
Ñèëàùëû òîããóøìà âÿçèééÿòèíèí áàøëàìàñûíäàí ñîíà ÷àòìàñûíà
ãÿäÿð òîããóøàí äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ñèëàùëû òîããóøìà ãàéäàëàðû,
áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðëÿ òîããóøàí òÿðÿôëÿð àðàñûíäà èñÿ áèòÿðÿôëèê ùöãóãó
ãàéäàëàðû åòèáàðëûäûð. Ãàéäàéà ýþðÿ, ìöùàðèáÿ ðÿñìÿí åëàí åäèëäèéè
òàðèõäÿ áàøëàéûð. 1907-úè èë òàðèõëè ÛÛ Ùààãà ìöãàâèëÿñèíèí 1-úè
ìàääÿñèíäÿ ìöùàðèáÿ åëàí åäèëìÿäÿí òÿðÿôëÿð àðàñûíäà
äöøìÿí÷èëèê ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ áàøëàíìàéàúàüû, ìöùàðèáÿ åëàíûíûí
àéäûí âÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø îëìàñû þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ëàêèí Ïåðë
Ùàðáóð ùöúóìóíäà îëäóüó êèìè åëàí åäèëìÿäÿí òîããóøìàíûí
áàøëàìàñû èëÿ ìöùàðèáÿíèí áàøëàìàñû ìöìêöíäöð. Ìöãàâèëÿäÿ
õÿáÿðäàðëûãëà ìöíàãèøÿíèí äÿãèã øÿêèëäÿ áàøëàìàñû àðàñûíäà
ìöääÿò ýþñòÿðèëìÿéèá. Òîããóøìàíûí ìöùàðèáÿ åëàíûíû èçëÿìÿñè
êèôàéÿòäèð. Áó ãàéäàéà çèää ùÿðÿêÿò åäÿí äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã
ìÿñóëèééÿòè áèð òÿðÿôÿ, ìöùàðèáÿ åëàí åäèëìÿäÿí äèýÿð äþâëÿòèí
ñÿðùÿäëÿðèíè êå÷ÿí ñèëàùëû ãöââÿëÿðÿèí øÿõñè ùåéÿòèíÿ, ñèëàùëû
ãóëäóðà ãàðøû åäèëÿí äàâðàíûø ýþñòÿðèëèð âÿ ñèëàùëû òîããóøìà
ùöãóãóíóí òÿìèí åòäèéè ãàéäàëàðäàí èñòèôàäÿñèíÿ èìêàí âåðèëìèð.
Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ãàðøûìûçà ÷ûõàí ìöùöì ìÿãàì òîããóøìàíûí
áàøëàìàñû, êèìèí áàøëàäûüû, íÿ âàõò áàøëàíìûø ùåñàá åäèëÿúÿéèäèð.
«Ùöúóì»óí òÿðèôè ìÿñÿëÿñè èëê äÿôÿ Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòè
äþâðöíäÿ, Ñîâåò Èòòèôàãûíûí 6 ôåâðàë 1933-úö èëäÿ Úåíåâðÿäÿ
òîïëàøàí ñèëàùñûçëàøäûðìà êîôíðàíñûíäà áèð ìöãàâèëÿ ëàéèùÿñè
òÿãäèì åòìÿñè èëÿ ìöçàêèðÿ åäèëìèøäè. Áó ëàéèùÿ öçðÿ éàðàäûëàí

343
êîìèññèéà Í.Ïîëèòèñ âÿ Áîóðãóèíèí ùàçûðëàäûãëàðû ùåñàáàò 24 ìàé
1933-úö èëäÿ êîíôðàíñà òÿãäèì åäèëèá. Áó ùåñàáàòà ÿñàñÿí,
àøàüûäàêû 5 âÿçèééÿòäÿí áèðèíè éàðàäàí äþâëÿò «àãðåññîð» ùåñàá
åäèëÿúÿê:
1) áèð äþâëÿòèí áàøãà áèð äþâëÿòÿ ìöùàðèáÿ åëàí åòìÿñè;
2) ìöùàðèáÿ åëàí åòìÿäÿí áèð äþâëÿòí ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí áèð
áàøãà äþâëÿòèí ÿðàçèñèíè èñòèëà åòìÿñè;
3) ìöùàðèáÿ åëàí åòìÿäÿí äÿ îëñà, áèð äþâëÿòèí ãóðó, äÿíèç
âÿ éà ùàâà ãöââÿëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ áèð áàøãà äþâëÿòèí ÿðàçèñèíÿ,
ýÿìèëÿðèíÿ âÿ éà òÿééàðÿëÿðèíÿ ùöúóì åòìÿñè;
4) áèð áàøãà äþâëÿòèí ñàùèëëÿðèíèí âÿ éà ëèìàíëàðûíûí äÿíèçäÿí
áëîêàäàéà àëûíìàñû;
5) áèð áàøãà äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ éàðàäûëìûø âÿ áèð áàøãà
äþâëÿòèí ÿðàçèñèíè èñòèëà åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäÿí ñèëàùëû äÿñòÿëÿðÿ
éàðäûì åòìÿê.
Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòèíèí ùöúóìóí èçàùû ìÿñÿëÿñèíäÿ òÿäáèðëÿðè
áóíäàí î òÿðÿôÿ êå÷ìÿéèá. Áóíóíëà éàíàøû, Ñîâåò Èòòèôàãû, Òöðêèéÿ
âÿ äèýÿð ãîíøóëàðû èëÿ èéóë 1933-úö èëäÿ Ëîíäîíäà «ùöúóìóí
èçàùû» ìöãàâèëÿëÿðè èìçàëàíìûø, áó ìöãàâèëÿëÿðäÿ Ïîëèòèñ
ùåñàáàòàû ïðèíñèïëÿðè ìÿíèìñÿíèëèá. Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòûíûí éàðàäûëìàñûíäàí ñîíðà Áàø Àññàìáëåéàíûí 17 íîéàáð
1950-úè èëäÿ ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðëà «ùöúóìóí èçàùû åäèëìÿñè»
ìÿñÿëÿñèíäÿ Áåéíÿëõàëã Ùöãóã Êîìèññèéàñûíà âÿçèôÿ âåðìèøäèð.
Áåëÿëèêëÿ, ùöúóì âÿ òÿúàâöçöí òÿðèôè ìÿñÿëÿñèíäÿ ÁÌÒ Áàø
Àññàìáëåéàñûíûí 14 äåêàáð 1974-úö èë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ óçëàøìàéà
íàèë îëà áèëèíèá. Áó ãÿðàðà ÿñàñÿí, «Ùöúóì — áèð äþâëÿòèí äèýÿð áèð
äþâëÿòèí ñóâåðåíëèéèíÿ, ÿðàçè áöòþâëöéöíÿ âÿ éà ñèéàñè
ìöñòÿãèëëèéèíÿ ãàðøû âÿ éà áó òÿðèôäÿ ãåéä îëóíäóüó êèìè ÁÌÒ
Íèçàìíàìÿñè èëÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí äèýÿð ùÿð ùàíñû ôîðìàäà ñèëàùëû
ãöââÿ òÿòáèã åäèëìÿñèäèð». Ìöùàðèáÿ çàìàíû Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè
èëÿ âåðèëÿí ìöùàôèçÿåäèúè ùöãóãëàðäàí ãèñìÿí âÿ éà òàìàìèëÿ
èìòèíà îëóíìàñû, áó ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ñàçèø èìçàëàíìàñû ëÿüâ
åäèëÿñè, ìöãàâèëÿëÿðèí åòèáàðñûç îëàúàüû ìÿñÿëÿëÿðè ãöââÿéÿ
ìèíìèøäèð.

344
 Ñèëàùëû òîããóøìà âÿçèééÿòè ñèëàùëû òîããóøìàíûí ùÿãèãÿòÿí âÿ
äàâàìëû îëàðàã äàéàíìàñû èëÿ ñîíà ÷àòûð. Ñèëàùëû òîããóøìàíû
äàéàíäûðìàã, òîããóøàí äþâëÿòèí ìþâúóäëóüóíóí áàøà ÷àòìàñû,
ãåéä-øÿðòñèç òÿñëèì îëìàñû âÿ ñöëù ìöãàâèëÿñè èëÿ òîããóøìàíûí
áàøà ÷àòìàñû öñóëó èëÿ îëóð.
Òîããóøàí òÿðÿôëÿðèí àðàëàðûíäà àòÿøêÿñ âÿ éà ñöëù ñàçèøè
îëìàäàí òîããóøìàíû äàéàíäûðìàãëà òîããóøìà âÿçèééÿòèíèí áàøà
÷àòìàñû ìöøàùèäÿ åäèëèð (1716-úû èëäÿ Èñâå÷-Ïîëøà, 1720-úè èëäÿ
Èñïàíèéà-Ôðàíñà, 1801-úè èëäÿ Ðóñèéà-Èðàí ìöùàðèáÿëÿðè êèìè).
Òîããóøàí äþâëÿòëÿðäÿí áèðè äèýÿðèíèí ÿðàçèñèíè þëêÿñèíÿ ãàòûá î
äþâëÿòèí ìþâúóäëóüóíó áàøà ÷àòäûðûáñà (Äåáàëëàòèî) ìöùàðèáÿ
áàøà ÷àòûð. Òîããóøìà âÿçèééÿòèíè áàøà ÷àòäûðàí äèýÿð áèð éîë ÛÛ
Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ òÿòáèã îëóíìóø ãåéä-øÿðòñèç òÿñëèì
îëìàãäûð. Áó, òîããóøìàíûí àòÿøêÿñ åëàí åäèëìÿäÿí ìÿüëóáèééÿòè
ãÿáóë åäÿí áèð òÿðÿôèí ãåéäñèç-øÿðòñèç ñèëàùû éåðÿ ãîéìàñû èëÿ áàøà
÷àòäûðûëìàñû âÿçèééÿòèäèð. Àòÿøêÿñäÿ òîããóøàí òÿðÿôëÿðèí þç
øÿðòëÿðèíè âÿ àðçóëàðûíû èðÿëè ñöðÿ áèëìÿ àçàäëûüû îëìàñûíà
áàõìàéàðàã, øÿðòñèç òÿñëèìäÿ ìÿüëóáèééÿòè ãÿáóë åäÿí òÿðÿô ö÷öí
áåëÿ áèð öñòöíëöê éîõäóð. Òîããóøìàíûí ÿí ÷îõ ýþðöëÿí, ÿí òÿáèè
éîëó òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí èìçàëàíìàñûäûð. Ñöëù
ìöãàâèëÿñè òÿðÿôëÿðèí ùàíñû øÿðòëÿð àëòûíäà òîããóøìàíû ñîíà
÷àòäûðàúàãëàðûíû âÿ ìöíàãèøÿäÿí ñîíðà ñöëù øÿðàèòèíäÿ
ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿí áèð ìöãàâèëÿäèð. Ñöëù
ìöãàâèëÿñè òîããóøìàéà ñîí âåðäèéè êèìè òîããóøìà âÿ áèòÿðÿôëèê
ùöãóãëàðûíûí äà òÿòáèãèíÿ ñîí âåðèð. Òîããóøìàäà ãàíóíè îëàðàã
ýþðöëÿí òÿäáèðëÿð àðòûã ãàíóíè îëàðàã ýþðöëÿ áèëìÿç, ýÿìèëÿðè ÿëÿ
êå÷èðìÿ âÿ ýöúëÿ ÿëÿ êå÷èðèëìÿñè òÿòáèã îëóíà áèëìÿç, äèïëîìàòèê
âÿ êîíñóëëóã ìöíàñèáÿòëÿðè éåíèäÿí ãóðóëìàëûäûð. Ìöùàðèáÿ
çàìàíû ìöëêè ÿùàëèíèí ãîðóíìàñûíà äàèð 12 àâãóñò 1949-úó èë
òàðèõëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíèí ìöääÿàëàðûíà ýþðÿ, ìöãàâèëÿ
ìöääÿàëàðûíûí òÿòáèãèíèí áàøà ÷àòìàñû, ìöíàãèøÿéÿ òÿðÿô îëàíëàðûí
ÿðàçèëÿðèíäÿ öìóìè ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí áàøà ÷àòìàñû èëÿ, èøüàë
àëòûíäàêû ÿðàçèëÿðäÿ èñÿ öìóìè ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí áàøà
÷àòìàñûíäàí áèð èë ñîíðà éåðèíÿ éåòèðèëèð (6-úû ìàääÿ). Áóíóíëà
éàíàøû, èøüàë÷û äþâëÿò ñþçöýåäÿí ÿðàçèëÿðäÿ ùþêóìÿò âÿçèôÿñèíè

345
èúðà åäèðñÿ, èøüàëû ìöääÿòèíäÿ ìöãàâèëÿäÿ àéðûúà ãåéä åäèëìèø
ìöääÿàëàðëà áàüëû áóíó äàâàì åòäèðÿúÿê.
Ñèëàùëû ãöââÿëÿð âÿ ñèëàùëû ìöíàãèøÿ áþëýÿñè
Áèð ãàéäà îëàðàã, ñèëàùëû òîããóøìà ìöùàðèáÿ åäÿí äþâëÿòëÿðèí
ñèëàùëû ãöââÿëÿðè àðàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ñèëàùëû ãöââÿëÿð
òàáå÷èëèéèíäÿ îëàíëàðûí äàâðàíûøëàðûíà ìÿñóë áèð êîìàíäàíëûüà òàáå
îëàí òÿøêèëàòëàíìûø áþëìÿëÿðèí âÿ øÿõñè ùåéÿòèí ùàìûñûíû èôàäÿ
åäèð. 18 îêòéàáð 1907-úè èë òàðèõëè ÛÂ ñàéûëû Ùààãà ìöãàâèëÿñèíÿ
ýþðÿ, ìöùàðèáÿ ãàíóíëàðû, ùöãóã âÿ þùäÿëèêëÿðè éàëíûç îðäóéà
äåéèë, àøàüûäàêû øÿðòëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí éûüìà ãîøóí âÿ
êþíöëëö äÿñòÿëÿðÿ äÿ òÿòáèã åäèëèð:

1) ðÿùáÿðëèêäÿ òàáå÷èëèéèíäÿêèëÿðÿ úàâàáäåù îëàí áèð øÿõñèí

îëìàñû;
2) àéûðäåäèúè, ñàáèò âÿ óçàãäàí ñå÷èëÿ áèëÿí áèð èøàðÿéÿ ìàëèê
îëóíìàñû;
3) ñèëàùëàðûíû àøêàðäà ýÿçäèðìÿëÿðè;
4) ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðäà ñèëàùëû òîããóøìà ãàíóí âÿ
ÿíÿíÿëÿðèíÿ òàáå îëìàëàðû.
Ëàêèí éûüìà ãîøóíëàðûí âÿ éàõóä êþíöëëöëÿðèí îðäó âÿ éà îíóí
áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åòäèêëÿðè þëêÿëÿðäÿ îíëàð äà îðäó ñÿâèééÿñèíäÿ
ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Áóíóíëà éàíàøû, äöøìÿíèí éàõûíëàøìàñûíà ýþðÿ
èøüàëåäèëìÿ òÿùëöêÿñè îëàí þëêÿ ÿùàëèñèíèí êöòëÿâè øÿêèëäÿ àéàüà
ãàëõàðàã ñèëàùà ÿë àòìàëàðû ùàëûíäà îíëàð äà ñèëàùëàðûíû àøêàðäà
ýÿçäèðìÿ âÿ ñèëàùëû òîããóøìà ãàéäàëàðûíà òàáå îëìàëàðû øÿðòè èëÿ
ìöùàðèáÿäÿ èøòèðàê åäÿíëÿð êèìè ãÿáóë åäèëèð.
Òîããóøàí òÿðÿôëÿðèí áèð-áèðëÿðèíÿ ãàðøû äöøìÿí÷èëèê
òÿäáèðëÿðèíèí ùàçûðëûüûíû àïàðàúàãëàðû âÿ òÿòáèã åäÿúÿêëÿðè ÿðàçèéÿ
ìöùàðèáÿ (òîããóøìà) ÿðàçèñè äåéèëèð. Ìöùàðèáÿ áþëýÿñèíèí áèð
äþâëÿòèí ñóâåðåíëèê ÿðàçèñèíè, éÿíè ãóðó, äÿíèç âÿ ùàâà ÿðàçèñè èëÿ
à÷ûã äÿíèçè ÿùàòÿ åòäèéè ãÿáóë åäèëèð. Ùÿðáè ÿìÿëèééàò ñàùÿñè
ìöíàãèøÿ (ìöùàðèáÿ) áþëýÿñè äàõèëèíäÿ ìöíàãèøÿ åäÿí äþâëÿòëÿðèí
äöøìÿí÷èëèê àêñèéàëàðûíûí ôÿàë øÿêèëäÿ òÿòáèã åäèëäèéè ãóðó, äÿíèç
âÿ ùàâà ÿðàçèëÿðè îëóá ìöùàðèáÿ áþëýÿñèíèí ùàìûñûíû ÿùàòÿ åäÿ
áèëÿð. Ùÿðáè ÿìÿëèééàò ñàùÿñè òîããóøàí äþâëÿòëÿðèí èñòÿéè èëÿ âÿ éà
346
ñèëàùëû òîããóøìà àêñèéàñûíûí òÿòáèãè áàõûìûíäàí ìÿùäóäëàøäûðûëà
áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, 1911-1912-úè èëëÿð Òöðêèéÿ-Èòàëèéà ìöùàðèáÿñèíäÿ
î âàõò Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëàí Ýèðèò âÿ Êèïð
àäàëàðû ìöùàðèáÿ áþëýÿñè äàõèëèíäÿ îëñàëàð äà, ùÿðáè ÿìÿëèééàò
ñàùÿñèíäÿí êÿíàðäà ñàõëàíûëûá. Âàõòàøûðû äöíéàíûí áÿçè áþëýÿëÿðè
ÿââÿëúÿäÿí èêè âÿ éà ÷îõòÿðÿôëè áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðëÿ áèòÿðÿô
åëàí åäèëÿðÿê ùÿðáè ÿìÿëèééàò ñàùÿñèíèí êÿíàðûíäà ñàõëàíà áèëÿð.
Ñöâåéø êàíàëû 1888-úè èë Èñòàíáóë ìöãàâèëÿñè, Ïàíàìà êàíàëû 1881-
úè èë Áóåíîñ — Àéðåñ ìöãàâèëÿñè èëÿ íåéòðàëëàøäûðûëàðàã ùÿðáè
ÿìÿëèééàò ñàùÿñèíäÿí êÿíàðäà ñàõëàíûëûá. Áóíóíëà éàíàøû, òÿðÿôëÿð
ñöëù äþâðöíäÿ âÿ éà ìöíàãèøÿ çàìàíû èìçàëàéàúàãëàðû áèð
ìöãàâèëÿ èëÿ «ùÿðáñèçëÿøäèðèëìèø áþëýÿ» äÿ ìöÿééÿí åäÿ áèëÿð.
Ùÿðáñèçëÿøäèðèëìèø áþëýÿ äàøûíà áèëÿí ñèëàù âÿ ñóðñàòûí òÿõëèééÿ
åäèëäèéè, ùÿðáè ìöÿññèñÿëÿðäÿ äöøìÿí÷èëèê ôÿàëèééÿòëÿðèíèí
äàéàíäûðûëäûüû, ÿëàãÿäàð èíñòàíñèéàëàð âÿ õàëã òÿðÿôèíäÿí áóíëàðäàí
äöøìÿí÷èëèê ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿúÿéè, ùÿð úöð ùÿðáè
ôÿàëèééÿòÿ ñîí âåðèëäèéè áèëäèðèëÿí ðåýèîíëàðäûð.
Íåéòðàë äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèëÿðè òîããóøìà áþëýÿñè âÿ ùÿðáè
ÿìÿëèééàò ñàùÿñè îëà áèëìÿç, ëàêèí íåéòðàë áèð äþâëÿò áèòÿðÿôëèéèíè
òîããóøàí äþâëÿòëÿðäÿí áÿçèëÿðèíÿ ãàðøû ãîðóìàéûá âÿ éà ãîðóéà
áèëìÿéèáñÿ ìöíàãèøÿ äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí íåéòðàë äþâëÿò
ÿðàçèñèíäÿí ñèëàùëû ìöíàãèøÿ áþëýÿñè êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð.
Ãóðóäà ñèëàùëû òîããóøìà ãàéäàëàðû
Ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãó èëÿ áàüëû ÿíÿíÿâè ãàéäàëàðëà ÷îõòÿðÿôëè
áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð, õöñóñèëÿ ãóðó âÿ äÿíèçäÿêè òîããóøìàëàðëà
áàüëû ãàéäàëàð äà îðòàéà ÷ûõûá. Ãóðóäà ìöíàãèøÿ èëÿ áàüëû ÿíÿíÿâè
ãàéäàëàðëà éàíàøû, ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí åòèáàðÿí áåéíÿëõàëã
ìöãàâèëÿ âÿ ñàçèøëÿðëÿ ýåíèøìèãéàñëû ìöääÿàëàð òÿñáèò åäèëèá. Áó
ôÿñèë äàùà þíúÿ ãåéä åäèëìèø áÿçè ñàçèøëÿð ÿñàñ ýþòöðöëÿðÿê òÿäãèã
åäèëÿúÿê.

à. Ãóðóäà ñèëàùëû òîããóøìàíûí ñèëàùëàðû

18 îêòéàáð 1907-úè èë òàðèõèíäÿ èìçàëàíìûø ÛÂ Ùààãà

ìöãàâèëÿñèíÿ ÿëàâÿ îëàðàã «Ãóðó ìöùàðèáÿëÿðèíèí ãàíóíëàðû âÿ

347
ãàéäàëàðû ùàããûíäà» Òÿëèìàò ìöíàãèøÿäÿ îëàí äþâëÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí áÿçè ñèëàù âÿ ñóðñàòûí èñòèôàäÿñèíè ãàäàüàí åäèá.
Òÿëèìàòà ýþðÿ, òîããóøàí äþâëÿòëÿð äöøìÿíÿ çÿðÿð âåðÿí
âàñèòÿëÿðèí ñå÷èìèíäÿ ùÿäñèç ùöãóãà ìàëèê äåéèëëÿð. Ìöíàãèøÿ
äþâëÿòëÿðèíèí çÿùÿð âÿ çÿùÿðëè ñèëàùëàðëà äàùà ÷îõ àüðû âåðÿúÿê
ôîðìàäà ùàçûðëàíìûø ñèëàù, ìÿðìè âÿ ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿñè
ãàäàüàí åäèëèá.
1899-úó èë Ùààãà ñàçèøè èëÿ äàüûäûúû ìÿðìèëÿðèíèí, 1925-úè èë
Úåíåâðÿ Ïðîòîêîëó èëÿ äÿ çÿùÿðëè âÿ áîüóúó ãàçëàðûí âÿ
áàêòåðèîëîæè ñèëàùëàðûí èñòèôàäÿñè ãàäàüàí åäèëèá. Àíúàã Úåíåâðÿ
Ïðîòîêîëóíó èìçàëàéàí äþâëÿòëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè äöøìÿí äþâëÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí áó ñèëàùëàðûí èñòèôàäÿñè ùàëûíäà åéíè ôîðìàäà ùÿðÿêÿò
åòìÿê ùöãóãóíó þçëÿðèíäÿ ñàõëàìûøäûëàð. ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ
ìöíàãèøÿ åäÿí äþâëÿòëÿðèí ùå÷ áèðè çÿùÿðëè âÿ áîüóúó ãàçëàðëà
áàêòåðèîëîæè ñèëàùëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿéèáëÿð. Áóíóíëà éàíàøû,
ñà÷ìàëû ìÿðìèëÿðëÿ ñöðïðèç òÿëÿëÿðèí (çÿðÿðñèç ýþðöíÿí áèð ÿøéàíûí
— ãÿëÿì, ñààò, îéóíúàã êèìè ïàðòëàéûúû ìàääÿéÿ áàüëàíìûø ùàëäà
éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèíÿ ãîéóëìàñû) èñòèôàäÿñè äÿ ãàäàüàí åäèëèá.
Ãóðóäà òîããóøìàíû þéðÿíÿðêÿí õöñóñèëÿ àðàøäûðûëìàñû ëàçûì
ýÿëÿí ìÿñÿëÿ íöâÿ ñèëàùëàðûíûí âÿçèééÿòèäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè,
ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ñîíëàðûíäà ÀÁØ òÿðÿôèíäÿí Õèðîñèìà âÿ
Íàãàñàêèéÿ àòûëàí èêè àòîì áîìáàñû 100.000 íÿôÿðèí þëöìöíÿ,
100.000 íÿôÿðèí äÿ éàðàëàíìàñûíà ñÿáÿá îëóá. Î âàõòà ãÿäÿð íöâÿ
ñèëàùûíûí èñòåùñàëûíû âÿ èñòèôàäÿñèíè ãàäàüàí åäÿí ìöãàâèëÿ âÿ
ñàçèøëÿð îëìàéûá. Áþéöê êöòëÿâè çèéàí âåðÿí, èíñàí íÿñëèíèí áèîëîæè
òàðàçëûüûíäà ïîçóúó íÿòèúÿëÿð éàðàäàí, úÿìèééÿòèí ìÿíÿâèééàòûíà
âÿ ùóìàíèçì ïðèíñèïëÿðèíÿ çèää îëàí íöâÿ ñèëàùëàðûíûí ãàäàüàí
åäèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã ñàùÿäÿ ùàçûðëàíàí èëê ìöãàâèëÿ
1959-úó èë òàðèõëè Úÿíóá Ãöòá Ðåýèîíó ìöãàâèëÿñèäèð. Áó
ìöãàâèëÿ ÀÁØ, Àðýåíòèíà, Àâñòðàëèéà, Áåë÷èêà, ×åõîñëîâàêèéà,
Äàíèìàðêà, Ôðàíñà, Éàïîíèéà, ×èëè, Éåíè Çåëàíäèéà, Íîðâå÷, Ïîëøà,
Úÿíóáè Àôðèêà Ðåñóïáëèêàñû, Ñîâåò Èòòèôàãû âÿ Áþéöê Áðèòàíèéà
àðàñûíäà èìàçàëàíûá. Ìöãàâèëÿ Úÿíóá Ãöòá Ðåýèîíóíäà áöòöí íþâ
íöâÿ ïàðòëàéûúû âÿ ðàäèîàêòèâ ãàëûãëàðûí àòûëìàñûíû ãàäàüàí
åòìèøäèð.

348
 Áó ìÿñÿëÿäÿ 5 àâãóñò 1963-úö èëäÿ Ìîñêâàäà èìçàëàíàí
Ìîñêâà ìöãàâèëÿñè äÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð. ÀÁØ, Ñîâåò Èòòèôàãû âÿ
Áþéöê Áðèòàíèéà àðàñûíäà èìçàëàíàí áó ìöéãàâèëÿéÿ äàùà ñîíðà
Ôðàíñà âÿ ×èí Õàëã Ðåñïóáëèêàñû èñòèñíà îëìàãëà äåìÿê îëàð êè,
áöòöí äöíéà äþâëÿòëÿðè ãàòûëûá. Ìîñêâà ìöãàâèëÿñèíèí
ìöääÿàëàðûíà ýþðÿ, àòìîñôåðäÿ âÿ àòìîñôåðèí öñò òÿáÿãÿëÿðèíäÿ,
ùàáåëÿ äÿíèç ñÿðùÿäëÿðè èëÿ à÷ûã äÿíèç öñòöíäÿ âÿ àëòûíäà íöâÿ
ñèëàùëàðûíûí ñûíàãäàí êå÷èðèëìÿñè ãàäàüàí åäèëèá. Ëàêèí ìöãàâèëÿ
éåð àëòûíäà àïàðûëàúàã íöâÿ ñûíàãëàðû èëÿ áàüëû áèð ãàäàüà
ýÿòèðìÿéèá.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, 14 ôåâðàë 1967-úè èëäÿ Ëàòûí Àìåðèêàñû
þëÿêÿëÿðèíäÿí Áîëèâèéà, Áðàçèëèéà, Åêâàäîð, Ìåêñèêà âÿ ×èëè
àðàñûíäà «Ëàòûí Àìåðèêàñûíäà íöâÿ ñèëàùëàðûíûí ãàäàüàí
åäèëìÿñèíÿ äàèð ñàçèø» èìçàëàíûá. Áó ìöãàâèëÿ èëÿ èøòèðàê÷û
äþâëÿòëÿð íöâÿ ñèëàùû èñòåùñàë åòìÿìÿéè âÿ áó úöð ñèëàùëàðû
ñàõëàìàìàüû þùäÿéÿ ýþòöðöðëÿð.
Íöâÿ ñèëàùëàðûíûí éàéûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëàúàã ñÿâèééÿäÿ äèýÿð
ìöãàâèëÿ äÿ 1968-úè èëäÿ èìçàëàíàí «Íöâÿ ñèëàùëàðûíûí éàéûëìàñû
èëÿ áàüëû ìöãàâèëÿ»äèð. ÀÁØ, Áþéöê Áðèòàíèéà âÿ Ñîâåò Èòòèôàãû
àðàñûíäà èìçëàíàí áó ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí, áó ö÷ áþéöê äþâëÿò
íöâÿ ñèëàùëàðû âÿ éà äèýÿð ïàðòëàéûúû íöâÿ úèùàçëàðûíû âÿ éà áó êèìè
ñèëàùëàðûí âÿ éà úèùàçëàðûí íÿçàðÿòèíè áèëàâàñèòÿ âÿ éà äîëàéûñû éîëëà
ùå÷ êèìÿ òÿùâèë âåðìÿìÿéè âÿ íöâÿ ñèëàùëàðûíà ñàùèá îëìàéàí ùÿð
ùàíñû áèð äþâëÿòÿ íöâÿ ñèëàùëàðû âÿ éà äèýÿð ïàðòëàéûúû úèùàçëàðû
èñòåùñàë åòìÿñè âÿ éà áàøãà ôîðìàäà ÿëÿ êå÷èðìÿñè éàõóä ùÿð íþâ
ñèëàùëàðûí âÿ ïàðòëàéûúû úèùàçëàðûí íÿçàðÿòèíè ÿëÿ êå÷èðìÿñè ö÷öí
ùå÷ áèð øÿêèëäÿ êþìÿê, òÿøâèã âÿ éà ùÿâÿñëÿíäèðìÿ úÿùäè
ýþñòÿðìÿìéè ãÿðàðà àëûáëàð.
Éóõàðûäà ãûñà øÿêèëäÿ áÿùñ åäèëÿí ìöãàâèëÿ âÿ ñàçèøëÿðÿ
áàõìàéàðàã ýÿëÿúÿêäÿ áàø âåðÿúÿê ìöíàãèøÿëÿðäÿ íöâÿ ñèëàùûíûí
èñòèôàäÿñèíèí ãàðøûñûíû àëà áèëÿí ãÿòè ùå÷ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëèíìÿéèá.
Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ 8 èéóë 1996-úû èë òàðèõèíäÿ âåðäèéè òþâñèéÿ
ðÿéèíäÿ äÿ áó âÿçèééÿòè ãåéä åòìÿêëÿ éàíàøû þçöíöìöäàôèÿ
ùöãóãó èñòèñíà îëìàãëà íöâÿ ñèëàùëàðûíûí èñòèôàäÿñèíèí ãàäàüàí

349
îëäóüóíó áÿéàí åäèá. Þçöíöìöäàôèÿ ùàëûíäà íöâÿ ñèëàùûíûí òÿòáèã
åäèëèá-åäèëìÿéÿúÿéè äÿ ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëàðàã ãàëûð.

á. Ãóðóäà ñèëàùëû òîããóøìàíûí ìåòîäëàðû

Ñèëàùëû òîããóøìàíûí ìÿãñÿäè äöøìÿíèí ùÿðáè ýöúöíö

çÿèôëÿòìÿê âÿ ìÿùâ åòìÿêäèð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðè
äöøìÿíëÿðèíÿ òîããóøìàíûí ìÿãñÿäèíèí çÿðóðè åòäèéè ùÿúìäÿí ÷îõ
çÿðÿð âåðìÿìÿëèäèðëÿð. Àðçóîëóíàí íÿòèúÿ âÿ éà ùÿäÿô þëêÿ
ÿðàçèñèíèí áèð ùèññÿñèíè èøüàë åäÿðÿê äöøìÿí òÿðÿôè òÿñëèì îëìàüà
ìÿúáóð åòìÿêäèð. Ìöíàãèøÿ åäÿí òÿðÿôëÿðèí ÿëëÿðèíäÿêè úàíëû
ãöââÿ äöøìÿíè þëäöðìÿê, éàðàëàìàã âÿ éà ÿñèð àëìàã ö÷öí
èñòèôàäÿ åäèëèð. Òåõíèêè áàõûìäàí, éÿíè ùÿðáè íÿòèúÿ áàõûìûíäàí áó
ö÷ ìåòîä àðàñûíäà ôÿðã éîõäóð. Ëàêèí ùóìàíèçì áàõûìûíäàí
âÿçèééÿò òàìàì áàøãàäûð. ×öíêè þëöìöí ÷àðÿñè éîõäóð, àììà
éàðàëûíû ìöàëèúÿ åòìÿê îëàð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ ùöìàíèçì ïðèíñèïè
ÿñèð àëìàüû éàðàëàìàãäàí, éàðàëàìàüû þëöäöðìÿêäÿí öñòöí òóòóð.
Ùóìàíèçì ùöãóíóí áó ÿñàñ äöøöíúÿñè íÿçÿðÿ àëûíàðàã ãóðó
ìöùàðèáÿñèíèí ìåòîäëàðûíû äþðä éåðÿ áþëìÿê îëàð:

1) òÿñëèìîëìà ùöãóãó;
2) ìöùàðèáÿ àëäàòìà ôÿíäëÿðè;
3) úàñóñëóã;
4) ùöúóì, ìöùàñèðÿ âÿ áîìáàðäìàí.

Òÿñëèìîëìà ùöãóãó

Ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð çàìàíû ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðè áèð-áèðèíÿ ãàðøû

ìöõòÿëèô ýöú òÿòáèãèíÿ áàø âóðóðëàð: þëäöðìÿê, éàðàëàìàã âÿ
ìöùàðèáÿ ÿñèðè ýþòöðìÿê êèìè. Âóðóøàíëàðûí þëäöðöëìÿñè âÿ éà
éàðàëàíìàñû äþéöøìÿê èðàäÿñè íöìàéèø åäèðäèêëÿðè ìöääÿòäÿ
ãàíóíèäèð. Òîããóøìàíû äàéàíäûðûá òÿñëèì îëìàã èñòÿäèêëÿðèíè
áèëäèðÿíëÿðÿ òÿñëèì îëìàã ùöãóãó òÿìèí åäèëìÿëèäèð. Òÿñëèì îëàí
äþéöø÷ö þëäöðöëÿ âÿ éàðàëàíà áèëìÿç. Áó ñèëàùëû òîããøóìà
ùöãóãóíóí ãÿáóë åòäèéè öìóìè áèð ãàéäàäûð. Ëàêèí òÿñëèì
350
îëäóüóíó áèëäèðäèêäÿí ñîíðà àòÿøÿ äàâàì åäÿí äþéöø÷öéÿ àðòûã
òÿñëèì îëìàã ùöãóãó âåðèëÿ áèëìÿç.

Ìöùàðèáÿäÿ àëäàòìà ôÿíäëÿðè (ùèéëÿëÿð)

Ìöùàðèáÿ ôÿíäëÿðèíäÿ õàèíëèê âÿ éà øÿðÿôñèçëèê (ïåðôèäé) ùåñàá

åäèëÿúÿê ùàëëàð ãàäàüàí åäèëèá. 1907-úè èë Ùàããà ìöãàâèëÿñèíÿ
ÿëàâÿ òÿëèìàòûí 24-úö ìàääÿñèíäÿ äöøìÿí âÿ ÿðàçè ùàããûíäà
ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí ìöùàðèáÿ àëäàòìàëàðûíûí
ãàíóíè îëäóüó ãåéä åäèëìèøäèð. Òÿëèìàòûí 23-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ,
øÿðÿôñèçëèê êèìè ãÿáóë åäèëÿðÿê ãàäàüàí îëóíìóø ìöùàðèáÿ
àëäàòìàëàðû, äàíûøûã áàéðàüûíû (àü áàéðàã), ìèëëè áàéðàüû, ùÿðáè
ðöòáÿ èøàðÿëÿðè, äöøìÿíèí ùÿðáè ôîðìàñûíû, Ãûðìûçû Õà÷ âÿ Ãûðìûçû
Àéïàðà òÿøêèëàòëàðûíûí íèøàíëàðûíû ãàíóíñóç øÿêèëäÿ, ïèñ íèééÿòëÿ
èñòèôàäÿ åòìÿêäèð.

Úàñóñëóã

1907-úè èë Ùààãà Òÿëèìàòûíûí 29-úó ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, úàñóñ — áèð

ìóíàãèøÿ äþâëÿòèíèí ÿìÿëèééàò ÿðàçèñè äàõèëèíäÿ äöøìÿí òÿðÿôÿ
÷àòäûðìàã ö÷öí ñàõòà áÿùàíÿëÿðëÿ ýèçëè øÿêèëäÿ ìÿëóìàò
àõòàðûøûíäà îëàí âÿ éà òîïëàéàí øÿõñäèð. Ùÿìèí ìàääÿéÿ ýþðÿ,
ìÿëóìàò ìÿãñÿäè èëÿ äöøìÿí îðäóñóíóí ÿìÿëèééàò áþëýÿñèíÿ
äàõèë îëàí, ùå÷ áèð úèëäÿ ýèðìÿéÿí, ùÿì þç îðäóñóíà âÿ ùÿì äÿ
äöøìÿí îðäóñóíà ýþíäÿðèëìèø õÿáÿðëÿðè ÷àòäûðìàãëà âÿçèôÿëÿíäèðè-
ëèá òàïøûðûãëàðûíû à÷ûãúà éåðèíÿ éåòèðÿí, ÿñýÿðëÿð âÿ éà ÿñýÿð
îëìàéàíëàð úàñóñ ñàéûëìàçëàð.
Úàñóñó ÿëÿ êå÷èðÿí ìöíàãèøÿ èøòèðàê÷ûñû äþâëÿò îíó þç
ãàóííëàðûíà ýþðÿ úÿçàëàíäûðà áèëÿð. ßëÿ êå÷èðèëÿí úàñóñ ìöùàêèìÿ
åäèëìÿäÿí úÿçàëàíäûðûëà áèëìÿç. Úàñóñëóã åòäèêäÿí ñîíðà ÿëÿ
êå÷ìÿäÿí þç îðäóñóíà ãàéûäàí ÿñýÿð úàñóñ äàùà ñîíðà äöøìÿí
òÿðÿôèíäÿí ÿñèð ýþòöðöëñÿ, îíà ìöùàðèáÿ ÿñèðè êèìè äàâðàíûëìàëûäûð
âÿ ÿââÿëêè úàñóñëóã ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ úÿçàëàíäûðûëà áèëìÿç
(Òÿëèìàòûí 31-úè ìàääÿñè). Ìöëêè úàñóñëàð èñÿ äàùà ñîíðà
éàõàëàíìàëàðû ùàëûíäà äà ìöùàêèìÿ åäèëÿðÿê úÿçàëàíäûðûëà áèëÿðëÿð.

351
 Ùöúóì, ìöùàñèðÿ âÿ áîìáàðäìàí

1907-úè èë Ùààãà Òÿëèìàòûíûí 25-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ìöäàôèÿ

îëóíìàéàí øÿùÿðëÿðÿ (à÷ûã øÿùÿðëÿðÿ), ãÿñÿáÿëÿðÿ âÿ øÿõñè
ìÿíçèëëÿðÿ ùÿð ùàíñû âàñèòÿ èëÿ ùöúóì âÿ áîìáàðäìàí åòìÿê
ãàäàüàíäûð. Òÿëèìàòûí 26-úû ìàääÿèñíÿ ýþðÿ, ùöúóì åäÿí ùÿðáè
áèðëÿøìÿëÿðèí êîìàíäàíû áîìáàðäìàíà áàøëìàçäàí ãàáàã éåðëè
èäàðåòìÿ îðãàíëàðûíà õÿáÿð âåðìÿéÿ áîðúëóäóð. Ìöùàñèðÿëÿðäÿ âÿ
áîìáàðäìàíëàðäà èáàäÿòÿ, èíúÿñÿíÿòÿ, õåéðèééÿ÷èëèê èøëÿðè ö÷öí
ùàçûðëàíàí áèíàëàðûí, òàðèõè ÿñÿðëÿðèí âÿ õÿñòÿõàíàëàðà õÿñòÿ âÿ
éàðàëûëàðûí òîïëàíûø ìÿíòÿãÿëÿðèíèí (áó éåðëÿðèí ùÿðáè ìÿãñÿäëÿðëÿ
èñòèôàäÿ åäèëìÿìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ) áîìáàðäìàíûíäàí ÷ÿêèíìÿê
ëàçûìäûð. Ìöùàñèðÿéÿ àëûíìûø òÿðÿô äÿ áó éåðëÿðè ãàáàãúàäàí
áèëäèðìÿê âÿ ýþðöíÿúÿê ôîðìàäà èøàðÿëÿìÿêäÿ áîðúëóäóð.
Ùöúóìäàí ñîíðà èøüàë åäèëÿí áèð øÿùÿðèí âÿ éà áèð ìÿíòÿãÿíèí
òàëàí åäèëìÿñè äÿ åéíè Òÿëèìàòëà ãàäàüàí åäèëèá.
1907-úè èë Ùààãà Òÿëèìàòûíûí áîìáàðäìàíëà áàüëû ìöääÿàëàðû
äþâðöí èíêèøàô åäÿí äþéöø òåõíîëîýèéàñû ãàðøûñûíäà éåòÿðñèç ãàëûá.
Àâèàñèéàíûí èíêèøàôû âÿ óçàãìÿíçèëëè ðàêåòëÿðèí ìþâúóäëóüó
äöøìÿí äþâëÿòèí ùÿð ùàíñû áèð øÿùÿðèíè «ìöäàôèÿ îëóíàí øÿùÿð»
âÿçèééÿòèíÿ ñàëìûøäûð. Áèðèíúè âÿ èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿëÿðèíäÿ áèð
íå÷ÿ èñòèñíà õàðèúèíäÿ áöòöí ìöíàãèøÿ äþâëÿòëÿðè äöøìÿí
øÿùÿðëÿðèíè «ìöäàôèÿ îëóíàí øÿùÿð» ùåñàá åäÿðÿê áó øÿùÿðëÿðÿ
ãàðøû î øÿêèëäÿ ùÿðÿêÿò åäèáëÿð.

ú. Õÿñòÿ âÿ éàðàëûëàðûí ãîðóíìàñû âÿ þëöëÿð

Ñèëàùëû ìöíàãèÿøÿëÿðäÿ õÿñòÿ âÿ éàðàëûëàðûíûí âÿçèééÿòëÿðè èëÿ

áàüëû ôÿàëèééÿòëÿðèí òÿøÿááöñêàðû èñâå÷ðÿëè ùÿêèì Æàí Ùåíðè Äóíàíò
îëóá. Äóíàíò 1859-úó èëäÿ Ñîëôåðèíî ìöùàðèáÿñèíäÿ øàùèäè îëäóüó
àüðû-àúûëû ùàäèñÿëÿðè «Ñîëôåðèíî õàòèðÿñè» àäëû ÿñÿðèíäÿ äèëÿ
ýÿòèðìÿêëÿ áó ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíÿ úÿùäëÿð ýþñòÿðìèøäèð. Áó
úÿùäëÿðèí íÿòèúÿñè îëàðàã 1864-úö èëäÿ Úåíåâðÿäÿ ãóðó
ìöùàðèáÿëÿðèíäÿ õÿñòÿ âÿ éàðàëûëàðûíûí âÿçèééÿòëÿðèíèí
éàõøûëàøäûðûëìàñû ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëû ìöãàâèëÿ èìçàëàíìûø âÿ

352
Îñìàíëû äþâëÿòè 1865-úè èëäÿ áó ìöãàâèëÿéÿ ãîøóëìóøäóð. Ñîíðàêû
èëëÿðäÿ áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ÷îõñàéëû ìöãàâèëÿëÿð èìçàëàíìàãëà
éàíàøû, íÿùàéÿò ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà áöòöí ìöùàðèáÿ
ãóðáàíëàðûíûí âÿçèééÿòèíè ÿùàòÿ åäÿúÿê ôîðìàäà áàøëàéàí
ôÿàëèééÿòëÿð ñîíóíäà 12 àâãóñò 1949-úó èëäÿ Úåíåâðÿäÿ áþéöê
ÿùÿìèééÿò äàøûéàí äþðä àéðû ìöãàâèëÿ èìçàëàíûá. Ãûñà øÿêèëäÿ
1949-úó èëäÿ Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿëÿðè êèìè àäëàíäûðûëàí áó
ìöãàâèëÿëÿðèí Û âÿ ÛÛ ñàéëû îëàíëàðû ñèëàùëû ãöââÿëÿðäÿ õÿñòÿ âÿ
éàðàëûëàðûí âÿçèééÿòëÿðèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëûäûð.
Ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí øÿõñè ùåéÿòè èëÿ õèäìÿòÿ éàðàðëû ñàéûëàíëàð âÿ
éàðàëûëàð úèíñ, èðã, ìèëëèéÿò, ñèéàñè äöøöíúÿ âÿ áóíà îõøàð ùÿð ùàíñû
áèð êðèòåðèéàéà ÿñàñëàíàðàã àéðû-ñå÷êèëèê àïàðìàäàí, ÿëèíäÿ
îëäóãëàðû äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ùóìàíèçì ùèññÿëÿðèíÿ óéüóí äàâðàíûø
ýþðìÿëèäèðëÿð âÿ ìöàëèúÿ îëóíìàëûäûðëàð. Áóíàëûðí ùÿéàòëàðûíà âÿ
øÿõñèééÿòëÿðèíÿ ãàðøû ùàíñû áèð ùöúóì, èøýÿíúÿ, öçÿðèíäÿ áèîëîæè
ñûíàãëàð êå÷èðèëìÿñè, ãÿñäÿí òèááè éàðäûìäàí âÿ âÿ äèããÿòäÿí
êÿíàð áóðàõûëìàëàðû âÿ éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðÿ âÿ éà èíôåêñèéà
òÿùëöêÿñè èëÿ öç-öçÿ ãîéëóìàñû ãàäàüàíäûð.
Ìöùàðèáÿ âàõòû ìöëêèëÿðèí ãîðóíìàñûíà äàèð 12 àâãóñò 1949-úó
èë òàðèõëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè èëÿ éàíàøû «Ìèëëÿòëÿðàðàñû ìàùèééÿòè
îëìàéàí èõòèëàôëàð» ùàçûðëàíìûøäûð (3-úö ìàääÿ). Áóíà ýþðÿ, àëè
èøòèðàê÷ûëàðäàí áèðèíèí ÿðàçèñèíäÿ áàø âåðÿí, ëàêèí áåéíÿëõàëã
ìàùèééÿò äàøûìàéàí ñèëàùëû èõòèëàô âÿçèééÿòèíäÿ îëàúàã òÿðÿôëÿðäÿí
áèðè ùå÷ îëìàñà àøàüûäàêû ìöääÿàëàðû òÿòáèã åòìÿéè þùäÿëèéÿ
ýþòöðÿúÿêëÿð:
Ñèëàùëàðûíû òÿùâèë âåðÿí ñèëàùëû ãöââÿëÿð ìÿíñóáëàðû èëÿ õÿñòÿëèê,
ìÿúáóðèééÿò, ùÿáñëÿ áàüëû âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáëÿ ùÿðáäÿí
êÿíàð îëàí øÿõñëÿð äÿ äàõèë îëìàãëà òîããóøìàäà áèðáàøà èøòèðàê
åòìÿéÿí øÿõñëÿðÿ ùÿð øÿðàèòäÿ èðãèíÿ, äèíèíÿ âÿ éà åòèãàäûíà,
úèíñèíÿ, àíàäàí îëìàñû, ñÿðâÿòè âÿ áóíëàðà îõøàð äèýÿð ùÿð ùàíñû àí
èëÿ ÿñàñëàíàí ãåéðè-äöçýöí ôÿðã ãîéóëìàäàí ùóìàíèñò äàâðàíûø
ýþñòÿðèëÿúÿê.
Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí øÿõñëÿðÿ ãàðøû ùÿð âàõò ùàðàäà îëóðñà
îëñóí áó äàâðàíûøëàðû ýþñòÿðìÿê ãàäàüàíäûð:

353
 à) ùÿéàòûíà âÿ îðãàíèçìèí áöòþâëöéöíÿ ãÿñäëÿð, î úöìëÿäÿí
ãÿòëÿ éåòèðìÿ, îðãàíà õÿòÿð éåòèðìÿ, çöëì, ÿçàá âÿ èøýÿíúÿëÿð;
á) ýèðîâýþòöðìÿ;
ú) øÿõñëÿðèí ùåéñèééàò âÿ øÿðÿôèíÿ ãàðøû òîõóíìàëàð, î
úöìëÿäÿí, ëàüà ãîéìà âÿ àë÷àëäûúû ùÿðÿêÿòëÿð;
÷) Íèçàìè øÿêèëäÿ éàðàäûëìûø áèð ìÿùÿêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí âÿ
ìÿäÿíè ìèëëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí çÿðóðè ùåñàá åäèëÿí ÿäëèééÿ òÿìèíàòû
àëòûíäà âåðèëìèø ùþêìëÿðÿ ÿñàñëàíìàéàí ìÿùêóìëóã âÿ åäàìëàð.
Ìöíàãèøÿäÿ îëàí äþâëÿòëÿð ùÿð âàõò ìöùàðèáÿ ìåéäàíûíäà
þëöëÿðè àõòàðìàã âÿ áóíëàðûí ñîéóëìàñûíûí ãàðøûñûí àëìàã ìÿãñÿäè
èëÿ ëàçûìè òÿäáèðëÿð ýþðÿúÿêëÿð. Úÿñÿäëÿðèí äÿíèçÿ àòûëìàñû âÿ éà
òîðïàüà áàñäûðûëìàñûíäàí ãàáàã þëöìöíÿ òàì ÿìèí îëìàã ö÷öí
êèôàéÿò ãÿäÿð òèááè ìöàéèíÿ àïàðûëìàëû âÿ þëÿíèí øÿõñèééÿòè
ìöÿééÿí åäèëìÿëèäèð. Âÿçèééÿò âÿ øÿðàèò èìêàí âåðäèéè äÿðÿúÿäÿ
þëöëÿð áèð-áèð äÿôí åäèëìÿëèäèð.
Ìöùàðèáÿ òÿðÿôëÿðè äöøìÿí òÿðÿôÿ àèä îëàí ÿëëÿðèíÿ êå÷ìèø
õÿñòÿëÿðèí, éàðàëûëàðûí, äÿíèçäÿ ãÿçàéà óüàðìûøëàðûí âÿ þëöëÿðèí
øÿõñèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí áöòöí ìÿëóìàòëàðû
ìöìêöí îëàí ÿí ãûñà âàõò ÿðçèíäÿ òÿñáèò åòìÿëèäèðëÿð. Áó
ìÿëóìàòëàðû âÿ þëöì ñÿíÿäëÿðèíè ÛÛÛÚåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè ÿñàñûíäà
íÿçÿðäÿ òóòóëàí «Ìÿëóìàò Ìöáàäèëÿñè Áöðîñó»íà ÷àòäûðìàëûäûðëàð.
Áóíóíëà éàíàøû, þëöëÿðèí öñòöíäÿí ÷ûõàí ÿøéà âÿ ïóëëàðëà àèëÿëÿðè
ö÷öí ìöùöì îëàí ñÿíÿäëÿð âÿ âÿñèééÿòíàìÿëÿð äÿ áó ìÿëóìàò
áöðîëàðû âàñèòÿñèëÿ ÿëàãÿäàð èíñòàíñèéàëàðà ÷àòäûðûëìàëûäûð.
Û Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíèí 24-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, éàëíûç õÿñòÿ
âÿ éàðàëûëàðûí òÿäãèã åäèëìÿñè, äàøûíìàñû, ãóëëóã åäèëìÿñè âÿ éà
õÿñòÿëèêëÿðèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû èëÿ âÿçèôÿëÿíäèðèëìèø øÿõñè
ùåéÿò ñÿùèééÿ áþëìÿëÿðè âÿ ãóðóìëàðûíûí èäàðÿåòìÿ ùåéÿòè, ñèëàùëû
ãöââÿëÿðèí íÿçäèíäÿ îëàí ðóùàíèëÿð ùÿð âàõò âÿ ùÿð éåðäÿ
ãîðóíàúàã âÿ ùþðìÿò ýþðÿúÿêëÿð. Áó ùåéÿòèí âÿ âàñèòÿëÿðèí
öçÿðëÿðèíäÿ òàíûíìà èøàðÿëÿðèíèí îëìàñû ìÿúáóðèäèð.

354
 Ùÿðáè ÿñèðëÿð

Ùÿðáè ÿñèðëèê ãÿäèì äþâðëÿðäÿí ìÿëóì îëàí âÿçèééÿòäèð. Î

äþâðëÿðäÿ ùÿðáè ÿñèðëÿð éà þëäöðöëöð éà äà ãóëà ÷åâðèëèðäèëÿð. Èñëàì
äèíèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû èëÿ ùÿðáè ÿñèðëÿðèí âÿçèééÿòèíäÿ ìöñáÿò
äÿéèøèêëèêëÿð îëóá. Èñëàì äöøöíúÿñèíÿ ýþðÿ, ìöùàðèáÿ ÿñèðëÿðèíÿ
îíëàðûí äÿéèøäèðèëìÿñè, ýèðîâ ÿâÿçèíäÿ âÿ éà ÿâÿñèç ýåðè âåðèëìÿñè
ôîðìàñûíäà ìöõòÿëèô òÿäáèðëÿð òÿòáèã îëóíìóøäóð.
Ùÿðáè ÿñèðëÿðëÿ áàüëû ãàéäàëàð, èëê þíúÿ ãàéäàëàð (àäÿò âÿ
ÿíÿíÿ) ìåéäàíà ÷ûõìûø, 1907-úè èë âÿ 1929-úó èëäÿ èìçëàíàí
áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäÿí ñîíðà 12 àâãóñò 1949-úó èëäÿ
Úåíåâðÿäÿ èìçàëàíàí ÛÛÛ ìöãàâèëÿ ùÿðáè ÿñèðëÿðÿ àèääèð. 30 éàíâàð
1953-úö èë òàðèõèíäÿ èìçàëàíìûø âÿ 6020 ñàéëû Ãàíóíëà äàõèëè
ãàíóíâåðèúèëêëÿ çÿìàíÿò àëòûíà àëûíìûøäûð.
Êèìëÿðèí ùÿðáè ÿñèð ùåñàá åäèëÿúéè ÛÛÛ Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíèí
4-úö ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëèá. Áó ìàääÿéÿ ýþðÿ ùÿðáè ÿñèð ñàéûëà
áèëÿí øÿõñëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð:
1) ñèëàùëû ãöââÿëðèí øÿõñè ùåéÿòè;
2) ñèëàùëû ãöââëÿð äàõèëèíäÿ éûüìà ãîóøí âÿ êþíöëëö
áþëìÿëÿðèí öçâëÿðè;
3) ñàõëàéàí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òàíûíìàéàí ùþêóìÿòÿ ìÿõñóñ
âÿ éà ðÿùáÿðëèéÿ áàüëû îëäóãëàðûíû èðÿëè ñöðÿí íèçàìè ñèëàùëû
ãöââÿëÿðèí öçâëÿðè;
4) ùÿðáè òÿééàðÿëÿðèí ìöëêè ùåéÿòè, ùÿðáè àýåíòëÿð, îðäó
òàáåëèéèíäÿ îëàí ìöùÿíäèñëÿð, ÿñýÿðèí èñòèðàùÿò åòìÿñèíè âÿ
ÿéëÿíìÿñèíè òÿìèí åäÿí áþëìÿëÿðèí ùåéÿòè;
5) òèúàðÿò äîíàíìàëàðûíûí øÿõñè ùåéÿòè èëÿ ìöëêè àâèàñèéàíûí
åêèïàæû.
ÛÛÛ ìöãàâèëÿíèí ÿñàñ ìþâçóñó ùÿðáè ÿñèðëÿðèí úèíàéÿòêàð êèìè
ãÿáóë åäèëìÿìÿñèäèð. Áó ñÿáÿáëÿ ùÿðáè ÿñèðëÿðèí øÿõñè àçàäëûãëàðû
ìöùàðèáÿ ìöääÿòèíäÿ ìÿùäóäëàøäûðûëûð âÿ áó âÿçèééÿò
ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñû èëÿ éåêóíëàøìàëûäûð. ßýÿð áèð ìöùàðèáÿ
ÿñèðè àéðû úèíàéÿò èøëÿéèáñÿ ùàããûíäà úèàíéÿò èøè à÷ûëìàëû, ëàçûìè
úÿçàëàð áóíà ýþðÿ òÿíçèìëÿíìÿëèäèð. Áåëÿ îëäóüó ö÷öí ìöùàðèáÿ
ÿñèðëÿðèíÿ âåðèëÿí ìÿäóäëàøäûðìàëàð ìöùàðèáÿíèí ýÿòèðäèéè

355
òÿäáèðëÿðäÿí ÷îõ îëà áèëìÿç. Ùÿðáè ÿñèðëèê íÿ áèð úÿçà, íÿ äÿ
çÿðÿðÿ ãàðûø òÿäáèðäèð, éàëíûç äöøìÿí äþâëÿòèí ÿëèíÿ äöøìöø
îëàíëàðûí ìöùàðèáÿéÿ éåíèäÿí ãàòûëìàëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí
ýþðöëÿí òÿäáèðäèð.
ÛÛÛ Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíèí 13-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ùÿðáè
ÿñèðëÿðÿ ùÿð âàõò ùóìàíèñò éàíàøûëìàñû ìÿúáóðèäèð. Îíëàðû ÿëèíäÿ
ñàõëàéàí äþâëÿòèí ùÿðáè ÿñèðëÿðèí þëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíÿúÿê âÿ éà
ñàüëàìëûãëàðûíû úèääè òÿùëöêÿéÿ ñàëàúàã ôÿàëèééÿòëÿðäÿ îëìàã
ãàäàüàí îëóá, áó ôîðìàäà ùÿðÿêÿò åäÿí ùÿð áèð äþâëÿò ìöãàâèëÿéÿ
çèää øÿêèëäÿ äàâðàíìûø ùåñà åäèëèð.
Ùÿðáè ÿñèðëÿð ùàããûíäà Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíèí 109-úó
ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, ìöíàãèøÿäÿ îëàí òÿðÿôëÿð àüûð õÿñòÿ âÿ àüûð
éàðàëû ùÿðáè ÿñèðëÿðè àïàðûëà áèëÿúÿê ùàëà ýÿëäèêäÿí ñîíðà ñàéëàðûíà
âÿ ðöòáÿëÿðèíÿ áàõûëìàäàí þëêÿëÿðèíÿ òÿùâèë âåðìÿëèäèðëÿð. 109 âÿ
110-úó ìàääÿëÿðÿ ýþðÿ «ñàüàëìàç äÿðÿúÿäÿ éàðàëû âÿ éà õÿñòÿ
îëóá çåùíè âÿ ôèçèê ãàáèëèééÿòëÿðè õåéëè äÿðÿúÿäÿ çÿèôëÿìèø
îëàíëàð»ëà «áèð èë ìöääÿòèíäÿ ñàüàëìàñû èìêàíû ýþðöíìÿéèá,
ìöàëèúÿéÿ åùòèéàúû îëàíëàðëà, çåùíè âÿ ôèçèêè ãàáèëèééÿòëÿðè õåéëè
äÿðÿúÿäÿ âÿ äàâàìëû ñóðÿòäÿ çÿèôëÿìèø ýþðöíÿíëÿð» áèðáàøà
þëêÿëÿðèíÿ ýþíäÿðèëÿúÿêëÿð. Þëêÿëÿðèíÿ ýåðè ýþíäÿðèëÿí ÿñèðëÿðèí
ùå÷ áèðèíäÿí ùÿðáè âÿçèôÿäÿ èñòèôàäÿ îëóíìàìàëûäûðëàð.
Ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðè àðàñûíäà ìöíàãèøÿ áàøà ÷àòàí êèìè ùÿðáè
ÿñèðëÿð äÿðùàë þëêÿëÿðèíÿ ýåðè âåðèëìÿëèäèðëÿð.
Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð ãöââÿëÿðèíèí Êîðåéàäà ýöú òÿòáèã åòìÿëÿðè
çàìàíû äþéöøëÿðè áàøà ÷àòäûðìàã ö÷öí Øèìàëè Êîðåéà
íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ ÁÌÒ Êîìàíäàíëûüû àðàñûíäà äàíûøûãëàð
êå÷èðèëÿðêÿí ùÿðáè ÿñèðëÿðèí þëêÿëÿðèíÿ ýåðè âåðèëìÿñè ìöùöì áèð
àíëàøûëìàçëûüà éîë à÷ûá. Øèìàëè Êîðåéàëûëàð îíëàðûí ÿñèðëÿðèíèí
þçëÿðè èñòÿìÿñÿëÿð äÿ þëêÿëÿðèíÿ ýåðè âåðèëìÿñèíäÿ èñðàð åòìèøëÿð.
Øèìàëè êîåéàëûëàðûí èääèàñûíà ýþðÿ, Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíèí 118-úè
ìàääÿñè ýåðè âåðèëìÿéè ìÿúáóðè ùåñàá åäèðäè. Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Áàø Àññàìáëåéàñû èñÿ 3 äåêàáð 1952-úè èë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ ìÿúáóðè
øÿêèëäÿ ýåðè ãàéòàðìàüà ãàðøû ÷ûõìûøäû.

356
 Èøüàë

Èøüàë (îúúóïàòèî) äöøìÿí äþâëÿòëÿðèí ÿðàçñèíèí ùàìûñûíäà âÿ éà

áèð ùèññÿñèíäÿ ùÿìèí äþâëÿòèí ñÿëàùèééÿòëÿðèíèí ÿâÿçèíäÿ äöøìÿí
äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí éàðàäûëìàñûäûð. 1907-úè èë Ùààãà Òÿëèìàòû-
íûí 42-úè ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, äöøìÿí îðäóñóíóí íöìàéèøêàðàíÿ
øÿêèëäÿ ùàêìèééÿòè àëòûíà êå÷ìèø þëêÿ èøüàë åäèëìèø þëêÿ ñàéûëûð.
12 àâãóñò 1949-úó èë òàðèõëè ÛÂ Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè
«Ìöùàðèáÿäÿ ìöëêè øÿõñëÿðèí ãîðóíìàñû èëÿ áàüëû ìöãàâèëÿ» èëÿ
áó ñàùÿäÿ ìöÿééÿí ãàéäàëàð éàðàäûá.
Ñèëàùëû òîããóøìàäà áèð äþâëÿò ÿðàçèñèíèí èøüàë åäèëìÿñè áó
þëêÿíèí ñóâåðåíëèéèíÿ ñîí ãîéóëìàñû êèìè ãÿáóë åäèëÿ áèëìÿç.
Èøüàë åäèëÿí þëêÿíèí äþâëÿò ùàêèìèééÿòè þç ñÿëàùèééÿòëÿðèíè
ãàáàãêû êèìè èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿê âÿçèééÿòèíÿ ýÿëÿíÿ ãÿäÿð âÿ éà
èøüàë åäèëÿí þëêÿ ìöùàðèáÿ ñîíóíäà âÿ ñöëù ìöãàâèëÿñè èëÿ äöøìÿí
äþâëÿòè þç þëêÿñèíÿ ãàéòàðàíà ãÿäÿð èøüàë åäÿí äþâëÿò ñóâåðåíëèê
ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ìöâÿããÿòè îëàðàã èñòèôàäÿ åäèð. Áó âÿçèééÿòèí
éåêóíóíäà èøüàë åäèëÿí þëêÿäÿ èøüàë åäÿí äþâëÿòèí ùöãóãè
ãàéäàëàðû èëÿ èøüàë åäèëÿí äþâëÿòèí ùöãóãè ãàéäàëàðû âÿ áóíóíëà
éàíàøû ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãóíóí ÿñàñ ãàéäàëàðûíäàí èáàðÿò
áèðýÿ ùöãóãè ñèñòåì îðòàéà ÷ûõûð.
Ñèëàùëû ìöíàãèøÿäÿ èøüàë èëÿ èñòèëà (èíâàñèîí) àðàñûíäàêû ôÿðãäè
ìöÿééÿí åòìÿê ëàçûìäûð. Ùÿðáè ãöââÿëÿðèí äöøìÿí ÿðàçèñè
äàõèëèíäÿ èðÿëèëÿìÿñèíÿ èñòèëà äåéèëèð. Èøüàë ùÿì èñòèëàäûð, ùÿì äÿ
þëêÿíèí èäàðÿ÷èëèéèíè ìöâÿããÿòè îëàðàã ÿëÿ êå÷èðìÿêäèð.
Öìóìèééÿòëÿ, èñòèëà èøüàëëà íÿòèúÿëÿíèð. Ëàêèí áèð þëêÿíè èñòèëà
åäÿí ùÿðáè ãöââÿëÿðèí îðàíû èøüàë åòìÿäÿí äÿðùàë ýåðè ÷ÿêèëäèêëÿðè
äÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿ áèëÿð.
1907-úè èë Ùààãà Òÿëèìàòûíûí 43-úö ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí èøüàë
åäÿí òÿðÿô èøüàë åäèëÿí þëêÿäÿ ãàéäà-ãàíóíóí âÿ èúòèìàè ùÿéàòûí
éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëû òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ úàâàáäåùäèð. Áó òÿäáèðëÿð
ýþðöëÿðêÿí èøüàë åäèëÿí þëêÿäÿ ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíëàðà ùþðìÿò
åäèëìÿñè âÿ áóíëàðà äà òàáå îëóíìàñû ëàçûìäûð.
Ùààãà Òÿëèìàòûíûí éóõàðûäà áÿùñ åäèëÿí 43-úö ìàääÿñèíÿ
ÿñàñÿí ãÿòè ìÿúáóðèééÿò îëìàäûãúà èøüàë åäèëÿí þëêÿíèí ãàíóíëàðû

357
ãöââÿäÿ ãàëûð. 1949-úó èë Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíÿ ÿñàñÿí, èøüàë
åäèëÿí þëêÿíèí úèíàéÿò ìÿúÿëëÿëÿðè èøüàë åäÿí äþâëÿòèí
òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ õÿëÿë ýÿòèðìÿäèéè ìöääÿòäÿ ãöââÿäÿ ãàëìàëûäûð.
Èøüàë åäèëÿí þëêÿíèí ìÿùêÿìÿëÿðè íîðìàë øÿêèëäÿ ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðìÿëèäèðëÿð, ëàêèí èøüàë åäÿí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ëàçûì áèëèíñÿ,
þç òÿùëöêÿñèçëèêëÿðèíÿ ãàðøû èøëÿíÿí úèíàéÿòëÿðÿ áàõìàã ö÷öí èøüàë
åäèëÿí ÿðàçèëÿðäÿ ùÿðáè òðèáóíàëëàð éàðàäà áèëÿðëÿð. Ìÿùêÿìÿëÿð
éàëíûç úèíàéÿòèí òþðÿäèëìÿñèíäÿí ãàáàã ãöââÿäÿ îëàí
ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿñàñëàíìàëûäûð.
Èøüàë åäèëÿí þëêÿäÿ îëàí ìöëêè ÿùàëè èøüàë÷û ãöââÿëÿðèí
ùàêèìèééÿòè àëòûíäàäûð âÿ ùöãóãè áàõûìäàí èøüàë÷û èäàðÿ÷èëèéÿ òàáå
îëìàüà áîðúëóäóð. Áó þùäÿëèê þç äþâëÿòèíèí äàõèëè ãàíóíâåðèúèëèéè
âÿ éà Äþâëÿòëÿð Ùöãóãóíäàí ãàéíàãëàíìûð, èøüàë åäÿí äþâëÿòèí
íöìàéèø åòäèðäèéè ýöúöí ìÿúáóðèééÿòèäèð.
Èøüàë åäèëÿí þëêÿëÿðäÿêè ìöëêè ÿùàëèíèí ãîðóíìàñû èëÿ áàüëû
ÿíÿíÿâè ãàéäàëàðëà éàíàøû èëê éàçûëû ãàéäàëàðûí 1907-úè èë òàðèõëè
Ùàããà ìöãàâèëÿñè âÿ áó ìöãàâèëÿéÿ ÿëàâÿ îëàí òÿëèìàòëà îðòàéà
÷ûõäûüûíû ýþðöðöê. Áó ìöãàâèëÿ âÿ Òÿëèìàòëà èøüàë åäÿí äþâëÿòèí
èøüàë àëòûíäà îëàí þëêÿ öçèðÿíäÿ ùàãã âÿ ùöãóãëàðû ìöÿééÿí
åäèëìèø, ùàáåëÿ áó þëêÿäÿ îëàí ôÿðäëÿðèí øÿõñè òîõóíóëìàçëûãëàðûíà,
àèëÿ ùöãóãëàðûíà, àäÿòëÿðèíÿ, äèíè èíàíúëàðûíà âÿ øÿõñè
ìöëêèééÿòëÿðèíäÿ îëàí ìàëëàðà ùþðìÿò ýþñòÿðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ
òóòàí ìöääÿàëàðà, ìöëêè ÿùàëèíèí êöòëÿâè øÿêèëäÿ
úÿçàëàíäûðûëìàñûíû ãàäàüàí åäÿí ìöääÿàëàð éåðëÿøäèðèëèá.
1907-úè èë Ùààãà ìöãàâèëÿñè èëÿ 1949-úó èë ÛÂ Úåíåâðÿ
ìöãàâèëÿñè ìöääÿàëàðûíà ýþðÿ, èøüàë åäèëÿí þëêÿíèí ÿùàëèñè èøüàë
åäèëÿí äþâëÿòèí èäàðÿ÷èëèéè òÿðÿôèíäÿí ñèëàùëû ãöââÿëÿð âÿ ìöäàôèÿ
âàñèòÿëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿéÿ âÿ éà òàáå÷èëèê áàðÿäÿ àíä
è÷ìÿéÿ ìÿúáóð åäèëÿ áèëìÿçëÿð. Èøüàë åäèëÿí þëêÿíèí ÿùàëèñèíèí
øÿðÿôè âÿ ëÿéàãÿòè, àèëÿ ùöãóãëàðû, øÿõñè òîõóíóëìàçëûüû, ìöëêèééÿò
ùöãóãëàðû âÿ äèíè èíàíúëàðûíà ìöòëÿã ùþðìÿò åäèëìÿëèäèð.
Èøüàë÷û äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëÿí þëêÿ ÿùàëèñèíÿ ãàðøû
àøàüûäà ãåéä îëóíàí ùÿðÿêÿòëÿðèí òþðÿäèëìÿñè ãàäàüàí åäèëìèø
îëóá áåëÿ äàâðàíûøëàðûí ìþâúóäëóüó çàìàíû «ùÿðáè úèíàéÿò»
îëäóüó ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Ãàäàüàí îëóíàí ùÿðêÿòëÿð áóíëàðäûð:

358
 1) þëäöðìÿê (øÿõñèí äöøìÿí äþâëÿòÿ ìÿõñóñ ÿñýÿð âÿ éà ìöëêè
ÿìÿêäàøëàð òÿðÿôèíäÿí âÿ éà ãÿñäÿí ëàçûìè ìöàëèúÿíèí åäèëìÿìÿñè
âÿ éàõóä äà ìèëëèéÿò, èðã, äèí âÿ ñèéàñè äöøöíúÿéÿ ýþðÿ
þëäöðöëìÿñè);
2) èøýÿíúÿ âåðìÿê;
3) øÿõñëÿðÿ úèñìàíè úÿçàëàð òÿòáèã åòìÿê âÿ éà øèêÿñò
ãîéìàã;
4) øÿõñëÿð öçÿðèíäÿ òèááè âÿ áèîëîæè ñûíàãëàð àïàðìàã;
5) ãÿääàð âÿ äöøöíúÿñèç äàâðàíìàã;
6) òþðÿòìÿäèéè áèð úèíàéÿòÿ ýþðÿ øÿõñè úÿçàëàíäûðìàã;
7) ìöëêè øÿõñëÿðäÿí áèð ãðóïóíóí ýþçöíö ãîðõóòìàã ö÷öí
êöòëÿâè øÿêèëäÿ úÿçàëàíäûðìàã;
8) ìöëêè øÿõñëÿðè ýèðîâ ýþòöðìÿê;
9) ãàäûíëàðûí íàìóñóíà òîõóíìàã âÿ éà îíëàðû ÿõëàãñûçëûüà
ìÿúáóð åòìÿê.
1949-úó èë Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñè èøüàë åäèëÿí þëêÿ ÿùàëèñèíèí
êöòëÿâè âÿ éà ôÿðäè îëàðàã èøüàë åäÿí äþâëÿòèí ÿðàçèñèíÿ âÿ éà
áàøãà áèð þëêÿéÿ çîð ýöúöíÿ àïàðûëìàñûíû ãàäàüàí åäèð.
1907-úè èë Ùààãà ìöãàâèëÿñèíèí 47-úè ìàääÿñè òàëàí÷ûëûüû
ãÿòèééÿòëÿ ãàäàüàí åäèð âÿ ãÿíèìÿò ùöãóãóíà äà éàëíûç ñèëàùëàðû,
àòëàðû, ùÿðáè ñÿíÿäëÿðè âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè àèä åäèð.

Äÿíèçäÿ ñèëàùëû òîããóøìà ãàéäàëàðû

Ãóðóäà ñèëàùëû ìöíàãèøÿ èëÿ áàüëû ãàéäàëàðûí áèð ÷îõó äÿíèçäÿ

ñèëàùëû òîããóøìàëàð ö÷öí äÿ åòèáàðëûäûð. Áóíóíëà éàíàøû, äÿíèçäÿ
ñèëàùëû ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿðáè ñèëàù âÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ öñóëëàðûíûí
ôÿðãëèëèéè ñÿáÿáèíäÿí äÿíèçäÿ ñèëàùëû òîããóøìà èëÿ áàüëû ãàéäàëàð
ãûñà øÿêèëäÿ òÿäãèã åäèëÿúÿê.
Äÿíèçäÿ ñèëàùëû òîããóøìàëàð, áèð ãàéäà îëàðàã, äöøìÿí äþâëÿòèí
äàõèëè âÿ ñàùèë ñó ùþâçÿëÿðè âÿ à÷ûã äÿíèçäÿ àïàðûëûð. ÛÛ Äöíéà
ìöùàðèáÿñèíäÿ ÀÁØ-ëà áÿçè Àìåðèêà ãèòÿñè äþâëÿòëÿðèíèí áó ãèòÿ
ÿòðàôûíäà åëàí åòäèéè íåéòðàë áþëýÿ äèýÿð ìöùàðèáÿ àïàðàí äþâëÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìÿìèøäè. 18 îêòéàáð 1907-úè èë òàðèõëè ÕÛÛÛ

359
Ùààãà ìöãàâèëÿñèíèí 2-úè ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðèí
äÿíèç ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ ìöùàðèáÿ àïàðàí äþâëÿòëÿðèí äÿíèç
ìöùàðèáÿñè àïàðìàëàðû âÿ áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðèí äÿ þç äÿíèç
ñÿðùÿäëÿðèíè áèòÿðÿôëèéÿ çèää îëàðàã èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè ãàäàüàí
åäèëèá.

Äÿíèçäÿ ñèëàùëû òîããóøìàíûí ãàéäàëàðû

1907-úè èë òàðèõëè ÛÂ Ùààãà ìöãàâèëÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëÿí «Ãóðó

ìöùàðèáÿëÿðèíèí ãàéäàëàðû èëÿ áàüëû Òÿëèìàò»ûí ìöääÿàëàðû
äÿíèçäÿ àïàðûëàí ñèëàùëû òîããóøìàëàðäà äà åòèáàðëûäûð. Ëàêèí áó
òÿëèìàòäà éåð àëìàéàí äÿíèçàëòû ìèíàëàð âÿ ñóàëòû ãàéûãëàðëà áàüëû
ìÿñÿëÿëÿð áóðàäà àéäûíëàøäûðûëàúàã.
Äÿíèçàëòû ìèíàëàð òîõóíìàãëà þçö-þöçÿí ïàðòëàéàí ìèíàëàðäûð.
1905-úè èë Ðóñ-Éàïîí ìöùàðèáÿñèíäÿ áó èêè äþâëÿòèí äÿíèçÿ
òþêäöéö ìèíàëàð áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðèí ýÿìèëÿðèíÿ áþéöê çÿðÿð âåðèá.
1907-úè èë òàðèõëè ÂÛÛÛ Ùààãà ìöãàâèëÿñèíÿ ÿñàñÿí, èïèíè êÿñäèêäÿí
ñîíðà âÿ éà ñóéà ñàëäûãäàí ñîíðà çÿðÿðñèç ùàëà äöøìÿéÿí âÿ
éàõóä áàüëàíìàìûø (þçáàøûíà) ìèíàëàðûí èñòèôàäÿñè ãàäàüàíäûð. Áó
íþâäÿí îëàí ìèíàëàðû äþøÿéÿí, ìöíàãèøÿ åäÿí äþâëÿò íÿãëèééàò
òÿùëöêÿñèçëèéè ö÷öí ëàçûìè òÿäáèðëÿð ýþðìÿñè âÿ ìèíà áþëýÿëÿðèíè
áöòöí äþâëÿòëÿðÿ áèëäèðìÿñè ìÿúáóðèäèð. ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí
ñîíðàêû éåíèëèêëÿð áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû éåíè ãàéäàëàðû òÿëÿá åòñÿ äÿ,
áó ñàùÿäÿ ùÿëÿëèê áèð èðÿëèëÿéèø ÿëäÿ åäèëìÿéèá.
6 íîéàáð 1936-úû èëäÿ Ëîíäîí Ïðîòîêîëó èëÿ áöòöí äþâëÿòëÿðèí
èøòèðàêûíà à÷ûëàí, ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñÿí, ñóàëòû âÿ ñóöñòö ýÿìèëÿðè,
ñóàëòûëàðûí ùöúóì åäÿúÿêëÿðè ýÿìèëÿðèí ñÿðíèøèíëÿðèíè âÿ ýÿìè
åêèïàæûíûí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèíàò àëòûíà àëìàäàí áó ýÿìèëÿðè
áàòûðìàëàðûíû ãàäàüàí åäèð. ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà
Íöðíáåðã Ùÿðáè Ìÿùêÿìÿñè õÿáÿðäàðëûã åòìÿäÿí íåéòðàë äþâëÿòèí
òèúàðÿò ýÿìèëÿðèíèí áàòûðûëìàñûíû, ýÿìè åêèïàæûíûí âÿ ñÿðíèøèíëÿðèí
õèëàñ åäèëìÿìÿñèíè 1936-úû èë ïðîòîêîëóíà çèää ãÿáóë åäÿðÿê áó
êèìè àêñèéàëàðû ùÿðáè úèíàéÿòëÿð ùåñàá åòìèøäèð. Ìÿùêÿìÿíèí
ãÿðàðûíà ýþðÿ, õèëàñåòìÿ èìêàíû éîõäóðñà, ñóàëòû ãàéûã ýÿìèíè
áàòûðìàãäàí èìòèíà åòìÿëèäèð.
360
 Äÿíèçäÿ ñèëàùëû òîããóøìàíûí ìåòîäëàðû

Äÿíèçäÿ ñèëàùëû òîããóøìàíûí ìåòîäëàðûíû ãóëäóðëóã, äöøìÿí

ýÿìèëÿðèíÿ ùöúóì, òÿñëèì îëìàã ùöãóãó, ìöùàðèáÿíèí àëäàäûúû
ôÿíäëÿðè (ùèéëÿëÿðè), áîìáàðäìàí âÿ áëîêàäà êèìè ñàäàëàìàã îëàð.
Êðûì ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà êå÷èðèëÿí 1856-úû èë Ïàðèñ
êîíôðàíñûíûí éàéäûüû áÿéàíàòëà äÿíèç ãóëäóðëóüó ãàäàüàí åäèëèá.
Áó áÿéàíàòà Âåíåñóåëëà âÿ ÀÁØ õàðèúèíäÿ áöòöí äþâëÿòëÿð
ãîøóëóá.
Ùÿðáè ýÿìèëÿð äöøìÿíèí ùÿðáè ýÿìèëÿðèíÿ à÷ûã äÿíèçäÿ þç ñó
ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ âÿ éà äöøìÿíèí ñó ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ,
þçöíöí âÿ éà äöøìÿíèí äàõèëè ñóëàðûíäà ùöúóì åäÿ áèëÿðëÿð.
Òèúàðÿò ýÿìèëÿðè ùÿðáè àêñèéàëàðäà èøòèðàê åäÿ áèëìÿçëÿð. Éàëíûç
þçëÿðèíÿ ùöúóì åäèëäèéè âàõò ãàíóíè ìöäàôèÿ ùöãóãëàðû âàð.
Áåéíÿëõàëã ùöãóã ãàéäàëàðûíà ýþðÿ, ùÿðáè ýÿìèëÿðäÿí áèðè
òÿñëèì îëàðñà, áó ýÿìèéÿ ãàðøû ùöúóìóí äàéàíäûðûëìàñû ëàçûìäûð.
Òÿñëèì îëäóüóíó áÿéàí åäÿí áèð ýÿìèíè áàòûðìàã áåéíÿëõàëã
ùöãóãà çèääèð.
Ãåéä îëóíäóüó êèìè, ãóðóäà ñèëàùëû òîããóøìà ìåòîäëàðû
àðàñûíäà îëäóüó êèìè, äÿíèçäÿ ñèëàùëû òîããóøìàäà äà ìöùàðèáÿ
ôÿíäëÿðè, õÿéàíÿò âÿ øÿðÿôñèçëèê ùåñàá åäèëÿúÿê ùàëëàð äà
ãàäàüàíäûð. Áó ñÿâèééÿäÿ îëìàéàí ìöùàðèáÿ ôÿíäëÿðè àçàääûð.
Áåëÿ êè, äöøìÿí ýÿìèëÿðè ñöíè òöñòö âÿ äóìàíûí àðõàñûíäà ýèçëÿíÿ
áèëÿðëÿð, ùÿðáè ýÿìè êèìè òàíûíìàìàã ö÷öí áàøãà òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòà
áèëÿð. Ëàêèí ýÿìèëÿðèí ùîñïèòàë ýÿìèñè ôîðìàñûíà ñàëûíìàñû, áàòìà
èøàðÿñè âåðÿðÿê äöøìÿíè þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿñè ãÿáóëåäèëìÿç
ôÿíäëÿðäèð.
18 îêòéàáð 1907-úè èë òàðèõëè ÛÕ Ùààãà ìöãàâèëÿñè ìöäàôèÿ
îëóíìàéàí øÿùÿðëÿðèí (à÷ûã øÿùÿð), ëèìàíëàðûí, êÿíäëÿðèí âÿ éà
îáéåêòëÿðèí äÿíèç ãöââÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí áîìáàëàíìàñûíû ãàäàüàí
åäèá.
Áëîêàäà èñÿ äöøìÿí ÿðàçñèíèí à÷ûã äÿèíçëÿ ÿëàãÿñèíèí
êÿñèëìÿñè âÿ áåëÿëèêëÿ äöøìÿíèí ìöãàâèìÿò ýöúöíöí ãûðûëìàñû âÿ
éà çÿèôëÿäèëìÿñèäèð. Áëîêàäà ìÿñÿëÿñè àéðûëûãäà òÿäãèã åäèëÿúÿê.

361
 Ýÿìè åêèïàæëàðûíûí âÿ ñÿðíèøèíëÿðèí âÿçèééÿòè

12 àâãóñò 1949-úó èë òàðèõëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ, ñèëàùëû

äÿíèç ãöââÿëÿðèíèí öçâëÿðè òÿñëèì îëäóãëàðû âÿ éà ÿñèð àëûíäûãëàðû
âàõò ùÿðáè ÿñèð ùåñàá åäèëèðëÿð âÿ áóíëàðà Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíèí
ìöääÿàëàðû òÿòáèã åäèëèð. Ëàêèí ÛÛ Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíèí 36-úû
ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí ùîñïèòàë-ýÿìèëÿðèí òèááè ùåéÿòè èëÿ äèí õàäèìëÿðè,
ùîñïèòàë-ýÿìèëÿðèíèí åêèïàæû, ýÿìèäÿ õÿñòÿ âÿ éàðàëû îëìàñà áåëÿ
ýÿìè õèäìÿòëÿðèíäÿ îëäóãëàðû ìöääÿò ÿðçèíäÿ ÿñèð àëûíà áèëìÿçëÿð.

Õÿñòÿëÿð, éàðàëûëàð âÿ ãÿçàéà óüðàéàíëàð

12 àâãóñò 1949-úó èë òàðèõëè Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ,

äÿíèçäÿ îëàí ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí øÿõñè ùåéÿò öçâëÿðè èëÿ îíëàð êèìè
äàâðàíûøà ìÿðóç ãàëàí øÿõñëÿð àðàñûíäàí õÿñòÿëÿíÿíëÿð âÿ éà
äÿíèç ãÿçàñûíà äöøÿíëÿð ùÿð âÿçèééÿòäÿ ùþðìÿò âÿ ìöùàôèçÿäÿí
èñòèôàäÿ åòìÿëèäèð. Áó ùåéÿò òàëàí÷ûëûüà âÿ ïèñ äàâðàíûøëàðà ãàðøû
ãîðóíìàëû, ùàáåëÿ ëàçûìè ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè ýþðöëìÿëè, ñîéóëìà-
ëàðûíà éîë âåðèëìÿìÿëèäèð.

Ùàâàäà ñèëàùëû òîããóøìà ãàéäàëàðû

Òÿééàðÿëÿðèí ùÿðáè âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èëê äÿôÿ 1911-

1912-úè èë Òöðêèéÿ — Èòàëèéà ìöùàðèáÿñèíäÿ ìöøàùèäÿ åäèëèá. Áó
ñàùÿäÿêè áþéöê åùòèéàúà áàõìàéàðàã ùàâàäà ñèëàùëû òîããóøìà
ãàéäàëàðû èëÿ áàüëû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð ùÿëÿëèê èìçàëàíìàéûá.
Ãóðóäà ñèëàùëû òîããóøìà èëÿ áàüëû ãàéäàëàð ùàâàäà ñèëàùëû
òîããóøìàëàðäà äà åéíè äÿðÿúÿäÿ åòèáàðëûäûð. ÀÁØ, Éàïîíèéà,
Áþéöê Áðèòàíèéà, Ôðàíñà, Èòàëèéà âÿ Ùîëëàíäèéà íöìàéÿíäÿëÿðèí-
äÿí èáàðÿò áèð êîìèññèéà 19 ôåâðàë 1923-úö èëäÿ òîïëàøàðàã «Ùààãà
ãàéäàëàðû» êèìè àäëàíäûðûëàí âÿ ùàâà äþéöøö èëÿ áàüëû áèð ñûðà
ïðèíñèï âÿ ãàéäàëàðû òÿñáèò åäèáëÿð. Áó ãàéäàëàðûí ìàðàãëû äþâëÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí áèð ìöãàâèëÿ ôîðìàñûíäà ãÿáóë åäèëìÿìÿñè èëÿ éàíàøû,
áÿçè ðåýèîíàë òîããóøìàëàðäà áó ãàéäàëàðà òàáå îëàí äþâëÿòëÿðÿ äÿ

362
ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, 1937-úè èë Éàïîíèéà-×èí ìöùàðèáÿñèí-
äÿ Éàïîíèéà áó ãàéäàëàðû äèããÿòÿ àëàúàüûíû áÿéàí åäèá.
Ùààãà ãàéäàëàðûíà ÿñàñÿí, ùàâàäà ñèëàùëû òîããóøìàëàðäà äà
õÿéàíÿòêàð öñóëëàðà áàø âóðìàìàã âÿ òÿééàðÿëÿð öçÿðèíäÿ ñàõòà
èøàðÿëÿð éàïûøäûðìàìàã ýÿðÿêäèð (19-úó ìàääÿ). Ùàâà
áîìáàðäìàíëàðû èëÿ áàüëû 22-25-úè ìàääÿëÿðÿ ÿñàñÿí, ìöëêè
ÿùàëèíè âàùèìÿéÿ ñàëìàã, äþéöøìÿéÿíëÿðè þëäöðìÿê âÿ éà
éàðàëàìàã ìÿãñÿäè èëÿ åäèëÿí ùàâà áîìáàðäìàíëàðû ãàäàüàíäûð.
Ëàêèí éåíÿ áó ãàéäàëàðà ÿñàñÿí, äöøìÿíèí ùÿðáè òÿééàðÿñèíèí
éàõûíëàøìàñû èëÿ ÿí éàõûí ìåéäàíà åíèø åòìÿéÿí ìöëêè òÿééàðÿéÿ
àòÿø à÷ûëà áèëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, äöøìÿí äþâëÿòèí ñóâåðåíëèê
ñàùÿñè äàõèëèíäÿ âÿ éà ëàï éàõûíûíäà âÿ éàõóä äöøìÿíèí ãóðó âÿ
äÿíèç ÿìÿëèééàò ñàùÿëÿðèíèí ëàï éàõûíûíäà îëàí ìöëêè òÿééàðÿëÿðÿ
äÿ àòÿø à÷ûëà áèëÿð.
Òîããóøàí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ÿëÿ êå÷èðèëÿí äöøìÿí òÿééàðÿ
åêèïàæû ñèëàùëû ãöââÿëÿðÿ ìÿõñóñäóðñà, ùÿðáè ÿñèð ùåñàá îëóíóðëàð.
Ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí øÿõñè ùåéÿòèíäÿí îëìàéàíëàð ùàããûíäà èñÿ éåíÿ
äÿ Ùààãà ãàéäàëàðûíà ÿñàñÿí âÿçèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ òÿäáèð ýþðöëöð.
Ùàâà äþéöøöíäÿ õÿñòÿëÿðèí, éàðàëûëàðûí âÿ äÿíèçäÿ ãÿçàéà
óüðàéàíëàðûí õèëàñ åäèëìÿñè âÿ îíëàðûí ñàüëàìëûãëàðûíà ãóëëóã
ùàããûíäà 12 àâãóñò 1949-úó èë òàðèõëè Û Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíèí 39
âÿ 40-úû ìàääÿëÿðèíèí ìöääÿàëàðû òÿòáèã åäèëèð.

Áèòÿðÿôëèê ùöãóãó

Áèòÿðÿôëèê ùöãóãó èêè âÿ éà èêèäÿí ÷îõ äþâëÿò àðàñûíäà áàø

âåðÿí ñèëàùëû òîããóøìàéà áèëàâàñèòÿ âÿ éà äîëàéûñû éîëëà
ãàðûøìàéàí áèð äþâëÿòèí âÿçèééÿòèäèð. Ìöíàãèøÿäÿ îëàí äþâëÿòëÿð
àðàñûíäà ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãó èëÿ áàüëû ãàéäàëàðûí òÿòáèãèíÿ
ãàðøû ìöíàãèøÿäÿ îëàí äþâëÿòëÿðëÿ áèòÿðÿô äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
íåéòðàëëûãëà áàüëû ùöãóãè ãàéäàëàð òÿòáèã åäèëèð.
Áèòÿðÿôëèê äàâàìëû âÿ ìöâÿããÿòè îëà áèëäèéè êèìè ñèëàùëû âÿ
ñèëàùñûçäà îëà áèëÿð
Äàèìè áèòÿðÿôëèê áèð äþâëÿòèí äèýÿð äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ñèéàñè
ìöñòÿãèëëèéèíèí âÿ ÿðàçè áöòþâëöéöíöí òÿìèíàò àëòûíà àëûíìàñû

363
ÿâÿçèíäÿ ãàíóíè ìöäàôèÿ õàðèúèíäÿ òîããóøìà ùöãóãóíäàí âÿ
ùÿðáè èòòèôàãëàðà ãîøóëìà ùöãóãóíäàí èìòèíà åòìÿñè ùàëûäûð. Äàèìè
íåéòðàë äþâëÿò êèìè Èñâå÷ðÿ, Àâñòðèéà âÿ Òöðêìÿíèñòàíû (ÁÌÒ Áàø
Àññàìáëåéàñûíûí 12 äåêàáð 1995-úè èë 50/80 ñàéëû ãÿðàðû èëÿ)
ýþñòÿðìÿê îëàð. Ìöâÿããÿòè áèòÿðÿôëèê áàø âåðÿí òîããóøìàéà
ãîóøëìàéàí äþâëÿòèí éàëíûç î òîããóøìà âÿçèééÿòè èëÿ ìÿùäóä
íåéòðàëëûã âÿçèééÿòèäèð.
Ñèëàùëû áèòÿðÿôëèê äàèìè íåéòðàë áèð äþâëÿòèí åùòèìàë îëóíàí áèð
ñèëàùëû òîããóøìàäà áèòÿðÿôëèéèíè òîããóøàí äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû äàâàì
åòäèðìÿê ö÷öí éàéûíäûðûúû àìèë êèìè ýöúëö ñèëàùëû ãöââÿëÿðè ùàçûð
ñàõëàìàñû âÿçèééÿòèäèð. Ãåéä åäèëÿí áó ìÿãñÿä ö÷öí ñèëàùëû ãöââÿ
ñàõëàìàéàí äàèìè áèòÿðÿô äþâëÿò åéíè çàìàíäà ñèëàùñûç íåéòðàë
äþâëÿò âÿçèééÿòèíäÿäèð.
ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí 2-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ÁÌÒ òÿðÿôèíäÿí
ìÿúáóðè òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿñè ãÿðàðû ãÿáóë åäèëäèéè ùàëäà òÿøêèëàò
öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí áèòÿðÿô ãàëìàñû ìöìêöí äåéèë. Àíúàã
Íèçàìíàìÿíèí 43-úó ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí áó òÿäáèðëÿðäÿ èøòèðàê
ìÿúáóðèééÿòè Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíà öçâ äþâëÿòëÿðëÿ àéðû-àéðû
ùàçûðëàéàúàüû õöñóñè ìöãàâèëÿëÿðÿ áàüëû îëäóüó ö÷öí öçâ
äþâëÿòëÿðèí õöñóñè âÿçèééÿòëÿðè äèããÿòÿ àëûíàúàã. Áó ùàëäà,
ìÿñÿëÿí, Èñâå÷ðÿ êèìè äàèìè íåéòðàë áèð äþâëÿòèí ùÿðáè òÿäáèðëÿðäÿ
èøòèðàê åòìÿìÿñè ìöìêöí îëà áèëÿúÿê.
Áèòÿðÿôëèê áèð ñèëàùëû òîããóøìà âÿçèééÿòèíèí ìåéäàíà ýÿëäèéèíèí
äèýÿð äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëìÿñè èëÿ áàøëàéûð. 1907-úè èë
Ùààãà ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ, ñèëàùëû òîããøóìà âÿçèééÿòèíÿ ýÿëÿí
äþâëÿòëÿðèí òîããóøìàíû äèýÿð äþâëÿòëÿðÿ áèëäèðìÿñèíäÿí ñîíðà
ö÷öíúö äþâëÿòëÿð áó ìöíàãèøÿäÿ áèòÿðÿô ãàëûá-ãàëìàéàúàãëàðûíû þç
áàõûøëàðûíäàí ãèéìÿòëÿíäèðèð âÿ òîããóøàí òÿðÿôëÿðÿ áèëäèðèðëÿð.
Áèòÿðÿôëèê òîããóøàí äþâëÿòëÿð àðàñûíäà áó ìöùàðèáÿ
âÿçèééÿòèíèí ñîíà ÷àòìàñû èëÿ âÿ éà íåéòðàë äþâëÿòèí áó
ìöíàãèøÿéÿ ãîøóëìàñû èëÿ áàøà ÷àòûð.

364
 Áèòÿðÿôëèêëÿ áàüëû ùöãóãëàð âÿ þùäÿëèêëÿð

Íåéòðàëëûã âÿçèééÿòè áèòÿðÿô äþâëÿòëÿð âÿ ìöíàãèøÿäÿ îëàí

äþâëÿòëÿð áàõûìèûíäàí ìöõòÿëèô ùöãóãëàð âÿ þùäÿëèêëÿð éàðàäûð.
Áèòÿðÿô äþâëÿòëÿð ìöíàãèøÿ äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà òÿðÿô òóòìàäàí
áöòöí òîããóøàí äþâëÿòëÿðÿ áÿðàáÿð äàâðàíìàüû þùäÿéÿ ýþòöðöðëÿð.
Ìöíàãèøÿäÿ îëàí äþâëÿòëÿð èñÿ áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðèí áó âÿçèééÿòèíÿ
ùþðìÿò ýþñòÿðìÿê âÿ íåéòðàëëûãëàðûíû ïîçàí äàâðàíûøëàðäàí
÷ÿêèíìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèðëÿð. 1907-úè èë Ùààãà ìöãàâèëÿñèíÿ
ýþðÿ, áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèëÿðè òîõóíóëìàç îëóá, ùÿìèí
äþâëÿòèí áèòÿðÿôëèéèíÿ åäèëÿí ùöúóìëàðà ãàðøû ñèëàùëû ãöââÿ òÿòáèã
åòìÿñè äöøìÿí÷èëèê ùÿðÿêÿòè ùåñàá åäèëìÿç.
1907-úè èë òàðèõëè âÿ Â Ùààãà ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ áèòÿðÿô
äþâëÿòëÿð ÿðàçèëÿðèíäÿ ìöíàãèøÿäÿ èøòèðàê åäÿí äþâëÿòÿ éàðäûì
åòìÿê ö÷öí ùÿðáè áþëìÿëÿð éàðàäà áèëìÿç âÿ ùÿðáè òîïëàíûø
ìÿíòÿãÿëÿðè à÷à áèëìÿç.
Áèòÿðÿô äþâëÿòëÿð ìöíàãèøÿ åäÿí äþâëÿòëÿðèí õÿñòÿ âÿ éàðàëûëàðû
èñòèñíà îëìàãëà ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí þç þëêÿñè ÿðàçèñèíäÿí
êå÷ìÿñèíÿ èúàçÿ âåðìÿìÿéè þùäÿéÿ ýþòöðöáëÿð. Òîããóøàí
äþâëÿòëÿðäÿí áèðè ìöíàãèøÿ äþâëÿòèíÿ ìÿõñóñ éàðàëûëàðû áèòÿðÿô
äþâëÿòÿ ýÿòèðìÿñè ùàëûíäà íåéòðàë äþâëÿò áóíëàðû ìöùàðèáÿíèí
ñîíóíà ãÿäÿð ãîðóìàüû þùäÿéÿ ýþòöðöð.
Áèòÿðÿô äþâëÿòëÿð ìöíàãèøÿ äþâëÿòëÿðèíÿ àèä ùÿðáè ýÿìèëÿðèí
äÿíèç ñÿðùÿäëÿðèíäÿí êå÷ìÿñèíè ãàäàüàí åäèá-åòìÿìÿêäÿ
àçàääûðëàð. Äÿíèç ìöíàãèøÿëÿðèíäÿ áèòÿðÿôëèêëÿ áàüëû 1907-úè èë
òàðèõëè, 13 ñàéëû Ùàããà ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ, ìöíàãèøÿ åäÿí
äþâëÿòëÿðÿ ìÿõñóñ ýÿìèëÿðè, áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðèí èúàçÿñè èëÿ áèòÿðÿô
äþâëÿò ñó ñÿðùÿäëÿðèíäÿí êå÷ÿðêÿí áó ñóëàðäà ñèëàùëû ãàðøûäðìàäà
îëìàìàãëà éàíàøû, áó ñó ñÿðùÿäëÿðèíè äöøìÿí÷èëèê âÿ òîããóøìà
áàçàñû êèìè èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð.
Òîããóøàí äþâëÿòëÿðÿ ìÿõñóñ òÿééàðÿëÿð, ñÿùèééÿ àâèàñèéàñû
èñòèñíà îëìàãëà áèòÿðÿô äþâëÿòèí ùàâà ñÿðùÿäèíäÿ ó÷à áèëìÿçäëÿð.
Áóíà áàõìàéàðàã, ó÷ñàëàð âÿ áèòÿðÿô þëêÿéÿ åíìÿê âÿ éà
åíäèðèëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëñàëàð, áèòÿðÿô äþâëÿòèí îíëàðû ùÿáñ
åòìÿñè ëàçûìäûð.

365
 Áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèñèíèí òîããóøàí äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí áèð
èíôîðìàñèéà ìöáàäèëÿñè ìÿðêÿçè êèìè èñòèôàäÿñè íåéòðàëëûüà çèääèð.
Áèòÿðÿô äþâëÿòëÿð òîããóøàí äþâëÿòëÿðèí ùàìûñûíà åéíè ôîðìàäà
äàâðàíìàã øÿðòè èëÿ ëèìàíëàðûíû òîããóøàí äþâëÿòëÿðèí ùÿðáè
ýÿìèëÿðèíÿ à÷ûá-à÷ìàìàã ìÿñÿëÿñèíäÿ àçàääûðëàð. 13 ñàéëû
ìöãàâèëÿ ùÿðáè ýÿìèëÿðèí ëèìàíëàðäà ãàëìà âàõòûíû 24 ñààòà êèìè
òÿñáèò åòìèø, ùàáåëÿ îëäóãëàðû ìöääÿòäÿ ôÿàëèééÿòëÿðèëÿ áàüëû áèð
ñûðà ìÿùäóäëàøäûðìàëàðû äà ìöÿééÿí åòìèøäèð.
Áèòÿðÿô äþâëÿòëÿð òîããóøàí äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû àéðû-ñå÷êèëèê
åòìÿìÿê øÿðòè èëÿ ñûüûíàúàã èìêàíû âåðèá-âåðìÿìÿêäÿ àçàääûðëàð.
 Ùàããà ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ òîããóøàí äþâëÿòëÿðèí ùÿðáè
øÿõñè ùåéÿòè áèòÿðÿô äþâëÿòèí ÿðàçèñèíÿ ñûüûíäûüû ùàëäà íåéòðàë
äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí îíëàðûí ñèëàùëàðûíûí àëûíìàñû âÿ ùàìûñûíûí ãÿñá
åäèëìÿñè ëàçûìäûð. Ùÿðáè ÿñèðëÿð áèð íåéòðàë äþâëÿòèí ÿðàçèñèíÿ
ñûüûíàðñà àçàäëûãëàðûíà ãîâóøóðëàð.

Òèúàðÿò

Áèòÿðÿô äþâëÿòëÿ òîããóøàí äþâëÿò àðàñûíäà òèúàðÿò ñÿðáÿñòëèéè ö÷

ìÿñÿëÿäÿ ìÿùäóäëàøäûðûëìûøäûð. Áóíëàð ùÿðáè ãà÷àãìàë÷ûëûã,
áëîêàäà âÿ äöøìÿí÷èëèê éàðäûìû ìÿñÿëÿëÿðèäèð.
Áèòÿðÿô äþâëÿòèí òîããóøàí äþâëÿòÿ ñèëàùëû ìöíàãèøÿäÿ èñòèôàäÿ
åòìÿñè ö÷öí âåðÿ áèëÿúÿéè ìàëëàð äåìÿê îëàí ùÿðáè ãà÷àãìàë÷ûëûã
ãÿòè âÿ øÿðòÿ áàüëû îëìàãëà èêè úöð îëóð. Ñèëàù âÿ ñóðñàò áèëàâàñèòÿ
ñèëàùëû ìöíàãèøÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê íþâäÿíäèðñÿ ãÿòè ùÿðáè
ãà÷àãìàë÷ûëûã ìàëëàðûäûð. Ñèëàùëû òîããóøìà ìÿãñÿäè èëÿ îëäóüó
ãÿäÿð ñöëù ìÿãñÿäè èëÿ äÿ èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿí ÿøéà âÿ ìàääÿëÿð
èñÿ øÿðòÿ áàüëû ùÿðáè ãà÷àãìàë÷ûëûã ùåñàá åäèëèð. Ùÿðáè
ãà÷àãìàë÷ûëûã ìàëëàðûíà ãàðøû «Äÿíèçäÿ çÿáò âÿ ìöñàäèðÿ»
Ãàíóíóíà ýþðÿ òÿäáèð ýþðöëöð. Ùÿð ùàíñû áèð ýÿìèíèí áëîêàäà
òÿòáèãè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áëîêàäà ùèññÿñèíäÿêè äÿíèç
ñÿðùÿäèíÿ ýèðìÿñè âÿ éà ÷ûõìàñû âÿ éà áóíà úÿùä åòìÿñè
áëîêàäàíûí éàðûëìàñû ìÿíàñûíà ýÿëèð, òèúàðÿò ìÿãñÿäëè îëñà äà, îíà
èúàçÿ âåðèëÿ áèëìÿç. Áåëÿ áèð ùàëäà, ýÿìè ìöñàäèðÿ åäèëèð âÿ çîðëà
ÿëÿ êå÷èðìÿ òÿáèã åäèëèð. Îõøàð øÿêèëäÿ ïèñ ùàâà øÿðàèòè âÿ áàøãà

366
åùòèéàú óúáàòûíäàí áëîêàäà àëòûíà àëûíìûø éåðÿ ìöòëÿã ýåòìÿê
ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëàí áèð ýÿìè ö÷öí áëîêàäàíûí éàðûëìàñû
ìöçàêèðÿ ìþâçóñó äåéèë.
Áèòÿðÿô äþâëÿòëÿð âÿ âÿòÿíäàøëàðû òÿðÿèôíäÿí áèð òîããóøàí
äþâëÿòÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãà çèää îëàðàã òÿìèí åäèëÿí ìöùàôèçÿ âÿ
éàðäûìëàð äèýÿð ìöíàãèøÿ äþâëÿòëÿðè áàõûìûíäàí «äöøìÿí÷èëèêëÿ
éàðäûì» êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð âÿ íåéòðàëëûüà çèääèð.

Ñèëàùëû òîããóøìàëàð âÿ êîìàíäàí ìÿñóëèééÿòè

1949-úó èë Úåíåâðÿ ìöãàâèëÿñèíäÿ òÿðÿô îëàí äþâëÿòëÿð áó

ìöãàâèëÿëÿðëÿ ìöùàðèáÿäÿ úèíàéÿòëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàüû äà ãÿáóë
åòìèøëÿð. Ùÿðáè ÿìÿëèééàòäà èøòèðàê åäÿí áöòöí ãöââÿëÿðèí ñèëàùëû
òîããóøìà ùöãóãóíà óéüóí ùÿðÿêÿò åòìÿëÿðèíäÿí î ãöââÿëÿðèí
êîìàíäàíëàðû ìÿñóëäóðëàð.

Òÿëèì âÿ òÿòáèã

Ìöùàðèáÿ ùöãóãó ãàéäàëàðûíûí áöòöí øÿõñè ùåéÿòÿ þéðÿäèëìÿñè

ìöìêöí îëìàäûüû êèìè, ëàçûìñûçäûð äà. Ùÿðáè øÿõñè ùåéÿòÿ ùàíñû
ñÿâèééÿëÿðäÿ, ùàíñû ìÿëóìàòûí âåðèëÿúÿéè 1977-úè èë ÀÒßÌ-èí
Âàðøàâà ñàììèòèíäÿ öìóìè îëàðàã ìöÿééÿí åäèëìèøäèð âÿ ùÿð
þëêÿ þç ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíèí ñòðóêòóðóíà ýþðÿ áó úÿäâÿëè òÿòáèã åäÿ
áèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, 5-6 äåêàáð 1994-úö èë òàðèõèíäÿ êå÷èðèëÿí
ÀÒßÒ ñàììèòèíäÿ þëêÿëÿð âÿ ñèëàùëû ãöââÿëÿð áàõûìûíäàí òÿñáèò
åäèëÿí Äàâðàíûø Ïðèíñèïëÿðè Ýþñòÿðèúèñè (ÄÏÝ) èìçàëàíìûø, 1
éàíâàð 1995-úè èë òàðèõèíäÿí åòèáàðÿí èñÿ òÿòáèã åäèëèá. Áó
ñÿíÿäëÿðäÿ øÿõñè ùåéÿòèí áåéíÿëõàëã èíñàí ùöãóãëàðû âÿ ñèëàùëû
òîããóøìàëàðëà áàüëû òÿëèì ýþðìÿñè, ùÿðáè èìêàíëàðûí ñÿùâÿí âÿ
ñÿëàùèééÿòëÿíäèðèëìÿìèø ôîðìàäà èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ ãàðøû òÿäáèð
ýþðöëìÿñè ìÿãàìëàðû þç ÿêñèíè òàïûá.

367
 Áèðýÿ ãöââëÿðëÿ ÿìÿëèééàòäà ìÿñóëèééÿò

Èíäèêè âàõòäà, áèð ìöãàâèëÿéÿ ÿñàñëàíàðàã áèð þëêÿ ñèëàùëû

ãöââÿëÿðèíèí äèýÿð õàðèúè þëêÿäÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ éà þëêÿéÿ òàáå
åòäèðèëìÿñè «÷îõìèëëÿòëè ãöââÿ» (ìóëòèíàòèîíàë ôîðúå) àíëàéûøûíû
îðòàéà ÷ûõàðûá. ×îõìèëëÿòëè ãöââÿ, áèð ãàéäà îëàðàã, ãÿáóë åäÿí
äþâëÿò ùöãóãóíà òàáå îëóð, ëàêèí ãÿòè ÿìÿêäàøëûã ö÷öí äÿãèã
ãàéäàëàðà âÿ ãöââÿëÿð ñòàòóñó êèìè õöñóñè ìöãàâèëÿëÿðÿ åùòèéàú
äóéóëóð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ àëè âÿ àøàüû èäàðÿåòìÿ çÿíúèðè âÿçèôÿ ñàùÿñè
åòèáàðû èëÿ ñèëàùëû òîããóøìà ùöãóãóíóí òÿòáèã îëóíàúàüû ùàëëàðäà
èäàðåòìÿ öñóëëàðû ìöëêè èäàðÿëÿðëÿ êîîðäèíàñèéàäà ñÿëàùèééÿò
ÿñàñëàðû ñàéûëà áèëÿð.

Úÿçà ìÿñóëèééÿòè

Èíñàíû ÿñýÿð êèìè èòàÿòêàð âÿ ÿìðÿ òàáå éåòèøäèðìÿê, ñàäÿúÿ

þëìÿéÿ âÿ þëäöðìÿéÿ ùàçûð âÿ èñòÿêëè îëìàñûíû òÿìèí åòìÿê ùå÷
äÿ òÿêúÿ éàõøû ÿñýÿð éåòèøäèðìÿê äåéèë, åéíè çàìàíäà ùÿìèí
øÿõñèí íÿçàðÿòèíè ÿëÿ êå÷èðìÿê äåìÿêäèð. Ôÿðäèí ýöú òÿòáèãåòìÿ
ïîòåíñèàëûíûí þíöíö à÷ûá áó ïîòåíñèàëû àçàä áóðàõìàã íÿ ãÿäÿð
÷ÿòèíäèðñÿ, îíó êîìàíäàéà òàáå åòäèðìÿê äÿ î ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð.
Ìÿùç áó íàðàùò÷ûëûãëà ùÿð ÿñýÿðÿ ÷îõëó ãàéäà ãîéóúó âÿ
ìÿùäóäëàøäûðûúû òåõíèêàëàð òÿòáèã åäèëÿðêÿí, áó ãàéäàëàðà ãèñìÿí
âÿ éà áöòþâëöêäÿ òàáå îëìàìàã ìåéëè âÿ íèééÿòëÿðè áàøãà ùÿð
ùàíñû áèð ãóðóìäà îëäóüóíäàí äàùà ÷îõ ñÿðò âÿ ýöçÿøòñèç øÿêèëäÿ
òÿòáèã åäèëèð.
Áóíóíëà éàíàøû, «ÿìð» ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëû ìöÿééÿí ãàéäàëàð
úèíàéÿò òÿøêèë åòìÿäèéè ìöääÿòäÿ ùÿð ùàíñû ÿìðèí «ìöòëÿã èòàÿò»
ìÿñóëèééÿòè èëÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè áàõûìûíäàí ùÿðáè òÿëèìàòäà áó
ñóáéåêòèí ôÿðãëè ìöÿééÿí åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíè äÿ äîüóðìóø, ÿìðèí
ìÿñóëèééÿòè ÿìðè âåðÿí øÿõñÿ, àèä åäèëèá.
Ùÿðáè ãàéäàëàð õàðèúèíäÿ áó ìÿñÿëÿäÿêè òÿòáèãëÿ áàüëû
áåéíÿëõàëã ãàéäàëàðûí Íöðíáåðã Ùÿðáè Ìÿùêÿìÿñè èëÿ îðòàéà
ãîéóëäóüó ýþðöíöð. Ùÿðáè Òðèáóíàë ãÿðàðëàðûíäà ìÿíèìñÿíèëÿí

368
ïðèíñèïëÿð äèããÿòÿ àëûíäûüû çàìàí êîìàíäèð àøàüûäàêû ùàëëàðäà
ùÿðáè úèíàéÿòëÿðèí èøëÿíìÿñèíäÿ øÿõñÿí ìÿñóëäóð:

1) òþðÿäèëìÿñèíäÿí ÿââÿë âÿ éà ñîíðà ìöùàðèáÿ úèíàéÿòèíè

äîüðóäàí äà áèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã úèíàéÿòèí òþðÿäèëìÿñèíèí
ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ëàçûì îëàíû åòìÿìèøäèðñÿ;
2) ùÿðáè úèíàéÿòè òþðÿòìÿéè ÿìð åòìèøäèðñÿ;
3) ùÿðáè úèíàéÿòè áèëäèéè ùàëäà äàéàíäûðìàã ö÷öí ùå÷ íÿ
åòìÿéèáñÿ;
4) íîðìàë øÿðàèòëÿðäÿ ùÿðáè úèíàéÿòè áèëìÿñè ëàçûì îëäóüó
ùàëäà äàéàíäûðìàã ö÷öí òÿäáèð ýþðìÿéèáñÿ.
Èíäèêè äþâðäÿ, éóõàðûëàð/êîìàíäèðëÿð áàõûìûíäàí äåéèë, ðÿñìè
âÿçèôÿ äàøûéàí äèýÿð øÿõñè ùåéÿò âÿ ñèéàñè ìÿñóëèééÿòëèëÿð
áàõûìûíäàí äà ìÿñóëèééÿòëÿ áàüëû éåíèëèêëÿð àêòóàëëûüûíû ãîðóéóð.
Êå÷ìèø Éóãîñëàâèéàéà Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ òÿòáèãèíèí ñîíóíäà
ïåðñïåêòèâäÿ éåíè ãàéäàëàðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ìþâçóéà äàùà äà
àéäûíäëûã ýÿòèðèá. Áóðàäà ìÿñóëèééÿò éöêñÿê ðöòáÿëè øÿõñèí
úèíàéÿòèí òþðÿäèëìÿñèíäÿ áèðáàøà éåð àëìàñûíäàí äåéèë, úèíàéÿòèí
ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà åòèíàñûçëûã ýþñòÿðìÿñèíäÿí, áàøãà ñþçëÿ,
áèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ùÿðÿêÿò åòìÿêäÿí ãà÷ûíìàñûíäàí
ãàéíàãëàíûð.
ÁÌ èñÿ úèíàéÿòëÿðëÿ áàüëû úèíàéÿòè áèëàâàñèòÿ òþðÿäÿí,
òþðÿäèëìÿñè ö÷öí ÿìð âåðÿí, úèíàéÿòèí òþðÿäèëìÿñèíè èñòÿéÿí âÿ
ùÿâÿñëÿíäèðÿí, úèíàéÿòèí òþðÿäèëìÿñèíÿ êþìÿê÷è âÿ éà øÿðèê îëàí
âÿ éà ùÿð ùàíñû ôîðìàäà úèíàéÿòèí òþðÿäèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åäÿí,
ýåíîñèä úèíàéÿòè èëÿ áàüëû îëàðàã äà áó úèíàéÿòäÿ áèëàâàñèòÿ èøòèðàê
åäÿí âÿ áóíó èúòèìàè ðÿéäÿ øèðíèêëÿíäèðÿí øÿõñëÿðè ìöùàêèìÿ
ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèêäèð.

369
 ÕÛÛÛ ÔßÑÈË

ÁÅÉÍßËÕÀËà ßËÀÃßËßÐ Âß ÒßÁËÈÜÀÒ

§1. Òÿáëèüàòûí òÿðèôè âÿ èíêèøàôû

Òÿáëèüàò ôÿðäëÿð âÿ ãðóïëàð âàñèòÿñèëÿ äèýÿð ãðóïëàðûí ôèêèð,

áàõûø âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè, èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê,
òÿáëèüàò àïàðàí òÿðÿôèí ìÿãñÿäëÿðèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ, äÿéèøäèðìÿéÿ
âÿ éà íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìàüà èñòèãàìÿòëÿíìèø, äöøöíöëìöø
ôÿàëèééÿòäèð. Áó áàõûìäàí, áèð àêñèéàíûí òÿáëèüàò êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí ôèêèð âÿ áàõûøëàðû íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìàüà
èñòèãàìÿòëÿíìèø ùÿðÿêÿòèí îëìàñû ôàêòû ëàçûìäûð.
Êèìáàëë Éóàíã òÿõìèíÿí áóíà îõøàð áèð òÿðèôäÿí èñòèôàäÿ åäèð.
Éóàíãûí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ èñÿ òÿáëèüàò, ôèêèð, áàõûø âÿ äÿéÿðëÿðè
íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìàã âÿ ñîí ìÿðùÿëÿäÿ äàâðàíûøëàðû ìöÿééÿí
îëóíìóø èñòèãàìÿòäÿ äÿéèøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ÿââÿëäÿí ïëàíëàøäû-
ðûëàðàã âÿ ïñèõîëîæè ìåòîäëàðû äà þçöíäÿ åùòèôà åäÿí ñèñòåìàòèê áèð
ñûðà âàñèòÿ âÿ ñèìâîëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëÿðÿê éöðöäöëÿí
äöøöíöëìöø áèð ôÿàëèééÿòäèð.
Òÿáëèüàò áÿçè òÿðÿôëÿðè èëÿ èêè áàõûøäàí äèïëîìàòèéàäàí
ôÿðãëÿíèð. Áèðèíúèñè, äèïëîìàòèéàäà áèðáàøà ùÿäÿô äèýÿð ùþêóìÿòëÿð
âÿ îíëàðûí òÿìñèë÷èëÿðè, òÿáëèüàòäà èñÿ äèýÿð þëêÿíèí õàëãëàðûäûð.
Èêèíúèñè èñÿ, òÿáëèüàòûí ìèëëè ìàðàãëàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿê áàõûìûíäàí
äàùà ÷îõ åãîèñò òÿðêèáÿ ìàëèê îëìàñûäûð. Áàøãà ñþçëÿ,
äèïëîìàòèéàäà ãàðøûëûãëû òîããóøàí ìàðàãëàðûí óéüóíëàøäûðûëìàñûíà
úÿùä ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëñà äà, òÿëèüàòäà äèýÿð ùþêóìÿòëÿ áåëÿ
áèð óçëàøìà àõòàðûøûíäàí áÿùñ åòìÿê ìöìêöí îëìàìàãëà éàíàøû,
éàëíûç ùàäèñÿéÿ þç ìàðàãëàðû áàõûìûíäàí éàíàøûëûð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ
äèýÿð þëêÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöñáÿò ãàðøûëàíàí áèð ùàë äåéèë.
Áåéíÿëõàëã ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ òÿáëèüàòäàí èñòèôàäÿíèí
îëäóãúà ãÿäèì òàðèõè êå÷ìèøè âàð. Ìöàñèð òåõíîëîýèéàíûí èíêèøàôû
èëÿ ðàáèòÿ âÿ èíôîðìàñèéà ñàùÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ñÿâèééÿ áó
âàñèòÿíèí õàðèúè ñèéàñÿòäÿ äàùà ýåíèø âÿ òÿñèðëè îëàðàã èñòèôàäÿñèíè
ýöíäÿìÿ ýÿòèðìèøäèð.
370
 Òÿáëèüàò Û Äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëè éåðÿ ìàëèê
äåéèëäè. Ùàëáóêè îíäàí ãàáàã êàòîëèê êèëñÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí, õöñóñèëÿ
äèíè ìÿãñÿäëÿðëÿ òÿáëèüàòûí àïàðûëìàñû ìþâúóä îëìóøäóð. Ëàêèí
ñèéàñè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ÿùàòÿëè øÿêèëäÿ òÿáëèüàòäàí èñòèôàäÿ åäÿí èëê
äÿôÿ Áþéöê Áðèòàíèéà îëìóøäóð. Èíýèëèñ ùþêóìÿòè Û Äöíéà
ìöùàðèáÿñè çàìàíû òÿáëèüàòäàí òÿøêèëàòëàíìûø øÿêèëäÿ äàõèëäÿ âÿ
õàðèúäÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Áàõìàéàðàã êè, ùÿìèí äþâðäÿ äèýÿð
äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿáëèüàòäàí áó ãÿäÿð ýåíèø èñòèôàäÿ
îëóíìóðäó.
Òÿáëèüàòäàí èñòèôàäÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ ÿñàñ èíêèøàô èêè ìöùàðèáÿ
àðàñûíäàêû äþâðäÿ òîòàëèòàð âÿ àâòîðèòàð ðåæèìëÿðèí éàðàíìàñû èëÿ
áàø âåðìèøäèð. Ùÿì Ñîâåò Èòòèôàãû, ùÿì äÿ ôàøèñò Àëìàíèéàñû äàùà
áàùàëû îëàí ìåõàíèçìëÿðè äþâðèééÿéÿ áóðàõìûøëàð âÿ ùÿòòà,
Ãÿðáäÿêè äåìîêðàòèê þëêÿëÿð áóíëàðûí ãàðøûñûíäà áþéöê ÷ÿòèíëèê
÷ÿêìèøëÿð. Õöñóñèëÿ 1917-úè èëäÿ Ðóñèéàäà áîëøåâèê ðåæèìèíèí
ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè èëÿ òÿáëèüàò áåéíÿëõàëã ìöíàèñáÿòëÿðäÿ
ìöùöì àìèëÿ ÷åâðèëìèøäèð. Íàñèñò âÿ ôàøèñò ðåæèìëÿð áîëøåâèê
Ðóñèéàñûíû íöìóíÿ ýþòöðÿðÿê áó ìåòîäó òîòàëèòàð ðåæèìëÿðèí äàõèëè
âÿ õàðèúè ñèéàñÿòëÿðèíäÿ âàúèá áèð ôàêòîð êèìè èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.
Ëàêèí íàñèçìèí âÿ ôàøèçìèí ñÿùíÿäÿí ñèëèíìèø îëìàñûíà
áàõìàéàðàã, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà òÿáëèüàò íÿèíêè ñîíà ÷àòäû, ÿêñèíÿ
äàùà äà ýåíèøëÿíÿðÿê èñòèôàäÿ åäèëäè. ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí
ñîíðà òÿáëèüàò äåìÿê îëàð êè, äèïëîìàòèéàíûí éåðèíè òóòàðàã «ñîéóã
ìöùàðèáÿ»íèí àéðûëìàç ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëìèø âÿ Ñîâåò èòòèôàãû âÿ
ÀÁØ þç ìöòòÿôèãëÿðèíè èòèðìÿìÿê âÿ éåíè ìöòòÿôèãëÿð ãàçàíìàã
ìÿãñÿäèëÿ òÿáëèüàòà äàùà ÷îõ öñòöíëöê âåðìèøëÿð. Õöñóñèëÿ
áëîêëàðäàí õàðèúäÿ ãàëìàüà ÷àëûøàí äþâëÿòëÿð òÿáëèüàòûí ÿñàñ
ùÿäÿôèíÿ ÷åâðèëäèëÿð. Áó ìÿãñÿäëÿðëÿ éàðàäûëàí ÀÁØ Ìÿðêÿçè
Êÿøôèééàò Èäàðÿñè (ÚÈÀ) âÿ Ñîâåò Èòòèôàãû Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû
Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñè Òÿáëèüàò Áöðîñóíà áöäúÿäÿí áþéöê ùÿúìäÿ
ïàéëàð àéðûëäû. Ñèëàùñûçëàíìà ñàùÿñèíäÿ îëäóüó êèìè áó ñàùÿäÿ äÿ
äèýÿð þëêÿëÿðèí èìêàíëàðû ìÿùäóäëàøäûðûëìûø øÿêèëäÿ ãàëäûüû ö÷öí
ðÿãàáÿò àïàðà áèëìÿäèëÿð.
Àðòûã áó ýöí èíñàíëàðûí ôèêèðëÿðèíè äÿéèøäèðìÿê âÿ áó éîëëà
õàðèúè ñèéàñÿò öçÿðèíäÿ þç ìèëëè ìàðàãëàðûíû òÿìèí åòìÿê éþíöíäÿ

371
áèðáàøà òÿñèð áóðàõìàüû ùÿäÿôÿ àëàí òÿáëèüàò, ùþêóìÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí ýåíøè òÿòáèã åäèëèð. Áó ìÿãñÿäëÿ, ùÿì þç þëêÿñèíäÿ,
ùÿì äÿ äèýÿð þëêÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ïåøÿêàð êàäðëàð
éåòèøäèðèëèð. Äþâëÿòëÿð äèýÿð þëêÿëÿðèí õàëãëàðûíà, î þëêÿäÿ éàøàéàí
åòíèê âÿ äèíè èúìàëàðà, èãòèñàäè âÿ ñîñèàë úÿùÿòäÿí þçöíö òÿúðèä
åäèëìèø ùèññ åäÿí ãðóïëàðà òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê î þëêÿ öçÿðèíäÿ òÿçéèã
ôîðìàëàøäûðìàüà ÷àëûøìàã âÿ áóíëàðû ëàçûì ýÿëÿíäÿ õàðèúè
ñèéàñÿòäÿ ñþâäÿëÿøìÿ ïðåäìåòèíÿ ÷åâèðÿðÿê áÿçè ìàðàãëàð ÿëäÿ
åòìÿéÿ ÷àëûøìàãäàäûð.
Ñîí íÿòèúÿäÿ êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí èíêèøàôû òÿáëèüàò
ìåòîäëàðû êèìè, òÿáëèüàò âàñèòÿëÿðèíè äàùà ÷îõ ìöðÿêêÿá ùàëà
ñàëìûøäûð. Äþâëÿòëÿð áèð ÷îõ þëêÿéÿ åéíè àíäà áèð ÷îõ äèëäÿí âåðèëèø
éàéàí ðàäèî âÿ òåëåâèçèéàëàð âàñèòÿñèëÿ äèýÿð þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí
èíñàíëàðà äàùà òåç ÷àòìà âÿ îíëàðà òÿñèðåòìÿ öñòöíëöéöíö ÿëäÿ
åòìèø îëóð.

§2. Òÿáëèüàòûí öíñöðëÿðè

Éóõàðûäà ìèñàë ÷ÿêèëÿí òÿðèôëÿðäÿí áàøà äöøöëäöéö êèìè,

òÿáëèüàòäà äþðä öíñöð âàð: 1) äèýÿðëÿðèíèí ôèèêðëÿðèíè, áàõûøëàðûíû âÿ
äàâðàíûøëàðûíû äÿéèøäèðìÿéè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéàí òÿáëèüàò÷ûëàð;
2) òÿáëèüàò÷ûíûí èñòèôàäÿ åòäèéè éàçûëû, øèôàùè âÿ éà ùÿðÿêÿò
ñèìâîëëàðû; 3) èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè âÿ òÿáëèüàòûí èñòèãÿìòëÿíäèðèë-
äèéè ùÿäÿô.
Áóíäàí ÿââÿë, ãåéä åäèëäèéè êèìè, Ñîâåò Èòòèôàãû âÿ ôàøèñò
Àëìàíèéàñû ñöëù äþâðöíäÿ òÿáëèüàò ïðîãðàìëàðûíäÿí ñèñòåìàòèê
øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åäÿí äþâëÿòëÿð ùåñàá åäèëèðäèëÿð. Áó äþâëÿòëÿðèí
òÿáëèüàò ïðîãðàìëàðû èíòèóñèéà, ñûíàã âÿ èíãèëàá÷û òÿúðöáÿëÿðÿ
àðõàëàíûðäû. Òðîòñêè, Ëåíèí âÿ Ýþááåëñ êèìè ìÿøùóð ëèäåðëÿð þç
øÿõñè áàúàðûãëàðû èëÿ òÿáëèüàòû óüóðëó øÿêèëäÿ òÿòáèã åòäèëÿð. Ñîâåò
òÿáëèüàò÷ûëàðû ùÿäÿô êèìè êöòëÿëÿðèí ìöÿééÿí òÿáÿãÿñèíè ñå÷äèëÿð.
Ìÿñÿëÿí, Úÿíóáè Àñèéàäà òÿùñèëèíè Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿ àëìûø
øÿõñëÿðèí ÿâÿçèíÿ êÿíäëè òÿáÿãÿíè ùÿäÿôÿ àëäûëàð. Áóíóíëà éàíàøû,
Ñîâåò òÿáëèüàò÷ûëàðû òÿáëèüàòûí ùÿäÿôè îëàí õöñóñè ãðóïëàðà âÿ
õàëãëàðà ýþðÿ ôÿðãëè öñóëëàð òÿòáèã åòìÿéè, áóíà óéüóí èôàäÿëÿðäÿí
372
èñòèôàäÿ åòìÿéè äÿ éàääàí ÷ûõàðìàäûëàð. Ìÿñÿëÿí, áèð þëêÿäÿ
íÿçÿðÿ÷àðïàí ñîñèàë ôÿðãëèëèê âàðñà, øÿùÿð åëèòàñû èëÿ êÿíä
ÿðàçèëÿðèíäÿ éàøàéàíëàð àðàñûíäà ÿëàãÿ îëäóãúà çÿèôäèðñÿ âÿ
þëêÿäÿ éàøàéàí ìöõòÿëèô ñèíèô âÿ òÿáÿãÿëÿðèí ìÿíèìñÿäèéè
ñèìâîëëàð âÿ äÿéÿðëÿð àðàñûíäà úèääè ôÿðãëèëèêëÿð âàðñà, áó þëêÿäÿ
òÿòáèã åäèëÿúÿê òÿáëèüàò ìåòîäëàðû âÿ âàñèòÿëÿðè äÿ áóíà ÿñàñÿí
ôÿðãëèëèêëÿðè òÿãäèì åäèðäè.
Áóíóíëà éàíàøû, 1948-úè èëäÿí åòèáàðÿí Ãÿðáäÿ äÿ òÿáëèüàòäàí
èñòèôàäÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿð îëìóøäóð. ×öíêè
äèïëîìàòèéàäà óüóð ÿëäÿ åòìÿéèí áèð éîëó äà ìöäàôèÿ åäèëÿí áàõûø
âÿ ôèêèðëÿðèí äèýÿð äþâëÿòëÿðèí âÿ îíëàðûí õàëãëàðûíûí, éÿíè
áåéíÿëõàëã àëÿìèí äÿñòÿêëÿìÿñèíè òÿìèí åòìÿêäèð. Áóíà íàèë
îëìàã ö÷öí èúòèìàèééÿòÿ òÿñèð åòìÿê ìÿãñÿäè ëèÿ áèð ñûðà ïñèõîëîæè
âÿ åëìè ìåòîäëàðûí èñòèôàäÿñè âàúèáäèð.
Áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ òÿáëèüàò ñÿáÿáèíäÿí ìåäèàíûí âÿ éà
èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíèí ùþêóìÿòèí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüó
ìÿëóìäóð. Òÿáëèüàòûí àïàðûëìàñû ùþêóìÿòèí íÿçàðÿòèíäÿ äåéèëñÿ,
î þëêÿíèí òÿáëèüàò ìÿñÿëÿñèíäÿ óüóð ãàçàíìàñû àñàí îëà áèëìÿç.
ÀÁØ áó ìÿñÿëÿäÿ íÿçàðÿòè ýåíèø ùÿúìäÿ þçÿë ñåêòîðà âåðÿí
äþâëÿòëÿðäÿí áèðè îëìàãëà éàíàøû, èëê äÿôÿ ìöùàðèáÿ âàõòû
éàðàòäûüû, äþâëÿòÿ òàáå îëàí òÿøêèëàòëàðëà òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòèíè
áèðáàøà þçö àïàðìàüà öñòöíëöê âåðìèøäèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ 1942-úè
èëäÿ áèðè Àâðîïà, Àñèéà âÿ Àôðèêàéà ùåñàáëàíìûø øÿèêëäÿ ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿí Ìöùàðèáÿ Èíôîðìàñèéà Îôèñè (ÎWÛ), äèýÿðè Ëàòûí
Àìåðèêàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Àìåðèêàëûëàðàðàñû ßëàãÿëÿðèí
Êîîðäèíàòîðó (ÚÛÀÀ) àäû àëòûíäà èêè ãóðóì éàðàäûëìûøäûð. ßñë
ìÿãñÿäëÿðè ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿ îëàí áó ãóðóìëàð ìöùàðèáÿ áàøà
÷àòàíäà Òðóìåí òÿðÿôèíäÿí ëÿüâ åäèëìÿêëÿ éàíàøû, ÷îõ êå÷ìÿìèø
1945-úè èëäÿ îíëàðûí ÿâÿçèíÿ Ìöâÿããÿòè Áåéíÿëõàëã Èíôîðìàñéèà
Õèäìÿòè (ÛÛÛÑ) àäû èëÿ Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí (Äþâëÿò
Äåïàðòàìåíòèíèí) íÿçàðÿòè àëòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí éåíè áèð
ãóðóì éàðàäûëûðàã ÚÛÀÀ âÿ ÎWÛ-íèí ôÿàëèééÿòëÿðè áó òÿøêèëàò
âàñèòÿñèëÿ éöðöäöëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû, 1936-úû èëäÿ
Ëàòûí Àìåðèêàñû èëÿ ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ
Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè äàõèëèíäÿ éàðàäûëàí Ìÿäÿíè ßëàãÿëÿð Øþáÿñè

373
áèð ìöääÿò ñîíðà ëÿüâ åäèëÿðÿê, åéíè ôÿàëèééÿòèí éåíÿ Õàðèúè Èøëÿð
Íàçèðëèéè òàáåëèéèíäÿ 1946-úû èëäÿ éàðàäûëàí Áåéíÿëõàëã
Èíôîðìàñèéà âÿ Ìÿäÿíè ßëàãÿëÿð Îôèñè (ÎÛÚ) âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè äàâàì åòäèðèëìèøäèð. Êîíãðåñèí ìàëèééÿ ÷àòûøìàçëûüû
èëÿ ÿëàãÿäàð Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè äàõèëèíäÿ èíôîðìàñèéà ôÿàëèééÿòè
àïàðûëìàñûíû 1947-úè èëäÿ ãàíóíëà ãàðøûñûíû àëìàñûíäàí ñîíðà, áó
äÿôÿ 1948-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëÿí éåíè ãàíóíëà Êîíãðåñ áó
ñÿëàùèééÿòè Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíÿ âåðìèø âÿ áó èøëÿð íÿòèúÿñèíäÿ
Èíôîðìàñèéà âÿ Òÿùñèë Áöðîñó (ÎÅÕ) éàðàäûëìûøäûð. Ëàêèí
ñîíðàäàí áó òÿùñèë âÿ èíôîðìàñèéà ôÿàëèééÿòèíèí àéðû-àéðû
àïàðûëìàñû ùàãäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëìèø âÿ áó ìÿãñÿäëÿðëÿ
Áåéíÿëõàëã Èíôîðìàñèéà Áöðîñó (ÎÛÛ) âÿ Òÿùñèë Ìöáàäèëÿñè
Áöðîñó (ÎÅÕ) ôÿàëèééÿòÿ êå÷èðèëìèøäèð. Áó ãóðóìëàðûí ìÿòáóàò âÿ
ìåäèà âàñèòÿñèëÿ àïàðûëàúàã òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòëÿðèíè, áóíóíëà
éàíàøû, òÿòáèã îëóíàúàã ìÿäÿíè ìöáàäèëÿ ïðîãðàìëàðû âÿ õàðèúäÿ
Àìåðèêà êèòàáõàíàëàðû íÿçäèíäÿ àïàðûëàúàã ôÿàëèééÿòëÿð òÿøêèë
åäèëìèøäèð. Áóíäàí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿ, 1952-úè èëäÿ Áåéíÿëõàëã
Èíôîðìàñèéà Èäàðÿñè (ÛÛÀ) àäû àëòûíäà éåíè áèð òÿøêèëàòûí
ôîðìàëàøìàñû îëñà äà, áó òÿøêèëàò äà Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè
íÿçäèíäÿ éàðàäûëäûüû ö÷öí òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòëÿðèíèí Õàðèúè Èøëÿð
Íàçèðëèéèíäÿí àéðû áèð ãóðóì òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè òÿëÿá
åäÿí Êîíãðåñèí 1953-úö èëäÿ ãÿáóë åòäèéè éåíè áèð ãàíóíëà ÀÁØ
Èíôîðìàñèéà Èäàðÿñè (ÓÑÛÀ) éàðàäûëìûø âÿ áó òÿøêèëàò ÛÛÀ-íûí
ôóíêñèéàëàðûíûí Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí òþâñèéÿ âÿ äèðåêòèâëÿðè
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àïàðûëìàñûíûí äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí îëàúàüû áàðÿäÿ
ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäèð. ÓÑÛÀ-íûí ÿñàñÿí ìÿãñÿäè äèýÿð þëêÿëÿðäÿêè
èúòèìàè ðÿéÿ ÀÁØ õàðèúè ñèéàñÿòè âÿ ìàðàãëàðû éþíöíäÿ òÿñèð
ýþñòÿðìÿê âÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê îëäóüó ö÷öí ôÿàëèééÿòëÿðè
òÿðêèáèíäÿ äèýÿð þëêÿëÿðäÿ øÿõñè ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðìÿê, ðàäèî
âåðèëèøëÿðè, êèòàáõàíà èøëÿðè, êèòàá ÷àïû âÿ éàéûìû ùÿéàòà êå÷èðìÿê,
ìÿòáóàò âÿ òåëåâèçèéàäàí áó ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿê äÿ
âàð. ÓÑÛÀ áó èøëÿðè àïàðìàã ìÿãñÿäèëÿ äåìÿê îëàð êè, ùÿð áèð
þëêÿäÿ ìöõòÿëèô èíôîðìàñèéà âÿ òÿáëèüàò ãóðóìëàðû éàðàäûð. ÓÑÛÀ-
íûí õàðèúèíäÿ íàçèðëèê, äàõèëèíäÿ Èúòèìàèééÿòëÿ ßëàãÿëÿð âÿ
Áåéíÿëõàëã Ðàáèòÿ âÿ Èíôîðìàñèéà èäàðÿëÿðè äÿ âàð. ÓÑÛÀ-íûí

374
èøëÿðè áó ãóðóìëàðëà êîîðäèíàñèéàëû îëàðàã àïàðûëûð. ÓÑÛÀ þç èøëÿðèíè
áèð ñûðà ìÿòáóàò âÿ éàéûì îðãàíû âàñèòÿñèëÿ àïàðûð. Áóíëàðûí
àðàñûíäà «Àìåðèêàíûí ñÿñè» (Âîèúå îô Àìåðèúà: ÂÎÀ) ðàäèîñó
ýåíèø áèð éàéûì øÿáÿêÿñè îëàí áèð òÿøêèëàò êèìè äåìÿê îëàð êè, ùÿð
þëêÿíèí äèëèíäÿ âåðèëèøëÿð âåðèð.
Áþéöê Áðèòàíèéàéà ýÿëèíúÿ, 1938-úè èëäÿ õàðèúè äèëäÿ òÿáëèüàò
àïàðìàã ìÿãñÿäèëÿ éàéûì ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàéàí Áèðëÿøìèø
Êðàëëûãäà ìöùàðèáÿ âàõòû Èíôîðìàñèéà Íàçèðëèéè éàðàäûëñà äà, áó
íàçèðëèê 1946-úû èëäÿ ëÿüâ åäèëìèøäèð. Ëàêèí ñîíðàäàí áóíà òÿáëèüàò
ôÿàëèéÿòëÿðèíèí ôîðìóëàñèéàñû âÿ òÿòáèã åäèëìÿñè ðÿùáÿðèíèí àäû
âåðèëìèø âÿ 1952-úè èëäÿ éàðàäûëìûø Äðîýùåäà Êîìèòÿñè
òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìàüà áàøëàíìûøäûð. Áèð òÿøêèëàò êèìè ÷àëûøàí
êîìèòÿ ôÿàëèééÿòëÿðèíè Õàðèúè ßëàãÿëÿð, Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòè èëÿ
ßëàãÿëÿð, Ìöñòÿìëÿêÿëÿðëÿ ßëàãÿëÿð, ÁÁÚ âÿ Áðèòèúù Úîóíúèë
êèìè ãóðóì âÿ òÿøêèëàòëàðûí âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Õàðèúè Èøëÿð
Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí 1954-úö èëäÿ ïàðëàìåíòÿ òÿãäèì îëóíàí
ùåñàáàòäà èíôîðìàñèéà õèäìÿòëÿðèíèí áþéöê äþâëÿòëÿðèí
äèïëîìàòèéàëàðûíûí ìöùöì âàñèòÿñè îëäóüó, áóíóí áèð ùèññÿñèíèí
þçÿë òÿøêèëàòëàð âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëÿúÿéè, ëàêèí ùþêóìÿòèí
áó ìÿñÿëÿäÿ ýþðÿúÿéè èøëÿðèí äÿ ìöùöì îëäóüó âóðüóëàíàðàã
Áèðëÿøìèø Êðàëëûã ùþêóìÿòèíèí þç ñèéàñÿòèíè õàðèúÿ ÷àòäûðà áèëìÿñè
ö÷öí ðÿñìè áèð òÿáëèüàò ãóðóìóíà åùòèéàú îëäóüó ãåéä åäèëìèø âÿ
Êîìèòÿíèí èøëÿðè áó ÿùàòÿäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäè. Ùàëáóêè Êîìèòÿ
áèð èíôîðìàñèéà íàçèðëèéèíèí éàðàäàëûìàñû ÿâÿçèíÿ èíôîðìàñèéà âÿ
òÿáëèüàò õèäìÿòëÿðèíèí éåíÿ åéíè øÿêèëäÿ, éàðûììöñòÿãèë áèð
òÿøêèëàò òÿðÿôèíäÿí êîîðäèíàñèéà åäèëìÿñè öçÿðèíäÿ äàéàíìûø âÿ áó
éþíäÿ ÿââÿëúÿ Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí íÿçàðÿòè àëòûíäà èøëÿéÿí
áèð êîîðäèíàñèéà êîìèòÿñè, ñîíðà èñÿ Áðèòèñù Úîóíúèë, ÁÁÚ âÿ
Ìÿðêÿçè Èíôîðìàñèéà Èäàðÿñè êèìè 3 ÿñàñ ãóðóìäàí èáàðÿò
Äÿíèçùþâçÿñè Èíôîðìàñéèà Èäàðÿñè (Îâåðñåàñ Èíôîðìàòèîí Ñåðâèúå:
ÎÛÑ) éàðàäûëìûøäûð. Áóíëàðäàí, õöñóñèëÿ èêè ìöùöì òÿáëèüàò
ãóðóìó îëàí Áðèòèúù Úîóíúèë âÿ ÁÁÚ ÿñëèíäÿ éàðûìðÿñìè
ãóðóìëàð êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóíëàð ùþêóìÿòäÿí äàâàìëû
îëàðàã ìàëèééÿ äÿñòÿéè àëûð âÿ Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí òþâñèéÿëÿðè
èñòèãàìÿòèíäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Áóíà áàõìà-

375
éàðàã éåíÿ äÿ äèýÿð ùþêóìÿò ãóðóìëàðûíäàí áèð ÷îõ éþíëÿðè èëÿ
ôÿðãëÿíèðëÿð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, Ôðàíñà ùþêóìÿòèíèí èñÿ ÿí ÷îõ öñòöíëöê
âåðäèêëÿðè ìÿñÿëÿ ìÿäÿíè òÿáëèüàò îëìóø âÿ áó ìÿãñÿäëÿ Õàðèúè
Èøëÿð Íàçèðëèéè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éöðöäöëÿí âÿ Ôðàíñàíûí õàðèúäÿêè
íöôóç âÿ èìèúèíè ôîðìàëàøäûðìàüà èñòèãàìÿòëÿíìèø ôÿàëèééÿòëÿð
ö÷öí ùÿð âàõò ÷îõ éöêñÿêùÿúìëè ôîíäëàð òÿñèñ åäëìèøäèð. Àíúàã
Ôðàíñàäà Áþéöê Áðèòàíèéà âÿ ÀÁØ-äàí ôÿðãëè îëàðàã òÿáëèüàòûí
âàùèä ìÿðêÿçäÿí èäàðÿ îëóíìàñû ÿâÿçèíÿ áèð ÷îõ íàçèðëèê
íÿçäèíäÿ àéðû-àéðû éöðöäöëìÿñèíÿ öñòöíëöê âåðèëìÿêëÿ éàíàøû,
òÿòáèã îëóíàúàã ñèéàñÿò ìÿñÿëÿñèíäÿêè êîîðäèíàñèéà èøèíè éåíÿ äÿ
Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè éåðèíÿ éåòèðèð. Áóíóíëà éàíàøû, ðàäèî,
òåëåâèçèéà âÿ äèýÿð ìÿòáóàò õèäìÿòëÿðè ìÿñÿëÿñèíäÿ êîîðäèíàñèéà
âÿçèôÿñèíè Èíôîðìàñèéà Íàçèðëèéè ùÿéàòà êå÷èðèð.
Ñîí íÿòèúÿäÿ, ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ áèð ÷îõ
þëêÿíèí òÿáëèüàò èøëÿðèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðäèéèíè âÿ äþâëÿò îðãàíëàðû
âÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðëèêëÿðèíè éåíèäÿí òÿøêèëàòëàíäûðìàüà
áàøëàäûãëàðûíû õöñóñè âóðüóëàìàã ëàçûìäûð. Áó ùàë, éàëíûç ÀÁØ,
Áþéöê Áðèòàíèéà âÿ Ôðàíñà ùþêóìÿòëÿðèíäÿ äåéèë, äèýÿð
äþâëÿòëÿðäÿ äÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð.
Ýþðöíäöéö êèìè, òÿáëèüàòûí ÿñàñ öíñöðëÿðèíäÿí áèðè äÿ
òÿáëèüàòûí èñòèãàìÿòëÿíäèðèëäèéè ùÿäÿôäèð. Áó ùÿäÿôèí òÿáëèüàòûí
ìÿãñÿäèíÿ óéüóí îëàðàã ìöÿééÿí åäèëìÿñè òÿáëèüàòûí óüóðëó
îëóá-îëìàìàñûíäà òÿñèðëè îëóð. Áåëÿëèêëÿ, áåéíÿëõàëã òÿáëèüàòûí
òÿøêèëàò÷ûëûüû áàõûìûíäàí 4 ÿñàñ ùÿäÿôäÿí ñþç à÷ìàã ìöìêöíäöð:
1) òÿáëèüàòûí ùÿäÿôè òÿøêèëàò÷ûñûíûí þç õàëãû; 2) äîñò äþâëÿòëÿðèí
õàëãëàðû; 3) äöøìÿí äþâëÿòëÿðèí õàëãëàðû; 4) áèòÿðÿô äþâëÿòëÿðèí
õàëãëàðû.
Ìöàñèð äþâðäÿ èíôîðìàñèéà ñàùÿñèíäÿ áàø âåðÿí ìöùöì
äÿéèøèêëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, õàðèúè ìÿíáÿéè îëàí õÿáÿðëÿðÿ õàëãûí
åùòèìàë îëóíàíäàí äàùà àç ùèññÿñè ìàðàã ýþñòÿðèð. Ìöõòÿëèô
þëêÿëÿðäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàëàðà ýþðÿ, õÿáÿðàëìà ìÿíáÿëÿðèíèí
÷îõ îëäóüó âÿ ñàâàäëûëûã ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿê îëäóüó ÿí èíêèøàô
åòìèø þëêÿëÿðäÿ áåëÿ ÿùàëèíèí ÷îõ àç ùèññÿñè áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðëÿ
ìàðàãëàíûðëàð. Ëàêèí àðàøäûðìàëàð áó âÿçèééÿòäÿ áåëÿ èíôîðìàñèéà-

376
íûí ÿìÿëëÿð âÿ ôèêèðëÿð öçÿðèíäÿ îëäóãúà òÿñèðëè îëäóüóíó äà îðòàéà
÷ûõàðìûøäûð. Áó òÿñèð õöñóñèëÿ òÿáëèüàò÷ûëàðà âÿ îíëàðûí ôèêèðëÿðèíÿ
úèääè ìöãàâèìÿòèí îëìàäûüû ùàëëàðäà þçöíö ÷îõ ãÿòè ôîðìàäà
ýþñòÿðìèøäèð. Áó úöð òÿáëèüàòà ùÿäÿô îëàíëàð ìÿñÿëÿ ùàããûíäà
äÿãèã ôèêèðëÿðÿ ìàëèê îëìàñàëàð, ìþâãå âÿ ôèêèðëÿðèíè òÿáëèüàò éîëó
èëÿ äàùà àñàí äÿéèøèðëÿð.
Éåíÿ áó ÷ÿð÷èâÿäÿ àðàøäûðìàëàð òÿáëèüàòûí ýÿíúëÿð âÿ
áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðÿ ìàðàã ýþñòÿðìÿéÿí, éà äà áóíëàðà ôÿàë
øÿêèëäÿ ãîøóëìàéàí øÿõñëÿð àðàñûíäà äàùà òÿñèðëè îëäóüóíó
ýþñòÿðèð. Óçóí ìöääÿòäÿ ôîðìàëàøäûðûëìûø èôðàò èíàíúëàðà ìàëèê
îëìàäûãëàðû ö÷öí ýÿíúëÿð òÿëãèíëÿðÿ äàùà à÷ûãäûðëàð. Ãðóï âÿ
èúìàëàð ùàëûíäà éàøàéàí èíñàíëàðûí äà òÿëãèíëÿðÿ äàùà à÷ûã
îëäóãëàðû âÿ äàùà òåç òÿñèðÿ äöøäöêëÿðè ìÿëóì ùÿãèãÿòëÿð
ñûðàñûíäàäûð.

§3. Òÿáëèüàòûí ôîðìàëàðû

Òÿáëèüàò àðòûã áó ýöí èäåîëîæè, èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ éà ìÿäÿíè

ìÿãñÿäëÿð ö÷öí àïàðûëäûüûíà ýþðÿ áó èíêèøàô èñòÿð-èñòÿìÿç
òÿáëèüàòëàðûí äà ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà ýöíäÿìÿ ÷ûõìàñûíà èìêàí
âåðìèøäèð. Áóíëàðû èíôîðìàòèê òÿáèüàò, ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿ âÿ
ìÿäÿíè òÿáëèüàò îëìàãëà 3 ÿñàñ ùèññÿéÿ áþëìÿê îëàð.
Èíôîðìàñèéà úÿìèééòëÿðàðàñû ÿëàãÿëÿðèí ìöùöì áèð ìÿíáÿéèäèð.
Àíúàã áóíóíëà éàíàøû, îíäàí òÿáëèüàò ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ
îëóíìàäûüûíû ñþéëÿìÿê îëäóãúà ÷ÿòèíäèð. ßñëèíäÿ èíôîðìàñèéà
ìÿôùóìó äàõèëÿí òÿáëèüàò÷û áèð òÿñèðÿ ùÿìèøÿ ìàëèêäèð. Âàõòàøûðû
áèòÿðÿô ýþðöíòöéÿ ìàëèê îëñà âÿ éà áó úöð òÿãäèì åäèëìÿéÿ
÷àëûøûëñà äà, áó îíóí òÿáëèüàò ìÿãñÿäè äàøûäûüû ùÿãèãÿòèíè
äÿéèøäèðìèð. Äàùà ÷îõ îíó ùàçûðëàéàí âÿ òÿãäèì åäÿí øÿõñäÿí
àñûëû îëäóüó ö÷öí èíôîðìàñèéàíûí ìöòëÿã ìÿíàäà áèòÿðÿô îëàúàüûíû
èðÿëè ñöðìÿê îëäóãúà ÷ÿòèíäèð. Ìöÿëëèôèíèí ìÿãñÿäè ëèÿ áàüëû
îëìàãëà éàíàøû, èíôîðìàñèéà ÷îõ âàõò ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿíèí áèð
ùèññÿñè îëà áèëÿð. Äîëàéûñû éîëëà äþâëÿòëÿð èíôîðìàñèéàíû ìöõòÿëèô
ôîðìàëàðäà ìèëëè ìàðàãëàðûíà çèää ùåñàá åäÿ áèëÿðëÿð âÿ éà
îíëàðäàí ìèëëè ìàðàãëàðû éþíöíäÿ èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð.
377
 Äèýÿð òÿðÿôäÿí èíôîðìàñèéàíûí ùàíñû ìÿãñÿäëÿ èñòèôàäÿ
îëóíäóüó äþâëÿòÿ âÿ éà þëêÿäÿ ùàêèìèééÿòäÿ îëàí ùþêóìÿòÿ ýþðÿ
äÿéèøèð. Ìÿñÿëÿí, ÀÁØ-äà Äåìîêðàò Ïàðòèéàñû ùþêóìÿòè èëÿ
Ðåñïóáëèêà÷ûëàð Ïàðòèéàñû ùþêóìÿòè àðàñûíäà áåëÿ áó ìÿñÿëÿäÿ
áþéöê ôÿðãëÿð ìþâúóääóð. Åéíè ôÿðã Áþéöê Áðèòàíèéàäà
Ëåéáîðèñòëÿð Ïàðòèéàñû ùþêóìÿòè èëÿ Ìöùàôèçÿêàðëàð Ïàðòèéàñû
ùþêóìÿòè àðàñûíäà äà âàð. Îõøàð øÿêèëäÿ èíôîðìàñèéàäàí èñòèôàäÿ
ìÿãñÿäè áàõûìûíäàí Äå Ãîë Ôðàíñàñûíûí 4-úö Ðåñïóáëèêà èëÿ åéíè
îëäóüóíó ñþéëÿìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó ôÿðãëèëèêëÿð äàùà áþéöê
ùÿúìëÿðäÿ Ãÿðá ìåäèàñû èëÿ ñîñèàëèñò ìåäèàñû àðàñûíäà äà
ìöøàùèäÿ îëóíìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, õÿáÿðè òÿùðèôåòìÿ âÿ áÿçè
èíôîðìàñèéàëàðû ýèçëÿòìÿéèí Ãÿðá ìåäèàñûíà íèñáÿòÿí ñîñèàëèñò
þëêÿëÿðèíäÿêè ìåäèàäà äàùà ÷îõ îëäóüó èðÿëè ñöðöëöð.
Ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿ ìÿôùóìó èäåîëîæè, ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ ñîñèàë
ñàùÿëÿð êèìè áèð ÷îõ ìÿñÿëÿäÿ àïàðûëàí òÿáëèüàòû äà þçöíäÿ ÿêñ
åòäèðèð. Èíôîðìàñèéàíûí — ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí
ìöùöì âàñèòÿ îëìàñû ÷îõ âàõò «ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿ» èëÿ
èíôîðìàñèéà àðàñûíäàêû ôÿðãè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéè ÷ÿòèíëÿøäèðèð.
Ëàêèí «ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿ»íèí ÿí ìöùöì õöñóñèééÿòè
èíôîðìàñèéàäàí ôÿðãëè îëàðàã äàùà ÷îõ ðàäèêàë õàðàêòåðÿ ìàëèê
îëìàñûäûð. Ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿíèí ìÿãñÿäè ùÿäÿô þëêÿ õàëãûíûí
ùþêóìÿòÿ îëàí èíàìûíû ãûðìàã âÿ éà þç äÿéÿðëÿðèíäÿí
óçàãëàøäûðìàãäûð. Èñòÿð ñîéóã ìöùàðèáÿ, èñòÿðñÿ äÿ ìöùàðèáÿ
âÿçèééÿòèíäÿ «ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿ» àïàðûëàðêÿí êöòëÿâè
èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ùÿäÿô þëêÿíèí
ìöáàðèçÿ ÿçìèíè âÿ ãÿòèééÿòèíè ïîçìàüà úÿùä åäèëèð. Èêè þëêÿ
àðàñûíäàêû ñèéàñè ìöáàðèçÿäÿ âÿ éà òîããóøìàëàðäà äèïëîìàòèéà,
èãòèñàäè, ñèëàù âÿ îõøàð ëàçûìè ùÿð úöð âàñèòÿ èñòôàäÿ îëóíàðêÿí
«ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿ» òÿáëèüàò áàøäà îëìàãëà ðÿãèáèí ìöáàðèçÿ
ÿçìèíèí äàùà àç õÿðú àïàðàí éîëëà ãûðûëìàñû ìÿíàñûíà ýÿëèð.
ßñëèíäÿ òÿáëèüàò ìÿôùóìó èëÿ ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù ìÿôùóìëàðûíû áèð
áèðèíäÿí àéûðìàã ëàçûìäûð. Áèð íöâÿ ìöùàðèáÿñè ìþâúóä îëäóüó
ùàëäà àðòûã èíôîðìàñèéàäàí áÿùñ åòìÿê ìöìêöí îëìàäûüû ö÷öí
ïñèõîëîæè ìöùàðèáÿ ÿñàñÿí, «ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ àêòóàë îëàí
ìÿôùóìäóð.

378
 Ìþâúóä áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðäÿ òÿáëèüàò ìöÿééÿí ìÿíàäà
äèïëîìàòèéàíûí éåðèíÿ êå÷ìÿéÿ ÷àëûøàí áèð ìåòîä êèìè ýþðöëöð.
ßíÿíÿâè Ãÿðá äèïëîìàòëàðû òÿáëèüàòà ÷îõ ìöñáÿò éàíàøìàñàëàð äà,
ÿñëèíäÿ òÿáëèüàòëà äèïëîìàòèéàíû òàì øÿêèëäÿ áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã
àñàí äåéèë. Áó ìÿíàäà èêèñèíè áèð-áèðèíäÿí àéðû òÿñÿââöð åòìÿê
ìöìêöí äåéèë. Ñîí íÿòèúÿäÿ òÿáëèüàò êöòëÿâè èíôîðìàñèéà
âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿíèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ïàðàëåë îëàðàã èíêèøàô
åäÿí, äèïëîìàòèê, èãòèñàäè âÿ ùÿðáè ñàíêñèéàëàðëà éàíàøû èñòèôàäÿ
îëóíàí áó öñóë ñèéàñè ïðîñåñäÿ ñöðÿòëÿ þç éåðèíè òàïûð. Ëàêèí
òÿáëèüàò ôîðìàëàðûíûí äàõèëèíäÿ ÿí àç íàðàùàòëûã äîüóðàí ìÿäÿíè
ÿëàãÿëÿð âàñèòÿñèëÿ àïàðûëàí òÿáëèüàòäûð.
Ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí òÿáëèüàò ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿ åäèëäèéè ÿñëèíäÿ
áèð ÷îõ øÿõñ òÿðÿôèíäÿí áàøà äöøöëìÿäèéèíäÿí òÿáèãè ñîí äÿðÿúÿ
àñàí îëàí áèð öñóëäóð. Ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðäÿí ÿñÿñÿí òÿáëèüàò
ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû éåíè áèð ùàäèñÿ äåéèë. Û Äöíéà
ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ Áþéöê Áðèòàíèéà, Ôðàíñà, Àëìàíèéà
òÿêáàøûíà ñèéàñÿò àïàðìàñûíà áàõìàéàðàã, ÀÁØ ùÿéàòà êå÷èðìÿéè
íÿçÿðäÿ òóòäóüó ìÿäÿíè òÿäáèðëÿðäÿ ñèéàñè òÿñèðëÿðèíè äèýÿð
þëêÿëÿðÿ éàéìàüà úÿùä åòìèøäèð. Áàõìàéàðàã êè, êå÷ìèøäÿí áó
ýöíÿ ãÿäÿð ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðëÿ, ñÿíÿò âÿ åëìè òÿäáèðëÿð âàñèòÿñèëÿ
äèýÿð þëêÿëÿð öçÿðèíäÿ òÿñèðëè îëìàã âÿ áåéíÿëõàëã íöôóç
ãàçàíìàã áöòöí äþâëÿòëÿðèí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðè àðàñûíäà éåð àëìàãäà
äàâàì åäèð. Ñîâåò âÿ ×èí ùþêóìÿòëÿðè äÿ òÿòáèã åòäèêëÿðè ìÿäÿíè
ìöáàäèëÿ ïðîãðàìëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þç òÿñèðëÿðèíè äàùà óúóç, ëàêèí
éöíýöë ìåòîäëà éàéìàüà ÷àëûøûáëàð. ×öíêè ñÿíÿò âÿ ìÿäÿíè
òÿäáèðëÿðèí òÿáëèüàò ìÿãñÿäè äàøûéàúàüû áèð ÷îõ øÿõñèí àüëûíà
ýÿëìÿäèéè ö÷öí ñîñèàëèñò þëêÿëÿð áèð ÷îõ èòòèùàìëàðà áåëÿúÿ, äàùà
àñàí úàâàá âåðìÿê èìêàíû äà òàïìûøëàð.
Ùÿòòà ðÿñìè Êðåìë âÿ Ïåêèí ðÿùáÿðëèêëÿðè ìóñèãè, áàëåò, òåàòð âÿ
îõøàð èíúÿñÿíÿò ñàùÿëÿðèíäÿ ÿëàãÿëÿðè ýåíèøëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ
Ãÿðá þëêÿëÿðè èëÿ áåëÿ áèð ñûðà ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí ìöáàäèëÿñè
ìöãàâèëÿëÿðè èìçàëàéûðäûëàð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ áàøäà åëì âÿ
òåõíîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ îëìàãëà êÿíä òÿñÿððöôàòû, íÿãëèééàò,
èíôðàñòðóêòóð, òÿùñèë, ñîñèàë åëìëÿð ñàùÿëÿðèíäÿ ÀÁØ âÿ ÑÑÐÈ
àðàñûíäà ìöáàäèëÿ âÿ àðàøäûðìà ïðîãðàìëàðû ýöíäÿëèêäÿ îëóá.

379
 Ùÿð÷ÿíä áó ìÿäÿíè ìöáàäèëÿ ïðîãðàìëàðûíûí ÿí ÿùÿìèééÿòëè
òÿðÿôè èòòèùàìëàðûí àðàäàí ãàëäûðëûìàñûíà âÿ ÿëàãÿëÿðèí
éàðàäûëìàñûíà êþìÿê åòìÿñè îëìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû, áó éîëëà
éàðàäûëàí ÿëàãÿëÿð çàìàíû áàø âåðÿí öíñèééÿòëÿðëÿ áèð ÷îõ ñàùÿäÿ
äàùà èñòè âÿ éàõûí ìöíàñèáÿòëÿðèí éàðàäûëìàñû âÿ èíêèøàô
åòäèðèëìÿñèíÿ ýÿòèðèëèá ÷ûõàðìûøäûð. Ëàêèí Ãÿðáèí õàðèúè ñèéàñÿò
öçðÿ ìöòÿõÿñèñëÿðè ìÿäÿíè äèïëîìàòèéàíû ñèéàñè âàñèòÿ êèìè
ÿùÿìèééÿòëè ùåñàá åòñÿëÿð äÿ, òÿáëèüàò ñàùÿñèíäÿ éàðàðëû áèð ìåòîä
êèìè ãÿáóë åòìÿäèêëÿðèíäÿí îíóí òÿñèðèíèí øèøèðäèëìÿìÿñèíèí
ëàçûì îëäóüóíäà èñðàðëûäûðëàð.
Éóõàðûäà ãåéä îëóíäóüó êèìè, Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿí Ôðàíñà
ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð éîëó èëÿ òÿáëèüàòà öñòöíëöê âåðÿí þëêÿëÿðèí,
äåìÿê îëð êè, áàøûíäà äàéàíûð. Ôðàíñà áó ìÿñÿëÿäÿ ìåäèàäàí äà
èñòèôàäÿ åòìÿéÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðÿí þëêÿëÿðäÿí áèðèäèð. Áþéöê
Áðèòàíèéàíûí Áðèòèñù Úîóíúèë âàñèòÿñèëÿ 1930-úó èëëÿðäÿí åòèáàðÿí
äèýÿð þëêÿëÿðäÿ ýåíèø âÿ à÷ûã ìÿäÿíè òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòè ýþñòÿðäèéè
ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ìÿãñÿäè ìÿäÿíè ÿëàãÿëðè èíêèøàô åòäèðìÿê âÿ
äèýÿð þëêÿëÿðäÿ Áþéöê Áðèòàíèéàéà ãàðøû ìöñáÿò èìèú
ôîðìàëàøäûðìàã îëàí Áðèòèñù Úîóíúèë èíýèëèñ äèëè òÿùñèëè âåðìÿê
áàøäà îëìàãëà èíúñÿíÿò, ìóñèãè, åëì âÿ òÿùñèë äÿ äàõèë îëìàãëà
ñîñèàë ùÿéàòûí áèð ÷îõ ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿðÿê äèýÿð
þëêÿëÿðëÿ Áþéöê Áðèòàíèéà àðàñûíäàêû àëÿãÿëÿðèí èíêèøàôûíû òÿìèí
åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Åéíè øÿêèëäÿ ÑÑÐÈ äÿ õöñóñèëÿ 1925-úè èëëÿðäÿí
åòèáàðÿí éàðàòäûüû áèð ÷îõ ãóðóìëàðëà äèýÿð þëêÿëÿðäÿ ýåíèø
ìÿäÿíè òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòè àïàðìûøäûð. 1925-úè èëäÿ éàðàäûëàí
Ìÿäÿíè ßëàãÿëÿð íàìèíÿ Áèðëÿøìèø Èòòèôàã (ÂÎÊÑ) àäëû áèð
òÿøêèëàòëà òóðèçì ôÿàëèééÿòè òÿøêèë åòìÿêäÿí ìöääÿòëè âåðèëèø âÿ
êèòàá éàéûìûíà ãÿäÿð áèð ÷îõ ñàùÿäÿ ôÿàëèééÿò àïàðàðàã äèýÿð
þëêÿëÿðëÿ ìÿäÿíè ìöáàäèëÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ õöñóñèëÿ ïåéê þëêÿëÿðäÿ
àíòèêîììóíèñò òÿáëèüàòà ãàðøû ìöñáÿò áèð èìèú ôîðìàëàøäûðìàüà
÷àëûøìûøäûð. Ôÿàëèééÿòëÿðèíè Êîììóíèñò Ïàðòèéàñûíûí âÿ
Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéèíèí íÿçàðÿòèíäÿ àïàðàí òÿøêèëàòûí ÿâÿçèíÿ
1957-úè èëäÿ Äèýÿð Þëêÿëÿðëÿ Ìÿäÿíè ßëàãÿëÿðè Ýåíèøëÿíäèðìÿ
öçðÿ Äþâëÿò Êîìèòÿñè àäû àëòûíäà áàøãà áèð ãóðóì éàðàäûëìûøäûð.
Áóíäàí ÿëàâÿ, Òèúàðÿò Èòòèôàãû Øóðàñû, Öìóìäöíéà Ñöëù Øóðàñû,

380
Öìóìäöíéà Äåìîêðàòèê Ýÿíúëÿð Ôåäåðàñèéàñû âÿ Ñîâåò Ñëàâéàí
Êîìèòÿñè êèìè áèð ÷îõ òÿøêèëàòûí íÿçäèíäÿ ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ
áåéíÿëõàëã òÿëÿáÿ úÿìèééÿòëÿðè ôîðìàëàøäûðûëìûøäûð.
Ùàçûðäà áó ïðîñåñ äöíéàíûí àïàðûúû þëêÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿêäÿ äàâàì åòäèðèëèð. Èêè ÿêñ èäåîëîæè ñèñòåìäÿí áèðèíèí,
êîìóíèçìèí ñûðàäàí ÷ûõìàñû, ìÿäÿíè òÿáëèüàòûí èäåîëîæè
ìöñòÿâèäÿí äèíè ìöñòÿâèéÿ äîüðó ìåéëëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëìóøäóð. Îíà ýþðÿ äÿ, àéðû-àéðû þëêÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ö÷öíúö
äþâëÿòëÿðäÿ áó èøëÿ ìÿøüóë îëàí ñåêòà âÿ èúìàëàðûí ìöäàôèÿ
îëóíìàñû òÿÿúúöá äîüóðìàìàëûäûð.

381
 ÕÛ ÔßÑÈË

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀÄÀ ÁÅÉÍßËÕÀËà ÒßÙËÖÊßÑÈÇËÈÊ

ÏÐÎÁËÅÌËßÐÈ

§1. Áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíè öçðÿ ÿñàñ íÿçÿðè

éàíàøìàëàð

Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿçÿðèééÿ âÿ òÿúðöáÿñèíäÿ

áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéÿ áèëàâàñèòÿ ùÿðáè òÿùäèäèí îëìàìàñû êèìè
áàõûëûðäû. ßíÿíÿâè àíëàìäà áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèê áèð ÷îõ
ìÿñÿëÿäÿ áèð-áèðèíè èñòèñíà åäÿí èêè úÿùÿòäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûëûð.
Áèðèíúèñè, èëê íþâáÿäÿ þçöíöí ñóâåðåíëèéèíè ðÿùáÿð òóòìàãëà
äþâëÿòèí ôèçèêè ìþâúóäëóüó âÿ ùöãóãëàðû, ùàáåëÿ áåéíÿëõàëã
ñèñòåìäÿ þçöíö àïàðìàã èìêàíëàðû èëÿ áàüëûäûð. Ïàðêòèêàäà áó þç
ìàðàãëàðû õåéðèíÿ áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéè ïîçìàüà ýöúëö ñòèìóë
âåðèð. Èêèíúè úÿùÿò ùàíñûñà ñèéàñè ìÿêàí ùÿääèíäÿ äþâëÿòëÿðàðàñû
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ñöëùöí òÿìèíàòëû ìöùàôèçÿñèäèð. Áó ùàëäà
èøòèðàê÷ûëàðûí úÿùäëÿðèíäÿí áàøãà ùàíñû îáéåêòèâ ÿñàñ ñöëùö
ãîðóéàúàã âÿ óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ íåúÿ òÿìèí åäÿúÿê?
Äöíéàäà ôàñèëÿñèç ìöùàðèáÿëÿðäÿ áèð íå÷ÿ èëëèê äèíúëèê äþâðö
õîøáÿõòëèê, óçóíìöääÿòëè ñöëù èñÿ ÿë÷àòìàç èñòÿê ñàéûëûðäû. Áó ýöí
äöíéà úÿìèééÿòè ãàðøûñûíäà éåíè âÿçèôÿëÿð äàéàíûð êè, îíëàðûí
ùÿëëèíäÿ ñÿìÿðÿëè öñóëëàð òàïûëìàñà áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèê ñòàáèë
âÿ óçóíìöääÿòëè îëìàéàúàã. Îíëàðäàí áèðè êöòëÿâè ãûðüûí
ñèëëàùëàðûíûí éàéûëìàñûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûäûð. Áóíóíëà
ÿëàãÿäàð, ÿñàñ äèããÿòè þç íöâÿ ñèëàùëàðûíû éàðàòìàëàðû ö÷öí çÿìèí
ùàçûðëàéàí âÿ íöâÿ äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí «êÿíàð äþâëÿòëÿð»
àäëàíäûðûëàí þëêÿëÿð ÷ÿêèð. ßýÿð áó þëêÿëÿð äÿ íöâÿ ñèëàùû ÿëäÿ
åäÿúÿêëÿðñÿ, î ùàëäà ðåýèîíàë, ùÿòòà ãëîáàë ñÿâèééÿäÿ ãöââÿëÿð
áàëàíñûíûí ïîçóëìàñû áàø âåðÿúÿê.
Áåéíÿëõàëã òåððîðèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ïðîáëåìè îëäóãúà
àêòóàëäûð. Áåëÿ êè, àòîì åëåêòðèê ñòàíñèéàëàðûíà, êöìéÿâè
ìöÿññèñÿëÿðÿ âÿ îõøàð äèýÿð îáéåêòëÿðÿ ãàðøû òåððîð àêòëàðû úèääè
ôÿëàêÿòëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð.
382
 Ìöàñèð äöíéàäà òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñûíûí èãòèñàäè âÿ
èíôîðìàñèéà àñïåêòëÿðè äàùà áþéöê ÿùÿìèééÿò ãàçàíûð. Äöíéà
èãòèñàäèééàòûíûí ãëîáàëëàøìàñû øÿðàèòèíäÿ èãòèñàäè áþùðàíëàð áèð
íå÷ÿ ñààò ÿðçèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ìèí êèëîìåòðëÿðëÿ óçàãäà éåðëÿøÿí
þëêÿëÿðèí õàëã òÿñÿððöôàòûíûí èøèíè ïîçà áèëèð. Èíôîðìàñéèà ÿí âàúèá
èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ñîñèàë åùòèéàò îëäóüó ö÷öí èíôîðìàñèéà
øÿáÿêÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíäÿ äàéàíìàíûí åùòèìàë åäèëÿí
íÿòèúÿëÿðèíè òÿñÿââöð åòìÿê ÷ÿòèíäèð. Åêîëîýèéà, åíåðýåòèêà âÿ
ÿðçàã êèìè ìöàñèð äþâðöí ùÿëë åäèëìÿìèø ãëîáàë ïðîáëåìëÿðè äÿ
áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèê àíëàéûøûíû éåíè òÿðêèáëÿ òàìàìëàéûð.
Áöòþâëöêäÿ, ÕÕ ÿñðäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ âÿ
áåéíÿëõàëã òèÿùëöêÿñèçëèê ñàùÿñèíäÿ ïðèíñèïèàë îëàí éåíè
âÿçèôÿëÿðèí ùÿëë åäèëÿúÿéè èúòèìàè-ñèéàñè øÿðàèòè äÿéèøäè. ßýÿð ÿââÿë
äþâëÿòäÿ äàõèëè âÿ õàðèúè îëìàãëà äÿãèã èêè éåðÿ àéðûëàí ôÿàëèééÿò
ñàùÿñè âàð èäèñÿ, òÿùëöêÿñèçëèê ìöõòÿëèô öñóëëàðëà òÿìèí îëóíóðäóñà,
ÕÕ âÿ ÕÕÛ ÿñðëÿðèí ãîâøàüûíäà áó àðàäàí ãàëõäû. ßââÿë äàõèëè
ñàáèòëèê ÿëäÿ åòìèø äþâëÿò þçöíö ãîðóéàúàüûíà òàì ÿìèí èäè.
Ìöàñèð äþâðöìöçäÿ áåéíÿëõàëã ñôåðà ïðèíñèïúÿ, ùÿð øåéè, äàõèëè
ñàáèòëèéÿ ìàëèê, ùÿòòà õàðèúè àãðåññèâëèê ÿëàìÿòè ìöÿééÿí
åäèëìÿéÿí äþâëÿòè áåëÿ äàüûäà áèëÿð (ìÿñÿëÿí, äöíéà íöâÿ
ôÿëàêÿòè áàø âåðäèéè ùàëäà «éîëöñòö» îëàðàã îíëàðúà íåéòðàë äþâëÿò
ìÿùâ åäèëÿ áèëÿð). Äèýÿð òÿðÿôäÿí áåéíÿëõàëã ñôåðà ùÿð ùàíñû
ñÿáÿáäÿí äèýÿð âàñèòÿëÿðëÿ ÿë÷àòìàç îëàí äþâëÿòèí äàõèëè
òÿùëöêÿñèçëèéèíäÿ ýöúëö ôàêòîð îëà áèëÿð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ýÿëÿúÿéÿ éîë à÷ìàãäàí äàùà ÷îõ
áÿøÿðèééÿòÿ êå÷ìèøäÿí ãàëàí ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åòìÿêëÿ ìÿøüóëäóð.
Ìþâúóäëóã áàõûìûíäàí áó ýöí éàëíûç áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéèí
ÿñàñû ãîéóëóð. Áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéèí ìþâúóäëóüó ìöùàðèáÿ
âÿ ñèëàùëû ìöíàãèøÿëÿðèí éîõëóüó, ìöìêöí ñòàòóñ-êâîíóí
ñàõëàíìàìàñû âÿ ùÿðáè-ñòðàòåæè òàðàçëûüûí äÿñòÿêëÿíìÿñè èëÿ äåéèë,
áåéíÿëõàëã úÿìèééÿòèí áöòþâëöêäÿ éåòèøìèø äÿéèøèêëèéè þíúÿäÿí
ýþðìÿê âÿ âàõòûíäà ùÿëë åòìÿê ãàáèëèééÿòè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
Òÿçëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñû ïðîáëåìëÿðèíÿ áåéíÿëõàëã
ðåæèìëÿðèí íÿçÿðè ÿñàñû èëÿ äÿ éàíàøìàã îëóð.

383
 Áó âÿ éà äèýÿð äþâëÿòèí ùÿð ùàíñû áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèê
ðåæèìèíäÿ èøòèðàêû ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñû ìàðàãëàðû
áàøäà îëìàãëà îíóí þç ìàðàãëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Áåëÿëèêëÿ,
ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê áàçà êàòåãîðèéàñûíäà áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèê
àíëàéûøûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ö÷öí áàøëàíüûú íþãòÿñè ñàéûëûð.
ßíÿíÿâè îëàðàã "ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê" äåéèëÿíäÿ øÿõñèééÿòèí,
úÿìèééÿòèí âÿ äþâëÿòèí ùÿéàòè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëàí
ìàðàãëàðûíûí äàõèëè âÿ õàðèúè òÿùäèäëÿðäÿí ãîðóíìàñû áàøà äöøöëöð.
Òÿùëöêÿñèçëèéèí ìþâúóäëóüó äåéÿíäÿ áó äþâëÿòÿ ãàðøû
ìöùàðèáÿíèí, àçàä âÿ ìöñòÿãèë èíêèøàôûíà õàðèúäÿí äèýÿð ãÿñä âÿ
òÿùäèäèí îëìàìàñû, îíóí ÿðàçè áöòþâëöéöíöí ãîðóíìàñûíà âÿ
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ òàìùöãóãëó öçâ îëìàñûíà
òÿìèíàòûí ñàõëàíìàñû áàøà äöøöëöð. Òÿùëöêÿñèçëèê ìÿñÿëÿñèíÿ
éàíàøìà çàìàíû ñèéàñè âÿ ùÿðáè áàõûø äàùà ÷îõ íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûëûð
êè, áó äà ìöàñèð øÿðàèòèäÿ àðòûã êèôàéÿò åòìèð. Áó ýöí èãòèñàäè,
åêîëîæè, ùóìàíèòàð âÿ äèýÿð òÿùëöêÿñèçëèêëÿð äÿ àç ÿùÿìèééÿò
äàøûìûð. Ìöâàôèã îëàðàã ãëîáàë âÿ ðåýèîíàë ñÿâèééÿäÿ, ìÿñÿëÿí,
èãòèñàäè âÿ éà åêîëîæè òÿùëöêÿñèçëèê ðåæèìëÿðèíäÿí äàíûøìàã îëàð.
ßýÿð òÿùëöêÿñèçëèê ôåíîìåíèíè ÿíÿíÿâè ùÿðáè-ñèéàñè ìÿíàäà
ýþòöðñÿê, ìöàñèð äöíéàíûí ùÿð ùàíñû ðåýèîíó ö÷öí ö÷ ÿñàñ
òÿùëöêÿñèçëèê ðåæèìè ìîäåëè ñå÷ìÿê îëàð: öìóìè òÿùëöêÿñèçëèê
ðåæèìè, êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê ðåæèìè, ÿìÿêäàøëûã ÿñàñûíäà
òÿùëöêÿñèçëèê ðåæèìè.
Áåéíÿëõàëã öìóìè òÿùëöêÿñèçëèê ðåæèìè ãàðøûäóðìàäàí êþíöëëö
øÿêèëäÿ ãàðøûëûãëû èìòèíàíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó ðåæèìèí ÿñàñ
ïðèíñèïëÿðèíè áó øÿêèëäÿ àäëàíäûðìàã îëàð: 1) ùÿðáè ãöââÿäÿí
áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí íèçàìëàíìàñûíûí öñóëó êèìè èñòèôàäÿ âÿ
ìöñòÿñíà îëàðàã þçöíöìöäàôèÿ ìÿãñÿäè èëÿ òÿòáèãèíäÿí èìòèíà;
2) äèýÿð äþâëÿòëÿð öçÿðèíäÿ ùÿðáè öñòöíëöê ÿëäÿ åòìÿê êèìè
ÿíÿíÿâè ñòðàòåýèéàäàí èìòèíà; 3) äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí îíóí
ùÿðáè ýöú ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû îëìàìàñûíû ãÿáóë åòìÿê; 4) öìóìè
òÿùëöêÿñèçëèéèí áàçà ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí âÿ
ñèëàùëàðûí àçàëäûëìàñûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè.
Öìóìè òÿùëöêÿñèçëèê êîíñåïñèéàñû áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ
ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí ðîëó áàðÿäÿ êþùíÿ òÿñÿââöðëÿðèí

384
ïåðñïåêòèâñèçëèéè àéäûíëàøàíäà, õöñóñèëÿ íöâÿ ñèëàùûíûí òÿòáèã
åäèëìÿñèíèí ìÿíàñûçëûüû äÿðê åäèëäèéè âàõò áÿðãÿðàð îëäó.
Êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê èäåéàñû óçàã êå÷ìèøÿ ìàëèê îëñà äà, þç
ïðàêòèêè òÿúÿññöìöíö ÕÕ ÿñðäÿ òàïäû. Êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê
èôàäÿñè àëòûíäà äþâëÿòëÿðàðàñû ÿìÿêäàøëûã âÿ ñèñòåìèí ùÿð ùàíñû
öçâöíÿ ãàðøû ùÿð ùàíñû àãðåññèéà àêòûíûí ãàëàí äèýÿð áöòöí
èøòèðàê÷ûëàðà ãàðøû àãðåññèéà êèìè ãÿáóë åäèëìÿñè áàøà äöøöëöð.
Êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê òÿêúÿ õàðèúÿ — ìþâúóä äþâëÿòëÿð ñèñòåìèí-
äÿ èøòèðàê åòìÿéÿíëÿðÿ ãàðøû äåéèë, þç þùäÿëèêëÿðèíè ïîçàðàã àãðåñ-
ñèâ àêòëàðà éîë âåðÿí ùÿìèí ñèñòåìèí èøòèðàê÷ûëàðûíà äà èñòèãàìÿò-
ëÿíèá. Êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìèíèí õöñóééÿòè ñèñòåìèí ùÿð áèð
öçâöíäÿí òÿëÿá îëóíàí ëàçûìè ôÿàëèééÿòèí äÿ äàõèë åäèëäèéè
ìöÿééÿí ìèãéàñäà óíèâåðñàëëûãëà òàìàìëàíûð; ëàçûì ýÿëäèéè ùàëäà
àâòîìàòèê øÿêèëäÿ ñàíêñèéàëàðûí òÿòáèãè; ñèñòåì öçâëÿðèíèí ñòàòóñ-
êâî âÿ àãðåññèéà àíëàìûíäà âÿ îíà ðåàêñèéà âåðìÿéèí ýÿðÿêëèëèéè
ìÿñÿëÿñèíäÿ ôèêèð àéðûëûãëàðûíûí îëìàìàñû âÿ ñ.
Ëàêèí êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê ðåæèìè ìöòëÿã èäåàë ðåæèì äåéèë.
Îíóí ìöÿééÿí ÷àòûøìàçëûãëàðû âàð. Ìÿñÿëÿí, «êîëëåêòèâ ôÿàëèééò
ïðîáëåìè» àäëàíàí ïðîáëåì ìþâúóääóð. Áó ùàëäà, êîëëåêòèâ
òÿùëöêÿñèçëèê ðåæèìèíèí áÿçè èøòèðàê÷ûëàðû ðåæèìèí þçöíöí
ñàõëàíìàñûíà òþùôÿ âåðìÿäÿí áó èøòèðàêåòìÿíèí öñòöíëöéöíäÿí
èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìè
òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí ãÿðàð÷ûõàðìà ïðîñåäóðó ïðàêòèê îëàðàã
àãðåññèéà áàø âåðäèéè ùàëäà îíà ãàðøû úàâàá àääûìû àòìàüû
ëÿíýèäèð.
Êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê ðåæèìèíèí öñòöíëöéö, îíóí ýåíèøëÿíìÿñè
âÿ éåíè äþâëÿòëÿðèí ãÿáóëó áóíäàí ñîíðà èøüàë÷ûëûüû àç èíàíäûðúû
åäèð âÿ áóíà óéüóí îëàðàã öìóìè ñàáèòëèéè ìþùêÿìëÿíäèðèð.
ßýÿð êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äþâëÿòëÿð
öìóìè åùòèìàë îëóíàí (âÿ éà ùÿãèãè) èøüàë÷ûéà ãàðøû áèðëÿøèðñÿ,
ÿìÿêäàøëûã ÿñàñûíäà òÿùëöêÿñèçëèê êîíñåïñèéàñû öìóìè èøòèðàê
ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíûð. Áó çàìàí, ôîðìàë èíñòèòóòëàð ìöòëÿã ëàçûì
ýÿëìèð, ãåéðè-ôîðìàë äèàëîãóí ñàõëàíìàñû èñÿ äàùà óéüóí âÿ
åôôåêòèâëè îëóð.

385
 Ìöàñèð Ðóñèéà òÿäãèãàò÷ûñû Â.Ïåòðîâñêè ãåéä åäèð êè, áó
êîíñåïñèéà «öìóìè òÿùëöêÿñèçëèê êîíñåïñèéàñû èëÿ áèð ÷îõ
úÿùÿòäÿí îõøàðäûð. ßìÿêäàøëûã ÿñàñûíäà òÿùëöêÿñèçëèê ÿêñÿð
ùàëëàðäà òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñû ñàùÿñèíäÿ äþâëÿòëÿð
àðàñûíäà äèïëîìàòèê ÿìÿêäàøëûã êèìè ìöÿééÿí îëóíóð. ßíÿíÿâè
ãöââÿëÿð áàëàíñû êîíñåïñèéàñû ÿñàñÿí äþâëÿòèí ùÿðáè ãàðøûäóðìà
øÿðàèòèíäÿ åùòèìàë îëóíàí ôÿàëèééÿòèíÿ äèããÿò éåòèðèð, òÿùëöêÿñèçëèê
êîíñåïñèéàñû ÿìÿêäàøëûã âàñèòÿñèëÿ þíëÿéèúè äèïëîìàòèéàíûí ðîëóíó
âÿ ùÿðáè-ñèéàñè åòèìàä òÿäáèðëÿðèíè, ùàáåëÿ òÿùëöêÿñèçëèê ìÿñÿëÿ-
ëÿðè öçðÿ äàèìè äþâëÿòëÿðàðàñû äèàëîã êàíàëëàðûíûí éàðàäûëìàñûíû,
ìÿñÿëÿùÿòëÿøìÿ âÿ ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ ìåõàíèçìèíè íÿçÿðÿ
÷àðïäûðûð».
ßýÿð êîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äþâëÿòëÿð
öìóìè èøüàë÷ûéà ãàðøû áèëÿøèðñÿ, ÿìÿêäàøëûã ÿñàñûíäà òÿùëöêÿñèçëèê
êîíñåïñèéàñû öìóìè èøòèðàê ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíûð. Áó ùàëäà èëê
éåðäÿ ôîðìàë èíñòèòóòëàðûí âàðëûüû äåéèë, ãåéðè-ôîðìàë äèàëîãóí
àïàðûëìàñû ÷ûõûø åäèð.

§2. Áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéèí ùÿðáè-ñèéàñè àñïåêòëÿðè

Ñîí îíèëëèêëÿðäÿ ãëîáàë ñÿâèééÿäÿ öìóìè ñöëù âÿ

òÿùëöêÿñèçëèéÿ ÿí áþéöê òÿùäèäè êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðû, î
úöìëÿäÿí íöâÿ ñèëàùû òÿøêèë åäèð. Ùÿð íÿ ãÿäÿð ñîéóã ìöùàðèáÿíèí
áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà íöâÿ ñèëàùûíûí òÿòáèã åäèëìÿñè èëÿ,
ýåíèøìèãéàñëû ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿðèí ìöìêöíëöéö åùòèìàëû àçàëñà
äà, òÿùëöêÿ áåëÿ áèð ñèëàùûí ìþâúóäëóüó ôàêòûíûí þçöíäÿí òþðÿéèð.
Íöâÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèíè ìåõàíèçìëÿðèíäÿí áèðè íöâÿ
ñèëàùûíûí éàéûëìàìàñû öçðÿ ìþâúóä ðåæèìäèð. Ìþâúóä áåéíÿëõàëã
ðåæèì «Íöâÿ ñèëàùûíûí éàéûëìàìàñû ùàããûíäà» Ìöãàâèëÿäÿ ÿêñèíè
òàïûá (ÍÑÉÙÌ1968-úè èë). Ìöãàâèëÿíèí íîðìàëàðû þùäÿëèê éàðàäûð:
• Íöâÿ ñèëàùûíà ìàëèê îëàí äþâëÿò êèìëèéèíäÿí àñûëû
îëìàéàðàðã íöâÿ ñèàëûùûíû âÿ éà äèýÿð íöâÿ ïàðòàëéûúû ãóðüóëàðûíû
âÿ îíà íÿçàðÿòè ùå÷ êèìÿ âåðìÿìÿéè; íöâÿ ñèëàùûíà ìàëèê
îëìàéàí ùå÷ áèð äþâëÿòè íöâÿ ñèëàùûíûí, íöâÿ ïàðòàëéûúû

386
ãóðüóëàðûíûí âÿ îíà íÿçàðÿòèí ÿëäÿ åäèëìÿñè ö÷öí ùÿâÿñëÿíäèðìÿ-
ìÿéè;
• íöâÿ ñèëàùûíà ìàëèê îëìàéàí äþâëÿò êèìäÿí îëóðñà-îëñóí
þòöðöëÿí íöâÿ ñèëàùûíû, íöâÿ ïàðòàëéûúû ãóðüóëàðûíû âÿ îíà íÿçàðÿòè
ãÿáóë åòìÿìÿéè; ùÿð ùàíñû öñóëëà îëóðñà-îëñóí íöâÿ ñèëàùûíû âÿ
íöâÿ ïàðòàëéûúû ãóðüóëàðûíû èñòåùñàë åòìÿìÿéè âÿ ÿëäÿ åòìÿìÿéè;
• íöâÿ åíåðæèñèíäÿí ñöëù ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿéÿ ãîøóëìàã
èñòÿéÿí ãåéðè-íöâÿ äþâëÿòè áó ãîøóëìàíû òÿôòèø àïàðàí âÿ
ùèññÿúèêëÿðÿ àéðûëàí ìàòåðèàëëàðû èñòèôàäÿ åäÿí äþâëÿòäÿí ùåñàáàò
òÿëÿá åäÿí ÌÀÃÀÒÅ-íèí âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿëèäèð.
Ùàçûðäà äöíéàäà íöâÿ ñèëàùûíûí éàéûëìàñû èëÿ áàüëû äþâëÿòëÿðè 5
ãðóïà áþëìÿê îëàð.
Áèðèíúè ãðóïà ðÿñìè îëàðàã íöâÿ äþâëÿòè êèìè òàíûíìûø, ïàðàëåë
îëàðàã ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí äàèìè öçâö îëàí áåø äþâëÿò
äàõèëäèð: ÀÁØ, Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû, ×ÕÐ, Áþéöê Áðèòàíèéà âÿ
Ôðàíñà. Áó äþâëÿòëÿðèí íöâÿ ïîòåíñèàëû åéíè ñÿâèééÿäÿ äåéèë. Äàùà
÷îõ íöâÿ ïîòåíñèàëûíà ÀÁØ âÿ Ðóñèéà ìàëèêäèð. 1990-úû èëëÿðèí
ñîíóíäà ÀÁØ 7250 ñòðàòåæè íöâÿ äþéöøáàøëûüûíà, Ðóñèéà
Ôåäåðàñèéàñû èñÿ 6200 ñòðàòåæè õàðàêòåðëè íöâÿ äþéöøáàøëûüûíà ìàëèê
èäè. Áó äþâëÿòëÿð íöâÿ ñèëàùûíû ùÿäÿôÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí ìöõòÿëèô úöð
âàñèòÿëÿðÿ ìàëèêäèðëÿð: ãóðóäà âÿ äÿíèçäÿ (àòîì ñóàëòû ãàéûãëàðû
äàõèë îëìàãëà) éåðëÿøäèðèëÿí ãèòÿëÿðàðàñû, áàëëèñòèê ðàêåòëÿð, ãàíàäëû
ðàêåòëÿð âÿ äèýÿðëÿðè. ×ÕÐ 1990-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäà 435 íöâÿ
äþéöø áàøëûüûíà ìàëèê èäè. ×èíèí èãòèñàäè âÿ òåõíèêè èìêàíëàðû éàõûí
20 èëäÿ íöâÿ äþéöø åùòèéàòëàðûíû òÿõìèíÿí ìèí ÿäÿäÿ ãÿäÿð
àðòûðìàüà øÿðàèò éàðàäûð âÿ áó äöíéàäàêû ñòðàòåæè ùÿðáè áàëàíñû
äÿéèøÿ áèëÿð. Áóíóí äîüðóäàí áàø âåðìÿñè ãëîáàë âÿ ðåýèîíàë
ñÿâèééÿäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôûíäàí àñûëûäûð. Áþéöê
Áðèòàíèéà âÿ Ôðàíñà íèñáÿòÿí äàùà àç íöâÿ ñèëàùû åùòèéàòûíà
ìàëèêäèð: Ôðàíñàíûí 450, Áþéöê Áðèòàíèéàíûí 185 ÿäÿä íöâÿ äþéöø
áàøëûüû âàð. Áó äþâëÿòëÿð þç ñòðàòåæè ïîòåíñèàëëàðûíû àðòûðìàüà
÷àëûøìûðëàð, àììà îíó àçàëòìàã íèééÿòëÿðè äÿ ýþðöíìöð. Îíëàð áó
ìþâãåéëÿðèíè þç íöâÿ àðñåíàëëàðûíûí Ðóñèéà âÿ ÀÁØ-à íèñáÿòÿí
úöçè ùÿúìäÿ îëìàñû èëÿ ÿñàñëàíäûðûðëàð.

387
 Ðÿñìè øÿêèëäÿ íöâÿ äþâëÿòè êèìè òàíûíàí äþâëÿòëÿðäÿ íöâÿ
ñèëàùûíûí âàðëûüû äöíéàäà úèääè òÿùëöêÿ äîüóðìóð. Îíà ýþðÿ êè, áó
äþâëÿòëÿðäÿ íöâÿ ñèëàùû èëÿ ùÿääèíäÿí àðòûã åùòèéàòëû äàâðàíìàüûí
âàúèáëèéèíè áàøà äöøÿí âÿ îíà ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí àïàðûëìàñû
ö÷öí äåéèë, ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí âàñèòÿ êèìè áàõàí
ìÿñóëèééÿòëè ëèäåðëÿð âàð. Ïðîáëåì îíäàí èáàðÿòäèð êè, ÀÁØ âÿ
ÐÔ-äÿêè íöâÿ ñèëàùû åùòèéàòëàðûíûí áþéöê ùÿúìäÿ îëìàñûíà
áàõìàéàðàã, îíóí éàéûëìàìàñû ðåæèìèíèí íîðìàëàðûíà ðèàéÿò
åòñÿëÿð äÿ, Ôðàíñà âÿ ×ÕÐ-èí ÍÑÉÌ-éÿ ãîøóëìàìàñûäûð.
Èêèíúè ãðóïà Èñðàèë, Ïàêèñòàí âÿ Ùèíäèñòàí äàõèëäèð. Èñðàèë íöâÿ
ñèëàùûíà ÿí àçû 1970-úè èëäÿí ìàëèê îëóá âÿ èíäèêè âàõòäà îíóí
200-ÿ ãÿäÿð íöâÿ äþéöøáàøëûüû âÿ îíó 1000 êì ãÿäÿð àòìàã ö÷öí
âàñèòÿëÿðè âàð. Èñðàèë áó ïðèíñèïëÿðÿ ñàäèãäèð: íöâÿ ñèëàùûíû ñûíàãäàí
êå÷èðìÿìÿê; îíó îðòàéà ÷ûõàðìàìàã âÿ ñàéûíû òÿñäèã åòìÿìÿê.
Ùèíäèñòàí âÿ Ïàêèñòàíûí íöâÿ ñèëàùûíû ïàðàëåë îëàðàã ñûíàãäàí
êå÷èðäèéè 1998-úè èëäÿí ñîíðà áó äþâëÿòëÿðèí äå-ôàêòî íöâÿ
ñèëàùëàðûíà ìàëèê îëàíëàðûí ñûðàñûíà ãàòûëäûüû àéäûí îëäó. Èêèíúè
ãðóïó òÿìñèë åäÿí äþâëÿòëÿð äàùà ÷îõ òÿùëöêÿ òÿøêèë åäèðëÿð. Áåëÿ
êè, îíëàð ÍÑÉÌ-ÿ äàõèë äåéèë, íöâÿ ñèëàùûíà ìöíàñèáÿòäÿ ãåéðè-
ìöÿééÿí ñòàòóñà ìàëèêäèðëÿð, ùàáåëÿ öìóìèëöêäÿ ýþòöðÿíäÿ áó
íþâ ñèëàùëàðûí éàéûëìàìàñû ðåæèìèíè ñàðñûäûðëàð.
Ìöòÿõÿññèñëÿð ùåñàá åäèðëÿð êè, ïåðñïåêòèâäÿ äàùà áþéöê
òÿùëöêÿ ö÷öíúö ãðóï — «êÿíàð äþâëÿòëÿð» àäëàíäûðûëàíëàðäàí ýÿëÿ
áèëÿð. Ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ áó ãðóïà ßëúÿçàèð, Ëèâèéà, Èðàí, Èðàã,
Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Êîðåéà âÿ áèð ñûðà äèýÿð äþâëÿòëÿð äàõèë åäèëèðäè.
Ñîí äþâðëÿð âÿçèééÿò äÿéèøäè. Áÿçè þëêÿëÿð, ìÿñÿëÿí, Úÿíóáè
Êîðéåà, ßëúÿçàèð, âÿ Ëèâèéà íöâÿ ñèëàùûíûí ùàçûðëàíìàñû âÿ
èñòåùñàëû ïëàíëàðûíäàí èìòèíà åòäè. Èðàí, Èðàã âÿ ÊÕÄÐ-è ÀÁØ
ïðåçèäåíòè êè÷èê Úîðú Áóø «øÿð ö÷áóúàüû» àäëàíäûðàðàã ìöàñèð
äöíéàíûí òÿùëöêÿñèçëèéè âÿ ñàáèòëèéè ö÷öí ÿñàñ òÿùäèä êèìè
ýþñòÿðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð áó äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû
òÿçéèã ýþñòÿðèð, ùÿòòà áåéíÿëõàëã íîðìà âÿ ãàéäàëàðäàí éàí
êå÷ÿðÿê ýöú òÿòáèã åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìèð. Ëàêèí áó úöð éàíàøìà
þçöíÿ úèääè òÿùëöêÿ éàðàäûð, áåëÿ êè, «øÿð ö÷áóúàüû» þëêÿëÿðè âÿ
äèýÿðëÿðè êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû úÿùäëÿðèíè

388
èíòåíñèâëÿøäèðÿ áèëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, ÿñàñëàíäûðûëìàìûø âÿ
äöøöíöëìÿìèø çîðàêûëûã õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèê òÿäáèðëÿð þçö èëÿ
òàìàìèëÿ ýþðöíìÿìèø íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð. Áåëÿ êè,
Èðàãà ùÿðáè ìöäàõèëÿ Ñÿääàì Ùöñåéí ðåæèìèíèí êöòëÿâè ãûðüûí
ñèëàùëàðûíûí ìþâúóäëóüó âÿ ñîíóíúóíóí êþíöëëö øÿêèëäÿ
áåéíÿëõàëã ìöôÿòòèøëÿðëÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿìÿñè èëÿ
ÿñàñëàíäûðûëìûøäû. Êå÷ìèøäÿ Èðàãäà êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùûíûí
ùàçûðëàíìàñû èøëÿðè àïàðûëìûø âÿ ùÿòòà Èðàã âÿòÿíäàøëàðûíà ãàðøû
êèìéÿâè ñèëàù òÿòáèã îëóíìóøäó. Àììà áåéíÿëõàëã ñàíêñèéà
ðåæèìè òÿòáèã îëóíäóãäàí ñîíðà àìåðèêàëûëàð áóðàäà êöòëÿâè ãûðüûí
ñèëàùëàðûíûí îëìàñû áàðÿäÿ ñöáóòëàð òàïà áèëìÿäèëÿð. Ùÿòòà èøüàë
äþâðöíäÿ äÿ òàïûá âÿ òÿãäèì åäÿ áèëìÿäèëÿð. Ùàçûðäà Èðàãäà âÿ
îíóí ÿòðàôûíäà âÿçèééÿò íèçàìëàíìàìûø ãàëûð âÿ éàõûí âàõòäà
íèçàìëàíàúàüû äà øöáùÿ äîüóðóð.
Áó ýöí, äþðäöíúö ãðóïà àèä îëàí ßëúÿçàèð, Àðýåíòèíà, Áðàçèëèéà
ÿââÿëëÿð ôÿàë îëàðàã íöâÿ òÿäãèãàòëàðû àïàðûðäû âÿ íöâÿ äþéöø
åùòèéàòëàðûíûí éàðàäûëìàñûíà ùÿãèãè ìÿíàäà éàõûíëàøìûøäûëàð,
àììà áåëÿ ïëàíëàðäàí èìòèíà åòäèëÿð âÿ íöâÿñèç äþâëÿòëÿð ùöãóãó
èëÿ ÍÑÉÌ-éÿ ãîøóëäóëàð. Áó ãðóïà ùÿì äÿ êå÷ìèø ñîâåò
ðåñïóáëèêàëàðû äàõèëäèð: Áåëàðóñ, Ãàçàõûñòàí âÿ Óêðàéíà. ÑÑÐÈ-íèí
äàüûëìàñûíûí èëê èëëÿðèíäÿ îíëàðûí ÿðàçñèíäÿ Ðóñèéà
Ôåäåðàñèéàñûíûí ùèìàéÿñèíÿ êå÷ÿí ñòðàòåæè íöâÿ ãöââÿëÿðè ãàëûðäû.
Íöâÿ ãöââÿëÿðèíèí Ðóñèéà ÿðàçèñèíÿ êþ÷öðöëìÿñè èëÿ áó äþâëÿòëÿð
íöâÿñèç äþâëÿòëÿð ñòàòóñó ãèñìèíäÿ ÍÑÉÌ-éÿ äàõèë îëäóëàð.
Äþðäöíúö ãðóïäà õöñóñè éåð Úÿíóáè Àôðèêà Ðåñïóáëèêàñûíà
ìÿõñóñäóð. Àïàðòåèä ðåæèìè èëëÿðèíäÿ Èñðàèëäÿ îëäóüó êèìè ÚÀÐ-äà
äà íöâÿ ñèëàùû éàðàäûëìûøäû, ëàêèí áó ôàêò åòèðàô îëóíìàìûøäû.
Àïàðòåèä ðåæèìèíäÿí èìòèíà âÿ çÿíúè ÷îõëóüóí ùàêèìèééÿòÿ
ýÿëìÿñè èëÿ íöâÿ ñèëàùû ìÿùâ åäèëäè âÿ ÚÀÐ íöâÿñèç äþâëÿò êèìè
íöâÿ ñèëàùûíûí éàéûëìàìàñû ðåæèìèíèí èøòèðàê÷ûñû îëäó.
Íöâÿ ñèëàùûíû ÿëäÿ åòìÿê èìêàíëàðûíà ìàëèê îëàí âÿ
ÿñàñëàíäûðûëìàìûø øÿêèëäÿ áóíäàí èìòèíà åäÿí äþðäöíúö âÿ
áåøèíúè ãðóï äþâëÿòëÿð áó ýöí íöâÿ ñèëàùûíûí éàéûëìàìàñû
ðåæèìèíäÿ èøòèðàê åäèðëÿð. ßêñÿðèééÿò þëêÿëÿð èñÿ éóõàðûäà
àäû÷ÿêèëÿí ãðóïëàðäàí ùå÷ áèðèíÿ äàõèë îëìóð âÿ îíëàð íÿ íöâÿ

389
ñèëàùû éàðàòìàã èìêàíûíà, íÿ äÿ ìÿãñÿäèíÿ ìàëèêäèð. Áóíà
áàõìàéàðàã, áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòèí äÿéèøìÿñè ùàëûíäà àéðû-àéðû
ðåýèîíëàðäà âÿ éà áöòþâëöêäÿ, äöíéàäà íöâÿ ñèëàùû ñôåðàñûíäà
âÿçèééÿòèí äÿéèøìÿéÿúÿéèíÿ òÿìèíàò éîõäóð.
Âàõòèëÿ Ã.Ìîðãåíòàóíóí ãàáàúàäàí ýþðäöéö êèìè, íÿùÿíý
íöâÿ äþâëÿòëÿðè ñèëàùëàíìà éàðûøû ìÿíòèãèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê íöâÿ
ñèëàùûíû ùÿð ùàíñû äöøöíöëìöø ùÿðáè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ëàçûì
îëäóüóíäàí äàùà àðòûã ìèãäàðäà éûüìûøäûëàð. Íöâÿ àðñåíàëûíûí
ñîíðàêû àðòûðûëìàñûíûí èððàñèîíàë îëäóüó ìÿëóì îëàíäà èñÿ ÀÁØ âÿ
ÑÑÐÈ ñèëàùëàðûí öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò âÿ ñèëàùñûçëàíäûðìà ìÿñÿëÿëÿðè
öçðÿ äàíûøûãëàðà áàøëàäûëàð. Ùÿëÿ ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ áó
èñòèãàìÿòäÿ ìöÿééÿí óüóðëàð ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí îëìóøäó. 1987
âÿ 1990-úû èëëÿðäÿ èìçàëàíàí «Êè÷èê âÿ óçàã ìÿíçèëëè ðàêåòëÿðèí
ëÿüâ åäèëìÿñè ùàããûíäà» ìöãàâèëÿëÿðÿ ÿñàñÿí áó èêè íþâ ñèëàùëàð
òàìàìèëÿ ëÿüâ åäèëäè. «Ñòðàòåæè ùöúóì ñèëàùëàðûíûí
ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû ùàããûíäà» ìöãàâèëÿëÿð (ÑÑÌ-1 âÿ ÑÑÌ-2) âÿ
«Ñòðàòåæè ùöúóì ñèëàùëàðûíûí ñîíðàêû àçàëäûëìàñû âÿ
ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû ùàããûíäà» ìöãàâèëÿëÿð (ÑÙÂ-1 âÿ ÑÙÂ-2)
ùÿð èêè íÿùÿíý äþâëÿòèí íöâÿ àðñåíàëûíûí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ
àçàëäûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Äöçäöð, òàì ùÿúìäÿ ÿëäÿ åäëìèø
ðàçûëûãëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìöìêöí îëìàäû. Áåëÿ êè,
ýþòöðöëìöø þùäÿëèêëÿðèí ãöââÿéÿ ìèíìÿñè âÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè
îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ õàðàêòåð äàøûéàí ÷ÿòèíëèêëÿð ñÿáÿáèíäÿí
ýÿðýèíëÿøäè.
Ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñû ö÷öí
áþéöê ÿùÿìèééÿò äàøûéàí ñÿíÿä 1972-úè èëäÿ ÑÑÐÈ âÿ ÀÁØ
àðàñûíäà èìçàëàíàí «Ðàêåò ÿëåéùèíÿ ìöäàôèÿ ñèñòåìëÿðèíèí
ìÿùäóäëàøûäûðûëìàñû ùàããûíäà» Ìöãàâèëÿ (ÐßÌ) èäè. Î èêè äþâëÿò
òÿðÿôèíäÿí äèýÿð òÿðÿôèí íöâÿ ùöúóìóíäàí òàì ìöäàôèÿñèíè òÿìèí
åäÿí âàñèòÿëÿðèí éàðàäûëìàñû èìêàíëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðûðäû, áó èñÿ
ãàðøûëûãëû òÿùäèä áàëàíñûíà ÿñàñëàíàí þçöíöñàõëàìà ìåõàíèçìèíè
ìöùàôèçÿ åäèðäè. Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà éåíè
øÿðàèòäÿ àðòûã êþùíÿëìèø ùåñàá åäèëÿí ÿââÿëêè ðàçûëàøìàëàðà
éåíèäÿí áàõìàã áàðÿäÿ ÷àüûðûøëàð ñÿñëÿíìÿéÿ áàøëàíäû. ßñàñÿí
ÐßÌ ìöãàâèëÿñèíèí òàëåéè èëÿ áàüòëû ìÿñÿëÿ ãîéóëóðäó. «Èçãîé-

390
äþâëÿòëÿð» (Èðàí, ÊÕÄÐ âÿ ä.) òÿðÿôèíäÿí òÿùäèäëÿðèí éàðàíìàñû
èëÿ ÿëàãÿäàð íöâÿ áàøëûãëû ðàêåòëÿðèíèí ôÿðäè ãàéäàäà áóðàõûëìàñû
ùàëûíäà îíó éàõàëàìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê ðàêåò ÿëåéùèíÿ ãåéðè-
ñòðàòåæè ñèñòåìèí éàðàäûëìàñû ïëàíû åëàí åäèëäè. Ëàêèí áåëÿ áèð
ñèñòåìèí éàðàäûëìàñû 1972-úè èë ìöãàâèëÿñèíèí ìöääÿàëàðûíû
ïîçìàäàí ìöìêöí äåéèëäè. ÀÁØ àäìèíèñòðàñèéàñû ö÷öí ðàêåò
ÿëåéùèíÿ ãåéðè-ñòðàòåæè ñèñòåìèí éàðàäûëìàñû ÿñàñ ïðèîðèòåò
ùÿäÿôëÿðäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè âÿ áèðòÿðÿôëè ãàéäàäà ÐßÌ
ìöãàâèëÿñèíäÿí ÷ûõìàã ùàãäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëäè. Áó úöð àääûìûí
àòûëìàñûíûí äöçýöíëöéö åôôåêòèâ âàñèòÿëÿðèí éàðàäûëìàñû
èìêàíëàðûíûí «èçãîé —äþâëÿòëÿð» òÿðÿôèíäÿí íöâÿ ùöúóìóíäàí éöç
ôàèçëèê ìöäàôèÿ òÿìèíàòûíûí ñöáóò îëóíìàìàñûíà ýþðÿ áèð ÷îõ
åêñïåðòëÿð òÿðÿôèíäÿí øöáùÿ àëòûíà àëûíûð. Öñòÿëèê 1972-ú èë
ìöãàâèëÿñèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿìÿñè ñòðàòåæè ñàáèòëèéè ïîçóð.
ßýÿð Àìåðèêà ïëàíû íÿçÿðäÿ òóòóëàí ðàêåò ÿëåéùèíÿ ìöäàôèÿ
ñèñòåìèíè àñàíëûãëà àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ñòðàòåæè ïîòåíñèàëà ìàëèê
Ðóñèéàíûí áèðáàøà ùÿðáè òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ òîõóíìóðñà, ×èíÿ ýþðÿ
âÿçèééÿò áèð ãÿäÿð äÿéèøÿ áèëÿð. Áèðèíèí Øÿðãè Àñèéà (ÐßÌ ÒÂÄ)
ÿðàçèñèíäÿ ãóðóëìàñû ïëàíëàøäûðûëàí Àìåðèêàíûí ðàêåò ÿëåéùèíÿ
ñèñòåìèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ãèòÿ þëêÿñè ×èíè ñòðàòåæè íöâÿ
ãöââÿëÿðèíè àðòûðìàüà ñþâã åäÿ, þç íþâáÿñèíäÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðèí
çÿíúèðâàðè ðåàêñèéàñûíû éàðàäà áèëÿð. Áöòöí áóíëàð ðåýèîíàë âÿ
ãëîáàë ñÿâèééÿäÿ ñàáèòëèê âÿ òÿùëöêÿñèçëèê ö÷öí àøêàð øÿêèëäÿ
ìÿíôè íÿòèÿúÿëÿð éàðàäûð.
Áó ïëàíà ãàðøû åòèðàç åäÿí Ðóñèéà âÿ ÀÁØ àðàñûíäà êÿñêèí
äèñêóññèéà îëóá. Áó äèñêóññèéàëàðûí íÿòèúÿñèíäÿí áèðè 1990-úû
èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí ëÿíýèéÿí íöâÿ ñèëàùëàðûíûí àçàëäûëìàñû
ïðîñåñèíèí àêòèâëÿøìÿñè îëäó. 24 ìàé 2002-úè èëäÿ Ðóñèéà âÿ ÀÁØ
ïðåçèäåíòëÿðè òÿðÿôèíäÿí «Ñòðàòåæè ùöúóì ïîòåíñèàëëàðûíûí
àçàëäûëìàñû ùàããûíäà» ìöãàâèëÿ (ÌÑÙÏ) èìçàëàíäû, 1 èéóë 2003-
úö èëäÿ èñÿ ðàòèôèêàñèéà ñÿíÿäëÿðèíèí äÿéøäèðèëìÿñèíäÿí ñîíðà
ãöââéÿéÿ ìèíäè. Áó ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ, Ðóñèéà âÿ ÀÁØ 12 äåêàáð
2012-úè èë òàðèõäÿí ãàðøûëûãëû ðàçûëûã ÿñàñûíäà îíëàðà ìÿõñóñ ñòðàòåæè
íöâÿ äþéöø àòûìëàðûíûí ñàéûíû òÿõìèíÿí 3 äÿôÿ àçàëäàúàã. ßýÿð
ÑÍÂ-1 ìöãàâèëÿñè âÿ ùÿëÿ ãöââÿéÿ ìèíìÿéÿí ÑÍÂ-2 íöâÿ

391
ñèëàùëàðûíûí òðèàäàñûíûí êîíêðåò ùÿääèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäóñà, ÌÑÙÏ
òÿðÿôëÿðÿ ÷åâèêëèê èìêàíû âåðèð: àðòûã îíëàðûí þçëÿðè ñòðàòåæè
ãöââÿëÿðèíèí òÿðêèáè âÿ ñòðóêòóðóíóí ìöÿééÿíëÿøäèðìÿêäÿ
àçàääûðëàð. ÌÑÙÏ-äÿ Ðóñèéà ÀÁØ- þùäÿëèêëÿðè èëÿ áàüëû ÍÑÉÌ-
íèí ÂÛ ìàääÿñèíÿ èñòèíàä âàð (íöâÿ ñèëàùñûçëàíäûðûëìàñû âÿ íöâÿ
ñèëàùëàíìàñû éàðûøûíûí äàéàíäûðûëìàñû òÿäáèðëÿðè èëÿ áàüëû
äàíûøûãëàðûí êå÷èðèëìÿñè). Áóíóíëà áåëÿ, ùöãóãè úÿùÿòäÿí ùÿð èêè
äþâëÿòèí íöâÿíèí éàéûëìàìàñû öçðÿ áöòöí ñèñòåìèí ìöùàôèçÿ
îëóíìàñû ìþâãåéè òÿñáèò åäèëèð. Ìöãàâèëÿíèí ìöääÿòè áàøà ÷àòàíà
ãÿäÿð òÿðÿôëÿðèí îíó íöâÿ äþéöø àòûìëàðûíûí ñàéûíûí éîëâåðèëÿí
ùÿääÿ àçàëäûëìàñû (ùÿð äþâëÿòÿ 1500-ÿ ãÿäÿð) áàðÿäÿ éåíè ñàçèøëÿ
äÿéèøìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Íöâÿ ñèëàùûíäàí áàøãà êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíà êèìéÿâè âÿ
áàêòåðèîëîæè ñèëàùëàð äà àèä åäèëèð. Áó ñèëàùëàð íöâÿ ñèëàùûíà
íèñáÿòÿí äàùà àç ìÿùâåäèúè õöñóñèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áåëÿ ñèëàùëàð
òàì ãàäàüàí îëóíóá. 1972-úè èëäÿí "Áàêòåðèîëîæè (áèîëîæè) âÿ
òîêñèêè ñèëàùëàðûí åùòèéàòûíûí éûüûëìàñû, èñòåùñàëû, èøëÿíìÿñèíèí
ãàäàüàí îëóíìàñû âÿ ìÿùâ åäèëìÿñè ùàããûíäà" Êîíâåíñèéà
ãöââÿäÿäèð.
Êèìéÿâè ñèëàùëà ìöáàðèçÿ Áðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè áàøà
÷àòäûãäàí ñîíðà áàøëàéûá. 1925-úè èëäÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð çàìàíû
êèìéÿâè ñèëàùäàí èñòèôàäÿíèí ãàäàüàí îëóíìàñû ùàããûíäà Úåíåâðÿ
ïðîòîêîëó èìçàëàíûá. 1997-úè èëäÿí êèìéÿâè ñèëàùà ìöíàñèáÿòäÿ
òÿòáèã îëóíàí ãàäàüà ðåæèìè áàêòåðèîëîæè ñèëàùà äà àèä åäèëèð. Áó
ðåæèìèíèí ÿñàñû "Êèìéÿâè ñèëàùûí èñòåùñàëû, èøëÿíìÿñè, éûüûëìàñû âÿ
òÿòáèã åäèëìÿñèíèí ãàäàüàí îëóíìàñû âÿ ìÿùâ åäèëìÿñè"
Êîíâåíñèéàñûäûð.
Åéíè çàìàíäà, øÿðòñèç øÿêèëäÿ áöòöí äþâëÿòëÿðèí êèìéÿâè âÿ
áàêòåðèîëîæè ñèëàùëàð ñàùÿñèíäÿ öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðäöêëÿðè þùäÿëèêëÿðÿ
ÿìÿë åäèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò àêòóàë ñèéàñè ïðîáëåì îëàðàã ãàëûð.
Áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèíè òÿêúÿ êöòëÿâè ãûðüûí
ñèëàùëàðûíà íÿçàðÿòëÿ ÿëàãÿëè äåéèë, àäè ñèëàùëàðûí âÿ ñèëàùëû
ãöââÿëÿðèí èõòèñàð åäèëìÿñè âÿ ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû èëÿ äÿ áàüëûäûð.
Áó èñòèãàìÿòäÿ Àâðîïà ãèòÿñèíèí þëêÿëÿðè äàùà ãàáàüà ýåäèá.
Àâðîïàíûí òàðèõè ñîíñóç ñèëàùëû ìöíàãèøÿëÿð òàðèõèäèð; ÕÕ ÿñðäÿ

392
ìÿùç áóðàäà èêè äöíéà ìöùàðèáÿñè áàøëàíûá. ÕÕ ÿñðèí èêèíúè
éàðûñûíäà èêè íÿùÿíý äþâëÿò âÿ îíëàðûí ðÿùáÿðëèê åòäèéè áëîêëàð äà
èëê íþâáÿäÿ Àâðîïà ãèòÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð âÿ îíóí ìàðàãëàðûíà
òîõóíóðäó. Íÿùÿíý ùÿðáè êîíòèíýåíòëÿð âÿ áþéöê ùÿúìäÿ ùÿðáè
òåõíèêà òîïëàíäûüû ö÷öí Àâðîïàíûí ìÿðêÿçèíäÿ óçóí ìöääÿò
ýåíèøìèãéàñëû ùÿðáè ìöíàãèøÿëÿðèí áàø âåðìÿñè òÿùëöêÿñè
ãàëìàãäà èäè. Ãàðøûëûãëû èíàìñûçëûã âÿ ýÿðýèíëèê äþâëÿòëÿð àðàñûíäà
òÿùëöêÿëè ìöíàãèøÿ âÿçèééÿòè òþðÿíìÿñèíè êÿñêèíëÿøäèðÿ áèëÿðäè.
Áó âÿçèééÿò 1975-úè èëäÿ Ùåëñèíêèäÿ Àâðîïàäà Òÿøëöêÿñèçëèê âÿ
ßìÿêäàøëûã Ìöøàâèðÿñèíèí êå÷èðèëìÿñèíäÿí ñîíðà äÿéèøìÿéÿ
áàøëàäû. Ùåëñèíêè ìöøàâèðÿñèíäÿí ñîíðà åòèìàäûí ôîðìàëàøìàñû
òÿäáèðëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû âÿ ìÿðùÿëÿëè øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè
ùÿðáè òÿùëöêÿ ñÿâèééÿñèíèí áèð íå÷ÿ äÿôÿ àøàüû ñàëûíìàñûíà êþìÿê
åòäè.
Áóíà ïàðàëåë îëàðàã Àâðîïà ãèòÿñèíäÿ àäè ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí âÿ
ñèëàùëàðûí èõòèñàðûíû ÿùàòÿ åäÿí ñàçèøèí ùàçûðëàíìàñû ïðîñåñè
áàøëàäû. Äàíûøûãëàð ÷ÿòèí èäè âÿ äöç 15 èëÿ ãÿäÿð óçàíäû. Éàëíûç
1990-úû èëäÿ Âéàíàäà «Àâðîïàäà àäè ñèëàùëû ãöââÿëÿð ùàããûíäà»
Ìöãàâèëÿ (ÀÀÑÃÌ) èìçàëàíäû. Áó ìöãàâèëÿ èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿð
òÿðÿôèíäÿí õåéëè äÿðÿúÿäÿ ãóðó ãîøóíëàðûíûí èõòèñàðûíû, òàíê, çèðåùëè
ìàøûí, àðòèëëåðèéà ñèñòåìëÿðèíèí, òÿééàðÿ âÿ âåðòîëéîòëàðûí ñàéûíûí
àçàëäûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Àâðîïàíûí øèìàëûíäà âÿ úÿíóáóíäà
«úèíàù» àäëàíàí ìÿùäóäëàøäûðûëìà òÿòáèã åäèëäè. Áó ìöãàâèëÿ
ÍÀÒÎ âÿ Âàðøàâà ìöãàâèëÿñè êèìè èêè áèð-áèðèíÿ ãàðøû äàéàíàí
ùÿðáè áëîêóí ìþâúóäëóüóíäàí éàðàíìûøäû. Àíúàã ìöãàâèëÿíèí
èìçàëàíìàñû àíûíäà âÿçèééÿò äÿéèøìÿéÿ áàøëàìûøäû. Âàðøàâà
Ìöãàâèëÿñè òÿøêèëàòû äàüûëìàüà áàøëàìûøäû âÿ áèð èëäÿí ñîíðà þç
ìþâúóäëóüóíó äàéàíäûðäû. Ñîíðà Ñîâåò Èòòèôàãû ïàð÷àëàíäû, îíóí
Øÿðãè Àâðîïàäàêû êå÷ìèø ìöòòÿôèãëÿðè èñÿ Øèìàëè Àòëàíòèêà ïàêòûíà
(ÍÀÒÎ-éà) ãîøóëìàã èñòÿêëÿðèíè íöìàéèø åòäèðäèëÿð.
Äèýÿð ýåîñèéàñè äÿéèøèêëÿðëÿ áèðëèêäÿ ÍÀÒÎ-íóí ýåíèøëÿíìÿñè
Ðóñèéàíû Àâðîïà ðåýèîíóíäà ùÿðáè òÿùëöêÿñèçëèê ìÿñÿëÿñèíÿ
éåíèäÿí áàõìàüà ìÿúáóð åòäè. Àäè ñèëàùëû ãöââÿëÿðëÿ áàüëû
ìöãàâèëÿ ÿââÿëêè ôîðìàñûíäà ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê ñàùÿñèíäÿ
Ðóñèéàíûí ìàðàãëàðûíà úàâàá âåðìèðäè. Ìÿñÿëÿí, «úèíàù»

393
ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû ìöùöì äÿðÿúÿäÿ Ëåíèíãðàä âÿ Øèìàëè Ãàôãàç
ùÿðáè äàèðÿëÿðèíÿ òÿñèð åäèðäè âÿ Øèìàëè Ãàôãàç ùÿðáè äàèðÿñè éåíè
øÿðàèòäÿ ñÿðùÿäéàíû ñàéûëûðäû. Áóíóíëà éàíàøû, Øèìàëè Ãàôãàç
äàèðÿñè ìöíàãèøÿëÿðèí ýöúëÿíäèéè çîíàäà éåðëÿøèð âÿ ùÿð ùàíñû
òÿùëöêÿéÿ, î úöìëÿäÿí òåððîðèçìÿ ãàðøû ùÿðÿêÿò åòìÿê ö÷öí ëàçûì
ãÿäÿð ãöââÿ âÿ âàñèòÿéÿ åùòèéàú âàð. Áóíà ýþðÿ äÿ, Ðóñèéà
Ôåäåðàñèéàñûíû 1990-úû èëëÿðèí ÿââÿëÿðèíäÿ éåíè øÿðàèòäÿ ÀÀÑÃÌ-
íèí àäàïòàñèéàñû èøëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðäè. Ùÿð øåéäÿí þíúÿ ñþùáÿò
«úèíàù» ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíäàí ýåäèðäè. 1996 âÿ 1999-úó èëëÿðäÿ
ãÿáóë åäèëÿí ãÿðàðëàðà ÿñàñÿí, «úèíàù çîíàñû» àäëàíàí ñàùÿ Ðóñèéà
ÿðàçèñèíäÿ ìöùöì äÿðÿúÿäÿ àçàëäûëäû, áó çîíàäà ñèëàù âÿ ùÿðáè
òåõíèêàíûí èúàçÿ âåðèëÿí ìèãäàðû àðòûðûëäû. Ðóñèéàéà åùòèéàú
éàðàíäûüû ùàëäà úÿíóá ðåýèîíëàðûíäà — éöêñÿê òÿùëöêÿëèëê
áþëýÿëÿðèíäÿ ùÿðáè ãðóïëàøìàëàðûíû àðòûðìàã ùöãóãó òÿñáèò åäèëäè.
19 íîéàáð 1999-úó èëäÿ Èñòàíáóëäà ÀÀÑÃÌ-íèí àäàïòàñèéàñû
ùàããûíäà ñàçèø èìçàëàíäû. Ìöãàâèëÿíèí éåíè âàðèàíòûíûí ÿñàñ ôÿðãè
áëîê ïðèíñèïëÿðèíäÿí èìòèíàäûð. Ùÿð áèð àéðû äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ
ãîøóí âÿ òåõíèêàíûí ñàé ùÿääè íÿçÿðäÿ òóòóëóð êè, áó äà ùÿð ùàíñû
ñòðàòåæè èñòèãàìÿòäÿ ýöúëö ãðóïëàøìà éàðàäûëìàñûíûí, ùàáåëÿ àéðû
äþâëÿòëÿðèí ùÿðáè ýöúöíö ýåíèøëÿíäèðìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàëûäûð.
Ìöãàâèëÿíèí éåíè âàðèàíòû ÍÀÒÎ-íóí ýåíèøëÿíìÿñè ôàêòûíû íÿçÿðÿ
àëàðàã áëîêóí ùÿðáè ïîòåñèàëûíûí èõòèñàðà ìÿðóç ãàëìàëû îëäóüóíó,
Ðóñèéàíûí ïîòåíñèàëûíûí èñÿ ÿââÿëêè êèìè ãàëàúàüûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.
Ùÿì÷èíèí, Ðóñèéàíûí íèçàìè ùèññÿëÿðèíäÿ ùÿðáè òåõíèêàñûíûí ñàéûíû
àðòûðìàã èìêàíû éàðàíûð. Àäàïòàñèéà îëóíìóø ÀÀÑÃÌ áÿçè
÷àòûøìàçëûãëàðäàí õàëè îëìàñà äà, î Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû äà äàõèë
îëìàãëà áöòöí èøòèðàê÷ûëàðûí ìàðàãëàðûíà úàâàá âåðèð.
Ëàêèí ÿëäÿ îëóíìóø ðàçûëûüûí òÿúðöáÿäÿ ðåàëëàøäûðûëìàñû áèð ñûðà
÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öçëÿøèð. 2004-úö èëäÿ ÍÀÒÎ-íóí ýåíèëøëÿíìÿñèíèí
éåíè äàëüàñû Ëàòâèéà, Ëèòâà, Åñòîíèéà âÿ Ñëîâåíèéà ìÿñÿëÿñèíè
îðòàéà ÷ûõàðäû. Áåëÿ êè, ìöãàâèëÿ èøòèðàê÷ûñû îëìàéàí áó
äþâëÿòëÿðèí Øèìàëè Àòëàíòèêà Àëéàíñûíà äàõèë îëìàñû ÀÀÑÃÌ-íèí
ãåéäèééàòûíà äöøìÿéÿí ãîøóí âÿ òåõíèêàíûí òîïëàøäûüû «áîç
çîíà»íûí éàðàíìàñû òÿùëöêÿñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð. Ðóñèéà-ÍÀÒÎ

394
Øóðàñû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àïàðûëàí äàíûøûãëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìöáàùèñÿëè
ìÿñÿëëÿðè ùÿëë åòìÿê ìöìêöí îëóá. Ëàêèí ïðîáëåìëÿð äÿ âàð.
Ùÿðáè ãàðøûäóðìà ñÿâèééÿñèíèí àøàüû ñàëûíìàñû èëÿ áàüëû Àâðîïà
òÿúðöáÿñè äöíéàíûí äèýÿð ðåýèîíëàðûíäà ýåíèø òÿòáèãèíè òàïìàéûá.
Äåìÿê îëàð êè, éåýàíÿ èñòèñíà Ðóñèéà, ×èí âÿ Îðòà Àñèéàíûí
êå÷ìèø ñîâåò ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà êå÷ìèø ÑÑÐÈ âÿ ×èíèí
ñÿðùÿäè áîéóíúà éåðëÿøäèðèëìèø ùÿðáè òåõíèêà âÿ ãîøóíëàðûí ýåðè
÷ÿêèëìÿñè âÿ èõòèñàð åäèëìÿñè áàðÿäÿ ñàçèøèí èìçàëàíìàñûäûð.
Ëîêàë âÿ ðåýèîíàë ìöíàãèøÿëÿðäÿí éàðàíàí òÿùäèäèí,
áåéíÿëõàëã òåððîðèçì òÿùëöêÿñèíèí àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ñèëàù
òèúàðÿòèíÿ íÿçàðÿò ïðîáëåìè þç àêòóàëëûüûíû ñàõëàéûð. Áèð òÿðÿôäÿí,
Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû äà äàõèë îëìàãëà ñèëàù òèúàðÿòè áèð ÷îõ äþâëÿòèí
õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèíäÿ ìöùöì èñòèãàìÿòè ÿêñ åòäèðèð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí ñèëàù öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòèí îëìàìàñû ùàëûíäà áó ñèëàùëàð
ãåéðè-ãàíóíè ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðèí âÿ òåððîð÷ó ãðóïëàðûí ÿëèíÿ êå÷ÿ
áèëÿð âÿ êå÷èð. Áó ïðîáëåì äèããÿò òÿëÿá åäèð âÿ îíóí ùÿëëè ìöàñèð
äöíéàäà ùÿðáè òÿùëöêÿñèçëèéèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ êþìÿê åäÿúÿê.

395
 Õ ÔßÑÈË

ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÃÈØßËßÐ
Âß ÎÍËÀÐÛÍ ÙßËËÈ ÉÎËËÀÐÛ

§1. Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿ

Ýåíèø ìÿíàäà ìöíàãèøÿ (ìöáàùèñÿ) òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ùöãóã âÿ

ìàðàãëàðëà áàüëû ÿêñ-ôèêèð âÿ íèééÿòëÿðèí îëìàñûíû áèëäèðìÿêäèð.
Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøëÿð Áåéíÿëõàëã Äàèìè Ìÿùêÿìÿñèíèí
Áîçãóðä-Ëîòóñ ìÿùêÿìÿ èøèíäÿ: «èêè äþâëÿò àðàñûíäà ùöãóãè âÿ
éà ìàääè áèð ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ôèêèð àéðûëûüû ùöãóãè ìþâãå âÿ éà
ìàðàãëàð àðàñûíäà áèð ÿêñèëèê âÿ éà ìöíàãèøÿ» ôîðìàñûíäà èçàù
åäèëèð. Òÿòáèã îëóíàí áåéíÿëõàëã ùöãóãè ìöíàãèøÿëÿð óçóí ìöääÿò
éàëíûç äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ìöíàãèøÿëÿð êèìè ìöçàêèðÿ åäèëèá. Ëàêèí
áåéíÿëõàëã úÿìèééÿòèí ñòðóêòóðóíäàêû äÿéèøèêëèê ñÿáÿáèíäÿí áÿçè
ùàëëàðäà òèúàðÿò òÿðÿôäàøëûãëàðû, õöñóñè ùöãóãè øÿõñëÿðëÿ äþâëÿòëÿð
âÿ éà áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð àðàñûíäà ìöíàãèøÿëÿð äÿ áåéíÿëõàëã
ñÿâèééÿäÿ ìöíàãèøÿëÿðè òÿøêèë åäèð.
Áåéíÿëõàëã íÿçÿðèééÿäÿ ìöíàãèøÿëÿðèí ìÿçìóíóíà óéüóí
îëàðàã ùöãóãè ìöíàãèøÿëÿð âÿ ñèéàñè ìöíàãèøÿëÿð ôîðìàñûíà
àéûðìàã îëàð. Ùöãóãè ìöíàãèøÿëÿð áèð ùöãóãè ãàéäàëàðûí òÿòáèã
åäèëìÿñè âÿ éà èçàù îëóíìàñû ñÿáÿáè èëÿ éàðàíàí ìöíàãèøÿëÿð,
ñèéàñè ìöíàãèÿøÿëÿð èñÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí òÿíçèìëÿìÿäèéè áèð
ñàùÿäÿ éàðàíàí, éà äà ùÿéàòè ìàðàãëàðû èëÿ áàüëû îëìàñûíà
ÿñàñëàíàðàã òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí ãöââÿäÿ îëàí áåéíÿëõàëã ùöãóã
ãàéäàñûíû ðÿää åòìÿñè âÿ éà äÿéèøäèðèëìÿñèíè òÿëÿá åòìÿñè
ñÿáÿáèíäÿí îðòàéà ÷ûõàí ìöíàãèøÿëÿð îëàðàã èçàù åäèëèð. Éàëíûç áó
áþëýöäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê ùöãóãè ìöíàãèøÿëÿðèí ìÿùêÿìÿ éîëóíà,
ñèéàñè ìöíàãèøÿëÿðèí ìÿùêÿìÿäÿíêÿíàð éîëëàðà òÿãäèì
îëóíìàñûíû ìöøàùèäÿ åòìÿê îëàð. Íÿòèúÿäÿ ìöíàãèøÿëÿðè òàì
øÿêèëäÿ ýþòöðäöêäÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãè øÿõñëÿð àðàñûíäà
ìöíàãèøÿëÿð âÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãè øÿõñëÿðëÿ õöñóñè ùöãóãè øÿõñëÿð
àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿëÿð êèìè àéûðìàã äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí îëàð.

396
Ìþâçó áàõûìûíäàí áóðàäà äàùà ÷îõ äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû
ìöíàãèøÿëÿðÿ éåð âåðèëÿúÿê.
Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòèíèí Íèçàìíàìÿñèíèí 13-úö âÿ 15-úè
ìàääÿëÿðè èëÿ èëê äÿôÿ öçâ äþâëÿòëÿð ýöúÿ áàø âóðìàçäàí ÿââÿë
ìöíàãèøÿëÿðè ñöëù éîëëàðû èëÿ ùÿëë åòìÿê þùÿäÿëèêëÿðèíè ýþòöðöáëÿð.
Ëàêèí ÁÌÒ ìöãàâèëÿñèíèí 2.4 ìàääÿñè èëÿ ýöú òÿòáèãèíèí áèð íå÷ÿ
ãàéäàäàí êÿíàð ãàäàüàí åäèëìÿñè âÿ 2.3 ìàääÿñè èëÿ öçâ
äþâëÿòëÿðèí ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë åòìÿñè ïðèíñèïèíèí
òÿòáèã åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿëÿðèí
ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè ùöãóãè áàõûìäàí ìÿúáóðè áèð ãàéäà ùàëûíà
÷åâðèëèá. ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí 2.4-úö ìàääÿñèíäÿêè ìöñòÿñíà
ùàë Íèçàìíàìÿíèí 51-úè ìàääÿñèíäÿ ÿêñèíè òàïàí «þçöíö-
ìöäàôèÿ» ùöãóãóäóð. ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí ÂÛÛ ôÿñëèíäÿ éåð àëàí
ìàääÿëÿðäÿ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí «ñöëùÿ òÿùëöêÿ, îíóí ïîçóë-
ìàñû âÿ éà ùöúóì ùÿðÿêÿòè ùàëûíäà» áó âÿçèééÿòè àðàäàí ãàëäûð-
ìàã ìÿãñÿäè èëÿ áàø âóðóëàúàã ìÿúáóðè òÿäáèðëÿðè ãåéä åäèëèá.

Ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëëè éîëëàðû

ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí ãåéä îëóíàí ìöääÿàëàðû âÿ òÿòáèã

îëóíàí áåéíÿëõàëã ùöãóã àðàøäûðûëäûüû çàìàí ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëëè
éîëëàðû ö÷öí òÿêëèô îëóíàí ìåòîäëàð òÿáèè êè, ñöëùìÿðàìëû
ìåòîäëàðäûð. Ëàêèí èíäèéÿ ãÿäÿð òÿòáèã îëóíàí ìåòîäëàðûí óüóðëó
îëìàìàñû ùàëûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê ìÿúáóðè ìåòîäëàð äà
ìþâúóääóð. Ëàêèí ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëëè ö÷öí áàø âóðóëàúàã
ìåòîäëàð áóíëàðëà äà ìÿùäóäëàøìûð âÿ ìöòëÿã áèð ôîðìàíûí òàïûëûá
òÿòáèã îëóíìàñû ëàçûìäûð. Ñèéàñÿò åëìèíèí âÿ äèïëîìàòèéàíûí
òÿãäèì åòäèéè âàðèàíòëàð òÿðÿôëÿðèí ïðîáëåìè ùÿëëåòìÿ èðàäÿëÿðèíèí
ìÿùñóëäàðëûüû èëÿ äàùà ÷îõ ôÿðãëè öñóëëàð òàïìàëàðûíû ìöìêöí åäèð.
Ìÿñÿëÿí, 1973-1974-úö èëëÿðäÿ ÀÁØ äþâëÿò êàòèáè Ùåíðè Êèññèíúåð
òÿðÿôèíäÿí òÿòáèã åäèëÿí «÷îõòÿðÿôëè äèïëîìàòèéà» âÿ Êèïð
ïðîáëåìèíèí ùÿëëè ïðîñåñèíäÿ Äåíêòàø âÿ Êëåðèäåñ àðàñûíäà
àïàðûëàí «áèðáàøà äàíûøûãëàð» ìåòîäó ÿíÿíÿâè ìåòîäëàðäàí ôÿðãëè
ìåòîä èäè. Ìÿãñÿä ìöíàãèøãÿëÿðèí òîããóøìàéà, ìöùàðèáÿéÿ

397
÷åâðèëìÿäÿí ùÿëëèäèð. Áó ÿùàòÿäÿ àðàøäûðûëàúàã ìåòîäëàð «áàøëûúà»
ùÿëë éîëëàðûäûð.
ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí 33.1-úè ìàääÿñè (ÂÛ Ôÿñèë) öçâ
äþâëÿòëÿðÿ áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè òÿùäèä åäÿ áèëÿí
ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè ëàçûì ýÿëäèéèíè ãåéä åòäèêäÿí
ñîíðà áàøëûúà ùÿëë éîëëàðû êèìè áóíëàðû ñàéûð: äàíûøûãëàð, òÿùãèãàò,
âàñèòÿ÷èëèê, éàõûíëàøäûðìà, ùàêèìëèê, ìÿùêÿìÿ, ðåýèîíàë
òÿøêèëàòëàðà âÿ ìöãàâèëÿëÿðÿ ÿñàñëàíìà âÿ éà òÿðÿôëÿðèí
ñå÷ÿúÿêëÿðè áàøãà ñöëù éîëëàðû. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ñþçöýåäÿí ìåòîäëàðû
äèïëîìàòèê âÿ éà ñèéàñè ùÿëë éîëëàðûíà (ìÿùêÿìÿäÿí êÿíàð) âÿ
ìÿùêÿìÿ èëÿ ùÿëë éîëëàðûíà áþëìÿê îëàð.

§2. Ìöíàãèøÿëÿðèí ìÿùêÿìÿäÿí êÿíàð éîëëàðëà ùÿëëè

Èíäèêè äþâðäÿ ìöðàúèÿò åäèëÿí ìÿùêÿìÿäÿí êÿíàð âÿ éà ñèéàñè

âÿ äèïëîìàòèê ùÿëë éîëëàðû — äàíûøûãëàð, äîñòàíÿ ìöíàñèáÿò,
âàñèòÿ÷èëèê, òÿäãèãàò-òÿùãèãàò âÿ ìþâãåëÿðèí éàõûíëàøäûðûëìàñûäûð.

Äàíûøûãëàð

Áåéíÿëõàëã ùöãóãäà òåõíèêè òåðìèí êèìè äàíûøûãëàð âÿ éà

äèïëîìàòèê äàíûøûãëàð èêè âÿ éà ÷îõ òÿðÿô àðàñûíäà ñÿëàùèééÿòëè
øÿõñëÿðèí øèôàùè âÿ éàçûëû øÿêèëäÿ áèð ìÿñÿëÿíè, áèð íèééÿòè,
ìöíàãèøÿíè, òóòóëàúàã ìþâãåíè, ùÿéàòà êå÷èðèëÿí úÿùäè âÿ
èìçàëàíìàëû îëàí ìöãàâèëÿíèí áèðëèêäÿ àðàøäûðûëìàñû âÿ ìöçàêèðÿ
îëóíìàñûäûð. Äàíûøûãëàð èêèòÿðÿôëè îëà áèëÿúÿéè êèìè èêèäÿí ÷îõ
òÿðÿôè îëàí ìÿñÿëÿëÿðäÿ ÷îõòÿðÿôëè äÿ îëà áèëÿð. Äàíûøûãëàðäà éàëíûç
òÿðÿôëÿðèí èøòèðàêû ÿí ÷îõ ðàñòëàíàí ìåòîä îëìàãëà éàíàøû, áÿçè
äàíûøûãëàðäà ìöøàùèäÿ÷è êèìè ö÷öíúö òÿðÿôëÿðèí äÿ èøòèðàêûíà ðàñò
ýÿëèíèð. Ëàêèí ñîí âÿçèééÿòäÿ òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüû ìÿúáóðèäèð.
×îõòÿðÿôëè äàíûøûãëàðà, öìóìèééÿòëÿ, êîíôðàíñ âÿ éà êîíãðåñ àäû
âåðèëèð.
Äàíûøûãëàð øèôàùè îëìàãëà éàíàøû, ìÿêòóá, íîòà, ìåìîðàíäóì
êèìè éàçûëû ôîðìàäà äà îëàí ìåòîäëàðëà äà äàâàì åòäèðèëÿ áèëÿð.
Äàíûøûãëàð õàðèúè èøëÿð íàçèðëèêëÿðèíèí ñÿëàùèééÿòëè ÿìÿêäàøëàðû èëÿ
398
äèýÿð äþâëÿòèí âÿ éà äþâëÿòëÿðèí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ
äþâëÿò áàø÷ûëàðû, áàø íàçèðëÿð âÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðè àðàñûíäà
êå÷èðèëÿ áèëÿð. Äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðäàí ñîíðà ìöíàãèøÿ ùÿëë åäèëÿ
áèëÿð, äîíäóðóëà áèëÿð âÿ éà äàëàíà äèðÿíÿ áèëÿð. Òÿðÿôëÿðäÿí
áèðèíèí ìþâãåéè äèýÿð áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð âÿ éà
òÿðÿôëÿð åäÿúÿêëÿðè ýöçÿøòëÿðëÿ ôÿðãëè áèð ìþâãåäÿ óçëàøà áèëÿðëÿð.

Õîøìÿðàìëû òÿøÿááöñ

Áó ìåòîääà àðàëàðûíäà ìöíàãèøÿ îëàí äþâëÿòëÿðèí áó

ìöíàãèøÿíè ùÿëë åòìÿê ö÷öí áÿçè ñÿáÿëÿðëÿ äàíûøûãëàðà
áàøëàìàìàëàðû âÿ ïðîáëåìè þç àðëàðûíäà ùÿëë åòìÿéÿ
éàíàøìàìàëàðû âÿ éà àðàëàðûíäàêû äàíûøûãëàð ö÷öí äèýÿð áèð äþâëÿò
âÿ éà äþâëÿòëÿðèí, ùàáåëÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí õåéèðõàù
òÿøÿááöñöíÿ åùòèéàú äóéìàëàðû ëàçûì ýÿëèð. Áåëÿ òÿøÿááöñ ö÷öí
ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíèí ö÷öíúö áèð äþâëÿòÿ (äþâëÿòëÿðÿ) âÿ éà
îðãàíëàðà ìöðàúèÿò åäÿúÿêëÿðè èëÿ éàíàøû, ö÷öíúö áèð äþâëÿòèí
(äþâëÿòëÿðèí) âÿ éà îðãàíëàðûí áåëÿ áèð òÿêëèôëÿ ìöíàãèøÿ
òÿðÿôëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð.
Áåëÿ áèð òÿøÿááöñ äþâëÿòëÿðèí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàã
ñÿâèééÿñèíäÿ îëìàéûá, áèëàâàñèòÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãóí òàíûäûüû
ùöãóãäóð. Äîðñòëóã íàìèíÿ ñöëùöí òÿìèí îëóíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ
áåëÿ áèð òÿøÿááöñöí ýþñòÿðèëìÿñè äÿ äîñòëóüà çèää äåéèë.
Äîñòàíÿ òÿøÿááöñ ôÿàëèééÿòèíèí ðÿñìÿí áàøëàìàñû òÿðÿôëÿðèí áó
ìÿñÿëÿäÿ ðàçûëûãëàðûíûí àëûíìàñû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿêëÿ âÿ
òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüû ñîíà ÷àòàíäà äîñòàíÿ òÿøÿááöñöí äÿ ñîíà
÷àòìàñû èëÿ éåêóíëàøûð. ßêñ ùàëäà áèð ìöãàâèëÿ îëìàäûãúà òÿðÿôëÿð
äîñòàíÿ òÿøÿááöñ òÿêëèôëÿðèíè ãÿáóë âÿ éà ðÿää åòìÿê ùöãóãóíà
ìàëèêäèðëÿð.
Õîøìÿðàìëû òÿøÿááöñäÿ ãàðøûéà ãîéóëàí ìÿãñÿä ìöíàãèøÿéÿ
úÿëá îëóíìóø äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ÿëâåðèøëè ìöùèò éàðàäàðàã
äàíûøûãëàð èìêàíû ùàçûðëàìàã, ìàðàãëû òÿðÿôëÿðè ýþðöøäöðöá
äàíûøûãëàðà úÿëá åòìÿêäèð. Äîêòðèíàäà ìÿíèìñÿíèëÿí öñòöíëöê
òÿøêèë åäÿí èñòèãàìÿòÿ ýþðÿ äîñòàíÿ òÿøÿááöñäÿ ö÷öíúö òÿðÿôèí
ìöíàãèøÿíèí ÿñàñûíà ãàðûøìàìàñû âÿ îíóíëà áàüëû òÿêëèôëÿð

399
âåðìÿìÿñè, éàëíûç òÿðÿôëÿðèí äàíûøûãëàðûíû òÿìèí åòìÿñè âÿ
àñàíëàøäûðìàñû âÿçèôÿñè îëäóüó ãÿáóë åäèëèð. Òÿòáèãåòìÿäÿ ýöúöíÿ
âÿ òÿñèðèíÿ ýþðÿ äîñòàíÿ òÿøÿááöñ ýþñòÿðÿí ö÷öíúö òÿðÿôëÿðèí áó
ñÿëàùèééÿòëÿðèíè àðòûðäûãëàðû, òÿðÿôëÿðÿ ìöõòÿëèô òÿêëèôëÿð òÿãäèì
åòäèêëÿðè, ùÿòòà ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíèí åòèðàçû îëìàäûüû ùàëäà
îíëàðûí ðàçûëûãëàðûíû öñòöþðòöëö øÿêèëäÿ ÿëäÿ åòäèêëÿðè ìöøàùèäÿ
åäèëèð. ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéè òÿùäèä åäÿí ìöíàãèøÿëÿðëÿ áàüëû îëàðàã
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí ìöäàõèëÿñè íÿòèúÿñèíäÿ, ÿñàñÿí ÁÌÒ áàø
êàòèáèíèí õîøìÿðàìëû òÿøÿááöñö èëÿ ñÿëàùèééÿòëÿíäèðèëäèéèíÿ ðàñò
ýÿëìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, áàø êàòèáèí Êèïðäÿêè èúìàëàð àðàñûíäà
äàíûøûãëàðäàêû âÿçèôÿñè áó ñÿâèééÿäÿäèð.

Âàñèòÿ÷èëèê

Äîêòðèíàäàêû öìóìè ãàéäàéà ýþðÿ âàñèòÿ÷èëèê ö÷öíúö áèð

äþâëÿòèí, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòûí âÿ íàäèð ùàëëàðäà õöñóñè øÿõñèí
ìöíàãèøÿëÿðäÿ òÿðÿô îëàí äþâëÿòëÿðèí äàíûøûãëàð àïàðìàëàðûíäà âÿ
ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ êþìÿê åòìÿêëÿ äàíûøûãëàðäà þçöíöí äÿ
èøòèðàêû èëÿ õèäìÿòëÿðèíè òÿêëèô åòìÿñèäèð. Âàñèòÿ÷èëèêäÿ äÿ äîñòàíÿ
òÿøÿááöñäÿêè êèìè, ö÷öíúö øÿõñèí ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíÿ òÿêëèôëÿðèíè
òÿãäèì åòìÿñè áèëàâàñèòÿ âÿ éà ìöíàãèøÿ òÿðôëÿðèíèí ìöðàúèÿòè èëÿ
ìöìêöíäöð. Áóðàäà âàñèòÿ÷èëèê âÿçèôÿñèíèí áàøëàìàñû âÿ ñîíà
÷àòìàñû ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíèí ðàçûëûüûíà áàüëûäûð. Ìöíàãèøÿ
òÿðÿôëÿðèíèí ãàáàãúàäàí ãÿáóë åäÿúÿêëÿðè áèð ìöãàâèëÿ èëÿ
âàñèòÿ÷èëèéè ìÿúáóðè áèð ìåòîäà ÷åâèðìÿëÿðè èìêàíû äà âàð.
Âàñèòÿ÷èëèêäÿ äîñòàíÿ òÿøÿááöñäÿí ôÿðãëè îëàðàã ö÷öíúö øÿõñèí
äàíûøûãëàðäà èøòèðàêû âÿ òÿðÿôëÿðÿ ÿñàñ ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû òÿêëèôëÿð
òÿãäèì åòìÿñè âàðèàíòû äà âàð. Àíúàã áóðàäà äà ùÿì íèééÿòÿ áàüëû,
ùÿì äÿ ìÿúáóðè âàñèòÿ÷èëèê îëìàãëà áó òÿêëèôëÿð ùÿëëåäëèúè
ãöââÿéÿ ìàëèê äåéèë. Áÿçè ìöãàâèëÿëÿðäÿ âàñèòÿ÷èëèê ìåòîäóíà ÿë
àòûëìàñû à÷ûã øÿêèëäÿ òÿêëèô îëóíà áèëÿð. Òàðèõè áàõûìäàí áó
âÿçèééÿòÿ ìèñàë îëàðàã Îðñìàíëû Èìïåðèéàñûíûí èëê äÿôÿ
áåéíÿëõàëã ùöãóãäàí èñòèôàäÿ åäÿúÿéèíè ãÿáóë åäÿí 1856-úû èë
Ïàðèñ ìöãàâèëÿñèíèí 8-úè ìàääÿñèíäÿ Àâðîïà äþâëÿòëÿðè èëÿ

400
Îñìàíëû Èìïåðèéàñû àðàñûíäà ìöíàãèÿøÿëÿðäÿ ýöú òÿòáèãåòìÿéÿ ÿë
àòìàäàí ãàáàã âàñèòÿ÷èëèêäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èëêèí øÿðòèíèí ãÿáóë
åäèëìÿñèäèð. Äöíéàäà èëê äÿôÿ «øÿáÿêÿ äèïëîìàòèéàñû» (Ñùóòòëå
äèïëîìàúé) êèìè ÿäÿáèééàòà äàõèë îëàí âàñèòÿ÷èëèê äèïëîìàòèéàñû
êîíñåïñèéàñû ÀÁØ äþâëÿò êàòèáè Ùåíðè Êèññèíúåð òÿðÿôèíäÿí 1973-
1974-úö èëëÿð Éàõûí Øÿðã ìöíàãèøÿñè çàìàíàû Äÿìÿøã Ãàùèðÿ âÿ
Ãöäñ àðàñûíäà äàâàìëû øÿêèëäÿ ýåäèá-ýÿëìÿê, ìöçàêèðÿëÿð
àïàðìàã âÿ òÿðÿôëÿðÿ ìöíàãèøÿëÿðè ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë åòìÿëÿðè èëÿ
áàüëû òÿêëèôëÿð ýÿòèðìÿê øÿêëèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèá. Éåíÿ Êèïð
ïðîáëåìè èëÿ áàüëû ÁÌÒ áàø êàòèáèíèí âàõòàøûðû íèçàìàñàëìà
òÿêëèôëÿðè èëÿ òÿðÿôëÿðè éàõûíëàøäûðìà úÿùäëÿðèíè âÿ ñîíóíúó îëàðàã
«Àííàí ïëàíû» íû äà áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëàð.
Äîñòàíÿ òÿøÿááöñëÿ âàñèòÿ÷èëèê àðàñûíäà ìöùöì ôÿðã
òÿøÿááöñöí ùÿúìèíäÿäèð. Äîñòàíÿ òÿøÿááöñ ýþñòÿðÿí ö÷öíúö òÿðÿô
ìöíàãèøÿ äþâëÿòëÿðèíè áèð éåðÿ éûüìàãëà êèôàéÿòëÿíèð, äàíûøûãëàðäà
èøòèðàê åòìèð. Âàñèòÿ÷èëèêäÿ ö÷öíúö òÿðÿô äàíûøûãëàðäà èøòèðàê åäèð,
òÿðÿôëÿðÿ ãÿáóë åòìÿëÿðè ìÿúáóðè îëìàéàí ùÿëë éîëëàðû äà òÿêëèô
åäèð.

Òÿäãèãàò-òÿùãèãàò

Ìöíàãèÿøëÿðèí ùÿëëèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí áèðè äÿ

òÿðÿôëÿðèí ùàäèñÿëÿðèí ìàääè åëåìåíòëÿðè ìÿñÿëÿñèíäÿ òîããóøàí
ôèêèðëÿð, ìöääÿàëàð èðÿëè ñöðìÿëÿðèäèð. Áèð ðàçûëûüà ýÿëìÿê ö÷öí
ÿââÿëúÿ ìöíàãèøÿéÿ ñÿáÿá îëàí ùàäèñÿëÿðèí, âÿçèééÿòèí íÿ
îëäóüóíà àéäûíëûã ýÿòèðìÿê âÿ äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ åùòèéàú
îëäóüó, áó ùÿëë åäèëäèêäÿí ñîíðà äà ìöíàãèøÿëÿðèí äàùà àñàí ùÿëë
îëóíà áèëÿúÿéè èíàìû èëÿ òÿäãèãàò-òÿùãèãàò àïàðûëìàñû ìåòîäóíà ÿë
àòûëûð. Áó äà, òÿùãèãàò êîìèññèéàñûíûí éàðàäûëìàñû èëÿ ùÿéàòà
êå÷èðèëÿ áèëÿð. Áó ìåòîääàí ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ ìöñòÿãèë áèð
ìåòîä êèìè äåéèë, ùÿëëè àñàíëàøäûðà áèëÿúÿê áèð ìåòîä êèìè èñòèôàäÿ
åäèëèð. Éàðàäûëàúàã êîìèññèéàíûí âÿçèôÿñè ùàäèñÿíèí ìàääè
úÿùÿòëÿðè èëÿ áàüëû îëàðàã áèòÿðÿô òÿùãèãàò àïàðìàã, òÿùãèãàòûí
íÿòèúÿëÿðèíè ïðîáëåìëÿ áàüëû ùÿëë éîëó òÿêëèô åòìÿäÿí áèð ùåñàáàòäà
ãåéä åòìÿêäèð. Òÿäãèãàò-òÿùãèãàò ìåòîäó èëÿ áàüëû öìóìè îëàðàã
401
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê ö÷öí ëàçûìè
ìÿëóìàòëàðûí òÿìèí åäèëìÿñè, áèð ìöãàâèëÿíèí òÿòáèãèíäÿ
þùäÿëèêëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëèá-éåòèðèëìÿìÿñèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿ-
ñè âÿ áèð ìöíàãèøÿäÿ ùÿëë òàïìàã ö÷öí ìàääè åëåìåíòëÿðèí îðòàéà
÷ûõàðûëìàñû ìÿãñÿäè äàøûéûð.
Áåéíÿëõàëã òÿùãèãàò êîìèññèéàñû ìåòîäó 29 èéóë 1899-úó èë
òàðèõëè Û Ùààãà ìöãàâèëÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø, 18 îêòéàáð 1907-
úè èë ÛÛ Ùààãà ìöãàâèëÿñèíäÿ èíêèøàô åòäèðèëìèøäèð. Òÿäãèãàò-
òÿùãèãàò êîìèññèéàëàðûíà Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñû âÿ ÁÌÒ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äÿ
ìöðàúèÿò åäèëäèéè ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ùÿì 1899-úó èë âÿ 1907-úè èë
Ùààãà ìöãàâèëÿëÿðèíÿ ýþðÿ, ùÿì äÿ 1913-1914-úö èëëÿðäÿ ÀÁØ-ûí
äþâëÿò êàòèáè îëìóø Â.Æ.Áðàéàí äþâðöíäÿ ìöõòÿëèô äþâëÿòëÿðëÿ
èìçëàíàí âÿ íÿçÿðèééÿäÿ «Áðàéàí ìöãàâèëÿëÿðè» êèìè àäëàíäûðûëàí
ìöãàâèëÿëÿðÿ ÿñàñÿí, áó êîìèññèéàëàðûí 5 íÿôÿðäÿí èáàðÿò
ôîðìàëàøìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ùÿð áèð òÿðÿô èêè íÿôÿðè òÿéèí
åòèäêäÿí ñîíðà áó 4 íÿôÿð 5-úè êîìèññèéà öçâöíö ñå÷èð.

Óçëàøäûðìà (êîìïðîìèñÿ ýåòìÿ)

Óçëàøäûðìà òåðìèíè öìóìè ìÿíàäà áöòöí äèïëîìàòèê âÿ éà

ñèéàñè ñöëùìÿðàìëû ùÿëë éîëëàðûíû ÿùàòÿ åäèð. Òÿùãèãàò êîìèññèéàëà-
ðû ïðèíñèï êèìè, éàëíûç ìöíàãèøÿëÿðèí ìàääè åëåìåíòëÿðèíè òÿñáèò
åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíñÿ äÿ, óçëàøäûðìà êîìèññèéàëàðû ìöíàãèøÿíèí
ùÿëëè ö÷öí òÿêëèôëÿð äÿ âåðÿ áèëÿðëÿð. Êîìïðîìèñ êîìèññèéàëàðûíûí
íåúÿ ôîðìàëàøäûðûëàúàüû, âÿçèôÿëÿðè, ñàëÿùèééÿòëÿðè âÿ òÿòáèã
åäÿúÿêëÿðè ìåòîä âÿ ÿñàñëàð óçëàøäûðìà ñàçèøëÿðèíäÿ à÷ûã øÿêèëäÿ
ýþñòÿðèëèð, áåëÿëèêëÿ ìöíàãèøÿéÿ òÿðÿô îëàí äþâëÿòëÿðèí èôàäÿëÿðèíè
ÿêñ åòäèðèð. Òÿðÿôëÿð áó òÿêëèôëÿðè ãÿáóë åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ
äåéèëëÿð. Òÿðÿôëÿðèí óçëàøäûðìà êîìèññèéàñû ùåñàáàòëàðûíûí ùàíñû
ùöãóãè òÿñèð äîüóðàúàãëàðûíû ãÿðàðëàøäûðìàëàðû ìöìêöíäöð.
Êîìïðîìèñ ìåòîäóíóí èøëÿíìÿéÿ áàøëàìàñû öìóìèééÿòëÿ, áèð
ìöíàãèøÿ éàðàíìàñûíäàí âÿ öñòöíäÿí ìöÿééÿí áèð ìöääÿò
êå÷äèêäÿí ñîíðà ìöíàãèøÿ èëÿ áàüëû áàøãà áèð ùÿëë éîëóíóí òÿãäèì
îëóíìàäûüû òÿãäèðäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿêäÿäèð. Áó ýþçëÿìÿ ìöääÿòè
ÿñëèíäÿ äàíûøûãëàðëà ùÿëë éîëóíóí àõòàðàëûìàñûíà àéðûëìûø îëóá,

402
òÿòáèãåòìÿäÿ èêè, ö÷ âÿ éà 6 àéëûã áèð ìöääÿòäèð. Ãåéä åäëÿí
ìöääÿò áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà ÿýÿð ìÿúáóðè áèð êîìïðîìèñ ìåòîäó
íÿçÿðäÿ òóòóëóðñà, ìåòîäóí èøëÿìÿñè áèðòÿðÿô áèð ìöðàúèÿòëÿ ùÿéàòà
êå÷ÿ áèëÿð.

§3. Ìöíàãèøÿëÿðèí ìÿùêÿìÿ éîëó èëÿ ùÿëëè

Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí ìÿùêÿìÿ éîëëàðû èëÿ ùÿëëè àðáèòðàæ âÿ

áåéíÿëõàëã ìÿùêÿìÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Áó ìåòîä ìöíàãèøÿëÿðèí
ùÿëëèíäÿ ùöãóãè ãàéäàëàðûí òÿòáèãè, áèð áàøãà ñþçëÿ íèçàìëàíìàäà
ùöãóãóí ÿñàñ ýþòöðöëìÿñè âÿ òÿðÿôëÿðèí áöòþâëÿøäèðèúè õöñóñèééÿòè
èëÿ äèýÿð ìåòîäëàðäàí àéðûëìàãäàäûð.
Ùÿëÿ äÿ òÿòáèã îëóíàí áåéíÿëõàëã ùöãóãäà ìÿùêÿìÿäÿí êÿíàð
éîëëàðà ÿëàòìà ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ òÿðÿôëÿðèí èðàäÿñè ÿñàñäûð. Áàøãà
ñþçëÿ òÿðÿôëÿðè ìöíàãèøÿëÿðèíè ìÿùêÿìÿ éîëó èëÿ ùÿëëÿ ìÿúáóð
åäÿí öìóìè ùöãóãè ãàéäà éîõäóð.

Áåéíÿëõàëã àðáèòðàæ

Ýåíèø ìÿíàäà àðáèòðàæ ãÿáóë åäÿúÿéè ãÿðàðûí ãÿòè îëàúàüû

ö÷öíöúö øÿõñ âÿ éà îðãàíà òÿãäèì åäèëìÿñèíè èôàäÿ åäèð.
Àðáèòðàæäà òÿòáèã îëóíàí ãàéäàëàð ùöãóã ãàéäàëàðû îëìàãëà
éàíàøû, ìÿãñÿäÿóéüóí âÿ äîñòàíÿ ùÿëë âÿ éà ñèéàñè ùÿëëè þçöíäÿ
ÿêñ åòäèðÿí ãàéäàëàð äà îëà áèëÿð.
Àðáèòðàæûí äàð ìÿíàäà áàøà äöøöëìÿñè ùàëûíäà èñÿ ìöíàãèøÿíèí
ùöãóãè ãàéäàëàðà óéüóí ùÿëë åäèëìÿñè ö÷öí ùàêèìëÿðèí
ùöãóãøöíàñ îëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìÿñÿëÿí, 1907-úè èë Ùààãà
ìöãàâèëÿñèíèí 37-úè ìàääÿñèíäÿ ùàêèìëèê «äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû
ìöíàãèøÿëÿðèí, äþâëÿòèí þçöíöí ñå÷ÿúÿêëÿðè ùàêèìëÿðëÿ âÿ ùöãóãà
óéüóí îëàðàã ùÿëë åäèëìÿñè» êèìè èçàù åäèëèð.
Áåéíÿëõàëã àðáèòðàæûí ÿñàñû åðàìûçäàí ÿââÿë 3100-úö èëëÿðäÿ
Øóìåð äþâëÿòëÿðèíäÿí Ëàãàø âÿ Óììà àðàñûíäà ùàçûðëàíäûüû
ýöìàí åäèëÿí ñöëù ìöãàâèëÿñèíÿ ýåäèá ÷ûõûð. Ìöãàâèëéÿ ýþðÿ,
òÿðÿôëÿð àðàñûíäàêû ñÿðùÿä ìöáàùèñÿëÿðèíè ö÷öíúö áèð äþâëÿòèí
ìöùàêèìÿñèíÿ ýþòöðìÿéè ãÿáóë åäèáëÿð. Àðáèòðàæëà áàüëû
403
ãàéäàëàðûí éûüûëàðàã ãàíóíèëÿøäèðèëìÿñè èñÿ éàëíûç 1899-úó èë âÿ
1907-úè èë Ùààãà êîíôðàíñëàðûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèá.
Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòè äþâðöíäÿ ãëîáàë ñÿâèééÿäÿ èëê ìÿúáóðè
àðáèòðàæû íÿçÿðäÿ òóòàí 1928-úè èë Úåíåâðÿ Öìóìè Àðáèòðàæ
ìöãàâèëÿñèíèí ãÿáóë åäèëìÿñèäèð. Éåíÿ áó äþâðäÿ áèð ÷îõ äþâëÿò
âÿ Òöðêèéÿ èêèëè àðáèòðàæ ìöãàâèëÿëÿðè èìçàëàéûáëàð. ÁÌÒ äþâðöíäÿ
äÿ àðáèòðàæ ÿùÿìèééÿòèíè ãîðóìóø, 1928-úè èë ìöãàâèëÿñè ÁÌÒ Áàø
Àññàìáëåéàñûíûí 1949-úó èë òàðèõëè ãÿðàðû èëÿ ìöàñèðëÿøäèðèëÿðÿê
äþâëÿòëÿðèí òÿñäèãèíÿ òÿãäèì åäèëìèøäèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ÀÒßÒ âÿ
ÀÈÁ êèìè òÿøêèëàòëàðûí äà öçâ äþâëÿòëÿðëÿ òÿøêèëàò àðàñûíäàêû
ìöíàãèøÿëÿðäÿ àðáèòðàæà ìöðàúèÿò åäèëÿúÿéè èëÿ áàüëû äöçÿëèøëÿð
àïàðûëûá.
Òÿðÿôëÿðèí ÿââÿëäÿí ùàçûðëàäûãëàðû áèð ìöãàâèëÿ èëÿ ìöÿééÿí
ìÿñÿëÿëÿðè âÿ éà éàðàíà áèëÿúÿê ùÿð ùàíñû áèð ìöíàãèøÿíè àðáèòðàæà
âåðÿ áèëÿúÿêëÿðè ìÿñÿëÿñèíäÿ ðàçûëûüà ýÿëÿ áèëÿúÿêëÿðè èëÿ éàíàøû,
ìöíàãèøÿíèí éàðàíìàñûíäàí ñîíðà äà àðáèòðàæ ìöãàâèëÿñè
èìàçàëàéàðàã àðáèòðàæà ìöðàúèÿò åòìÿëÿðè ìöìêöíäöð. ÁèðÈíúè
ùàëäà ìÿúáóðè àðáèòðàæäàí, èêèíúè ùàëäà èñÿ èñòÿéÿ óéüóí
àðáèòðàæäàí ñþùáÿò ýåäèð.
Áèð áåéíÿëõàëã àðáèòðàæ îðãàíû òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüûíà ýþðÿ òÿê áèð
ùàêèìäÿí éàðàäûëà áèëÿúÿéè êèìè, áèð íå÷ÿ ùàêèìäÿí èáàðÿò àðòèáðàæ
êîìèññèéàñû âÿ éà àðáèòðàæ ìÿùêÿìÿñè ôîðìàñûíäà äà îëà áèëÿð.
Àðáèòðàæ îðãàíëàðû ïðîáëåìÿ ýþðÿ, éàëíûç áèð ìöíàãèøÿéÿ áàõìàã
ö÷öí õöñóñè (àä ùîú) àðáèòðàæ ìÿùêÿìÿ ôîðìàñûíäà éàðàäûëà
áèëÿúÿéè êèìè, ìöÿééÿí áèð ìöääÿò ö÷öí âÿ éà ìöääÿòñèç îëàðàã
áèð ÷îõ ìöíàãèøÿéÿ áàõìàã ö÷öí äàèìè àðáèòðàæ îðãàíû ôîðìàñûíäà
äà éàðàäûëà áèëÿð.
Òÿê àðáèòð ÿêñÿð ùàëëàðäà ïàïà, êðàë, äþâëÿò áàø÷ûñû êèìè ñèéàñè
õàäèìëÿð îëóð. Ëàêèí ìÿñÿëÿíèí ìöòÿõÿññèñÿ åùòèéàú éàðàòìàñûûíà
áàüëû îëàðàã òÿê àðáèòðèí ùöãóã ìöòÿõÿñèñëÿðè àðàñûíäàí ñå÷èëìÿñè
íöìóíÿëÿðèíÿ äÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Òÿê àðáèòðèí òÿéèí
îëóíìàñûíû, öìóìèééÿòëÿ, òÿðÿôëÿð áèëàâàñèòÿ ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð.
Áèðäÿí ÷îõ àðáèòðäÿí ôîðìàëàøìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëàí àðáèòðàæ
îðãàíëàðû ÿêñÿð ùàëëàðäà ö÷ âÿ éà áåø ùàêèìäÿí èáàðÿò îëäóüó
ìöøàùèäÿ åäèëèð.1899 âÿ 1907-úè èë Ùààãà ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ

404
íÿçÿðäÿ òóòóëàí Äàèìè Àðáèòðàæ Ìÿùêÿìÿñèíäÿ òÿðÿôëÿð
ìÿùêÿìÿéÿ ÷ûõàðàúàãëàðû ìöáàùèñÿ ö÷öí äàùà ÿââÿëäÿí Äàèìè
Àðòèáðàæ Ìÿùêÿìÿñè Áöðîñóíà áèëäèðäèêëÿðè ÿí ÷îõ äþðä ùàêèì
íàìèçÿä àðàñûíäàí ìöÿééÿí åäÿúÿêëÿðè ùàêèìè íàìèçÿä îëàðàã
òÿéèí åäÿ áèëÿðëÿð.
Òÿðÿôëÿðèí ùàçûðëàéàúàãëàðû àðáèòðàæ ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ éåð
âåðèëìÿñè âàúèá îëàí ìÿãàìëàð 1907-úè èë Ùààãà ìöãàâèëÿñèíèí 51
âÿ 52-úè ìàääÿëÿðèíäÿ áó úöð ãåéä îëóíóð: «ìöíàãèøÿíèí
ìþâçóñó, ùàêèìëÿðèí òÿéèí åäèëìÿñè ö÷öí ãîéóëàí ìöääÿò, éàçûëû
âÿ øèôàùè ìöäàôèÿ èëÿ áàüëû øÿðòëÿð, àðáèòðàæ õÿðúëÿðèíèí
þäÿíëèìÿñèíäÿ òÿðÿôëÿðèí þäÿéÿúÿéè àâàíñ, ùàêèìëÿðèí òÿéèíåòìÿ
ìåòîäó, àðáèòðàæ ìÿùêÿìÿñèíèí ñÿëàùèééÿòëÿðè, ìÿùêÿìÿíèí éåðè,
èñòèôàäÿ îëóíàúàã äèëëÿð âÿ ëàçûì îëàí äèýÿð øÿðòëÿð».
1907-úè èë Ùààãà ìöãàâèëÿñèíèí 37.2 ìàääÿñèíÿ ýþðÿ ìåòîäà
óéüóí îëàðàã âåðèëìèø àðáèòðàæ ãÿðàðëàðû òÿðÿôëÿð ö÷öí ìöòëÿãäèð.

Áåéíÿëõàëã ìÿùêÿìÿëÿð

Áåéíÿëõàëã ìöíàãèøÿëÿðèí ìÿùêÿìÿ éîëó èëÿ ùÿëëè ùÿì

àðáèòðàæ, ùÿì äÿ áåéíÿëõàëã ìÿùêÿìÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Áåéíÿëõàëã
ìÿùêÿìÿëÿðè áåéíÿëõàëã àðáèòðàæäàí àéûðàí áàøëûúà ö÷ ìÿãàì
ìþâúóääóð:
1) áåéíÿëõàëã àðáèòðàæûí àä ùîú (õöñóñè) âÿ éà ìöÿééÿí
ìöääÿòëÿð ö÷öí ìöâÿããÿòè îëàðàã éàðàäûëìàñûíäàí ôÿðãëè îëàðàã
áåéíÿëõàëã ìÿùêÿìÿëÿð öìóìèééÿòëÿ, äàèìè ìöùàêèìÿ
îðãàíëàðûäûð.
2) Áåéíÿëõàëã àðáèòðàæ ìÿùêÿìÿëÿðèíèí öçâëÿðèíè ìöíàãèøÿ
òÿðÿôëÿðè ñå÷ñÿ äÿ, áåéíÿëõàëã ìÿùêÿìÿëÿðèí öçâëÿðè ìöíàãèøÿ
òÿðÿôëÿðèíèí äåéèë, ãàáàãúàäàí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø öñóëëàðà ýþðÿ,
ÿêñÿð ùàëëàðäà áåéíÿëõàëã áèð òÿøêèëàòûí îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí
ñå÷èëèð.
3) Áåéíÿëõàëã àðáèòðàæ ìÿùêÿìÿëÿðèíèí äàõèëè ãàéäàëàðûíû
ìöíàãèøÿíèí òÿðÿôëÿðè ìöÿééÿí åäèð, àíúàã áåéíÿëõàëã
ìÿùêÿìÿëÿðèí äàõèëè ãàéäàëàðû ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð âÿ
ìöíàãèøÿ òÿðÿôëÿðèíèí èðàäÿñè èëÿ äÿéèøäèðèëÿ áèëìÿç.
405
 Èëê ãëîáàë äþâëÿòëÿðàðàñû ìÿùêÿìÿ Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòèíèí
Íèçàìíàìÿñèíèí 14-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ éàðàäûëàí Áåéíÿëõàëã
Äàèìè Ìÿùêÿìÿñèäèð. Áó ìÿùêÿìÿíè ÁÌÒ-íèí íÿçäèíäÿ
éàðàäûëàí Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ ÿâÿç åòìèøäèð. Áåéíÿëõàëã
Ìÿùêÿìÿíèí éàðàäûëìàñûíäàí ñîíðà áèð ÷îõ áàøãà áåéíÿëõàëã
ìÿùêÿìÿëÿð äÿ éàðàäûëìûø, áó ìÿùêÿìÿëÿðèí áèð ùèññÿñè ìÿùäóä
ìöùàêèìÿ èøëÿðèíÿ áàõìàã ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëìóø, áèð ùèññÿñè
äÿ ðåýèîíàë áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð íÿçäèíäÿ âÿçèôÿëÿðèíè äàâàì
åäèðèðëÿð. Áóíëàðà ìèñàë îëàðàã, ßìÿê Òÿøêèëàòû Èäàðÿåòìÿ
Ìÿùêÿìÿñè, ÁÌÒ Èäàðÿåòìÿ Ìÿùêÿìÿñè, Êå÷ìèø Éóãîñëàâèéà
Áåéíÿëõàëã Úèíàéÿò Ìÿùêÿìÿñè, Ðóàíäà Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿñè,
Áåéíÿëõàëã Úèíàéÿò Ìÿùêÿìÿñè, Áåéíÿëõàëã Äÿíèç Ùöãóãó
Ìÿùêÿìÿñè, Àâðîïà Áèðëèêëÿðè Ìÿùêÿìÿñè âÿ Àâðîïà Èíñàí
Ùöãóãëàðû Ìÿùêÿìÿñèíè ãåéä åòìÿê îëàð.
Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí 92-úè ìàääÿñèíÿ
ýþðÿ òÿøêèëàòûí áàøëûúà îðãàíûäûð. 93-úö ìàääÿéÿ ýþðÿ, òÿøêèëàòûí
áöòöí öçâëÿðè Áåéíÿëõàëã Ìÿùÿêÿìÿ Ñòàòóòóíà òàáåäèðëÿð. ÁÌÒ
èëÿ áàüëû ôÿñèëäÿ ãåéä îëóíäóüó êèìè, Ìÿùêÿìÿ Áàø Àññàìáëåéàñû
âÿ Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíûí êå÷èðäèéè àéðû-àéðû ñå÷êèëÿð íÿòèúÿñèíäÿ
ÿêñÿð ñÿñëÿðëÿ ñå÷èëÿí 15 ìöñòÿãèë ùàêèìäÿí èáàðÿò îëóð. Ùàêèì
íàìèçÿäëÿð Áàø êàòèá òÿðÿôèíäÿí ôÿðãëè ìÿäÿíèééòÿëÿðèí, ôÿðãëè
ùöãóãè ñèñòåìëÿðèí òÿìñèë÷èëÿðè îëìàëàðû íÿçÿðÿ àëûíàðàã
þëêÿëÿðèíäÿ ÿí àëè ÿäëèééÿ îðãàíëàðûíäà âÿçèôÿ àëìàã øÿðòëÿðèíè
òÿìèí åäÿí áåéíÿëõàëã ùöãóã ñàùÿñèíäÿ ïåøÿêàð øÿõñëÿð àðàñûíäàí
ñå÷èëÿðÿê ñÿñâåðìÿ ö÷öí Áàø Àññàìáëåéàéà âÿ Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíà òÿãäèì îëóíóðëàð. Ìÿùêÿìÿäÿ åéíè ìÿíøÿäÿí áèðäÿí
÷îõ ùàêèìèí îëìàéàúàüû 3-úö ìàääÿäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Ìÿùêÿìÿ Ñòàòóòóíóí 13-úö ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí ùàêèìëÿðèí
ñÿëàùèééÿò ìöääÿòëÿðè 9 èëäèð. Ùàêèìëÿðèí éåíèäÿí ñå÷èëìÿëÿðè
ìöìêöíäöð. Ùàêèìëÿð ñÿëàùèééÿòëÿðè ìöääÿòèíäÿ äèïëîìàòèê
òîõóíóëìàçëûã âÿ èììóíèòåòëÿðäÿí ôàéäàëàíûðëàð (19-úó ìàääÿ).
15-úè ìàääÿéÿ ýþðÿ áèð ùàêèìèí âÿçèôÿ áàøûíäà þëìÿñè âÿ éà
âÿçèôÿäÿí ÷ûõìàñû ùàëûíäà áó ùàêèìèí éåðèíÿ ñå÷èëÿí ùàêèì ÷ûõàí
âÿ éà þëÿí ùàêèìèí ñÿëàùèééÿò ìöääÿòèíè áàøà âóðóð. Ùàêèìëÿðèí
ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ õèòàì âåðèëÿ áèëìÿç. Ëàêèí 18-úè ìàääÿéÿ

406
ÿñàñÿí, äèýÿð ùàêèìëÿðèí éåêäèëëèêëÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìÿëÿðè ùàëûíäà
áèð ùàêèìèí âÿçèôÿäÿí óçàãëàøäûðûëìàñû ìöìêöíäöð.
Ìÿùêÿìÿ Ñòàòóòóíóí 16-úû ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí îíëàð
âÿçèôÿëÿðèíäÿí áàøãà ùÿð ùàíñû èøëÿ ìÿøüóë îëà, ñèéàñè ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿ áèëìÿçëÿð, ùàáåëÿ ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíà ýÿëÿí ùÿð áèð
ìÿùêÿìÿ èøèíäÿ ìÿñëÿùÿò÷èëèê âÿ âÿêèëëèê åäÿ áèëìÿçëÿð. Äàùà
ÿââÿë ìèëëè âÿ áåéíÿëõàëã áèð ìöùàêèìÿ îðãàíûíäà âÿ éà òÿùãèãàò
êîìèññèéàñûíäà âÿçèôÿ àëäûãëàðû ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ïðîáëåìèí
ùÿëëèíäÿ èøòèðàê åäÿ áèëìÿçëÿð. Áóíàäàí áàøãà, áèð ùàêèì áèð ÷îõ
ñÿáÿáëÿðëÿ áèð ìÿùÿêÿìÿ èøèíäÿ èøòèðàê åòìÿéÿúÿéèíè ôèêèðëÿøèðñÿ,
áóíó ìÿùêÿìÿ ñÿäðèíÿ áèëäèðÿðÿê èøäÿí èìòèíà åäÿ áèëÿð (24-úö
ìàääÿ). Ìÿñÿëÿí, Åýåé äÿíèç ñÿðùÿäëÿðè ìÿùêÿìÿñèíäÿ
éàïîíèéàëû ùàêèì Ñ.Îäà áèð äþâð ÿðçèíäÿ áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû
Òöðêèéÿ ùþêóìÿòèíÿ éàçûëû ðÿé âåðäèéè ö÷öí ìÿùêÿìÿäÿí ÷ÿêèëèá.
Áóíóíëà éàíàøû, ÁÌ ñÿäðè áó úöð õöñóñè ñÿáÿáëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã áèð
ùàêèìèí ìöÿééÿí áèð ìÿùêÿìÿ èøèíäÿí èìòèíà åòìÿéè òÿëÿáåòìÿ
ùöãóãóíà ìàëèêäèð (24.2-úè ìàääÿ).
Ñòàòóòóí 34-úö ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, éàëíûç äþâëÿòëÿðèí
Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíäà èúëàñ ñÿëàùèééÿòè âàð.
Ìÿùêÿìÿíèí ìöùàêèìÿ ñÿëàùèéééÿòè èñÿ òÿðÿôëÿðèí ðàçûëûüû èëÿ
áàüëûäûð. Äèýÿð èôàäÿ èëÿ äþâëÿòëÿð àðàëàðûíäàêû ìöíàãèøÿëÿðè
ìÿùêÿìÿéÿ òÿãäèì åòìÿéè ãÿáóë åäÿðëÿðñÿ, Ìÿùêÿìÿ áó
ìöíàãèøÿéÿ áàõà áèëÿð. Áó ùàëäà òÿðÿôëÿð áèð òÿùêèìíàìÿ èëÿ
Ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åòìÿëèäèðëÿð (36.1-úè ìàääÿ).
Òÿùêèìíàìÿäÿ òÿðÿôëÿðèí ìöíàãèøÿíèí ìþâçóñóíóí âÿ òÿðÿôëÿðèí
Ìÿùêÿìÿäÿí ùàíñû ãÿðàðëàðû òÿëÿá åòäèêëÿðèíè áèëäèðìÿñè ëàçûìäûð.
Äþâëÿòëÿð èêèëè âÿ ÷îõòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿðëÿ áöòöí ìöíàãèøÿëÿð
ö÷öí Ìÿùêÿìÿíèí ìöùàêèìÿ ñÿëàùèééÿòèíè ãàáàãúàäàí ìÿúáóðè
îëàðàã ãÿáóë åäÿ áèëÿðëÿð. Äþâëÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè áÿéàíàòëà
ìÿùêÿìÿíèí ìöùàêèìÿ ñÿëàùèééÿòèíè áèð ñûðà ìþâçóëàðëà áàüëû,
ãàáàãúàäàí ìÿúáóðè îëàðàã ãÿáóëåòìÿ èìêàíëàðû âàð. Áó ùàëëàð
èñòèñíà îëìàãëà áèð äþâëÿòèí ÁÌ-ÿ ìöðàúèÿòè èëÿ äèýÿð äþâëÿòèí
òÿðÿô îëìàüû ãÿáóë åòìÿñè (ôîðóì ïðîðîýàòóì) ìåòîäó èëÿ äÿ
äþâëÿòëÿð Ìÿùêÿìÿíè ñÿëàùèééÿòëè ùåñàá åäÿ áèëÿð.

407
 Áèð ìöíàãèøÿ Ìÿùêÿìÿéÿ ýÿëèá ÷ûõäûüû ùàëäà ìÿùêÿìÿäÿ
òÿðÿôëÿðèí âÿ éà áèðèíèí ìÿíøÿéèíäÿí ùàêèì îëìàñû ùàëûíäà
äþâëÿòèí ìÿíøÿéèíäÿí îëàí ùàêèì ùÿìèí èúëàñäà èøòèðàê åäÿ áèëÿð.
Ìÿùêÿìÿäÿ ìÿíøÿéèíäÿí ùàêèì îëìàéàí òÿðÿô âÿ éà òÿðÿôëÿð
ñàäÿúÿ î ìÿùêÿìÿ èøèíÿ õàñ îëìàãëà õöñóñè (àä ùîú) ùàêèì òÿéèí
åäÿ áèëÿðëÿð.
Õöñóñè ùàêèìèí îíó òÿéèí åäÿí äþâëÿòèí ìÿíøÿéèíäÿí îëìàñû
ìÿúáóðèééÿòè éîõäóð.
Áåéíÿëõàëã Ìÿùêÿìÿ èêè úöð ñÿëàùèééÿòëÿ òÿìèí åäèëèá:
Äþâëÿòëÿðàðàñû ìÿùêÿìÿëÿðäÿ ãÿòèëÿøäèðèúè ãÿðàð ãÿáóëåòìÿ
ñÿëàùèééÿòè âÿ ÁÌÒ îðãàíëàðû èëÿ áÿçè áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí
ìöðàúèÿòëÿðè ÿñàñûíäà ìÿñÿëÿùÿòâåðìÿ ñÿëàùèééÿòè.
ÁÌ-íèí ÿñàñ âÿçèôÿñè äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì îëóíàí
ìöíàãèøÿëÿðè áåéíÿëõàëã ùöãóãà óéüóí îëàðàã ùÿëë åòìÿêäèð.
Ìöíàãèøÿëÿðèí áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ìÿíáÿëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùÿëëè
ÿñàñ ïðèíñèï îëìàãëà éàíàøû, Ñòàòóòóí 38.2 ìàääÿñèíÿ ýþðÿ
òÿðÿôëÿðèí à÷ûã øÿêèëäÿ ðàçûëûãëàðû àëûíìàã øÿðòè èëÿ Ìÿùêÿìÿíèí
«ìÿãñÿäÿóéüóíëóã» (åõ àåãóî åò áîíî) ïðèíñèïëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ
ãÿðàð ãÿáóë åäÿ áèëÿð.
ÁÌ ãàðøûñûíäà äþâëÿòëÿðäÿí áàøãà ãóðóìëàðûí ìÿùêÿìÿ òÿðÿôè
îëìàìàñû ñÿáÿáèíäÿí Ìÿùÿêÿìÿ Ñòàòóòóí 65-úè ìÿääÿñèíÿ
ÿñàñÿí ÁÌÒ îðãàíëàðûíà âÿ áåéíÿëõàëã èõèñàñëàøìûø ãóðóìëàðëà
ìÿñëÿùÿòëÿøìÿ ðÿéè «âåðÿ áèëÿð». Áó èôàäÿäÿí áàøà äöøöëäöéö
êèìè, Ìÿùêÿìÿíèí ìÿñëÿùÿò ðÿéè âåðìÿñè ìÿúáóðè äåéèë.

§4. Ýöú òÿòáèãåòìÿ

ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí 2.4-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ áåéíÿëõàëã

ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ãöââÿ òÿòáèãåòìÿ âÿ éà ýöú òÿòáèãåòìÿ èëÿ
ùÿäÿëÿìÿ «Òÿøêèëàòûí öçâëÿðè, áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ èñòÿð
ùÿð ùàíñû áàøãà äþâëÿòèí ÿðàçè òöþâëöéöíÿ âÿ éà ñèéàñè
ìöñòÿãèëëèéèíÿ ãàðøû, èñòÿðñÿ äÿ ÁÌÒ-íèí ìÿãñÿäëÿðè èëÿ öñò-öñòÿ
äöøìÿéÿí ùÿð ùàíñû ùàëäà ùÿäÿ âÿ ýöú òÿòáèã åòìÿêäÿí
÷ÿêèíèðëÿð» èôàäÿñè èëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ ãàäàüàí åäèëìèøäèð. Áóíóíëà
éàíàøû, ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñè þçöíöìöäàôèÿ ñÿáÿáèëÿ âÿ 94-úö
408
ìàääÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ýöú òÿòáèã åäèëÿúÿéè èëÿ áàüëû ãàéäàëàðû äà
ìöÿééÿí åäèá.

4.1. Þçöíöìöäàôèÿ

ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñèíèí 51-úè ìàääÿñèíäÿ ãåéä åäèëèð êè, «Áó

ìöãàâèëÿíèí ùå÷ áèð ìöääÿàñû ÁÌÒ öçâëÿðèíäÿí áèðèíèí ñèàëùëû
ùöúóìà ìÿðóç ãàëäûüû ùàëäà Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñû áåéíÿëõàëã ñöëù
âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ìöùàôèçÿñè ö÷öí ëàçûìè òÿäáèðëÿðè ýþðÿíÿ ãÿäÿð
òÿáèè îëàí ôÿðäè âÿ áèðýÿ þçöíöìöäàôèÿ ùöãóãóíà õÿëÿë ýÿòèðìÿç.
Áó þçöíöìöäàôèÿ ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê öçâëÿðèí ýþðäöéö
òÿäáèðëÿð ùàããûíäà äÿðùàë Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíà ìÿëóìàò âåðèëèð
âÿ Øóðàíûí áó Íèçàìíàìÿéÿ ÿñàñëàíàðàã áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèíèí ãîðóíìàñû ö÷öí ëöçóìëó ùåñàá åäÿúÿéè øÿêèëäÿ
ùÿð àí ùÿðÿêÿò åòìÿê ñÿëàùèééÿò âÿ âÿçèôÿñèíÿ ùå÷ áèð ÿíýÿë õÿëÿë
ýÿòèðìÿç».
Ýþðöíäöéö êèìè, þçöíöìöäàôèÿ ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿ
áèëìÿê ö÷öí ñèëàùëû ùöúóìà ùÿäÿô îëìàã ÿñàñ øÿðòäèð.
51-úè ìàääÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí þçöíöìöäàôèÿ çàìàíû ÁÌÒ
Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíà ìÿëóìàò âåðèëìÿñè èëÿ áàüëû éàðàíàí
þùäÿëèê Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ èúàçÿ
àëûíìàñû øÿêëèíäÿ èçàù åäèëèð.
Ëàêèí ùöúóìà ãàðøû ùåñàá îëóíàí þçöíöìöäàôèÿ òÿäáèðëÿðèíèí
äÿðùàë Òÿùëöêÿñèçëèê Øóðàñûíà áèëäèðèëìÿñèíäÿí ñîíðà, ÒØ-äÿ ÁÌÒ
Íèçàìíàìÿñèíèí ÂÛÛ ôÿñëèíÿ ÿñàñÿí áèð ãÿðàð ãÿáóë åäèëìèøäèðñÿ,
áó ãÿðàðà òàáå îëóíìàñû ìÿúáóðèäèð. Àíúàã óíóäóëìàìàñû ëàçûì
ýÿëÿí ìÿñÿëÿ þçöíöìöäàôèÿ ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿíèí ìöâÿããÿòè
áèð âÿçèééÿòè ÿêñ åòäèðìÿñèäèð. Ñèëàùëû ùöúóìóí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñèíèí àðäûíäàí ìöäàôèÿ ìÿãñÿäè èëÿ áàøëàéàí ÿêñ-ùöúóì
ùöúóìóí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû èëÿ âÿ éà ÁÌÒ Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíûí ãÿáóë åäÿúÿéè ãÿðàðëà éà áàøà ÷àòàúàã, éà äà ÁÌÒ-íèí
äÿ òÿðÿô îëäóüó âÿçèééÿòÿ êå÷ÿúÿê.
Áåéíÿëõàëã ùöãóã áàõûìûíäàí ìöáàùèñÿëè áèð ìÿñÿëÿ äÿ áèð
äþâëÿòèí ùöúóìà ùÿäÿô îëìàñû åùòèìàëû ùàëûíäà «ãàáàãëàéûúû»
þçöíöìöäàôèÿ ùöãóãóíà ìàëèê îëóá-îëìàìàñûäûð. Áó ìÿñÿëÿ èëÿ

409
áàüëû íÿçÿðèééÿ òàì ôèêèð áèðëèéèíÿ ìàëèê äåéèë. Àíúàã ìöÿëëèôëÿðèí
ÿêñÿðèééÿòè áèð ñèëàùëû ùöúóì îëà áèëìÿ åùòèìàëû èëÿ ùöúóì ôàêòûíûí
ôÿðãëè ùàäèñÿëÿð îëäóüóíó äèããÿòÿ ÷ÿêÿðÿê 51-úè ìàääÿíèí éàëíûç
ùöúóì ôàêòû îëäóüó çàìàí ùöãóãó ãöââÿéÿ ìèíäèéèíè ìöäàôèÿ
åäèðëÿð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè ìöçàêèðÿëÿð õöñóñèëÿ 11 ñåíòéàáð
ùöúóìëàðûíäàí ñîíðà îðòàéà ãîéóëàí «Áóø äîêòðèíàñû» èëÿ äÿ
ìöáàùèñÿëÿðÿ éîë à÷ìûø «ïðå-åìïòèâå» âÿ «ïðåâåíòèâå» àíëàéûøëàðû
òèìñàëûíäà ýöíäÿìÿ ýÿëèá. «Ïðå-åìïòèâå» àêñèéà àíëàéûøû þç
þëêÿñèíè ãîðóìàã ö÷öí ãàáàãëàéûúû äàâðàíûø âÿ éà ùöúóìäàí
ãàáàã ùöúóì ìÿíàñûíà ýÿëÿí, áèð ùöúóì ùÿäÿñè ãàðøûñûíäà
ìöùàðèáÿ ñòðàòåýèéàñûíû áàøà ñàëûð, 1967-úè èëäÿ Ìèñèð âÿ Ñóðèéà
ãöââÿëÿðè Èñðàèë ñÿðùÿäèíÿ ùÿðÿêÿò åòäèéè àíäà Èñðàèëèí áó
þëêÿëÿðäÿí äàùà ÷åâèê ùÿðÿêÿò åäÿðÿê ùöúóìà áàøëàìàñû «ïðå-
åìïòèâå» àêñèéàñûíà íöìóíÿ îëàðàã âåðèëÿ áèëÿð. Ùå÷ áèð þëêÿíèí
þçöíÿ ãàðøû ùöúóì ùÿäÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿéè ôèêðèíäÿí ÷ûõûø
åäÿðÿê áåéíÿëõàëã úÿìèééÿò öìóìè àíëàéûøäà áó úöð àêñèéàëàðà
âÿ ùöúóìëàðà ãàðøû íèñáÿòÿí äþçöìëöäöð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí,
«ãàáàãëàéûúû» ìÿíàñûíà ýÿëÿí « ïðåâåíòèâå» ùÿðáè àêñèéàñû èñÿ
ùÿäÿô þëêÿíèí ùÿäÿëÿìÿ ãàáèëèééÿòè ãàçàíìàñû ìÿíàñûíà ýÿëèð.
«Ãàáàãëàéûúû» ùöúóìëàð áåéíÿëõàëã úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí,
öìóìèééÿòëÿ, ìÿçÿììÿò åäèëèð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ Éàïîíèéàíûí
1941-úè èëäÿ Ïåðë Ùàðáîð ùöúóìóíó ãàáàãëàéûúû ùöúóì êèìè
äÿéÿðëÿíäèðìÿê ìöìêöíäöð. Áåéíÿëõàëã ùöãóãäà áó ìÿñÿëÿ èëÿ
áàüëû ùÿð ùàíñû ãàéäàíûí îëìàñû þçöíöìöäàôèÿíèí ÿñàñëàðûíûí
áåéíÿëõàëã ùöãóãóí öìóìè ïðèíñèïëÿðè ìöñòÿâèñèíäÿ ãèéìÿò-
ëÿíäèðèëìÿñèíè çÿðóðè åäèð.

Ñöëùö ãîðóìà

Äèïëîìàòèéàíûí âÿ ñèéàñè ìåòîäëàðûí òÿñèðñèç ãàëìàñû, áöòöí

úÿùäëÿðÿ áàõìàéàðàã ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëë åäèëìÿìÿñè, ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéè ùÿäÿëÿìÿñè ìöìêöíäöð. Áó âÿçèééÿòäÿ ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿ éåýàíÿ ñÿëàùèééÿòëè âÿ
úàâàáäåù îðãàí îëàí ÁÌÒ áèðýÿ òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìè äàõèëèíäÿ
ñèëàù èøëÿäèëìÿñè ìèãéàñûíà ÷àòìàéàí òÿäáèðëÿð ýþðÿ âÿ éà

410
ìöÿééÿí ìèãéàñäà ñèëàùëû ãöââÿëÿð âàñèòÿñèëÿ ýöú èøëÿäÿ áèëÿð.
Ëàêèí áó èêè òÿäáèð àðàñûíäà áÿçè ùàëëàðäà òîããóøìàëàðûí
ýåíèøëÿíìÿñè âÿ éàéûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã, ñöëùöí
ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÁÌÒ âÿ éà ÍÀÒÎ òÿðÿôèíäÿí ñöëùìÿðàìëû
ÿìÿëèééàòëàð äà ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëÿð.
ÁÌÒ Íèçàìíàìÿñè áàõûìûíäàí âÿçèééÿòè äÿãèãëÿøäèðìÿê
ëàçûì ýÿëÿðñÿ, ñöëùÿ òÿùëöêÿíèí îëäóüóíó, ñöëùöí ïîçóëäóüóíó âÿ
ùöúóì àêñèéàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëäèéèíè ãåéäÿ àëàí Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñû áàøëûúà ö÷ íþâ ìÿúáóðåäèúè òÿäáèðÿ ÿë àòûð:
à. Òÿðÿôëÿð àðàñûíäà àòÿøêÿñ åëàí åäèëìÿñè, ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí
ýåðè ÷ÿêèëìÿñè êèìè áÿçè ìöâÿããÿòè òÿäáèðëÿðèí òÿòáèãèíèí òÿìèí
åäèëìÿñè (40-úû ìàääÿ).
á. Èãòèñàäè åìáàðãî, ðàáèòÿ âÿ íÿãëèééàò õèäìÿòëÿðèíèí
äàéàíäûðûëìàñû êèìè ñèëàùëû ãöââÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ ëàçûì îëìàéàí
òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè ( 41-úè ìàääÿ).
ú. Ñàäàëàíàí òÿäáèðëÿðèí ìöíàñèá îëìàäûüû ãåéäÿ àëûíäûüû
çàìàí «áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ãîðóíìàñû âÿ éà
éåíèäÿí ôîðìàëàøäûðûëìàñû ö÷öí ùàâà, äÿíèç âÿ ãóðó ãöââÿëÿðè
âàñèòÿñèëÿ ëàçûì áèëäèéè ùÿð íþâ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿ áèëìÿñè». (42-úè
ìàääÿ), Áó ùàëäà Øóðà 43-47-úè ìàääÿëÿðäÿ éåð àëàí ìàääÿëÿðÿ
ýþðÿ ñÿðÿíúàìûíäà ôîðìàëàøàúàã ñèëàùëû ãöââÿëÿð âàñèòÿñèëÿ
áèëàâàñèòÿ òÿðÿô êèìè 42-úè ìàääÿäÿ èôàäÿ åäèëÿí ìÿãñÿäÿ óéüóí
îëàðàã òîããóøìàéà ýèðÿ áèëÿð. Áó äàùà ÿââÿëêè îõøàðëàðûíà
íèñáÿòÿí îëäóãúà èíêèøàô åòìèø áèð òÿùëöêÿñèçëèê ìàääÿñèäèð.
Éóõàðûäàêû èôàäÿëÿðäÿí àíëàøûëäûüû êèìè, èíäèêè äþâðäÿ
ãàðøûëàøûëàí ÿí áþéöê ÷ÿòèíëèê ñöëùö ãîðóìàã âÿ éà îõøàð àíëàéûøûí
ÁÌÒ Þùäÿëèéèíäÿ à÷ûã éåð àëìàìàñûäûð. Õöñóñèëÿ, ñîéóã
ìöùàðèáÿíèí áàøà ÷àòìàñûíäàí ñîíðà áÿçè ðåýèîíàë ìöíàãèøÿëÿðÿ
ìöäàõèëÿéÿ äàùà ÷îõ åùòèéàú äóéóëäóüó ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ìÿùäóä
ìÿíàäà ñöëùö ìöäàôèÿ ÿìÿëèééàòû àíëàéûøû áåéíÿëõàëã ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèí ãîðóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ ÿìÿëèééàò àïàðûëäûüû þëêÿíèí
ÿðàçèñèíäÿ áó äþâëÿòèí ðàçûëûüû èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ÁÌÒ
ñöëùìÿðàìëû ãöââÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíè èçàù åäèð. ßêñÿð ùàëëàðäà
ñöëù ÿìÿëèééàòëàðû âÿ ÷îõìèëëÿòëè ãöââÿëÿðèí ÿìÿëèééàòëàðû êèìè

411
äèëÿ ýÿòèðèëÿí áó íþâäÿí îëàí ÿìÿëèééàòëàð ÿñëèíäÿ «ñöëùö
äÿñòÿêëÿìÿ ÿìÿëèééàòëàðû» (ïåàúå ñóïïîðò îïåðàòèîíñ) êèìè
ìöõòÿëèô íþâ ñÿâèééÿ âÿ ìèãéàñäàêû ÿìÿëèééàòëàðû ÿùàòÿ åäèð.
Ìÿñÿëÿí, Êèïðäÿ ÁÌÒ ñöëùìÿðàìëû ãöââÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí
ñöëùöí ãîðóíìàñû ÿìÿëèééàòû èëÿ Íàìèáèéàäà ìèëëÿòèí éåíèäÿí
ôîðìàëàøìàñû, Ðóàíäà âÿ Áîñíèéà-Ùåðñåãîâèíàäà äÿùøÿòëè
ãûðüûíëàðûí äàéàíäûðûëìàñû âÿ ñîéãûðûìûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû
ìÿãñÿäè èëÿ ñöëùÿ ìÿúáóðåòìÿ ÿìÿëèééàòëàðû áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè
ÿìÿëèééàòëàðäûð. Êå÷ìèø Éóãîñëàâèéàäà èúðà åäèëÿí ôÿàëèééÿòëÿðäÿ
ìÿãñÿä èëêèí ïëàíäà ùóìàíèòàð éàðäûì îëñà äà, ãöââÿ òÿòáèã åòìÿ
äîëàéûñû èëÿ ñöëùÿ ìÿúáóðåòìÿ âÿ ñöëùöí éåíèäÿí
ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè øÿêëèíäÿ áèð ïðîñåñëÿ ìöøàèéÿò îëóíäó,
áåëÿëèêëÿ, ñöëùìÿðàìëû ÿìÿëèééàòëàð àíëàéûøûíäà áÿçÿí òÿðèô âÿ
ìèãéàñûíû àøûð. Áÿçè ùàëëàðäà ÿìÿëèééàòëàðûí, ñå÷êèëÿðèí èúðàñûíû,
èíñàí ùöãóãëàðûíûí ïîçóëìàñûíû ìöøàùèäÿ åòìÿê, Ñîìàëèäÿ îëäóüó
êèìè ùóìàíèòàð éàðäûì ôÿàëèééÿòèíäÿ ìöíàãèøÿíè òÿíçèìëÿìÿê âÿ
ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí òÿðêñèëàù åäèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìèãéàñûíäà äà
èúðà åäèëÿ áèëèð. Áó ñÿáÿáëÿðëÿ ùÿð áèðè àéðû-àéðû ìöçàêèðÿ ìþâçóñó
îëàí ñöëùö ãîðóìà, ñöëùö òÿìèíåòìÿ, ñöëùö äàâàìåòäèðìÿ, ñöëùÿ
ìÿúáóðåòìÿ âÿ ñöëùöí ìÿúáóð åäèëìÿñè êèìè áöòöí ÿìÿëèééàòëàð
ñöëùìÿðàìëû ÿìÿëèééàòëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éåð àëûð. Áåéíÿëõàëã Ñöëù
Àêàäåìèéàñû (Ûíòåðíàñèîíàë Ïåàúå Àúàäåìé-ÈÏÀ) ñöëùö ãîðóìà
àäû àëòûíäà ñöëùìÿðàìëû ÿìÿëèééàòëàðû «äþâëÿòëÿðèí þç äàõèëèíäÿ âÿ
éà àðàëàðûíäà éàðàíàí äöøìÿí÷èëèêëÿðèí (àãðåññèâëèêëÿðèí) íÿçàðÿòÿ
àëûíìàñû, éóìøàëäûëìàñû âÿ ñîíà ÷àòäûðûëìàñû, áåëÿëèêëÿ, ñöëùöí
áÿðïàñû âÿ äàâàì åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ öìóìè ñöëùìÿðàìëû
þëêÿëÿðèí èøòèðàêû èëÿ òÿøêèë åäèëÿí, éþíëÿíäèðèëÿí áåéíÿëõàëã
÷îõìèëëÿòëè ùÿðá÷è, ïîëèñ âÿ ìöëêè øÿõñëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðäèéè
ÿìÿëèééàòëàðäûð» øÿêëèíäÿ èçàù åäèð. Áó èçàù ÿìÿëèééàòëàðûí
÷ÿð÷èâÿñèíè âÿ ìèãéàñûíû îðòàéà ãîéóð.
ßìÿëèééàòëàðäà ìöìêöí ìèãéàñëàðû, ìÿúáóðåäèúè òÿäáèðëÿð
åùòèìàëû, ÷îõìèëëÿòëèëèéèí âàúèáëèéè, èíêèøàô åòìèø ðàáèòÿ,
ÿìÿêäàøëûã êîìàíäà-íÿçàðÿò ñòðóêòóðó âÿ ìåòîäëàðûíû íÿçÿðÿ àëàí
ÁÌÒ áåëÿ ÿìÿëèééàòëàðûí ÍÀÒÎ òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìàñû òÿøÿááöñö
èëÿ äÿ ÷ûõûø åäèð.

412
 §5. Ìöùàðèáÿéÿ ýÿòèðìÿéÿí ìÿúáóðåòìÿëÿð

Äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëëè èëÿ áàüëû ìöõòÿëèô

ìåòîäëàð òÿòáèãåòìÿ èëÿ éàíàøû áàøãà áèð äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí
òþðÿäèëìèø ïîçóíòóëàðûí þç ýöúö èëÿ áÿðïà îëóíìàñûíà íàèë îëìàã
âÿ éà áèð äþâëÿòÿ íîðìàë øÿðòëÿðäÿ ãÿáóë åòäèðìÿéÿúÿêëÿðè
íèééÿòëÿðèíè (èðàäÿëÿðèíè) ýöú òÿòáèã åäÿðÿê ãÿáóë åòäèðìÿê
ìÿãñÿäè èëÿ ìöùàðèáÿéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìàéàí ìÿúáóðåòìÿëÿðÿ äÿ ÿë
àòûëà áèëÿð. Õöñóñèëÿ, äþâëÿòëÿð ö÷öí ãöââÿäÿí èñòèôàäÿåòìÿ âÿ éà
ãöââÿäÿí èñòèôàäÿ ùÿäÿñÿíèí ãàäàüàí åäèëìÿäèéè äþâðäÿ, ÿùàòÿëè
ìöùàðèáÿ ÿâÿçèíäÿ ìÿúáóðåòìÿ ìåòîäëàðûíà ÿë àòûëäûüû ìöøàùèäÿ
åäèëèð. Ìöùàðèáÿéÿ ýÿòèðìÿéÿí ìÿúáóðåòìÿëÿð áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí, õöñóñèëÿ ÁÌÒ-íèí ÿë àòàúàüû ìÿúáóðåòìÿ òÿäáèðëÿðè
èëÿ ìöùàðèáÿäÿí ÷ÿêèíäèðìÿêäèð. Áåéíÿëõàëã úÿìèééÿòäÿ áó
úÿìèééÿò àäûíäàí úÿìèééÿò öçâëÿðèíèí ðàçûëûüû èëÿ ñÿëàùèééÿò
âåðèëÿí îðãàíëàðûí (òÿøêèëàòëàðûí) áó úÿìèééÿòèí ùöãóãóíà çèää
äöøÿí ùÿðÿêÿòëÿðÿ ÿë àòìàëàðû, äþâëÿòÿ ãàðøû ýöú òÿòáèãåòìÿ
òÿòáèðëÿðè ýþðìÿëÿðè ùöãóãè ìÿíàäà åìáàðãî ñàéûëàúàüûíäàí
ãàíóíè òÿòáèãåòìÿäèð.
Ìöùàðèáÿéÿ ýÿòèðìÿéÿí ìÿúáóðåòìÿëÿð ÿíÿíÿâè ìÿíàäà
áåéíÿëõàëã úÿìèééÿò àäûíäàí äåéèë, áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ äþâëÿòèí
ùÿìèí äþâëÿòëÿðèí ìþâãåéèíÿ ýþðÿ ìþâúóä îëàí ÿäàëÿòñèçëèéè
áÿðïà åòìÿê ö÷öí ýèðèøäèêëÿðè àêñèéàäûð. Áó àêñèéàëàðûí ãàíóíèëèéè
èëÿ áàüëû áåéíÿëõàëã ùöãóãà çèää êèìè âÿçèééÿòëÿð èñÿ àêñèéàíûí
õöñóñèééÿòèíÿ âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿê ôîðìàñûíà ýþðÿ
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Ìöùàðèáÿéÿ ýÿòèðìÿéÿí ìÿúáöðåòìÿëÿðè
áàøëûúà ö÷ éåðÿ áþëìÿê îëóð: úàâàá ðåàêñèéàñû, çÿðÿðëÿ úàâàá
âåðìÿ, ìöäàõèëÿ.

Úàâàá ðåàêñèéàñû

Úàâàá ðåàêñèéàñû áèð äþâëÿòÿ ãàðøû áàøãà áèð äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí

äîñòëóãäàí êÿíàð áåéíÿëõàëã ãàéäàëàðà âÿ éà ìÿíÿâè âÿçèôÿëÿðÿ

413
çèää, ëàêèí áåéíÿëõàëã ùöãóã òÿðÿôèíäÿí ãàäàüàí åäèëìÿìèø
ùÿðÿêÿòëÿðÿ åéíè ôîðìàäà úàâàá âåðìÿêäèð.
Úàâàá ðåàêñèéàñû êèìè âàúèá ñàéäûüû ùÿðÿêÿòè åäÿí äþâëÿò äèýÿð
äþâëÿòèí ùöãóãóíà äåéèë, ùöãóã òÿðÿôèíäÿí ãîðóíìàéàí ìàðàüûíà
òîõóíìóø îëóð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ ðàñòëàøàí äþâëÿòèí äÿ åéíè
ôîðìàäà äàâðàíìàñû, áåéíÿëõàëã ùöãóãà óéüóí îëàðàã úàâàá
ôîðìàëàøäûðìàãäûð.
Úàâàá ðåàêñèéàñûíûí íÿ âàõò ãàíóíè ãöââÿäÿ îëàúàüû, íÿ âàõò
èñÿ îëìàéàúàüûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê àñàí äåéèë. Ùÿð ùàäèñÿäÿ î
ùàäèñÿíèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, øÿðòëÿðèíÿ áàõìàã ëàçûìäûð. Úàâàá
ðåàêñèéàñûíûí áóíà ñÿáÿá îëàí àêñèéàéà ãàðøû îëàðàã åéíè ôîðìàäà
âÿ åéíè âàñèòÿëÿðëÿ àïàðûëìàñû âàúèá äåéèë. Âàúèá îëàí úàâàá
ðåàêñèéàñûíûí, áåéíÿëõàëã ùöãóãäà ãàäàüàí åäèëìÿìèø, ëàêèí
äîñòúà ùåñàá åäèëìÿéÿúÿê áèð äàâðàíûø êèìè ìåéäàíà ÷ûõìàñûäûð.
Òÿòáèãåòìÿäÿ äþâëÿòëÿð ÷îõ âàõò õàðèúè þëêÿëÿðäÿ îëàí
ñîéäàøëàðûíûí úèääè ïàñïîðò òÿäáèðëÿðè, èôðàò âåðýè ñÿâèééÿëÿðè,
äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿðè àéðû-ñå÷êèëèê ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ãàðøûëàøìàëàðû,
áàøãà þëêÿëÿðÿ âåðèëÿí òèúàðÿò ýöçÿøòëÿðèíèí òàíûíìàìàñû êèìè
ùàëëàðäà úàâàá ðåàêñèéàñûíà ÿë àòûðëàð.

Çÿðÿðëÿ úàâàáâåðìÿ

Çÿðÿðëÿ úàâàáâåðìÿ áèð äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã ùöãóãà çèää,

ÿäàëÿòñèç àêñèéàñûíà áó ùÿðÿêÿòëÿ ðàñòëàøàí äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã
ùöãóãà çèää àêñèéàëàðëà úàâàá âåðìÿñèäèð. ßñëèíäÿ áåëÿ áèð ùàëäà
èêè äþâëÿòèí äàâðàíûøû äà ùöãóãà çèääèð. Àíúàã ÿäàëÿòñèç
àêñèéàëàðëà ðàñòëàøàí äþâëÿòèí áó ÿäàëÿòñèç ùÿðÿêÿò ãàðøûñûíäàêû
äàâðàíûøû èëê ÿäàëÿòñèç ùÿðÿêÿò òþðÿäÿí äþâëÿòèí àêñèéàñû
óúáàòûíäàí ãàíóíè ùöãóãè ãöââÿ ãàçàíûð. Çÿðÿðëÿ úàâàá âåðìÿêëÿ
úàâàá ðåàêñèéàñû àðàñûíäàêû ôÿðã áóðàäà îðòàéà ÷ûõûð. Úàâàá
ðåàêñèéàñûíäàêû ùÿðÿêÿòëÿð áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ãàäàüàí åòìÿäèéè,
ëàêèí äîñòúà ùÿðÿêÿòäèð. Ùàëáóêè, çÿðÿðëÿ úàâàá âåðÿí ùÿð èêè
äþâëÿòèí äÿ ùÿðÿêÿòè ùöãóãà çèääèð. Ëàêèí áèð ÿäàëÿòñèç ùÿðÿêÿòÿ
áàøãà áèð ÿäàëÿòñèç àêñèéà èëÿ úàâàá âåðèëèð.

414
 Áåéíÿëõàëã òÿòáèãè ÁÌÒ äþâðöíÿ ãÿäÿð äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí
èñòèôàäÿ åäèëÿí çÿðÿðëÿ úàâàá áó øÿðòëÿðÿ òàáå åäèëèá: ÿââÿëúÿäÿí
áèð ÿäàëÿòñèç àêñèéà òþðÿòìèø îëìàñû, áÿðïà òÿëÿáèíèí ãÿáóë
åäèëìÿìÿñè, çÿðÿðëÿ úàâàáûí ÿäàëÿòñèç äàâðàíûø ìèãéàñûíäà ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè âÿ çÿðÿðëÿ úàâàáûí éàëíûç ÿäàëÿòñèç àêñèéà òþðÿòìèø
äþâëÿòÿ éþíÿëäèëìÿñè. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ çÿðÿðëÿ úàâàáûí, åìáàðãî,
áëîêàäà, áîéêîò, áîìáàðäìàí êèìè öñóëëàðëà òÿòáèã åäèëäèéè
ìöøàùèäÿ åäèëèð.

Ìöäàõèëÿ

Áåéíÿëõàëã ùöãóãäà áàøà äöøöëäöéö ôîðìàäà ìöäàõèëÿ áèð

äþâëÿòèí áàøãà áèð äþâëÿòèí äàõèëè âÿ õàðèúè èøëÿðèíÿ, ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ
ìþâúóä øÿðòëÿðè äàâàì åòäèðìÿê âÿ éà äÿéèøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ
ýöúöíÿ àðõàéûí îëàðàã èñòèãàìÿòëÿíäèðèúè âÿ òÿçéèãåäèúè áèð
ùÿðÿêÿò ýþñòÿðìÿñèäèð. Ìöäàõèëÿ åäÿí äþâëÿò äèýÿð äþâëÿòÿ þç
èðàäÿñèíè ãÿáóë åòäèðìÿê ìÿãñÿäèíè ýöäöð. Áó áàõûìäàí ìöäàõèëÿ
äàùà ÿââÿë òÿäãèã åäèëÿí ìöíàãèøÿëÿðèí ñöëù éîëó èëÿ ùÿëëè ö÷öí ÿë
àòûëàúàã äîñòúà òÿøÿááöñ âÿ éà âàñèòÿ÷èëèê úÿùäëÿðèíäÿí àéðû
ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.
Ùàçûðäà äþâëÿòëÿð õàðèúè þëêÿëÿðäÿêè ñîéäàøëàðûíûí ùöãóãëàðû,
èíñàí ùöãóãëàðû ïîçóíòóëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ ÿòðàô ìöùèòèí
ãîðóíìàñû êèìè ìÿãñÿäëÿðëÿ ìöäàõèëÿëÿðè øÿðàèò áàõûìûíäàí
ãàíóíè ìöäàõèëÿ êèìè ýþðìÿéÿ ìåéèëëèäèðëÿð.

415
 ÕÂÛ ÔßÑÈË

ÁÅÉÍßËÕÀËà ÒÅÐÐÎÐÈÇÌ

§1. Òåððîðèçìèí öìóìè õàðàòåðèñòèêàñû

Áÿëêÿ äÿ äþâëÿò ñèñòåìè ãÿäÿð êþùíÿ ìåòîä îëìàñûíà

áàõìàéàðàã, áåéíÿëõàëã õàðàêòåðäÿ ìöàñèð òåððîðèçìèí 1960-úû
èëëÿðäÿí áàøëàäûüû ìÿëóìäóð. Àíúàã òåððîðèçìè âÿ éà òåððîð
àêòëàðûíûí òàðèõèíè åðàìûçäàí ÿââÿë 44-úö èëäÿ Ðîìà èìïåðàòîðó
Ñåçàðûí þëäöðöëìÿñè ùàäèñÿñèíÿ ãÿäÿð ýåðè ÷ÿêìÿê ìöìêöíäöð.
Éàõûí òàðèõèìèçäÿ, 1884-úö èëäÿ ÷àð ÛÛ Àëåêñàíäðûí áèð éÿùóäè
òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñè, Û Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí áàøëàíìàñûíà
ñÿáÿá îëàí ùàäèñÿ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí Àâñòðèéà øàùçàäÿñèíèí áèð
ñåðá òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìÿñè, 1944-úö èëäÿ À.Ùèòëåðÿ ãàðøû óüóðñóç
ñóè-ãÿñä úÿùäèíèí òÿøêèëè, 1963-úö èëäÿ ÀÁØ ïðåçèäåíòè
Ú.Êåíåäèíèí ñóè-ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ ùÿëàê îëìàñû âÿ 1984-úö èëäÿ
Ùèíäèñòàíûí áàø íàçèðè Èíäðà Ãàíäèíèí áèð ñóè-ãÿñä÷è òÿðÿôèíäÿí
þëäöðöëìÿñè õöñóñèëÿ ùþêóìÿò âÿ äþâëÿò áàø÷ûëàðûíà ãàðøû òÿøêèë
åäèëÿí òåððîð àêòëàðûíûí ÿí ìöùöì íöìóíÿëÿðèäèð.
«Òåððîð» âÿ «òåððîðèçì» àíëàéûøëàðû ñèéàñè ëåêñèêîíà òÿõìèíÿí
èêè ÿñð ÿââÿë äàõèë îëóá. Ìöàñèð òåððîðèçì ìÿíáÿéèíè Áþéöê
Ôðàíñûç èíãèëàáû ùàäèñÿëÿðèíäÿí àëûð, áóíà ýþðÿ äÿ, èëê òåððîðèçì
íþâö èíãèëàáè òåððîðèçì îëóá. Èëê èíãèëàá÷û-òåððîð÷óëàð — Ãÿðáè
Àâðîïàäà áàáóâèñòëÿð, áëàíêèñòëÿð âÿ àíàðõèñòëÿð, Ðóñèéàäà èñÿ þç
ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ùàêìèééÿòèí àëäûüû ãÿðàðëàðà ìöäàõèëÿ åòìÿê,
ðÿùáÿð åëèòàíû ãîðõóòìàã âÿ áóíóíëà äà úÿìèééÿòèí ìÿçëóì âÿ
ñûõûíòû êå÷èðÿí òÿáÿãÿñèíèí õåéðèíÿ äÿéèøèêëèéÿ íàèë îëìàüà ÷àëûøàí
èíãèëàáè õàëã÷ûëàð îëóá. ÕÛÕ ÿñðäÿ èíãèëàáè çîðàêûëûüà òÿêúÿ ñîñèàë
äåéèë, ùÿì äÿ ìèëëè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè ö÷öí âàñèòÿ êèìè áàõûðäûëàð.
Áó èñÿ Èòàëèéà, Áàëêàíëàð âÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà åòíèê
òåððîðèçìèí èëê òÿçàùöðöíö äîüóðäó.
ÕÛÕ ÿñðäÿ ñîë÷óëàðà (èíãèëàáè) ãàðøû îëàðàã ñàü÷û òåððîðèçì
ìåéäàíà ÷ûõûð. Èúòèìàè òÿðÿããè, ñîñèàë âÿ ìèëëè áÿðàáÿðëèê
èäåéàëàðûíà ÷àòìàã ö÷öí èíãèëàá÷ûëàðûí èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè ìåòîäëàð
416
èðãè âÿ ìèëëè äþçöìñöçëöê øÿðàèòèíäÿ ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìèø èúòèìàè
èíñòèòóòëàð âÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí ãîðóíìàñû âÿ áÿðïàñû øÿðàèòèíäÿ
òÿòáèã îëóíìàüà áàøëàäû. Ñàü÷û òåððîðèçìèí ìöõòÿëèôëèéè ÕÛÕ ÿñðèí
èêèíúè éàðûñûíäà ÀÁØ-äà Êó-Êëóêñ-Êëàí, ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëÿðèíäÿ
Ðóñèéàäà «÷åðíîñîòåí÷û» ãèñìèíäÿ òÿúÿññöì åäèðäè. Ñîíðàêû
äþâðäÿ ôàøèñò, íåîôàøèñò âÿ äèýÿð ñàü÷û åêñòåðìèñò ùÿðÿêàòëàð
ìåéäàíà ÷ûõäû.
Èäåîëîæè ÿñàñëàðûí áèð-áèðèíÿ çèää îëìàñûíà áàõìàéàðàã ñàü÷û âÿ
ñîë÷ó òåððîðèçì ñîí äÿðÿúÿ ñèéàñè ôåíîìåí èäèëÿð. Ñèéàñè òåððîðèçì
ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëè âÿ îðòàëàðûíäà öñòöíëöê òÿøêèë åäèðäè, ëàêèí áó
ÿñðèí ñîíëàðûíäà ìöàñèðëèéèí êÿñêèí ìöíàãèøÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëè
òåððîèçì äàùà ôÿàë îëàðàã þçöíö ýþñòÿðäè. Ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà
÷àòìàñûíäàí ñîíðà ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ, àìåðèêàëû ïîëèòîëîã
Ñ.Ùàíòèíãòîíóí ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè êèìè, þí ïëàíà ìÿäÿíè
õàðàêòåðëè êîíôëèêòëÿð ÷ûõäû. Áó ýöí òåððîèçìèí ÿí ýåíèø éàéûëìûø
íþâëÿðè åòíèê âÿ äèíè òåððîðèçìäèð.
Òåððîð÷óëóã ôÿàëèééÿòèíÿ, èëê íþâáÿäÿ äþâëÿò õàäèìëÿðè âÿ
äþâëÿò ìöÿññèÿñÿëÿðè, èêèíúè ñûðàäà èñÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð äÿ àèä
åäèëÿ áèëÿð êè, îíëàð äà áöòþâëöêäÿ, äþâëÿòèí ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíÿ
äàõèëäèð. Òåððîðèçì ôîðìàñûíäàí âÿ ñèéàñè-èäåîëîæè òÿðêèáèíäÿí àñûëû
îëìàéàðàã ïîòåíñèàë òÿùëöêÿíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Òÿñàäöôè äåéèë
êè, àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí úèíàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ âÿ áåéíÿëõàëã
ùöãóãäà òåððîðèçì äàùà òÿùëöêÿëè úèíàéÿòëÿð ñûðàñûíà àèä åäèëèð.
Ìöàñèð áåéíÿëõàëã ùöãóãäà «òåððîð÷óëóã» àíëàéûøûíà óéüóí
ýÿëÿí áèð ÷îõ íþâäÿ úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðèíè òÿñíèôàòëàíäûðûðëàð.
Ýèðîâýþòöðöëìÿ, àâèàñèéà òåððîðèçìè áåéíÿëõàëã õàðàêòåðëè
úèíàéÿòëÿð êàòåãîðèéàñûíà àèä åäèëèð. Áåëÿ êè, ôèçèêè øÿõñèí áåëÿ áèð
ÿìÿëè èëÿ èêè âÿ äàùà ÷îõ äþâëÿòèí, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí, ôèçèêè
âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí ùöãóã âÿ ìàðàãëàðûíà ãÿñä åäèëèð.
Ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà òÿðèô âåðèëÿí òåðîðèçì ãîðõó âÿ âàùèìÿ
ÿùâàë-ðóùèééÿñè éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ âÿ éà áèðäÿí ÷îõ øÿõñ
òÿðÿôèíäÿí ýöú âÿ ãöââÿ òÿòáèãåòìÿ àêñèéàñûäûð. Äèýÿð áèð òÿðèôÿ
ÿñàñÿí äÿ òåððîðèçì äèýÿð ôÿðä âÿ ãðóïëàðà ãàðøû ìÿëóì ñèéàñè
ùÿäÿôëÿð èñòèãàìÿòèíäÿ ýöú òÿòáèã åäÿðÿê âÿ ýöú òÿòáèãåòìÿ
ùÿäÿñè èëÿ ÷ÿêèíäèðìÿ âÿ ãîðõóòìà àêñèéàñûäûð. Òåððîðçèì ìÿãñÿä

417
âÿ òÿëÿáëÿðèíè äðàìàòèêëÿøäèðÿðÿê ñÿñëÿíäèðìÿê ö÷öí ýöú âÿ çîð
òÿòáèã åòìÿêäèð. Òåððîðèçìèí ìÿãñÿäè äþâëÿòëÿðèí âÿ õàëãëàðûí
ðàñèîíàë äöøöíìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàãäûð. Òåððîðèçì õàëãëàðûí
öçÿðèíäÿ ãîðõó éàðàòìàã ìÿãñÿäè äàøûéûð, èíñàíëàðà äàâàìëû
øÿêèëäÿ ïàðêäà, òèúàðÿò ìÿðêÿçèíäÿ, ãàòàð ñòàíñèéàñûíäà, ÿéëÿíúÿ
ìÿðêÿçèíäÿ âÿ éà ùàâà ëèìàíûíäà ùöúóìà ìÿðóç ãàëàúàãëàðû
ãîðõóñóíó ùèññ åòäèðèð.
×îõ âàõò éåðëè õàðàêòåðëè òÿëÿáëÿðè îëàí âÿ ðåýèîíàë ñÿâèééÿäÿ
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí òåððîð òÿøêèëàòëàðû âàõòàøûðû áåéíÿëõàëã ìöùàôèçÿ
èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê àêñèéàëàðûíû áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿéÿ
÷àòäûðìûø âÿ ÷àòäûðìàãäà äàâàì åäèðëÿð. Òåððîð òÿøêèëàòëàðû
àðàñûíäà ïóë, ìàääè-òåõíèêè òÿìèíàò, ñûüûíìà, ïàñïîðò, ðàáèòÿ âÿ
àêñèéà ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ÿìÿêäàøëûã ìÿñÿëÿñè ýöíäÿëèéÿ ÷ûõûð.
Òåððîðèçì ôÿðäè âÿ äþâëÿò ùèìàéÿëè îëìàãëà èêè éåðÿ áþëöíöð.
Ëàêèí áó èêè ÿñàñ ùèññÿíè äÿ à÷ìàã ëàçûìäûð. ×öíêè áóíëàð ôÿðãëè
ìÿãñÿä âÿ ñîñèàë ÿñàñëàðà àðõàëàíàí âÿ éà ôÿðãëè øÿðàèòëÿðèí
ìåéäàíà ÷ûõàðäûüû ãðóï âÿ éà àêñèéàëàð îëà áèëÿð. Äîëàéûñû èëÿ
áóíëàðûí äàõèëèíäÿ éåíè áþëýö ëàçûìäûð. Ôÿðäè òåððîðèçì òÿê áèð ôÿðä
òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëÿí âÿ ùÿð ùàíñû òÿøêèëàòëàíìàéà ìàëèê îëìàéàí
òåððîð àêòû îëäóüó êèìè, áèð ãðóï âÿ éà òÿøêèëàòà àðõàëàíàí òåððîð
ôîðìàñûíäà äà îëà áèëÿð êè, áó ãðóï åéíè çàìàíäà òåððîð÷ó
òÿøêèëàòëàð êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿð. Òåððîð÷ó òÿøêèëàòëàð ìÿëóì
áèð ñîñèàë òÿáÿãÿíèí òÿëÿáëÿðèíè äèëÿ ýÿòèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ âÿ éà áèð
åòíèê ãðóïóí òÿëÿáëÿðè èëÿ äÿ îðòàéà ÷ûõà áèëÿð. Áóíëàðûí îðòàéà
÷ûõìàñû éà ìþâúóä ùàêèìèééÿòèí éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿäèéè äÿðÿúÿäÿ
òÿëÿáëÿðèíèí îëìàñûíäàí âÿ éà ìþâúóä øÿðàèòëÿðèí äåìîêðàòèê
âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ òÿëÿáëÿðèíèí äèëÿ ýÿòèðìÿéÿ èìêàí
âåðìÿìÿñèíäÿí éàðàíûð. Áóíëàð àðàñûíäà, õöñóñèëÿ ìöõòàðèééÿò âÿ
âÿ éà ìöñòÿãèëëèê òÿëÿáëÿðè íàìèíÿ îðòàéà ÷ûõàí ãðóïëàðà âàõòàøûðû
«àçàäëûã äþéöø÷öëÿðè» âÿ éà «ìèëëè ãóðòóëóø äþéöø÷öëÿðè» êèìè
àäëàð âåðèëèð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ùèìàéÿ îëóíàí òåððîðèçì
äþâëÿòèí þç êÿøôèééàò ãóðóìëàðû âàñèÿñèëÿ èäàðÿ åòäèéè âÿ
èñòèãàìÿòëÿíäèðäèéè àêñèéàëàð ôîðìàñûíäà îëà áèëÿúÿéè êèìè, ùÿì äÿ
áèð áàøãà òåððîð òÿøêèëàòûíûí ùèìàéÿ îëóíìàñû ôîðìàñûíäà îðòàéà

418
÷ûõà áèëÿð. Áóíëàðûí õàðèúèíäÿ áèð áàøãà äþâëÿò òåððîðèçìè äÿ
äþâëÿòèí áèðáàøà ðÿñìè âàñèòÿëÿðè èëÿ þç õàëãû âÿ éà áèð áàøãà õàëãà
ãàðøû ýöú òÿòáèã åòìÿñèäèð. Áó, èêèíúè ãðóïäà éåð àëàí òåððîðèçì ÷îõ
òåç-òåç èñòèôàäÿ îëóíàí ìåòîä îëìàãëà éàíàøû, äþâëÿòèí òåððîð÷ó
îëìàéàúàüû âÿ éà «òåððîð÷ó» èôàäÿñèíäÿí êÿíàðäà ñàõëàíìàñû
ýÿðÿêëèëèéè òåçèñèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê îíà ãàðøû ÷ûõûëûð âÿ áó ñÿáÿáëÿ
öìóìèééÿòëÿ, ìöçàêèðÿéÿ à÷ûã áèð ìÿôùóì ñÿâèééÿñèíäÿ ãàëûð.

§2. Ìöàñèð òåððîðèçìèí õöñóèééÿòëÿðè

Ìöàñèð òåððîðèçìèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îëäóãúà òåç-òåç

âÿ âàõòàøûðû îðòàéà ÷ûõìàñûäûð. 1970-úè èëëÿðäÿí áÿðè òåððîð àêòëàðû
íÿòèúÿñèíäÿ ìèíëÿðëÿ èíñàí ùÿëàê îëìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû, òåððîð
÷îõ âàõò çÿèô ùÿäÿôëÿðÿ ãàðøû èñòèãàìÿòëÿíèð. Éÿíè úèääè ìöùàôèçÿ
îëóíàí ùÿäÿôëÿðäÿí äàùà ÷îõ ñòàíñèéàëàð, ìöÿññèñÿëÿð âÿ èíñàíëàð
ùÿäÿô ñå÷èëèð. Òåððîðäàí çÿðÿð÷ÿêÿíëÿð àðàñûíäà ìöùöì øÿõñëÿð
âàð. Èòàëèéà áàø íàçèðè Àëäî Ìîðî, Ëèâàí ïðåçèäåíòè Áÿøèð Úÿìàéåë,
Ìèñèð ïðåçèäåíòè ßíâÿð Ñÿäàò, Ùèíäèñòàíûí áàø íàçèðè Èíäðà Ãàíäè,
Èñâå÷èí áàø íàçèðè Îëåô Ïàëìå âÿ îíà ãàðøãû ñóè-ãÿñääÿí ñàëàìàò
÷ûõàí Ïàïà ÛÛ Èîùàí Ïàâåë 1980-úè èëëÿðäÿ òåððîðèçìèí ùÿäÿôè îëàí
ìÿøùóðëàð îëóáëàð. Áóíëàðäàí áàøãà, éåíÿ ìöùàôèçÿñèç áàøãà
ùÿäÿôëÿðÿ äÿ ùöúóìëàð òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1972-úè èëäÿ Ìöíõåí
îëèìïèéà îéóíëàðûíäà Èñðàèë àòëåòèçì äÿñòÿñèíÿ ãàðøû òÿøêèë åäèëÿí
ùöúóì âÿ 1970-úè âÿ 1980-úè èëëÿðäÿ áèð ÷îõ òÿééàðÿëÿðèí ÿëÿ
êå÷èðèëìÿñè âÿ îõøàð ùàäèñÿëÿðÿ ýþðÿ Ìîãàäèøå, Åíòåááå, Êèïð,
Êàðà÷è âÿ Áåéðóò òåððîðèçì ñÿáÿáèíäÿí ýöíäÿìäÿ îëàí øÿùÿð âÿ
þëêÿëÿð ñûðàñûíäà éåð àëûðëàð.
Ìöàñèð òåððîðèçìèí äèýÿð áèð õöñóñèééÿòè äÿ áó úöð àêñèéàëàðûí
ùàçûðëûã âÿ òÿòáèãè ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ÷îõëó ïóë, ñèëàù, ïàðòëàéûúûéà
åùòèéàú äóéóëìàüà áàøëàíìàñûäûð. Ùàäèñÿëÿð áöòöí áóíëàðûí
òåððîð÷ó òÿøêèëàòëàðûí ÿëèíäÿ ÷îõ ñàéäà îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð.
Ìöàñèð òåððîð÷óëóüóí ùÿãèãÿòÿí ìöùöì áèð õöñóñèééÿòè 1960-úû
èëëÿðäÿí ãàáàãêûíäàí ôÿðãëè îëàðàã éöêñÿê òÿøêèëàòè äÿñòÿéÿ
ÿñàñëàíìàñûäûð. Ìöàñèð òåððîðèçìèí ìåäèàíûí ñåíñàñèéàëû õÿáÿðëÿðè
èëÿ òÿñèðèíè àðòûðìàã èìêàíûíà ìàëèê îëìàñû äà äèýÿð áèð
419
õöñóñèééÿòäèð. Ìåäèà ãóðóìëàðû áèëÿðÿêäÿí âÿ éà áèëìÿéÿðÿêäÿí
òåððîðèçìèí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðè àðàñûíäà éåð àëàí þçöíö
íöìàéèøåòäèðìÿ, òÿáëèüàò âÿ êöòëÿëÿð öçÿðèíäÿ âàùèìÿ éàðàòìàã
ìÿãñÿäèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ìöùöì áèð ÿìÿëèééàòû éåðèíÿ
éåòèðìÿêäÿäèð. Ìöàñèð òåððîðèçìèí áèð äèýÿð õöñóñèééÿòè äÿ
äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí ùèìàéÿ îëóíìàñûäûð. Áó ùèìàéÿ ïóë úÿùÿòäÿí
îëìàãëà éàíàøû, äèïëîìàòèê ýöçÿøòëÿð òÿìèí åäÿðÿê ïàñïîðò
âåðìÿê èìêàíëàðû, ìöòÿõÿññèñ êþìÿéè, òÿëèì äöøÿðýÿëÿðè èëÿ
òÿìèíåòìÿ, ñèëàù éàðäûìû, ïàðòëàéûúû èëÿ òÿìèíåòìÿ âÿ àêñèéàëàðû
ìÿøùóðëàøäûðûúû èäåîëîæè äÿñòÿê òÿìèíåòìÿ êèìè ÷îõ÷åøèäëè
ôîðìàëàðäà îëìóøäóð âÿ éà îëìàãäàäûð. Òåððîðèçìèí ùÿäÿôè îëàí
þëêÿ òÿðÿôèíäÿí úèíàéÿòêàð âÿ ãóëäóð êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí áèð
òåððîð òÿøêèëàòû âÿ éà òåððîð÷ó äèýÿð äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí «àçàäëûã
äþéöø÷öëÿðè» (ôðååäîì ôèýùòåðñ) âÿ éà «ìèëëè ãóðòóëóø äþéöø÷öëÿðè»
(ôèýùòåðñ ôîð íàòèîíàë ëèáåðàòèîí) êèìè ãÿáóë åäèëèð. Ìÿñÿëÿí, Ñóðèéà
âÿ Ëèâèéà áó úöð òÿøêèëàòëàðà òÿëèì äöøÿðýÿëÿðè òÿãäèì åäÿí
þëêÿëÿð àðàñûíäà éåð àëìàãäà èäè. Òåððîðó äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ
äÿñòÿêëÿéÿí þëêÿëÿðèí ñûðàñûíäà Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñû áèðèíúè
éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð. Áó äþâëÿò ùÿì þç ÿðàçèñèíäÿ ìöõòÿëèô òåððîð
òÿøêèëàòëàðûíûí áàçàëàðûíûí éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòìàãëà,
îíëàðû ñèëàù-ñóðñàòëà òÿúùèç åäèð, õöñóñè òÿëèì êóðñëàðû êå÷èð, ùÿì äÿ
äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ äÿñòÿê âåðèð.
Îíà ýþðÿ äÿ, äöíéàäà òàíûíìûø ÿí ìÿøùóð òåððîð òÿøêèëàòëàðûíäàí
îëàí «ÀÑÀËÀ», ìÿùç, Åðìÿíèñòàíûí äþâëÿò äÿñòÿéè èëÿ áó
ìþâãåéèíè ãàçàíà áèëìèøäèð. Åðìÿíè òåððîð÷óëàð äÿôÿëÿðëÿ
Àçÿðáàéúàíà ãàðøû òåððîð ÿìÿëèééàòëàðû ùÿéàòà êå÷èðìèø, ùàçûðäà
èñÿ Àçÿðáàéúàíûí èøüàë åäèëìèø Äàüëûã Ãàðàáàü áþëýÿñèíäÿ õöñóñè
òåððîð÷ó ãðóïëàð ñàõëàíìàãäàäûð. Áóíóíëà éàíàøû, áÿçè èíêèøàô
åòìèø þëêÿëÿð äÿ òåððîð÷óëàðû ïóë âÿ ñèëàùëà òÿìèí åäÿðÿê îíëàðûí
ôÿàëèééÿòèíÿ äÿñòÿê âåðèðëÿð.

Ôÿðäè âÿ ìöòÿøÿêêèë òåððîðèçì

Ôÿðäè òåððîðèçìÿ ÿë àòìà âÿ éà áèð òåððîð òÿøêèëàòû äàõèëèíäÿ

èøòèðàê åòìÿê ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðÿ ÿñàñëàíà áèëÿð. Áó úöð òåððîð

420
àêñèéàëàðûíäà èøòèðàê åòìÿê ôÿðäè ïñèõîëîæè ñÿáÿáëÿðäÿí, ïàòîëîæè
ñÿáÿáëÿðäÿí, ùÿð ùàíñû ñÿáÿáäÿí ôîðìàëàøìûø ìÿíôè
ïîçüóíëóãëàðäàí, éà äà áèð ãðóïà âÿ ñèíèôÿ ãàðøû òþðÿäèëÿí
ùàãñûçëûãäàí éàðàíàí èíòèãàì àëìàã ùèññèíäÿí ãàéíàãëàíà áèëÿð.
Áþéöìÿ øÿðàèòè, àèëÿ äàõèëèíäÿêè ìþâãåéè, úÿìèééÿòäÿí òÿúðèä,
þçöíö òÿñäèãåòìÿ ùèññè âÿ éà îõøàð ñÿáÿáëÿðëÿ ôÿðäëÿð áó úöð
ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê úÿìèééÿòäÿ þçöíÿ éåð òàïìàã, ñîñèàë
ñòàòóñ ãàçàíìàã âÿ âàðëàíìàã êèìè ìÿãñÿäëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðÿ
áèëÿúÿêëÿðè êèìè úÿìèééÿòÿ âÿ éà þç èíàíú ñèòåìèíÿ ãàðøû
âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ áó ìåòîäà ÿë àòà áèëÿðëÿð.
Áó úöð òåððîð àêòëàðûíäàí þçöíö èôàäÿ åòìÿéèí áèð âàñèòÿñè êèìè
èñòèôàäÿ åäèëèð. Áó úöð ùàëëàðäà òåððîð øÿõñ ö÷öí éûüûëìûø äÿðä âÿ éà
èíòèãàì ùèññè âÿ éàõóä áàøãà úöð ïñèõîëîæè ïîçóíòóéà ìÿðóç ãîéàí
ñÿáÿáëÿðèí õàðèúÿ ïöñêöðìÿñè, èôàäÿñè îëóð. Ìöÿééÿí åäèëìèø
ùÿäÿôëÿðÿ èñòèãàìÿòëÿíìèø ìöðÿêêÿá ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëäèéè
âÿ éàõøû äöøöíëöìÿñè ëàçûì ýÿëÿí âÿ áþéöê òÿøêèëàò÷ûëûã òÿëÿá
åäÿí òåððîð àêòëàðû áó úöð øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿ
áèëìÿç. Áó úöð øÿõñëÿð õöñóñè ïàòîëîæè âÿ éà ïñèõîëîæè ñÿáÿáëÿðäÿí
áàøãà ìöÿééÿí áèð ñèíèôÿ âÿ éà åòíèê ãðóïà éþíÿëìèø ùàãñûçëûüû
åòèðàç âÿ éà ùèññ åòäèéè àüðûíû èôàäÿ åòìÿ âÿ éà èíòèãàì ùèññè èëÿ
ùÿðÿêò åäèð âÿ áó úöð àêñèéàëàð äàâàìëû îëìàéà áèëÿð. Áóíóí ö÷öí
ñîñèàë òÿáÿãÿéÿ àðõàëàíàí, èäåîëîæè ÿñàñà ñþéêÿíÿí âÿ éà åòíèê
ãðóïóí òÿëÿáè öçðÿ ìöòÿøÿêêèë òåððîðèçìè ôÿðäè òåððîðäàí àéûðìàã
ëàçûìäûð. Áóíóíëà éàíàøû, ùÿð ùàíñû áèð òåððîð òÿøêèëàòûíà öçâ îëàí
øÿõñëÿðèí ùÿãèãÿòëÿðè âÿ òÿøêèëàòà öçâ îëìàã ñÿáÿáëÿðè éóõàðûäà
ãåéä åäèëÿí ôÿðäè òåððîðèçìäÿêè ñÿáÿëÿðëÿ îõøàðëûã òÿøêèë åòñÿ äÿ,
èêèñè àðàñûíäàêû ãàáàðûã ôÿðãëÿð ìþâúóääóð. Ôÿðäè òåððîð,
öìóìèééÿòëÿ, ôÿðäè áèð àêñèéà êèìè ãàëûð âÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà
äàâàìëûëûã ýþñòÿðìèð, ìöòÿøÿêêèë òåððîðèçìèí äàâàìëûëûã íöìàéèø
åòäèðìÿñè, ìàëèééÿ èìêàíëàðûíà ìàëèê îëìàñû, éåðëè âÿ áåéíÿëõàëã
ÿëàãÿëÿðèíèí ìþâúóä îëìàñû, äèýÿð òåððîð òÿøêèëàòëàðû èëÿ ùÿì
àêñèéà ñÿâèééÿñèíäÿ, ùÿì äÿ òÿøêèëàò ñÿâèééÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûüûí
ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ÿñàñ ôÿðãäèð. Ëàêèí áÿçÿí ôÿðäè òåððîð àêñèéàñû
êå÷èðÿíëÿð äÿ áþéöê ìàëèééÿ èìêàíëàðûíà ìàëèê îëìàëàðû âÿ

421
àðõàëàðûíäà ìöòÿøÿêêèë òåððîðèçìäÿ îëäóüó êèìè õàðèúè êÿøôèééàò
ãóðóìëàðû òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíìÿëÿðè ìöìêöí îëà áèëÿð.
Úÿìèééÿòäÿêè òÿáÿãÿ ôÿðãëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàìàñû âÿ
àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí úÿùäèí êèôàéÿò ãÿäÿð îëìàìàñû, êÿñêèí
èäåîëîæè ïàð÷àëàíìàëàð âÿ ïàð÷àëàíìàíûí ñèñòåì äàõèëèíäÿ åòèáàðëû
øÿðàèòëÿðäÿ þçöíö èôàäÿ åòìÿ øÿðàèòè òàïà áèëìÿìÿñè âÿ éàõóä áèð
åòíèê ãðóïóí ùåýåìîí ìèëëÿòèí àéðû-ñå÷êèëèéèíÿ, òÿçéèãåäèúè
ìåòîäëàðà ãàðøû ÷ûõûø åòìÿñèíèí ùöãóãè âÿ ãàíóíè øÿðàèòëÿðäÿ
÷àðÿñèç îëìàñû âÿ éàõóä åòíèê ãðóïóí ìþâúóä ùàêèìèééÿò
òÿðÿôèíäÿí ãàíóíè âàñèòÿëÿðëÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí
ñÿâèééÿäÿ ðàäèêàë òÿëÿáëÿðèíèí îëìàñû òåððîðèçìè âÿ òåððîð÷ó
òÿøêèëàòëàíìàëàðû éàðàäàí ÿñàñ ñÿáÿáëÿð îëäóüó èðÿëè ñöðöëÿ áèëÿð.
Áó úöð òåððîð òÿøêèëàòëàðûíûí éàðàíìà ñÿáÿáëÿðè òàìàìèëÿ éóõàðäà
ãåéä åäèëÿí äàõèëè ùÿðÿêÿòëÿð îëà áèëÿúÿéè êèìè, áèð áàøãà äþâëÿòèí
äÿñòÿéè íÿòèúÿñèíäÿ äÿ îðòàéà ÷ûõà áèëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ, áó úöð
òÿøêèëàòëàíìàëàðûí íÿ ãÿäÿð ìèëëè âÿ éà íÿ ãÿäÿð áåéíÿëõàëã
îëäóüóíó àéûðìàã ñîí äÿðÿúÿ ÷ÿòèíäèð.
Êå÷ìèøäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð íÿçÿð éåòèðÿíäÿ àøàüûäàêûëàðû
ýþðìÿê îëóð: áÿçÿí òåððîð÷óëàð, Áàñê òåððîð÷óëàðûíûí Èñïàíèéà
ýåíåðàëëàðû âÿ ñèéàñÿò÷èëÿðèíè, åðìÿíè òåððîð÷óëàðûíûí èñÿ òöðê
äèïëîìàòëàðûíû ùÿäÿôÿ ýþòöðäöéö êèìè ìöÿééÿí ùÿäÿôëÿðÿ
èñòèãàìÿòëÿíèð. Äèýÿð áÿçè òåððîð÷óëàð èñÿ áèð äþâëÿòè úÿçàëàíäûðìàã
ìÿãñÿäèëÿ ýöíàùñûç èíñàíëàðûí ùàìûñûíû ùÿäÿôÿ àëûðëàð. Ìöñòÿãèëëèê
ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàí Ùèíäèñòàíûí Ïÿíúàá ÿéàëÿòèíäÿ éàøàéàí
ñåïàðàò÷û ñèíêõëÿð 1985-úè èëäÿ Ùèíäèñòàíà ìÿõñóñ áèð «Áîèíã-
747» òÿééàðÿíè âóðóá ñàëäûëàð. Åéíè øÿêèëäÿ ÀÁØ-ûí 1986-úû èëäÿ
Ëèâèéàéà ùöúóìóíà åòèðàç îëàðàã ëèâèéàëûëàð 1988-úè èëäÿ áèð «Ïàí-
Àì» òÿééàðÿñèíè Øîòëàíäèéà ñÿìàëàðûíäà âóðóá ñàëäûëàð.
Òåððîð àêòëàðûíûí ñàéûíûí 1980-úè èëëÿðäÿ äàùà äà àðòäûüû
ìöøàùèäÿ åäèëèð. Éàõûí Øÿðã, Àâðîïà âÿ Ëàòûí Àìåðèêàñû òåððîðäàí
äàùà ÿçèééÿò ÷ÿêÿí áþëýÿëÿðäÿíäèð. Àäÿòÿí, Øèìàëè Àìåðèêà
òåððîðèçìèí òÿñèðèíÿ äàùà àç ìÿðóç ãàëàí áþëýÿëÿðäÿí ùåñàá åäèëñÿ
äÿ, 1995-úè èëäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàäà ÀÁØ-ûí òåððîð ùöúóìëàðûíà
ùÿäÿô îëàí èëê 20 þëêÿ àðàñûíäà éåð àëäûüûíû îðòàéà ãîéóá.
Õöñóñèëÿ, 80-úè èëëÿðäÿ ÀÁØ ùÿäÿôëÿðèíÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìèø

422
ùöúóìëàðäà ìöÿééÿí àðòûì îëäóüó ìöøàùèäÿ åäèëèð. 1983-úö èëäÿ
Ëèâàíäà ÀÁØ äÿíèç ïèéàäàëàðûíà âÿ 1985-úè èëäÿ «Ïàí-Àì»
òÿééàðÿñèíÿ ãàðøû òÿøêèë åäèëÿí ùöúóìëàðäàí áàøãà 1990-úû èëëÿðèí
îðòàëàðûíäà èêè òåððîð÷ó òÿðÿôèíäÿí Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíûíäà
éåðëÿøÿí Àìåðèêà ùÿäÿôëÿðèíÿ áèð ùöúóì òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1993-
úö èëäÿ ðàäèêàë èñëàì÷û ãðóïëàð òÿðÿôèíäÿí Öìóìäöíéà Òèúàðÿò
Ìÿðêÿçèíÿ ãàðøû òÿøêèë åäèëÿí ùöúóìäà 6 íÿôÿð þëìöø, ìèíäÿí ÷îõ
øÿõñ éàðàëàíìûøäû. 1995-úè èëäÿ Îêëàùîìà-Ñèòèäÿ Àëôðåä Ìóððàù
ôåäåðàë áèíàñûíà èêè àìåðèêàëû òÿðÿôèíëÿí åäèëÿí ùöúóìäà 167 íÿôÿð
þëìöø, 40-à éàõûí àäàì èñÿ éàðàëàíìûøäûð. 1996-úû èëäÿ ÒWÀ-íûí
800-úö ðåéñëÿ ó÷àí òÿééàðÿñèíÿ Ëîíã-Èñëàíä éàõûíëûüûíäà åäèëÿí
ùöúóìäà 230 íÿôÿð ùÿëàê îëìóøäóð. 1996-úû èëäÿ Àòëàíòà îëèìïèéà
îéóíëàðû çàìàíû åäèëÿí ùöúóìäà äà áèð íÿôÿð þëìöø, ÷îõ ñàéäà
àäàì éàðàëàíìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû, 1998-úè èëäÿ Öñàìÿ áèí
Ëàäåí âÿ îíóí «ßë-Ãàèäÿ» òÿøêèëàòû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí
ÀÁØ-ûí Òàíçàíèéà âÿ Êåíèéàäàêû ñÿôèðëèêëÿðèíÿ ãàðøû åäèëÿí
ùöúóìäà òÿõìèíÿí 280 íÿôÿð ùÿëàê îëìóøäó.
Ñîí îëàðàã 11 ñåíòéàáð 2001-úè èëäÿ äàùà ýåíèø àêñèéàëàðäà,
ãà÷ûðûëàí 4 ÀÁØ òÿééàðÿñè èëÿ Öìóìäöíéà Òèúàðÿò Ìÿðêÿçè
êîìïëåêñèíÿ âÿ Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéèíÿ âÿ ùÿðáè ãóðóìëàðûí
éåðëÿøäèéè Ïåíòàãîíà ãàðøû òÿøêèë åäèëÿí êàìèêàäçå ùöúóìëàðû
íÿòèúÿñèíäÿ ìèíëÿðëÿ èíñàí ùÿëàê îëìóøäóð. Õöñóñèëÿ áó ñîí
ùàäèñÿ äöíéàíûí éåíè áèð ìÿðùÿëÿéÿ ãÿäÿì ãîéäóüóíó îðòàéà
÷ûõàðûð. Äöíéà àðòûã ùÿãèãÿòÿí òåððîðèçìèí à÷ûã ùöúóì âÿ òÿùäèäè
èëÿ ãàðøû-ãàðøûéàäûð âÿ ÿí ýöúëö äþâëÿòèí ÿí ñàüëàì îëäóüó
äöøöíöëÿí ñèñòåìèíè áåëÿ àøà áèëÿúÿéèíè âÿ áþéöê çÿðÿðëÿð âåðÿ
áèëÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Ùÿòòà ÀÁØ áåëÿ áèð ùöúóìóí ãàðøûñûíû àëà
áèëìèðñÿ, ùàíñû þëêÿíèí áóíóí ãàðøûñûíû àëìàã øàíñûíûí îëà áèëÿúÿéè
ùÿð êÿñ ö÷öí úàâàá âåðèëìÿñè ÷ÿòèí ñóàë ùàëûíà ýÿëèá. Ìÿùç, áó
ùàäèñÿ ÍÀÒÎ ñèéàñÿòèíè äÿ äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãîéóá âÿ èëê äÿôÿ
áèð òåððîð ùöúóìóíó ùÿãèãè ùöúóì êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèá. 12
ñåíòéàáðäà, ùàäèñÿäÿí áèð ýöí ñîíðà ÍÀÒÎ Øóðàñû éûüûøàðàã 5-úè
ìÿääÿíè òÿòáèãåòìÿ ãÿðàðû âåðäè.
Áÿçÿí òåððîð÷óëàðûí ìÿãñÿäëÿðè îëäóãúà ôÿðäè ÿñàñëàðà ñþéêÿíÿ
áèëÿð. Ôÿðä áèð ùàäèñÿéÿ ýþðÿ ùèññ åòäèéè íàðàùàòëûüà åòèðàç îëàðàã

423
áó ìåòîäà áàø âóðà áèëÿð. Õöñóñèëÿ áó èíàíú ñèñòåìèíÿ ìÿíñóá
îëàí øÿõñëÿð þçëÿðèíè úÿìèééÿò ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿòëè ùåñàá åäèð
âÿ åäèëÿí ùàãñûçëûãëàðà âÿ ñÿùâëÿðÿ ãàðøû ùÿðÿêÿòÿ êå÷ìÿéè
òàïøûðûã êèìè ãÿáóë åäèð. Áó úöð øÿõñëÿð, ìÿñÿëÿí, Àìåðèêàéà
çÿðÿð âóðàðàã îíóí ñèéàñè, èãòèñàäè, òåõíîëîæè âÿ ùÿðáè öñòöíëöéöíÿ
ìåéäàí îõóìàüà ÷àëûøûð. Òàðèõäÿ àä ÷ûõàðàí áþéöê òåððîð÷óëàðäàí
×àããàë Êàðëîñ ìàúÿðà÷û ÿùâàë-ðóùèééÿñè èëÿ áèð íÿôÿð îëìàñûíà
áàõìàéàðàã, 1975-úè èëäÿ Âéàíàäà 11 þëêÿäÿí 11 íåôò íàçèðèíè
îüóðëàìàüà (ýèðîâ ýþòöðìÿéÿ) íàèë îëìóøäóð. Úÿìèééÿòäÿ ìàëèê
îëäóüó íöôóç îíó áó úöð àêñèéàëàðà ñöðöêëÿéÿí ÿí áþéöê àìèë èäè.
Êàðëîñ 1975-úè èëäÿêè ÷ûõûøûíäà 83 íÿôÿðè þëäöðìÿêëÿ þéöíöðäö.
Òåðîðóí áèð áàøãà ìöùöì ìÿíáÿéè äÿ äöíéàäàêû âàð-äþâëÿòèí
ÿäàëÿòñèç áþëöíìÿñèäèð. Õöñóñèëÿ «ñîéóã ìöóùàðèáÿ»íèí áàøà
÷àòìàñûíäàí ñîíðà îíó ÿâÿç åäÿí Øèìàë-Úÿíóá ãàðøûäóðìàñû
íöìóíÿñèíäÿ éîõñóë âÿ âàðëû ìèëëÿòëÿð àðàñûíäàêû ýÿëèð ôÿðãè
ýåòäèêúÿ àðòûð. Âàðëû äþâëÿòëÿð éîõñóë äþâëÿòëÿðèí ÿëåéùèíÿ ñöðÿòëÿ
âàðëàíûðëàð. Áó âÿçèééÿò êöòëÿëÿð àðàñûíäà öñéàí âÿ ãèéàì ÿùâàë-
ðóùèééÿñèíè àðòûðìàãäà, áèð ãèñèì èíñàíûí ëöêñ øÿðàèòäÿ éàøàìãäà
èêÿí äèýÿðëÿðèíèí òÿçéèã àëòûíäà éàøàìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ
ãàëìàñûíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê áó ÿäàëÿòñèç áþëöøìÿéÿ åòèðàç åòìÿê
ìÿãñÿäè èëÿ áÿçè èíñàíëàðûí áó úöð àêñèéàëàðäà èñòèôàäÿ åäÿúÿê ùàëà
ýÿëèð. Äöíéàíûí ÿí âàðëû þëêÿëÿðèíèí áèðëÿøäèéè «Ý-7»-íèí çèðâÿ
òîïëàíòûëàðûíäà ýåíèø åòèðàç àêñèéàëàðû âÿ áó àêñèéàëàðäà èíñàíëàðûí
ùÿëàê îëìàñû áóíó ñöáóò åäèð. Áó ìÿíàäà, òåððîð «çÿèôèí ñèëàùû»
êèìè ãÿáóë åäèëèð. ßñàñ òåðððîð÷ó àêñèéà íþâëÿðè àäàì îüóðëàìàã
(êèäíàïïèíý), òÿééàðÿ ÿëÿ êå÷èðìÿê (ùèæàúêèíý), ñóè-ãÿñä
(àññàñèíàòèîí) âÿ òÿõðèáàò úÿùäëÿðè êèìè ÷îõ ìÿíáÿ òÿëÿá åòìÿéÿí
àêñèéàëàðäûð. Òåððîð÷óëàð ñàü âÿ éà ñîë èäåîëîæè áàõûøëàðà ìàëèê îëà
áèëÿðëÿð. Ìÿñÿëÿí, 1980-úè èëäÿí áÿðè Ïåðóäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí
ìàðêñèñò áèð òÿøêèëàò îëàí «Èøûãëû éîë» àäëû òåððîð òÿøêèëàòûíûí ëèäåðè
Ìàíóàë À.Ãóçìàíûí 1992-úè èëäÿ ùÿáñ îëóíìàñû èëÿ òÿøêèëàò ìÿùâ
åäèëìèøäèð.
Òåððîðèçìèí àðõàñûíäàêû äèýÿð áèð ìîòèâàñèéà öíñöðö èñÿ áÿçè
åòíèê ãóðóìëàðûí ìþâúóä ùàêèìèééÿòäÿí èôðàò äÿðÿúÿäÿ íàðàçû
îëìàëàðûäûð. Ïÿíúàáûí ìöñòÿãèëëèéè íàìèíÿ ìöáàðèçÿ àïàðàí ñèíêõ

424
ñåïàðàò÷ûëàðû, Èñïàíèéàíûí øèìàëûíäàêû Áàñê òåððîð÷óëàðû,
Èðëàíäèéàíûí ìöñòÿãèëëèéè ö÷öí ìöáàðèçÿ àïàðàí ÛÐÀ, Øðè-
Ëàíêàäàêû Òàìèë Àçàäëûã Úÿáùÿñè, Êàíàäàäàêû Êâåáåê Àçàäëûã
Úÿáùÿñè áóíëàðäàí áèð íå÷ÿñèäèð. Áó úöð òÿøêèëàòëàðûí áÿçèëÿðè òàì
ìöñòÿãèëëèê ÿâÿçèíÿ áÿçÿí äàùà ÷îõ ìóõòàðèééÿò íàìèíÿ
ìöáàðèçÿ åäÿ áèëÿðëÿð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, èñëàì ôóíäàìåíòàëèçìèí äÿ åòíèê òÿìàéöëëö
òåððîðóí áàøãà áèð íþâö îëäóüó öçÿðèíäÿ äàéàíûðëàð. Áó úöð
òÿøêèëàòëàðûí òÿëÿáëÿðè àäÿòÿí, þç þëÿêëÿðèíäÿ äàùà ÷îõ ñîñèàë
èñëàùàòëàð àïàðûëìàñûíû âÿ ìåòîäëàðûí èñëàì ãàéäàëàðûíà äàùà áàüëû
îëìàëàðûíû òÿìèí åòìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíìèø îëìàñûäûð. Áó úöð
òÿøêèëàòëàð âàõòàøûðû Ãÿðáäÿ àêñèéàëàðà ÿë àòñà äà, áóíëàðäàí ÿí ÷îõ
ÿêñ-ñÿäà âåðÿíè 1993-úö èëäÿ Öìóìäöíéà Òèúàðÿò Ìÿðêÿçèíÿ
ãàðøû òÿøêèë åäèëÿí ùöúóì îëìóøäó. Ìèñèðëè ðàäèêàëëàð äà ÀÁØ
ùþêóìÿòèíÿ ýåíèø éàðäûìëàð åäèëìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã
ìÿãñÿäèëÿ àêòëàð òþðÿòìèøäè. Åéíè øÿêèëäÿ Öñàìÿ áèí Ëàäåíèí äÿ
àðàëàðûíäà îëäóüó Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíëû òåððîð÷óëàð äà ÀÁØ-ûí
îíëàðûí þëêÿëÿðèíè òÿðê åòìÿñè ö÷öí òåððîðà ÿë àòäûãëàðûíû äèëÿ
ýÿòèðèáëÿð.

Äþâëÿò ùèìàéÿëè òåððîðèçì

Áåéíÿëõàëã àëÿì òÿðÿôèíäÿí òåððîðóí ùÿð íþâö ãûíàíûð âÿ

ëÿíÿòëÿíèð. ×öíêè òåððîðèçì ãåéðè-ÿõëàãè ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åäèð
âÿ áÿøÿðè äÿéÿðëÿðè ïîçóð. Ëàêèí ñàäÿúÿ áÿçè ãðóïëàðûí äåéèë, áÿçè
äþâëÿòëÿðèí áåëÿ ìÿãñÿäëÿðèíÿ òåððîð÷ó ìåòîäëàðà íàèë îëìàüà
÷àëûøäûãëàðû áèð ùÿãèãÿòäèð. Äþâëÿòëÿðèí òåððîðèçìè áèð âàñèòÿ êèìè
èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè ö÷ ôîðìàäà îðòàéà ÷ûõûð: 1) äþâëÿòèí áèðáàøà þç
õàëãû âÿ éà áèð áàøãà õàëãà ãàðøû ýöú òÿòáèã åòìÿñè; 2) äþâëÿòèí
áèðáàøà þç êÿøôèééàò ãóðóìëàðû òÿðÿôèíäÿí áàøãà þëêÿëÿðäÿ
òåððîð÷óëóã ôÿàëèééÿòëÿðè àïàðìàñû; 3) äþâëÿòèí äèýÿð òåððîð÷ó
òÿøêèëàòëàðëà ÿìÿêäàøëûã åäÿðÿê, éà äà îíëàðà äÿñòÿê âåðÿðÿê
îíëàðûí âàñèòÿñèëÿ ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàüà ÷àëûøìàñûäûð.
Áóíëàðäàí áèðèíúèñèíÿ âàõòàøûðû ðàñò ýÿëèíñÿ äÿ, äþâëÿòëÿðèí áó
òÿäáèðëÿðèíèí òåððîðèçì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèá-

425
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿéÿúÿéè ìÿñÿëÿñèíäÿ áèð êîíñåíñóñ ùÿëÿêè
éîõäóð. Äþâëÿòèí áó úöð àêñèéàëàðû áÿçÿí ñîéãûðûìû êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëäèéè ùàëäà, áÿçÿí äàõèëè ñàáèòëèéè ãîðóìàã ìÿãñÿäëè
îëäóüó èääèà åäèëìÿêëÿ ãàíóíèëÿøäèðèëìÿéÿ ÷àëûøûð. 1973-úö èëäÿ
Àëåíäåéÿ ãàðøû ýåíåðàë Àóãóñòî Ïèíî÷åò òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë îëóíàí
ùÿðáè ÷åâðèëèø çàìàíû ðÿñìè ãåéäëÿðÿ ýþðÿ 20 ìèí íÿôÿð ùÿëàê
îëìóøäó.
Äþâëÿòèí áèðáàøà þç êÿøôèééàò ãóðóìëàðû âàñèòÿñèëÿ âÿ éà áàøãà
áèð þëêÿéÿ àèä òåððîð÷ó ãðóïëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê áèð ñûðà
ìÿãñÿäëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøìàñû éåíè áèð ùàäèñÿ äåéèë.
Ìÿñÿëÿí, 28 èéóí 1914-úö èëäÿ Àâñòðèéà âÿëèùÿäè øàùçàäÿ
Ôåðäèíàíäûí Ãàâðèë Ïðèíñèï àäëû áèð ñåðá øîâèíèñòè òÿðÿôèíäÿí
þëäöðöëìÿñèíèí àðõàñûíäà ñîíðàäàí ñåðá êÿøôèééàòûíûí äàéàíäûüû
ìÿëóì îëìóøäó. Ïèíî÷åòè òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë åäèëÿí ÷åâðèëèøèí äÿ
òàì øÿêèëäÿ ÌÊÈ (ÚÛÀ) òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíäèéè èääèà åäèëìèøäèð.
Ëàêèí êÿøôèééàò ãóðóìëàðû âàñèòÿñèëÿ òÿøêèë åäèëÿí âÿ éà ùèìàéÿ
åäèëÿí òåððîð àêòëàðûíäà ùÿãèãè òÿøêèëàò÷ûëàð îðòàéà ÷ûõìûð âÿ éà
áóíëàðûí êÿøôèééàò ãóðóìëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿðè èääèàëàðäàí î òÿðÿôÿ
ýåòìèð. Áó ìÿñÿëÿäÿ ãÿòè ñöáóòëàðû ÿëäÿ åòìÿéèí ÷ÿòèíëèéè áó úöð
òåððîð àêòëàðûíûí åëìè àðàøäûðìàëàðà ìþâçó îëìàñûíû ÷ÿòèíëÿøäèðèð.
Àçÿðáàéúàíäà òþðÿäèëÿí áèð ÷îõ òåððîð àêòëàðûíûí èñòèíòàãû
çàìàíû ñöáóò îëóíìóøäóð êè, áó úèíàéÿòëÿðäÿ Åðìÿíèñòàí
êÿøôèééàò îðãàíëàðûíûí áèðáàøà ÿëè îëóá. Áó èñÿ Åðìÿíèñòàíûí
äà äþâëÿò ùèìàéÿëè òåððîðèçìÿ ÿë àòäûüûíû ýþñòÿðèð.
Áóíóíëà éàíàøû, õöñóñèëÿ «ñîéóã ìöùàðèáÿ» äþâðëÿðèíäÿ ùÿð èêè
áëîê þëêÿëÿðè äÿ ðÿãèá áëîêó çÿèôëÿòìÿê âÿ ïàð÷àëàìàã âÿ éà áèð
þëêÿäÿêè þç ëåùèíÿ îëàí áèð ãðóïó ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðÿðÿê òÿñèð
ñàùÿñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ áó ìåòîäà ÿë àòäûãëàðû
ìÿëóìäóð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ äþâëÿòëÿð åéíè øÿêèëäÿ áó ìÿãñÿäëÿ áèð
ñûðà òåððîð òÿøêèëàòëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ åòäèëÿð âÿ îíëàðëà ÿìÿêäàøëûã
åòäèëÿð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ îíëàðà ìàëèééÿ âÿ ñèéàñè äÿñòÿê âåðäèëÿð,
îíëàðà ñûüûíàúàã âÿ òÿøêèëàòëàíìà øÿðàèòè éàðàòäûëàð. Áóíëàðäàí
ÿëàâÿ, äèýÿð þëêÿëÿðäÿêè ùåýåìîí ùàêèìèééÿòëÿðÿ ãàðøû öñéàí
ñÿâèééÿñèíäÿ ñåïàðàò÷û ãðóïëàðäàí, äèýÿð òÿðÿôäÿí «àçàäëûã
äþéöø÷öëÿðè»íäÿí þç ìàðàãëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê, äèýÿð ìèëëÿòëÿðè
426
ïàð÷àëàìàã âÿ éà çÿèôëÿòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åòäèëÿð âÿ éà áèð
áàøãà ùåñàáëà áóíëàðà ùÿðáè âÿ ñèéàñè äÿñòÿê âåðäèëÿð. Ëàêèí áöòöí
áóíëàðû éà îëäóãúà ìÿõôè øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðäèëÿð âÿ éà ìöäàôèÿ
îëóíàñû òÿðÿôè âàðñà äà, ÿõëàãè âÿ ÿùâàë-ðóùèééÿëè öíñöðëÿðëÿ
ÿñàñëàíäûðàðàã áÿéàíàò âåðìÿê éîëóíó òóòäóëàð. Ëàêèí äþâëÿòëÿðèí
áó úöð ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê äèýÿð ùþêóìÿòëÿð öçÿðèíäÿ
òÿñèð ôîðìàëàøäûðìàüà ÷àëûøìàëàðû âÿ éà îíëàðäàí áèð ñûðà ýöçÿøòëÿð
ãîïàðäûãëàðû âÿ éàõóä áèð ñûðà ñèéàñÿòëÿð àïàðìàüà ìÿúáóð
åòäèêëÿðè ìÿëóìäóð. Ìÿñÿëÿí, Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû Äàüëûã
Ãàðàáàüäà, Àáõàçèéàäà, Úÿíóáè Îñåòèéàäà òåððîðèçìè
äÿñòÿêëÿéÿðÿê Àçÿðáàéúàí âÿ Ýöðúöñòàíà ãàðøû âàõòàøûðû òÿçéèãëÿð
åòìÿêäÿ, áåëÿëèêëÿ äÿ Úÿíóáè Ãàôãàçû íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàìàüà
÷àëûøìàãäàäûð.
Áÿçè äþâëÿòëÿð òåððîð÷ó òÿøêèëàòëàðû äÿñòÿêëÿñÿëÿð áåëÿ áóíó
ýèçëÿòìÿê âÿ éà îíëàðëà ÿëàãÿëÿðè îëìàäëûüûíû áÿéàí åòìÿê
åùòèéàúû äóéóðëàð. Ëàêèí áó ìÿõôèëèê âÿ ýèçëÿòìÿ ôÿàëèééÿòëÿðè áÿçè
ùàëëàðäà óüóðñóç îëóð. Èíýèëèñ ðÿñìèëÿðè 1986-úû èëäÿ «Åë-Àë» ùàâà
éîëëàðûíà ìÿõñóñ Èñðàèë òÿééàðÿñèíÿ áîìáà éåðëÿøäèðèëìÿñè èøèíÿ
ãàðûøàí ñóðèéàëû äèïëîìàòû þëêÿäÿí ÷ûõàðìûøäûð. Áó ùàäèñÿ
Èíýèëòÿðÿäÿí ñîíðà ÀÁØ âÿ Àëìàíèéà Ôåäåðàòèâ Ðåñïóáëèêàñûíûí
äà åéíè éîëó òóòàðàã Ñóðèéà èëÿ äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿðèíè êÿñìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëìóøäóð. 1986-úû èëäÿ Ãÿðáè Áåðëèíäÿ áèð äèñêîéà ãîéóëàí
âÿ èêè àìåðèêàëûíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëàí áîìáàíûí ëèâèéàëû ðÿñìè
âÿçèôÿëèëÿð òÿðÿôèíäÿí éåðëèÿøäèðèëäèéèíè ÿñàñ ýÿòèðÿðÿê ÀÁØ áóíà
éåíè ìåòîäëà, Ãÿääàôèíèí âÿ àèëÿñèíèí îëäóüó Òðèïîëè øÿùÿðèíè
áîìáàðäìàí åòìÿêëÿ úàâàá âåðìèøäè. Ãÿääàôèíèí õèëàñ îëìàñûíà
áàõìàéàðàã, ùöúóì çàìàíû êè÷èê ãûçû þëìöøäö.
«Ñîéóã ìöùàðèáÿ» äþâðöíäÿ Øÿðã áëîêó þëêÿëÿðèíäÿí
Áîëãàðûñòàíûí äà åéíè øÿêèëäÿ òåððîð÷ó òÿøêèëàòëàðû ùèìàéÿ åòäèéè âÿ
éà áèðáàøà òåððîð àêòëàðûíäà èøòèðàê åòäèéè Ãÿðá ìÿòáóàòûíäà òåç-òåç
þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ñîâåò Èòòèôàãûíûí þçö áèðáàøà áó àêòëàðû
òþðÿòìÿêëÿ éàíàøû, Ñóðèéà, Ëèâèéà âÿ Èðàã êèìè þëêÿëÿðÿ âåðäèéè
ñèëàùëàðëà áó äþâëÿòëÿðèí òåððîð÷ó òÿøêèëàòëàðëà ÿëàãÿëðèíè ùèìàéÿ
åòìèøäèð. Ãÿðá áëîêóíäàêû ÀÁØ-ûí âÿçèééÿòè äÿ áóíäàí î ãÿäÿð
ôÿðãëè îëìàéûá. ÀÁØ-ûí áó úöð àêñèéàëàðà ýèðèøìÿñè ÿñàñÿí, 1961-úè

427
èëäÿí áàøëàéûð. ÀÁØ ùþêóìÿòè êóáàëû êþíöëëö ãà÷ãûíëàðûí äà
äÿñòÿéè èëÿ Ô.Êàñòðîíó äåâèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ýèðèøäèéè àêñèéà
òàðèõÿ «Äîíóçëàð êîðôÿçè ôèàñêîñó» êèìè äöøöá. Åéçåíùàóåð
äþâðöíäÿ ïëàíëàøäûðûëàí âÿ Êåíåäèíèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ
òÿòáèã åäèëÿí áó àêñèéàíûí óüóðñóç îëìàñûíäàí ñîíðà, 1962-úè èëäÿ
áó äÿôÿ Êàñòðîéà ãàðøû áèð ñóè-ãÿñäëÿð ïëàíëàøäûðûëìûø, ëàêèí
óüóðñóçëóüà äö÷àð îëìóøäóð.
1979-úó èëèí äåêàáðûíäà ßôãàíûñòàíäàêû õàîñäàí èñòèôàäÿ åäÿí
ÑÑÐÈ-íèí áó þëêÿíè èøüàë åòìÿñèíäÿí ñîíðà ßôãàíûñòàíäà Ñîâåò
ùèìàéÿñèíäÿ éàðàäûëàí «îéóíúàã ùàêèìèééÿò»ëÿ õàëã àðàñûíäà
óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè áàøëàíìûøäûð. ÀÁØ
áó âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíäÿ Ñîâåò ãöâââÿëÿðèíÿ ãàðøû âóðóøàí
èñëàì÷û ãöââÿëÿðÿ áþéöê ùÿúìäÿ ñèëàù âÿ ïóëëà éàðäûì åòìÿéÿ
áàøëàìûøäûð.
Áó úöð àêòëàðûí áþéöê äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿ òþðÿäèëìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã, èíäèêè äþâðäÿ áóíëàðûí «ãóëäóð» êèìè ãèéìÿòëÿí-
äèðèëÿí áÿçè äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë åäèëäèéè âÿ ùèìàéÿ
îëóíäóüó èääèà åäèëèð âÿ áó äþâëÿòëÿðèí ìþâãåëÿðèíèí áåéíÿëõàëã
àëÿì òÿðÿôèíäÿí èéðÿíú âÿ ãÿáóëåäèëìÿç îëäóüó âóðüëàíìàãäàäûð.
Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ ÀÁØ Äþâëÿò Äåïàðòàìåíòè Êóáà, Èðàí, Ëèâèéà,
Øèìàëè Êîðåéà âÿ Ñóðèéàíû, 1993-úö èëäÿí åòèáàðÿí èñÿ Ñóäàíû
òåððîðó äÿñòÿêëÿéÿí äþâëÿòëÿð ñèéàùûñûíà ñàëìûøäûð. ÀÁØ òÿðÿôèíäÿí
òåððîð÷óëóüó ùèìàéÿ åòäèêëÿðè åùòèìàëû èëÿ «ãóëäóð» äþâëÿòëÿð êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí áó äþâëÿòëÿð éà áèðáàøà þç ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðèíÿ
áó úöð àêòëàð òþðÿòìÿéè òàïøûðûðëàð, éà äà õöñóñè òåðððîð÷ó
ãðóïëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
Øèìàëè Êîðåéà ñÿëàùèééÿòëèëÿðèíèí Úÿíóáè Êîðåéàíûí éöêñÿê
âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíè 1983-úö èëäÿ Ðàíãîíäà áèð èø òîïëàíòûñûíäà
îëàðêÿí êöòëÿâè øÿêèëäÿ ãÿòëÿ éåòèðìÿéè ïëàíëàøäûðäûãëàðû èääèà
åäèëìèøäèð. 1988-úè èëäÿ Ëèâèéà êÿøôèééàòûíûí ÿìÿêäàøëàðûíûí «Ïàí-
Àì» òÿééàðÿñèíè ÿëÿ êå÷èðèëìÿñèíäÿ áèðáàøà ðîë îéíàäûãëàðû îðòàéà
÷ûõìûøäûð. Ñîí íÿòèúÿäÿ õöñóñè òåððîð òÿøêèëàòëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã
äþâëÿòèí ñÿëàùèééÿòëèëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òåððîð÷óëóã
àêòëàðû áèð ãÿäÿð áàøãàäûð. Èðàíûí ùèìàéÿ åòäèé øèÿëÿð Ëèâàíûí
ïàéòàõòû Áåéðóòäàêû ÀÁØ ñÿôèðëèéèíè áîìáàëàìàãäà âÿ éåíÿ 1983-

428
úö èëäÿ åéíè øÿùÿðäÿ éåðëÿøÿí ÀÁØ ïèéàäàëàðûíà ùöúóì åòìÿêäÿ
ýöíàùëàíäûðûëìûøäûð. Ñóðèéà íÿçàðÿòèíäÿêè Áåêàà âàäèñèíäÿí ýÿëÿí
òåððîð÷óëàð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëÿí ïàðòëàéûø íÿòèúÿñèíäÿ 250 ÀÁØ
ÿñýÿðè ùÿëàê îëìóøäóð. Ëèâèéà ùþêóìÿòèíèí äÿ ÀÁØ-äà ïàðòëàéûø
âÿ ñóè-ãÿñä àêòëàðû òþðÿòìÿê ö÷öí áèð Àìåðèêà òåððîð òÿøêèëàòû èëÿ
2,5 ìèëéîí äîëëàðà ðàçûëàøäûüû èääèà åäèëìèøäèð.
Äþâëÿò ùèìàéÿëè òåððîðèçìèí ùÿäÿôè ÷îõ âàõò áèð áàøãà äþâëÿò
îëìàéà äà áèëÿð. 1985-úè èëäÿ Ôðàíñà ñÿëàùèééÿòëèëÿðè Ôðàíñà
ùþêóìÿòèíèí Ôðàíñûç Ïîëèíåçèéàñûíäà íöâÿ ñûíàüû ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàüà ÷àëûøàí «Ãðèíïèñ»ÿ ìÿõñóñ áèð
ýÿìèíè Éåíè Çåëàíäèéà äÿíèç ñÿðùÿäëÿðèíäÿ ïàðòëàòìàëàðû ôÿðãëè
àêòëàðûí äà òþÿðäèëäèéèíè ýþñòÿðÿí áèð ìèñàëäûð. ßñëèíäÿ áó úöð
ãàíóíè îëìàéàí ìåòîäëàðëà íÿòèúÿ ÿëäÿ åòìÿê âÿ éà ìÿãñÿäÿ
÷àòìàã ìöêöí îëìàäûüû ùàëäà äþâëÿòëÿðè áó úöð àääûìëàðäàí
÷ÿêèíäèðìÿê äÿ ÷îõ àñàí îëìóð. Î ùàëäà íèéÿ áÿçè äþâëÿòëÿð
òåððîðèçìè áèð âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åòìÿê åùòèéàúû äóéóðëàð âÿ
îíäàí ÷ÿêèíìèðëÿð? Áó ñóàëûí úàâàáûíäà áó úöð äþâëÿòëÿðèí àäÿòÿí,
çÿèô îëàí ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðè îëìàëàðû âÿ ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã
ö÷öí ýöúëö ùÿðáè èìêàíëàðà ìàëèê îëìàìàëàðû, äîëàéûñû èëÿ ðàäèêàë
ùåñàá åäèëÿúÿê ìÿãñÿäëÿðèíÿ êëàññèê ìåòîäëàðëà ÷àòìàëàðûíûí
ìöìêöíñöç îëäóüóíó áàøà äöøìÿëÿðèíèí ñÿáÿá îëäóüó èðÿëè
ñöðöëöð. Áó èääèà ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äþâëÿò ùèìàéÿëè òåððîðèçì àêòëàðû áèð
ãÿäÿð áó äþâëÿòëÿðèí çÿèô òÿøêèëàòëàíìà ñèñòåìèíÿ äÿ èøàðÿ åäèð.
Áóíóíëà éàíàøû, áó äþâëÿòëÿð ùÿì äÿ äöíéàíû þç éàõøû èøëÿðèíÿ âÿ
ùÿãèãÿòëÿðèíÿ èíàíäûðà áèëìÿìÿê ÷ÿòèíëèéè ÷ÿêÿí äþâëÿòëÿðäèð.
ßýÿð äîüóðäàí äà òåððîð çÿèô äþâëÿòëÿðèí öñóëóäóðñà áÿñ îíäà
ÀÁØ, êå÷ìèø ÑÑÐÈ âÿ Ãÿðáèí èíêèøàô åòìèø þêÿëÿðèíèí áó öñóëà ÿë
àòìàëàðû íåúÿ èçàù åäèëÿúÿê?
Áÿçè ìöòÿõÿññèñëÿð òåððîðèçìèí äÿ äþâëÿòëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ
åäèëÿí äèýÿð çîð òÿòáèã åòìÿê âÿ ýöú öíñöðëÿðè êèìè áèð íþâ
ìöùàðèáÿ ìåòîäó îëäóüó ãÿáóë åòìÿéèí öçÿðèíäÿ äàéàíûðëàð.
Ëàêèí áóðàäà ÿñë ÿùÿìèééÿòëè ôÿðãèí ðÿãèáÿ ùàçûðëûã èìêàíû
âåðìÿìÿñè, êöòëÿëÿðè øîêà ñàëìàã, òÿñàäöôèëèéÿ ìàëèê îëìàñû âÿ
÷îõ âàõò ýöíàùñûç âÿ ñèëàùñûç èíñàíëàðûí ùÿäÿô ñå÷èëìÿñè îëäóüó
íÿçÿðäÿí ãà÷ûðûëìàìàëûäûð. Äþâëÿò òåððîðèçìèíè íÿçàðÿò àëòûíà

429
àëìàã àñàí äåéèë. ×öíêè «ãóëäóð» äþâëÿòëÿð êèìè àäëàíäûðûëàí
òåððîðèçìÿ ÿë àòàí âÿ éà áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí äþâëÿòëÿð
ôÿàëèééÿòëÿðèíè éåíÿ ìÿõôèëèê äàõèëèíäÿ äàâàì åòäèðìÿ ìåéëèíäÿ
îëóðëàð. Áó ìÿñÿëÿäÿ èíäèéÿ ãÿäÿð ýþñòÿðèëÿí úÿùäëÿðèí áó èøÿ
éàðàìàäûüû ìöøàùèäÿ åäèëìèøäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿ íÿòèúÿ àëìàã ö÷öí
áó úöð äþâëÿòëÿðèí áèðáàøà þçëÿðèíèí òåððîðèçìäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ
ãÿðàð âåðìÿëÿðè ëàçûìäûð. Øèìàëè Êîðåéà 1994-úö èëäÿí áÿðè íöâÿ
ñèëàùû èñòåùñàë åòäèéè èääèàëàðû âÿ 1996-úû èëäÿ Úÿíóáè Êîðåéàéà
ãàðøû õöñóñè òÿéèíàòëûëàðûí ùöúóìóíó ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ
ýöíàùëàíäûðûëäûüû ùàëäà, Úÿíóáè Êîðåéà èëÿ ÿëàãÿëÿðèíè èíêèøàô
åòäèðìÿê ö÷öí äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðû ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ úÿùä åäèð.
Ñóðèéà èñÿ 1998-úè èëäÿ òåððîð÷óëóüó ùèìàéÿ åòìÿìÿê âÿ
þëêÿñèíäÿ òåððîð÷óëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ èìêàí âåðìÿìÿê
ìÿñÿëÿñèíäÿ Òöðêèéÿ èëÿ ÿìÿêäàøëûüà ùàçûð îëìàã ùàãäà ãÿðàð
ãÿáóë åòäèéèíè áÿéàí åìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, Ñîâåò Èòòèôàãûíûí
äàüûëìàñû òåððîðèçìèí ìöùöì äÿñòÿéèíè àðàäàí ãàëäûðìûøäûð.
Áóíóí ÿâÿçèíäÿ, Èðàíûí ùÿëÿ äÿ Ëèâàíäàêû òÿøêèëàòëàðû ùèìàéÿ
åòäèéè èääèà åäèëèð. Åéíè øÿêèëäÿ äÿ áàøäà ÀÁØ îëìàãëà áèð ñûðà
Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí äÿ Òöðêèéÿäÿ ÏÊÊ òåððîð òÿøêèëàòûíûí
äÿñòÿêëÿäèéè èääèàëàð àðàñûíäàäûð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, Íèêàðàãóà äà 1979-úó èëäÿ Ñîìîçà
ùàêèìèééÿòèíèí äåâðèëìÿñèíäÿí ñîíðà, Ñàíäèíèñòàéà ãàðøû ÚÛÀ
òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë åäèëÿí âÿ Êîíòðàëàð òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí ïàðòèçàí
ìöùàðèáÿñèíè ñèéàñè, ùÿðáè âÿ ìàëèééÿ úÿùÿòäÿí ùèìàéÿ åòìèøäèð.
Áó þëêÿíèí äÿ èêèíúè Êóáà îëìàñûíûí ÀÁØ-ûí ìèëëè ìàðàãëàðûíà
çèää îëäóüóíó ãÿáóë åäÿí Ðåéãàí ùàêèìèééÿòè Ñàíäèíèñòà
ùàêèìèééÿòèíè äåâèðìÿê ö÷öí íÿ ëàçûìäûðñà åòìÿéÿ ùàçûð
îëäóüóíó ýþñòÿðèá. ÀÁØ-ûí Íèêàðàãóà äÿíèç ñÿðùÿäëÿðèíäÿêè
áþëýÿíè ìèíàëàìàñû Ùààãà Ìÿùêÿìÿñè òÿðÿôèíäÿí úèíàéÿò êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëäèêäÿí ñîíðà ÀÁØ ùàêèìèééÿòè ìèíàëàìà
ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðñà äà, äèýÿð àêñèéàëàðûíû äàâàì åòäèðäè. ÀÁØ-
ûí Ðåéãàí äþâðöíäÿ ìÿõôè ÿìÿëèééàòëàðà öñòöíëöê âåðäèéè áó
èëëÿðäÿ õöñóñèëÿ ïîëêîâíèê Îëèâåð Íîðò âÿ àäìèðàë Úîí
Ïîèíäåêñòåðèí àäëàðû ãàáàüà ÷ûõûðäû. Áó øÿõñëÿð Èðàí ùàêèìèééÿòè
èëÿ ýèðèøäèêëÿðè ìÿõôè ñþâäÿëÿøìÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Èðàãà ãàðøû

430
ìöùàðèáÿ àïàðàí áó þëêÿéÿ ñèëàù âåðìÿëè, Èðàí èñÿ Ëèâàíäàêû
òÿñèðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê àìåðèêàëû ýèðîâëàðûí àçàä åäèëìÿñèíÿ
êþìÿê ýþñòÿðìÿëè èäè. Áåëÿëèêëÿ, ùÿëÿ ýèðîâëàð àçàä åäèëìÿäÿí
Èðàíà ñèëàù ýþíäÿðèëìÿñèíÿ áàøëàíäû. Áó àðàäà ýèðîâëàðûí ö÷ö àçàä
åäèëñÿ äÿ, ö÷ íÿôÿðè òåððîð÷óëàðûí ÿëèíäÿ ñàõëàíûðäû. Åëÿ áó âàõò
ÀÁØ Èðàíà 2000 ÿäÿä ÒÎW òàíê ÿëåéùèíÿ ðàêåò ñàòäû. 1985-1986-
úû èëëÿð àðàñûíäà Èðàíà ñàòûëàí ñèëàùëàð Èñðàèë âàñèòÿñèëÿ ýþíäÿðèëèðäè.
Áó ìÿãñÿäëÿ áó ñèëàùëàð ÿââÿëúÿ Èñðàèëèí åùòèéàòëàðûíäàí òÿìèí
åäèëäè. Àíúàã Èðàíûí áó ñèëàùëàð ö÷öí 30 ìèëéîí äîëëàð þäÿìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã Èñðàèë ÀÁØ ùþêóìÿòèíÿ ñàäÿúÿ 18 ìèëéîí äîëëàð
þäÿìèøäè. Áó ïóëëàð Èñâå÷ðÿäÿ Ïîèíäåêñòåð âÿ Íîðò àäûíà à÷ûëìûø
ìÿõôè ùåñàáà êå÷èðèëèðäè. Ïóëëàð Êîíãðåñèí ùþêóìÿòèí Êîíòðàëàðëà
ÿëàãÿñèíè ãàäàüàí åäÿí ãÿðàðûíà áàõìàéàðàã Êîíòðàëàðà
ýþíäÿðèëÿúÿêäè. Ëàêèí ñîíðàäàí áó ïóëëàðûí Êîíòðàëàðà äà
÷àòìàäûüû ìÿëóì îëäó. Ùàäèñÿäÿí õÿáÿðè îëìàäûüûíû áÿéàí åäÿí
ÚÛÀ ðÿùáÿðè Óèëéàì Êàñåéèí áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà òóòóëäóüó áåéèí
õÿð÷ÿíýèíäÿí õèëàñ îëà áèëìÿäèéè ö÷öí áó èøÿ êÿøôèééàòûí ùàíñû
äÿðÿúÿäÿ ãîøóëäóüóíó þéðÿíìÿê îëìàäû. Áó ãàðûøûã âÿ ìöðÿêêÿá
ÿëàãÿëÿð ÀÁØ úÿìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí ÷àøãûíëûãëà ìöøàùèäÿ
åäèëÿðêÿí, áöòöí áóíëàðû ÀÁØ-ûí ìàðàãëàðû ö÷öí åòäèéèíè ñþéëÿéÿí
Ðåéãàí ùàäèñÿíèí ìÿñóëèééÿòèíè þç öñòöíÿ ýþòöðäö.

Òåððîðèçìèí ÿëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿð

Òåððîðèçìèí ìÿãñÿäè ìþâúóä ñèéàñè ñèñòåìè, ùàêèìèééÿò

ãóðóëóøóíó âÿ ñèéàñÿòè äÿéèøäèðìÿê îëñà äà, áó ìÿãñÿäëÿðèí î
ãÿäÿð äÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿäèéè ìöøàùèäÿ åäèëèð. ßââÿëäÿ âåðèëÿí
íöìóíÿëÿðèí ùå÷ áèðèíäÿ ùÿëàê îëàí ñèéàñè ëèäåðëÿðèí éåðèíÿ
ýÿëÿíëÿð ôÿðãëè ñèéàñÿò éöðöòìÿéèáëÿð, òàì ÿêñèíÿ îëàðàã òåððîð
àêòûíû òÿøêèë åäÿíëÿðèí ÿëåéùèíÿ àïàðûëàí ñèéàñÿòëÿ ýöíäÿìÿ
÷ûõûáëàð. ×öíêè 1884-úö èë òåððîð ùàäèñÿñèíäÿí ñîíðà ùàêèìèééÿòè
òÿùâèë àëàí ÛÛÛ Àëåêñàíäðëà àâòîðèòàð ñèñòåìäÿ ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê
îëìàäûüû êèìè, áóíäàí ñîíðà Ðóñèéàäà éÿùóäèëÿðÿ ãàðøû åòèðàçëàð
äàùà äà ýåíèøëÿíìèøäèð. Àâñòðèéà èñÿ ñóè-ãÿñä ùàäèñÿñèíäÿí ñîíðà
Ñåðáèéàéà êÿñêèí óëòèìàòóì ýþíäÿðÿðÿê áó þëêÿéÿ ãàðøû ìöùàðèáÿ

431
åëàí åòìèøäè. Êåíåäè ùÿëàê îëàíäàí ñîíðà îíóí éåðèíÿ êå÷ÿí âèòñå-
ïðåçèäåíò Úîíñîí èñÿ äàùà êÿñêèí ñèéàñÿò éöðöäÿðÿê þëêÿíè
Âéåòíàì áàòàãëûüûíà ñöðöêëÿìèøäèð. 1984-úö èëäÿ Èíäðà Ãàíäèíèí
éåðèíÿ ýÿëÿí Ðàúèâ Ãàíäèíèí äÿ ñèéàñÿòèíäÿ ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê
îëìàéûá, þëêÿíèí ôåäåðàë äåìîêðàòèê ñèñòåìèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð
äÿéèøèêëèê ýöíäÿìÿ ýÿëìÿéèá.
Òåððîð÷óëàðûí íàäèð ùàëëàðäà óüóðëó îëäóãëàðû ýþðöíöð.
Äîñòëàðûíû ùÿáñäÿí õèëàñ åòìÿê, ïóë ö÷öí àäàì îüóðëàìàã, áàíê
ñîéìàã âÿ òÿééàðÿíè âóðóá ñàëìàã òåððîð÷óëàð ö÷öí òàêòèêè óüóðëàð
êèìè ãÿáóë åäèëñÿ äÿ, áèð ðåýèîíóí ìöñòÿãèëëèéÿ âÿ éà
ìóõòàðèééÿòÿ ãîâóøìàñûíû âÿ éà ùþêóìÿòèí äåâðèëìÿñèíè òÿìèí
åòìÿê êèìè ñòðàòåæè óüóðëàð ÿëäÿ åäèëäèéè ìöøàùèäÿ îëóíìóð.
Èäåîëîæè ñÿáÿáëÿðÿ ñþéêÿíÿí òåððîðèçìèí óüóðëó îëäóüóíó
ñþéëÿìÿê îëìàç. Õöñóñèëÿ «ñîéóã ìöùàðèáÿ» äþâðöíäÿ Ãÿðá
áëîêó þëêÿëÿðèíäÿêè ñîë÷ó òåððîð÷ó òÿøêèëàòëàðûí ýåíèø
ôÿàëèééÿòëÿðèíèí áó þëêÿëÿðäÿ ùÿð ùàíñû áèð ðåæèì äÿéèøèêëèéèíÿ éîë
à÷ìàäûüû ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Òåððîð òÿøêèëàòëàðûíûí ìÿãñÿäëÿðè éàëíûç þçöíöòàíûòìà âÿ
èúòèìàèééÿòèí äèããÿòèíè úÿëá åòìÿ äÿ îëà áèëÿð. Õöñóèëÿ êöòëÿâè
èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èëÿ áó úöð ùàäèñÿëÿðè ýåíèø êöòëÿëÿðÿ
÷àòäûðäûüû ö÷öí àêñèéàíû êå÷èðÿíëÿð þçëÿðèíèí òÿáëèüàò áàõûìûíäà
ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìûø îëóðëàð. Òåððîð òÿøêèëàòëàðû àêòû òþðÿòìÿ
ñàáÿáëÿðèíè ÷àòäûðìàã, þçëÿðèíèí òÿáëèüàòûíû àïàðìàã èìêàíûíû ÿëäÿ
åòìèø îëóðëàð.
Òåððîð òÿøêèëàòëàðûíûí ìÿãñÿäëÿðè úÿìèééÿòëÿð öçÿðèíäÿ ãîðõó
éàðàòìàã, ÷ÿêèíäèðìÿê âÿ âàùèìÿéÿ éîë à÷ìàã îëà áèëÿð. Òåððîð
òÿøêèëàòëàðû âÿ éà òåððîðà ÿë àòàíëàð áó ìÿãñÿäëÿðèíÿ äÿ àñàíëûãëà
÷àòà áèëèðëÿð. ×öíêè ùÿéàòà êå÷èðäèêëÿðè àêñèéàëàð ùÿäÿô îëàí
úÿìèééÿòëÿð öçÿðèíäÿ úèääè ìÿíôè òÿñèðëÿð áóðàõûð.
Ëàêèí áó ìÿñÿëÿäÿ öìóìèëÿøäèðìÿ àïàðìàãëà òåððîð
àêñèéàëàðûíûí óüóðëó âÿ éà óüóðñóç îëäóüóíó ñþéëÿìÿê ÷ÿòèíäèð.
Áÿçÿí ñèéàñè ëèäåðëÿð ùàäèñÿëÿðèí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäèêäÿ þçëÿðèíè
òåððîð÷ó ãðóïëàðëà äàíûøûãëàðà èñòè éàíàøìàã ìÿúáóðèéÿòèíäÿ ùèññ
åäèðëÿð. Ëàêèí îðòàéà ÷ûõàí íÿòèúÿëÿðäÿ òåððîð÷ó ãðóïëàðûí òþùôÿñè
âÿ éà ðîëó ìöáàùèñÿ ìþâçóñó îëóð. Ìÿñÿëÿí, Êâåáåêèí

432
ìóõòàðèééÿò ÿëäÿ åòìÿñèíäÿ Êâåáåê Àçàäëûã Úÿáùÿñèíèí òþùôÿñè
íÿ äÿðÿúÿäÿäèð âÿ éà Ôÿëÿñòèíäÿêè Ôÿëÿñòèí Àçàäëûã òÿøêèëàòûíûí
úÿùäëÿðè ñîí íàèëèééÿòëÿðäÿ íÿ ãÿäÿð òÿñèðëè îëìóøäóð? Ôÿëÿñòèíäÿ
ðàäèêàë ãðóïëàðûí àêñèéàëàðûíûí Ôÿëÿñòèíäÿêè ñöëù ïðîñåñèíèí ÿêñ
òÿðÿôÿ äîüðó ýåòìÿñèíäÿ ðîëó îëóáäóðìó? Åéíè øÿêèëäÿ ÛÐÀ-íûí
Áþéê Áðèòàíèéà ùþêóìÿòèíÿ ãàðøû òþðÿòäèéè àêòëàð èðÿëèëÿéèøëÿðÿ
ìöñáÿò, éîõñà ìÿíôè ìÿíàäà òÿñèð åäèð? Ñîí âÿçèééÿòëÿ áàüëû
îëàðàã ÿí àçû ÛÐÀ-íûí ñèëàù éåðÿ ãîéìàã ìÿñÿëÿñèíäÿ ðàçûëûã
âåðìÿìÿñè ïðîñåñèí ãàðøûñûíû àëàí ìöùöì àìèë îëäóüó ìÿëóìäóð.
Áóíóíëà éàíàøû, òåððîð àêñèéàëàðûíûí äåìîêðàòèê þëêÿëÿðäÿ î
ãÿäÿð äÿ óüóðëó îëìàäûüû ìöøàùèäÿ åäèëèð. ×öíêè òÿøêèëàòëàíìà,
ñþç âÿ èôàäÿ àçàäëûüûíûí ìþâúóä îëäóüó âÿ ñèéàñè ïðîñåñäÿ
èøòèðàêûí ùÿð êÿñÿ à÷ûã îëäóüó áó þëêÿëÿðäÿ òåðîð÷ó òÿøêèëàòëàð
úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí áþéöê äÿñòÿéÿ ìàëèê îëìóðëàð.
Áàøãà ñþçëÿ áó þëêÿëÿðäÿ èúòèìàèééÿòèí ùþêóìÿòè äÿñòÿêëÿìÿñè
òåððîð÷ó ãðóïëàðûí ìàðýèíàë òÿøêèëàò êèìè ãàëìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Ñîí èëëÿðäÿ òåððîð òÿøêèëàòëàðûíûí òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê
äàùà ÷îõ çÿðÿð éåòèðìÿê èìêàíûíà ìàëèê îëäóãëàðû ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Áèð òåððîð òÿøèêëàòûíûí íöâÿ ñèëàùûíà ìàëèê îëìàñû ùàëûíäà âóðà
áèëÿúÿéè çÿðÿð áèð äþâëÿòèí àäè ìöùàðèáÿäÿ âåðÿúÿéè èòêèäÿí äàùà
áþéöê ùÿúìëÿðäÿ îëà áèëÿð. Áó ýöí àðòûã ùÿð áèð äþâëÿò åéíè
äÿðÿúÿäÿ ùöúóìà à÷ûã âÿ ìÿðóç ãàëà áèëÿúÿê õöñóñèééÿòÿ
ìàëèêäèð. Äþâëÿòëÿðèí òÿùëöêÿñèçëèê âÿ ùöúóì ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ àðòûã
òåððîðèçìèí ìöùöì äÿðÿúÿäÿ éåð àëàúàüû ñþéëÿíÿ áèëÿð. Äþâëÿòëÿð
þç àðàëàðûíäà ïðîáëåìëÿðè ñöëù éîëó èëÿ ùÿëë åäÿ áèëÿð âÿ äèýÿð
äþâëÿòëÿðäÿí ýþçëÿíèëÿí ùöúóìóí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ëàçûìè
ãÿäÿð ãöââÿíè ÿëèíäÿ ñàõëàéàðàã ìþâúóäëóüóíó äàâàì åòäèðìÿéÿ
÷àëûøäûüû ùàëäà, áó ýöí ùÿäÿíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ âÿ ìöäàôèÿ
ïëàíëàøäûðûëìàñûíäà åùòèìàë åäèëÿí òåððîð ùöúóìëàðûíû äà íÿçÿðÿ
àëìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëàúàãëàð. Òåððîðèçìÿ ãàðøû ìöäàôèÿéÿ
ýÿëèíúÿ, áó êîíâåíñèîíàë ùöúóìà íèñáÿòÿí îëäóãúà ÷ÿòèíäèð. ×öíêè
êëàññèê ùÿðáè ùöúóìëàðäà ÿââÿëúÿ ùÿðáè îáéåêòëÿð ùÿäÿô ñå÷èëäèéè
ùàëäà áó úöð òåððîð ùöúóìëàðûíäà ùÿðáè ùÿäÿôëÿðëÿ éàíàøû, äàùà ÷îõ
äèíú ñàêèíëÿðèí éàøàäûãëàðû éåðëÿð ùÿäÿôÿ ýþòöðöëöð. Áóíóíëà
éàíàøû, êëàññèê ùöúóìëàðäàí éàéûíìàã èìêàíû îëñà äà, òåððîð÷ó

433
ùöúóìëàðûíûí ÿââÿëúÿäÿí ãàðøûñûí àëìàã ö÷öí ùÿëÿëèê òÿñèðëè áèð
ìåòîä äà ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Áó áàõûìäàí èíäèêè äþâðäÿ ùÿð
áèð äþâëÿòèí åéíè äÿðÿúÿäÿ ìöùàôèçÿñèç âÿ ùöúóìà à÷ûã îëäóüóíó
äèëÿ ýÿòèðìÿê ìöìêöíäöð.
Áèð òåððîð÷ó òÿøêèëàòûí íöâÿ ñèëàùûíà ìàëèê îëìàñû ÷ÿòèí äåéèë.
×öíêè ëàçûì îëàí ìÿëóìàò âÿ ìàòåðèàëäûð âÿ áóíëàðäàí õöñóñèëÿ
ìÿëóìàò ùÿð êÿñèí èñòèôàäÿñèíÿ à÷ûãäûð. Áóíóíëà éàíàøû, íöâÿ
ñèëàùûíûí èñòåùñàëûíäà èñòèôàäÿ îëóíàí óðàí âÿ ïëóòîíèóìóí òåððîð÷ó
òÿøêèëàòëàðûí ÿëèíÿ êå÷ìÿìÿñè ö÷öí äþâëÿòëÿð áèð ñûðà òÿäáèðëÿð
ýþðÿ áèëÿðëÿð. Ëàêèí áó íöâÿ ñèëàùû èñòåùñàëû ö÷öí 100 ïàóíäëóã
çÿíýèíëÿøäèðèëìèø óðàí âÿ 20 ïàóíäëóã ïëóòîíèóìóí êèôàéÿò
åòäèéèíè íÿçÿðÿ àëìàìàã ìöìêöí äåéèë. Áó ìÿñÿëÿëÿðäÿ ÀÁØ âÿ
Ðóñèéàíûí ÷îõ úèääè òÿäáèðëÿð ýþðìÿñè ëàçûì ýÿëñÿ äÿ, áóíëàðûí
Ðóñèéàäàí õàðèúÿ ÷ûõàðûëäûüû âÿ ñàòûëäûüû ìÿñÿëÿñèíäÿ úèääè
øöáùÿëÿð âàð. Õöñóñèëÿ «ñîéóã ìöùàðèáÿ»äÿí ñîíðà Ñîâåò
Èòòèôàãûíûí äàüûëìàñû èëÿ Ðóñèéàíûí öçëÿøäèéè èãòèñàäè áþùðàí áó
ìÿñÿëÿäÿ áèð ãàðà áàçàð ôîðìàëàøäûüûíû ýþñòÿðèð.

Ìöàñèð äöíéàäà òåððîðèçìÿ ãàðøû ìöãàâèìÿò ïðîáëåìëÿðè

Ìöàñèð òåððîðèçìè ñèéàñè ùÿäÿôëÿðÿ ÷àòìàã ö÷öí äþâëÿò

îðãàíëàðûíû, áåéíÿëõàëã âÿ ìèëëè òÿøêèëàòëàðû, äþâëÿò âÿ èúòèìàè
õàäèìëÿðè àéðû-àéðû âÿòÿíäàøëàðû âÿ ãðóïëàðû òåððîð÷óëàðûí õåéðèíÿ
áó âÿ éà äèýÿð ôÿàëèééÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí ýöú
òÿòáèãè ñèñòåìè êèìè õàðàêòåðèçÿ åòìÿê îëàð. Ñîíóíúóëàð ìöÿééÿí
øÿõñ âÿ éà ãðóïëàðà, úÿìèééÿòèí ùÿéàò òÿìèíàòû îáéåêòëÿðèíÿ,
èíñàíëàðà âÿ ÿòðàô ìöùèò ö÷öí éöêñÿê òÿùëöêÿ ìÿíáÿëÿðèíÿ
ìöíàñèáÿòäÿ òÿùäèäëÿðèí ðåàëëàøäûðûëìàñûíäàí ãà÷ìàã ö÷öí áó
àääûìëàðû àòìàüà ìÿúáóð îëà áèëÿðëÿð.
Ùÿð úöð àêòû ýþç ãàáàüûíà àëìûø îëàí èíñàíëàðûí öçâ îëäóüó
òåððîð òÿøêèëàòëàðûíà ãàðøû ãÿòè ìöáàðèçÿ âÿ òÿñèðëè áèð øÿêèëäÿ íÿòèúÿ
ÿëäÿ åòìÿéèí ÷ÿòèíëèéè âÿ ìöìêöíñöçëöéö àéäûíäûð. Õöñóñèëÿ
äåìîêðàòèê âÿ à÷ûã úÿìèééÿòëÿðäÿ èíñàíëàðûí áèð ÷îõ àçàäëûãëàðäàí
èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè âÿ ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíûí áèð ÷îõ
ìÿùäóäèééÿòÿ òàáå îëìàñû òåððîðèçìè ãàðøûñûàëûíìàç áèð ùàëà
434
ýÿòèðìèøäèð. Éåíÿ äÿ äåìîêðàòèê úÿìèééÿòëÿð áèð ãÿäÿð öñòöíëöéÿ
ìàëèêäèðëÿð. ×öíêè äåìîêðàòèê úÿìèééÿòëÿð èñëàùàòëàðà èìêàí
éàðàäûð âÿ èúòèìàèééÿò òåððîðèçì ÿëéåùèíÿ úÿùäëÿðäÿ ùþêóìÿòÿ
äÿñòÿê âåðèð. Áÿçèëÿðè äåìîêðàòèê þëêÿëÿðäÿêè òåððîðèçìèí «þç
ãóéóñóíó ãàçäûüû»íû èôàäÿ åäèðëÿð. ×öíêè áó þëêÿëÿðäÿ òåððîð÷ó
ãðóïëàð õàëãäàí èñòÿäèêëÿðè äÿñòÿéè àëà áèëìèðëÿð.
Þëêÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òåððîð àêñèéàëàðûíà ãàðøû, õöñóñèëÿ ñÿôèðëèêëÿð,
êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðè êèìè ùÿññàñ
íþãòÿëÿðäÿ òÿùëöêÿñèçëèê òÿäáèðëÿðèíè àðòûðìàãëà éàíàøû, äèýÿð
òÿðÿôäÿí äÿ õöñóñè õèëàñåòìÿ äÿñòÿëÿðè, àíòèòåððîð ãðóïëàðû
ôîðìàëàøäûðûëûð. Õöñóñèëÿ êå÷ìèøäÿ ñÿôèðëÿð òåððîð òÿøêèëàòëàðûíûí ÿí
÷îõ ùÿäÿôè îëàí øÿõñëÿðäèð. Åðìÿíè òåðîð òÿøêèëàòëàðû òÿðÿôèíäÿí
80-úè èëëÿðûí îðòàëàðûíà ãÿäÿð àïàðûëàí òåððîð àêòëàðûíäà ÷îõ ñàéäà
òöðê äèïëîìàòëàðû ùÿëàê îëìóøäóð. Ñÿôèðëÿðè ÿí ÷îõ ùöúóìà ìÿðóç
ãàëàí áèð áàøãà þëêÿ äÿ ÀÁØ îëóá. Áó ñÿáÿáëÿ öìóìèééÿòëÿ,
ñÿôèðëèêëÿðèí ÿòðàôûíäà òÿùëöêÿñèçëèê òÿäáèðëÿðè àðòûðûëûð.
ÕÕ âÿ ÕÕÛ ÿñðëÿðèí àéðûúûíäà òåððîðèçì ïðîáëåìè âÿ îíà ãàðøû
ìöãàâèìÿò àéðû äþâëÿòëÿð âÿ áöòþâëöêäÿ äöíéà èúòèìàèééÿòè ö÷öí
ÿí âàúèá ïðîáëåìÿ ÷åâðèëèá. Áó, ñîí äþâðëÿðäÿ áàø âåðÿí
òåððîð÷óëóã àêñèéàëàðûíûí õàðàêòåð âÿ ìèãéàñû èëÿ èçàù åäèëèð. ßýÿð
ÕÛÕ âÿ ÕÕ ÿñðëÿðèí àéðûúûíäà òåððîð÷óëàð ñèéàñè âÿ äþâëÿò
õàäèìëÿðèíè þëäöðìÿêëÿ ôÿðäè òåððîð öñóëó èëÿ ùÿðÿêÿò åäèðäèëÿðñÿ,
ìöàñèð òåððîð÷óëàðûí ùöúóì îáéåêòëÿðè ÿêñÿð ùàëëàðäà ùå÷ áèð
ìöäàôèÿñè îëìàéàí ñèâèë ñàêèíëÿð îëóð. Áÿçè ùàëëàðäà, òåðîððèçì
ãóðáàíëàðûíûí ñàéû áèð íå÷ÿ ÿäÿäëÿ ùåñàáëàíñà äà, éöçëÿðëÿ, ùÿòòà
ìèíëÿðëÿ äÿ îëà áèëÿð. Êå÷ìèøäÿêè òåððîð÷óëàð íàäèð ùàëëàðäà þç
ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ åòèê úÿùÿòäÿí ùàãã ãàçàíäûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð, îíëàð
áó àääûìû éàëíûç îíëàðûí íÿçÿðèíäÿ ìþâúóä âÿçèééÿòÿ úàâàáäåù
îëàíà ãàðøû èñòèãàìÿòëÿíäèðèðäèëÿð. Ìöàñèð òåððîð÷óëàð èñÿ
ùÿääèíäÿí àðòûã ÿäÿáñèçëèê, áàðûøìàç ÿõëàãñûçëûã âÿ èíñàíëàðûí
ùÿéàòûíà åòèíàñûçëûã íöìàéèø åòäèðèðëÿð.
Òåððîð àêñèéàëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âàñèòÿëÿðè äÿ äÿéèøèð.
ßââÿëëÿð òåððîð÷óëàð ñîéóã âÿ îäëó ñèëàùëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð,
ñîíðà ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿð îðòàéà ÷ûõäû. Áó ýöí òåððîð÷óëóã
ôÿàëèééÿòèíèí èíêèøàôû òåíäåíñèéàëàðû îíóí òåõíèêè âÿ òåõíîëîæè

435
áàçàñûíûí äÿéèøìÿñèíè ñöáóò åäèð. Ñîí îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ
òåððîð÷óëàð çÿùÿðëè äþéöø ìàääÿëÿðè, ãàç, ùÿòòà ñÿðíèøèíëÿðëÿ áèðýÿ
ÿëÿ êå÷èðèëìèø òÿéàðÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Àíúàã ìöòÿõÿññèñëÿðèí
ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, áó, ùÿëÿ òåððîð÷óëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí âÿ òåõíîëîæè
èíãèëàáûíûí èëê ÿëàìÿòëÿðèäèð. Òåððîð÷óëóã ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ
åäèëìÿê ö÷öí íèñáÿòÿí àç ýöúÿ ìàëèê ïîðòàòèâ íöâÿ ãóðüóñóíóí
éàðàäûëìàñû åùòèìàëû äà ìþâúóääóð. Íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ìöìêöí
îëàí âÿ áÿçè øÿðòëÿðëÿ ïðàêòèêè îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè éîëëàðû èëÿ
òåððîð÷óëàðûí íöâÿ ñèëàùûíà âÿ îíóí äàøûíìàñû âàñèòÿëÿðèíÿ éîë
òàïìàüûí äèýÿð ùàëëàðû äà âàð. Áó ýöí ÿí àäè âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ
ùàëëàðûíäà áåëÿ òåððîð÷óëàðûí ôÿàëèééÿòè íÿùÿíý äàüûíòûëàðà,
èíñàíëàðûí êöòëÿâè øÿêèëäÿ ùÿëàê îëìàñûíà âÿ åêîëîæè ôÿëàêÿòÿ
ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áó òåððîð÷óëàðûí ùöúóì îáéåêòè êèìéÿâè çàâîäëàð,
àòîì åëåêòðèê ñòàíñèéàëàðû,ùàáåëÿ äèýÿð ìöðÿêêÿá âÿ òÿùëöêÿëè
òåõíèêè îáéåêòëÿð îëäóüó ùàëäà áàø âåðÿ áèëÿð. «Êîìïéóòåð
òåððîðèçìè»íèí îáéåêòëÿðè èíôîðìàñèéà êîììóíèêàñèéàëàðû îëà
áèëÿð.
Èíñàíëàðûí ùÿëàê îëìàñû âÿ ìàääè äÿéÿðëÿðèí ìÿùâè èëÿ éàíàøû,
òåððîðèçì äèýÿð ìÿíôè íÿòèúÿëÿðÿ äÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, èø
àêòèâëèéèíèí ýåíèøëÿíäèðèëäèéè ðåýèîíëàðäà òåððîðèçì òÿùäèäèíèí
éöêñÿêëèéè èãòèñàäè èòêèëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð. Èñïàíèéàíûí Áàñêëàð
þëêÿñè, Èñðàèë âÿ Ôÿëÿñòèí ÿðàçèëÿðèíäÿ, ùÿòòà áó éàõûíëàðà ãÿäÿð
Øèìàëè Èðëàíäèéàäà âÿçèééÿò áóíà ìèñàë îëà áèëÿð. Òåððîð÷óëóã
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ, ùàáåëÿ àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí
äàõèëèíäÿêè ñèéàñè âÿçèééÿòäÿ ãåéðè-ñàáèòëèê éàðàäûð. ßýÿð
òåððîð÷óëàðûí òÿëÿáëÿðè ãèñìÿí éåðèíÿ éåòèðèëèðñÿ, ìþâúóä
ùàêèìèééÿòèí íöôóçó àøàüû äöøöð, ÿñàñ ñèéàñè âÿ èúòèìàè ãóðóìëàðûí
íîðìàë ôÿàëèééÿòè ïîçóëóð.
Áöòöí òåððîð÷óëàð ãàðøûëàðûíà ñèéàñè ìÿãñÿä ãîéàðàã èäåîëîæè
äîêòðèíà, ìèëëè âÿ äèíè ùèññëÿðäÿí ðóùëàíûðñà äà, ñîñèàë-ñèéàñè
ôåíîìåí êèìè òåððîðèçìè àäè úèíàéÿòêàðëûãäàí ÷îõ íàçèê âÿ
ìöòÿùÿððèê õÿòò àéûðûð. Îíà ýþðÿ éîõ êè, ùÿð ùàíñû òåððîð÷óëóã àêòû
ùÿð áèð äþâëÿòèí ãàíóíëàðû èëÿ úÿçà òÿëÿá åäÿí úèíàéÿòäèð âÿ
úèíàéÿòêàðëàð âÿ òåððîð÷óëàð îõøàð âÿ åéíè ôÿàëèééÿò âàñèòÿ âÿ
ôîðìàëàðûíäàí (èíñàíûí þëäöðöëìÿñè ñèéàñè âÿ ãÿñäÿí

436
ÿñàñëàíäûðûëìàéà áàõìàäàí ãÿòëäèð) èñòèôàäÿ åäèðëÿð, îíà ýþðÿ êè,
áó ýöí ñèéàñè âÿ úèíàéÿòêàð òåððîðèçì þç àðàëàðûíäà áèðè-áèðèíÿ
ñàðìàøûðëàð. Òåððîð÷óëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí ëåãàë éîëëàðëà
ìàëèééÿëÿøìÿñè éà ÷àòûøìûð, éà äà áó öìóìèééÿòëÿ ìöìêöí äåéèë.
Áóíà ýþðÿ äÿ, ìàëèééÿëÿøìÿ ö÷öí ãåéðè-ãàíóíè âàñèòÿëÿðäÿí,
ÿñàñÿí, áàøãà òåðìèíëÿ (ìÿñÿëÿí, Áàñê ñåïàðàò÷ûëàðûíû òÿøêèëàòû
ÅÒÀ áóíó «èíãèëàáè âåðýè») àäëàíñà äà, à÷ûã ðåêåò÷èëèêäÿí èñòèôàäÿ
åäèëèð. Íàðêîáèçíåñ äÿ ÷îõ ùàëëàðäà òåððîð÷ó òÿøêèëàòëàðûí
ìàëèééÿëÿøìÿ ìÿíáÿéè ñàéûëûð . Áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè,
áó ýöí òåððîðèçì âÿ úèíàéÿòêàðëûã ÿë-ÿëÿ ýåäèðëÿð. Òåððîð÷ó
ñòðóêòóðëàðûí àêòèâ ôÿàëèééÿò çîíàñû åéíè çàìàíäà úèíàéÿòêàðëûüûí
ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿê îëäóüó çîíàäûð.
Òåððîð÷óëàðûí ùàíñû èäåéàíû èðÿëè ñöðìÿëÿðèíäÿí, ãàðøûëàðûíà
ùàíñû ùÿäÿôëÿðè ãîéìàëàðûíäàí âÿ ùàíñû ÿñàñëàðû ðÿùáÿð
òóòìàëàðûíäàí àñûëû îëìàéàðàã òåððîðèçì, ùå÷ øöáùÿñèç, áÿëàäûð,
ùÿì áöòþâëöêäÿ úÿìèééÿòÿ, ùÿì äÿ ôÿðäè ãàéäàäà ùÿð áèð èíñàíà
òÿùëöêÿäèð. ×àüäàø äöíéàäà òåððîðèçì áÿøÿðèééÿòÿ éåíè òÿùëöêÿ
òÿøêèë åäèð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã áó ýöí òåððîðèçìÿ ãàðøû
ìöãàâèìÿò âÿçèôÿñè îëäóãúà àêòóàëäûð.
Ñîí îíèëëèêëÿðäÿ òåððîðèìçÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ìÿãñÿäè èëÿ
÷îõñàéëû áåéíÿëõàëã êîíâåíñèéàëàð ôîðìàñûíäà ìöùöì ùöãóãè
áàçà éàðàäûëûá. Áó íîðìàòèâ àêòëàðäà òåððîð÷óëóã ôÿàëèééÿòèíèí
ìöõòÿëèâ íþâëÿðè âÿ ôîðìàëàðûíà ãàðøû ÿêñ àääûìëàðûí àòûëìàñû
ö÷öí äþâëÿòëÿðèí ãàðøûëûãëû þùäÿëèêëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Îíëàð
àðàñûíäà òåððîð÷óëàðûí ùàâà íÿãëèééàòûíäà úèíàéÿòëÿðèíÿ ãàðøû
èñòèãàìÿòëÿíìèø 1963-úö èëäÿ èìçàëàíàí Òîêèî, 1970-úè èëäÿ
èìçàëàíàí Ùààãà, 1971-úè èëäÿ èìçàëàíàí Ìîíðåàë
êîíâåíñèéàëàðûíû; áåéíÿëõàëã ìöäàôèÿäÿí èñòèôàäÿ åäÿí øÿõñëÿðÿ
ãàðøû úèíàéÿòëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ úÿçàëàíäûðìàã ùàããûíäà
1973-úö èë Íéó-Éîðê êîíâåíñèéàñûíû; èíñàíëàðûí ýèðîâ
ýþòöðöëìÿñèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ùàããûíäà 1979-úó èë Íéó-Éîðê
êîíâåíñèéàñûíû; ïëàñòèê ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿðèí íèøàíëàíìàñû
ùàããûíäà 1980-úè èë Âéàíà, 1991-úè èë Ìîíðåàë êîíâåíñèéàëàðûíû
ãåéä åòìÿê îëàð.

437
 Áèð ÷îõ áåéíÿëõàëã ìÿñÿëÿäÿ ÿìÿêäàøëûã åäÿí äþâëòÿëÿðèí
òåððîð÷óëóüóí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí äàù ÷îõ êîîðäèíàñèéàäà
îëìàëàðû ëàçûìäûð. Øöáùÿñèç, áó úöð ÿìÿêäàøëûã úÿùäëÿðè úèääè
òþùôÿëÿð âåðÿ áèëÿð. Õðèñòèàí-äåìîêðàòèê ëèäåð âÿ 5 äÿôÿ áàø íàçèð
îëìóø Èòàëèéà ñèéàñè õàäèìëÿðèíäÿí Àëäî Ìîðîíóí «Ãûðìûçû
áðèãàäàëàð» òÿøêèëàòû òÿðÿôèíäÿí 1978-úè èëäÿ îüóðëàíàðàã
þëäöðöëìÿñèíäÿí ñîíðà 12 Àâðîïà äþâëÿòè òåððîðèçì ìÿñÿëÿñèëÿ
äàùà éàõûí ÿìÿêäàøëûã åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áèð àíòèòåððîð øÿáÿêÿñè
éàðàòìûøäûëàð.
1990-úû èëëÿðäÿ òåððîð àêñèéàëàðûíûí ñàéûíûí àðòìàñû «Ý-7»
þëêÿëÿðèíèí êÿñêèí ðåàêñèéàñûíà ñÿáÿá îëìóø, Ðóñèéàíûí äà èøòèðàêû
èëÿ 1996-úû èëäÿ Ïàðèñäÿ êå÷èðèëÿí òîïëàíòûäà òåððîðèçì ìÿñÿëÿñèíäÿ
ÿìÿêäàøëûã ö÷öí éåêäèëëèêëÿ ðàçûëûã ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Ãÿáóë åäèëÿí
25 ìàääÿëèê áèð ïàëàíà ÿñàñÿí èøòèðàê÷û äþâëÿòëÿð òÿãèá, ùÿáñ âÿ
ìöùàêèìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ÿìÿêäàøëûã åäÿúÿêäèðëÿð. Áóíëàðûí
àðàñûíäëà áàíê ùåñàáëàðûíûí òÿãèá åäèëìÿñè, òåððîð÷óëàðû ùèìàéÿ
åäÿí òÿøêèëàòëàðà ãàðøû òÿäáèð ýþðìÿê âÿ òåððîð÷óëàðûí èíòåðíåò
âàñèòÿñèëÿ ðàáèòÿñèíÿ íÿçàðÿò äÿ âàðäû. Áóíëàðûí õàðèúèíäÿ «Ý-7»
þëêÿëÿðè, úèíàéÿòêàðëàðûí òÿùâèë âåðèëìÿñè, ñÿéàùÿò ñÿíÿäëÿðèíèí
éîõëàíìàñû, þëêÿéÿ ñèëàù âÿ ïàðòëàéûúû ìàääÿ êå÷èðèëìÿñèíèí
ãàäàüàí åäèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ áèðýÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿúÿêëÿð.
Éàïîíèéà ãûñà âàõòäà Àñèéà-Ñàêèò îêåàí ðåýèîíóíäà áèð
àíòèòåððîð çèðâÿñè êå÷èðèëìÿñèíè òÿêèô åäÿðêÿí, ÀÁØ ïðåçèäåíòè Áèëë
Êëèíòîí äà þëêÿ ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ òåððîðèçìèí ãàðøûñûíû àëìàüû
àñàíëàøäûðàúàã òÿñèðëè òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè ö÷öí ëàçûìè èñëàùàòëàðûí
àïàðûëàúàüûíû áÿéàí åòìèøäè. Ëàêèí áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿò
áàõûìûíäàí àòûëìàñû ëàçûì ýÿëÿí ÿñë àääûì òåððîðèçìè ãëîáàë áèð
úèíàéÿò êèìè ãÿáóë åòìÿêäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿ êå÷ìèøäÿí áó ýöíÿ
ãÿäÿð èøëÿð äàâàì åòäèðèëñÿ äÿ òåððîð÷óíóí êèìëèéè ïðîáëåìè ùÿëÿ
äÿ à÷ûã ãàëûð. ×öíêè áÿçè ùàëëàðäà áèð äþâëÿò ö÷öí òåððîð÷ó îëàí,
äèýÿðëÿðè òÿðÿôèíäÿí «àçàäëûã äþéöø÷öñö» âÿ éà «ìèëëè àçàäëûã
äþéöø÷öñö» êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Äþâëÿòëÿð äèýÿð äþâëÿòëÿð
öçÿðèíäÿ ñèéàñè òÿçéèã ôîðìàëàøäûðìàã, éà äà ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðÿ
÷àòìàã íàìèíÿ ñþâäÿëÿøÿìÿ öíñöðö êèìè èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí

438
òåððîðèçìè âÿ òåððîð÷óëàðû ùèìàéÿ åòìÿêäÿí ÿë ÷ÿêÿúÿêëÿðìè ñóàëû
ùÿëÿ äÿ àêòóàëäûð.
Áÿçè ðåýèîíëàðäà àíòèòåððîðèçì õàðàêòåðëè õöñóñè íîðìàòèâ àêòëàð
ìþâúóääóð. Áåëÿ êè, Àâðîïà Øóðàñûíûí ùèìàéÿñè àëòûíäà Àâðîïà
òåððîèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ êîíâåíñèéàñû ãÿáóë åäèëäè. ÌÄÁ þëêÿëÿðè
þç àðàëàðûíäà òåððîèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿê
áàðÿäÿ ìöãàâèëÿ èìçàëàéûáëàð. 2000-úè èëäÿ òåððîèçìÿ âÿ
åêñòðåìèçìèí äèýÿð òÿçàùöðëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ ÿìÿêäàøëûã
Ïðîãðàìû ãÿáóë åäèëèá âÿ ÌÄÁ-íèí Àíòèòåððîð ìÿðêÿçè éàðàäûëûá.
Ëàêèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð òàðèõèíäÿêè þðíÿêëÿð ñöáóò åäèð
êè, ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ òåððîðèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ äþâëÿòëÿðèí
âèúäàíëû ÿìÿêäàøëûüûíà ðàñò ýÿëìÿê îëìóð. Àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí,
ëèäåðëÿðèíèí âÿ ùàêèì åëèòàíûí ìàðàãëàðû äÿôÿëÿðëÿ òÿêúÿ ìöõòÿëèô
äåéèë, ùÿòòà ÿêñãöòáëö îëóá. Áó ìÿãàìäà îíó õàòûðëàìàã ëàçûìäûð
êè, òåððîð÷óëóã ìåòîä âÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿ éîëóíà èôðàò
ñîë÷óëàðäàí èôðàò ñàü÷ûëàðà ãÿäÿð ìöõòÿëèô îðèéåíòàñèéàéà ìàëèê
ñèéàñè òÿøêèëàòëàð âÿ ùÿðÿêàòëàð áàø âóðóáëàð. Òåððîðèçì äèíè âÿ
ìèëëè ôîðìàéà ìàëèê îëà áèëÿð. ×îõ âàõò ñåïàðàò÷ûëûüû ìèëëè-àçàäëûã
ùÿðÿêàòûíäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê âÿ éà áó âÿ äèýÿð ñèéàñè ùÿäÿôëÿð
àðàñûíäà äÿãèã ïðîïîðñèéàíû òÿéèí åòìÿê âÿ èìêàí âåðèëÿí
âàñèòÿëÿðëÿ îíà íàèë îëìàã ÷îõò àñàí îëìóð. Áó ùàëäà, ôÿàëèééÿòèí
ôîðìà âÿ òÿðêèáèíÿ ýþðÿ òåððîð÷óëóüóí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè çàìàíû
èêèëè ñòàíäàðòëàðà çÿìèí éàðàíûð. Êàðë Øìèòò ãåéä åäèðäè êè, ñèéàñÿòèí
ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè áöòöí ùàäèñÿ âÿ òÿçàùöðëÿðÿ
«þçöíöí-þçýÿíèí» øêàëàñû èëÿ ãèéìÿò âåðìÿéÿ ÷àëûøûëìàñûäûð. Áó
úöð ñèéàñèëÿøìèø éàíàøìà èëÿ åéíè ôàêòëàð äèàìåòðàë îëàðàã
òàìàìèëÿ ÿêñ ãèéìÿò âÿ èçàù àëà áèëÿð: äèýÿð äþâëÿò êÿøôèééàò
ôÿàëèééÿòè àïàðàí èíñàíëàðû «þçöíöí» êÿøôèééàò÷ûëàðûíà, «þçýÿíèí»
úàñóñëàðûíà, ñèëàùëû ìöáàðèçÿ àïàðàí èíñàíëàðû èñÿ «þçýÿíèí»
ãóëäóðóíà, «þçöíöí» ïàðòèçàíûíà áþëöð.
Ãàðøû äóðàí íÿùÿíý äþâëÿòëÿð þçëÿðèíèí ãëîáàë ìÿãñÿäëÿðèíÿ
÷àòìàã ö÷öí âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿäÿ î ãÿäÿð äÿ ÷ÿêèíìÿäèêëÿðè
ö÷öí áó èêèëè ñòàíäàðò òàì øÿêèëäÿ ñîéóã ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ òÿòáèã
åäèëèðäè. Î âàõò òÿáëèüàò ìÿãñÿäèëÿ ãàðøû äóðàí òÿðÿôèí äèýÿðèíè
òåððîðèçìè äÿñòÿêëÿìÿê âÿ ìàëèééÿëÿøäèðìÿêäÿ èòòèùàì åòìÿñèíÿ

439
åùòèéàú âàðäû. 1980-úè èëäÿ ÀÁØ ïðåçèäåíòè Ðîíàëä Ðåéãàíûí
àäìèíèñòðàñèéàñû áó úöð àääûì àòàðàã þçöíöí áåéíÿëõàëã
ñèéàñÿòèíäÿ ìöùöì ùÿäÿôëÿðäÿí áèðè êèìè «áåéíÿëõàëã
òåððîð÷óëóãëà ìöáàðèçÿ»íè åëàí åòäè. Áó ñûðàéà Ñîâåò Èòòèôàãûíà âÿ
îíóí ìöòòÿôèãëÿðèíÿ èñòèãàìÿòëÿíìèø ñîë÷ó ãöââÿëÿð, ö÷öíúö
äöíéà þëêÿëÿðèíäÿêè ñèéàñè ùÿðÿêàòëàð àèä åäèëèðäè. Áóíà
áàõìàéàðàã, ÀÁØ îíóí ìàðàã âÿ ìÿãñÿäëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí
ãöââÿ âÿ ùÿðÿêàòëàðà ñèëàùëû ìöáàðèçÿ ôîðìà âÿ òÿðêèáè èëÿ
òåððîð÷óëóüó ìÿíèìñÿìÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã êþìÿê åäèðäè.
Àìåðèêà ãàðøûäóðìà èëëÿðèíäÿ áþéöê ùÿúìäÿ éàðäûìû
ßôãàíûñòàíäàêû ñèëàùëû àíòèùþêóìÿò ìöõàëèôÿòèíÿ äÿ åäèðäè.
Ìàðàãëû îäóð êè, ßôãàíûñòàíäà ñîâåò ùÿðáè èøòèðàêûíà ãàðøû úèùàäûí
èøòèðàê÷ûëàðû ñûðàñûíäà èíäèêè «áèð íþìðÿëè òåððîð÷ó» Öñàìÿ áèí
Ëàäåí äÿ âàðäû. Áó íöìóíÿ ýþñòÿðèð êè, òåððîðèçì îíó þç
ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åäÿíëÿðÿ ãàðøû äà òÿùëöêÿëè âÿ
èäàðÿîëóíìàç ùàëà ýÿëÿ áèëÿð.
Òåððîðèçìÿ ãèéìÿò âåðÿíäÿ èêèëè ñòàíäàðòëàðà êå÷ìèøäÿ îëäóüó
êèìè, áó ýöí äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Ðóñèéà âÿ Ãÿðá ×å÷åíèñòàíäà âÿ
Êîñîâîäàêû âÿçèééÿòÿ ìöõòÿëèô úöð éàíàøûðäûëàð. Åðìÿíèñòàí-
Àçÿðáàéúàí, Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíäÿ äÿ áèð ÷îõ
äþâëÿòëÿð, î úöìëÿäÿí, Ðóñèéà èêèëè éàíàøìà íöìàéèø åòäèðèð.
Øöáùÿñèç, 11 ñåíòéàáð 2001-úè èëäÿí ñîíðà äöíéàäà òåððîðèçìëÿ
ìöáàðèçÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ âÿçèééÿò äÿéèøäè. Ëàêèí áó äÿéèøìÿíèí íÿ
ãÿäÿð ôóíäàìåíòàë âÿ äþíìÿç îëäóüóíó ùÿëÿëèê äåìÿê ÷ÿòèíäèð.
Íéó-Éîðêäàêû ñåíòéàáð òåððîð àêñèéàñû áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
íÿçÿðèééÿ âÿ ïðàêòèêàñûíäà äèýÿð íÿòèúÿëÿðÿ äÿ ñÿáÿá îëäó. Éàõûí
çàìàíëàðà ãÿäÿð «áåéíÿëõàëã òåððîðèçì» àíëàéûøûíäà äàùà ÷îõ áó
úöð òÿçàùöðöí áåéíÿëõàëã òÿùëöêÿñè ãåéä åäèëèð, àììà áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ðåàë âÿ àøêàð ôàêòîð êèìè îíà èøàðÿ åäèëìèðäè. Ñîí
ùàäèñÿëÿð ýþñòÿðäè êè, äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ êåôèééÿòëè èðÿëèëÿéèøëÿð áàø
âåðèá.
Ùÿëÿ ÕÕ ÿñðèí 70-úè èëÿðèíäÿ áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàð ãåéðè-äþâëÿò
àêòîðëàðûíûí ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ðîëóíóí îðòàéà ÷ûõìàñû âÿ àðòìàñûíû,
áóíà ìöâàôèã îëàðàã åéíè çàìàíäà, àéðû-àéðû ñóâåðåí ìèëëè
äþâëÿòëÿðèí ðîëóíóí çÿèôëÿìÿñèíè ãåéä åäèðäèëÿð. Íåîëèáåðàë

440
áàõûøëàðûí òÿðÿôäàðëàðû áó úöð ïðîñåñëÿðèí õàðàêòåðèíÿ óéüóí îäóüó
ö÷öí áóíà ìöñáÿò éàíàøûðäûëàð. Áóíóíëà áåëÿ, áó ýöí ìÿíôè òÿðÿô
äÿ òÿçàùöð åäèá. Òåõíèêè âÿ òåõíîëîæè òÿðÿããè êîììóíèêàñèéà
âàèñòÿëÿðèíèí èíêèøàôû ùåñàáûíà òåððîð÷óëóã úÿðÿéàíûíà ìÿõñóñ, ùå÷
øöáùÿñèç «ßë-Ãàèäÿ»íèí äàõèë îëäóüó áåéíÿëõàëã ãåéðè-ùþêóìÿò
òÿøêèëàòëàðû ÿââÿë ýþðöíìÿìèø ñòðóêòóðà ìàëèê îëìàã èìêàíû ÿëäÿ
åäèá. Áó òÿøêèëàòëàð éåíè øÿðàèòäÿ èãòèñàäè âÿ ùÿðáè úÿùÿòäÿí ÿí
ýöúëö äþâëÿòÿ äÿ ìåéäàí îõóìàã âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿùäèä
åòìÿê èìêàíûíà ìàëèêäèð. Ìÿëóì îëäó êè, äþâëÿò äàùà àç åùòèéàòà
ìàëèê îëàí ðÿãèáäÿí ýÿëÿí âÿ òÿùëöêÿñèçëèéè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëÿí
éåíè ìåéäàí îõóìàëàðà ùàçûð äåéèëìèø. Ìöâàôèã îëàðàã áåëÿ áèð
íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëàð êè, áåéíÿëõàëã âÿ ìèëëè ñÿâèééÿäÿ
òÿùëöêÿñèçëèê éåíè þë÷öëÿð ãàçàíûð. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
íÿçÿðèééÿ âÿ ïðàêòèêàñû áàõûìûíäàí áó îëäóãúà âàúèáäèð.

441
 ÕÂÛÛ ÔßÑÈË

ÃËÎÁÀËËÀØÌÀ — ÄÖÍÉÀ ÑÈÉÀÑÈ ÑÈÑÒÅÌÈÍÈÍ

ÈÍÊÈØÀÔÛÍÛÍ ßÑÀÑ ÒÅÍÄÅÍÑÈÉÀÑÛ ÊÈÌÈ

§1. Ãëîáàëëàøìà ìÿñÿëÿñè öçðÿ ñèéàñè äèñêóññèéàëàð

«Ãëîáàëëàøìà» òåðìèíè èëê äÿôÿ Ò.Ëåâèò òÿðÿôèíäÿí 1983-úö èëäÿ

«Ùàðâîðä áèçíåñ ðåâéó» æóðíàëûíäà ÷àï îëóíàí ìÿãàëÿäÿ àéðû-àéðû
øèðêÿòëÿðèí èñòåùñàëû îëàí ìÿùñóëëàðûí áàçàðäà áèðýÿ àäëàíäûðûëìàñû
ìÿãñÿäè èëÿ èøëÿíìèøäèð. 1987-úè èëÿ ãÿäÿð ÀÁØ êîíãðåñèíèí
(Âàøèíãòîí) êèòàáõàíàñûíäà àäûíäà «ãëîáàëëàøìà» èøëÿíÿí ùå÷ áèð
êèòàá ùàããûíäà ìÿëóìàò éîõ èäè. ÕÕ ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ
ãëîáàëëàøìàéà ùÿñð îëóíàí êèòàá âÿ ìÿãàëÿëÿðèí ñàéû êöòëÿâè
øÿêèëäÿ àðòìàüà áàøëàäû. Òåðìèí ýåíèø øÿêèëäÿ éàéûëìà èìêàíû
ãàçàíäû âÿ äàùà ýåíèø ìÿíà êÿñá åòìÿéÿ áàøëàäû.
Áóíà ýþðÿ äÿ, ýåíåçèñèí (ìÿíáÿíèí) òÿðêèáè âÿ ÿñàñÿí
ãëîáàëëàøìàíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàô éîëëàðû áó ýöí êÿñêèí ñèéàñè âÿ
åëìè äèñêóññèéàëàðûí ìþâçóñó îëóá. Ãûçüûí äåáàòëàðûí ìþâçóñó
îëàí ìÿñÿëÿ ÿòðàôûíäà «ãëîáàëëàøìà íÿ äåìÿêäèð, î íÿ âàõò
áàøëàéûá, èúòèìàè ùÿéàòäàêû äèýÿð ïðîñåñëÿðäÿ ÿëàãÿñè, îíóí éàõûí
âÿ óçàã íÿòèúÿëÿðè íÿ îëàúàã» êèìè áöòöí ñóàëëàðà úàâàá àõòàðûëûð.
Áó ýöí ãëîáàëëàøìàéà ÿñàñÿí àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿð àèä åäèëèð:
— ñÿðùÿäéàíû èãòèñàäè, ñèéàñè, ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí
èíòåíñèâëÿøìÿñè;
— ñîéóã ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà áàøëàìûø òàðèõè äþâð (âÿ éà åðà);
—äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí òðàíñòîðìàñèéàñû, äÿãèã äåñÿê, ìàëèééÿ
áàçàðûíûí àíàðõèéàéà èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìÿñè;
– Àìåðèêà äÿéÿðëÿð ñèñòåìèíèí ãÿëÿáÿñè, íåîëèáåðàë
èãòèñàäèééàò ïðîãðàìûíûí ñèéàñè äåìîêðàòèêëÿøìÿ ïðîãðàìû èëÿ
êîìáèíàñèéàñûíûí òÿìèí îëóíìàñû;
—áàçàðäà ÷àëûøàíëàðûí òàì ìÿíòèãè âÿ ãà÷ûëìàç êóëìèíàñèéàñûíà
ýöúëö òåíäåíñèéàñûíû úÿëá åäÿí îðòîäîêñàë èäåîëîýèéà;
– ÷îõñàéëû âÿ ñîíó ìÿëóì îëìàéàí ñîñèàë íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðÿí
òåõíîëîæè èíãèëàá;
442
 – ìèëëè äþâëÿòëÿðèí ãëîáàë ùÿëë òÿëÿá åäÿí ãëîáàë
ïðîáëåìëÿðèí (äåìîãðàôèéà, åêîëîýèéà, èíñàí ùöãóãëàðû âÿ íöâÿ
ñèëàùûíûí éàéûëìàñû) þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê ãàáèëèééÿòèíèí îëìàìàñû.
Áåëÿëèêëÿ, ãëîáàëëàøìà ôåíîìåíèíèí ìöçàêèðÿñèíè ö÷ éàíàøìà
òÿðçèíÿ áþëìÿê îëàð.
Äàðíèçàìëû éàíàøìà. Îáéåêòèâ îëàðàã áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð
ãëîáàëëàøìàíû îëäóãúà äàð ìàëèééÿ-èíôîðìàñèéà ìÿêàíûíûí
ôîðìàëàøìàñû, êîìïéóòåðèí âÿ òåõíëîýèéàíûí öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè
éåíè ïðîñåñ êèìè áàøà äöøöð âÿ îíó 1990-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðè èëÿ
áàüëàéûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, áó ýöí äöíéàäà áàø âåðÿí ãëîáàë
äÿéèøèêëèêëÿðèí èãòèñàäè ÿñàñëàðû äàùà ãàáàðûã ýþñòÿðèëèð. Ëàêèí
ìöõòÿëèô ìöÿëëèôëÿð ãëîáàëëàøìàéà òÿøêèëàòè-èäàðÿòåìÿ, èãòèñàäè
ìÿêàíè îëìàãëà ìöõòÿëèô íþãòåéè íÿçÿðäÿí éàíàøûðëàð. Äîüðóäàí
äà éåíè ìèíèëëèéèí ÿââÿëèíäÿí áàøëàéàðàã äàèìè éöêñÿëÿí
ìèãéàñäà ìàëèééÿ, òåõíîëîýèéà, êàïèòàë âÿ ÿìÿéè ìèëëè ñÿðùÿäëÿðèí
ôþâãóíäÿ ÷óüëàøäûðàí ýöúëö ãëîáàë ãöââÿëÿðèí òÿñèðè èëÿ áöòöí
äóíéà úèääè èãòèñàäè âÿ ñîñèàë äÿéèøèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëûð.
Èäåîëîæè éàíàøìà. Ìöÿëëèôëÿð ùåñàá åäèð êè, «ãëîáàëëàøìà»
òåðìèíèí äþâðèééÿéÿ áóðàõûëìàñû íåîëèáåðàëèçìÿ ãàðøû Ãÿðá
åëèòàñûíûí òÿáëèüàò÷û õàðàêòåð äàøûéàí úàâàáûäûð. Ãëîáàëëàøìà
êîíñåïñèéàñû òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí ðÿùáÿðëèéèíèí âÿ Öììäöíéà
Áàíêû (ÖÄÁ), Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà Ôîíäó (ÁÂÔ) âÿ Öìóìäöíéà
Òèúàðÿò Òÿøêèëàòû (ÖÒÒ) êèìè áåéíÿëõàëã ñòðóêòóðëàðûí
ùåýåìîíëóüó êèìè ÿñàñëàíäûðûëûð âÿ äöíéàíûí àìåðèêàíëàøäûðûëìàñû
èëÿ åéíèëÿøäèðèëèð.
Ñàü÷ûëàð äà ãëîáàëëàøìàéà ìöõòÿëèô úöð éàíàøûðäûëàð. Îíëàðäàí
áèðè, ìÿñÿëÿí, ÀÁØ-ûí õðèñòèàí-ìöùàôèçÿêàðëàðû âÿ éà ìöõòÿëèô
þëêÿëÿðèí ìèëëÿò÷èëÿðè ãëîáàëëàøìàíû «äöíéà øÿð ãöââëÿðè»íèí
òÿçàùöðö ùåñàá åäèð. Äèýÿðëÿðè êàïèòàëèçìè áöòöí äöíéà öçðÿ çÿôÿð
éöðöøö êèìè ýþðöðëÿð. Ôåìèíèñòëÿðèí áèð ùèññÿñè ãëîáàøëàøìàíû
ôîðìàë îëàðàã êèøèëÿðèí ùåýåìîíëóüóíóí òÿçàùöðö ùåñàá åäèðëÿð.
Äîüðóäàí äà, ìöàñèð äöíéàäà ãëîáàëëàøìà ÿñàñÿí, íåîëèáåðàë
èãòèñàäè ïðèíñèïëÿðëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó èñÿ çÿíýèí âÿ êàñûá
äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ýöúëö ïàð÷àëàíìàíûí ýöúëÿíìÿñèíè ãà÷ûëìàç
åäèð, áöòöí äöíéàäà ñîñèàë òÿáÿãÿëÿøìÿíè ýöúëÿíäèðèð. Èíäèêè
443
ãëîáàëëàøìà âàðèàíòû äàùà ÷îõ èãòèñàäè âÿ òåõíîëîæè úÿùÿòäÿí
èíêèøàô åòìèø, ñèéàñè ñàùÿäÿ öñòöíëöê ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàí äþâëÿòëÿð
ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð. Òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí Ãÿðá þëêÿëÿðèíèí õàðèúè
ñèéàñÿòäÿ èíñàí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè èëÿ áàüëû ìöùàêèìÿñè äÿ
äàùà ÷îõ äÿðÿúÿäÿ ãëîáàëëàøìàíûí àëòåðíàòèâñèç ìîäåëëÿðèíèí
òÿùëöêÿëè òåíäåíñèéàíûí ñèéàñè ìöñòÿâèéÿ òðàíôîðìàñèéàñûíû
íöìàéèø åòäèðèð.
Òàðèõè éàíàøìà. Áó úÿðÿéàíûí íöìàéÿíäÿëÿðè ãëîáàëëàøìàäà
þçöíÿìÿõñóñ øÿêèëäÿ ìöàñèðëÿøìÿ ïðîñåñèíèí èíêèøàôûíû, äóíéà
èíòåãðàñèéàñûíà ãàðøû îëàí ïðîñåñèí ñîíðàêû ìöàñèð ìÿðùÿëÿñèíè,
áÿøÿðèééÿò ñèâèëèçàñèéàíûí òàì ôîðìàëàøìàñûíû ýþðöðëÿð. Áåëÿ
éàíàøìàéà ýþðÿ ãëîáàëëàøìà áèð-áèðèëÿ ÿëàãÿëè èãòèñàäè, ñèéàñè,
ìÿäÿíè ìÿêàí êèìè äöíéàíûí âàùèä øÿêèëäÿ òÿøÿêêöë òàïìàñû
ïðîñåñèíèí áèð ìÿðùÿëÿñèäèð. Àíúàã ãëîáàëëàøìà ïðîñåñè èíäè
öìóìè õàðàêòåðÿ ìàëèê îëñà äà, ùÿëÿ òàðèõèí ãÿäèì äþâðëÿðèíäÿí
áàøëàéàí ïðîñåñ îëóá.
Ãëîáàëëàøìàíûí áàøëàíìàñû âàõòûíûí äèàïàçîíó òÿãäèì îëóíìóø
ÿäÿáèééàòäà îëäóãúà ýåíèøäèð, î ÿñàñÿí ÕÂÛ-ÕÕ ÿñðëÿð àðàëûüûíäà
òÿðÿääöä åäèð. Ðîáåðòñîíà ýþðÿ, ãëîáàëëàøìà èäåéàñû ùÿëÿ Ïîëèáèéà
äþâðöíäÿ îðòàéà àòûëûá, ðåàë îëàðàã èñÿ ãëîáàëëàøìà ïðîñåñè ÕÂ-
ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ éàðàíûá, õöñóñÿí 1870-úè èëäÿí ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíà
ãÿäÿð äþâðäÿ ôÿàë èíêèøàô åäèá. Ì.×åøêîâí èñÿ ãëîáàëëàøìàíûí
èíêèøàôûíû äþâðëÿðÿ áþëöð: ãëîáàëëàøìàäàí ÿââÿëêè òàðèõ
(ãëîáàëëàøìàäàí ÿââÿëêè — íåîëèò èíãèëàáûíäàí Îõ äþâðöíÿ ãÿäÿð),
ãëîáàëëàøìàíûí èëêèí òàðèõè (ãëîáàë áèðëèéèí éàðàíìàñû — Îõ
äëþâðöíäÿí Ìààðèôëÿíìÿ åðàñûíà âÿ èëê ñÿíàéå èíãèëàáûíà ãÿäÿð)
âÿ ãëîáàëëàøìàíûí ÿñë òàðèõè (ñîí 200 èëäÿ ãëîáàë áèðëèéèí
ôîðìàëàøìàñû).
Íèéÿ ãëîáàëëàøìàíûí èëêèí òàðèõè ÕÂ-ÕÂÛ ÿñðëÿð ýþòöðöëöð? Îíà
ýþðÿ êè, ìÿùç «Àâðîïà ìþúöçÿñè» êèìè àäëàíäûðûëàí áó äþâðäÿ
Àâðîïà ÿíÿíÿâè úÿìèééÿò ñÿðùÿäèíÿ ìÿðùÿëÿëè øÿêèëäÿ äàõèë îëäó,
ÿíÿíÿâè îëàðàã «äàèðÿâè îðáèòäÿ» äþâðåòìÿ ùÿðÿêÿòè ïîçóëäó,
äèýÿð — ðàäèêàë äÿéèøèêëèêëÿðèí õÿòòè éöêñÿëèø ðèòìèíÿ êå÷äè.
Áóíó ÕÂ ÿñðäÿí ÕÂÛ ÿñðÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí èãòèñàäè
éöêñÿëèøèí ìÿäÿíè (Äèð÷ÿëèø) âÿ äèíè (Ðåôîðìàñèéà) «ýóðóëòó»ëàðû
444
äà ñöáóò åäèð. Àâðîïàëûëàðûí èíòåëëåêòóàë öôöãëÿðèíè ðàäèêàë îëàðàã
ýåíèøëÿíäèðÿí éåíè úîüðàôè êÿøôëÿð òÿêúÿ ýåíèøìèãéàñëû Àâðîïà
åêñïàíñèéàñûíûí äåéèë, Àâðîïà åéíèééÿòèíèíäÿ ÿñàñûíû ãîéäó.
Ìÿøùóð ôèëîñîô Ê.Éàñïåðñèí áàõûøëàðûíà ýþðÿ, ÕÂÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿð
àâðîïàëûëàð ö÷öí ìÿäÿíèééÿòèí ÿñàñû, áàõûø âÿ äöøöíúÿëÿðèí
áèðëÿøìÿñè (ãàéíàã åäèëìÿñè) îëäó. Íÿùàéÿò áó äþâðäÿ éåíè òèï
äþâëÿëÿðèí éàðàíìàñû — ïðèíñèïúÿ úÿìèééÿò ùÿéàòûíäà áàøãà ðîëó
âÿ éåðè îëàí ìÿùÿëëè âÿ ñöëàëÿ äþâëÿòëÿðèí îðòàäàí ãàëõìàñû èëê
áåéíÿëõàëã (ÿâÿëúÿ Àâðîïàäà) «Âåñòàë ñèñòåìè»íè ôîðìàëàøäûðäû.
Áþùðàí ùàããûíäà èñÿ éåíè ãëîáàëëûã ôîðìàñûíûí — «ìèëëÿò-äþâëÿò»
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìèëëè ãëîáàëëàøìàíûí ÿñàñûíûí ãîéóëäóüó ÕÕ ÿñðèí
ñîíëàðûíäà äàíûøìàüà áàøëàäûëàð.
Áåëÿëèêëÿ, äþâëÿòëÿð àðàñûíäà èíòåãðàñèéà âÿ éàõûíëàøìà
òåíäåíñèéàñû ÿââÿëëÿð áàøëàñà äà, áèð ãÿäÿð ðàäèêàë øÿêèëäÿ áó
òåíäåíñèéà ÕÛÕ ÿñðèí ñîíóíäàí Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí
áàøëàíìàñûíà ãÿäÿð îëàí äþâðäÿ (1870-1914) þçöíö ýþñòÿðäè.
Ãëîáàëëàøìàíûí áèðèíúè äàëüàñûíûí òåõíîëîæè ÿñàñû
êîììóíèêàññèéà ñàùÿñèíäÿ òåëåôîí òåëåãðàô, ñÿíàéå ñàùÿñèíäÿ èñÿ
ÿââÿëúÿ äÿìèð éîëëàðûíûí èíøà åäèëìÿñè, ìàøûí, äàùà ñîíðà èñÿ
êîíâåéåð-àõûí èñòåùñàëû îëäó. Áöòöí áóíëàðûí ñèìâîëó èñÿ Àìåðèêà
èäè. Òåõíîëîæè èðÿëèëÿéèøëÿð þçö èëÿ èëê þíúÿ èãòèñàäè áàüëûëûüû âÿ
âàùèä äóöíéà òÿñÿððöôàòûíûí ôîîðìàëàøìàñûíû ýöúëÿíäèðÿí èãòèñàäè
íàèëèééÿòëÿðè ýÿòèðäè.
Èãòèñàäè èíêèøàôûí áåéíÿëìèëÿëëÿøìÿñèíèí (ãëîáàëëàøìàñû) äàèì
ýöúëÿíìÿñè, äöíéà èñòåùñàëûíäàí äàùà ÷îõ äöíéà òèúàðÿòèíèí
ùÿúìèíèí ñöðÿòëÿ àðòìàñû îíó ñöáóò åäèðäè êè, ùÿð èë áåéíÿëõàëã
èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ðîëó éöêñÿëèð. Áó ðÿãÿìëÿðëÿ äÿ òÿñäèãëÿíèð:
1870-1917-úè èëëÿðäÿ äöíéà òèúàðÿòèíèí ùÿúìè ùÿð èë îðòà ùåñàáëà
3,4%, äöíéà èñòåùñàëûíûí ùÿúìè èñÿ 2,1% àðòìûøäû. 1850-1914-úö
èëëÿðäÿ äöíéà ÿùàëèñè 1,5 äÿôÿ, áåéíÿëõàëã ìàë äþâðèééÿñè èñÿ 2,3
äÿôÿ ÷îõàëìûøäû.
ÕÛÕ ÿñðèí 70-úè èèëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ìàë èõðàúû èëÿ éàíàøû
êàïèòàë èõðàúû äà àðòìûøäû. 1885—1900-úû èëëÿðäÿ äöíéà òèúàðÿò
äþâðèééÿñè 2,1 äÿôÿ, õàðèúè ñÿðìàéÿ èñÿ 2,3 äÿôÿ àðòìûøäû. 1901-
1913-úö èëëÿðäÿ äöíéà èñòåùñàëû 40 %, äöíéà òèúàðÿòè 62 %, õàðèúè

445
ñÿðìàéÿíèí ùÿúìè èñÿ 100% àðòìûøäû. Äöíéà òèúàðÿòèíèí âÿ õàðèúè
ñÿðìàéÿíèí àðòìàñûíûí óüóðóíó ÿêñÿð þëêÿëÿðèí ìèëëè
âàëéóòàëàðûíûí ñÿðáÿñò êîíâåðñèéà åäèëìÿñè òÿøêèë åäèðäè.
Ìàë âÿ êàïèòàëûí äþâðèééÿñè êèìè èø÷è ãöââÿñèíèí ìèãðàñèéàñû äà
àçàä èäè âÿ áþéöê ìèãéàñà ÷àòìûøäû. Áåéíÿëõàëã òóðèçì ýåíèø
èíêèøàô åäèðäè. Áèð þëêÿäÿí äèýÿðèíÿ ýåòìÿê ö÷öí âèçà, áÿçè
ùàëëàðäà èñÿ ùÿòòà ïàñïîðò äà òÿëÿá îëóíìóðäó.
ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñû âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ èãòèñàäè
ãëîáàëëàøìà äèýÿð ñàùÿëÿðäÿêè èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíÿ äÿ òÿêàí
âåðäè. Ìÿùç áó äþâðäÿ èëê áåéíÿëõàëã ùþêóìÿòëÿðàðàñû
(Öìóìäöíéà Ïî÷ò Èòòèôàãû, Áåéíÿëõàëã Åëåêòðîíÿëàãÿ Èòòèôàãû) âÿ
ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòû (Ãûðìûçû Õà÷) ìåéäàíà ÷ûõäû. Áåéíÿëõàëã
èäìàí éàðûøëàðûíûí êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàíìàñû Îëèìïèéà ùÿðÿêàòûíûí
éåíèäÿí äèð÷ÿëäèëìÿñèíÿ âÿ áåéíÿëõàëã èäìàí ôåäåðàñèéàëàðûíûí
éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû .
Àíúàã äàùà ÷îõ ãëîáàëëàøìà ñèéàñè ñàùÿäÿ þçöíö ýþñòÿðäè.
Äöíéà èãòèñàäèéàòûíûí éàðàíìàñûíû äöíéà ñèéàñÿòèíèí ôîðìàëàøìàñû
ìöøàéèÿò åòäè. Äöíéàäàêû èãòèñàäè âÿ ñîñèàë èíêèøàô ëèáåðàë ñèéàñè
èäåîëîýèéàíûí ýöúëö òÿñèðè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Ëèáåðàëèçì
èãòèñàäè àçàäëûüûí ìèëëè âÿ áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿäÿ âàúèáëèéèíè
ÿñàñëàíäûðûð, èãòèñàäèééàòäà ãàðøûëûãëû àñûëûëûüû âÿ èíòåãðàñèéàíû
ñèéàñÿòäÿ òÿòáèã åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Ëèáåðàëèçìëÿ éàíàøû ãëîáàëëàøìàíûí ýÿðÿêëèéèíè òÿñäèã åäÿí âÿ
áó ïðîñåñëÿðèëÿ ñèéàñè ùÿäÿôÿ íàèë îëìàãëà ÿëàãÿëÿíäèðÿí ñèéàñè
èäåîëîýèéàëàðäà éàðàíäû. Áóðàäà ñþùáÿò ÿñàñÿí ìàðêñèçìäÿí ýåäèð.
Ê.Ìàðêñà âÿ Ô.Åíýåëñÿ ýþðÿ «ïðîëåòàðëàðûí âÿòÿíè îëìóð»,
áóðàäàí ìÿøùóð øöàð «Êîììóíèñò ïàðòèéàñûíûí ìàíèôåñòè»íäÿí:
«Áöòöí þëêÿëÿðèí ïðîëåòàðëàðû, áèðëÿøèí!» éàðàíäû. Äöíéàíûí èãòèñàäè
ãëîáàëëàøìàñû èñÿ îíóí ñîñèàë-ñèéàñè òðàíñôîðìàñèéàñû ö÷öí ÿñàñ
øÿðò èäè. Õàòûðëàòìàã ëàçûìäûð êè, ìàðêèçìèí êëàññèêëÿðè ñîñèàëèñò
èíãèëàáûíû äöíéà èíãèëàáû êèìè áàøà äöøöðäöëÿð. Ìàðêñçèì
èäåîëîýèéàñû áàçàñûíäà èñÿ èëê áåéíÿëõàëã ñèéàñè ùÿðÿêàò éàðàíäû.
Áó ùÿðÿêàòûí òÿñèñàòû (òÿøêèëàòëàíäûðëìàñû) Û (1864) âÿ ÛÛ (1889)
Èíòåðíàñèîíàëûí éàðàíìàñû âÿ ôÿàëèéééÿòè èëÿ þç ÿêñèíè òàïäû.

446
 Ãëîáàëëàøìà áåéíÿëõàëã ìöíàèñáÿòëÿðÿ áèðáàøà òÿñèðèíè ýþñòÿðäè.
ÕÛÕ âÿ ÕÕ ÿñðèí àéûðûúûíäà ìöùàðèáÿ âÿ ìöíàãèøÿëÿðèí ãàðøûñûíû
àëìàã, äþâëÿòëÿðèí ñöëù øÿðàèòèíäÿ ÿìÿêäàøëûüû, áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí íîðìà âÿ ïðèíñèïëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè êèìè
ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêèðÿ îëóíäóüó áèð íå÷ÿ áåéíÿëõàëã êîíôðàíñ
êå÷èðèëäè. Èãòèñàäè àñûëûëûüûí ÿëäÿ îëóíìóø ñÿâèééÿñè øÿðàèòèíäÿ
äöíéàíûí ÿñàñ äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà ýåíèøìèãéàñëû ìöùàðèáÿëÿðèí
íèñáÿòÿí ìöìêöíñöçëöéö áàðÿäÿ ôèêèðëÿð äàùà ÷îõ éàéûëìûøäû.
Áóíà áàõìàéàðàã, èãòèñàäè ãëîáàëëàøìà áèð ãÿäÿð áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí ñòàáèë âÿ ìþùêÿì ôîðìàëàøìàñûíû âÿ
òÿøêèëàòëàíìàñûíûí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè ìöÿééÿíëÿøäèðäè. Áöòöí
äàíûøûã âÿ õåéèðõàù àðçóëàðà áàõìàéàðàã, ãëîáàë ñèëàùëû
ìöíàãèøÿëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ðåàë ìåõàíèçì éàðàäûëìàäû.
«Íÿùÿíý äþâëÿòëÿð»èí ãåéðè-áÿðàáÿð âÿ äöøöíöëìÿìèø ñèéàñÿòè,
îíëàðûí àðàñûíäà îëàí ðåàë âÿ óéäóðóëìóø ôèêèð àéðûëûãëàðû Áèðèíúè
Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí áàø âåðìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Áåëÿëèêëÿ, áó
ìöùàðèáÿ äàõèëè ôèêèð àéðûëûüûíûí èììàíåíò (äàõèëè) õöñóñèééÿòè
íÿòèúÿñèíäÿ ãëîáàë èíòåãðàñèéàíûí èëê äàëüàñûíûí þçöíÿìÿõñóñ
éåêóíó êèìè ìåéäàíà ÷ûõäû.
Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè ãëîáàë èíòåãðàñèéà âÿ ãëîáàë
äåçèíòåãðàñèéà êèìè èêè òàðèõè äþâðöí àéûðûúû ùÿääè îëäó.
Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà ÿââÿëêè ëèáåðàë èíòåãðàñèéà ëàéèùÿëÿðèíèí —
áåéíÿëõàëã óíèâåðñàë òÿøêèëàòûí (Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñû (1919-1946)
éàðàäûëìàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ úÿùäëÿð îëñà äà, äöíéàíûí
ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôû òàìàì ÿêñ-èñòèãàìÿòäÿ ýåòäè.
Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíûí ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéè, äèýÿð áèð ñûðà
ñÿáÿáëÿðëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ 1920-1930-úó èëëÿðäÿ äöíéà
èãòèñàäèééàòûíäà äåçèíòåãðàñèéà òåíäåíñèéàñûíûí öñòöíëöê òÿøêèë
åòìÿñèíäÿí àñûëû èäè. Äþâëÿòëÿð þç ìèëëè áàçàðëàðûíû õàðèúè
ðÿãèáëÿðäÿí éöêñÿê ýþìðöê òàðèôëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ ãîðóìàüà
÷àëûøûðäûëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ, äöíéà òèúàðÿòè âÿ õàðèúè èíâåñòèñèéàíûí
àðòûìû äàéàíäû, áÿçè äþâðëÿðäÿ èñÿ ùÿòòà àçàëìàüà áàøëàäû. Áåëÿ êè,
1929-1932-úè èëëÿðäÿ äöíéàäà áàø âåðÿí èãòèñàäè áþùðàí
íÿòèúÿñèíäÿ ñÿíàéå èñòåùñàëû 20%, äöíéà òèúàðÿòè èñÿ 40% àçàëäû.
Êàïèòàë èõðàúû Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ èëäÿ îðòà

447
ùåñàáëà 1 ìèëéàðä äîëëàðäàí ÷îõ èäèñÿ, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû
èëëÿðäÿ úÿìè 110-170 ìèí äîëëàðà áÿðàáÿð èäè. Ñÿðùÿäëÿð òÿêúÿ
ìàëëàð âÿ êàïèòàë ö÷öí äåéèë, ùÿì äÿ èíñàíëàð ö÷öí áàüëàíìàüà
áàøëàäû. Õàðèúÿ ýåòìÿê ö÷öí ïàñïîðò âÿ âèçà ýÿðÿê èäè. Áÿçè
þëêÿëÿð áèðäÿí-áèðÿ âÿòÿíäàøëàðûíûí õàðèúÿ ñÿôÿðëÿðèíè
ìÿùäóäëàøäûðäûëàð. Ùÿð éåðäÿ ÿúíÿáèëÿðèí èøÿ äöçÿëìÿñè øÿðòëÿðè
÷ÿòèíëÿøäè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã òóðèçì âÿ èø÷èëÿðèí
ìèãðàñèéàñû àçàëäû. Áèð ÷îõ þëêÿëÿðèí ãàïàëû âÿ àñûëûëûüû îëìàéàí
èãòèñàäèééàò éàðòìàüà ÷àëûøìàñû, þç ìèëëè âàëéóòàëàðûíûí êîíâåðñèéà
åäèëìÿñèíè ìÿùäóäëàøäûðìàñû áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí
çÿèôëÿìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòäû.
Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí
äåçèíòåãðàñèéàñûíûí äàùà äà àðòìàñûíà ñÿáÿá îëäó. 1950-úè èëëÿðäÿ
éàëíûç 6 þëêÿ ñÿðáÿñò êîíâåðñèéà îëóíìóø âàëéóòàéà ìàëèê èäè.
Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû òÿðÿôèíäÿí ÁÂÔ, ÖÄÁ, ÄÒÒ,
ÓÍÈÄÎ (ÁÌÒ-íèí Ñÿíàéå Èíêèøàôû öçðÿ Òÿøêèëàòû) êèìè
áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ãóðóìëàðûí êþìÿéè èëÿ äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí
ñòèìóëëàøäûðûëìàñû úÿùäëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, âàëéóòà ìÿñÿëÿñè
áåéíÿëõàëã òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà âÿ õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí úÿëá
îëóíìàñûíà ìàíå îëóðäó. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè îëìàñûíà áàõìéàðàã
óçóí ìöääÿò èãòèñàäè àñûëûëûüûí ñÿâèééÿñè, àéðû-àéðû þëêÿëÿðèí
áåéíÿëõàëã ÿìÿéèí áþëöíìÿñèíÿ úÿëá îëóíìàñû èøèíÿ ìàíå îëäó.
Öñòÿëèê äöíéà èäåîëîæè-ñèéàñè âÿ ñîñèàë-èãòèñàäè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ
èêè áëîêà ïàð÷àëàíìûøäû.
Éàëíûç ÕÕ ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿ äöíéàíûí èíêèøàôû ìåéëëÿðèíäÿ
ìöñáÿò òåíäåíñèéàëàð ìöøàùèäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíäû. Áóíà ýþðÿ äÿ,
éåíè ìèíèëëèéèí ùöäóäó ãëîáàëëàøìà êèìè ìöðÿêêÿá ôåíîìåíè
áÿðàáÿð ãàéäàäà òÿñâèð åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí èíòåíñèâ êîíñåïòóàë
éàíàøìàëàðûí àõòàðûøû ö÷öí çÿìèí îëäó.

§2. Äöíéà ñèéàñÿòè âÿ äöíéà èãòèñàäèééàòû ãëîáàëëàøìà

øÿðàèòèíäÿ

Áèð ÷îõ úÿùäëÿðèí ìþâúóäëóüóíà áàõìàéàðàã, ãëîáàëëàøìàéà

ãûñà âÿ òóòóìëó òÿðèô òàïìàã ñàùÿñèíäÿ îðòàã ìÿõðÿúÿ ýÿëìÿê
448
ììêöí îëìàéûá. Ëàêèí áèð ÷îõëàðû ö÷öí ãëîáàëëàøìàíûí ìöàñèð
ìÿðùÿëÿñè áàðÿäÿ Åíòîíè Ýèääåíñ òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì åäèëÿí òÿðèô
ãÿáóëåäèëÿíäèð: «ëîêàë ùàäèñÿëÿð ÷îõ-÷îõ ìèë óçàãëûãäà âÿ éà
ÿêñèíÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðÿ óéüóí òÿøÿêêöë òàïäûüû ö÷öí áèð-
áèðèíäÿí óçàã éåðëÿðè ÿëàãÿëÿíäèðÿí öìóìäöíéà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí
èòåíñèâëÿøäèðèëìÿñèíè áó øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìöìêöíäöð».
Áóíà óéüóí îëàðàã, ýåíèø ìÿíàäà ñþùáÿò äöíéà èãòèñàäèééàòû âÿ
ñèéàñÿòèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ ãàðøûëûãëû àñûëûëûüûíûí áöòöí
ñåãìåíòëÿðèíäÿí ýåäèð. Ãëîáàëëàøìà áó ýöí äöíéàäà ýåäÿí
èíòåãðàñèéà ïðîñåñèíèí éåíè ìÿðùÿëÿñè êèìè áàøà äöøöëöð âÿ î
áÿøÿðèééÿòèí ÿêñÿð ùèññÿñèíèí éåíè èíôîðìàòèêà âÿ
òåëåêîììóíèêàñèéà âàñèòÿëÿðè ÿñàñûíäà èúòèìàè-ñèéàñè, ìàëèééÿ-
èãòèñàäè, âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèíèí âàùèä à÷ûã ñèñòåìèíÿ úÿëá
îëóíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áó ýöí äöíéàäà áàø âåðÿí ãëîáàë
äÿéèøèêëèêëÿðèí ÿñàñûíäà èãòèñàäè àìèëëÿðèí äàéàíäûüûíû ãåéä
åòìêÿëÿ áàðÿáÿð, áÿçè ìöÿëëèôëÿð ãëîáàëëàøìàíûí ìöõòÿëèô
àñïåêòëÿðèíÿ äÿ äèããÿòè úÿëá åäèðëÿð, ìÿñÿëÿí, òÿøêèëàòè-èäàðÿåòìÿ,
èãòèñàäè, òåõíèêè, ìÿêàíè, ìÿäÿíè, ñèéàñè âÿ ñ.
Ýåð÷ÿêäÿ ãëîáàëëàøìà òÿãäèì îëóíäóüó ãÿäÿð óíèâåðñàë âÿ
«ãëîáàë» äåéèë. Öñòÿëèê î òàìàìèëÿ åùòèìàëè âÿ ðåàë îëàðàã þç
ìÿíøÿéè åòèáàðèëÿ áÿðàáÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöõòÿëèô ãöââÿëÿð âÿ
òåíäåíñèéàëàðûí, ùÿð øåéäÿí þíúÿ èñÿ äöíéà èíêèøàôûíûí ÿí öìóìè
èíêèøàô âåêòîðóäóð. Î ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëÿðäÿ ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ
äèýÿð ïðîñåñëÿðèí îëäóãúà âàúèá âÿ íöôóçëó ñèíôèíè ìöÿééÿí åäèð,
ùàáåëÿ äöíéàäà áèð ÷îõ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð, ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò âÿ
ãàðøûëûãëû àñûëûëûã íÿòèúÿñèíäÿ éåíè ïðèíñèïëÿð, íîðìàëàð, ãÿðàð ãÿáóë
åäèëìÿñèíèí ãàéäà âÿ ïðîñåäóðëàðûíû éàðàäûð. Ãëîáàëëàøìàíûí
èíäèêè ìÿðùÿëÿñèíè õàðàêòåðèçÿ åäÿíäÿ ö÷ ÿñàñ âàúèá òàðèõè
âÿçèééÿòè ìöòëÿã íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð: 1) ñîâåò áëîêóíóí
äàüûëìàñû âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí èêèãöòáëö ñèñòåìèíèí ïàð-
÷àëàíìàñû; 2) ëèäåð-äþâëÿòëÿðèí äöíéà èíêèøàôûíûí ïîñòñÿíàéå ìÿð-
ùÿëÿñèíè êå÷ìÿñè: 3) äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí ìÿùÿëëèëÿøäèðèëìÿñè.
Öìóìè ýþòöðÿíäÿ èãòèñàäè ñàùÿäÿ ãëîáàëëàøìà áó
ôåíîìåíëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèð:

449
 • êàïèòàëûí éåðäÿéèøìÿñèíèí ñû÷ðàéûøëà àðòìàñûíûí ìèãéàñû âÿ
òåìïè
• áöòöí þëêÿëÿðèí ÖÄÌ àðòûìû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ áåéíÿëõàëã
òèúàðÿòèí ãàáàãëàéûúû àðòûìû
• ñöðÿòëè îëàðàã ñòàíäàðòëàøäûðûëìûø âÿ âàùèä øÿêëÿ ñàëûíìûø
ìÿùñóëëàðûí áóðàõûëìàñû öçðÿ ýöúëÿðèí ïàéëàíìàñû éîëó èëÿ
áåéíÿëõàëã èñòåùñàë øÿáÿêÿñèíèí éàðàäûëìàñû
• áèð ÷îõ ÿìÿëèééàòëàðûí ñöðÿòëÿ âÿ ïðàêòèêè îëàðàã ýåúÿ-
ýöíäöç éåðèíÿ éåòèðèëÿí äöíéà ìàëèééÿ áàçàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû
• ìàëèééÿ ñàùÿñèíèí ñÿíàéå, êÿíä òÿñÿððöôàòû, èíôðàñòðóêòóð
õèäìÿò ñàùÿñèíèí èíêèøàô èìêàíëàðûíû ãàáàãëàéàí ìöñòÿãèë ýöúÿ
÷åâðèëìÿñè. Ìàëèééÿ ñàùÿñèíèí þçöíöí «ðåàë èãòèñàäèééàò»à
÷åâðèëìÿñè ïðîñåñè
• òåëåêîììóíèêàñèéà ñèñòåìèíèí èíêèøàôû âÿ ïðîãðàì
òÿìèíàòûíûí ùåñàáûíà ïðàêòèêè îëàðàã åéíè àíäà ìàëèééÿ âÿ äèýÿð
áàçàðëàðäà áàø âåðÿí éåíèëèêëÿð áàðÿäÿ èíôîðìàñèéàëàðûí éàéûëìàñû.
Íÿòèúÿäÿ êàïèòàëëàðûí éåðäÿéèøìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàðëàð, âàëéóòà âÿ
ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí àëûø-ñàòûøû, áîðú þùäÿëèêëÿðè âÿ äèýÿðëÿðè ùàãäà
ìÿëóìàòëàð ðåàë âàõòäà, ÷îõ âàõò òÿìèç ðåêëêòèâ øÿêèëäÿ ãÿáóë
åäèëèð
• òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí áèðëÿøäèðèëìÿñè âÿ ÿëÿ êå÷èðèëìÿñè
ùåñàáûíà äöíéà èãòèñàäèééàòûíäà éåíè ýöúëö ñóáéåêòëÿðèí îðòàéà
÷ûõìàñû
• éåíè òåõíîëîýèéàíûí òÿòáèãèíèí òÿñèðè èëÿ ÿìÿê áàçàðûíûí
áèðäÿí-áèðÿ ýåíèøëÿíìÿñè âÿ îíóí ñòðóêòóðóíóí äÿéèøìÿñè (Áó
äÿéèøìÿ áèð òÿðÿôäÿí èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðÿ êöòëÿâè ìèãðàñèéàéà
ýÿòèðèá ÷ûõàðäû âÿ èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðèí ÿùàëèñèíèí ÿíÿíÿâè
åòíèê òÿðêèáèíè íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã äÿðÿúÿäÿ äÿéèøäè, áó èñÿ îíëàðäàí
áÿçèëÿðèíäÿ ñîñèàë ýÿðýèíëèéèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó, äèýÿð
òÿðÿôäÿí èñÿ èñòåùñàëàòà ìèãðàñèéà, éÿíè ÀÁØ âÿ Àðîïàäàí îëàí
éåíè ôîðìàëû èãòèñàäè òÿøêèëàòëàðûí ÿíÿíÿâè ùÿéàò òÿðçèíèí öñòöíëöê
òÿøêèë åòäèéè ðåýèîíëàðà éþíÿëìÿñè. Áó èñÿ, þç íþâáÿñèíäÿ, ö÷öíúö
äöíéà þëêÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ «àíêëàâ ìîäåðíëÿøìÿñè»

450
ôåíîìåíèíèí éàðàíìàñûíà âÿ ñîñèàë ýÿðýèíëèéèí éöêñÿêëÿìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëäó.)
• þç ìÿíøÿ åòèáàðèëÿ ýÿëèðëÿðèí ïàéëàíìàñû öçðÿ
ìåòàèíôðàñòðóêòóðóí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ñÿíàéå úÿùÿòäÿí èêíèøàô
åòìèø Øèìàë þëêÿëÿðèíèí ëåùèíÿäèð. Áó ïàéëàíìàéà áàðèç ìèñàë êèìè
ìÿøùóð «ãèéìÿòëÿðèí ãàé÷ûëàíìàñû» îëà áèëÿð — õàììàëûí ãèéìÿòè
èëÿ âÿ ùàçûð ìÿùñóë àðàñûíäàêû ôÿðã àðòûìû. Èãòèñàäè ôÿàëèééÿòäÿ
ãëîáàë âåðýè îëìàñû åòèáàðèëÿ áó úöð ïàéëàíìàíûí Øèìàë
äþâëÿòëÿðèíèí õåéðèíÿ îëìàñû ýåîèãòèñàäè ðåíòàáåëëè þäÿíèøëÿðÿ
ýþðÿäèð.
• Äöíéà èãòèñàäèééàòû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ îíóí õöñóñèëÿøìèø
ñåãìåíòëÿðèíèí êîíòóðëàðû ýþðöíöð: ìÿäÿíè-òàðèõè êîäëàðëà,
òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè òÿðçè, öìóìè ñîñèàë-èãòèñàäè ôàêòîðëàð âÿ
ñòðàòåæè ùÿäÿôëÿðëÿ áèðëÿøìèø þçöíÿõàñ «áþéöê ìÿêàí»
• Äöíéà ñèñòåìèíèí «èãòèñàäè ïëöðàëèçì»è ö÷ ìÿðêÿçäÿ
ôîðìàëàøûð: ÀÁØ-ûí ùèìàéÿñè àëòûíäà Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àìåðèêà,
ÀÈ-íèí ùèìàéÿñè àëòûíäà Àâðîïà, Éàïîíèéàíûí ùèìàéÿñè àëòûíäà
Úÿíóá-Øÿðãè Àñèéà.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ ãëîáàëëàøìà ïðîñåñè ùÿì
äÿ áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí þçöíöí äÿéèøìÿñèíÿ ùÿëëåäèúè òÿñèð
ýþñòÿðèð. Èëê þíúÿ ñþùáÿò ìèëëè äþâëÿòëÿðèí ðîëóíóí çÿèôëÿìÿñè âÿ
ãåéðè-äþâëÿò àêòîðëàðûí ðîëóíóí àðòìàñû âÿ éåíè áåéíÿëõàëã
èíñòèòóòëàðûí éàðàíìàñûíäàí ýåäèð.
Áöòþâëöêäÿ, ãëîáàë äöíéàíûí áéåíÿëõàëã ìöíàñèáÿòèëÿðèíÿ
àøàüûäàêû øÿêèëäÿ éåíè õàðàêòåðèñòèêà âåðìÿê îëàð:
• ãåéðè-äþâëÿò àêòîðëàðûí èãòèñàäè ïîòåíñèàëûíûí àðòìàñû
(Òðàíñìèëëè Êîìïàíèéà) âÿ áåéíÿëõàëã ìöùèòäÿ îíóí ìöñòÿãèë
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíèí òÿëÿá åäèëìÿñè;
• áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ ÿñàñ, ñèñòåìéàðàäûúû
åëåìåíòëÿð ìþâãåéèíäÿ îëàí äþâëÿòëÿðèí ãåéðè-äþâëÿò àêòîðëàð
òÿðÿôèíäÿí ñûðàäàí ÷ûõàðûëìàñû;
• äþâëÿòëÿðèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòëÿðèíè àéûðàí ñÿðùÿäèí
àðàäàí ãàëäûðûëìàñû;

451
 • «ñèéàñÿòèí èãòèñàäèëÿøìÿñè» âÿ äþâëÿòëÿðèí «áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðèí àêòîðó» êèìè áÿðàáÿðñèçëèéèíèí ôàêòèêè îëàðàã
àðòìàñû;
Áåëÿëèêëÿ «íåîëèáåðàë ãëîáàëëàøìà þçöíÿìÿõñóñ ãàíóíâåðèúèëèê
áàçàñûíû éàðàòìàãëà ýåîèãòèñàäè âÿ ýåîìàëèééÿ ùàêèìèééÿòè
ãóðàðàã äöíéàéà þç îéóí ãàéäàëàðûíû äèãòÿ åäèð. Ýåîñèéàñÿò÷èëÿð
áóíà «ùàãã ãàçàíäûðûðëàð», ùÿðáè êîìïîíåíò èñÿ îíó ìöäàôèÿ åäèð.
Áåëÿ îëàí ùàëäà äèïëîìàòèéàéà ñàäÿúÿ äöíéàíûí ðåàë èãòèñàäè
ùöäóäóíó òåõíèêè úÿùÿòäÿí ðÿñìèëÿøäèðìÿê ãàëûð».
Áóíóíëà éàíàøû, ãëîáàëëàøìà áåéíÿëõàëã àðåíàéà éåíè ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿí öâçëÿðèí îëäóüó áöòþâ ãðóïëàð ÷ûõàðäû (áåéíÿëõàëã
ìàëèééÿ ãóðóìëàðû, åêîëîýèéà âÿ èíñàí ùöãóãëàðû öçðÿ òÿøêèëàòëàð,
äèíè úÿðÿéàíëàð, òåððîð÷ó ãðóïëàð, úèíàéÿòêàð áèðëÿøìÿëÿð,
òÿäãèãàò÷û, òÿòáèãåäèúè ìÿðêÿçëÿð âÿ áèð ÷îõ áàøãàëàðû). Ùàçûðäà þç
ìàðàã âÿ ùÿäÿôëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ÿíÿíÿâè äèïëîìàòèéà
áåéíÿëõàëã öíñèééÿò âÿ ìåõàíèçì êàíàëëàðûíäàí ñàäÿúÿ áèðè èëÿ
ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðè íèçàìà ñàëìàãëà ìÿøüóëäóðëàð.
Ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ èãòèñàäè, ìÿäÿíè âÿ ìàëèééÿ
ÿëàãÿëÿðèíèí áöòöí äöíéà öçðÿ ýåíèøëÿíìÿñè, ùÿúìèíèí àðòìàñû âÿ
èíòåíñèâëÿøìÿñè èëÿ áèç «éåð ìÿêàíûíäà» äåéèë, «àõûíëàð
ìÿêàíûíäà» éàøàéûðûã, ìÿêàí «äàðàëûð», âàõò «èòèð», äöíéà
«ñûõûëûð», «áóðóëóð» âÿ àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, äàùà âàùèä ùàëà äöøöð.
Ñîñèàë ãàðøûëûãëû òÿñèð ïðîñåñè ùå÷ âàõò ýþðöíìÿìèø äèíàìèêà èëÿ
èíòåíñèâëÿøèð.
Áåëÿëèêëÿ, áÿøÿðèééÿò þçöíöí ìþâúóäëóüó äþâðöíäÿ ÿí
ìöðÿêêÿá åðàéà ãÿäÿì ãîéóá, áó äþâðäÿ äöíéà åéíè çàìàíäà
òÿøêèëàòëàíûð âÿ õàîòèê îëóð, ãëîáàëëàøûð âÿ ëîêàëëàøûð, áèðëÿøèð âÿ
áþëöíöð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ñîñèîëîæè ÿäÿáèééàòäà 1990-úû
èëëÿðäÿ éåð àëàí «ãëîêàëèçàñèéà» òåðìèíèíè ãëîáàë èãòèñàäè
ïðîñåñëÿðèí éåðëè øÿðàèòäÿ àäàïòàñèéà ïðîñåñè ö÷öí âÿ éàõóä äàùà
ýåíèø øÿêèëäÿ øÿáÿêÿëÿøìÿ ïðîñåñèíèí âÿ ãàðøûëûãëû àäàïòàñèéàíûí
ãëîáàë «àõûíëàð»ûí âÿ ìÿäÿíèééÿò ÿíÿíÿëÿðèíèí âÿ ñîñèàë
äàéàãëàðûí îëäóüó «éåðëÿð»äÿ èøëÿòìÿê äàùà õàðàêòåðèêäèð.
«Ðÿãàáÿòèí ùÿäëÿðè» êèòàáûíûí ìöÿëëèôëÿðè õÿáÿðäàðëûã åäèðëÿð:
äöíéàäà ìöùàðèáÿ ýåäèð, àòÿøñèç ìöùàðèáÿ, éàøàìàã óüðóíäà. Áó
452
«éåíè íþâ ìöùàðèáÿäèð» — «ãëîáàë ùàêèìèééÿò óüðóíäà ïñèõîëîæè-
èãòèñàäè ìöùàðèáÿ». Äöíéàäà ðÿãàáÿò «óíèâåðñàë ÿãèäÿ,
èäåëîýèéà»éà ÷åâðèëèá; òðàíñìèëëè êîìïàíèéàëàð (ÒÌÊ) áöþâëöêäÿ
ïëàíåòÿ âàùèä ãëîáàë áàçàð êèìè áàõûðëàð. Ãëîáàëëàøìà ðèôàù ùàëûíà
ýþðÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ó÷óðóìóí ýåíèøëÿíìÿñè òÿùëöêÿñè éàðàäûð.
Áó øÿðàèòäÿ þç ñÿðÿíúàìûíäà éåíè òåõíîëîýèéà âÿ óúóç, àììà
èõòèñàñëàøìûø, ÷åâèê èø÷è ãöââÿñè îëàí äþâëÿòëÿð þçëÿðèíè òÿñäèã åäÿ
áèëèðëÿð».
Áåëÿëèêëÿ, ãëîáàëëàøìà èãòèñàäè ñàùÿäÿ ÷îõ áþéöê èíêèøàô ÿëäÿ
åäÿðÿê ÕÕ ÿñðèí ñîíóíäà ÷ÿð÷èâÿäÿí ÷ûõàðàã ðåàë øÿêèëäÿ
äöíéàíûí ñèéàñè ñòðóêòóðóíó éåíèäÿí ôîðìàëàøäûðìàüà áàøëàäû.
Áóíà ýþðÿ äÿ, áó ýöí òÿäãèãàò÷ûëàðûí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ
ãëîáàëëàøìà èëÿ áàüëû àøàüûäà ãðóïëàøäûðäûüûìûç ìÿñÿëÿëÿðäÿ ôèêèð
àéðûëûüû âàð:
• ãàðøûëûãëû àñûëûëûã îëàí äöíéàäà öìóìáÿøÿðè ìàðàãëàðëà,
ìèëëè âÿ åòíèê õöñöñèééÿòëÿð àðàñûíäà;
• ãëîáàëëàøìà âÿ åéíèëÿøìÿéÿ úÿùäëÿ, õàëãëàðûí þç
ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèíåòìÿ, ñîñèàë áèðëèê, øÿõñèééÿò àðàñûíäà;
• äþâëÿòèí äàõèëèíäÿ ñàõëàíûëàí èúòèìàè àñàéèøëÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ùàêèì îëàí «òÿáèè âÿçèééÿò» àðàñûíäà
âÿ á.

§3. Ãëîáàëëàøìà âÿ ìèëëè äþâëÿòèí òàëåéè

Ýåíèø éàéûëìûø áåëÿ áèð ôèêèð ìþâúóääóð êè, ãëîáàëëàøìà ìèëëè

äþâëÿòëÿðèí íöôóçóíó âÿ ñèéàñè ùàêèìèééÿòèíèí èòèðèëìÿñèíÿ àïàðûð.
Ä. Áåëëàíûí ôîðìóëóíà ýþðÿ èñÿ ãëîáàëëàøìà «ýöíäÿëèê áþéöê
ïðîáëåì ö÷öí îëäóãúà êè÷èê, êè÷èê ïðîáëåì ö÷öí ùÿääèíäÿí àðòûã
áþéöê ôîðìà àëûð». Ãëîáàëëàøìàíûí äàùà ðàäèêàë òÿðÿôäàðëàðû, ùÿòòà
ìèëëè äþâëÿòè «íîñòàëæèê ôèêñèéà» àäëàíäûðûð âÿ èääèà åäèðäÿð êè,
«ìèëëè äþâëÿò åðàñû þçöíöí éåêóíóíà éàõûíëàøûð… Òàì åùòèìàë
îëóíóð êè, ïîñòìèëëè ãàéäà-ãàíóí ùîìîýåí ôÿðäëÿð (ìèëëè
äþâëÿòëÿðèí ìöàñèð ñèñòåìè) ñèñòåìèíÿ äåéèë, ùåòåðîýåí ôÿðäëÿð
àðàñûíäàêû ñèñòåìÿ òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê (áåëÿ êè, áÿçè ñîñèàë ùÿðÿêàòëàð,

453
ìàðàãëû ãðóïëàð, ïåøÿêàð áèðëèêëÿð, ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû,
ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿð, ùöãóãóè ñòðóêòóðëàð âÿ ñ.)».
ßíÿíÿâè àíëàéûøà ýþðÿ «âÿòÿíäàøëûã» (ìèëëè äþâëÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
âÿòÿíäàøëûã) ãëîáàëëàøìà ïðîñåñèíäÿ ãåéðè-ñàáèòëèêëÿ öçëÿøèð.
Òÿäãèãàò÷ûëàð èääèà åäèð êè, ìöàñèð úÿìèééÿòäÿ «èãòèñàäè ùöãóãëàðû
ÿëèíäÿ úÿìëÿøäèðÿí, îíà ìàëèê îëàíëàðà ùàêèìèééÿò, äþâëÿòèí
ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëû ùåñàáàò òÿëÿá åòìÿê èìêàíû îëàíëàðà èñÿ
«èãòèñàäè âÿòÿíäàøëûã» õàðàêòåðèêäèð. Áóíóíëà áåëÿ, áó éåíè
âÿòÿíäàøëûãäà ñóáéåêòëÿð âÿòÿíäàø äåéèë, ãëîáàë ìàëèééÿ áàçàðëàðû
áàøäà îëìàãëà øèðêÿòëÿð âÿ áàçàðäûð. Ìöâàôèã îëàðàã áó
âÿòÿíäàøëûã ôÿðäëÿðëÿ, âÿòÿíäàøëàðëà äåèéë, ãëîáàë èãòèñàäè àêòîðëàðëà
ìÿùäóäëàøûð».
Ìèëëè äþâëÿòèí ìþâúóäëóüó òðàíñìèëëèëèê âÿ ãëîáàëèçìèí
àøàüûäàêû òÿçàùöðëÿðè èëÿ äàüûäûëûð: áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ áàçàðëàðûíûí
ôîðìàëàøäûðûëìàñû, êàïèòàëûí âÿ áèçíåñèí áåéíÿëìèëÿëëÿøäèðèëìÿñè,
à÷ûã ãëîáàë èíôîðìàñèéà øÿáÿêÿñèíèí ìéåäàíà ÷ûõìàñû, ìèëëÿòëÿðèí
þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèí åòìÿñè, ÿùàëèíèí ñöðÿòëè ùÿðÿêÿò
ãàáèëèééÿòèíèí áèðäÿí-áèðÿ àðòìàñû, òÿùëöêÿñèçëèéÿ ãàðøû áèð ÷îõ
òÿùäèäëÿðèí äþíìÿç õàðàêòåðè, ìöàñèðëèéèí ãëîáàë ïðîáëåìëÿðè âÿ ñ.
Òðàíñìèëëèëÿøäèðìÿ âÿ ìàëèééÿ áàçàðûíûí âèðòóàëëàøäûðûëìàñû èëê
þíúÿ êàïòèàëûí äþâëÿò íÿçàðÿòèíäÿí ýèçëÿäèëìÿñèíè àñàíëàøäûðûð âÿ
ýÿëèð ÿëäÿ åäèëìÿñè èìêàíû âåðèð (ìÿñÿëÿí, ýÿëèðëÿðäÿí ÿí àøàüû
âåðýèíèí òóòóëìàñû). Èêèíúèñè, êàïòèàëûí äþâðèééÿñèíäÿ àðòûì
êàïèòàëûí þçöíöí ùåýåìîíëóüóíó àðòûðûð. Ö÷öíúöñö, èñÿ ìèëëè
ñèéàñÿòèí ìöùöì ùèññÿñè áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ áàçàðëàðûíûí àñûëûëûüû
àëòûíà äöøöð. Åêñïåðòëÿðèí ôèêðèíúÿ, áÿçè äþâëÿòëÿðèí èãòèñàäè ýöúö
âÿ ùþêóìÿòëÿðèíèí èãòèñàäè-ñèéàñè åôôåêòèâëèéè áåéíÿëõàëã âàëéóòà
áàçàðëàðûíäàêû ìþùòÿêèðëèêëÿðëÿ áàüëûäûð. Øÿðãè Àñèéà
«ïÿëÿíýëÿðè»íèí òÿúðöáÿñè äÿ ÿñàñÿí áóíäàí õÿáÿð âåðèð.
Òÿçàäëû âÿçèééÿò ìåéäàíà ÷ûõûð: ãëîáàëëàøäûðìà åéíè çàìàíäà
ìèëëè äþâëÿòëÿðèí ñèéàñÿòèíÿ ãàðøû òÿëÿáëÿðè àðòûðûð âÿ îíóí
èìêàíëàðûíû äàðàëäûð. «Þçëÿðèíèí» ÒÌÊ-ëàðûíûí ðÿãàáÿò
ãàáèëèééÿòèíè òÿìèí åòìÿéÿ ÷àëûøìàãëà þëêÿäÿ êàïèòàë âÿ èø÷è éåðè
ñàõëàéûð, éåíè èíâåñòèñèéà úÿëá åäèð, ùþêóìÿò îíëàðûí öçÿðèíäÿí
ñîñèàë ìÿñóëèééÿòè ýþòöðöð, áóíóíëà äà ÿìÿê ùàãëàðûíûí ðåàë

454
ñÿâèééÿñèíè àøàüû ñàëìàüà íàèë îëóð, ñîñèàë ïðîãðàìëàðû àçàëäàðàã
Àâðîïàäàêû ìÿøùóð «ñîñèàë äþâëÿòëÿðè» äàüûäûð âÿ ãëîáàëëàøìà
øÿðàèòèíäÿ ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ äèããÿòñèçëèê
ýþñòÿðìÿéèí éîëâåðèëìÿçëèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.
Áåëÿëèêëÿ, ýÿëèðëÿð ìèëëè äþâëÿòè äàèìè îëàðàã «èãòèñàäè ñèéàñÿòÿ»
ìÿúáóð åäèð. Àíúàã ëèáåðàë äåìîêðàòèéàíûí ìþâúóäëóüóíóí ÿñàñû
ìèëëè äþâëÿòäèð. Òÿúðöáÿ ýþñòÿòèð êè, äþâëÿòèí çÿèôëÿéÿí èäàðÿåòìÿ
ãàáèëèééÿòè âÿ èãòèñàäè åôôåêòèâëèéè, ùàáåëÿ äþâëÿòèí çÿèôëÿéÿí
èäàðÿåòìÿ ãàáèëèééÿòè âÿ äåìîêðàòèéà àðàñûíäà ìÿíôè
êîððåëéàñèéà(àñûëûëûã) ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áåëÿ êè, éåíè øÿðàèòäÿ
äåìîêðàòèéàíûí ñàõëàíìàñû äà ïðîáëåìàòèêäèð: «Ìèëëè úÿìèééÿòäÿ
ôÿðäèí þç òàëåéèíè äåìîêðàòèê øÿêèëäÿ èäàðÿ åòìÿñè áàðÿäÿ
òÿãäèìàò âàõò êå÷äèêúÿ ãåéðè-ðåàë îëóð. Ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðäÿ
èíñàíëàðûí áèðýÿ ôÿàëèééÿòè ìèëëè äþâëÿòèí ñÿðùÿäëÿðèíÿ äàùà àç
óéüóí ýÿëèð. Ðåýèîíàë âÿ éåðëè ìàðàãëàðëà éàíàøû, òðàíñìèëëè
ìàðàãëàð äàùà ÷îõ ÿùÿìèééÿò ãàçàíûð». Íÿòèúÿäÿ ïðîáëåìëÿð
÷îõàëûð, àììà ìèëëè ãóðóìëàðûí îíëàðûí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿñè
èìêàíëàðû àçàëûð.
Èãòèñàäèééàòäà äþâëÿòèí ðîëóíóí äÿéèøìÿñè âÿ èíôðàñòðóêòóð
åëåìåíòëÿðèíèí úÿìèééÿò ùÿéàòû ö÷öí âàúèá ôÿàëèééÿòè ÕÕ ÿñðèí
ñîí èêè îíèëëèêëÿðèíäÿ áàø âåðÿí íåîëèáåðàë âÿ íåîêîíñåðâàòèâ
èíãèëàáëàðà óéüóí îëàðàã äîìèíàíòà ÷åâðèëèð. Þçÿëëÿøäèðìÿ åëÿ áèð
óíèâåðñàë âàñèòÿäèð êè, îíóí êþìÿéè èëÿ äþâëÿòèí úÿìèééÿòèí âàúèá
ñàùÿñèíäÿí ÷ûõàðûëìàñû áàø âåðèð. Ëèáåðàë ãàéäà-ãàíóíëàðûí
úÿìèééÿò ùÿéàòûíäà ãîðóíìàñû ö÷öí äþâëÿòèí ìöäàõèëÿñèíÿ
òÿìèíàò âåðÿí «Âàøèíãòîí êîíñåíñóñó» àäëàíäûðûëàí ÷ÿð÷èâÿäÿ ÕÕ
ÿñðèí ëèáåðàë ÿíÿíÿëÿðè àðàñûíäà ïàð÷àëàíìà ÿìÿëÿ ýÿëäè.
Þçÿëëÿøäèðìÿíèí ùÿäÿôè ñîñèàë-èãòèñàäè ñàùÿíèí
êîììåðñèéàëàøäûðûëìàñûäûð êè, áó äà äþâëÿòè «àçàä åäèð» âÿ ÁÂÔ
âÿ ÖÒÒ åêñïåðòëÿðèíèí ðåñåïòëÿðèíÿ ýþðÿ, åëÿ òÿêúÿ ãëîáàë áàçàðëàð
ñèñòåìèíäÿ èíòåãðàñèéàíû òÿìèí åäèð. Ç.Áàóìàí éàçûð êè, «çÿèô
äþâëÿòè áèçíåñ ö÷öí ìèíèìóì ãàéäà-ãàíóí òÿìèí åäÿí éåðëè ïîëèñ
áþëìÿñè ñÿâèééÿñèíÿ ñàëìàã àñàíäûð: áó ùàëäà îíëàðûí ãëîáàë
êîðïîðàñèéàëàðûí ñÿðáÿñòëèéèíè åôôåêòèâ øÿêèëäÿ
ìÿùäóäëàøäûðìàñûíäàí äà ãîðõìàã ëàçûì äåéèë».

455
 Ìÿùç þçÿëëÿøäèðìÿíèí «ñûðûíìàñû» âÿ êîììåðñèéàëàøäûðìà
èãòèñàäè ãëîáàëëàøìà ïðîñåñèíèí åòèáàðëû ìåõàíèçìè êèìè òÿêúÿ ìèëëè
äþâëÿòèí «çÿèôëÿìÿñè» äåéèë, âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíèí éàðàòäûüû
èíñòèòóòëàðûí äà äàüûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðàúàã. Èúòèìàè ðèôàù âÿ
õèäìÿòèí êîììåðñèéàëàøäûðûëìàñû ÿñàñÿí ñîñèàë áÿðàáÿðñèçëèéè
ýöúëÿíäèðèð âÿ ùÿð èíñàíûí êåéôèééÿòëè òÿùñèë àëìàñûíû âÿ éà
Èíòåðíåò âàñèòÿñèëÿ èíôîðìàñèéà ðåñóðñëàðûíà ÷ûõûøûíû
ìÿùäóäëàøäûðûð. Þçÿëëÿøäèðìÿ áèëàâàñèòÿ ùÿð áèð âÿòÿíäàøû þçöíÿ
úÿëá åäÿðÿê èúòèìàè ôÿàëèééÿò ñàùÿëÿðèíè áèðäÿí-áèðÿ äàðàëäûð, ñîí
íÿòèúÿäÿ îíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð êè, âÿòÿíäàøûí øÿõñè ìàðàãëàðû
âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíèí öìóìè ìàðàãëàðûíû êÿíàðà ñûõûøäûðûð.
Íÿòèúÿäÿ, áöòöí Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿ âÿòÿíäàø ìþâãåéè êþùíÿëìèø,
ëöçóìñóç ôàêòîðà ÷åâðèëèð, îíó èñòåùëàê÷ûíûí þçöíöåéíèëÿøäèðìÿ
ôîðìàñû ÿâÿç åäèð. Ñîñèàë êîëëåêòèâ âÿ ñèéàñè ôÿàëèééÿòëÿ ÿëàãÿëè
îëàí èíñòèòóòëàð ñèñòåìèíèí äàüûëìàñû áàø âåðèð, âÿòÿíäàøëûã áþùðàíû
àðòûð, èíôàíòèëëÿøìÿ öìóìè ãëîáàë ôåíîìåíÿ ÷åâðèëèð, úÿìèééÿò
ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, øÿõñè ìÿñóëèééÿò êîðïîðàñèéà âÿ ëèäåðëÿðÿ
ÿñàñëàíàí ùàêèìèééÿòèí öçÿðèíÿ äöøöð âÿ ñ.
Áóíà ýþðÿ äÿ, ìÿøùóð ìàëèééÿ÷è âÿ ôèëàíòðîï (õåéðèééÿ÷è)
Úîðú Ñîðîñ 1997-1998-úè èëëÿðèí ìàëèééÿ áþùðàíûíäàí íÿòèúÿ
÷ûõàðàðàã à÷ûã úÿìèééÿòèí äåìîêðàòèê äÿéÿðëÿðèíÿ ãàðøû éåíè
òÿùëöêÿ ýþðöð. «Àçàäëûã âÿ îíóí ñÿðùÿäëÿðè» íÿøðèíäÿ î áåëÿ áèð
åùòèéàòëû íÿòèúÿéÿ ýÿëèð: «Ìÿí äöíéà ìàëèéÿ áàçàðëàðûíäà èìêàí
ãàçàíìûøàì, àììà áó ýöí ãîðõóðàì êè, íÿçàðÿòñèç êàïèòàëèçì âÿ
áöòöí ùÿéàò ñàùÿëÿðèíäÿ áàçàð äÿéÿðëÿðèíèí éàéûëìàñû áèçèì
ýÿëÿúÿê à÷ûã âÿ äåìîêðàòèê úÿìèééÿòèìèçè òÿùëöêÿ àëòûíà àëàúàã.
Áó ýöí à÷ûã úÿìèééÿòèí ÿñàñ äöøìÿíè àðòûã êîììóíèçì äåéèë,
êàïèòàëèñò òÿùëöêÿñèäèð». Îíóí òÿðÿôäàðëàðûíû áöòöí äöíéàäà ëèáåðàë
äÿéÿðëÿðèí òÿíòÿíÿñè êèìè òÿãäèì åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã,
ãëîáàëëàøìà áèçè àçàäëûüû éåíèäÿí äèð÷ÿëòìÿê ïðîáëåìèíèí éåíèäÿí
ëàçûì ýÿëÿúÿéè éîëà ñöðöêëÿéèð.
Áåëÿëèêëÿ, ÛÛÛ ìèíèëëèéèí áàøûíäà ÿñàñ ìöíàãèøÿëÿðäÿí áèðè ìèëëè
äþâëÿòëÿðëÿ èãòèñàäè, ìÿäÿíè âÿ ñèéàñè ãëîáàëëàøìà àðàñûíäà îëàí
òîããóøìàäûð.

456
 «Ãûçûë ìèëéàðä»à äàõèë îëìàéàí þëêÿëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ äèãòÿ
éîëó ñå÷ÿí òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí âÿ áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ
ãóðóìëàðûíûí òÿçéèãè èëÿ ìèëëè ñÿðùÿäëÿð éîõ îëìàüà áàøëàéûð.
Äöíéàíûí ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðûíäà ìöõòÿëèô «ñöðÿòëÿ» âÿ ìöõòÿëèô
«êþíöëëöëöê» äÿðÿúÿñè èëÿ äþâëÿòèí ñóåâåðåíëèéèíèí áþéöê ùèññÿñè
ÿëèíäÿí àëûíàðàã ãÿòè ñóðÿòäÿ òðàíñìèëëè ñÿâèééÿéÿ þòöðöëöð.
Ìÿíáÿéèíè Ãÿðáèí âÿ ÀÁØ-ûí öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè ãëîáàë
ÑÌÊ-ëàðûí âàñèòÿñèëÿ éåðëè ìÿäÿíèééÿò âàùèä øÿêëÿ ñàëûíìûø äÿá
âÿ èííîâàñèéà òåíäåíñèéàëàðûíûí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëûð. Ì.Óîòåðñ
ãëîáàëëàøìàíû áåëÿ äÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèð: áó «úîüðàôè
ìÿùäóäëàøìà, þçöíÿ éåð òàïìûø ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè ãóðóëóøóí ýåðè
÷ÿêèëäèéè ïðîñåñäèð âÿ áó ïðîñåñèí ýåäèøèíäÿ èíñàíëàð àðòûã áó
ìÿùäóäëàøìàëàðûí ýåòäèêúÿ óçàãëàøäûðûëäûüûíû áàøà äöøöðëÿð».
Ç.Áàóìàí ãåéä åäèð êè, ôèçèêè âÿ úîüðàôè äöíéà ñèéàñÿò÷èëÿðèí
«îéëàüû» îëìàãäà äàâàì åäèðñÿ, êàïèòàë âÿ èíôîðìàñèéàíûí ðåàë
ùàêèìèééÿòè êèáåðäöíéàíûí ÿëèíäÿäèðñÿ, î ùàëäà ôèçèêè ìÿêàí éà
íåéòðàëëàøäûðûëûá, éà äà ñàäÿúÿ îéóíäàíêÿíàð âÿçèééÿòÿ ñàëûíûá.
Ô.Ôóêóéàìàíûí «òàðèõèí ñîíó» êèìè èôàäÿ åòäèéè ôðàçàñûíû åéíè
óüóðëà «úîüðàôèéàíûí ñîíó» àäëàíäûðìàã îëàð: ÿðàçèäÿíêÿíàð
êàïèòàë âÿ ìÿêàíäàíêÿíàð âèðòóàë öíñèééÿò òÿðÿôäàøûí ùàíñû
ìÿêàíäà éåðëÿøäèéè ìÿñÿëÿñèíè ãåéðè-ïðèíñèïèàë ìÿñÿëÿéÿ ÷åâèðèð.
Ëîêàë úÿùÿòäÿí ãèéìÿòäÿí äöøìÿ î ñÿâèééÿéÿ ÷àòûð êè,
êîììóíèêàñèéàíûí öñòöíëöêëÿðè «öç-öçÿ» ìÿñÿëÿñèíè àðõà ïëàíà
êå÷èðèð, åëèòàíûí ôîðìàëàøìàñû âÿ òÿêðàð èñòåùñàë ÿââÿëêè ðîëóíó
îéíàéà áèëìèð. Öñòÿëèê, ôèçèêè äöíéàíûí ùàêèìèééÿòè ìÿüëóá
âÿçèééÿòÿ äöøöð.
Èëê þíúÿ, úîüðàôè âÿ ìöâÿããÿòè áàðéåðëÿð äàüûäûëûð. ×îõãàòëû
îëàðàã ýöúëÿíÿí êîììóíèêàñèéàíûí éåíè âàñèòÿëÿðè èëÿ èíôîðìàñèéà
âÿ ìÿäÿíè ìöáàäèëÿíèí èíòåíñèâëÿøìÿñè ìèëëè äþâëÿòèí ÿñàñû îëàí
àâòàðêèéà, þçöíöòÿúðèä âÿ «âàùèä ìèëëè ìÿíÿäèééÿò»èí ñàõëàíìàñû
úÿùäëÿðèí åôôåêòèíè àçàëäûð.

457
 §4. Ñèéàñè ùÿðÿêàò âÿ òÿøêèëàòëàð ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ

Òðàíñìèëëè êîðïîðàñèéàëàð âÿ áåéíÿëõàëã ìàëèééÿ ìþùòÿêèðëÿðè

òÿðÿôèíäÿí ãÿòèééÿòëÿ úÿìèééÿòèí «áåøäÿ áèðèíÿ» èñòèãàìÿòëÿí-
äèðèëÿí ãëîáàëëàøìà ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿùàëèíèí 80% èøñèç ãàëàúàã
âÿ îíëàð áöòöí åùòèéàòëàðà íÿçàðÿò åäÿí 20% èìêàíëû âÿòÿíäàøëàðûí
«õåéèðõàùëûãëà» âåðäèêëÿðè ñÿäÿãÿ èëÿ éàøàéàúàã. Áó âÿçèééÿò äÿ
éåíè ñîñèàë áàðéåðëÿð éàðàäûð, ìÿäÿíè ïàð÷àëàíìà èñÿ àðòûã
ñÿíàéåúÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ àíòèãëîáàëèñò ùÿðÿêàòëàðûí
ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðäÿ ùÿð ùàíñû èñòåùñàëàò ìöÿññèñÿñèíèí
áàüëàíìàñû âÿ îíëàðûí óúóç èø÷è ãöââÿñè, õàììàë âÿ åíåðæè
åùòèéàòëàðûíûí îëäóüó ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíÿ êþ÷öðöëìÿñè (éàëíûç
îðàäà èñòåùñàë ýÿëèð ýÿòèðèð) áó þëêÿëÿðèí äàõèëèíäÿ èøñèçëèéèí
àðòìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áåëÿ êè, ÀÔÐ-äÿ 1993-1997-úè èëëÿð
ÿðçèíäÿ èø éåðëÿðèíèí ñàéû 1 ìèëéîíà ãÿäÿð àçàëûá, áóíóíëà éàíàøû,
àëìàí øèðêÿòëÿðè Øÿðãè Àâðîïà, Àñèéà âÿ ëàòûí àìåðèêàñûíäà
çàâîäëàðûí èíøà åäèëìÿñè èëÿ ôÿàë ìÿøüóë îëóðëàð. Åéíè çàìàíäà
Àëìàíèéàäà èíøààò, ïîëèãðàôèéà, àâòîìîáèëãàéûðìà, ýÿìèãàéûðìà
âÿ äèýÿð èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíäÿ ÿìÿêùàãëàðûíûí 4,5-6,5%-ÿ ãÿäÿð
àðòûðûëìàñû òÿëÿáè ñÿñëÿíÿí ìàé òÿòèëëÿðè (2002) ýþñòÿðäè èê, èíêèøàô
åòìèø þëêÿëÿðäÿ ÿìÿéèí 1 ñààòëûã äÿéÿðè áöòöí äöíéà öçðÿ ÿí
éöêñÿê ùÿääÿäèð (Àëìàíèéàäà 21,01, ÀÁØ-äà 19,86, Ôðàíñàäà èñÿ
16,38 äîëëàð). Áó èñÿ áåéíÿëõàëã áàçàðäà ðÿãàáÿòÿ ìàíå îëóð (áèð
íÿôÿð èñòåùñàë èø÷èñè ùåñàáûíà èëäÿ 70-100 àâòîìàøûí áóðàõñà äà,
Àâðîïà àâòîíÿùÿíý ñåêòîðóíóí ùàìûñû èòêè èëÿ èøëÿéèð ) âÿ áóíà
ýþðÿ äÿ áèçíåñ ÿñàñÿí õàðèúäÿ éåíè èø éåðëÿðè éàðàäûð.
Áåëÿëèêëÿ, ãëîáàëëàøìàéà ãàðøû éîõñóë ìàðýèíàëëàð äåéèë,
ùàìûäàí ãàáàã ýÿëÿúÿêäÿ þçëÿðèíèí èìòèéàçëû âÿçèééÿòëÿðèíè
èòèðìÿê, èøñèçëèê âÿ ñîñèàë äþâëÿòäÿ áþùðàíäàí ãîðõó ùèññ åäÿí îðòà
òÿáÿãÿíèí ýÿíú íöìàéÿíäÿëÿðè ãèéàì ãàëäûðûð. Àëìàí
òÿäãèãàò÷ûëàðäàí Ã.Ï.Ìàðòèí âÿ Õ.Øóììàíûí éàçäûüûãëàðûíà ýþðÿ,
áó âÿçèééÿò àøàüûäàêûëàðû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð: «ïàðòëàéûø ýöúö
ìÿëóì îëàìàéàí, ýåú ïàðòëàéàí áîìáàíû, Äåìîêðàòèéàíû
éîõñóëëóã äåéèë, éîõñóëëóã þíúÿñè ãîðõóíóí ùÿäÿëÿìÿñè».
458
 Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ãëîáàëëàøìà ïðîñåñèíÿ ãàðøû «êöòëÿ»íèí èëê
ýóðóëòóëó ÷ûõûøëàðû Äöíéà Òèúàðÿò Òÿøêèëàòûíûí (ÄÒÒ) íþâáÿòè
ñåññèéàñûíûí êå÷èðèëäèéè âàõò, 1999-úó èëèí íîéàáðûí ñîíëàðû,
äåêàáðûí ÿââÿëëÿðè ÀÁØ-ûí Ñèåòë øÿùÿðèíäÿ áàø âåðäè. Áóíó
Âàøèíãòîí, Ïàðèñ, Ïðàãà øÿùÿðëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí êöòëÿâè àíòèãëîáàëèñò
àêñèéàëàð ìöøàéèÿò åòäè (2000). Ãëîáàë äöíéàíûí «äèðèæîðëàðû»íûí
Äàâîñ (2000, 2001) âÿ Ýåíóéàäà (2002) êå÷èðèëÿí ãóðóëòàéëàðû äà
êöòëÿâè èüòèøàøëàðûí òþðÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó.
Ñèåòëäÿ àíòèãëîáàëçèì áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðà (ÄÒÒ, ÖÄÁ,
ÁÂÔ) âÿ ÒÌÊ ãàðøû «ñÿñ-êöéëÿ» ìÿùóäóäëàøûðäû. Êÿíä
òÿñÿððöôàòû èñòåùñàë÷ûëàðûíûí «òîðïàã» ìàðàãëàðû ìöäàôèÿ îëóíóðäó.
Îíà ýþðÿ êè, ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíèí òÿøÿááöñö èëÿ ÄÒÒ
ñåññèéàñûíûí ýöíäÿëèéèíÿ ÿñàñ ìÿñÿëÿ êèìè ÀÁØ âÿ äèýÿð èíêèøàô
åòìèø þëêÿëÿðèí ÿðçàã èñòåùñàë÷ûëàðûíà ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà
äîòàñèéàëàðûí âåðèëìÿñèíèí äàéàíäûðûëìàñû ñàëûíìûøäû. Ôàêòèêè
îëàðàã êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðûíûí äöíéà öçðÿ òèúàðÿòèíÿ éåíè
éàíàøìà, òàõûë (áÿøÿðèééÿò 40% ãèäà êàëîðèñèíè òàõûë ìÿùñóëëàðûí-
äàí àëûð) áàçàðûíäà ëèáåðàëëàøìà áàøäà îëìàãëà ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíà
ãèéìÿòãîéìà öçðÿ ÄÒÒ-íèí ïðèíñèïëÿðèíèí òÿòáèãè ìÿñÿëÿëÿðè
íàðàùàòëûã äîüóðìóøäó.
ÎÅÑÐ ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ îðòà ùåñàáëà Àìåðèêà ôåðìåðè èëäÿ
ùþêóìÿòäÿí 20 800 äîëëàð, Àâðîïà ôåìåðè 16 ìèí äîëëàð àëûð.
Îíëàðûí èñòåùñàë åòäèéè ìÿùñóëäà ñóáñèäèéàíûí äÿéÿðè àøàüûäàêû
êèìèäèð: ÀÁØ-äà 20-28% (50 ìèëéàðä äîëëàð ùÿúìèíäÿ, öñòÿëèê 2/3
ñóáñèäèéàäàí 10% ôåðìåðëÿðÿ — ÿí èðè òÿñÿððöôàòà ÷àòûð), Àâðîïà
Èòòèôàãû 40-46% (200 ìèëéàðä ùÿúìèíäÿ). Äîòàñèéà ö÷öí áó
ùöãóãëàðû «ôåðìåð óøàãëàðû» ìöäàôèÿ åäèðäèëÿð. Èñòåùëàê÷ûëàðûí
ìöäàôèÿ÷èëÿðè åâëÿðèíäÿêè ãèäà ìÿùñóëëàðûíûí ãèéìÿòèíèí ãàëõìàñû
òÿùëöêÿñèíÿ åòèðàç åäèðäèëÿð. Ùàìû áèðëèêäÿ ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíûí
èñòåùñàëûíûí àçàëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð èøèíè èòèðìÿê òÿùëöêÿñè èëÿ
öçëÿøÿí êÿíä òÿñÿððöôàòû èø÷èëÿðèíèí ìöäàôèÿñèíÿ ãàëõäû. 24 ìèëéîí
èíñàíûí ÷àëûøäûüû ÀÁØ-ûí àãðàð ñåêòîðó ÖÄÌ-éÿ 1,3 òðèëéîí äîëëàð
âåèðèð, êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóëëàðûíûí åêñïîðòó èñÿ èëäÿ 60 ìèëéàðä
äîëëàðà ÷àòûð. Áåëÿëèêëÿ, Íåîëèáåðàë ãëîáàëëàøìà, ãëîáàë ìàëèééÿ
áàçàðëàðûíûí òÿøÿêêöë òàïìàñû âÿ ÒÌÊ èëÿ áàüëû îëàí ùÿð øåé

459
òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëûðäû. Àììà ìàðàãëûäûð êè, äöíéà èñòåùñàëû âÿ
ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíûí ïàéëàíìàñû ìÿñÿëÿëÿðèíÿ òîõóíóëìóðäó.
Äöíéàäà èíäè òÿõìèíÿí 800 ìèíÿ éàõûí àúëûã êå÷èðÿí èíñàí âàð âÿ
îíëàðûí ñàéû ýåòäèêúÿ ÷îõàëñà äà, ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëû
ãåéðè-îáéåêòèâ ñÿáÿáäÿí (ÿêèí ñàùÿëÿðè ö÷öí òîðïàã, ñó âÿ
äèýÿðëÿðèíèí ÷àòûøìàìàñû) âÿ àíîìàë øÿêèëäÿ àøàüû îëàí äöíéà
ãèéìÿòëÿðè èëÿ ìÿùäóäëàøûð. Èíùèñàðëàøìûø òàõûë áàçàðûíà àçàä
èõðàúàò÷ûëàðûí ÄÒÒ õÿòòè èëÿ áóðàõûëìàñû óüðóíäà ìöáàðèçÿ ùÿëÿ äÿ
äàâàì åäèð (ìöòëÿã àíòèãëîáàëèñòëÿðèí ÷ûõûøëàðûíûí ìöøàéèÿòè èëÿ —
Ëîíäîí, Áåðëèí, Ïðàãà âÿ ñ. ).
Âàõò þòäöêúÿ àíòèãëîáàëèñò ùÿðÿêàò äàùà äà êöòëÿâèëÿøäè âÿ
ìöùöì äÿðÿúÿäÿ «ãûðìûçûëàøäû». Ìÿñÿëÿí, Ïðàãàäà òðîòñêè÷èëÿð
ñÿñëÿðèíè éöêñÿëäèð, êö÷ÿ äþéöø÷öëÿðè äÿñÿòÿëÿðèíèí ÿñàñûíû èñÿ
èòàëéàí àíàðõèñòëÿðè òÿøêèë åäèðäèëÿð. Ñèéàñè òÿëÿáëÿð èðÿëè ñöðöëöð,
àíúàã ÿñàñÿí ùàìûñû äöíéà èãòèñàäè ãàéäàëàðû, õöñóñÿí ãëîáàë
áàçàðûí òÿíãèäè èëÿ ìÿùäóäëàøûðäû.
Ãëîáàëëàøìàíûí áèð ñûðà íÿòèúÿëÿðèíÿ ãàðøû ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðû
äà ãàðøû ÷ûõûð (ìÿøüóëëóã, èíâåñòèñèéà âÿ ñ.). Áóíà áàõìàéàðàã,
ãëîáàëëàøìàíûí íåîëèáåðàë ìîäåëèíÿ ìöõàëèô îëàíëàð ùÿëÿ äÿ ñèéàñè
âÿ èäåîëîæè úÿùÿòäÿí âàùèä ïëàòôîðìàéà ìàëèê äåéèëëÿð. ßíÿíÿâè
ñîë÷ó ñèéàñè èäåëîýèéà âÿ ùÿðÿêàò äÿðèí áþùðàíëà öçëÿøèá.
Êîììóíèñòëÿð áÿçè þëêÿëÿðäÿ (×èí, Âéåòíàì, Êóáà, Øèìàëè
Êîðåéà) ùàêèìèééÿòäÿ ãàëñàëàð äà, áåéíÿëõàëã êîììóíèñò
ùÿðÿêàòûíûí ìþâúóäëóüóíà ôàêòèêè îëàðàã ñîí ãîéóëóá. Îðòîäîêñàë
êîììóíèñò èäåîëîýèéàéà áàüëûëûüû ñàõëàéàí áèð ÷îõ ïàðòèéà âÿ
ãðóïëàøìàëàð ãëîáàëëàøìàéà îëäóãúà ìÿíôè éàíàøûðëàð.
Áàõìàéàðàã êè, Ê.Ìàðêñ þç êîíñåïñèéàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ
öìèäèíè ÕÛÕ ÿñðäÿ áàø âåðÿí àíàëîæè ïðîñåñëÿðëÿ áàüëàéûðäû.
Áåéíÿëõàëã ñîñèàë-äåìîêðàò ùÿðÿêàò ãëîáàëëàøìàéà àëòåðíàòèâ
îëàðàã «ùóìàíèñò» âàðèàíò åùòèìàëûíû èçàù åäÿðÿê þç õöñöñè
éàíàøìàñûíû èøëÿéèá ùàçûðëàìàüà ÷àëûøûðäû. Ñîñèàëèñò Èíòåðíàñèîíàëûí
1999-úó èëäÿ Ïàðèñäÿ êå÷èðèëÿí êîíãðåñèíäÿ áó ùàãäà äàíûøûëûá.
Ëàêèí ìèëëè ñÿâèééÿäÿ ñîñèàë-äåìîêðàòëàð ùàêèìèééÿòäÿ îëñàëàð äà,
þçëÿðèíèí ÿíÿíÿâè ñîñèàë-èãòèñàäè ïðîãðàìëàðûíû ðåàëëàøäûðìàã

460
ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê äåéèëëÿð âÿ ëèáåðàë âÿ ìöùàèôèçÿêàðëàð êèìè
íåîëèáåðàë ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ìÿúáóðäóðëàð.
Áóíóíëà éàíàøû, áèð ñûðà ñîë÷ó òÿäãèãàò÷ûëàð âÿ àíòèãëîáàëèñòëÿðèí
þçëÿðèíèí ôèêðèíúÿ, ìÿùç áó ýöí ñþçäÿ éîõ, ÿìÿëäÿ áåéíÿëõàëã
ãëîáàë úÿìèééÿòèí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí ðåàë çÿìèí éàðàíûá.
Êîììóíèêàñèéà âÿ èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàëàðûíûí éåíè âàñèòÿëÿðè
ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðûíà âÿ ùÿðÿêàòëàðà, àéðû-àéðû ôÿðäëÿðÿ
äàùà ñûõ øÿêèëäÿ ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê, öìóìè ìþâãåëÿðèí
ùàçûðëàíìàñû âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ èãòèñàäè âÿ ñèéàñè ïðîñåñëÿðÿ òÿñèð
ýþñòÿðìÿê èìêàíû âåðèð.
Íÿ ãÿäÿð ïàðàäîêñàë îëñà äà, áàðûøìàç ðÿãèáëÿð îëàí ðàäèêàë
àíòèãëîáàëèñòëÿð âÿ íåîëèáåðàë-ãëîáàëèñòëÿð àðàñûíäà ôÿðãëÿðëÿ éàíàøû,
áèð ñûðà öìóìèëèêëÿð äÿ âàð. Áåëÿëèêëÿ, íåîëèáåðàëëàð âÿ ðàäèêàëëàðûí
äþâëÿòèí çÿèôëÿìÿñè èëÿ áàüëû ôèêèðëÿðèíäÿêè ôÿðã îäóð êè,
íåîëèáåðàëëàð áó ïðîñåñè äþâëÿò ñòðóêòóðëàðûíûí äåìîíòàæûíäà âÿ
áàçàð âàñèòÿñèëÿ íèçàìäàí ÷ûõàðòìàãäà ýþðöð, àììà ðàäèêàëëàð
þçöíö èäàðÿ åäÿí ìöÿññèñÿëÿð, äåìîêðàòèê èäàðåòìÿ èíñòèòóòëàðû èëÿ
éàíàøû, ìöñòÿãèë ÿìÿê âÿ ÿìÿê èúìàëàðûíäàí äàíûøìàüà öñòöíëöê
âåðèðëÿð. Íåîëèáåðàëëàð àçàä äöíéà òèúàðÿòèíèí äÿñòÿêëÿíìÿñè
ãóðóìëàðûíà âÿ åôôåêòèâ ñèéàñè ðÿùáÿðëèéÿ öìèä áÿñëÿéèðëÿð
(áöðîêðàòèéàéà çÿðÿð âóðàðàã), ðàäèêàëëàð èñÿ ñîñèàë ùÿðÿêàòëàð,
ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðûíà (ÃÙÒ) âÿ «àøàüûëàð»äà îëàí ñîñèàë
äÿéèøèèêëÿðÿ âÿ âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíÿ àðõàëàíûðëàð. Ëèáåðàëëàðûí
îíó àëãûøëàìàñûíà, ðàäèêàëëàðûí ãà÷ûëìàçëûã êèìè îíóíëà
ùåñàáëàøìàüà ìÿúáóð ãàëìàñûíà âÿ áöòöí ôÿðãëÿðÿ áàõìàéàðàã,
ùÿð èêèñè äþâëÿò ñòðóêòóðëàðûíûí çÿèôëÿìÿñèíè ïðîãíîçëàøäûðûðëàð.
Ñîí èëëÿðäÿ àíòèãëîáàëèñòëÿð ùÿðÿêàòû áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿòèí
íÿçÿð-äèããÿòèíè þçöíÿ úÿëá åòäè âÿ äöíéà ñèéàñÿòèíèí
íÿçÿðÿ÷àðïàúàã ôàêòîðó îëäó. Öìóìè ìÿðêÿçäÿí èäàðÿ îëóíàí,
âàùèä âÿ åéíè ùÿäÿôè èçëÿéÿí öìóìäöíéà àíòèãëîáàëèñò ùÿðÿêàòû
èíäèêè äþâðäÿ ìþâúóä äåéèë. Áéåíÿëõàëã úÿìèééÿòäÿ ãëîáàëëàøìà
ïðîñåñèíèí ìÿíôè íÿòèúÿëÿðè âÿ òåíäåíñèéàëàðûíà ãàðøû éàðàäûëìûø
áèð ñûðà ìöñòÿãèë èúòèìàè òÿøêèëàòëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.

461
 §5. Ìöàñèð äöíéàäà åòíîñèéàñè ïðîñåñëÿð

Ãëîáàëëàøìà ïðîñåñèíèí òÿçéèãè àëòûíäà ìèëëè äþâëÿòëÿðèí

çÿèôëÿìÿñèíÿ úàâàá îëàðàã ñÿíàéåúÿ èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿð äÿ
äàõèë îëìàãëà äöíéàäà «ëîêàë» ìèëëÿò÷èëèê âÿ «åòíèê äèð÷ÿëèø»
éàøàíûð.
Å.Ãèääåíñ ãåéä åäèð: «Åòíèê àíòîãîíèçì âÿçèééÿòèíè òÿøêèë
åäÿí ÿñàñ ìöùöì ÷îõëóã ãðóï áàðéåðëÿðè âÿ åùòèéàòëàðà èìòèéàçëû
÷ûõûøäûð». Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ ÿñàñÿí ö÷öíúö äöíéà
þëêÿëÿðèíäÿí êöòëÿâè ìèãðàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ ÀÁØ âÿ Ãÿðáè
Àâðîïàäà áþéöê äÿðÿúÿäÿ ïîëèåòíèê âÿ ìóëòèìÿäÿíè úÿìèééÿòëÿð
ôîðìàëàøûð. ÁÌÒ-íèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ 1998-úè èëäÿ äîüìà
þëêÿëÿðèíäÿí êÿíàðäà éàøàéàí èíñàíëàðûí ñàéû 125 ìèëéîí íÿôÿð
èäè. Áóíóíëà éàíàøû, ãåéðè-ëåãàë èììèãðàíòëàðûí ñàéû 30 ìèëéîí
íÿôÿðÿ ãÿäÿð ùåñàáëàíûð.
ÀÁØ åìèãðàíò ìèëëÿòëÿðäÿí éàðàíäûüû ö÷öí ùÿìèøÿ àêòèâ
èììèãðàñéàäàí çÿðóðè ýöú àëûð, àììà ÿýÿð 1910-úó èëäÿ äàùà ÷îõ
ñàéäà ìöùàúèð «ýþíäÿðÿí» þëêÿëÿð ñûðàñûíäà ãåéðè-Àâðîïà þëêÿëÿðè
úÿìè èêè èäèñÿ, 1990-úû èëäÿ îíó äà Øÿðãè Àñèéà âÿ Êàðèá ùþâçÿñè
(Ìåêñèêà, Ôèëèïïèí, Úÿíóáè Êîðåéà, Êóáà, Ùèíäèñòàí, ×èí,
Äîìèíèêàí Ðåñïóáëèêàñû, Âéåòíàì, Éàìàéêà, Ùàèòè) êèìè
äÿéÿðëÿð ñèñòåìè Øèìàëè Àìåðèêàäàí ìöùöì äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíÿí
ðåýèîíëàðäàí èäè. Áó ðåýèîíëàðäàí èììèãðàñèéàíûí äèíàìèê àðòûìû
äà ñÿúèééÿâèäèð. Òÿêúÿ 1940-1980-úè èëëÿðäÿ Ëàòûí Àìåðèêàñûíäàí
èììèãðàíòëàðûí ñàéû 27,1 äÿôÿ, Àñèéàäàí èñÿ 88 äÿôÿ àðòûá. «Éàõûí
èëëÿðäÿ ùÿð äþðä àìåðèêàëûäàí áèðè åòíèê àçëûüûí íöìàéÿíäÿñè
îëàúàã» — äåéÿ Ì.Áåðíàë âÿ Ã.Íàéò òÿñäèã åäèð. 1995-úè èëèí
ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, ìöùàúèðëÿðèí öìóìè òÿùñèë âÿ ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè
îëäóãúà àøàüû èäè. Ùÿìèí äþâðäÿ ÀÁØ-ûí 25 ôàèç éåðëè ÿùàëèñè òàì
ìÿêòÿá òÿùñèëè àëìàìûøäûëàð, ëåãàë èììèãðàíòëàð àðàñûíäà áó ïàé
40% ùÿääèíè êå÷èðäè; îíëàðûí òÿùñèëèíèí îðòà ñÿâèééÿñè îðòà
àìåðèêàëûéà íèñáÿòÿí 4 äÿôÿ àøàüû èäè. Ìèãðàíòëàðà òÿñÿððöôàòûí
àøàüûìÿâàúèáëè ñåêòîðëàðûíäà èøëÿðèí âåðèëìÿñè âÿ îíëàðûí éåðëè
ÿùàëèäÿí àéðûëìàñû òÿáèè ñàéûëûð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿ äàõèëèíäÿ
éåíè ìÿäÿíè áàðéåðëÿð éàðàíûð. Éåíè ìèãðàíòëàð «þç ãàíóíëàðû» èëÿ
462
éàøàéàí âÿ éàëíûç þçëÿðèíèí éåíè âÿòÿíëÿðèíèí ãàíóíëàðûíû ôîðìàë
øÿêèëäÿ ãÿáóë åäÿðÿê ëîêàë úÿìèééÿò âÿ äèàñïîð ôîðìàëàøäûðûðëàð.
«ßðèäèúè ïóòà» êîíñåïñèéàñû Àìåðèêà úÿìèééÿòèíäÿêè åòíèê
ïðîðñåñëÿðèí ìöðÿêêÿáëèéèíè èçàù åòìÿê ö÷öí óéüóí ýÿëìÿäè.
Åòíîëîãëàðûí îõøàð çàðàôàòû Àìåðèêà úÿìèééÿòèíèí ìöðàúèÿò
åòìÿéÿ ìÿúáóð ãàëäûüû ïëöðàëèñò èíòåãðàñèéàíûí ðåàë íÿòèúÿëÿðèíè
úÿìëÿøäèðèð: «Áèç (Áèðëÿøìèø Øòàòëàð) ôèêèðëÿøèðäèê êè, ñóï áèøèðèðèê,
àììà ñàëàò àëûíäû».
Àâðîïà Èòòèôàãû þëêÿëÿðè, ÿùàëèñèíèí ñàéû ÷îõ îëàí âÿ ñèéàñè
úÿùÿòäÿí ñòàáèë îëìàéàí ðåýèîíëàðà (Øèìàëè Àôðèêà âÿ Éàõûí Øÿðã)
äàùà éàõûíäà éåðëÿøèð, Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ÿùàëèñèíèí ýÿëèðëÿðè
îíóíëà ãîíøó îëàí Òóíèñ, Ìÿðàêåø âÿ Òöðêèéÿíèí ýÿëèðëÿðèíäÿí
ìöãàéèñÿåäèëìÿç äÿðÿúÿäÿ ÷îõäóð. Àíúàã áó ôÿðã ÀÁØ âÿ
Ìåêñèêà ÿùàëèñèíèí ýÿëèðëÿðè àðàñûíäàêû ôÿðãäÿí äàùà àçäûð. Îíà
ýþðÿ äÿ, ÷îõìèëëÿòëè úÿìèééÿò ôîðìàëàøäûðìàã ÀÈ-äÿ äàùà àñàí,
ÀÁØ-äà èñÿ äàùà ÷ÿòèíäèð. Àâðîïà Èòòèôàãûíûí 15 þëêÿñèíÿ, Íîðâå÷,
Èñëàíäèéà, Ëèõòåíøòåéí âÿ Èñâå÷ðÿéÿ ýÿëÿí èììèãðàíòëàð 10 èë
ÿðçèíäÿ äåìÿê îëàð êè, èêè äÿôÿ (1985-1995–úè èëëÿð — 7,8-äÿí
14,7 ìèëéîí íÿôÿðÿ ãÿäÿð) àðòûá. Àíúàã áó àðòûìäà éåðëè ÿùàëèíèí
ïàéû úÿìèñè 3,8 ôàèçäèð.
Õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÕÕ ÿñðèí ñîíó ÕÕÛ ÿñðèí
ÿââÿëÿðèíäÿ Àâðîïàäà äà èììèãðàñèéà èêè éåðÿ àéðûëäû: 1)
ðåèììèãðàñèéà (àâðîïàäàõèëè) 2) Àâðïîïàéà éàõûí îëàí àç èíêèøàô
åòìèø äþâëÿòëÿðèí ÿùàëèñèíèí àõûíû. Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ äàùà ÷îõ
èììèãðàíò ýþíäÿðÿí îíëàðëà ìèëëè ãðóïëàð àðàñûíäà 1996-úû èëÿ
ãÿäÿð ìÿíøÿúÿ Àâðîïàäàí îëìàéàíëàð éàëíûç òöðêëÿð èäè; Äàùà
ñîíðà áó ñèéàùûäà èëê ö÷ ñûðàíû äåïîðòàñèéà îëóíìóø àëìàíëàð,
Áðèòàíèéà ìÿíøÿëè øÿõñëÿð âÿ êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãû þëêÿëÿðèíäÿí
÷ûõàíëàð òóòóðäó.
Ùàçûðäà èñÿ Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ äàùà èðè ìèëëè àçëûãëàð
ôîðìàëàøìàüà áàøëàéûð. Îíëàð ÷îõ âàõò èðè øÿùÿðëÿðäÿ àíêëàâ
øÿêèëäÿ ìÿñêóíëàøûðëàð. Áó éîëëà þçëÿðèíèí äàùà ÷îõ Èñëàì äèíèíÿ
ÿñàñëàíàí ìèëëè-ìÿäÿíè îõøàðëûüûíû ãîðóìàüà úÿùä åäèðëÿð.
«Ýÿëÿúÿêäÿ îíëàð àäàïòàñèéà îëà áèëìÿéÿí âÿ þçöíÿ éàä îëàí áèð
ìöùèòäÿ ãàïàëû úÿìèééÿòëÿð ôîðìàëàøäûðûðëàð âÿ îðàäà ÿíÿíÿâè

463
ìöíàñèáÿòëÿðèíè ãóðóðëàð. Áóíóíëà áåëÿ, îíëàð Ãÿðá òÿáÿÿëèéèíè àäè
ãÿáóë åäèðëÿð âÿ áÿçè ùàëëàðäà âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè ïèíñèïëÿðèíè
áàøà äöøìÿéÿðÿê Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí ñîñèàë ìöùèòèíè
äÿéèøäèðìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð». Áó ÿñàñäà Ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿ ñîñèàë
ñèñòåìÿ èíòåãðàñèéà îëóíìàéàí éåíè êàñûá ñèíèô, áèð íþâ «éåíè
èçãîéëàð (ùÿéàò âÿ øÿðàèòèíäÿí ìÿùðóì àäàìëàð)» ôîðìàëàøûð.
Áóíà ýþðÿ äÿ, áÿðàáÿðñèçëèê éåíÿ äÿ àðòûð, ñîñèàë ãðóïëàðûí
èéåðàðõèêëèéè ýöúëÿíèð, áó èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ñîñèàë
ùÿðÿêàòëàð, î úöìëÿäÿí ìÿäÿíè âÿ åòíèê ôóíäàìåíòàëèçì áàéðàüû
àëòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿíëÿð ö÷öí ìöíáèò øÿðàèò éàðàòìàüà õèäìÿò
åäèð. 1990-úû èëëÿðäÿ äàèìè àðòàí ìàëèééÿ, òåõíîëîýèéà, êàïèòàë, èø÷è
ãöââÿñèíèí ìèëëè ñÿðùÿäëÿð âàñèòÿñèëÿ éåðëÿðèíè äÿéèøäèðìÿñè ýöúëö
ãëîáàë ãöââÿëÿðèí òÿñèðè èëÿ áàø âåðäè âÿ áóíóíëà äà äöíéàíûí èðè
øÿùÿðëÿðè ñîñèàë äÿéèøèêëèêëÿðèí ÿñàñ ìåéäàíûíà ÷åâðèëäè. Íÿòèúÿ èñÿ
ìöàñèðëèéèí áèð ÷îõ ïðîáëåìèíèí äàùà äà ýÿðýèíëÿøìÿñè îëäó. Ìÿùç
øÿùÿðëÿðÿ éåíè ìèãðàíòëàð àõûíûíûí èñòèãàìÿòëÿíìÿñè ïëàíåò
ÿùàëèñèíèí áþéöê ùèññÿñèíèí ìåãàïîëèñëÿðäÿ éàøàìàñûíà ýÿòèðèá
÷ûõàðàúàã.
1950-úè èëäÿí áàøëàéàðàã ùÿð 12-14 èëäÿí áèð äöíéà ÿùàëèñèíèí
ñàéû 1 ìèéàðä àðòäû. ßýÿð ùÿð ùàíñû áèð êàòàêëèçìëÿð (äàüûäûúû
ùàäèñÿëÿð) áàø âåðìÿñÿ, áó ïðîñåñ 2025-úè èëÿ ãÿäÿð äàâàì
åäÿúÿê. Áóíóí èêè òÿùëöêÿëè õöñóñèééÿòè âàð. Áèðèíúèñè, ÿùàëèíèí
97% ôàèç àðòûìû ÿí àøàüû ýÿëèð âÿ ðèôàù ñÿâèééÿñè îëàí òÿáÿãÿíèí
ïàéûíà äöøöð, èêèíúèñè èñÿ, áó ÿùàëè äàùà ÷îõ øÿùÿðëÿðÿ òîïëàøûð.
ßýÿð 1950-úè èëäÿ äöíéàíûí 2/3 ÿùàëèñè êÿíääÿ éàøàéûðäûñà,
ïðîãíîçëàðà ýþðÿ, 2025-úè èëäÿ 2/3 ÿùàëè øÿùÿðëè îëàúàã.
Äàùà ÷îõ ñöðÿòëè âÿ ðàäèêàë äÿéèøèêëèéÿ Ãÿðá þëêÿëÿðèíèí ÿí èðè
âÿ èíêèøàô åòìèø øÿùÿðëÿðè ìÿðóç ãàëûð. Ñîí èëëÿðäÿ òÿäãèãàò÷ûëàð
áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëèáëÿð êè, ìöàñèð ìåãàïîëèñëÿðäÿ ñîñèàë
áÿðàáÿðñèçëèêëÿð, ìÿäÿíèééÿò âÿ åòíèê ñàùÿäÿ ìöíàãèøÿëÿð, ñèéàñè
ãåéðè-ñàáèòëèéèí ýöúëÿíìÿñè äÿðÿúÿñè àðòìàüà áàøëàéûá. Áó
òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ÿùàëèíèí êöòëÿâè òÿáÿãÿñèíèí
éîõñóëëàøìàñû ïðîñåñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ëàçûìäûð. Àíúàã ðèôàùûí
êöòëÿâè éàõøûëàøìàñûíà íàèë îëìàã ö÷öí öìóìè èãòèñàäè ìÿùñóë 50
èë ÿðçèíäÿ òÿõìèíÿí 5 äÿôÿ àðòìàëûäûð. Åíðåæèíèí öìóìè èñòåùñàëûíû

464
òÿõìèíÿí 3 äÿôÿ, èñòåùñàë ìÿùñóëëàðûíû èñÿ èêè äÿôÿ àðòûðìàã
ëàçûìäûð. Ãëîáàë èãëèìèí ïîòåíñèàë ôÿëàêÿòëè íÿòèúÿëÿðèíäÿí õèëàñ
îëìàã ö÷öí (êàðáîí ãàçûíûí àòìîñôåðÿ áóðàõûëìàñûíûí
àðòûðûëìàìàñû) åíåðýåòèêàíû ìÿäÿí éàíàúàãëàðûíûí (èíäè 70%-äÿí
÷îõ) äåéèë, äàùà ÷îõ ãåéðè-ìÿäÿí (70%-ÿ ÷àòäûðìàã)
éàíàúàãëàðûíûí èñòèôàäÿñèíÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Áó ýöí
áó êå÷èäè òÿìèí åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê èíñòèòóòëàøäûðûëìûø
ñòðóêòóð éîõäóð.
Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, ïîñòñÿíàéå þëêÿëÿðèíäÿ ñîñèàë
ôèêèð àéðûëûüûíûí äÿðèíëÿøìÿñè âÿ ýÿðýèíëèéèí àðòìàñû äöíéàíûí áèð
÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ èíêèøàôà éîõ, áÿøÿðèééÿòèí òàëåéè ö÷öí äàùà
òÿùëöêÿëè îëàí ìöíàãèøÿëÿðèí áàø âåðìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð. Èðè
øÿùÿðëÿð äàùà ÷îõ ñàéäà èíñàíëàðûí áèð-áèðè èëÿ ìöíàñèáÿòäÿ
îëäóüó, ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí ñûõ îëäóüó éåðäèð âÿ ÿêñÿð ñîñèàë
ïðîáëåìëÿð áóðàäà áàø âåðèð. Áöòöí òàðèõ áîéó øÿùÿðëèëÿð ÿí
ìöõòÿëèô ìÿíøÿéÿ ìàëèê îëàí èíñàíëàðëà áèð éåðäÿ éàøàìàüû
þéðÿíÿíëÿð âÿ éà áöòöí ùàëëàðäà öìóìè èãòèñàäè âÿ òÿøêèëàòè ñèñòåì
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìþâúóäèééÿòëÿðèíè ãîðóéàíëàðäûð. Ìöõòÿëèô ãðóïëàð
áóíà ìöõòÿëèô óüóð äÿðÿúÿñèíäÿ íàèë îëóðëàð. Áåëÿëèêëÿ, ñîñèàë
«ìÿí» (åãî) åòèáàðû èëÿ ìÿðêÿçëÿøìÿ ùÿì ñîñèàë ñòðåñëÿðèí, ùÿì
äÿ ñîñèàë èííîâàñèéàëàðûí ìÿíáÿéèäèð. Áó, åéíè çàìàíäà, ùÿì äÿ
øÿùÿðèí ýöúëöëöéö âÿ çÿèôëèéèíèí äÿ ÿñàñûäûð.
Èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðèí áþéöê øÿùÿðëÿðè ñîñèàë, åòíèê âÿ
äåìîãðàôèê áàõûìäàí, ùàáåëÿ êàñûá þëêÿëÿðäÿí ýÿëÿí âÿ éåíè
ñîñèàë-ìÿäÿíè ðåàëëûüà àäàïòàñèéà îëóíìàéàí áþéöê èììèãðàíò
àõûíû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã þç ùÿéàò òÿðçèíäÿ úèääè äÿéèøèêëÿðëÿ ãàðøû-
ãàðøûéà ãàëûá.
Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû ýöú éîëóíà ÿë àòìàäàí âÿ èíñàí ùöãóãëàðûíà
ðèàéÿò åäÿðÿê äèýÿð ìÿäÿíèééÿò âÿ èðãèí îí ìèëéîíëàðëà
íöìàéÿíäÿëÿðèíè ìÿäÿíè úÿùÿòäÿí àññìèëèéàñèéà åäÿ áèëÿúÿêìè?
Áó ìÿäÿíèééÿòëÿðèí çÿýèíëÿøìÿñèíÿ, éàðàäûúûëûã äÿéèøèêëèéèíÿ âÿ
«ìèëëÿò ëàéèùÿ»ñèíèí òÿêìèëëÿøìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàúàã, éîõñà éåíè
ìöíàãèøÿëÿð éàðàäàúàã?
Ãëîáàë ïðîñåñ âÿ ÷àüûðûøëàð âÿ îíóí òþðÿòäèêëÿðè, êöòëÿâè àéûðìà
(ãÿñáåòìÿ) ðåàêñèéàñûíûí éàðàíìàñûíû ãà÷ûëìàç åäèð. ÕÕ ÿñðèí 20-

465
úè èëëÿðèíèí îðòàëàðûíäàí 70-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð 50 èë ÿðçèíäÿ
ñÿíàéåúÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ ÿìëàê áÿðàáÿðñèçëèéè àçàëûá.
1970-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã äàâàìëû øÿêèëäÿ àðòûá. Áåëÿ
êè, ÕÕ ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ ÀÁØ-äà èãòèñàäè àðòûìà áàõìàéàðàã àëè
òÿùñèëëèëÿð âÿ àëè òÿùñèëè îëìàéàíëàð àðàñûíäà ýÿëèð ôÿðãè 25-30 ôàèç
àðòäû. ÀÁØ-äà ìóçäëó èø÷è ãöââÿñèíèí 80 ôàèçè ðåàë ÿìÿê ùàããûíûí
àøàüû ñàëûíìàñû øÿðàèòèíäÿ éàøàéûð. Ìÿøùóð Àìåðèêà èãòèñàä÷ûñû
Ë.Òóðîó ãåéä åäèð: «Îðòà ñÿâèééÿëè ÿìÿê÷èëÿð îéóíóí ìöñáÿò
ñîíëóüóíó ýþðìöðëÿð, îíëàð óäàíäàí ÷îõ óäóçàíûí îëäóüó îéóíóí
ìÿíôè ñîíëóüóíó ýþðöðëÿð. ßìÿê÷èíèí ÿùàòÿñèíäÿ éàõøû èø éåðè
÷àòûøìûð âÿ þç èãòèñàäè éàøàìû ö÷öí äèýÿðëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿéÿ
ìÿúáóð ãàëûð. Îíà áó ìöáàðèçÿäÿ ùÿì ìöòòÿôèãëÿð, ùÿì äÿ éàõøû
èø éåðèíè ãîïàðìàã ö÷öí äöøìÿíëÿð ëàçûì ýÿëèð. Áó ñÿáÿáäÿí
áèçèì åðàíûí îðòà ñÿâèééÿëè èø÷èëÿðè… åòíèê ñåïàðàòèçìÿ ðÿüáÿò
áÿñëÿéèð». Áó èñÿ êñåíîôîáèéà éàðàäûð. Îíëàð þç ãîðõó âÿ
õîôëàðûíûí òÿñäèãèíè ñèéàñÿò÷èëÿðèí ÷ûõûøëàðûíäà òàïûðëàð: «Áöòöí
èãòèñàäè ÷ÿòèíëèêëÿðäÿ ñèç éîõ, «éàäëàð» ýöíàùêàðäûð: ÿúíÿáè èø÷èëÿð,
äèýÿð äèëäÿ äàíûøàíëàð, äèýÿð åòíèê âÿ èðãè ìÿíñóáèééÿòÿ ìàëèê
îëàíëàð… Éàëíûç îíëàðëà áàúàðìàã ëàçûìäûð. Áåëÿ îëñà ùÿð øåé
ôþâãÿëàäÿ øÿêèëäÿ éàõøûëûüà äîüðó äÿéèøÿúÿê». Íÿòèúÿäÿ ÀÁØ
èììèãðàñèéà ñèéàñÿòèíè âÿ ìöâÿããÿòè éàøàìà ãàéäàëàðûíû
ñÿðòëÿøäèðèð (õöñóñÿí äÿ 11 ñåíòéàáð 2001-úè èëäÿí ñîíðà). Àâðîïà
Èòòèôàãû þëêÿëÿðèíèí èñÿ ÿúíÿáèëÿð ïðîáëåìèíÿ áàõûøû áèð ãÿäÿð
ôÿðãëèäèð. Áó ôÿðãëèëèéèí ÿñàñûíû èììèãðàíòëàðûí ùöãóëàðûíûí
ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, ìèëëè åéíèëèéèí ãîðóíìàñû øöàðûíûí þí ïëàíà
÷ûõàðûëìàñû âÿ ùÿòòà åòíèê âÿ èðãè ôÿðãëèëèéè îëàí ãðóïëàðà ãàðøû ýöú
òÿòáèã åäèëìÿñè òÿøêèë åäèð. Àðòûã Ãÿðáè Àâðîïàäà à÷ûãëûã èäåéàñû,
«þçöíöíêöëÿð» ö÷öí «þçëÿðèíèí» ÷è÷ÿêëÿíìÿ çîíàñûíû ñàõëàìàã,
þçöíÿìÿõñóñ åêñêëöçèâ Àâðîïà äåìîêðàòèéàñû éàðàòìàã,
ìèëëÿòëÿðàðàñû òîðåëàíòëûüû Àâðîïà Èòòèôàãû äàõèëèíäÿ òÿúðöáÿäÿí
êå÷èðìÿêëÿ èììèãðàíòëàðà ìöíàñèáÿòäÿ éàä åëåìåíòëÿð éàðàòìàã
êèìè ùÿìëÿëÿð ãàðøûñûíäà ýåðè ÷ÿêèëèð.
1990-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí Àâðîïà Èòòèôàãû þëêÿëÿðè äÿ
èììèãðàñèéà ãàéäàëàðûíû ñÿòðëÿøäèðìÿéÿ áàøëàäû. Àâðîïà Èòòèôàãûíûí
ùÿää ãîéìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 1991-1995-úè èëëÿðäÿ èììèãðàñèéà ö÷äÿ

466
áèðÿ ãÿäÿð àçàëäû, éàøàìàã ö÷öí âåðèëÿí ÿðèçÿëÿðèí òÿìèí îëóíìàñû
ôàèçè Ôðàíñà öçðÿ 3, Àâñòðèéà öçðÿ 5, Àëìàíèéà öçðÿ 7,5 äÿôÿ àøàüû
äöøäö. Áóíóíëà éàíàøû, èììèãðàíòëàðà ãàðøû ôðàíñûçëàðûí 27,3,
àëìàíëàðûí 39,6, áåë÷èêàëûëàðûí 41%-èíèí ìÿíôè ìöíàñèáÿò
ýþñòÿðìÿñè Àâðîïà Èòòèôàãû þëêÿëÿðè ùþêóìÿòëÿðèíè èììèãðàñèéà
ñèéàñÿòèíèí ëèáåðàëëàøìàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ åùòèéàòëû îëìàüà ìÿúáóð
åäèð âÿ Àâðîïàäàêû èôðàò ñàü÷ûëàðà éåíè äèâèäåíòëÿð ýÿòèðèð.
Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ áó ýöí ýþðöíìÿìèø ìèãéàñäà
ìÿðêÿçäÿíãà÷ìà òåíäåíñèéàëàðû ìåéäàíà ÷ûõûá. ßýÿð ÿââÿë áó
Èñïàíèéà (Áàñêëàð þëêÿñè, Êàòàëîíèéà), Èòàëèéà (úÿíóáè Òèðîë
ïðîáëåìè, Úÿíóá, Øèìàë), Áåë÷èêà (âàëëîíëàð, ôëàìàíäëàð), Áþéöê
Áðèòàíèéà (Øèìàëè Èðëàíäèéà), Ôðàíñàäà (Êîðñèêà) ìöøàùèäÿ
îëóíóðäóñà, èíäè áóðà Øîòëàíäèéàíûí ìöñòÿãèëëèéè óüðóíäà
ùÿðÿêàòûí ýöúëÿíìÿñè, àçàä äþâëÿò ñòàòóñóíó éàääàí ÷ûõàðìàéàí
Áàâàðèéàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ Àëìàíèéàíûí úÿíóá òîðïàãëàðûíäà
ñÿëàùèééÿòëÿðèíè àøìàãäà ýöíàùëàíäûðûëàí «Àçàä Áàâàðèéà äþâëÿòè»
ïðîáëåìè äÿ ÿëàâÿ îëóíóá. Ìóëòèëèíãâèñòèê Èñâå÷ðÿäÿ áåëÿ ìèëëè
êîíñåíñóñóí ïîçóëìàñû ÿëàìÿòëÿðè âàð, ôèðàâàí Ùîëëàíäèéàäà
(Ï.Ôîðòåéíèí ïàðòèéàñû), Äàíèìàðêàäà (Òÿðÿããè Ïàðòèéàñû,
Äàíèìàðêà Õàëã Ïàðòèéàñû), Íîðâå÷äÿ (Òÿðÿããè Ïàðïòèéàñû) âÿ
äèýÿð þëêÿëÿðäÿ íöôóçëó ñàü÷û ðàäèêàë ïàðòèéàëàð ìåéäàíà ÷ûõûá. Íÿ
ãÿäÿð òÿçàäëû îëñà äà, Àâðîïà èíòåãðàñèéàñû åéíè çàìàíäà «äàõèëè
ìèëëÿòëÿð»èí àêòèâëèéèíè øÿðòëÿíäèðèá âÿ áó ôîêòîð ùÿì äÿ ñèéàñè
ðÿùáÿðëÿðèí öìèäè ñàéûëûð: Øîòëàíäèéà, Èñïàíèéàäàêû Áàñêëàð Þëêÿñè,
Êàòàëîíèéà, Ãàëèñèéà, Ôëàíäðèéà êèìè áþëýÿëÿð Àâðîïà ñõåìèíäÿ
ÿââÿëúÿ îíóí êþìÿéè èëÿ ýåíèø ñóâåðåíëèê ÿëäÿ åòìÿê, ñîíðà èñÿ
áóíóí ÿñàñûíäà ìöñòÿãèëëèê ãàçàíìàã íèééÿòèíäÿäèðëÿð.
Äþâëÿòäÿíêÿíàð âÿ äþâëÿòöñòö èíòåãðàñèéà êèìè Àâðîïàäà
ãëîáàëëàøìà ïðîñåñè áèð òÿðÿôäÿí úîüðàôè ôàêòîðëàðûí ÿùÿìèéÿòèíè
àøàüû ñàëûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí ÿòðàô þëêÿëÿðèí ìÿðêÿçÿ ìöíàñèáÿòäÿ
èíòåãðàñèéàñû ìÿñÿëÿñèíäÿ ñÿðùÿäëÿðèí âÿ ìèëëè, ÿðàçè áèðëèêëÿðèíèí
ÿùÿìèééÿòèíè àðòûðìàãëà Àâðîïàäà ñÿðùÿäëÿð ïðîáëåìèíèí
àêòóàëëàøìàñûíû øÿðòëÿíäèðèð.
Ôðàíñàäà Æàí-ìàðè Ëèïåíèí ñàü÷û ðàäèêàë Õàëã Úÿáùÿñè,
Àâñòðèéàäà Éîðã Ùàéäåðèí ñàü-ïîïóëèñò Àçàäëûã Ïàðòèéàñû, ÀÔÐ-èí

467
Øÿðã òîðïàãëàðûíäà Ìèëëè-äåìîêðàò Ïàðòèéàíûí åëåêòîðàò âÿ ñèéàñè
óüóðëàðûíûí, Êâåáåêäÿ, Øîòëàíäèéàäà, Ôëàíäðèéàäà, Èòàëèéàíûí
«Øèìàëè Ëèãàñûí»äàêû ñåïàðàò÷û ïàðòèéàëàðûí ïîïóëéàðëûüûíûí
äàâàìëû àðòìàñû òÿñàäöôè äåéèë. ßúíÿáèëÿðÿ ãàðøû ÿíÿíÿâè
èòòèùàìëàðëà éàíàøû, îíëàðûí ñèéàñè òÿáëèüàòû ñÿìÿðÿñèç ìÿðêÿçè
ùþêóìÿòÿ, «Áðöññåë áöðîêðàòèéàñû»íà ãàðøû éþíÿëèá.

468
 ÕÂÛÛÛ ÔßÑÈË

ÌÖÀÑÈÐ ÄÖÍÉÀÍÛÍ ÐÅÝÈÎÍ Âß ÞËÊßËßÐÈ

ÃËÎÁÀËËÀØÌÀ ØßÐÀÈÒÈÍÄß

§1. Ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðè ãëîáàëëàøìà øÿðàèòèíäÿ

Ãëîáàøëàøìà äöíéà þëêÿëÿðè âÿ ðåýèîíëàðûíà åéíè þë÷öäÿ òÿñèð

ýþñòÿðìèð. Áóíäàí äàùà ÷îõ «ãûçûë ìèëéàðä» àäëàíàí ãðóïà äàõèë
îëàí ÿñàñÿí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð õåéèð ýþðöð. Áó þëêÿëÿðäÿ 1990-
úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäà Éåð êöðÿñè ÿùàëèñèíèí 20 ôàèçè éàøàéûðäû, àíúàã
ïëàíåòèí 20 % ÿùàëèñèíÿ äöøÿí ïàé äèýÿð ðåýèîíëàðäàí 61 äÿôÿ ÷îõ
èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ, ãëîáàëëàøìàéà ãàðøû Ãÿðáèí ïîñòñÿíàéå
þëêÿëÿðèíäÿêè åòèðàçëàðëà éàíàøû, «ãûçûë ìèëéàðäà äàõèë îëìàéàí
þëêÿëÿðäÿ äÿ åòèðàç ö÷öí ýöúëö ïîòåíñèàë éûüûëûð.
Âàëëåðñèàíà ýþðÿ, ìöàñèð ãëîáàë êàïèòàëèò ñèñòåìèíäÿ ö÷ òèï
äþâëÿò âàð: èíêèøàô åòìèø äþâëÿò — «íöâÿ», ÿí àç èíêèøàô åòìèø
äþâëÿò — «ÿòðàô» âÿ îðòà âÿçèééÿòäÿ îëàí «éàðûìÿòðàô» äþâëÿò,
ñîíóíúóéà ìöàñèð Ðóñèéà àèä åäèëèð.
ßòðàô þëêÿëÿð ãëîáàëëàøìàíûí ñóáéåêòè äåéèë, îáéåêòè, ùÿòòà
«ãóðáàí»ûäûð, áóíà ýþðÿ äÿ, îíëàðûí ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòè
«àññèìåòðèê ãàðøûëûãëû àñûëûëûã» ôîðìóëàñûíû ÿêñ åòäèðèð, åéíè
çàìàíäà èêè ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëè òåíäåíñèéàíû þçöíäÿ úÿìëÿøäèðèð:
1) Ãÿðáèí ÿòðàô þëêÿëÿðäÿí àñûëûëûüûíû àøàüû ñàëìàã; 2) ÿòðàô âÿ
éàðûì ÿòðàô þëêÿëÿðäÿ èãòèñàäè âÿ ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèí éûüûëìàñû âÿ
ýÿðýèíëÿøìÿñèíè ñòèìóëëàøäûðìàã (äöíéàíûí áó ùèññÿñèíäÿ îëàí
þëêÿëÿðèí ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åòìÿéÿ éîõäóð).
Ãàðøûëûãëû øÿðòëÿðëÿ ãëîáàëëàøìà âÿ ðåýèîíëàøìà ïðîñåñè Øèìàë-
Úÿíóá îõó öçðÿ ôèêèð àéðûëûüûíûí ñîíðàêû êÿñêèíëÿøìÿñèíÿ ýÿòèðèá
÷ûõàðûð. Áåëÿ ôîðìàëàøìà äöíéà èãòèñàäè ñèñòåìè äþâëÿòëÿðèíèí,
òðàíñìèëëè êîðïîðàñèéàëàðûí âÿ äèýÿð àêòîðëàðûí, î úöìëÿäÿí Àâðîïà
âÿ Øèìàëè Àìåðèêàíûí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ âàðëàíìàñûíà, áóíóí
ÿêñèíÿ îëàðàã «úÿíóá ÿòðàôëàð» - êå÷ìèø ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðèíèí
èñÿ ãëîáàë ñèñòåìèí ýèðîâóíà ÷åâðèëìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áó èñÿ
ùå÷ äÿ ùÿð éåðäÿ ñóñãóí åòèðàç éàðàòìûð. Áåéíÿëõàëã òåððîð÷óëóã äà
469
äàõèë îëìàãëà äöíéàäà áèð ÷îõ ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
ñèëêÿëÿíìÿëÿðèí ÿñàñëàðûíà ÷åâèðèëèð.
ßêñÿðèééÿò òåððîð ùÿðÿêàòëàðû éà àíòèãëîáàëèñò âÿ éà áöòþâëöêäÿ
àíòèãÿðá èñòèãàìÿòÿ ìàëèê îëóð âÿ äöíéà ñèéàñè-èäåîëîæè ìÿêàíûíäà
þçöíö äÿãèã áèðóçÿ âåðèð. Ãëîáàëëàøìà åðàñûíäà òåððîðèçìèí
ùÿäÿôëÿðè äÿ ãëîáàëäûð: Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñûíûí ãàðøûäóðìàñû âÿ éà
îíóí ñåãìåíòè (ìÿñÿëÿí, Àâðîïà èòòèôàãûíûí ôåäåðàëëàøìàñû)
àíòèãÿðá èäåîëîæè ìþùöðöíö ýåíèø èñòèôàäÿ åòìÿéÿ âÿ åôôåêòèâ
îëàðàã òÿðÿôäàøëàð úÿëá åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ðàäèêàë áàõûøëàð âÿ
òåððîðèçì ñèéàñè ìöáàðèçÿäÿ ìöàñèð ÊÈÂ-èí ãàðøûëûãëû ãëîáàë ÿùàòÿ
èìêàíëàðûíäàí âÿ òÿáëèüàò òÿñèðëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Áóíóíëà
äàèìè ïñèõîëîæè òÿçéèã åôôåêòè èøëÿíèá ùàçûðëàíûð, ùàáåëÿ
ãëîáàëëàøìà åðàñûíäà òåððîðóí ãîðõóíú ñèìâîëèçìè þçöíö
íöìàéèøêàðúàñûíà ýþñòÿðèð: «Éà äöíéà áèç èñòÿäèéèìèç êèìè
îëìàëûäûð, éà äà îíóí ìþâúóäëóüóíà ñîí ãîéóëìàëûäûð!».
ÀÁØ-äàêû 11 ñåíòéàáð 2001-úè èë ùàäèñÿëÿðè ãëîáàëëàøìà
ïðîáëåìèíè éåíè, ýþçëÿíèëìÿç âÿ àç òÿäãèã îëóíìóø ðàêóðñäàí —
èíôîðìàñèéà èëÿ èäàðÿ îëóíàí èíñàíûí ãëîáàëëàøìà ìÿùñóëëàðûíäàí
èñòèôàäÿ åäÿðÿê ãëîáàëëàøìàéà ãàðøû ÷ûõìàñû ðàêóðñóíäàí òÿùëèë
åòìÿéÿ èìêàí âåðäè. Áó ùàäèñÿëÿðÿ ùÿëÿ ÷îõ ãàëìûø òÿäãèãàò÷ûëàð
õÿáÿðäàðëûã åäèðäè êè, «ãëîáàëëàøìà àéðû-àéðû ïëàíëàðû ùÿéàòà
êå÷èðìÿê ö÷öí ÿí ìöõòÿëèô ãðóïëàøìàëàðà âÿ òÿøêèëàòëàðà ýåíèø
òåõíèêè èìêàíëàð à÷ûð. Áóðàéà åéíè çàìàíäà éöêñÿê ùÿðáè òÿùúèçàò
äà äàõèëäèð.
ÕÕ ÿñðäÿ äöíéàäà ãëîáàë ìèãéàñëû ñÿâèééÿéÿ ÷àòàí äàùà áèð
êîíôðîíòàñèéà õÿòòè ìåéäàíà ÷ûõäû: äþâëÿò - äöíéà ãëîáàë
òåððîð÷óëóã øÿáÿêÿñèíÿ ãàðøû îëàí äöíéà áèðëèéèíèí öçâëÿðè.
Âÿçèééÿò îíà ýþðÿ ýÿðýèíëÿøèð êè, áåéíÿëõàëã òåððîð÷ó ñòðóêòóðëàð
àéðû þëêÿëÿðäÿ ñèéàñè ðàäèêàëëàðëà âÿ äöíéàíûí úèíàéÿòêàð
áèðëÿøìÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäÿäèðëÿð.
Ìöàñèð òåððîðèçìèí òðàíñìèëëè õàðàêòåðè àéäûí èôàäÿ îëóíóá. Áó
áèðáàøà ãëîáàëëàøìàíûí òþðÿìÿ ÿëàìÿòèíè ýþñòÿðèð. Òÿêúÿ òåððîðèçì
äåéèë, ñîñèàë ìöíàãèøÿëÿð, ìàëèééÿ âÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ìÿäÿíèééÿò
âÿ òÿùñèë ìöíàñèáÿòëÿðè òåç-òåç äþâëÿò ñÿðùÿäèíè «íÿçàðÿòñèç»
êå÷èðëÿð. Áó ïðîñåñ ùå÷ äÿ áöòöí ðåýèîíëàðäà åéíè úöð òÿáèè øÿêèëäÿ

470
áàø âåðìèð. Àììà äöíéàíûí ñèéàñè õÿðèòÿñèíäÿ áó úöð «ãàðà
äåøèê»-ëÿðèí, ìÿñÿëÿí, ×å÷åíèñòàíäà 1991-úè èëäÿí âÿ
ßôãàíûñòàíäà 2002-úè èëÿ ãÿäÿðêè ùàäèñÿëÿð ýþñòÿðèð êè, òåððîð÷ó
òÿøêèëàòëàðûí úÿìëÿøìÿñè âÿ ôÿàëëàøìàñûíà ãàðøû äþâëÿòëÿðèí
åôôåêòèâ ìöáàðèçÿñè ÿíÿíÿñè ÷àòûøìûð.
Âàëëåðñòàéíûí ôèêðèíúÿ, êàïèòàëèñò äöíéà èãòèñàäèééàòû
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áó ôèêèð àéðûëûüûíà ñîí ãîéóëìàñû ìöìêöí äåéèë.
Èõòèñàñëàøìûø ÿìÿéèí àçàä áàçàðûíûí ìÿðêÿçäÿ ÿëäÿ îëóíìàñû âÿ
ãåéðè-àçàä áàçàðûí äàùà àç èõòèñàñëàøìûø ÿìÿéèí ÿòðàôëàðäà îëìàñû
êàïèòàëèñò äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí ôóíäàìåíòàë õàðàêòåðèñòèêàñûäûð.
Áåëÿ êè, èíêèøàôûí áÿðàáÿðñèçëèéè âÿ óéüóíñóçëóüó, îíà äàõèë
îëàí åëåìåíòëÿðèí ñèñòåìëè ìèãðàñèéàíûí ÿñàñû âÿ ôóíêñèéàëàøäûðûë-
ìàñûíûí âàúèá øÿðòëÿðèíäÿíäèð. Áåëÿëèêëÿ, ÷ÿòèí ùÿëë åäèëÿí éåíè
ôèêèð àéðûëûüû îðòàéà ÷ûõûð. Éåíè èíôîðìàñèéà òåõíîëîýèéàëàðûíû
èñòèôàäÿ åäÿí ïîñòñÿíàéå äöíéàñûíûí áþéöê ùÿúìäÿ èø÷è ãöââÿñèíÿ
åùòèéàúû éîõäóð. Åéíè çàìàíäà éàðûìÿòðàô äþâëÿòëÿð áóíà ìàëèê
îëóðëàð. Áóðàäàí èêè ùÿäÿô àðàñûíäà êÿñêèí ôèêèð àéðûëûüû éàðàíûð:
ïîñòñÿíàéå äöíéàñûíà äàõèë îëìà âÿ ÿùàëèíèí ìÿøüóëëóüóíóí
òÿìèí îëóíìàñû. Ôèêèð àéðûëûüû âÿ ïðîáëåìëÿðèí ãàðøûëûãëû
ýöúëÿíìÿñè âÿ éûüûëìàñû, åéíèâàõòëûëûã èëÿ éàðàíàí
ìîäåðíëÿøäèðìÿ, ìèëëèëÿøäèðìÿ âÿ ãëîáàëëàøìà ïðîñåñëÿðè, Ãÿðáèí
èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ÿòðàô âÿ éàðûìÿòðàô þëêÿëÿðèí
ÿêñÿðèééÿòèíè äèýÿð «ñààò çîíà»ñûíûí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
àóñòàéäåðëÿðèíÿ ÷åâèðèð. Ìîäåðíëÿøäèðìÿéÿ «÷àòìàã» — «Ãÿðáÿ
÷àòìàã âÿ þòöá êå÷ìÿê» ùÿäÿôèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè òÿêúÿ
ïðîáëåìàòèê äåéèë, ùÿì äÿ êîíãíèòèâ àùÿíýëèëèê âÿ êöòëÿâè
ôðóñòðàñèéà éàðàäûð. Áóíó èñÿ ìèëëè, ìÿäÿíè âÿ éà äèíè «ãÿëèá»äÿ
äöøìÿí îáðàçûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû éîëó èëÿ àðàäàí ãàäûðìàã
ìöìêöíäöð. Îíà ýþðÿ êè, ñîñèàë ìÿíàôå áèðëèéèíè éàðàòìàã õàðèúè
òÿùëöêÿíèí âàðëûüû âÿ éà ãöââÿëÿðèí áèðøÿäèðèëìÿñè èäåîëîýèéàñû èëÿ
òÿøÿêêöë òàïà áèëÿð. Áó úöð ïðîáëåìàòèêëèéèí ñÿáÿáè ÷îõäóð: ãëîáàë
èãòèñàäè ðàñèîíàëëàøäûðìàíûí áàñãûñû àëòûíäà äþâëÿòèí ñÿìÿðÿñèçëèéè
àðòûð; öìóìè ìàëèééÿ àñûëûëûüû ýöúëÿíèð; ñîñèàë òÿáÿãÿëÿøìÿíèí
ñöðÿòëÿíìÿñèíè ÿíýÿëëÿéÿí äþâëÿòèí þç ñîñèàë âÿ èãòèñàäè ñèéàñÿòèíè
ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí åùòèéàòëàð àçàëûð; ÿêñÿð þëêÿëÿð ö÷öí

471
ÿë÷àòìàç îëàí, ëàêèí «àðòàí öìèäëÿðèí èíãèëàáûíà» ñÿáÿá îëàí Ãÿðá
èñòåùëàê ñòàíäàðòëàðûûíûí ÊÈÂ-ÿ ñûðûíìàñû òÿñèðè ýöúëÿíèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ, äöíéà ö÷öí ÿí âàúèá òÿùëöêÿ áó ýöí ùå÷ äÿ
Èñëàì ôóíäàìåíòàëèçìèíäÿí ãàéíàãëàíìûð, ñàäÿúÿ äèýÿðèíÿ ãàðøû
ýöú òÿòáèãèíÿ ùàãã ãàçàíäûðìàã ö÷öí äèí (ùàíñû äèí îëìàñûíäàí
àñûëû îëìàéàðàã) âÿ åòíèê ìÿíñóáèééÿòè äîãìàòèê âÿ åêñòðåìèñò
øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
Åòíèê ìèëëÿò÷èëèéèí äèð÷ÿëìÿñè ö÷öí ñîéóã ìöùàðèáÿíèí áàøà
÷àòìàñû âàúèá ôàêòîð îëäó. Áó ýöí àðòûã ìÿëóìäóð êè, ÀÁØ âÿ
ÑÑÐÈ êèìè èêè íÿùÿíý äþâëÿòèí ýåîñèéàñè ãàðøûäóðìàñû ö÷öíúö
äöíéà þëêÿëÿðèíäÿ áèð ÷îõ ìöíàãèøÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíó
ìöÿééÿíëÿøäèðèðäè. Áó ãëîáàë õàðèúè ñèéàñè àìèëèí àðàäàí ÷ûõìàñû
èëÿ ÿòðàô äöíéà þëêÿëÿðèíäÿ åòíèê úÿùÿòëè ìöíàãèøÿëÿð þí ïëàíà
÷ûõäû.
Ìÿøùóð ïîëèòîëîã Ï.Ñíàéäåð äàùà áèð ÿëàãÿéÿ äèããÿò éþíÿëäèð:
Ïðàêòèêè îëàðàã ùÿìèøÿ êöòëÿâè ìèëëÿò÷èëÿðèí àðòûìû äåìîêðàòèéà,
ñþç âÿ ìÿòáóàò àçàäëûüûíûí ñÿâèééÿñè èëÿ øÿðòëÿíèð. Äåìîêðàòèê
èíñòèòóòëàðûí åôôåêòñèçëèéè èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ òðàíçèòè ãà÷ûëìàç åäèð,
ìèëëÿò÷èëèéèí éöêñÿëìÿñèíÿ ÿëâåðèøëè çÿìèí éàðàäûð.
Ðàäèêàë äÿéèøèêëèêëÿð äþâðö, öìóìè èíàìñûçëûã äþâðöäöð. Áóíà
ýþðÿ äÿ, äÿéèøèêëèêäÿí çÿðÿð ÷ÿêÿí èíñàíëàð îíà òàíûø îëìàéàí
ãëîáàëëàøäûðûëìûø äöíéà ãàðøûñûíäà ùèññ åòäèéè ãîðõó èëÿ «úÿëáåäèúè»
îëàí åòíèê âÿ äèíè-ôóíäàìåíòàë äÿéÿðëÿðÿ ñöðöêëÿíèð.
Ä.Ñíàéäåðèí ôèêðèíúÿ, ìèëëÿò÷èëèéèí éàðàòäûüû ìöíàãèøÿëÿðèí ùå÷
áèðè óçóíìóääÿòëè ìÿäÿíèééÿò ãàðøûäóðìàñû âÿ éà ùÿðáè
ãà÷ûëìàçëûüûí ìÿíòèãè íÿòèúÿñè îëìàéûá. Îíëàð äåìîêðàòèéàíûí
èëêèí ìÿðùÿëÿñèíäÿ êöòëÿâè äÿñòÿê ãàçàíìàã ö÷öí, ñèéàñè èøòèðàêû
òÿíçèìëÿéÿí èíñòèòóòëàð ùÿëÿ ðöøåéì ìÿðùÿëÿñèíäÿ îëàðêÿí ìèëëÿò÷è
øöàðëàðûí ñèéàñè åëèòàëàð òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ
éàðàíûð.
Ñíàéäåðèí ôèêðèíúÿ, äåìîêðàòèêëÿøìÿ íÿòèúÿñèíäÿ ìèëëè
ìöíàãèøÿëÿðèí éàðàíìàñû åùòèìàëû ñöðÿòëè ñèéàñè äÿéèøèêëèêëÿðèí
åëèòà òÿðÿôèíäÿí þç âÿçèééÿòèíÿ òÿùëöêÿ êèìè ãÿáóë åòäèéè ùàëëàðäà
äàùà áþéöêäöð. Êöòëÿíèí ñèéàñè èøòèðàêûíûí ýåíèøëÿíìÿñè âÿòÿíäàø
úÿìèééÿòèíèí èíñòèòóòñèîíàë ñòðóêòóðëàðûíûí éàðàíìàñûíà éîë à÷ûð âÿ

472
êöòëÿâè ñèéàñè ñÿôÿðáÿðëèê åòíèê ÿëàìÿòëÿð ÿñàñûíäà äèñêðèìèíàñèéà
éàðàäûð.
Ñíàéäåðèí ïðàêòèêè ãÿíàÿòè ñèìâîëèêäèð:
Êîðòÿáèè øÿêèëäÿ òÿëÿì-òÿëÿñèê «øöáùÿëè þëêÿëÿðÿ» «åëåêòîðàë
äåìîêðàòèéà» âÿ «àçàä ìÿòáóàò» àòðèáóòëàðûíû òÿòáèã åòìÿêäÿíñÿ,
áåéíÿëõàëã áèðëèê äàùà åùòèéàòëû âÿ âàñèòÿ÷èëèê ñèéàñÿòè àïàðàðàã
óçóíìöääÿòëè ùÿäÿôëÿð ýöäìÿëèäèð. Áó ùÿäÿôëÿðÿ ãëîáàë
äåìîêðàòèêëÿøìÿíè âÿ «òàðèõèí ñîíó»íó ñàáàùûí ãåéðè-ìöÿééÿí
óçàãëûüûíà àòàí âÿòÿíäàø äåìîêðàòèéàñû ö÷öí ëèáåðàëëàøìà âÿ
òÿøêèëàòëàíìàüà çÿìèí, ñîñèàë-èãòèñàäè øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû äàõèëäèð.
Èêèíúè äöíéà þëêÿëÿðèíäÿ àíòèãÿðá ãèéàìû äàùà ÷îõ Ãÿðá
ìÿäÿíèééÿòèíäÿí àñûëû îëàí òÿøêèëàòëàíìàëàðû ìèëëè äþâëÿòëÿðÿ
èñòèãàìÿòëÿíäèðäè.
«Ìöñòÿìëÿêÿ àñûëûëûüûíäàí àçàä îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áèð ÷îõ
þëêÿëÿð ìþùêÿìëÿíìèø èíñòèòóòëàøìà ñòðóêòóðó, äàõèëè áèðëèê, ÿí
íÿùàéÿò ìèëëè þçöíöäÿðêè»í ÷àòûøìàäûüû ïñåâäîäþâëÿò ùåñàá
åäèëèð».
Àôðèêà âÿ Àñèéàäà «ôàñàä» àðõàñûíäà ãàðøûëûãëû âÿ çÿèô ñèéàñè
èíñòèòóòëàð âÿ ìèëëè ñèìâîëëàð êâàçèìèëëè äþâëÿòÿ òðàíñôîðìàñèéà åäÿ
áèëìÿéÿí ãÿáèëÿ âÿ õàëãëàðûí ÿíÿíÿâè äöíéàñû ýèçëÿíèð. Áó úöð
äþâëÿòëÿðèí ëèäåðëÿðè îíëàðäàí èãòèñàäè âÿ ùÿðáè éàðäûì ýþçëÿéÿðÿê
Ãÿðá þëêÿëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ Ãÿðáèí ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ùÿðÿêÿò
åäèð, äàõèëè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ ÿíÿíÿâè äàâðàíûø âÿ ñòåðåîòèï
ñòàíäàðòëàðûíà àðõàëàíûðëàð.
Ö÷öíúö äöíéà þëêÿëÿðè ìèëëè àçàäëûã ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ
ãàðøûëàðûíà ìèëëè äþâëÿò ñòàòóñóíó àëìàã âÿ áåéíÿëõàëã áèðëèéèí
áÿðàáÿðùöãóãëó âÿ ñóâåðåí öçâö êèìè ãÿáóë åäèëìÿñè ùÿäÿôèíè
ãîéóáëàð.
ÛÛÛ ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ãÿðá ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí
éàðàäûëìûø áåéíÿëõàëã ãóðóëóøóí éåíè ÿñðäÿ ìþâúóäëóüóíà
øöáùÿëÿð éàðàíûð. Éåíè ãëîáàë èãòèñàäè ãóðóëóøóí òÿçéèãèíÿ
äþçìÿéÿí Úÿíóá äþâëÿòëÿðè äåãðàäàñèéà îëóíóð âÿ äàüûëûð. Áó íþâ
þëêÿëÿð ö÷öí ñîñèàë âÿ ñÿôÿðáÿð îëìà ôóíêñèéàëàðû, þç ÿðàçèñèíäÿ
áàø âåðÿíëÿðÿ íÿçàðÿòè èòèðìÿê òÿùëöêÿñè òàì ðåàëäûð.

473
 Õàììàë åùòèéàòëàðû ÷ûõàðàí Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðè ãðóïóíó òÿìñèë
åäÿí, ïàíÿðÿá èäåîëîýèéàñûíûí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè ìöàñèð Èñëàì
ìöÿëëèôëÿðè ìþâúóä äöíéà äöçÿíèíè ãÿáóë åòìèð âÿ îíëàðûí
ôèêðèíúÿ, áó Ãÿðá ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéèíèí íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõûá.
Îíëàð èãòèñàäè ãëîáàëëàøìàíûí ÿäàëÿòñèç õàðàêòåðèíè âÿ Ãÿðá
ñòàíäàðòëàðûíûí òÿòáèã îëóíìàñûíû Èñëàì âÿ ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòè
ö÷öí òÿùëöêÿ êèìè ýþðöðëÿð. «Èíäèêè Èñëàì íÿçÿðèééÿ÷èëÿðèíèí
ôèêðèíúÿ, ìöàñèð èñëàì äþâëÿòëÿðèíèí óüóðñóçëóãëàðû âÿ
÷àòûøìàçëûãëàðû ìöñÿëìàíëàðûí äöøöíúÿ âÿ àäÿòëÿðèíè
äÿéèøìÿñèíäÿí ãàéíàãëàíûð. Îíëàð ùÿãèãè Èñëàìäàí óçàãëàøàðàã þç
ãöäðÿòëÿðèíè èòèðäèëÿð».
Áóíà ýþðÿ äÿ, îíëàð ñåêóëéàð ìèëëè äþâëÿòäÿí èìòèíà åäèð âÿ
õèëàôÿò èäåéàëàðûíà ãàéûòìàüû òÿëÿá åäèð (èäåàë èñëàì äþâëÿòè).
Ãÿðáèí ñèéàñè èíêèøàô ìîäåëèíè òîòàë øÿêèëäÿ ãÿáóë åäÿí Èñëàì
ôóíäàìåíòàëèçìèí ñèéàñè òÿñèðèíèí àðòìàñû áóðäàí ãàéíàãëàíûð.
Àñèéà âÿ Àôðèêà äþâëÿòëÿðè, ÿñàñÿí äÿ ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿðè
åòíèêëÿøìÿ ïðîñåñèíè éàøàéûð. Ìÿøùóð ñîñèîëîã Å.Ãåëëíåð ãåéä
åäèð: «Ãÿðáäÿ ìèëëÿò÷èëèê îíà ýþðÿ éàðàíûð êè, éöêñÿê ìÿäÿíèééÿò
— ìþòÿáÿð àçëûüûí ìÿäÿíèééÿòè úÿìèééÿòèí áöòöí ùöäóäëàðûíà
éàéûëûð âÿ ùÿð áèð öçâ ö÷öí ñå÷èëÿí ìÿõñóñëóã ÿëàìÿòèíÿ ÷åâðèëèð.
Åéíè ùàë èñëàìäà äà áàø âåðèð, àììà áó þçöíö äàùà ÷îõ
ôóíäàìåíòàëèçìäÿ ÿêñ åòäèðèð, íÿèíêè ìèëëÿò÷èëèêäÿ, ùÿì äÿ áó èêè
àõûí þç ýöúëÿðèíè áèðëÿøäèðèð. Èñëàìûí éöêñÿê ôîðìàñû êöòëÿ ö÷öí
îíóí éåíè ñòàòóñóíó òÿñäèã åäÿí ñåðòèôèêàò îëäó. Î ùÿì äÿ êîëîíèàë
êîíôëèêòëÿðëÿ öçëÿøÿí ýÿëìÿëÿðäÿí ôÿðãèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê
ö÷öí ëàçûì èäè.
Ìÿùç åòíèê âÿ äèíè ùÿìðÿéëèê Èñëàì äöíéàñûíäà ìèëëè äþâëÿò
åéíèëÿøäèðèëìÿñèíè êþùíÿ þëêÿ-ìåòðîïîëëà äÿéèøìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Ãÿðá òÿðÿôèíäÿí ñûðûíìûø ãëîáàëëàøìà ôîðìàñûíû äöíéàíûí áó
ðåýèîíëàðûíäà ýÿëÿúÿê ìþâúóäëóüà òÿùëöêÿ êèìè ãÿáóë åäèðëÿð.
Áóíóí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ÿíÿíÿâè ôîðìàéà — åòíèê âÿ äèíè
ìÿíàôå áèðëèéèíÿ ãàéûòìàüà ÷àüûðûøëàð åäèëèð. Áèð òÿðÿôäÿí ëîêàë
ìÿäÿíèééÿòëÿð àðàñûíäà åòíèê ôÿðãëÿð ýÿðýèíëÿøèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí,
Èñëàì þëêÿëÿðè âÿ Ãÿðá àðàñûíäà ñèâèëèçàñèéà ãàðøûäóðìàñû ýöúëÿíèð.
Ñîìàëè, Èðàã, Èðàí, Ñóäàí, ßôãàíûñòàí áàðèç øÿêèëäÿ áó èääèàíûí

474
äîüðóëóüóíó ñöáóò åäèð. Àãðåññèâ åòíî-ñèéàñè âÿ ôóíäàìåíòàë
ñÿôÿðáÿðëèê àøàüûäàêûëàðà ÿñàñëàíûð:
×îõëóüóí àðàñûíäà éàøàéàí àçëûãëàðà áÿðàáÿð ùöãóãóí
âåðèëìÿñè;
- ñÿðùÿäëÿðÿ éåíèäÿí áàõûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ ãîíøó åòíîÿðàçè
ãóðóëóøëàðûíûí äÿéèøäèðèëìÿñè;
- èìïåðèàëèñò ìÿðêÿçëÿð âÿ ÿñàñ ìèëëè ãðóïëàð;
- äèýÿð ñèâèëèçàñèéàéà ãàðøû äèðÿíèø (êîíñåïñèéàéà ìÿõñóñ ãîíøó
õàëã âÿ þëêÿëÿðè);
- «ãëîáàëëàøìà øÿðè» êèìè ÀÁØ âÿ Ãÿðáèí áöòþâëöêäÿ
ïåðñîíèôèêàñèéàñû.

§2. Ãëîáàëëàøìàíûí ïåðñïåêòèâëÿðè

Âàëëåðñòàéí âÿ áÿçè äèýÿð òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, éåíè

êàïèòàëèñò äöíéà ñèñòåìè þç èíêèøàôû èëÿ î íþãòÿéÿ ÷àòûá êè, áó
ùÿääÿ ãëîáàë ñèñòåìäÿ êàïèòàëèçìèí ìÿùâè ãà÷ûëìàçäûð. Êàïèòàëûí
ñöðÿòëÿ òîïëàíìàñû èìêàíëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðàí ñÿáÿáëÿð
àøàüûäàêûëàðäûð: óúóç èø÷è ãöââÿñèíèí òöêÿíìÿñè (êÿíä ÿùàëèñè);
ñèéàñè ðåæèìëÿðèí ìÿðùÿëÿëè äåìîêðàòèêëÿøìÿñèíèí íÿòèúÿñè êèìè
ìÿùñóëóí äÿéÿðèíäÿ ÿìÿéèí þäÿíèëìÿ ïàéûíûí óçóíìöääÿòëè
àðòìàñû òåíäåíñèéàñû. Áóíà óéüóí îëàðàã ìóçäëó ÿìÿéèí
íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ñèéàñè òÿñèðèíèí àðòìàñû. Áó òåíäåíñèéà ýÿëèð
íîðìàñûíûí ùÿäëè àçàëìàñûíà àïàðûð, î èñÿ åêîëîæè âÿ äèýÿð
ïðîáëåìëÿðèí ýÿðýèíëÿøìÿñèíè äÿðèíëÿøäèðèð. Îíà ýþðÿ êè, ãëîáàë
äöíéàäà êàïèòàëèñò èñòåùñàëàòûíûí èøëÿíìèø çÿùÿðëè ãàëûãëàðûíû
«ïóëñóç» àòìàã ö÷öí éåð ÷îõ àç ãàëûá.
Ñ.Ùîôôìàí ãåéä åäèð: «Êàïèòàëèçìèí áóýöíêö ìþâúóäëóã
ôîðìàñû, Ê.Ìàðêñ âÿ Ô.Åíýåëñèí þíúÿäÿí ýþðäöéö êèìè
ñÿìÿðÿëèëèê âÿ ÿäàëÿòñèçëèê àðàñûíäà ôèêèð àéðûëûüû äèëåììàñûíûí
ÿñàñû êèìè þíÿ ÷ûõûð. Ôèðìàëàðûí èõòèñàñëàøìàñû âÿ èíòåãðàñèéàñû
éåêóí êàïèòàëûí àðòìàñûíà èìêàí éàðàäûð, àììà òÿìèç êàïèòàëèçìèí
ìÿíòèãè ñîñèàë ÿäàëÿòèíè òÿìèí åòìèð. Áåëÿëèêëÿ, èãòèñàäè
ãëîáàëëàøìà þëêÿëÿð àðàñûíäà âÿ þëêÿíèí þç äàõèëèíäÿ
áÿðàáÿðñèçëèéÿ ñÿáÿá îëóð, áåéíÿëõàëã ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòè èñÿ
475
äþâëÿò âÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòèí èøòèðàê÷ûëàðûíûí áó ïðîáëåìëÿ
ìÿøüóë îëìàñû èìêàíëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðûð». Âàëëåðñòàéíûí
áàõûøëàðû èëÿ ðàçûëàøìàñàã áåëÿ ãëîáàëëàøìàíûí ìöàñèð ìÿðùÿëÿñè
êàïèòàëèñò äöíéà ñèñòåìèíèí ñîíóíúó «äóðüóí»ëóã (ëåòàë) ìÿðùÿëÿñè
êèìèäèð. Áóíóíëà áåëÿ, óçàã ýÿëÿúÿêäÿ äöíéà ìèãéàñûíäà ðàäèêàë
äÿéèøèêëèêëÿðèí ãà÷ûëìàçëûüûíû ñþéëÿìÿê îëìàç. Ùàçûðäà ãëîáàë
ðåêîíñòðóêñèéà ïëàíûíà ðàçûëûã éîõäóð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ùÿëÿ
1990-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ð.Ðîáåðòñîí ãåéä åäèðäè êè, 1969-úó
èëäÿ äöíéà ãëîáàë ãåéðè-ìöÿééÿíëèê ôàçàñûíà ãÿäÿì ãîéóá. Éàõûí
âÿ óçàã ïåðñïåêòèâäÿ äöíéàíûí èíêèøàôû áàðÿäÿ òÿäãèãàò
ÿäÿáèééàòëàðûíäà òÿãäèì îëóíàí ÷îõñàéëû ññåíàðèëÿð áóðàäàí
ãàéíàãëàíûð.
Âàëëåðñòàéí ÿñàñÿí, äöíéà ñèñòåìè ìþâãåéèíäÿí éàíàøìàäà
êàïèòàëèñò äöíéà ñèñòåìèíèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû 3 ÿñàñ ññåíàðè öçðÿ
ïðîãíîç âåðèð:
- «íåîôåîäàëèçì» - éåðëè èéåðàðõèéà àâòîðêèê ðåýèîíëàðûí
ôîðìàëàøäûðûëìàñû: åëèòà ö÷öí òåõíîëîýèéàíûí êèôàéÿò ãÿäÿð éöêñÿê
ñÿâèééÿñèíèí äÿñòÿêëÿíìÿñè;
- «äåìîêðàòèê äèêòàòóðà» - äöíéà èêè ùèññÿéÿ áþëöíöð: àç âÿ éà
÷îõ ÿùàòÿëè áþëöíìÿ èëÿ 20% âàðëûëàð, ãàëàíëàðûíû ñÿðò íÿçàðÿòäÿ
ñàõëàéûð (Âàëëåðñòàéí áó âàðèàíòû àç èíàíäûðûúû ùåñàá åäèð: îíóí
àðãóìåíòè áåëÿäèð: äåìîêðàòëàð àðàñûíäàí äèêòàòîðó ùàðàäàí
òàïàã?).
«ìÿðêÿçñèçëÿøäèðèëìèø âÿ ÿäàëÿòëè äöíéà» - îíóí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè éûüûëìûø çÿíýèíëèéèí áþëöíìÿñè öçðÿ
ìÿðêÿçñèçëÿøäèðèëìèø ìåõàíèçìëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èëÿ
ÿëàãÿäàðäûð; áó âàðèàíò òÿëÿáàò âÿ õÿðúèí ðåàë
ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíû òÿëÿá åäèð (äàùà óòîïèê âàðèàíò êàïèòàëèñò
äöíéà ñèñòåìèíäÿí ñîñèàëèñò äöíéà ñèñòåìèíÿ êå÷èäèí òÿëÿá
åäèëìÿñèäèð»).
Åéíè çàìàíäà, Ð.Ðîáåðòñîíóí òÿãäèìàòûíà ýþðÿ,
ãëîáàëëàøìàíûí ïîòåíñèàë íÿòèúÿëÿðèíè äöíéàíûí èíêèøàôû öçðÿ äþðä
ìöìêöí ññåíàðè ôîðìàñûíäà òÿãäèì åòìÿê îëàð:
- ìÿøùóð ñîñèîëîã Ì.Ìàêëöåíèí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, ùÿð ñàêèíèí
éåíè êöòëÿâè èíôîðìàñèéà êîììóíèêàñèéàñûíûí (ÊÈÊ) êþìÿéè èëÿ

476
óçàã þëêÿëÿðäÿ áàø âåðÿí âÿ äöíéà ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿëÿðèí øàùèäè
îëà áèëäèéè âÿ îðàäà öìóìáÿøÿðè äÿéÿð âÿ èäåéàëàðûí äÿõëè îëàí
ìÿñÿëÿëÿðäÿ öìóìïëàíåò êîíñåñóñóíóí ìþâúóä îëäóüó
«öìóìäöíéà êÿíäè»íèí ôîðìàëàøìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.
- èêèíúè ññåíàðè — ìîíäèàëèñòäèð — «äöíéà ùþêóìÿòè»íèí
ùèìàéÿñè àëòûíäà ìèëëè äþâëÿòëÿðèí óíèôèêàñèéàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.
- ö÷öíúö ññåíàðèéÿ ÿñàñÿí, éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ èíòåíñèâ èãòèñàäè,
ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ìöáàäèëÿ ïðîñåñèíÿ ãîøóëàí ãàðøûëûãëû à÷ûã îëàí
ìèëëè ñóâåðåí äþâëÿòëÿðèí ìîçàèêàñûíû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿúÿê.
- äþðäöíúö ññåíàðèéÿ ÿñàñÿí, äöíéà þçöíöí òÿøêèëàòëàðûíà âÿ
ìÿäÿíè ñÿëèãÿëèëèéèíÿ óíèêàë, áÿðàáÿðùöãóãëó ãàïàëû ìÿùäóä
úÿìèééÿòëÿð ìîçàèêàñûíà âÿ éà âàùèä èéåðàðõèê àïàðûúû úÿìèééÿòÿ
÷åâèðÿ áèëÿð. Áó ñîíóíúó ññåíàðè äàùà ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàðûí äèããÿòèíè
úÿëá åäèð.
Ìöâàôèã òÿäãèãàòëàð âÿ ïðîãíîçëàðäà áèð ñûðà ìöÿëëèôëÿð ãëîáàë
ãåéðè-ìöÿééÿíëèê ìÿðùÿëÿñèíäÿ åéíè çàìàíäà ïëàíåòèí ìöõòÿëèô
áþëýÿëÿðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìöìêöí îëàí ãëîáàëëàøìàíûí
áàçà ññåíàðèñèíè þíÿ ÷ÿêèðëÿð.
Ãëîáàëëàøìà = âåñòåðíèçàñèéà = Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñûíûí ýåðèäÿ
ãàëàí ÿðàçèëÿðäÿ ìÿäÿíè àññèìèëéàñèéà àïàðìàñû âÿ
ùîìîýåíëÿøìèø ìÿäÿíèééÿòèí ãëîáàë ñèâèëèçàñèéàéà ÷åâðèëìÿñè:
óíèâåðñàëèçì âÿ ëèáåðàëèçìèí äîìèíàíòëàøìàñû; ÷ÿð÷èâÿíè ÖÄÁ,
ÄÒÒ, ÁÂÔ êèìè ãëîáàë èãòèñàäè-ìàëèééÿ èíñòèòóòëàðû âÿ ãëîáàë áàçàð
éàðàäûð. Áó òÿøêèëàòëàð ìèëëè äþâëÿòëÿð âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ãóðóìëàð-
ôåäåðàñèéàëàð, êîíôåäåðàñèéàëàð âÿ äèýÿð ðåýèîíàë èòòèôàãëàðûí äà
äöøäöéö êîîïåðàòèâ àêòîðëàð àðàñûíäà ðÿãàáÿò ìóíàñèáÿòëÿðèíè
òÿíçèìëÿìÿéÿ ÷àüûðûëûðëàð.
Ìþâúöä ãëîáàëëàøìàíûí íåîëèáåðàë ññåíàðèñè Ô.Ôóêóéàìàíûí
«òàðèõèí ñîíó» êîíñåïñèéàñûíäà ëèáåðàë äÿéÿðëÿðèí öìóìäöíéà
çÿôÿðè àíëàéûøû êèìè éåð àëûð. Ëèáåðàë âÿ äåìîêðàòèê äÿéÿðëÿðèí
ãàëèá ýÿëìÿñè Ãÿðáèí áàçà âÿ óíèâåðñàë íîðìàëàðû, äèýÿð
«ãàðøûäóðìàéàí» ìÿäÿíèééÿòëÿðëÿ à÷ûãëûã âÿ äþçöìëöëöê ÿñàñûíäà
ãëîáàë ñèâèëèçàñèéàñûíûí ôîðìàëàøìàñûíà àïàðûð.
Éàðàíìûø «ãöââÿëÿðèí ö÷áóúàüû» (Øèìàëè Àìåðèêà — Àâðîïà
Áèðëèéè — Úÿíóá-Øÿðãè Àñèéà) ãëîáàë áàçàðûí áàø òÿíçèìëÿéèúèñè

477
êèìè ÷ûõûø åòäèéè ãëîáàë äöíéàäà äèíàìèê òàðàçëûüû ìöòëÿã
äÿñòÿêëÿìÿëèäèð.
«Áþéöê ñÿêêèçëèê» ÎÒÒ, ÖÄÁ, ÁÂÔ êèìè òÿøêèëàòëàðû, ÁÌÒ-íèí
ãóðóìëàðû èëÿ éàíàøû ãëîáàë èäàðÿåòìÿ îðãàíû ðîëóíó îéíàéûð.
Ñîíðàêû áó ññåíàðèíèí ïðàêòèêè ðåàëëàøäûðûëìàñû àïàðûúû êàïèòàëèñò
äþâëÿòëÿðèíèí ãåéðè-ôîðìàë îëàðàã ãÿáóë åòäèéè ÖÄÁ âÿ ÁÂÔ
òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí äîêòðèíà ôîðìàñûíû àëûð. Ñþùáÿò 1992-úè
èëäÿ ãÿáóë åäèëÿí Âàøèíãòîí êîíñåíñóñ»ó àäëàíàí ñÿíÿääÿí ýåäèð.
«Âàøèíãòîí êîíñåíñóñ»óíóí ïðèíñèïè áåëÿäèð:
- òèúàðÿòèí ëèáåðàëëàøìàñû;
- ìàëèééÿ ëèáåðàëëàøìàñû;
- þçÿëëÿøäèðìÿ;
- ãåéðè-òÿíçèìëÿìÿ;
- áèðáàøà õàðèúè èíâåñòèñèéàëàð ö÷öí ÿíýÿëëÿðèí äÿô åäèëìÿñè;
- ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí òÿìèíè;
- âàëéóòàäÿéèøìÿíèí óíèôèêàñèéàëàøäûðûëìûø âÿ ðÿãàáÿò êóðñó
- äþâëÿò õÿðúëÿðèíèí àçàëäûëìàñû (ìàëèééÿ èíòèçàìû).
- äþâëÿò õÿðúëÿðèíèí èëê íþâáÿäÿ ñÿùèééÿ, ãåéðè ñòðóêòóðëàðûíûí
ôóíêñèéàñûíà éþíÿëäèëìÿñè;
- âåðýè èñëàùàòû, âåðýè áàçàðûíûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ
èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìèø âåðýèãîéìàíûí ùÿää äÿðÿúÿëÿðèíèí
àçàëäûëìàñû âÿ âåðýèãîéìàíûí ìèíèìóì ïðîãðåññèâ øêàëàñûíûí
òÿìèí åäèëìÿñè;
- «ñîñèàë øÿáÿêÿíèí òÿùëöêÿñèçëèéè».
Ñîíðàäàí áó 11 åëåìåíòÿ ÿìÿê âÿ êàïèòàë àðàñûíäà
ìöíàñèáÿòëÿðèí íèçàìëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ÖÄÁ âÿ ÁÂÔ
òÿðÿôèíäÿí äàùà áèðè ÿëàâÿ åäèëèá;
- ßìÿê áàçàðûíûí ìþùêÿìëèéè ìóçäëó èø÷èëÿðèí ìàðàãëàðûíûí
ìöäàôèÿñèíè òÿìèí åäÿí âÿ ñîñèàë äþâëÿòèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí
íîðìàòèâ —ùöãóãè áàçàðûí èøëÿíìÿñè ÿñàñûíäà ìÿðêÿçñèçëÿøäèðèëìèø
ÿìÿê ìöíàñèáÿòëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóð.
Áóíà óéüóí îëàðàã Ëàòûí Àìåðèêàñû þëêÿëÿðèíäÿ âÿ äöíéàíûí
äèýÿð ðåýèîíëàðûíäà ìöâàôèã ñîñèàë-èãòèñàäè èñëàùàòëàðûí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè, ìèëëè èíêèøàô ö÷öí ìàëèééÿ éàðäûìû àëàí þëêÿëÿðèí
áåéíÿëõàëã èãòèñàäè èíñòèòóòëàðûí ñÿðò íÿçàðÿòèíÿ äöøìÿñèíÿ ýÿòèðèá

478
÷ûõàðäû. Íÿòèúÿäÿ ìèëëè èíêèøàôûí ñóáéåêòè ôàêòèêè îëàðàã ìèëëÿòöñòö
(ãëîáàë) îðãàíëàð îëóðëàð.
Àììà äèýÿð òÿðÿôäÿí ñóàë éàðàíûð êè, áó îðãàíëàð íÿäèð âÿ
êèìèí ìàðàüû èëÿ îíëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð?
1980-1990-úû èëëÿðäÿ ìèëëè èãòèñàäèééàòûí ãåéðè—
òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ íåîëèáåðàë ïðèíñèïëÿðèí òÿòáèãè ïðàêòèêàñû à÷ûã
ýþñòÿðèð êè, ñòðóêòóð òÿíçèìëÿíìÿñè âÿ «øîê òåðàïèéàñû» úèääè ìèëëè
âÿ áåéíÿëõàëã áþùðàíû ìöäàôèÿ åäÿ áèëìÿç. Ãëîáàë èãòèñàäèééàòûí
ôÿàëèééÿò ìåõàíèçìèíÿ áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí áàõàíäà áþùðàíëàðû
àüðûëû, àììà õåéèðëè «ãàíàëìà» êèìè ýþðìÿê îëàð. Àéðû-àéðû
þëêÿëÿð âÿ ðåýèîíàë ãðóïëàð ö÷öí ãèéìÿòëÿðèí «ñàüëàìëàøäûðûëìàñû»
ùÿääèíäÿí àðòûã ïèñ òÿñèð åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áöòþâëöêäÿ áó ññåíàðè
«ãûçûë ìèëéàðä» þëêÿëÿðèíèí ÿñàñ åëèòàð ãðóïëàðû ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð âÿ
úÿìèééÿòè «áåøäÿ áèðÿ» àïàðûð.
1980-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäà ìàëèééÿ-èãòèñàäè áþùðàíëàðäàí âÿ
Ëàòûí Àìåðèêà âÿ Àñèéàäàí êöòëÿâè åòèðàç äàëüàëàðûíäàí ñîíðà
ÁÂÔ-íèí âÿ äèýÿð ãëîáàë òÿñèñàòëàðûí ôðàåçîëîýèéàñû ðàäèêàë áàõûøà
ìÿðóç ãàëûð. Áèðèíúè ïëàíäà èäàðÿ÷èëèê, øÿôôàôëûã, óçàãýþðÿíëèê âÿ
äåìîêðàòèéà àíëàéûøëàðû ÷ûõûø åäèð. Áó ñûðàäà ïðèîðèòåò ùÿäÿôëÿð êèìè
ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè, äàâàìëû èíêèøàôà íàèë îëóíìàñû, ñîñèàë
áÿðàáÿðñèçëèê ñÿâèééÿñèíèí àçàëäûëìàñû õàòûðëàäûëìàüà áàøëàíäû.
ÖÄÁ âÿ ÁÂÔ òÿðÿôèíäÿí âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè èíñòèòóòëàðûíà (ÃÙÒ-
ëÿðÿ) ìöíàñèáÿò äÿéèøäè âÿ èëëèê ñåññèéàëàðà áó òÿñèñàòëàðûí
íöìàéÿíäÿëÿðè äÿâÿò îëóíìàüà, õöñóñè áèðýÿ êîìèññèéàëàðûí âÿ
ôîðóìëàðûí òÿøêèë îëóíìàñûíà áàøëàìûøäû. Áöòöí áóíëàð ö÷ éåíè
øÿðòèí ãåéä îëóíäóüó «ïîñòÂàøèíãòîí êîíñåíñóñ»óíóí
èøëÿíìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðäû:
1) ãëîáàëëàøìà - êîðïîðàñèéàíûí þùäÿñèíÿ áóðàõûëìàéàúàã
ãÿäÿð âàúèá èøäèð: áó ïðîñåñÿ óçàãýþðÿíëèéèí, øÿôôàôûëûüûí âÿ áàçàð
èíñòèòóòëàðûíûí ïëàíëû íèçàìëàíìàñû, ôîðìàëàøìàñû âÿ ñîñèàë
ñûüîðòàëàðûí èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí èäàðÿåòìÿíè
(ýîâåðíàíúå) ãîéìàã ëàçûìäûð; 2) ñîñèàë ñôåðàäàí äþâëÿòèí
ýåòìÿñè áàçàð òÿðÿôèíäÿí äàùà ÷îõ ÿùàëèíèí åòèðàçûíû èôàäÿ åäÿí âÿ
úÿìèééÿòäÿ ñàáèòëèéÿ òÿñèð ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí âÿòÿíäàø
úÿìèééÿò ñòðóêòóðëàðû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð;

479
 3) éàëíûç ýöúëö âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè âÿ áóíà èñòèãàìÿòëÿíÿí
ÃÙÒ-ëÿð äåìîêðàòèéàíû èíêèøàô åòäèðÿ âÿ ìþùêÿìëÿíäèðÿ áèëÿð.
Áåëÿëèêëÿ, «ïîñòÂàøèíãòîí êîíñåíñóñó» þçöíäÿ íåîëèáåðàë
ïëàòôîðìàäàí èìòèíàäàí äàùà ÷îõ îíóí ÃÙÒ «òåõíèêè
êîìïîíåíåíòè» ãèñìèíäÿ ãîøóëäóüó þçöíÿìÿõñóñ áþùðàí
èäàðÿ÷èëèéèíèí êþìÿéè èëÿ ìöíàãèøÿëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ
òóòàí ìîäèôèêàñèéàíû ÿêñ åòäèðèð.
Ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàôûíûí åùòèìàë îëóíàí äàùà áèð ññåíàðèñè
ôðàãìåíòàñèéà (Ú.Ëîçåíàí òÿðÿôèíäÿí ñöðöëÿí, èíòåãðàñèéà âÿ
ôðàãìåíòàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí èôàäÿ åäèëìÿñè ìÿíàñûíà ýÿëÿí
òåðìèíëÿð) îëà áèëÿð. Î «ìèëëè äþâëÿò» áëîê âÿ èòòèôàãëàðûí
ôîðìàëàøìàñû âÿ ìþùêÿìëÿíìÿñèíè, çÿíýèí åùòèéàòëàð óüðóíäà
ìöáàðèçÿ àïàðàí ìöðÿêêÿá èéåðàðõèéà ñèñòåìèíè íÿçÿðäÿ òóòóð.
Áóíóíëà éàíàøû, äöíéà õÿðèòÿñèíèí ôðàãìåíòàñèéàñû, éÿíè éåíè ìèëëè
äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñû ïðîñåñè äàâàì åäèð. Ëîêàë ìöíàãèøÿëÿð
çàìàíû êå÷ìèø ãëîáàë áàçàðëàð áó ãðóïëàøìàëàð àðàñûíäà
áþëöíÿúÿê. ÁÌÒ èñÿ áóíóí ãàðøûñûíû àëìàã ãàáèëèééÿòèíäÿ äåéèë
(÷îõ ýóìàí êè, ÁÌÒ-íè äÿ Ìèëëÿòëÿð Ëèãàñûíûí òàëåéè ýþçëÿéèð).
Ìÿøùóð Áðèòàíèéà òÿäãèãàò÷ûñû Ò.Áàóìàí ùåñàá åäèð êè:
«èíòåãðàñèéà, ãëîáàëëàøìà âÿ ðåýèîíëàøìà áöòþâëÿøäèðèúè ïîñåñäèð».
Àíúàã ìÿäÿíè ãöòáëÿøìÿ ãëîáàë áÿøÿðè ñèâèëèçàñèéàíûí
÷îõãöòáëö âÿ éà èêèãöòáëö äöíéàäà (Øÿðã-Ãÿðá õðèñòèàí —
ìöñÿëìàí, êîììóíèñò-ñîñèàëèñò âÿ êàïèòàëèñò äöíéàñûíûí
ãàðøûäóðìàñû) þçöíÿ éåð òàïìàñûíà ÷ÿòèí êè, èìêàí âåðÿð. Áó
ññåíàðè òàì øÿêèëäÿ âÿ ðåàë âÿçèééÿòÿ óéüóí îëàðàã
Ñ.Ùàíòèíãòîíóí «ñèâèëèçàñèéàëàðûí òîããóøìàñû» àäëû ìÿøùóð
êîíñåïñèéàñûíäà éåð àëûá.
Êîíñåïñèéàéà ÿñàñÿí, åòíîñëàðûí éàøàìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿñè,
èëê íþâáÿäÿ Ãÿðáèí — õðèñòèàíëàðûí Èñëàìëà âÿ áóääèñò-
êîíôóòñèñòëÿðèí äèýÿð ñèâèëèçàñèéà «îúàãëàðû» èëÿ êîíôðîíòàñèéàñû
íÿòèúÿñèíäÿ äöíéàäà ãëîáàëëàøìà òåíäåíñèéàñû þç éåðèíè ãëîáàë
ñâèëèçàñèéàíûí ïàð÷àëàíìàñûíà âåðÿúÿêäèð.
«Ëîêàëëàøìà ññåíàðèñè» ñîñèàë âÿ ìÿäÿíè äþçöìñöçëöê ôîðìàñû
êèìè ìÿäÿíè òÿúðèä ñèéàñÿòè âÿ ôóíäàìåíòàëèñò èäåîëîýèéà ÿñàñûíäà
åòíèê âÿ ìÿäÿíè ãóðóìëàðûí êîíñîëèäàñèéàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó,

480
ãëîáàë ñèâèëèçàñèéàíûí ôîðìàëàøìàñûíû ìöìêöíñöç åäèð. Áåëÿ êè,
èãòèñàäèééàòäà ÿíÿíÿâè (àâòàðêèê) öñóëëàðëà òÿñÿððöôàòûí èäàðÿ
åäèëìÿñè òåíäåíñèéàñûíûí áÿðïàñû, î úöìëÿäÿí ÿòðàô ìöùèòèí
ìöùàôèçÿñè áàéðàüû àëòûíäà òÿáèè åùòèéàòëàðäàí ãÿíàÿòëÿ èñòèôàäÿ
äîìèíàíòëûã òÿøêèë åäÿúÿê.
Êîëëåêòèâ åéíèëèéèí (áÿðàáÿðëèéè) ýåíèø ñïåêòðèíèí ìþâúóäëóüó
òðàéáàëèçì, ôóíäàìåíòàëèçì, ìèëëÿò÷èëèê, ôàøèçì, ñîñèàëèçì,
êîììóíèçì, êîììóíòàðèçì, ôåìèíèçì, åêîëîýèéà áèð-áèðèíäÿí
ôÿðãëÿíÿí ðàäèêàëëûãëà ìÿäÿíè ïëöðàëèçì øÿðàèòè äîüóðóð.
Áåëÿëèêëÿ, ìÿäÿíèééÿò ñôåðàñûíäà þçöíöí ïàðòèêóëéàð äÿéÿðëÿð
ñèñòåìè èëÿ ìöõòÿëèô ìÿäÿíè àðåàëëàðûí þçöíöãîðóìà úÿùäëÿðè èëÿ
øÿðòëÿíÿí ìåãàòåíäåíñèéà òÿúðèäè ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ëàêèí Áàóìàí
áåëÿ ùåñàá åäèð êè, «ëîêàëëûã» ãëîáàë äöíéàäà ñîñèàë äåãðàäàñèéàíûí
ýþñòÿðèúèñèäèð. Áåëÿ êè, èúòèìàè ìÿêàíûí «ëîêàë» ùÿéàò
÷ÿð÷èâÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàñû øÿðàèòèíäÿ «ëîêàëëûã» àíëàéûøû
þçöíöí äöøöíúÿéàðàòìà ïîòåíñèàëûíû èòèðèð. Áóíà ñÿáÿá èñÿ ëîêàë
ñÿâèééÿäÿ íÿçàðÿò àïàðûëìàäûüûíäàí ïðîñåñëÿðèí
èñòèãàìÿòëÿíäèðèëÿí âÿ èçàù åäèëÿí ùÿðÿêÿòëÿðäÿí àñûëûëû âÿçèééÿòÿ
äöøìÿñèäèð.
Ôðàãìåãðàñèéà âÿ ëîêàëëàøìà ññåíàðèñè èëÿ ÿëàãÿäàð þí ïëàíà
ïîòåíñèàë äöíéà ñóáðåýèîíóíóí ôîðìàëàøäûðûëìàñû èìêàíëàðû ÷ûõûð.
Áÿçè îïòèìèñò ÿùâàë-ðóùèééÿëè àíàëèòèêëÿð ýöìàí åäèðëÿð êè,
äöíéàíûí éåíè ñèéàñè ãóðóëóøó áó øÿêèëäÿ ôîðìàëàøûð. Îíëàðûí
ôèêðèíúÿ, ñóáðåýèîíëàð þç âàëéóòàñû, èãòèñàäè òÿíçèìëÿìÿ ìîäåëè,
ùöãóã èíñòèòóòëàðû, èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðó, òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìè èëÿ
ãëîáàë èíòåãðàñèéàéà ñèéàñè áèðëèêëÿð ôîðìàñûíäà èðÿëèëÿéèð. Áóíà
ýþðÿ äÿ ýÿëÿúÿêäÿ äþâëÿò äåéèë, êâàçèäþâëÿò ãóðóëóøóíäàí
äàíûøìàã îëàð.
«Ãëîêàëèçàñèéà» ññåíàðèñè (áó òåðìèíè ìèëëè äþâëÿòèí öñòöíëöê
òÿøêèë åòäèéè ÿñðèí ñîíà ÷àòäûüûíà ÿìèí îëàí Éàïíîíèéàíûí «Ñîíé»
êîðïîðàñèéàñûíûí ðÿùáÿðè Àêèî Ìîðèòà èðÿëè ñöðöá) ëîêàë
ìÿäÿíèééÿòëÿðèí ìöàñèðëÿøìÿñè ãëîáàë ìèëëè-ìÿäÿíè
ñèâèëèçàñèéàíûí ôîðìàëàøìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ íàèëèééÿòëÿðèí ÿëäÿ
åäèëÿúÿéè ïðîñåñëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó «ìÿäÿíè ùèáðèäëÿøìÿ»,
êîíñòðóêòèâ ÿìÿêäàøëûã âÿ ìÿäÿíèééÿòèí ìÿäÿíè ðåýèîíëàð
481
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿíçèìëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðèð. Áó
þçöíöòÿøêèëàòëàíìà âÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðàðàñû êîììóíèêàñèéàëàðûí
øÿáÿêÿ ôîðìàñûíäà ãóðóëìàñû øÿðàèòèíäÿ ìöìêöíäöð. Þç
íþâáÿñèíäÿ áåëÿ ïðîñåñëÿð äöíéàíûí ñîñèàë ñòàðòèôèêàñèéàñûíûí
äÿéèøìÿñè âÿ éåíè ìÿäÿíè ðåýèîíëàðûí ôîðìàëàøìàñûíà ýÿòèðèá
÷ûõàðàúàã. Ãëîáàë ñèâèëèçàñèéàíûí èíêèøàôûíû ãëîáàë âÿòÿíäàø
úÿìèééÿòèíèí èíñòèòóòëàðû òÿíçèìëÿìÿëèäèð (ìöõòÿëèô áåéíÿëõàëã
ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû ãèñìèíäÿ). Âàëëåðñòàéíà ýþðÿ,
«ãëîêàëèçàñèéà» «ìÿðêÿçèëÿøäèðèëìèø âÿ ÿäàëÿòëè äöíéà»
ññåíàðèñèíÿ óéüóí ýÿëèð. Ëàêèí òÿíãèäè ÿùâàë-ðóùèééÿëè
òÿäãèãàò÷ûëàð ùèáðèäëÿøìÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí çàùèðè õàðàêòåðèíè —
«ñîñèàë ïèðàìèäàíûí ãëîáàëëàøìûø çèðâÿñèíäÿêè ìÿäÿíèééÿòëÿð»äÿ
ýþðöð âÿ «äàùà ÷îõ ãëîáàëëàøìàíûí, äàèìè ýöúëÿíÿí «ëîêàëëàøìà»
èëÿ ÿðàçè åëèòàëàðû âÿ ãàëàí ÿùàëè àðàñûíäà ÿëàãÿíèí ïîçóëìàñûíà
ýÿòèðèá ÷ûõàðàúàüûíäàí íàðàùàòäûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìöàñèðëèê ö÷öí
õàðàêòåðèê îëàí «Ãëîáàë ãåéðè-ìöÿééÿíëèê âÿçèééÿòèíäÿ áöòöí
äþðä ìåãàòåíäåíñèéà þçöíö áÿðàáÿð ñÿâèééÿäÿ ýþñòÿðèð âÿ ùÿëÿëèê
éóõàðûäà àäû÷ÿêèëÿí ññåíàðèëÿðèí ùÿð ùàíñû áèðèíèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè èìêàíëàðûíû èñòèñíà åòìèð.

482
 ÛÂ ÙÈÑÑß

ÕÀÐÈÚÈ ÑÈÉÀÑßÒÈÍ
ßÑÀÑ ÊÎÍÑÅÏÑÈÉÀËÀÐÛ,
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÛÍ
ÕÀÐÈÚÈ ÑÈÉÀÑßÒ ÑÒÐÀÒÅÝÈÉÀÑÛ

483
 ÕÛÕ ÔßÑÈË

ÕÀÐÈÚÈ ÑÈÉÀÑßÒ Âß ÄÈÏËÎÌÀÒÈÉÀ

§1. Õàðèúè ñèéàñÿòèí íÿçÿðè êîíñåïñèéàñû

Äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíè àíàëèç åäÿðêÿí ìöõòÿëèô ìåòîäîëîæè

éàíàøìàëàðà ÿñàñëàíìàã îëàð. Õàðèúè ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøìàñûíûí ö÷
ÿñàñ ìîäåëèíè ñå÷ÿí àìåðèêàëû òÿäèãèãàò÷û Ã.Àëëèñîíóí éàíàøìàñû
ìàðàãëûäûð. Áèðèíúè ìîäåë — êëàññèê õàðèúè ñèéàñÿò ùÿð ùàíñû áèð
àêòîðóí (áöòþâëöêäÿ äþâëÿò, ùþêóìÿò âÿ éà îíóí ðÿùáÿðè)
äöøöíöëìöø, ìÿãñÿäéþíëö âÿ ðàñèîíàë ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñè êèìè
òÿãäèì îëóíóð. Èêèíúè ìîäåë — õàðèúè ñèéàñÿò òÿøêèë åäèëìèø àêò âÿ
ïðîñåñëÿðèí íÿòèúÿñè êèìè òÿãäèì îëóíóð; ö÷öíúö ìîäåë — þëêÿíèí
äàõèëèíäÿ, ùàáåëÿ ëîááè÷èëÿðëÿ ìöíàñèáÿòäÿ òÿñèñàò âÿ ëèäåðëÿðèí
ñèéàñè àëâåðèíèí íÿòèúÿñè îëàí õàðèúè ñèéàñÿò. Õàðèúè ñèéàñÿòäÿ
êëàññèê áàõûø èëê þíúÿ ýåîñèéàñÿòäÿ ñèéàñè ðåàëèçì êîíñåïñèéàñû
êèìè òÿãäèì îëóíóð âÿ Ã.Àëëèñîíóí ìîäåëèíÿ óéüóí ýÿëèð, öñòÿëèê
áó ìîäåë äþâëÿòèí «äàâðàíûøû» èëÿ õàðèúè ñèéàñÿòè åéíèëÿøäèðèð.
Äþâëÿòÿ áöòþâ âàùèä êèìè áàõûëûð âÿ áèð èíñàíëà åéíèëÿøäèðèëèð.
Ñèéàñÿòäÿ áó àíëàéûø áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ôàêòèêè îëàðàã
ùàêèì ìîíàðõëàðûí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí èáàðÿò îëäóüó Ãÿäèì äöíéà
âÿ Îðòà ÿñðëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ äöçýöíäöð. Õàðèúè ñèéàñÿòèí áó
àíëàéûøûíà äèêòàòîðëóã, àâòîðèòàð, òîòàëèòàð ðåæèìëÿð ùàëûíäà ùàãã
ãàçàíäûðûëà áèëÿð. Áåëÿ êè, áó ùàëäà õàðèúè ñèéàñè êóðñ ðÿùáÿð âÿ éà
äèêòàòîðóí, ùàáåëÿ éàõûí ÿòðàôûíûí úöçè èøòèðàêû èëÿ áèð íÿôÿð
òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð.
Àíúàã ÿñëèíäÿ äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿêè ïðîáëåìëÿð
ìöðÿêêÿá, êîìïëåêñ õöñóñèééÿòÿ ìàëèêäèð âÿ áó îíó èäàðÿåòìÿê
ö÷öí òàì ìÿñóëèééÿò äàøûéàúàã àéðû-àéðû òÿøêèëàòè ñòðóêòóðëàðà
þòöðöëìÿñèíè òÿëÿá åäèð. Õàðèúè ñèéàñÿòèí þçö äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã
àðåíàäà ùÿðÿêòëÿðèíèí úÿìèäèð âÿ ùÿð ùÿðÿêÿò þçöíäÿ ïðîñåñèí
íÿòèúÿñèíè âÿ ìöÿééÿí ïðîñåäóð àõûíûíû ìÿúðàñûíà ñàëìàüû ÿêñ
åòäèðèð. Äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿò ö÷öí èñòèôàäÿ åòäèé ðåñóðñëàð (ñèéàñè-
äèïëîìàòèê, èãòèñàäè, ùÿðáè, ùöãóãè, ìÿëóìàò âÿ ñ.) îíóí àéðû-àéðû
484
òàøêèëàòè-ñòðóêòóð áþëìÿëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëìÿñèíè øÿðòëÿíäèðèð.
(ÕÈÍ, ìöäàôèÿ íàçèðëèéè, ìàëèééÿ íàçèðëèéè âÿ ñ.). Àëè ùàêèìèééÿò
õàðèúè ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðÿ íàèë îëìàã ö÷öí àëòåðíàòèâ âàñèòÿëÿð ñå÷ÿí
çàìàí ìöâàôèã äþâëÿò àïàððàòû ñòðóêòóðóíóí òÿøêèëàòè èìêàíëàðûíà
ÿñàñëàíûð. Áó ñòðóêòóðëàð õàðèúè ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ ãÿðàð ãÿáóë
åòìÿê ö÷öí ìÿëóìàò òÿãäèì åäèð, öñòÿëèê áó ìÿëóìàòëàð ìþâúóä
òÿøêèëàòûí õöñóñèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí âÿ îíóí áåéíÿëõàëã ïðîáëåì
êèìè ýþðöíìÿñè ôîðìàñûíäà äàõèë îëóð. Ìÿñÿëÿí, ùÿðáè èäàðÿ
äèããÿòè ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí ùÿðáè-ñèéàñè àñïåêòèíè ãàáàðäàðàã
íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûð, äèïëîìàòëàð èñÿ äàùà ÷îõ áó ïðîáëåìèí ÿêñ
àñïåêòèíè íÿçÿðÿ àëûð.
Äþâëÿò ñòðóêòóðó àïàðàòûíäà áöòöí îðãàíëàðûí ôÿàëèééÿòè úèääè
ðÿñìèëÿøäèðèëèð âÿ ïðîãðàìëàøäûðûëûð, ìÿãñÿä âÿ âàñèòÿëÿð, îíëàðûí
íàèëèééÿòè ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ
ìöÿééÿíëÿøìèø ÷ÿð÷èâÿäÿ õöëàñÿ åäèëèð. Ùÿð òÿøêèëàòäà âÿçèôÿëÿðèí
þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê ö÷öí ìÿùäóä ñàéäà ïðîåñóäóðëàð âàð.
Òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿò öñóëëàðû ñòàáèëäèð âÿ éàëíûç ýþçëÿíèëìÿç
ùàäèñÿëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ùàëûíäà úöçè äÿéèøÿ áèëÿð. Õàðèúè
ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè öçðÿ ùÿð áèð
òÿøêèëàòè ñòðóêòóðóí ñÿëàùèééÿò äàðèÿñè ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿíëÿø-
äèðèëñÿ, îíëàðûí ôÿàëèééÿòè áÿçÿí êÿñèøÿ áèëÿð. Áó èñÿ ìÿðêÿçè
ùàêèìèééÿò òÿðÿôèíäÿí êîîðäèíàñèéà òÿëÿá åäèð. Àëè ðÿùáÿðëèê ñèéàñè
êóðñóí èøëÿíìÿñè âÿ ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí úàâàáäåùëèê äàøûéûð,
ìÿùç î ùàíñû òÿøêèëàòûí áó âÿ éà äèýÿð ïðîáëåìëÿ ìÿøüóë îëàúàüûíû
ìöÿééÿí åäèð. Àììà Ã.Àëëèñîí ùåñàá åäèð êè, ìÿðêÿçè
ùàêèìèééÿò òÿøêèëàòûí ýöíäÿëèê ôÿàëèééÿòèíÿ áèëàâàñèòÿ ðÿùáÿðëèê
åäÿ áèëìÿç, éàëíûç îíà äöçÿëèøëÿð åäÿ áèëÿð. Î ùÿì äÿ òÿøêèëàòûí
ôÿàëèééÿòèíèí óçóíìöääÿòëè ïëàíëàøäûðûëìàñûíûí ìöìêöíñöçëöéöíö
ýöìàí åäèð. ßýÿð áó áàø âåðèðñÿ áåëÿ, òÿáèè îëàðàã ôîðìàë õàðàêòåð
äàøûéûð.
Ã.Àëëèñîí îíà äà äèããÿò éåòèðèð êè, äþâëÿò àïàðàòûíûí
òÿðêèáèíäÿêè àéðû-àéðû ñòðóêòóðëàð õàðèúè ñèéàñÿòèí öìóìè
ìÿãñÿäëÿðèíèí õöëàñÿëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû þçöíöí äàð èäàðÿ÷èëê
ìàðàãëàðûíû ýöäÿ áèëÿð. Îíëàð þçö ö÷öí ìÿíôè òÿçàùöðëÿäÿí îëàí
áöäúÿ ìàëèééÿëÿøìÿñèíèí àçàëäûëìàñûíäàí ãà÷ìàüà ÷àëûøûð, ùàáåëÿ

485
äèýÿð ñòðóêòóðëàðûí ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíÿ ìöäàõèëÿ åäÿ áèëÿðëÿð.
Áóíóëà ÿëàãÿäàð îëàðàã Ã.Àëëèñîí õàðèúè ñèéàñÿòèí ö÷öíúö
ìîäåëèíÿ óéüóí ýÿëÿí áöðîêðàòèê êîíñåïñèéàíû èðÿëè ñöðöð.
Õàðèúè ñèéàñÿòèí áöðîêðàòèê íÿçÿðèééÿñè òÿøêèëàòûí íÿçÿðè
èäåéàñûíà ÿñàñëàíûð. Äþâëÿòèí ìöøàùèäÿ åäèëÿí õàðèúè ñèéàñÿòè
ùÿìèøÿ ùàçûðëàíìàñûíäà, ãÿáóëóíäà âÿ õàðèúè ñèéàñÿò êóðñóíóí
ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ èäàðÿëÿð àðàñûíäà ìöðÿêêÿá ìöíàñèáÿòëÿðèí
éåêóíó êèìè òàìàìëàíûð. Ùÿð áèð áåëÿ èäàðÿ õàðèúäÿí ëîááè÷èëèéÿ
ìÿðóç ãàëûð âÿ èäàðÿëÿðàðàñû ìöíàãèøÿëÿð, ìàðàãëàðûí òîããóøìàñû,
ðÿùáÿðëÿðèí àìáèñèéàëàðû øÿðàòèíèäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áó
ìöðÿêêÿá ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð éà ùàêèìèééÿòèí áþëöøäöðöëìÿñè
ñèñòåìè ãóðóëàíäà (äåìîêðàòèéàäà), éà äà ñàðàé èíòðèãàëàðû
ñèñòåìèíäÿ áàø âåðèð. Êîíêðåò ñèéàñè êóðñ ÿòðàôûíäà áöðîêðàòèê-
ñèéàñè îéóíëàðûí ïàðêòèêà âÿ òåõíîëîýèéàñû ýåíèø øÿêèëäÿ
Ù.Êèññåíúåð, Äåñòëåð, Ð.Àêñåëðîä, Ä.Äåéâèñ, Ã.Àëëèñîí,
Ì.Õåëïåðèí âÿ äèýÿðëÿðèíèí òÿäãèãàòëàðûíäà éåð àëûá. Ìÿñÿëÿí,
Ù.Êèññåíúåð éàçûð: «Àìåðèêà õàðèúè ñèéàñÿòè êèìè áèð íÿñíÿ
ìþâúóä äåéèë. Ìöÿééÿí íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí àääûìëàð
ñèëñèëÿñè ýöìàí êè, ùÿòòà áó íÿòèúÿíè ÿëäÿ åòìÿê íàìèíÿ áåëÿ
ïëàíëàøäûðûëìàéûá».
Ãÿðàð ãÿáóë åäÿðÿêÿí ðàçûëàøàí òÿðÿôëÿð ïðîáëåìèí ùÿëëè èëÿ
áàüëû ïðàãìàòèê äöøöíúÿäÿí ÷îõ, áèð-áèðèíÿ ãàðøû à÷ûã âÿ éà ýèçëè
ñèéàñè âÿ éà ñòàòóñ àëâåðè äöøöíúÿñè èëÿ éàíàøûðëàð. Íÿòèúÿäÿ ÷îõ
âàõò àáñòðàêò «éàõøû» ãÿðàð éîõ, ãÿðàð ãÿáóë åäÿí ãðóïóí
òÿðêèáèíäÿ ñèéàñè àëâåð íÿòèúÿñèíäÿ êîìïðîìèñëÿ ÿëäÿ îëóíàí ãÿðàð
ãÿáóë åäèëèð. Áåëÿ áèð àëâåðèí îëìàñû âÿ îíóí õàðèúè ñèéàñÿòèí
ùÿëëèíäÿ áþéöê ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëìàñû ôàêòûíûí åòèðàôû
õàðèúè ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ åëèòàíûí
ðîëóíûí âÿ ãðóïëàðûí òÿçéèãèíèí îðòàéà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëäó.
Ã.Àëìîíä, Ã.Êîëêî, Á.Êîåí, Ñ.Ð.Ìèëëñ, Ï.Ìîòòà, Ô.Ùàíòåð âÿ
äèýÿð òÿäãèãàò÷ûëàðûí àðàøäûðìàëàðûíäà åëèòàíûí ðîëó âÿ ãðóïëàðûí
òÿçéèãè, ùàáåëÿ îáéåêòèâ àìèëëÿðèí ìöÿééÿí ùÿääÿ ñèéàñÿòÿ,
öìóìÿí õàðèúè ñèéàñÿòÿ òÿñèðè áàðÿäÿ ýåíèø ãåéä åäèëèá.
Ðåàë îëàðàã õàðèúè ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè
ïðîñåñèíäÿ ùÿð ùàíñû äþâëÿòäÿ Ã.Àëëèñîíóí ãåéä åòäèéè ùÿð ö÷

486
ìîäåëÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ùÿð áèð íÿçÿðè êîíñåïñèéà
äèããÿòÿ àëûíìàëûäûð. Îíà ýþðÿ êè, îíëàð õàðèúè ñèéàñè ïðîñåñ êèìè
ìöðÿêêÿá âÿ ÷îõòÿðÿôëè òÿçàùöðöí ìöòõòÿëèô àñïåêòëÿðèíè âÿ
òÿðÿôëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð.

§2. Õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíèí íÿçÿðèééÿ âÿ

òÿúðöáÿñè

Õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿñè ïðîáëåìè ÕÕ ÿñðèí 50-úè

èëëÿðèíäÿ äèããÿòè äàùà ÷îõ þçöíÿ ÷ÿêäè. Áó ïðîáëåìèí òÿäãèãàòû
òÿáèééÿò âÿ ñîñèàë-ùóìàíèòàð åëìëÿðèí íÿçÿðè âÿ ìåòîäîëîæè
éàíàøìàñûíäà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí àíàëèçèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ
åòìÿêëÿ ìîäåðíèñò èñòèãàìÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áàøëàéûð. Áó åëìëÿðèí
ñûðàñûíäà ÿñàñ éåðè ñèéàñè ïñèõîëîýèéà òóòóð. Ñèéàñÿò, î úöìëÿäÿí
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò þçöíäÿ èíñàíëàðûí ôÿàëèééÿòèíè ÿêñ åòèäðäèéè
ö÷öí îíëàðûí ðÿáùÿð òóòäóãëàðû ÿñàñëàðû áàøà äöøìÿê ëàçûìäûð.
Ñèéàñè ïñèõîëîýèéàäà õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿñè
ïðîñåñèíèí þéðÿíëèìÿñèíèí áèð íå÷ÿ àñïåêòè ôîðìàëàøûá.
Òàðèõÿí èëê áåëÿ îëàðàã Ç.Ôðåéä âÿ îíóí òÿðÿôäàðëàðûíûí
ïñèõîàíàëèç ìåòîäîëîýèéàñû âÿ èäåéàñûíà ÿñàñëàíàí òÿäãèãàòëàðû
îëóá. Àìåðèêà ñèéàñè åëìèíèí ÿñàñûíû ãîéàíëàðäàí Ã.Ëàññóåë
øÿõñèééÿòèí ïàòîëîæè ÷èçýèëÿðèíè ñå÷ìÿêëÿ áÿçè ñèéàñè ëèäåðëÿðèí
äàâðàíûøëàðûíû, îíëàðûí õàðèúè âÿ äàõèëè ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû
ãÿáóë åòäèêëÿðè ãÿðàðëàðû èçàù åäèð. Èêèíúè Äöíéà ìöùÿðèáÿñè
èëëÿðèíäÿ áèð òÿðÿôäÿí íàñèñò Àëìàíèéàñûíûí ùàíñû àääûìëàð
àòàúàüûíû áèëìÿê ö÷öí êÿñêèí òÿëÿáàò ìþâúóä èäè, äèýÿð òÿðÿôäÿí
åòèáàðëû ìÿëóìàòûí ÷àòûøìàçëûüû ùèññ îëóíóðäó. Áó ñÿáÿáäÿí
àìåðèêàëû ïñèõîëîã Ó.Ëàíýåð êÿøôèééàò õèäìÿòèíèí òàïøûðûüû èëÿ
À.Ùèòëåðèí øÿõñèééÿòè èëÿ áàüëû òÿäãèãàò àïàðäû. Íàñèñò äèêòàòîðóí
òÿðúöìåéè-ùàëû, îíóí àíàñûíà âÿ àòàñûíà ìöíàñèáÿòèíèí
þéðÿíèëìÿñè ÿñàñûíäà Ôðåéä ìåòîäîëîýèéàñûíûí êþìÿéè èëÿ ôöðåðèí
áó âÿ éà äèýÿð âÿçèééÿòäÿ ùàíñû ãÿðàðû ãÿáóë åäÿúÿéè áàðÿäÿ
ãÿíàÿò ÿëäÿ åäèëäè. Ìþâúóä èñòèãàìÿòèí òÿíãèä÷èëÿðè ãåéä åäèðäèëÿð
êè, Ôðåéä ìåòîäîëîýèéàñûíûí øèøèðäèëìÿñè ñèéàñè òÿçàùöð âÿ
ïðîñåñëÿðèí ùÿääèíäÿí àðòûã ïñèõîëîýèéàëàøäûðûëìàñûíà, õàðèúè ñèéàñè
487
ãÿðàðëàðûí ãÿáóëóíà òÿñèð åäÿí ãåéðè-ïñèõîëîæè õàðàêòåðëè àìèëëÿðèí
íÿçÿðÿ àëûíìàìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, âàõò êå÷äèêúÿ
áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò÷èëÿð òÿäãèãàòëàðûíäà ïñèõîàíàëèçäÿí äàùà àç
èñòèôàäÿ åòäèëÿð.
Àìåðèêà ñèéàñè ïñèõîëîýèéàñûíûí äèýÿð èñòèãàìÿòèíèí
íöìàéÿíäÿëÿðè ñèéàñè ëèäåðëÿðèí, èëê þíúÿ ïðåçèäåíòëÿðèí øÿõñè
êåéôèééÿòëÿðèíè, áó êåéôèééÿòèí õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðûí ãÿáóëó
ïðîñåñèíÿ òÿñèðè øÿðòëÿðèíè íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûðäûëàð. Îíëàðûí ãÿíàÿòèíÿ
ýþðÿ, ìöÿééÿí áåéíÿëõàëã-ñèéàñè âÿçèééÿòëÿðäÿ, õöñóñèëÿ áþùðàí
âÿçèééÿòèíäÿ äþâëÿò õàäèìëÿðèíèí øÿõñè êåéôèééÿòëÿðè îëäóãúà
âàúèá ÿùÿìèééÿò ãàçàíûð. Áó èñòèãàìÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìÿðÿùÿëÿëè
øÿêèëäÿ öìóìè ãÿáóë åäèëìèø âÿ áó ýöí äàùà ÷îõ õàðèúè ñèéàñè
ãÿðàðëàðûí ãÿáóëó ïðîñåñèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí
ÿìÿëèééàò êîäó àíëàéûøû èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Öìóìè ôîðìàäà î
ñèéàñè ðÿùáÿðëÿðèí õàðèúè ñèéàñÿò ñòðàòåýèéàñûíû ìöÿééÿí åäÿí
çàìàí ðÿùáÿð òóòäóãëàðû ÿñàñ ïðèíñèïëÿð ñèñåìèíè ÿùàòÿ åäèð.
Áó ñàùÿäÿ òàíûíìûø àìåðèêàëû ìöòÿõÿññèñëÿðè À.Úîðú âÿ
Î.Ùîëñòóí ôèêðèíúÿ, ÿìÿëèééàò êîäóíóí òÿðêèáèíÿ èëê íþâáÿäÿ
ñèéàñè ëèäåðëÿðèí ðàñèîíàë ãÿðàð ãÿáóë åòäèéè çàìàí ìÿùäóäèééÿòëÿðè
àðàäàí ãàëäûðìàüà èìêàí âåðÿí ãàéäàëàð äàõèëäèð. Áó
ìÿùäóäèééÿòëÿðÿ äàõèëäèð: ãÿðàð ãÿáóë åäèëÿí âÿçèééÿò ùàããûíäà
òàì ìÿëóìàòûí îëìàìàñû; ãÿáóë îëóíìóø ãÿðàðûí íÿòèúÿñèíè
ýþðìÿéè ÷ÿòèíëÿøäèðÿí ìÿãñÿä âÿ âàñèòÿ àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðëÿ
áàüëû àäåêâàò ìÿëóìàòûí ÷àòûøìàìàñû; òÿêëèô îëóíàí àëòåðíàòèâ
ãÿðàðëàð àðàñûíäàí ìöÿééÿí ñå÷èì êðèòåðèéàëàðûíûí
ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ÷ÿòèíëèêëÿð. ßìÿëèééàò êîäóíà ùÿì äÿ
ñèéàñÿòèí íÿ îëäóüóíó âÿ îíóí íÿéÿ õèäìÿò åòäèéè, ñèéàñè
ìöíàãèøÿëÿðèí âÿ îíëàðûí ùÿëëè éîëëàðû ùàããûíäà öìóìè òÿñÿââöðëÿð
àíëàéûøû, áåéíÿëõàëã ñèéàñè ïðîñåñëÿðèí èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóãëàðû,
ñèéàñè òàêòèêà âÿ ñòðàòåýèéàíû ùàçûðëàìàã áàúàðûüû, ùàáåëÿ ïîòåíñèàë
ðÿãèá âÿ òÿðÿôäàøà ãàðøû äöðöñò ìöíàñèáÿò äàõèëäèð. ßìÿëèééàò
êîäó ñèéàñè ëèäåðëÿðèí øÿõñè êåéôèééÿòèíè, îíëàðûí ïñèõîëîæè
õöñóñèééÿòëÿðèíè: ðèñêÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëûã, àâàíòöðèçìÿ ìåéë âÿ éà
ÿêñèíÿ ùÿääèíäÿí àðòûã åùòèéàòëûëûã âÿ ãÿðàðñûçëûüûíû ÿêñ åòäèðèð.

488
 ßìÿëèééàò êîäó èëÿ åéíèëÿøäèðèëÿí õàðèúè ñèéàñè ïðîáëåì öçðÿ
ÿãèäÿ ñèñòåìèíè À.Úîðú èêè ãðóïà àéûðûð: áèðèíúè ìÿñëÿê ãðóïó øÿðòè
îëàðàã ôÿëñÿôè àäëàíäûðûëûð, èêèíúè èñÿ èíñòðóìåíòàë. Ôÿëñÿôè ìÿñëÿê
õàðèúè ñèéàñÿò âÿ ìöíàãèøÿëÿðèí ôóíäàìåíòàë ìàùèééÿòè áàðÿäÿ
ÿãèäÿíè ÿùàòÿ åäèð; ðÿãèáèí ãàâðàíûëìàñû ñòðåîòèïëÿðè; ùÿð ùàíñû
õàðèúè ñèéàñè ìÿãñÿäÿ íàèë îëóíìàñûíûí öìóìè ïåðñïåêòèâëÿðè
áàðÿäÿ òÿñÿââöðëÿðè âÿ ñ. Èíñòóðìåíòàë ìÿñëÿéÿ ñèéàñè ëèäåðëÿðèí
äöçýöí ñòðàòåýèéà âÿ òàêòèêà, õàðèúè ñèéàñè ìÿãñÿäÿ äàùà åôôåêòèâ
øÿêèëäÿ íàèë îëìàã áàðÿäÿ ÿãèäÿëÿðè àèääèð.
Àìåðèêà ñèéàñè ïñèõîëîýèéàñûíäà ñîí îíèëëÿðäÿ áÿçè ÀÁØ
ïðåçèäåíòëÿðèíèí õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðûí ãÿáóëóíäà õöñóñèééÿòëÿðè
èëÿ áàüëû òÿòãèãàòëàð ùÿéàòà êå÷èðèëèá. Õöñóñè äèããÿòè àðòûã ùÿéàòäà
îëìàéàí Ðîíàëä Ðåéãàí âÿ ïðåçèäåíòèëèê ïîñòóíäà îíóí ñÿëÿôè
Úèìè Êàðòåð úÿëá åäèá. Úèìè Êàðòåðèí øÿõñèééÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðÿí
ïîëèòîëîã âÿ ïñèõîëîãëàð îíóí éöêñÿê èíòåëëåêòèíèç, ôîíåìàë
éàääàøûíû, ãåéðè-àäè èø ãàáèëèééÿòèíè ãåéä åäèðëÿð. Ëàêèí áó ãÿäÿð
éöêñÿê êåéôèééÿò Êàðòåðÿ þç ïðåçèäåíò ñÿëàùèééÿòëÿðèíè òàì îëàðàã
èúðà åòìÿéÿ èìêàí âåðìÿäè. ×îõ âàúèá õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðûí
ãÿáóëóíäà î ÀÁØ-ûí ìàðàãëàðû áàõûìûíäàí úèääè ñÿùâëÿð áóðàõäû.
Ñèéàñè ïñèõîëîãëàð ãåéä åäèðëÿð êè, ïðåçèäåíò ïîñòóíäà îëàðêÿí
Êàðòåð þçöíÿ éöêñÿê ãèéìÿò âåðèð âÿ þçöíäÿí ðàçûëûã íöìàéèø
åòäèðèðäè. Áó èñÿ îíäà, î úöìëÿäÿí õàðèúè ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ èëëöçèéà
éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Áóíóíëà áåëÿ, Êàðòåð îëäóãúà ñÿðò
òÿôÿêêöðö èëÿ ñå÷èëèðäè: ùàíñûñà ãÿíàÿò âÿ ãèéìÿò çàìàíû ùÿòòà
îíóí ùàãñûç îëäóüó àéäûíëàøäûüû çàìàí äà, î ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ þç
ôèêðèíè äÿéèøäèðäè. Ùÿëÿ Ú.Êàðòåð ïðåçèäåíò ñÿëàùèééÿòëÿðèíè èúðà
åòìÿéÿ áàøëàìàçäàí ãàáàã ìöòÿõÿññèñëÿð îíóí øÿõñè êåéôèééÿòè
âÿ îíó ÿùàòÿ åäÿí ôàíòàçèéàñûíûí Àìåðèêà õàðèúè ñèéàñÿòèíè úèääè
ïðîáëåìëÿðëÿ öçëÿøäèðÿ áèëÿúÿéè áàðÿäÿ ïðîãíîçëàð âåðèðäèëÿð.
Íÿòèúÿ áåëÿ äÿ îëäó. Ïðåçèäåíòëèê ìöääÿòèíèí áàøà ÷àòìàñûíà
ãÿäÿð Êàðòåð Èðàãäà àìåðèêàëû ýèðîâëàð áþùðàíû, Ñîâåò Èòòèôàãû èëÿ
ãàðøûäóðìà êèìè ùàäèñÿëÿðëÿ éàääà ãàëäû.
Ú.Êàðòåðäÿí ôÿðãëè îëàðàã Ðîíàëä Ðåéãàí éöêñÿê èø ãàáèëèééÿòè
èëÿ ñå÷èëèðäè. Àü Åâÿ ýÿëÿíÿ ãÿäÿð î õàðèúè ñèéàñÿòäÿí çÿèô áàøû
÷ûõûðäû âÿ äöíéàýþðöøö äàð èäè. Ðåéãàí ùÿòòà ôÿõð åäèðäè êè,

489
«Èíúèë»äÿí ñîíðà ùå÷ áèð êèòàá îõóìàéûá. Áöòöí áóíëàðà
áàõìàéàðàã, ùåñàá åäèðëÿð êè, Ð.Ðåéãàí ÀÁØ òàðèõèíäÿ ÿí éàõøû
ïðåçèäåíòëÿðäÿí áèðèäèð. Îíóí ïðåçèäåíòëèéè äþâðöíäÿ Àìåðèêà
èãòèñàäèééàòû áþùðàíäàí ÷ûõäû, ÀÁØ õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ñîéóã
ìöùàðèáÿäÿí ÷ûõìàüûí äà òÿéèí åäèëìÿñè äàõèë îëìàãëà úèääè
óüóðëàð ÿëäÿ åòäè. Ýþðóíöð, Ð.Ðåéãàíûí øÿõñè êåéôèééÿòè îíóí
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ëàçì ýÿëÿí âÿçèééÿòëÿðäÿ äàùà àäåêâàò îëóá.
Ìÿøùóð àìåðèêàëû ïñèõîëîã Ìàðãàðåò Ùåðìàíè ãåéä åäèð êè,
Ð.Ðåéãàíû äèýÿð äþâëÿò ðÿùáÿðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí þçöíÿìÿõñóñ
ùèïåðòðîôèéà (ùÿääÿí àðòûã áþéöìöø) ìèëëÿò÷èëèéè, ùàêèìèééÿòäÿ
ýöúëö òÿëÿáêàðëûüû, ãàðøû ãîéóëàí âÿçèôÿíèí ùÿëëèíäÿ ôèêèðëÿðèíè
éöêñÿê úÿìëÿìÿ ãàáèëééÿòè èäè. Ùåðìàíè ùåñàá åäèð êè, áåëÿ
ïðåçèäåíò ö÷öí «èìïåðèéà ãóðóúóñó» àäëàíàí ñèíäðîì
õàðàêòåðèêäèð, îíà ýþðÿ êè, ùàêèìèééÿòÿ úàíàòìà âÿ þçöíö
ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí àøàüû îëìàñû äèýÿð áàøãà èíñàíëàð âÿ äþâëÿò
òÿðÿôèíäÿí îíäà þçöíö çÿèô ýþñòÿðÿí òÿëÿáàò êèìè ãÿáóë åäèëèðäè.
Ì.Ùåðìàíè âÿ äèýÿð òÿäãèãàò÷ûëàð ãåéä åäèðäèëÿð êè, Ð.Ðåéãàíäàêû
ñòðåîòèïëÿøäèðìÿéÿ ìåéë õàðèúè àëÿìèí àü-ãàðà øÿêëèíäÿ ïðèìèòèâ
ãÿáóë îëóíìàñûäûð. Ìèëëÿò÷èëèéÿ, åòíîñåíòðèçìÿ âÿ
àíòèêîììóíèçìÿ ìåéèëëèéè îíóí øÿõñèééÿòèíèí ÿñàñ ÷èçýèëÿðè èäè.
Ýþðöíöð, Ððåéãàíûí óüóðëàðû ùÿì äÿ îíóí ùàêèìèééÿòè þç ÿëèíäÿ
úÿìëÿøäèðìÿ úÿùäëÿðèíÿ, äàùà âàúèá äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñè
ãÿðàðëàðûí òÿêáàøûíà ãÿáóë åòìÿñèíÿ êþìÿê åäèá.
Ñèéàñè ïñèõîëîýèéàäà ö÷öíúö èñòèãàìÿò õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë
åäÿí ñèéàñè ëèäåðëÿðèí øÿõñèééÿòèíèí ìîäåëëÿøäèðèëìÿñèíèí
íåîáèõåâèîðèñò ìåòîäîëîýèéàñûíûí òÿòáèãè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ßíÿíÿâè
íåîáèõåâèîðèñò «ñòèìóë-ðåàêñèéà» ôîðìóëóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ
õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë åäëèìÿñè ïðîñåñèíÿ ìèñàë îëàðàã
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð íÿçÿðèééÿñè ñàùÿñèíäÿ íöôóçëó
ìöòÿõÿññèñ Úåéìñ Ðîçåíàóíóí áÿçè èøëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Î,
õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóëó ïðîñåñèíè ö÷ ôàçàéà áþëöð. Áèðèíúè ôàçà
ëèäåðèí õàðèúè ñèéàñè ÷àüûðûøëàðà ðåàêñèéàñû âÿ áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòÿ
òÿñèð ñòèìóëó èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Èêèíúè ôàçà — ãÿðàðûí
ðåàëëàøäûðûëìàñûäûð. Ö÷öíúö ôàçà þçöíäÿ ÿââÿëêè ôàçàëàðäà òÿñèðÿ
ìÿðóç ãàëàí îáéåêòëÿðèí úàâàá ðåàêñèéàñûíû ÿùàòÿ åäèð.

490
Ðîçåíàóíóí ôèêðèíúÿ, ö÷öíúö ôàçà õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë
åäèëìÿñè âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè çàìàíû ÿêñ ÿëàãÿíèí
ìþâúóäëóüóíó ýþñòÿðèð.
Äàùà áèð èñòèãàìÿòèí òÿðÿôäàðëàðû õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë åäÿí
ñèéàñè ëèäåðëÿðèí øÿõñèééÿò òèïëîýèéàñûíûí éàðàäûëìàñûíà äèããÿòè
éþíÿëÿíäèðäèëÿð. Áó úöð òÿäãèãàòëàðà íöìóíÿ êèìè Ñ.Óîëêåðèí
èøëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Î õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë åäÿí ñèéàñè
ëèäåðëÿðëÿ áàüëû þçöíöí òèïîëîýèéàñûíû òÿãäèì åäèð. Áó
òèïîëîýèéàíûí ÿñàñûíû ñèéàñè õàäèìëÿðèí ðÿùáÿð òóòäóãëàðû ìîòèâëÿð
òÿøêèë åäèð: ùàêèìèééÿòÿ òÿëÿáàò, ìÿãñÿäÿ íàèë îëìàüà òÿëÿáàò,
òÿãäèðåòìÿéÿ òÿëÿáàò. Áó òÿëÿáàòëàðûí ãàðøûëûãëû òÿñèðè õàðèúè ñèéàñè
êóðñóí íþâóíó âÿ áåéíÿëõàëã áþùðàí øÿðàèòèíäÿ ìöâàôèã îëàðàã
ñèéàñè äàâðàíûø âàðèàíòëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèð.
Ýþñòÿðäèéè ôÿàëèééÿòëÿ òÿãäèðåòìÿéÿ ýöúëö òÿëÿáàòû îëàí ñèéàñè
ëèäåðëÿð ö÷öí, åéíè çàìàíäà ùàêèìèééÿòÿ âÿ ìÿãñÿäÿ ÷àòìàüà äà
òÿëÿáàò äöøýöíëöéöíöí îëìàñû áó úöð òèïèê ãÿíàÿò éàðàäûð:
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìöíàãèøÿ — ìöâÿããÿòè òÿçàùöðäöð,
ìöíàãèøÿíèí ìÿíáÿéè — èíñàíûí þç ìàùèééÿòèäèð: — ëàçûìè áèëèéèí,
àíëàéûøûí, äÿðäÿ øÿðèê ÷ûõìàüûí, äöçýöí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíèí
÷àòûøìàìàñûäûð. ßýÿð áèëê âÿ öíñèééÿò ñÿðèøòÿñè îëñàéäû,
ìöíàãèøÿëÿðäÿí òàìàìèëÿ ãà÷ìàã îëàðäû.
Ùàêèìèééÿòäÿ éöêñÿê òÿëÿáàòà ìàëèê âÿ ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã âÿ
ôÿàëèééÿòèíèí òÿãäèð åäèëìÿñèíÿ àøàüû òÿëÿáàòû îëàí ñèéàñè ëèäåðëÿð
ö÷öí õàðàêòåðèê ãÿíàíÿò áóäóð: ìöíàãèøÿ — ìöâÿããÿòè òÿçàùöðäöð,
îíà ýþðÿ êè, äåìîêðàòèê âÿ ñöëùïÿðâÿð äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ùÿìèøÿ
ñöëù ñàõëàíìàëûäûð; ìöíàãèøÿíèí ÿñàñ ìÿíáÿéè — àíòèäåìîêðàòèê
âÿ äèêòàòîð ðåæèìè îëàí äþâëÿòëÿðèí àãðåññèâ ñèéàñÿòèäèð, áóíà ýþðÿ
äÿ ñöëùöí ñàõëàíìàñû ö÷öí áåëÿ äþâëÿòëÿð ãîðõóäóëìàëû, èñëàùàòëàð
àïàðìàëû âÿ éà áåëÿ äþâëÿòëÿð òàì øÿêèëäÿ ñûðàäàí ÷ûõàðûëìàëûäûð.
Ìöíàãèøÿ èñÿ ñûôûð ìÿáëÿüäÿ îéóíäóð, öñòÿëèê ìöíàãèøÿíèí ðîëó
÷îõ âàõò ôóíêñèîíàë îëóð. ßí áþéöê òÿùëöêÿíè áÿçè àìèëëÿðèí
ùåñàáà àëûíìàìàñû âÿ ïîòåíñèàë àãðåññîðóí ñàêèò ñèéàñÿò éöðöòìÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ áàøëàéàí ìöùàðèáÿ òÿøêèë åäèð. Áó òèïäÿí îëàí ñèéàñè
ëèäåðëÿð áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ øÿêèëäÿ äèýÿð äþâëÿòÿ
ãàðøû ýöú òÿòáèãèíÿ ÷àëûøàðàã, ùÿðáè ìåòîäà öñòöíëöê âåðÿúÿêäèð.

491
Ìöøàùèäÿ åòìÿê ÷ÿòèí äåéèë êè, ñîí èëëÿð ÀÁØ àäìèíèñòðàñèéàñûíäà
õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðûí ãÿáóëóíäà âÿ îíóí áåéíÿëõàëã àðåíàäà
òÿòáèãèíäÿ áó úöð éàíàøìà öñòöíëöê òÿøêèë åäèð.
Ñèéàñè ïñèõîëîãëàð ùÿì äÿ õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðûí ãÿáóëóíó
äåòåðìèíÿ åäÿí êîãíèòèâ àìèëëÿðè äÿ òÿäãèã åäèðëÿð. Áèð òÿðÿôäÿí
êîãíèòèâ êàðòëàøäûðìà ìåòîäó àêòèâ øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åäèëèð, äèýÿð
òÿðÿôäÿí ãÿðàð ãÿáóëóíóí êîãíèòèâ ñòðàòåýèéàñû þéðÿíèëèð. Àìåðèêà
ñèéàñè ïñèõîëîãëàðû È.Úåéìèñ âÿ Ë.Ìàíí áåø áåëÿ ñòðàòåýèéà
ìöÿééÿíëÿøäèðèðëÿð.
Ãÿíàÿòáÿõøëèê ñòðàòåýèéàñû — áó ùàëäà ãÿðàð ãÿáóë åäÿí ëèäåð áèð
ãàéäà îëàðàã, ÿëàâÿ èíôîðìàñèéà ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøìàäàí âÿ äèýÿð
àëòåðíàòèâëÿðÿ áàõìàäàí þçöíöí éàõøû ùåñàá åòäèéè èëê ìöíàñèá
âàðèàíò öçÿðèíäÿ äàéàíûð. Îíóí ö÷öí ùÿð ùàíñû éîëëà îëóðñà îëñóí
âÿçèééÿòèí áèð ãÿäÿð éàõøûëàøìàñû êèôàéÿòäèð. Áó ñòðàòåýèéà ñàäÿ
ãàéäàéà ÿñàñëàíûð: «ßýÿð ìöñáÿò íÿòèúÿ ÿëäÿ åòìèñÿíñÿ, êå÷ÿí
äÿôÿ åòäèéèí êèìè åò, éîõ ÿýÿð êå÷ÿí äÿôÿ íÿòèúÿ ìÿíôè îëóáñà,
òàìàì ÿêñ øÿêèëäÿ àääûì àò».
Ïàðàìåòð öçðÿ õàðèúåòìÿ ñòðàòåýèéàñû — ãÿðàð ãÿáóë åäÿðêÿí
ëèäåðè ãàíå åòìÿéÿí ïàðàìàåòðëÿðèí ÿââÿëúÿäÿí áèëÿðÿêäÿí
÷ûõàðûëìàñû áàøà äöøöëöð.
Éöêñÿëìÿ ñòðàòåýèéàñû — áó ñòðàòåýèéà ö÷öí ÿââÿëúÿäÿí
ùàçûðëàíìûø ùÿð ùàíñû ìÿãñÿäèí îëìàìàñû õàðàêòåðèêäèð. Ãÿðàð
ãÿáóë åòìÿê âÿ áó ãÿðàðû óéüóí îëàðàã õàðèúè ñèéàñè ôÿàëèééÿòÿ
éþíëÿíäèðìÿê áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòëÿ áàüëû îëà áèëÿð.
Îïòèìèñòëÿøäèðìÿ ñòðàòåýèéàñû — íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿí
àëòåðíàòèâëÿðèí ñàéûíûí àðòìàñû èëÿ õàðàêòåðèêäèð, öñòÿëèê ñèéàñè ëèäåð
þç íþãòåéè íÿçÿðèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòè
ìàêñèìàë øÿêèëäÿ äÿéèøìÿéÿ ÷àëûøûð.
Òàíûíìûø ïîëèòîëîã À.Åòñèîíè òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíàí ãàðûøûã
íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿ ñòðàòåýèéàñûíûí ÿâÿçèíäÿ È.Úåéìèñ âÿ Ë.Ìàíí
þçëÿðèíèí èøëÿéèá ùàçûðëàäûãëàðû õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿñè
ñòðàòåýèéàñûíû òÿãäèì åäèðëÿð. Áó ñòðàòåýèéà þçöíäÿ 7 ìÿðùÿëÿíè
ÿêñ åòäèðèð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäÿí øÿõñ áöòöí
àëòåðíàòèâ ôÿàëèééÿò èìêàíëàðûíû ýþçäÿí êå÷èðèð; èêèíúè ìÿðùÿëÿäÿ
íàèë îëìàñû ëàçûì ýÿëÿí áöòöí ìÿãñÿäëÿðè íÿçÿðÿ àëûð; ö÷öíúö

492
ìÿðùÿëÿäÿ ùÿð ùàíñû ãÿðàðûí ìÿíôè âÿ ìöñáÿò íÿòèúÿëÿðèíè äÿãèã
þë÷öá-áè÷èð; äþðäöíúö ìÿðùÿëÿäÿ ôÿàë îëàðàã ìöìêöí
òÿøÿááöñëÿðèí òàì âÿ äÿãèã ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí éåíè
èíôîðìàñèéàëàð àõòàðûð; áåøèíúè ìÿðùÿëÿäÿ åêñïåðòëÿðèí ãÿíàÿòè äÿ
(ùÿòòà òÿúðöáÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèø âÿ äàùà éàõøû ùåñàá åäèëÿí áó úöð
ôÿàëèééÿò öñóëóíà ãàðøû ÷ûõàí åêñïåðòëÿðèí) äàõèë îëìàãëà áó éåíè
èíôîðìàñèéàíûí àíàëèçèíè ÿùàòÿ åäèð. Àëòûíúû ìÿðùÿëÿäÿ ëèäåð
éåíèäÿí èëêèí îëàðàã ãÿáóë îëóíìàéàí äà äàõèë îëìàãëà àëòåðíàòèâ
ãÿðàðëàðûí ìöñáÿò âÿ ìÿíôè íÿòèúÿëÿðèíè þéðÿíèð. Íÿùàéÿò,
éåääèíúè ìÿðùÿëÿäÿ ñå÷èëìèø ôÿàëèééÿò âàðèàíòûíûí áöòöí äåòàëëàðû
ùàçûðëàíûð, ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðìÿñè ùàëëàðû ö÷öí
åùòèéàò âàðèàíòëàð íÿçÿðÿ àëûíûð. È.Úåéìèñ âÿ Ë.Ìàíí ýöìàí åäèðëÿð
êè, áó ìÿðùÿëÿëÿðäÿí ùÿð ùàíñû áèðèíèí ñûðàäàí ÷ûõàðûëìàñû ãÿðàð
ãÿáóë åäèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ úèääè äàéàíìàëàð ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè ïðîñåñèíè òÿäãèã åäÿí
ìöòÿõÿññèñëÿð òÿêúÿ êîãíèòèâ äåéèë, ãàâðàìà (ïåðñåïñèéà)
àìèëëÿðèíè äÿ íÿçÿðÿ àëûðëàð. Áó õöñóñèëÿ èíôîðìàñèéàíûí
ãàâðàíìàñûíäà òÿùðèôåòìÿ èëÿ øÿðòëÿíäèðèëÿí ìöìêöí ñÿùâëÿðëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. ÀÁØ-ûí ñèéàñè ïñèõîëîãó Ð.Úåðâèñ ãàðøûëûãñûç
òÿùðèôåòìÿíèí ñÿáÿá âÿ íÿòèúÿñèíè îðòàéà ÷ûõàðìàüà âÿ õàðèúè
ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè ïðîñåñèíäÿêè ãàâðàéûø ñÿùâëÿðèíè,
õàðèúè ñèéàñè ïðîñåñèí áöòöí èøòèðàê÷ûëàðûíûí ñèéàñè ÿãèäÿñèíè âÿ
õàðèúè àëÿì «îáðàçëàðû»íûí ôîðìàëàøìàñû õöñóñèééÿòèíè , ùàáåëÿ
ìþâúóä èíôîðìàñéèàëàðûí ÿñàñûíäà ñèéàñè ëèäåðëÿðèí äöðöñò èôàäÿ
åòìÿ ïðîñåäóðóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. Î äàùà ÷îõ äèããÿòè
õàðèúè ñèéàñè äÿéèøèêëèêëÿðèí âÿ éåíè èíôîðìàñèéàíûí äàõèë îëìàñû
ùÿúìèíÿ ýþðÿ «îáðàçëàðûí» ôîðìàëàøìàñû âÿ éåíèäÿí ôîðìàëàøìà
ïðîñåñèíÿ éåòèðèð.
Àìåðèêà òÿäãèãàò÷ûñû Ë.Ôàëêîâñêè ïðåçèäåíòëÿðèí
«äàâðàíûøëàðûíûí ÷åâèêëèéè»íè ïðîãíîçëàøäûðìàã èñòÿéèá. Áóðàäà þç
ñèéàñè äàâðàíûøëàðûíû éåíè èíôîðìàñèéàíûí òÿñèðè èëÿ äÿéèøìÿê
ãàáëèééÿòè áàøà äöøöëöð. Ôàëêîâêñè áèð íå÷ÿ Àìåðèêà ïðåçèäåíòèíèí
áåéíÿëõàëã áþùðàí øÿðàèòèíäÿ äàâðàíûøûíûí âÿ ãÿðàð ãÿáóë
åòìÿñèíèí ìöãàéèñÿëè àíàëèçèíè àïàðûá. ×åâèêëèê èíäèêàòîðó êèìè
ùÿð áèð ïðåçèäåíòèí éåíè èíôîðìàñèéàíûí äàõèë îëìàñûíà ðåàêñèéà

493
âåðìÿê ãàáèëèééÿòè îëóá. ÀÁØ áàõûìûíäàí áþùðàíûí èíêèøàôû
äþâðöíäÿ þëêÿ ðÿùáÿðëèéè ö÷öí áèðäÿí-áèðÿ íåãàòèâ èíôîðìàñèéà
àõûíûíûí äàõèë îëìàñû óüóðñóçëóã ñàéûëûðäû. ×öíêè áóíà ìöàôèã
îëàðàã ëèäåðëÿðèí ÷åâèêëèéè áó èíôîðìàñèéàëàðà ðåàêñèéàäàí àñûëû èäè.
ßýÿð îíëàðûí äàâðàíûøû äÿéèøìÿéèáñÿ, áó éàëíûç ëàçûìè
èíôîðìàñèéàëàðû áóðàõàí ãàâðàìà ôèëòðëÿðèíèí ìþâúóäëóüóíà äÿëàëÿò
åäèð. «Ëàçûìñûç» èíôîðìàñèéàíûí ùÿãèãè âÿçèééÿò áàðÿäÿ ðÿéè
äÿéèøìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ëèäåðèí àðòûã ôîðìàëàøìûø
ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿíäèðèð.
Ìöàñèð øÿðàèòäÿ õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðûí ãÿáóëó ïðîñåñè ôÿðäè, ùÿòòà
éöêñÿê âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí ôÿàëèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð äåéèë. Ã.Ëàññóåë
ãåéä åäèð êè, áó ïðîñåñ áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿäÿí (ôàçà) êå÷èð. Áèðèíúè
ôàçà — èíôîðìàñèéàíûí àëûíìàñû, èêèíúè àëûíìûø èíôîðìàñèéàíûí
àíàëèçè ÿñàñûíäà òþâñèéÿëÿðèí èøëÿíìÿñè, ö÷öíúö êîíêðåò
ýþñòÿðèøëÿðèí äöðöñò èôàäÿ åäèëìÿñèäèð êè, äþðäöíúö ìÿðùÿëÿäÿ áó
àðòûã ãöââÿéÿ ìèíèð. Áóíäàí ñîíðà áåøèíúè ôàçà — ãÿðàðëàðûí
ðåàëëàøäûðûëìàñû ìÿðÿùÿëÿñè ýÿëèð, àëòûíúû ôàçàäà ðåàëëàøäûðûëìûø
ôÿàëèééÿòèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ùÿéàòà êå÷èðèëèð, éåääèíúè ìÿðùÿëÿ
äþâðÿíèí éåêóíóäóð, áó âàõò éåêóíëàøäûðìà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó
ôàçà éåíè ãÿðàðûí ãÿáóëó ö÷öí ÷ûõûø íþãòÿñè äÿ îëà áèëÿð, áóíó éåíè
äþâðÿíèí áàøëàüûúû äà ìöøàéèÿò åäÿ áèëÿð.
Øöáùÿñèç êè, ùÿëëåäèúè ñþç âÿ ìÿñóëèééÿò òàì øÿêèëäÿ ñèéàñè
ëèäåðèí öçÿðèíÿ äöøöð. Àììà ëèäåð ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ
èíôîðìàñèéàíûí áöòöí ùÿúìè èëÿ òàíûø îëìàã, îíó äèããÿòëÿ àíàëèç
åòìÿê âÿ äåòàëëû øÿêèëäÿ ãÿðàð âÿ ôÿàëèééÿòèí ìöìêöí âàðèàíòëàðûíû
èøëÿéèá ùàçûðëàìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê äåéèë. Áåëÿëèêëÿ, õàðèúè
ñèéàñè ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿñè êîëëåêòèâ ïðîñåñèí íÿòèúÿñèíè þçöíäÿ
êñ åòäèðèð. Áó ïðîñåñäÿ áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ, áèð íå÷ÿ íÿôÿðäÿí
òóòìóø éöç, ùÿòòà ìèí íÿôÿðÿ ãÿäÿð èíñàí èøòèðàê åäèð. ×îõ âàõò
ñþùáÿò êè÷èê ãðóïëàðäàí — ñèéàñè ëèäåðèí áèëàâàñèòÿ éàõûí ÿòðàôûíû
òÿøêèë åäÿí éàõûí ÿìÿêäàøëàðûíäàí ýåäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ,
ìöòÿõÿññèñëÿð õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðûí ãÿáóëó ïðîñåñèíè êè÷èê
ãðóïëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿ òÿäãèã åäèðëÿð. Ãÿðàð ãÿáóëóíäà èøòèðàê
åäÿí øÿõñëÿðèí ñàéûíûí àðòìàñû áèð òÿðÿôäÿí ìöñáÿò åôôåêò âåðèð.
Áóðàäà èíôîðìàñèéàíûí àíàëèçè âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ

494
ñÿëàùèééÿòèí àðòìàñû âÿ ãÿðàð âàðèàíòëàðûíûí èøëÿíìÿñèíè ãåéä
åòìÿê îëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí ãðóï øÿêëèíäÿ ãÿðàð ãÿáóëóíóí þç
ìÿíôè úÿùÿòëÿðè âàð.
Àìåðèêàëû ñèéàñè ïñèõîëîã È.Úåéìèñ õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð
ãÿáóëóíóí ÀÁØ-äà ïðàêòèêàñûíà ÿñàñëàíàðàã ýþñòÿðèð êè, ãðóï
èøòèðàê÷ûëàðûíûí ïîòåíñèàëû, éàíàøìà âÿ ãÿíàÿòëÿðèí
øàáëîíëàøìàñûíûí ýöúëÿíìÿñè áàõûìûíäàí ãðóï øÿêëèíäÿ àíàëèç
àïàðìàã èíòåëëåêòóàë ôÿàëèééÿòèí êåéôèééÿòèíèí àøàüû äöøìÿñè èëÿ
õàðàêòåðèêäèð. ÀÁØ õàðèúè ñèéàñÿòèíèí èôëàñà óüðàìàñûíû àíàëèç
åäÿðêÿí Úåéìèñ ÿñàñ ãöñóðëàðû âÿ äþâëÿò àïàðàòû äàõèëèíäÿ
áèðëÿøìèø ãðóïëàð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí þçöíÿìÿõñóñ ãÿðàðëàðû
ýþñòÿðèá. Áóíëàðà äàõèëäèð: ìöìêöí àëòåðíàòèâëÿðèí ñàéûíûí
ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû; êóðñà ãðóï öçâëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíèí
ðàçûëàøäûüû ãåéðè-òÿíãèäè ìöíàñèáÿò; ãÿðàð âÿ ôÿàëèééÿòèí ãÿáóë
åäèëìÿìèø âàðèàíòëàðûí ìÿíôè âÿ ìöñáÿò íÿòèúÿëÿðèíè äöçýöí
ãèéìòÿëÿíäèðÿ áèëÿúÿê åêñïåðòëÿðèí èíôîðìàñèéàñûíà åòèíàñûç
éàíàøìà; ÿââÿëäÿí öìóìè íþãòåéè-íÿçÿðèí ôîðìàëàøäûüû
ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêèðÿñèíÿ áîø-áîøóíà âàõò èòêèñè; ãðóï öçâëÿðèíèí
ìþâãåëÿðèíÿ ãàðøû îëàí ôèêèð âÿ ôàêòëàðà åòèíàñûç éàíàøìà.
È.Úåéìèñ ãåéä åäèð êè, ãðóï öñóëó èëÿ õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðûí
ãÿáóëó çàìàíû êîëëåêòèâ òàì ãèéìÿòëÿíäèðìÿìÿ ðåàë ðèñê éàðàäûð.
Îíóí ôèêðèíúÿ, ñàéûãëûüûí ÷àòûøìàìàñû âÿ ùå÷ íÿ èëÿ ÿñàñëàíìàéàí
ðèñêÿ ýåòìÿê ùàçûðëûüû ãðóï øÿêëèíäÿ ïñèõîëîæè ïîçüóíëóüóí
þçöíÿìÿõñóñ ôîðìàñûäûð. Îíà ãàðøû èñÿ ãðóï èììóíèòåòÿ ìàëèê
äåéèë. Àëèì áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëèð êè, ìöñòÿãèë òÿíãèäè äöøöíúÿíèí,
ùÿääèíäÿí àðòûã ñÿùâëÿðèí âÿ õàðèúè ñèéàñÿò ôÿàëèééÿòè ñàùÿñèíäÿ
èððàñèîíàë ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè òÿùëöêÿñèíèí úÿìëÿøäèéè ãðóï
äöøöíúÿñè èëÿ ÿâÿç îëóíìàñû òÿùëöêÿñè ùÿìèøÿ ìþâúóääóð. Áó
ãÿíàÿòè àìåðèêàëû ïñõîëîãëàðäàí Å.Ñàììåëà âÿ Ìàéíèêñ äÿ þç
òÿäãèãàòëàðûíäà òÿñäèã åäèðëÿð. Îíëàð åêñïåðèìåíò éîëó èëÿ ñöáóò
åäèáëÿð êè, ãðóï öçâëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ôÿðäè ãÿðàðëàðûíäàí äàùà ÷îõ
òÿùëöêÿëè íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðÿí ãÿðàðëàðà öñòöíëöê âåðèð. Îíó äà
õàòûðëàòìàã ýÿðÿêäèð êè, ãðóï äöøöíúÿñèíèí ìÿùñóëó ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ
ãÿðàð ãÿáóëóíà íåãàòèâ òÿñèð ýþñòÿðìèð. Àììà áåëÿ áèð íåãàòèâ
òÿñèðëÿðäÿí ãà÷ìàã ö÷öí êè÷èê ãðóï èøòèðàê÷ûëàðûí ãàðøûëûãëû

495
ìöíàñèáÿòëÿðèíè äöçýöí òÿøêèë åòìÿéÿ ÷àëûøûëìàëû, ãàðøûëûãëû
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ îïòèìàë ïðîñåäóð èøëÿíìÿëèäèð.
Ïðîáëåìè áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí äàùà áèð ìÿøùóð ïñèõîëîã
Ô.Ùåðìàíè äÿ òÿäãèã åäèá. Î õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóëóíäà èøòèðàê
åäÿí êè÷èê ãðóïëàðëà áàüëû þç òèïîëîýèéàñûíû òÿãäèì åäèá. Áó
òèïîëîýèéàäà ÿñàñÿí àøàüûäàêû êðèòåðèéàëàð âàð:
• ãðóïëàðûí ñàéû;
• ùàêèìèééÿòèí áþëöøäöðöëìÿñè;
• ãðóï öçâëÿðèíèí ôóíêñèîíàë ðîëó.

Ô.Ùåðìàíè äàõèëè ñòðóêòóðëàðûíà ÿñàñÿí êè÷èê ãðóïëàðûí ìöìêöí

òèïëÿðèíè áó úöð àéûðûð: ëèäåðèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà ãðóï-ãÿðàðýàù,
àâòîíîì ëèäåðè îëàí ãðóï, ëèäåð-íöìàéÿíäÿñè îëàí ãðóï, àâòîíîì
ãðóï, íöìàéÿíäÿëÿð ãðóïó, àâòîíîì àññàìáëåéà, íöìàéÿíäÿëÿð
àññàìáëåéàñû, êîíñóëòàòèâ àâòîíîì àññàìáëåéà, íöìàéÿíäÿëÿðèí
êîíñóëòàòèâ àññàìáëåéàñû. «Íöìàéÿíäÿ» àíëàéûøû àëòûíäà ìþâúóä
ãðóïóí êÿíàðûíäà îëàí âÿ ìÿùäóä èôàäÿåòìÿ áàõûøëàðû èëÿ ñå÷èëÿí
ùÿð ùàíñû ñòðóêòóðóí ìàðàãëàðûíû òÿìñèë åäÿí ãðóï öçâëÿðè áàøà
äöøöëöð. Ãðóïóí àâòîíîì öçâëÿðè þç ìþâãåëÿðèíè ñå÷ìÿêäÿ
àçàääûðëàð. ×.Ùåðìàíè ãåéä åäèð êè, ãðóïëàð ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê
ö÷öí ëàçûì îëàí âàõòûí ìèãäàðûíà ýþðÿ; öìóìè ìþâãåíèí
ùàïçûðëàíìàñû ìåòîäóíà ýþðÿ; éåíèëèê÷èëèéÿ âÿ ìöùàôèçÿêàðëûüà
ýþðÿ ôÿðëÿíèðëÿð.
Õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóëóíäà ùÿëëåäèúè ðîëóí ìÿõñóñ îëäóüó
Àìåðèêà øÿðàèòèíäÿ äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí þç êþìÿê÷èëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû
ôÿàëèééÿò öñóëó ìöùöì ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ìöãàéèñÿëè àíàëèç
ÿñàñûíäà áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ ïðåçèäåíò
àëäìèíñòðàñèéàñûíûí ôÿàëèééÿòèíÿ äèããÿò éåòèðÿí À.Úîðú ÀÁØ
ïðåçèäåíòëÿðèíèí òàáå÷èëèéíäÿêèëÿðëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð öñóëó èëÿ
ãåéäÿ àëûíìûø õàðèúè ñòéàñè ãÿðàð ãÿáóë åòìÿéèíèí áèð íå÷ÿ íÿçÿðè
ìîäåëèíè ñå÷èá.
Ôîðìàë ìîäåë þçöíäÿ õàðèúè ñèéàñÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí
ãÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ïðîñåäóð âÿ êîììóíèêàñèéàíûí èéåðàðõèê
ñòðóêòóðóíóí äàõèë îëäóüó íèçàìà ñàëûíìûø öñóëóíó ÿêñ åòäèðèð.
Ìöõòÿëèô íþãòåéè-íÿçÿðäÿí àçàä ÷ûõûøëàð ìöêàôàòëàíäûðûëìûð. Áó
496
úöð ìîäåë Ù.Òðóìåí, Ä.Åéçåíùàóåð, Ð.Íèêñîí âÿ îíëàðû ìöøàéèÿò
åäÿí ÀÁØ ïðåçèäåíòëÿðè ö÷öí õàðàêòåðèêäèð. Ëàêèí ôîðìàë ìîäåëèí
äàõèëèíäÿ îíóí áó âÿ éà äèýÿð àäìèíèñòðàñèéà òÿðÿôèíäÿí
ðåàëëàøäûðûëìàñû áàõûìûíäàí ìöõòÿëèô âàðèàíòëàð òàïìàã îëàð.
Òðóìåí àäìíèñòðàñèéàñûíäà ïðåçèäåíòèí þçö áèëàâàèñòÿ íàçèðëÿðëÿ
âÿ éàõûí ìöøàâèðëÿðè èëÿ ìöêàëèìÿ àïàðûð âÿ òÿêëèô îëóíàí
àëòåðíàòèâëÿð ÿñàñûíäà ìöñòÿãèë îëàðàã îíëàðäàí áèðèíèí ëåùèíÿ
ñå÷èì åäèðäè. Äèýÿð ïðåçèäåíòëÿð ñÿëàùèééÿòëÿðèíè ùÿð ùàíñû éàõûí
ÿòðàôûíäàí îëàí «ãÿðàðýàù ðÿèñè»íèí öçÿðèíÿ ãîéóð âÿ õàðèúè ñèéàñè
ãÿðàðûí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí ìþâúóä ñÿëàùèééÿòëÿðè îíà þòöðöëöð.
Éàðûø ìîäåëè ÿí ìöõÿòëèô äöøöíúÿëÿðèí, î úöìëÿäÿí àçàä
âåðòèêàë âÿ ùîðèçîíòàë îëìàãëà àçàä êîììóíèêàñèéàëàðûí
ìöëàùèçÿëÿðèíÿ äÿ èìêàí âåðèð. Áó ìîäåë Ô.Ðóçâåëòÿ ìÿõñóñäóð.
Î ãÿñäÿí þç êþìÿê÷èëÿðè àðàñûíäà éàðûøû ùÿâÿñëÿíäèðèð, îíó
ìàðãëàíäûðàí èíôîðìàñèéà âÿ ìÿñëÿùÿòëÿðè àëìàã ö÷öí áèëàâàñèòÿ
òàáå÷èëèéèíäÿêèëÿðëÿ êîíòàêòà ýèðèðäè.
Êîëëåýèàë ìîäåë áèëàâàñèòÿ ïðåçèäåíòèí êþìÿê÷è âÿ
ìöøàâèðëÿðèíäÿí èáàðÿò êîììóíèêàñèéà ñèñòåìèíèí ìÿðêÿçèíäÿ
îëàí Ú. Êåíåäèíèí äþâðöíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè. Îíëàðûí
âÿçèôÿëÿðè äàõèë îëàí èíôîðìàñèàëàðû ôèëòðÿ åòìÿê éîõ, ïðåçèäåíòèí
ýþñòÿðèøëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà ìöõòÿëèô íþãòåéè-íÿçÿðäÿí òÿùëèë
åòìÿê èäè. Ïðåçèäåíò õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðëàðûí ùàçûðëàíìàñû
ïðîñåñèíèí èøòèðàê÷ûëàðûíûí ùàìûñû èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿéÿ ùàçûð èäè âÿ
ÿí ãåéðè-ÿíÿíÿâè éàíàøìà âÿ ìöëàùèçÿëÿðè áåëÿ äèããÿòÿ àëûðäû.
Ýþðöíöð, ìþâúóä òèïëîëîýèéàíûí, ìîäåëëÿðèí ùÿð áèðè
þçöíÿìÿõñóñ äÿéÿð âÿ ÷àòûøìàçëûüà ìàëèêäèð. Ôîðìàë ìîäåë
îðèæèíàë âÿ úèääè òÿêëèôëÿðèí «éóõàðû»éà ÷àòìàñûíà áöðîêðàòèê
ìàíåÿëÿð ãîéóð. Éàðûøìà âÿ êîëëåýèàë ìîäåë äþâëÿò àïàðàòûíû èôëèú
âÿçèééÿòèíÿ ñàëà áèëÿð, öñòÿëèê ñèéàñè ëèäåðèí øÿõñè êåéôèééÿòèíÿ
éöêñÿê òÿëÿá íöìàéèø åòäèðèðëÿð. Õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè
ïðîáëåìè èëÿ áàüëû ÿêñÿð òÿäèãàãòëàð àìåðèêà ìàòåðèàëëàðûíà
ÿñàñëàíñà äà, ÿëäÿ åäèëìèø ãÿíàÿòëÿðè äèýÿð äþâëÿòëÿðèí õàðèúè
ñèéàñÿòèíèí ôîðìàëàøìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ïðîñåñèíèí
òÿùëèëèíäÿ äÿ òÿòáèã åòìÿê îëàð.

497
 §3. Äèïëîìàòèéà âÿ äèïëîìàòèê õèäìÿò

Õàðèúè ñèéàñÿò äèïëîìàòèéà èëÿ ÿí ñûõ øÿêèëäÿ áàüëûäûð. Áó ÿëàãÿ

î ãÿäÿð ñûõäûð êè, ùÿðäÿí îíëàðûí àðàñûíäà èñòÿð-èñòÿìÿç áÿðàáÿðëèê
èøàðÿñè ãîéóðëàð. Àììà áó àíëàéûøëàð àðàñûíäà ôÿðã ìþâúóääóð.
Äèïëîìàòèéà õàðèúè ñèéàñÿòèí þçö äåéèë, îíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí
ìåòîä âÿ öñóëóíóí úÿìèäèð. Äèïëîìàòèéàíûí ýåíèø éàéûëìûø òÿðèôè
ìþâúóääóð. Èíýèëèñ àëèìè âÿ äèïëîìàòû Ã.Íèêîëñîí ãåéä åäèð êè,
«äèïëîìàòèéà» ñþçö «òàìàìèëÿ ôÿðãëè ïðåäìåòëÿðèí ýþñòÿðèëìÿñè
ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèð. Ùÿðäÿí î õàðèúè ñèéàñÿòèí ñèíîíèìè êèìè…
äèýÿð ùàëäà î äàíûøûãëàð ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð... Áó ñþç ùÿì äÿ
äàíûøûãëàðûí àïàðûëìàñûíà êþìÿê åäÿí ïðîñåäóð âÿ áóíó òÿìèí
åäÿí àïàðàòûí àäëàíäûðûëìàñûíà äà õèäìÿò åäèð. Î ùÿì äÿ õàðèúè
èøëÿð èäàðÿñèíèí þëêÿäÿí êÿíàðäàêû ùèññÿëÿðèíèí àäëàíäûðûëìàñûíäà
èøëÿäèëèð... íÿùàéÿò, áó ñþç áåéíÿëõàëã äàíûøûãëàðûí àïàðûëìàñûíäà
õöñóñè ìÿùàðÿòèí íöìàéèø åòäèðèëìÿñè êèìè äÿ èñòèôàäÿ åäèëèð».
Ã.Íèêîëñîíóí þçö äèïëîìàòèéàíû áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí
äàíûøûãëàð éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìåòîäó ùåñàá åäèð. ÕÛÕ
ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà éàøàìûø ôðàíñûç äèïëîìàòû Ãàðäåí áåëÿ áèð
ôèêèð èðÿëè ñöðöð: « äèïëîìàòèéà áó òåðìèíèí ýåíèø ìÿíàñû èëÿ õàðèúè
èøëÿð âÿ õàðèúè ÿëàãÿ ùàããûíäà åëìäèð, äàùà äÿãèã ìÿíàäà áó
äàíûøûãëàðûí åëì âÿ èíúÿñÿíÿòèäèð».
Äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿð äàõèëèíäÿ ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ äèýÿð
äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí ðåàëëàøäûðûëäûüû ôîðìàíû þçöíäÿ
åùòèâà åäèð. Äèïëîìàòèê ïðîòîêîë ÿí ýÿðýèí ñèéàñè âÿçèééÿòäÿ áåëÿ
èêè ãàðøûäóðàí äþâëÿòèí ðÿñìè ùàêèìèééÿòëÿðè àðàñûíäà êîíòàêòû
ãîðóéóá ñàõëàìàüà èìêàí âåðèð.
Äèïëîìàòèéàíûí ìàùèééÿòèíèí áàøà äöøöëìÿñèíäÿ ìöõòÿëèô
éàíàøìàëàðû öìóìèëÿøäèðÿíäÿ îíà áåëÿ áèð òÿðèô âåðìÿê îëàð:
äèïëîìàòèéà — áèð äþâëÿòèí ìàðàãëàðûíû òÿìñèë åòìÿê ö÷öí âÿ
îíóí õàðèúè ñèéàñÿòèíè ñöëù âàñèòÿëÿðè èëÿ, òÿìèí åòìÿê ö÷öí
ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ðÿñìè ôÿàëèééÿòäèð.
Äèïëîìàòèéàíû éàëíûç õàðèúè ñèéàñÿòèí äàíûøûãëàð éîëó èëÿ ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè êèìè òÿãäèì åòìÿê äöçýöí îëìàçäû, îíà ýþðÿ êè, îíóí
äàùà âàúèá — íöìàéÿíäÿëèê ôóíêñèéàñû äà âàð. Äþâëÿòëÿð
498
ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã, ìàëèê îëäóãëàðû äÿéÿðëÿðè ãîðóìàã âÿ éà
ùÿéàòà êå÷èðìÿê, ìàðàãëàðûíû ìöäàôèÿ åòìÿê âÿ áóíëàðû ùÿéàòà
êå÷èðÿðêÿí äèýÿð äþâëÿòëÿðè ìöâàôèã ùÿðÿêÿòëÿðÿ èñòèãàìÿòëÿíäèð-
ìÿê âÿ éà åùòèìàë îëóíàí ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ÷ÿêèíäèðìÿê ö÷öí
ìöõòÿëèô âàñèòÿ âÿ ìåòîäëàðà ÿë àòûðëàð. Áóíëàðäàí éóõàðûäà
âóðüóëàíàí äèïëîìàòèéà âÿ äèïëîìàòèê òÿáëèüàò ùÿì äàùà
ñöëùïÿðâÿð îëìàñû, ùÿì äÿ ýöú òÿòáèãèíè þçöíäÿ åùòèâà åòìÿìÿ-
ñèíÿ ýþðÿ ïðîáëåìèí ýÿðýèíëÿøìÿñè èñòÿíèëìÿäèéè ùàëëàðûíäà
äþâðèééÿéÿ áóðàõûëàí âÿ ÿí ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíàí ìåòîääóð.
Òÿáëèüàòûí ùÿäÿôè áÿçè ùàëëàðäà áèðáàøà äþâëÿò, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ
äèýÿð þëêÿíèí èúòèìàè ðÿéèäèð.
Äàùà ñîíðà èñÿ èãòèñàäè âàñèòÿëÿð ýÿëèð. «Èãòèñàäè âàñèòÿëÿð
äåéÿíäÿ áóíëàðû äà þç àðàëàðûíäà ìöêàôàòëàíäûðìà âÿ
úÿçàëàíäûðìà îëàðàã èêè ãðóïà àéûðìàã îëàð. Õàðèúè éàðäûì âÿ
êðåäèò âåðìÿê äàùà ÷îõ ìöêàôàòëàíäûðìà ìÿãñÿäè èëÿ äþâðèééÿéÿ
áóðàõûëûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, åìáàðãî, áîéêîò, áëîêàäà âÿ êâîòà êèìè
ìåòîäëàðûí òÿòáèãè ùÿð ùàíñû ùÿðÿêÿòäÿí ÿë ÷êèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ
èñòèôàäÿ îëóíóð. Îíó äà éàääàí ÷ûõàðìàìàã ëàçûìäûð êè, õàðèúè
éàðäûì ÿëàãÿñèíäÿ îëàí þëêÿëÿð àðàñûíäà áó éàðäûìû äàéàíäûðìàã
äà ùÿðäÿí úÿçàëàíäûðìà âàñèòÿñè êèìè òÿòáèã îëóíà áèëÿð.
Ñîí îíèëëèêëÿðäÿ äèýÿð ÿíÿíÿâè, ðÿñìè äèïëîìàòèéà èëÿ éàíàøû
ãåéðè-ðÿñìè äèïëîìàòèéà äà éàéûëìàã èìêàíû ÿëäÿ åòäè. Äþâëÿò
ñòðóêòóðëàðûíäà ùå÷ áèð ïîñò òóòìàéàí, àììà áó âÿ éà äèýÿð õàðèúè
ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðèí ùÿëëèíÿ êþìÿê åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê
èíñàíëàðûí ôÿàëèééÿòèíè áó úöð àäëàíäûðûðëàð. Áåëÿ äèïëîìàòèéàéà
ìèñàë îëàðàã ìöíàãèøÿëÿðèí íèçàìëàíìàñûíäà ö÷öíúö òÿðÿôèí
ôóíêñèéàñûíû íöôóçëó èúòèìàè âÿ ñèéàñè õàäèìëÿðèí õöñóñè øÿõñ
ãèñìèíäÿ éåðèíÿ éåòèðìÿñèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Äèïëîìàòèéàíû
èêèòÿðÿôëè, ÷îõòÿðÿôëè, éöêñÿê âÿ àëè ñÿâèééÿäÿ äèïëîìàòèéà îëìàãëà
áèð ÷îõ íþâÿ àéûðûðëàð.
Èêèòÿðÿôëè äèïëîìàòèéà êå÷ìèøäÿ äàùà ÷îõ éàéûëìûø âÿ áó ýöí
äÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí äèïëîìàòèéà íþâö êèìè éàëíûç èêè äþâëÿòèí
íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòìàñû èëÿ
õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áó úöð äèïëîìàòèéàéà ñÿôèðëèêëÿðëÿ õàðèúè èøëÿð
íàçèðëèêëÿðè àðàñûíäà èêèòÿðÿôëè äàíûøûãëàðû âÿ ÿëàãÿëÿðè àèä åòìÿê

499
îëàð. ßýÿð äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿðäÿ èêè äþâëÿòèí
íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí ÷îõ íöìàéÿíäÿ èøòèðàê åäèðñÿ, áó àðòûã
÷îõòÿðÿôëè äèïëîìàòèéà àäëàíûð. Ìÿñÿëÿí, áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàðûí
èøè, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿòè. ßýÿð äèïëîìàòèê ôóíêñèéàíû
éåðèíÿ éåòèðìÿéè ïåøÿêàð (ìÿíñÿá ñàùèáè) äèïëîìàòëàð äåéèë,
äþâëÿò áàø÷ûëàðû, ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû âÿ äèýÿð éöêñÿê ÷èíëè äþâëÿò
ðÿùáÿðëÿðè öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðöðëÿðñÿ, î ùàëäà ñþùáÿò éöêñÿê âÿ àëè
ñÿâèééÿäÿ äèïëîìàòèéàäàí ýåäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ö÷öí
éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ äèïëîìàòèéàéà áàø íàçèðèí, ìèëëè ìÿúëèñ ñÿäðèíèí
õàðèúè ñÿôÿðëÿðè âÿ õàðèúè þëêÿ òÿìñèë÷èëÿðè èëÿ äàíûøûãëàðû íöìóíÿ
îëà áèëÿð. ßýÿð ñÿôÿðè ïðåçèäåíò ùÿéàòà êå÷èðèðñÿ, áó äèïëîìàòèéà àëè
ñÿâèééÿäÿ ùåñàá îëóíóð. ßí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí ëèäåðëÿðèíèí
äöíéà ñèéàñÿòè âÿ èãòèñàäèééàòûíûí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíè ìöçàêèðÿ
åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, «Áþéöê ñÿêêèçëèé»èí çèðâÿ òîïëàíòûñûíû äà àëè
ñÿâèééÿäÿ äèïëîìàòèéà àäëàíäûðìàã îëàð. Äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíè
âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíèí ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðèíÿ
óéüóí ýÿëÿí äèïëîìàòèéàíûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèðèíè àéûðìàã äà ãÿáóë
åäèëèá. Äþâëÿòëÿðèí ùÿðáè íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà èêèòÿðÿôëè
ñÿâèééÿäÿ äàíûøûãëàð, ùàáåëÿ ùÿðáè êîàëèñèéà âÿ ùÿðáè-ñèéàñè
òÿøêèëàòëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äàíûøûãëàð ùÿðáè äèïëîìàòèéà àäëàíûð.
«Èãòèñàäè äèïëîìàòèéà» òåðìèíè èãòèñàäè ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû
äàíûøûãëàðû âÿ èãòèñàäè òÿøêèëàòëàðûí (ÁÂÔ, ÖÒÒ âÿ ñ.) èøèíäÿ èøòèðàê
ìÿíàñûíà ýÿëèð. Îõøàð êðèòåðèéàëàð àâèàñèéà, äÿíèç, êîñìèê âÿ äèýÿð
íþâ äèïëîìàòèéàëàðû äà àéûðûðëàð.
Äèïëîìàòèéà àíëàéûøû «äèïëîìàòèê õèäìÿò» àíëàéûøû èëÿ ñûõ
áàüëûäûð. Äèïëîìàòèê êàäðëàðûí ìÿðêÿçè àïàðàòäà âÿ þëêÿäÿí
êÿíàðäà äèïëîìàòèê âàñèòÿëÿðëÿ äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí
ìÿãñÿäëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿñè äèïëîìàòèê õèäìÿò àäëàíûð.
Äèïëîìàòèê õèäìÿò ìöÿééÿí äþâëÿò îðãàíëàðû âÿ âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí
ôóíêñèîíàë þùäÿëèéèäèð. Äèïëîìàòèê èøëÿ ìÿøüóë îëìàã ö÷öí èíñàí
ìöÿééÿí áèëèê, øÿõñè êåéôèééÿò âÿ áàúàðûüà ìàëèê îëìàëûäûð.
Äþâëÿò äèïëîìàòèê îðãàíëàðûíà, èëê íþâáÿäÿ àøàüûäàêûëàð äàõèëäèð:
áèðèíúèñè, äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí õàðèúè ÿëàãÿëÿð öçðÿ
ìÿðêÿçè îðãàíëàð, èêèíúèñè, ìþâúóä äþâëÿòèí ñÿðùÿäëÿðèíäÿí
õàðèúäÿ, áàøãà äþâëÿòäÿ îëàí, ÿúíÿáè õàðèúè ÿëàãÿ îðãàíëàðû.

500
 Àçÿðáàéúàíäà õàðèúè ÿëàãÿëÿðèí ìÿðêÿçè îðãàíû 90 èëëèê òàðèõÿ
ìàëèê õàðèúè èøëÿð íàçèðëèéèäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöàñèð
ÕÈÍ-íÿ îíóí ðÿùáÿð òÿðêèáè — íàçèð, îíóí ìöàâèíëÿðè âÿ ÕÈÍ
ÿìÿêäàøû îëàí äèýÿð úàâàáäåù øÿõñëÿð, ùàáåëÿ àéðû-àéðû þëêÿëÿð âÿ
äöíéàíûí ðåýèîíëàðû èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí ãóðóëìàñûíà âÿ
ìöùàôèçÿñèíÿ úàâàáäåù îëàí ÿðàçè äåïàðòàìåíòëÿðè äàõèëäèð.
Áóíóíëà áåëÿ, ôóíêñèîíàë õàðàêòåð äàøûéàí äèïëîìàòèê õèäìÿòèí
ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàüû òÿìèí åäÿí äåïàðòàìåíò âÿ èäàðÿëÿð,
àäìèíèñòðàòèâ-òÿñÿððöôàò õàðàêòåðëè áþëìÿëÿð, êþìÿê÷è äÿñòÿëÿð äÿ
ìþâúóääóð. Ìöàñèð øÿðàèòäÿ Àçÿðáàéúàí Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí
ÿñàñ ìÿãñÿäè áåëÿäèð: Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí öìóìè
ñòðàòåýèéàñûíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû âÿ ìöâàôèã òÿêëèôëÿðèí
ïðåçèäåíòÿ òÿãäèì îëóíìàñû; Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿò êóðñóíóí
ðåàëëàøäûðûëìàñû; Äèïëîìàòèê âàñèòÿëÿðëÿ þëêÿìèçèí ÿðàçè
áöòþâëöéöíöí, ñóâåðåíëèéèíèí âÿ äèýÿð ìàðàãëàðûíûí áåéíÿëõàëã
àðåíàäà ìöäàôèÿñè; Õàðèúäÿ éàøàéàí þëêÿ âÿòÿíäàøëàðûíûí âÿ
ùöãóãè øÿõñëÿðèí ùöãóã âÿ ìàðàãëàðûíûí ìöäàôèÿñè; Àçÿðáàéúàíûí
äèïëîìàòèê âÿ êîíñóëëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí õàðèúè äþâëÿò âÿ
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà òÿìèíè; âÿ ñ.
Áó ìÿãñÿäëÿðäÿí íàçèðëèéèí ÿñàñ ôóíêñèéàëàðû éàðàíûð âÿ îíëàðûí
àðàñûíäà àøàüûäàêûëàð âàð: Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð
ëàéèùÿñèíèí èøëÿíìÿñè, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð âÿ õàðèúè äþâëÿòëÿðèí
òÿìñèë÷èëÿðèëÿ äàíûøûãëàðûí àïàðûëìàñû, öìóìè ñöëù âÿ
òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí åäèëìÿñèíèí äèïëîìàòèê âàñèòÿëÿðëÿ
ðåàëëàøäûðûëìàñû, þëêÿíèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòè ùàããûíäà äöíéàäà
ùÿãèãè èíôîðìàñèéàíûí éàéûëìàñûíà êþìÿê åòìÿê.
Õàðèúè ÿëàãÿëÿð öçðÿ èø÷è îðãàíëàð äàèìè âÿ ìöâÿããÿòè îëìàãëà
èêè éåðÿ áþëöíöðëÿð. Ìöâÿããÿòèéÿ äàíûøûãëàðäà âÿ áåéíÿëõàëã
êîíôðàíñëàðäà èøòèðàê åòìÿê ö÷öí õàðèúÿ ýåäÿí íöìàéÿíäÿëÿð
äàõèëäèð. Äàèìè õàðèúè ÿëàãÿ îðãàíëàðû èñÿ äèïëîìàòèê âÿ êîíñóëëóã
íöìàéÿíäÿëèêëÿðè, òèúàðÿò íöìàéÿíäÿëèêëÿðè âÿ äþâëÿòëÿðèí
áåéÿíëõàëã òÿøêèëàòëàð éàíûíäà íöìàéÿíäÿëèêëÿðèäèð. Äèïëîìàòèê
íöìàéÿíäÿëèêëÿðèí ÿñàñ ôîðìàëàðû ñÿôèðëèê âÿ ìèññèéàäûð. Áóíëàðûí
àðàñûíäàêû ôÿðã îíäàí èáàðÿòäèð êè, ñÿôèðëèéÿ àëè äÿðÿúÿëè —
ôþâãÿëàäÿ âÿ ñÿëàùèééÿòëè ñÿôèð — äèïëîìàò, ìèññèéàéà èñÿ áèð ãÿäÿð

501
àøàüû äÿðÿúÿëè äèïëîìàòëàð — éà ôþâãÿëàäÿ âÿ ñÿëàùèééÿòëè åë÷èëÿð,
éà äà ìöâÿããÿòè èøëÿð âÿêèëëÿðè ðÿùáÿðëèê åäèð. Ôþâãÿëàäÿ âÿ
ñÿëàùèééÿòëè ñÿôèð äþâëÿò áàø÷ûñû éàíûíäà âÿ éà îíó ÿâÿç åäÿí
îðãàíäà àêêðåäèòÿ îëóíóð. Ôþâãÿëàäÿ âÿ ñÿëàùèééÿòëè åë÷èëÿð
ùþêóìÿòèí éàíûíäà, ìöâÿããÿòè èøëÿð âÿêèëè èñÿ õàðèúè èøëÿð
íàçèðëèéèíäÿ àêêðåäèòÿ îëóíóð. Äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿðèí ìöàñèð
ïðàêòèêàñûíäà éàëíûç áèð íþâ äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèê âàð —
ñÿôèðëèê. Àììà áåéíÿëõàëã ùöãóã äèýÿð ìèññèéàëàðûíûí
ìþâúóäëóüóíà äà èìêàí âåðèð.

§4. Äèïëîìàòèê ãóðóìëàðûí èíêèøàôû

ßñëèíäÿ äèïëîìàòèéà ãÿäèì èíñòèòóòäóð. Ìÿñÿëÿí, ìîíàðõëàð,

ùþêìäàðëàð âÿ âàññàëëàð àðàñûíäà ÿëàãÿëÿðèí äàâàì åòäèðèëìÿñè
ìÿãñÿäè èëÿ òÿòáèã åäèëÿí åë÷è ýþíäÿðìÿ, ãÿäèì ÿíÿíÿ êèìè,
öìóìèééÿòëÿ, Ìèñèð, Ðîìà, Ùåëåí (éóíàí) âÿ Øÿðã
ñèâèëèçàñèéàëàðûíäà äà ìþâúóä îëìóøäóð. Õöñóñè òàïøûðûãëàðëà óçàã
ìÿñàôÿëÿðäÿí áèð þëêÿäÿí äèýÿðèíÿ ýþíäÿðèëÿí áó åë÷èëÿð èíäèêè
äþâðäÿí ôÿðãëè îëàðàã ìöâÿããÿòè òàïøûðûãëà ýþíäÿðèëèð âÿ îðàäà
äàâàìëû ãàëìûðäûëàð. Àâðîïàäàêû «ãàðàíëûã ÷àü» äþâðöíäÿ
äèïëîìàòèê ãóðóìëàðûí èíêèøàôû ìÿñÿëÿñèíäÿ úèääè äþíöø áàø
âåðìÿìèøäè. Ùÿòòà, Àâðîïàäà òèúàðÿò âÿ ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôû
áó ìÿñÿëÿíèí èíêèøàôûíà áèð àç òÿñèð ýþñòÿðñÿ äÿ, ùÿãèãè ìÿíàäà
äèïëîìàòèéàíûí èíêèøàôû èëê äÿôÿ Øèìàëè Èòàëèéàäàêû øÿùÿð-
äþâëÿòëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. ÕÂÛ ÿñð èíòèáàù äþâðö Èòàëèéàñûíäà
ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿðëÿ èíêèøàô åäÿí äèïëîìàòèéà Àâðîïàíûí
ãàëàí áþëýÿëÿðèíäÿ éàëíûç ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ þçöíö ýþñòÿðìèø âÿ òÿòáèã
ñàùÿñè òàïà áèëìèøäèð.
Äàùà ÿââÿë áåéíÿëõàëã ñèñòåìèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû ôÿñèëäÿ ãåéä
îëóíäóüó êèìè áó ÿñðäÿ Àâðîïàäàí úîüðàôè ìàíåÿëÿðëÿ àéðûëàí
Øèìàëè Èòàëèéàäàêû øÿùÿð-äþâëÿòëÿð òÿõìèíÿí áèð-áèðëÿðèëÿ áÿðàáÿð
ýöúÿ ñàùèá èäèëÿð âÿ àðàëàðûíäà êëàññèê ãöââÿëÿð áàëàíñûíû
õàòûðëàäàí ìöíàñèáÿòëÿð ïðîñåñè áàø âåðèðäè. Ìöùàðèáÿëÿðèí ÿñàñÿí
íöôóç ìÿãñÿäèëÿ áàø âåðäèéè áó äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ïðîáëåìëÿðèí
ùÿëëèíäÿ äèïëîìàòèéà äà ìöùöì áèð âàñèòÿ êèìè äþâðèééÿéÿ
502
áóðàõûëìàãäà èäè. Äàùà ÷îõ ãûñàìöääÿòëè ùÿäÿôëÿðè ùÿéàòà
êå÷èðìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíìèø áó òÿòáèãåòìÿ éåíÿ äÿ áÿëëè áèð
äèïëîìàòèéà àíëàéûøûíûí èíêèøàôûíà êþìÿê åòìèøäèð. Áóíà
áàõìàéàðàã, èëê äàèìè ñÿôèðëèê 1455-úè èëäÿ Âåíåòñèéà òÿðÿôèíäÿí
Ýåíóéàäà à÷ûëìûøäû. Áó äþâðäÿ îíëàð «ñÿôèð» äåéèë, «äàèìè êàòèá»
àäëàíûðäûëàð. Áóíäàí ñîíðà Èòàëèéà øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè áèð-áèðëÿðèíäÿ
äàèìè ñÿôèðëèêëÿð éàðàòìàüà áàøëàäûëàð. Áó øÿùÿð äþâëÿòëÿðè
àðàñûíäà Âåíåòñèéà «ñÿôèðëèê ìÿêòÿáè»íÿ ÷åâðèëìèøäè. Áåëÿëèêëÿ,
Èòàëèéà èëê ñÿôèðèíè Ôðàíñàéà ýþíäÿðìèøäè. Âåíåòñèéàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ
èíêèøàô åäÿí ïðîñåñäÿ Àâðîïà ùÿì õðèñòèàí àëÿìè èëÿ, ùÿì äÿ
ìöñÿëìàí þëêÿëÿðè èëÿ ðÿñìè ÿëàãÿëÿð ãóðìàüà áàøëàìûøäûð. Áó
äþâðäÿ ñÿôèðëÿðèí ñòàòóñó èëÿ áàüëû, ìÿñÿëÿí, òîõóíóëìàçëûã,
èììóíèòåò êèìè ìÿñÿëÿëÿð, äàùà ñîíðà Âåñòôàëéà âÿ Âéàíà
êîíôðàíñëàðû èëÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãà äàõèë åäèëÿúÿê áèð ÷îõ
ìÿñÿëÿäÿ èêèòÿðÿôëè ÿëàãÿëÿðäÿ áèð ñûðà ãàéäàëàð èíêèøàô
åòäèðèëìÿéÿ ÷àëûøûëìûøäûð. Áóíà áÿíçÿð òîõóíóëìàçëûãëàð çàìàí-
çàìàí øÿðãäÿ äÿ ìþâúóä îëìóøäóð. «Åë÷èéÿ çàâàë éîõäóð» çÿðá-
ìÿñÿëè äÿ åëÿ áó ìöíàñèáÿòëÿðäÿí éàðàíìûøäûð. Àíúàã òÿÿññöô êè,
áó ïðèíñèï ùöãóãè ìöñòÿâèäÿ þç ÿêñèíè òàïìàìûøäûð.
Äàèìè äèïëîìàòèéà ãóðóìëàðûíûí èíêèøàôû Àâðîïàäà éàëíûç ÕÂÛÛ
ÿñðäÿ ýåíèø éàéûëìàüà áàøëàäû. Áó ñÿáÿáäÿí ÕÛÕ ÿñð
«äèïëîìàòèéàíûí ãûçûë äþâðö» (ýîëäåí àýå îô äèïëîìàúé) êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø âÿ 1815-úè èëäÿí Û Äöíéà ìöùàðèáÿñèíÿ ãÿäÿð
êå÷ÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ Àâðîïà äèïëîìàòèéàíûí ìÿðêÿçèíÿ
÷åâðèëìèøäè. Áó äþâðäÿêè äèïëîìàòëàð äà èíäèêè äþâðäÿêè
ùÿìêàðëàðû êèìè ìÿëóìàò òîïëàìàã, ñèéàñè âÿ ùÿðáè ìàðàãëàðû
ãîðóìàã, òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíè èíêèøàô åòäèðìÿê êèìè áèð ÷îõ èø
ýþðöðäöëÿð. Ùÿòòà, áó äèïëîìàòëàðûí Àâðîïà âÿ Éàõûí Øÿðãäÿ
òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà ìöùöì òþùôÿëÿðè îëìóøäóð.
Îñìàíëû Èìïåðèéàñû ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíëàðûíäà ÛÛÛ Ñÿëèìÿ ãÿäÿð
îëàí äþâðäÿ ìöñÿëìàí âÿ õðèñòèàí äþâëÿòëÿðÿ àðàáèð ìöâÿããÿòè
ñÿôèðëÿð ýþíäÿðìèøäè. Òàõòà ÷ûõìàüû ãåéä åòìÿê âÿ éà äîñòëóüó
ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí ýþíäÿðèëÿí áó åë÷èëÿð ýåòäèêëÿðè éåðäÿ
ãûñà áèð ìöääÿòÿ ãàëûð, òàïøûðûãëàðûíû éåðèíÿ éåòèðäèêäÿí ñîíðà ýåðè
ãàéûäûðäûëàð. Îñìàíëû äþâëÿòèíèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðè äàâàì

503
åòäèðìÿê ö÷öí ìöâÿããÿòè ñÿôèðëÿð ýþíäÿðìÿñè âàõò êå÷äèêúÿ
êèôÿéÿò åòìÿäè. Îñìàíëû äþâëÿòè îíóíëà éàõûíäàí âÿ éà óçàãäàí
ÿëàãÿëè îëàí áöòöí äþâëÿòëÿðèí äàèìè åë÷èëÿðèíè ãÿáóë åäÿðêÿí þçö
áó äþâëÿòëÿðäÿ äàèìè ñÿôèðëèê ñàõëàìûðäû. Íÿùàéÿò, Áàá-û Àëè (î
âàõòêû Îñìàíëû ùþêóìÿòè) ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðèí òÿñèðè èëÿ 1792-úè
èëäÿ äàèìè ñÿôèðëèêëÿðèíè éàðàòìàã ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòìèø âÿ
Éóñèô Àýàù ßôÿíäè Ëîíäîíà, äàùà ñîíðà Ñåéèä ßëè ßôÿíäè Ïàðèñÿ,
Àðèô ßôÿíäè Àâñòðèéàéà, Ýèðèòëè ßëè ßôÿíäè Ïðóññèéàéà äàèìè ñÿôèð
êèìè ýþíäÿðèëìèøäè.

§5. Äèïëîìàòëàðûí òÿéèí åäèëìÿñè ïðîñåäóðëàðû

Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿð ùÿð þëêÿíèí þç êîíñòèòóñèéàñûíäà

ãåéä îëóíàí ïðîñåäóðà óéüóí ôîðìàäà òÿéèí åäèëèð. Ìÿñÿëÿí,
ÀÁØ-äà ïðåçèäåíò òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí äèïëîìàòèê
íöìàéÿíäÿëÿð ö÷öí ìöòëÿã Ñåíàòûí ðàçûëûüû àëûíìàëûäûð, Ãÿðá
þëêÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ èñÿ Òöðêèéÿäÿ îëäóüó êèìè, ïðåçèäåíòèí
ðàçûëûüû êèôàéÿò åäèð, òÿêðàðÿí ïàðëàìåíòÿ òÿãäèì åòìÿéÿ åùòèéàú
ãàëìûð. Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí 1993-úö èë Êîíñòèòóñèéàñûíà ýþðÿ,
ñÿôèðëÿðèí òÿéèí åäèëìÿñè ïðåçèäåíòèí ôÿðìàíû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äà Êîíñòèòóñèéàéà ýþðÿ ñÿôèðëÿðèí
òÿéèí åäèëìÿñè Ïðåçèäåíòèí ñÿëàùèééÿòèíÿ àèääèð. Òÿçÿ òÿéèí åäèëìèø
ñÿôèð îíóí ñÿëàùèééÿòëÿðèíè òÿñäèã åäÿí õöñóñè ñÿíÿä —
åòèìàäíàìÿ àëûð. Ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿúÿéè þëêÿéÿ ýÿëÿí êèìè ñÿôð
þçöíöí åòèìàäíàìÿñèíè äþâëÿò áàø÷ûñûíà âÿ éà îíó ÿâÿç åäÿí
øÿõñÿ òÿãäèì åäèð âÿ áóíäàí ñîíðà îíóí ðÿñìè ìèññèéàñû áàøëàéûð.
Ëàêèí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí òÿéèíåòìÿ ïðîñåäóðëàðû
áèðòÿðÿôëè ïðîñåäóð îëìàéûá, ýþíäÿðèëäèéè þëêÿíè äÿ
ìàðàãëàíäûðäûüû ö÷öí òÿéèíåòìÿ çàìàíû ýþíäÿðèëÿí þëêÿíèí äÿ
ðàçûëûüû àëûíìàëûäûð. Òÿéèíè ùÿéàò êå÷èðìÿçäÿí ãàáàã ìöâàôèã
äþâëÿòèí ùàêèìèééÿòè ñÿôèðëèéèí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿúÿéè þëêÿíèí
ùàêèìèééÿòèíÿ êîíêðåò øÿõñèí íàìèçÿäëèéèíÿ ðàçûëûã àëìàã
(àãðåìàí) ö÷öí ñîðüó ýþíäÿðèð. Îíà ýþðÿ êè, áèð äþâëÿòèí èñòÿäèéè
äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèíè ñÿðáÿñò ñå÷ìÿê èìêàíû îëäóüó êèìè,
äèýÿð äþâëÿòëÿðèí äÿ ýþíäÿðèëÿúÿê äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿíè ãÿáóë
504
åòìÿìÿê ùöãóãó âàð. Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿíèí ýþíäÿðèëäèéè
äþâëÿò ýþíäÿðèëÿí øÿõñèí ñèéàñè, äèíè âÿ øÿõñè úÿùÿòëÿðèíè ãÿáóë
åòìÿéÿ áèëÿð.
Éóõàðûäà ãåéä åäèëÿí õîøàýÿëìÿç ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðìÿìÿñè
ö÷öí äþâëÿòëÿð ãàáàãúàäàí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿíèí
ýþíäÿðèëÿúÿéè þëêÿäÿí àãðåìàí òÿëÿáåòìÿ ìåòîäóíà áàø
âóðóðëàð. Ýþíäÿðèëÿí þëêÿ àãðåìàí òÿãäèì åòìÿäèéè çàìàí îíóí
ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ äåéèë. Àãðåìàí òÿéèí
åäèëÿúÿê øÿõñèí ïåðñîíà ãðàòà (ãÿáóëåäèëÿí øÿõñ) îëäóüóíó
ýþñòÿðÿí çÿìàíÿò ìÿêòóáóäóð. Àãðåìàí àëûíìàäûüû ùàëäà
ýþðöëÿúÿê òÿäáèð éà òÿìñèë÷èíè òÿéèí åòìÿêäÿí âàç êå÷ìÿê, éà äà
áàøãà áèðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè éîëóíó ñå÷ìÿêäèð. Áèð äþâëÿò ìöõòÿëèô
ñÿáÿáëÿðäÿí èøèíäÿí ðàçû îëìàäûüû áèð äèïëîìàòà áÿðè áàøäàí
àãðåìàí âåðìÿìÿêëÿ éàíàøû, ïåðñîíà ãðàòà êèìè ãÿáóë åäèá
àãðåìàí âåðäèéè íöìàéÿíäÿíè äàùà ñîíðàêû áèð ñûðà ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ
ýþðÿ ïåðñîíà íîí ãðàòà (ãÿáóëåäèëìÿç øÿõñ) åëàí åäÿðÿê ýåðè
÷àüûðûëìàñûíû òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Áó ùàëëàðäà ÿñàñÿí ìöíàñèáÿòëÿð
ýÿðýèíëÿøÿ âÿ äèýÿð þëêÿëÿð áóíà ãàðøû úàâàá òÿäáèðè ýþðÿ áèëÿð.
Òÿòáèãåòìÿäÿ þçöíÿ éåð òàïìûø ìåòîä àðòûã äèïëîìàòèê
íöìàéÿíäÿíèí ýþíäÿðèëìÿçäÿí ãàáàã ýþíäÿðèëÿúÿê þëêÿäÿí îíà
àãðåìàí òÿëÿá åäèëìÿñèäèð. 1961-úè èëäÿ èìçàëàíàí Âéàíà
ìöãàâèëÿñèíèí 4-úö ìàääÿñèíäÿ áó ìÿñÿëÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð:
1) Ýþíäÿðÿí äþâëÿò òÿéèí åòìÿê èñòÿäèéè äèïëîìàòèê òÿìñèë÷è èëÿ
áàüëû ýþíäÿðäèéè äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí àãðåìàí âåðèëäèéèíè
äÿãèãëÿøäèðèëìÿëèäèð; 2) Ãÿáóë åäÿí äþâëÿò àãðåìàí âåðìÿéè ðÿää
åòäèéè ùàëäà áóíóí ñÿáÿáëÿðè áàðÿäÿ ýþíäÿðÿí äþâëÿòè
ìÿëóìàòëàíäûðìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ äåéèë.
Òÿéèí åäèëÿí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ ÿââÿëúÿ ñÿëÿôèíèí
ãàéûòìàñûíû ýþçëÿéèð. Äàùà ñîíðà äèïëîìàòèê òÿìñèë÷èéÿ þç äþâëÿò
ðÿùáÿðè òÿðÿôèíäÿí äèýÿð äþâëÿò áàø÷ûñûíà òÿãäèì îëóíìàã ö÷öí
åòèáàðíàìÿ âåðèëèð. Åòèáàðíàìÿ (ëåòòåð îô úðåäåíúå) íöìàéÿíäÿíèí
øÿõñèééÿòèíè âÿ äÿðÿúÿñèíè áèëäèðÿí âÿ þçöíÿ åòèáàð åäèëìÿñèíèí
èñòÿíèëäèéè ìÿêòóáäóð. Èíäèêè âàõòäà åòèáàðíàìÿíèí òÿãäèìîëóíìà
ïðîñåäóðó õàðèúè èøëÿð íàçèðèíèí äÿ èøòàðê åòäèéè ñàäÿ ìÿðàñèìëÿ
ùÿéàòà êå÷èðèëèð âÿ òÿðÿôëÿðèí õîø âÿ äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðè ãóðìàã

505
àðçóëàðû èëÿ äîëó ãûñà ÷ûõûøëàðëà áàøà ÷àòûð. Áÿçè ùöãóãøöíàñëàð
äèïëîìàòûí âÿçèôÿéÿ áàøëàìàñûíûí îíóí äèýÿð þëêÿéÿ ÷àòìàñû
àíûíäàí åòèáàðëû îëäóüóíó èðÿëè ñöðñÿ äÿ, áÿçèëÿðèíÿ ýþðÿ
åòèáàðíàìÿíè ÷àëûøàúàüû þëêÿíèí äþâëÿò áàø÷ûñûíà òÿãäèì åòìÿêëÿ
âÿçèôÿñèíèí èúðàñûíà áàøëàìûø ùåñàá îëóíóð. Áó ìÿñÿëÿ 1961-úè
èëäÿ Âéàíà ìöãàâèëÿñèíäÿ éåð àëìûø âÿ ìöõòÿëèô òÿòáèãåòìÿëÿð
íÿçÿðÿ àëûíàðàã «äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿíèí éà åòèáàðíàìÿíè
äþâëÿò áàø÷ûñûíà âåðäèéè òàðèõäÿ , éà äà þëêÿéÿ ÷àòàí êèìè
åòèáàðíàìÿíèí áèð ñóðÿòèíè èøëÿéÿúÿéè þëêÿíèí õàðèúè èøëÿð
íàçèðëèéèíÿ òÿãäèì åòäèéè àíäà âÿçèôÿñèíèí èúðàñûíà áàøëàìûø
ñàéûëûð» äåéÿ ãåéä åäèëèð. Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿíèí âÿçèôÿ éåðèíÿ
éåòèðÿúÿéè þëêÿíèí áó âàðèàíòëàðäàí ùàíñûíû ãÿáóë åòìÿñèíäÿí àñûëû
îëàðàã áó èêè âàðèàíòäàí áèðè òÿòáèã îëóíìàëûäûð.
Âÿçèôÿñèíèí áàøà ÷àòìàñû èñòÿð èñòåôà, èñòÿðñÿ äÿ áàøãà áèð
ñÿáÿáäÿí îëñóí äàùà òÿìòÿðàãñûç áèð ùàäèñÿäèð. Ëàêèí áó ùàë
âÿçèôÿíèí ùàíñûñà ñÿáÿáëÿ áàøà ÷àòìàñûíäàí äà àñûëûäûð. Íîðìàë
øÿêèëäÿ áàøà ÷àòìûøäûðñà, ñÿôèð þëêÿíè òÿðê åòìÿçäÿí ãàáàã
ÿëàãÿäàð ãóðóìëàðëà âèäà ýþðöøö êå÷èðèð âÿ áóíóí õàðèúèíäÿ ùÿð
ùàíñû ïðîñåäóð íÿçÿðäÿ òóòóëìóð. Ëàêèí âÿçèôÿíèí áàøà ÷àòìàñû
þëêÿñè òÿðÿôèíäÿí «ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð àïàðìàã» ìÿãñÿäèëÿ
÷àüûðûëìàñû ôîðìàñûíäà îëà áèëÿúÿéè êèìè, èêè þëêÿíèí àðàñûíäàêû
ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðèí ýÿðýèíëÿøìÿñèíÿ ýþðÿ þëêÿñè òÿðÿôèíäÿí ýåðè
÷àüûðûëìàñû âÿ éà äèïëîìàòûí þëêÿíè òÿðê åòìÿñè ôîðìàñûíäà îëà
áèëÿð.
Ñÿôèð âÿ éà äèïëîìàòèê ìèññèéàíûí áàø÷ûñû ôèçèêè úÿùÿòäÿí
ùÿìèøÿ õèäìÿò êå÷äèéè þëêÿäÿ ãàëà áèëìÿç, áóíà ýþðÿ äÿ îíóí
îëìàäûüû äþâðëÿðäÿ ñÿôèðëèéèí éöêñÿê ìþâãå òóòàí
äèïëîìàòëàðûíäàí áèðè ìöâÿããÿòè èøëÿð âÿêèëè òÿéèí åäèëÿ áèëÿð. Áó
úöð òÿéèíàò ìöñòÿñíà îëàðàã òåõíèêè õàðàêòåð äàøûéûð, áÿçè ùàëëàðäà
îíà úèääè ñèéàñè ÿùÿìèééÿò âåðèëÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, äþâëÿòëÿð
àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð ïèñëÿøÿíäÿ ñÿôèðëÿðèí ýåðè ÷àüûðûëìàñû âÿ
îíóí éåðèíÿ ìöâÿããÿòè èøëÿð âÿêèëè òÿéèí åäèëìÿñè äèýÿð òÿðÿôÿ
òÿçéèã ýþñòÿðìÿê õàðàêòåðè äàøûéà áèëÿð.
Ïåðñîíà íîí ãðàòà åëàí åäèëìÿñè èñòèñíà îëìàãëà äèïëîìàòèê
íöìàéÿíäÿëÿðèí âÿçèôÿ ìöääÿòëÿðèíèí ñîíà ÷àòìàñû 6 ôÿðãëè

506
ôîðìàäà îëà áèëÿð. Áóíëàðà àèääèð: 1) Ìöâÿããÿòè òàïøûðûüûí éåðèíÿ
éåòèðèëìÿñè; 2) Ýåðè ÷àüûðûëìà, éöêñÿê âÿçèôÿéÿ òÿéèí åäèëìÿ,
òÿãàöäÿ ÷ûõìà, âÿôàò åòìÿ; 3) Ýåðè ÷àüûðûëìà; 4) Äèïëîìàòèê
ÿëàãÿëÿðèí êÿñèëìÿñè; 5) Äþâëÿò áàø÷ûñûíûí äÿéèøìÿñè; 6) Ìöùàðèáÿ
âÿçèééÿòè.

§6. Äèïëîìàòèéàäà èíêèøàô

ÕÂÛÛ ÿñðäÿ áàøëàéàí êëàññèê äèïëîìàòèéàäà, àäÿòÿí, ìÿùäóä

ñàéäà ñèéàñè ãóðóì éåð àëûðäû. Ìÿñÿëÿí, 1648-úè èëäÿ úÿìè 12
ñÿðùÿäëÿðè äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ñóâåðåí äþâëÿò ìþâúóä èäè
âÿ áóíëàðûí àðàñûíäà áþéöê ùÿúìäÿ áèð ìàðàã òîããóøìàñû äà
ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëìóðäó. Ùàëáóêè ìþâúóä áåéíÿëõàëã
ñèñòåìäÿ 200-ÿ éàõûí ñóâåðåí äþâëÿòèí îëìàñû âÿ áóíëàðûí àðàñûíäà
ñèéàñè, ùÿðáè âÿ èãòèñàäè àñûëûëûüûí îëìàñû, áóíëàðûí äàõèëè âÿ õàðèúè
ñèéàñÿòëÿðè èëÿ áàüëû ãÿðàðëàðûíà ýþðÿ òîããóøìàëàð éàðàíûð. Áó
âÿçèééÿò åéíè çàìàíäà äèïëîìàòèéàíûí èêèòÿðÿôëè äàíûøûãëàð
ôîðìàñûíäàêû ÿùÿìèééÿòèíèí äÿ äÿéèøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóá. ×öíêè
èêèòÿðÿôëè äàíûøûãëàðäà áöòöí òÿðÿôëÿðèí ãÿáóë åäÿúÿéè ùÿëëÿðÿ íàèë
îëìàüûí ÷ÿòèíëèéè âÿ áóíëàðûí ÷îõ âàõò àëìàñû ïðîáëåìèí ùÿëë
åäèëìÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Áåéíÿëõàëã ñèñòåìäÿêè èíêèøàôà ïàðàëåë
îëàðàã ïðîáëåìëÿðèí èêèòÿðÿôëè äàíûøûãëàðëà ùÿëëåäèëìÿç ùàëà
ýÿëìÿñè èëÿ éàíàøû, èãòèñàäè, òåõíîëîæè âÿ åëìè ñàùÿäÿêè èíêèøàô äà
÷îõòÿðÿôëè äèïëîìàòèéàíûí èíêèøàôûíäà òÿòáèã ñàùÿñè òàïìàñûíäà
îëäóãúà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð. Ëàêèí ÷îõòÿðÿôëè
äèïëîìàòèéàíûí èíêèøàôû äà ñïîíòàí ôîðìàäà îëìàìûø âÿ óçóí
ïðîñåñèí íÿòèúÿñè êèìè àêòóàëëàøìûøäûð. Àâðîïàäà ñÿíàéå âÿ
òåõíîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ èíêèøàôëà éàíàøû èêèòÿðÿôëè äàíûøûãëàð éåðèíè
éàâàø-éàâàø àä ùîú ôîðìàëû (÷îõòÿðÿôëè) äèïëîìàòèéàéà âåðìÿéÿ
áàøëàìûø âÿ áó áèð ìöääÿò ñîíðà äàèìè ÷îõòÿðÿôëè äèïëîìàòèê
ãóðóìëàð âÿ òåõíèêè òÿøêèëàòëàðëà äàùà òÿøêèëàòëàíìûø áèð ñèñòåì
ùàëûíà ýÿëìèøäèð. Èíäèêè äþâðäÿ ÷îõòÿðÿôëè äèïëîìàòèéàíûí ÷àòäûüû
ñÿâèééÿ òÿõìèíÿí áåëÿäèð. Áó ìÿñÿëÿéÿ áèð ãÿäÿð ñîíðà éåíÿ
òîõóíóëàúàã.

507
 ßñàñ åòèáàðèëÿ 1648-úè èëäÿ èìçàëàíàí Âåñòôàë ìöãàâèëÿñè èëÿ
áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí ÷îõòÿðÿôëè äèïëîìàòèéà Àâðîïà äèïëîìàòèéà
òàðèõèíäÿ ÿñàñÿí Âéàíà êîíôðàíñû âÿ îíóí àðäûíúà áàø òóòàí àä ùîú
êîíôðàíñëàðëà òÿòáèã åäèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿì àäè äèïëîìàòèéà,
ùÿì äÿ ÷îõòÿðôëè äèïëîìàòèéà àíëàéûøû òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàíûðäû.
ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíà ÷àòàíäà ÷îõòÿðÿôëè êîíôðàíñëàðà, àäÿòÿí,
ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà êå÷èðèëÿí ñöëù äàíûøûãëàðûíäà ðàñò ýÿëèíèðäè.
Ëàêèí Àâðîïà äþâëÿòëÿðè 1870-1871 èëëÿð Ôðàíñà-Ïðóññèéà
ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà áåéíÿëõàëã ùöãóãóí êîäèôèêàñèéàñû èëÿ áàüëû
êîíôðàíñëàðà íöìàéÿíäÿ ýþíäÿðìÿéÿ áàøëàäûëàð. 1875-úè èëäÿ èñÿ
áèð ãðóï Àâðîïà äþâëÿòè Äöíéà Ïî÷ò Áèðëèéèíè éàðàäàðàã äöíéàíûí
áèð ÷îõ éåðèíäÿí öçâ äþâëÿòëÿðèí èøòèðàê åòäèéè áåéíÿëõàëã
äàâàìëûëûüà ìàëèê ìåõàíèçìëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà þíúöëëöê
åäèáëÿð. 1920-úè èèëëÿðäÿ áèð òÿðÿôäÿí ìöùàðèáÿäÿí çÿðÿð ÷ÿêìèø
äþâëÿòëÿðÿ èãòèñàäè éàðäûì, äèýÿð òÿðÿôäÿí Àëìàíèéàíûí ìöùàðèáÿ
òÿçìèíàòû þäÿìÿñè âÿ ñèëàùñûçëàøäûðìà êèìè ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ
åòìÿê ö÷öí Ýåíóéà, Áðöññåë, Ýåíåâðÿ âÿ Ëîíäîíäà àä ùîú
ñÿâèééÿëè êîíôðàíñëàð äàâàì åäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí Ìèëëÿòëÿð
Úÿìèééÿòèíèí éàðàíìàñû èëÿ äàâàìëû êîíôðàíñ ìåõàíèçìè èäåéàñû
òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàéûðäû.
×îõòÿðÿôëè êîíôðàíñ äèïëîìàòèéàñû Áèðëÿøìÿèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòû (ÁÌÒ) âÿ îíà òàáå îëàí åêñïåðò ãóðóìëàðëà äàùà äà
òÿøêèëàòëàíìûøäûð. Áöòöí áóíëàð áàø âåðÿðêÿí, ÷îõòÿðÿôëè êîíôðàíñ
äèïëîìàòèéàñûíûí òÿøêèëàòëàíìàñû èëÿ éàíàøû, àä ùîú êîíôðàíñ
äèïëîìàòèéàñû äàâàì åòìÿêäÿ èäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, òÿøêèëàòëàíìûø
âÿ äàâàìëû õöñóñèééÿò ãàçàíàí ÷îõòÿðÿôëè êîíôðàíñ äèïëîìàòèéàñû-
íûí áÿçè õöñóñèééÿòëÿðè àä ùîú êîíôðàíñ äèïëîìàòèéàñûíäàí
ôÿðãëÿíäèéèíÿ ýþðÿ áóíà ïàðëàìåíòàð äèïëîìàòèéà àäû âåðèëìèøäèð.
Ïàðëàìåíòàð äèïëîìàòèéàíûí àä ùîú êîíôðàíñ äèïëîìàòèéàñûíäàí ÿí
ãàáàðûã ôÿðãëÿðè áóíëàðäûð: 1) Áåéíÿëõàëã ãóðóìëàð âàñèòÿñèëÿ
éöðöäöëÿí äèïëîìàòèéà ÿñàñÿí èúòèìàèééÿòÿ à÷ûã àïàðûëìàëûäûð; 2)
ãÿðàðëàðûí íåúÿ ãÿáóë åäèëìÿñè ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí îëóíìóø
ïðèíñèïëÿðÿ (ñàäÿ ñÿñ ÷îõëóüó âÿ éà öìóìè ÷îõëóãëà) ÿñàñëàíûð; 3)
àä ùîú êîíôðàíñ äèïëîìàòèéàñûíäà ãàéäàëàð óéüóí îëàðàã ùÿð
êîíôðàíñûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëäèéè ùàëäà ïàðëàìåíòàð

508
äèïëîìàòèéàäà áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ãóðóëóø ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ
ìöÿééÿí îëóíàí ãàéäàëàðà ýþðÿ àïàðûëûð; 4) áóíëàð àðàñûíäà ñîí áèð
ôÿðã äÿ êîíôðàíñäà èøòèðàê åäÿúÿê òÿðÿôëÿðèíÿ ìöÿéÿí îëóíìàñû èëÿ
áàüëûäûð. Àä ùîú êîíôðàíñ äèïëîìàòèéàñûíäà äàíûøûãëàðäà êèìëÿðèí
èøòèðàê åäÿúÿéè áÿçÿí ìöùöì áèð ïîðîáëåì îëäóüó ùàëäà,
ïàðëàìåíòàð äèïëîìàòèéàäà áó ÿââÿëúÿäÿí áÿëëèäèð âÿ ÿñàñÿí áöòöí
öçâ äþâëÿòëÿð èøòèðàê åäÿ áèëÿðëÿð.
Èíäèêè äþâðäÿ äèïëîìàòèéà ñàäÿúÿ áó ÷îõòÿðÿôëè ãóðóìëàðëà âÿ
òÿøêèëàòëàðëà ìÿùäóäëàøìûð. Èêèòÿðÿôëè ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôû âÿ
ïðîáëåìèí àðòìàñû äèïëîìàòèê ìèññèéàëàðûí èøèíè äÿ
÷ÿòèíëÿøäèðèëìèøäèð. ÕÛÕ ÿñðäÿ ÿëàãÿëÿð äàùà ÷îõ ùÿðáè, ñèéàñè âÿ
ñöëàëÿëÿð àðàñûíäàêû ïðîáëåìëÿðëÿ áàüëû èäè. Áèð äþâëÿò äèýÿð
äþâëÿòëÿðëÿ ÿëàãÿëÿðèíè áó þëêÿéÿ ýþíäÿðäèéè ñÿôèð âÿ éà äàèìè
íöìàéÿíäÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ äàâàì åòäèðÿ áèëèðäè. Áèð ñÿôèð ÷àëûøäûüû
þëêÿäÿêè ñèéàñè éåíèëèêëÿðè äÿãèãè èçëÿéÿðÿê, àüûëäàí èñòèôàäÿ
åäÿðÿê âÿ ìöÿééÿí ïåøÿêàðëûãëà òÿòáèã åòäèéè òàêòèêà âàñèòÿñèëÿ áó
âÿçèôÿíè óüóðëà éåðèíÿ éåòèðèðäè. Ëàêèí èíäèêè äþâðäÿ äèïëîìàòèê
íöìàéÿíäÿëÿð äàùà ÷îõ ìöðÿêêÿá ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìàðàãëàíìàãëà,
èãòèñàäè âÿ òÿáëèüàò öñóëëàðû äà äàõèë îëìàãëà þçëÿðèíÿ éöçëÿðëÿ
ìöòÿõÿññèñ âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðäÿ êþìÿê÷è êàäðëàð òÿìèí åòìÿê
ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèðëÿð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, òåõíîëîýèéà ñàùÿñèíäÿêè èíêèøàôëà
êîììóíèêàñèéà âÿ ðàáèòÿíèí àñàíëàøìàñû áèð áàøãà äèïëîìàòèéà
íþâöíö äÿ ýöíäÿìÿ ýÿòèðèá. Áó äàùà ÷îõ äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò
áàø÷ûëàðûíûí ãàðøûëûãëû äàíøûãûëàðû èëÿ ïðîáëåìèí ìöçàêèðÿ åäèëäèéè
çèðâÿ äèïëîìàòèéàñûäûð. Áó öçáÿöç äàíûøûãëàðäà ïðîáëåìëÿð äàùà
êîíêðåò øÿêèëäÿ ìöçàêèðÿ åäèëèð. Áó, õöñóñèëÿ áþùðàí
âÿçèééÿòëÿðèíäÿ äàùà ñÿìÿðÿëè îëóð. Äþâëÿòëÿðèí ÿí àëè
îðãàíëàðûíûí ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëäèéè áåëÿ äàíûøûãëàðäà ïðîáëåìëÿð
äàùà ãûñà ìöääÿòäÿ ùÿëë åäèëÿ áèëäéè ö÷öí âàõòàøûðû ùÿìèí ìåòîäà
öñòöíëöê âåðèëèð. Áèðáàøà ÿëàãÿ éàðàòìàüû àñàíëàøäûðäûüû ö÷öí
öñòöíëöê âåðèëÿí áó ìåòîäóí áÿçè çÿðÿðëÿðèíè ãåéä åòìÿê éåðèíÿ
äöøÿð. Ëàêèí äþâëÿò âÿ éà ùþêóìÿò áàø÷ûëàðûíûí ÷îõ âàõò
äèïëîìàòèéà ìÿñÿëÿñèíäÿ ìöÿééÿí òÿùñèë ÷àòûøìàçëûüûíûí îëìàñû
âÿ áó ìÿñÿëÿäÿ ìöòÿõÿññèñ îëìàìàëàðûíà ýþðÿ ïðîáëåìëÿð éà

509
÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ ýÿëèð, éà äà þç äþâëÿëÿðèíÿ çèéàí âåðÿí
ãÿðàðëàð ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð. Ùÿòòà, äèïëîìàòèéà ìÿëóìàò âÿ
áàúàðûüûíäàí ìÿùðóì îëàí âÿ ÷îõ âàõò ñÿôÿð åòìÿéè õîøëàéàí áÿçè
äþâëÿò õàäèìëÿðè áó èøè þç íöôóçëàðû äàõèëäÿ âÿ õàðèúäÿ àðòûðìàã âÿ
õöñóñèëÿ áóíó äàõèëè ñèéàñÿòäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýþðöðëÿð.
Áóíóí áàøãà áèð çèéàíû äà äèïëîìàòèéà ìÿñÿëÿñèíäÿ ïåøÿêàð îëàí
äèýÿð ãóðóìëàðûí ïðîñåñäÿí êÿíàð áóðàõûëìàñûäûð.

§7. Äèïëîìàòèê ïðîòîêîë

Äèïëîìàòèê ïðîòîêîë âÿ èìòèéàçëàð ìÿñÿëÿñè ÿââÿëúÿ 1815-úè èë

Âéàíà êîíôðàíñûíäà, ñîíðà äà 1818-úè èëäÿ Àèõ-Ëà-Úùàïåëëå
êîíôðàíñûíäà ìöçàêèðÿ åäèëèá. Ëàêèí äèïëîìàòèê òÿìñèë÷èëÿð
àðàñûíäà ïðîòîêîë, ñûðà âÿ þíúÿ ýÿëìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ èñëàùàòëàð
àïàðûëàíà ãÿäÿð úèääè ìöáàùèñÿëÿðÿ ñÿáÿá îëóðäó. Ùÿòòà,
áåéíÿëõàëã êîôíðàíñëàðäà ýöíäÿëèêäÿ îëàí ïðîòîêîë ìÿñÿëÿëÿðè
÷îõôîðìàòëûëûã óúáàòûíäàí ùÿëë åäèëìÿìèø ãàëûðäû. Äþâëÿòëÿð âÿ
îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè îëàí äèïëîìàòëàð ïðîòîêîë ìÿñÿëÿñèíÿ
áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèð, äèïëîìàòèê äàíûøûãëàð âÿ ìöçàêèðÿëÿðäÿ
êèìèí ùàðàäà ÿéëÿøÿúÿéè, êèìèí ÿââÿëúÿ ÷ûõûø åäÿúÿéè, êèìèí
òîïëàíòû ñàëîíóíà ÿââÿëúÿ äàõèë îëàúàüû âÿ îíóí àðõàñûíúà êèìèí
ýÿëÿúÿéè, êèìèí þíúÿ ñÿíÿäè èìçàëàéàúàüû êèìè ìÿñÿëÿëÿðÿ
îëäóãúà ùÿññàñ éàíàøûðäûëàð. Áó èñÿ ýöíäÿëèéèí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðèíèí
ìöçàêèðÿñèíÿ äåìÿê îëàð êè, âàõò áóðàõìûðäû.
Êèëñÿíèí ùåýåìîí îëäóüó äþâðäÿ ñöëàëÿëÿðèí òÿìñèë÷èëÿðè
àðàñûíäà ñûðàíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿ èøèíè êèëñÿ ýþðöðäö. Ëàêèí
êèëñÿíèí òÿñèðèíèí àçàëìàüà áàøëàìàñû áó ìÿñÿëÿ áàðÿäÿ
ìöçàêèðÿëÿð âÿ ìöáàðèçÿëÿðè òÿêðàð ýåíèøëÿíäèðäè. Ùÿð÷ÿíä êè,
äèïëîìàòèê òÿìñèë÷èëÿðèí êàòåãîðèéà âÿ äÿðÿúÿëÿðèíèí ìöçàêèðÿ
îëóíäóüó 1815-úè èë Âéàíà êîíôðàíñû âÿ 1818-úè èë Àèõ-Ëà-
Úùàïåëëå ïðîòîêîëó èëÿ áó ìÿñÿëÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ùÿëë
åäèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, äèïëîìàòèê ïðîòîêîë âÿ èåðàðõèéà
ìÿñÿëÿñèíäÿ î äþâðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð ùÿëÿ äÿ úèääè áèð äÿéèøèêëèê
îëìàéûá.

510
 Áó ñàùÿäÿ èëê ÿñàñëû èñëàùàò õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí âÿ
äèïëîìàòèê ïðîòîêîë, ñûðà âÿ þíúÿëèê êèìè ìÿñÿëÿëÿðÿ àéäûíëûã
ýÿòèðÿí 1815-úè èë Âéàíà êîíôðàíñûäà ãÿáóë åäèëÿí òÿëèìàòûí 1-úè
ìàääÿñèíäÿ äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿð ö÷ éåðÿ áþëöíöðäö:
1—Ùþêìäàðëàðûí éàíûíà ýþíäÿðèëÿí áþéöê åë÷èëÿð—ñÿôèðëÿð
(àìáàññàäîðñ) âÿ ïàïàíûí åë÷èñè îëàí ëåãàëàð âÿ íîíñëàð;
2—Ùþêìäàðëàðûí éàíûíà ýþíäÿðèëÿí îðòà åë÷èëÿð (åíâîéñ
åõòðàîðäèíàðé) âÿ äèýÿð íöìàéÿíäÿëÿð;
3—Õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðèíèí éàíûíà ýþíäÿðèëÿí ìöâÿããÿòè èøëÿð
âÿêèëëÿðè (ìÿñëÿùÿò÷èëÿð, úùàðýåñ ä`àôôàèðåñ).
Âéàíà òÿëèìàòûíûí 2-úè ìàääÿñèíäÿ áóíëàðäàí éàëíûç ñÿôèðëÿð,
ëåãàëàð âÿ íîíñëàðûí òÿìñèë ñÿëàùèééÿòèíÿ ñàùèá îëäóãëàðû
âóðüóëàíìàãäà èäè.
1818-úè èëäÿ êå÷èðèëÿí Àèõ-Ëà-Úùàïåëëå êîíôðàíñûíäà ãÿáóë
åäèëÿí ïðîòîêîëëà áó ö÷ äÿðÿúÿéÿ áèð äþðäöíúöñö äÿ ÿëàâÿ
åäèëìèøäèð. Ìóêèì åë÷èëÿð (äàèìè íöìàéÿíäÿëÿð) àäëàíäûðûëàí áó
äÿðÿúÿíèí éåðè îðòà åë÷èëÿðëÿ ìÿñëÿùÿò÷èëÿð àðàñûíäà èäè. Áó ùàëäà
äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿð äþðä äÿðÿúÿéÿ áþëöíöðäö:
— Áþéöê åë÷èëÿð, ëåãàëàð âÿ íîíñëàð;
— Îðòà åë÷èëÿð;
— Ìóêèì åë÷èëÿð âÿ éà äàèìè íöìàéÿíäÿëÿð (ìèíèñòåðñ
ðåñèäåíò);
— Ìöâÿããÿòè èøëÿð âÿêèëè (ìÿñëÿùÿò÷èëÿð).

Àèõ-Ëà-Úùàïåëëå êîíôðàíñûíäà ùÿì äÿ áèð þëêÿäÿ èøëÿéÿí âÿ

äÿðÿúÿ áàõûìûíäàí áÿðàáÿð ñÿâèééÿäÿ îëàí äèïëîìàòëàð àðàñûíäàêû
ñûðà âÿ þíúÿëèê ïðîáëåìè äÿ ùÿëë åäèëìèø îëäó. Áóíà ýþðÿ ÿñàñ
ïðèíñèï î þëêÿäÿ õèäìÿò êå÷ìÿ ìöääÿòèíèí ÷îõëóüó âÿ àçëûüû êèìè
ìöÿééÿí åäèëäè âÿ î ýöíÿ ãÿäÿð ãöââÿäÿ îëàí äþâëÿòèí íöôóç âÿ
éà áþéöê äþâëÿò îëìàñû êèìè ìÿñÿëÿëÿð åòèáàðëûëûüûíû èòèðäè. Áó
ùàëäà áèð êè÷èê äþâëÿòèí ñÿôèðè ïðîòîêîëäà áèð áàøãà áþéöê äþâëÿòèí
ñÿôèðèíäÿí þíäÿ éåð àëà áèëÿð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, 1961-úè èëäÿ Âéàíàäà ãÿáóë åäèëÿí
«Äèïëîìàòèê ìöíàñèÿáÿòëÿð âÿ èììóíèòåòëÿð» ìöãàâèëÿñèíäÿ
äèïëîìàòèê ìèññèéàëàðûí ñèíèô âÿ äÿðÿúÿëÿðè ìöçàêèðÿ åäèëìèø âÿ

511
1815-úè èë Âéàíà òÿëèìàòûíäà ãÿáóë åäèëÿí öúëö äÿðÿúÿëÿíäèðìÿ
áÿçè êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿðëÿ åéíè èëÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð:
1) Äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí éàíûíà ýþíäÿðèëÿí ñÿôèðëÿð
(àìáàññîäîðñ) âÿ éà íîíñëàð âÿ áóíëàðëà åéíè ñÿâèééÿäÿ îëàí
äèýÿð ìèññèéà ðÿùáÿðëÿðè äÿðúÿëÿðè;
2) Äþëÿò áàø÷ûëàðûíûí éàíûíà ýþíäÿðèëÿí îðòà åë÷èëÿð âÿ
åòåðíîíñëàð äÿðÿúÿñè;
3) Õàðèúè èøëÿð íàçèðëÿðè éàíûíà ýþíäÿðèëÿí ìöâÿããÿòè èøëÿð
âÿêèëè (ìÿñëÿùÿò÷èëÿð— úùàðýåñ ä`àôôàèðåñ).

Äèããÿò åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áèð ìÿãàì áó áèëäèðèëÿíëÿðèí

ùàìûñûíûí éàëíûç ìèññèéà ðÿùáÿðëÿðèíèí äÿðÿúÿëÿðè îëìàñûäûð.
Áóíëàðäàí Ïàïàíûí íöìàéÿíäÿëÿðè îëàí ëåãà âÿ íîíñëàðäàí ëåãàëàð
äàèìè åë÷è êèìè âÿçèôÿëÿíäèðèëÿí íîíñëàðûí ÿñêèíÿ îëàðàã,
öìóìèééÿòëÿ, áèð êàðäèíàë îëàí âÿ ïàïà òÿðÿôèíäÿí õöñóñè òàïøûðûã
ö÷öí âÿçèôÿ àëàí ìöâÿããÿòè äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðäèð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí, áèð âàõòëàð éàëíûç áþéöê äþâëÿòëÿð ñÿôèð ýþíäÿðÿ áèëäèéè
ùàëäà àðòûã êè÷èê äþâëÿòëÿðèí áåëÿ äèýÿð þëêÿëÿðäÿ ñÿôèðëÿ òÿìñèë
åäèëìÿéÿ öñòöíëöê âåðìÿëÿðè ùÿì îðòà ñÿôèðëèê èíñòèòóòóíóí ýåò-
ýåäÿ àðàäàí ãàëõìàñûíà, ùÿì äÿ ñÿôèðëÿðèí êþùíÿ íöôóç âÿ
ÿùÿìèééÿòëÿðèíè èòèðìÿëÿðèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìÿñëÿùÿò÷èëÿðÿ
(ñùàðýåñ â àôôàèðåñ) ýÿëèíúÿ, îíëàð äèýÿð þëêÿíèí õàðèúè èøëÿð
íàçèðëèéèíÿ ýþíäÿðèëèð âÿ þç àðàëàðûíäà èêè éåðÿ áþëöíöð. Áóíëàðäàí
áèðè õöñóñè òàïøûðûãëà ýþíäÿðèëÿíëÿð (úùàðýå ôä ùîú), äèýÿð èñÿ
ñÿôèðëÿðèí îëìàäûüû ùàëäà îíó ÿâÿç åäÿí ìöâÿããÿòè âÿçèôÿ
àëàíëàðäûð (úùàðýå àä èíòåðèì). Öìóìèééÿòëÿ, áó âÿçèôÿéÿ ìöøàâèð
âÿ éà áàø êàòèá ñÿâèééÿñèíäÿ îëàí øÿõñëÿð òÿéèí îëóíóð âÿ îíëàð
ñÿôèðëÿðèí ôÿàëèééÿò ìöääÿòèíèí áàøà ÷àòìàñû âÿ éåðèíÿ éåíè øÿõñèí
òÿéèí îëóíìàñûíà ãÿäÿð âÿ éà áó âÿçèôÿíèí ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáëÿ
ìöâÿããÿòè îëàðàã áîø ãàëìàñû ùàëûíäà ñÿôèðëèêäÿêè äèïëîìàòèê
êîðïóñóí ðÿùáÿðè ñÿâèééÿñèíäÿäèðëÿð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ, ñèéàñè
òÿëÿáàò èêè éöêñÿê ñÿâèééÿëè äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿíèí äÿ
äèïëîìàòèéà èíñòèòóòóíóí òÿðêèáèíäÿ éåð àëìàñûíû çÿðóðè åäèð.
Áóíëàðäàí áèðè ùÿëÿ ñÿôèðëèê âÿ éà íöìàéÿíäÿëèéèí à÷ûëìàäûüû,
ëàêèí äèïëîìàòèê ÿëàãÿ éàðàäûëìàñû íèééÿòè ãàðøûéà ãîéóëäóüó

512
ùàëëàðäà ñÿôèð âÿ éà íöìàéÿíäÿ ñÿâèééÿñèíäÿ ìöâÿããÿòè îëàðàã
âÿçèôÿëÿíäèðèëÿí øÿõñëÿðäèð. Äèýÿðè èñÿ ñÿôèðèí ìöøàâèðè àäëàíäûðûëàí
âÿ ñÿôèðèí èøèíè éöíýöëëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ìöùöì ïàéòàõòëàðà
òÿéèí åäèëÿí íöìàéÿíäÿëÿðäèð. Áóíëàðûí õàðèúèíäÿ ÁÌÒ êèìè
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà âÿçèôÿ àëàí âÿ éà õöñóñè òàïøûðûãëà ùÿð
ùàíñû áèð õàðèúè òàïøûðûã ö÷öí ýþíäÿðèëÿí øÿõñëÿðèí äÿ «ñÿôèð»
àäëàíäûðûëìàñû ìöìêöíäöð.
Ìèññèéà ðÿùáÿðèíèí òàáåëåéèíäÿ îëàí âÿ ìèññèéàíûí òÿðêèáèíäÿ
âÿçèôÿ àëàí äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óëàðûí äÿðÿúÿëÿðèíèí Ìöãàâèëÿäÿ
ãåéä îäëóíìàñûíû Áåéíÿëõàëã Ùöãóã Êîìèññèéàñû âàúèá ùåñàá
åòìÿìèø, ùàçûðëàäûüû ëàéèùÿíèí èçàùûíäà áóíëàðà þòÿðè òîõóíìàãëà
êèôàéÿòëÿíìèøäèð. Êîìèññèéàéà ýþðÿ ìèññèéàäà ÷àëûøàí äèýÿð
äèïëîìàòèê ùåéÿòèí äÿðÿúÿëÿðè áó øÿêèëäÿäèð:
—ñÿôèð âÿ éà ñÿôèð ìöøàâèðè;
—ìöøàâèð;
—áàø êàòèá;
—èêèíúè êàòèá;
—ö÷öíúö êàòèá;
—àòòàøå.
Ýþðöíäöéö êèìè, äèïëîìàòèê òÿìñèë÷èëÿðèí êàòåãîðèéà âÿ
äÿðÿúÿëÿðè ìèññèéà ðÿùáÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ îëàíëàðûí êàòåãîðèéà âÿ
äÿðÿúÿëÿðèäèð. Òÿìñèë ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëàíëàð äà áóíëàðäûð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, äþâëÿòëÿð ýþíäÿðÿúÿêëÿðè ìèññèéà ðÿùáÿðèíèí ùÿð
ùàíñû äÿðÿúÿäÿí îëàúàüûíû àðàëàðûíäà ðàçûëàøäûðà áèëÿðëÿð. Ëàêèí
èíäèêè äþâðäÿ îðòàéà ÷ûõàí ìåéèë ÿñàñÿí äþâëÿòëÿðèí þçëÿðèíè òÿìñèë
åòìÿê ö÷öí ñÿôèð òÿéèí åòìÿëÿðè èñòèãàìÿòèíäÿäèð.
Áóíà áàõìàéàðàã, äèïëîìàòèê êîðïóñóí äèýÿð öçâëÿðèíèí
ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ äÿ ãûñàúà òîõóíìàüà åùòèéàú âàð. Ñÿôèðäÿí éà äà
äàèìè íöìàéÿíäÿäÿí ñîíðà ýÿëÿí äèïëîìàòèê òÿìñèë÷è ìöøàâèðäèð.
Îíëàð ÿñàñÿí ñÿôèð ìöøàâèðè êèìè âÿçèôÿ éåðèíÿ éåòèðèðëÿð âÿ ñÿôèðèí
èø áàøûíäà îëìàäûüû âàõòëàðäà äà éóõàðûäà ãåéä îëóíäóüó êèìè
ñÿôèðè ìöâÿããÿòè îëàðàã ÿâÿç åäÿí çàìàí ìöâÿããÿòè èøëÿð âÿêèëè —
ìÿñëÿùÿò÷èëÿð (úùàðýåñ ä àôôàèðåñ) êèìè áÿùñ îëóíóð. Êàòèáëÿðÿ
ýÿëèíúÿ, îíëàð áàø êàòèá, èêèíúè êàòèá, ö÷öíúö êàòèá êèìè õèäìÿò,
äÿðÿúÿ âÿ éàø êèìè êðèòåðèéàëàðà ýþðÿ ñûðàëàíûðëàð. Áóíëàðäàí áàø

513
êàòèá, åéíè çàìàíäà ñÿôèð âÿ äàèìè íöìàéÿíäÿíèí îëìàäûüû âàõò
(ñÿôèðëèêäÿ ìöøàâèð éîõäóðñà) ìöâÿããÿòè èøëÿð âÿêèëè àäû èëÿ îíóí
éåðèíÿ äèïëîìàòèê êîðïóñà ðÿùáÿðëèê åäÿ áèëÿð. Îíëàðäàí àøàüû
ñÿâèééÿäÿ èñÿ àòòàøåëÿð ýÿëèð. Àòòàøåëÿð äèïëîìàò ïåøÿñèíÿ èëê òÿéèí
îëóíàí øÿõñëÿðäèð. Îíëàð äèïëîìàòèê ùåéÿòèí ÿí àøàüû ñÿâèééÿñèíäÿ
éåð àëûð âÿ ñÿôèðëèê òÿðêèáèíäÿ âÿçèôÿ éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Ëàêèí
áóíëàðäàí ÿëàâÿ èíäèêè äþâðäÿ òèúàðÿò, êÿíä òÿñÿððöôàòû, ðàáèòÿ, åëì
âÿ ùÿðáè ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ äèïëîìàòèê êîðïóñà äàõèë îëìàéàí
àòòàøåëÿð äÿ òÿéèí åäèëèð. Îíëàð âÿçèôÿ àëäûãëàðû þëêÿëÿðäÿ þç
ñàùÿëÿðèíäÿ àç âÿ éà ÷îõ ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò åäÿ áèëÿí âÿ
÷àëûøäûãëàðû þëêÿëÿðäÿêè ùÿìêàðëàðû èëÿ éàõøû ìöíàñèáÿòëÿðè èíêèøàô
åòäèðÿðÿê áó ìÿñÿëÿëÿðäÿ þç þëêÿñè èëÿ äèýÿð þëêÿëÿð àðàñûíäàêû
ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿéÿ ÷àëûøàí øÿõñëÿðäèð.
Öìóìèéÿòëÿ, òèúàðÿò àòòàøåëÿðè òèúàðÿò íàçèðëèéèíÿ, êÿíä òÿñÿððöôàòû
àòòàøåëÿðè êÿíä òÿñÿððöôàòû íàçèðëèéèíÿ âÿ ùÿðáè àòòàøåëÿð ùÿðáè
ãóðóìëàðà òàáå îëìàãëà âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Ñÿôèðëÿð êèìè
áèðáàøà õàðèúè èøëÿð íàçèðëèéèíÿ òàáå îëìàéàí õöñóñè ìÿñÿëÿëÿð öçðÿ
òÿéèí åäèëÿí àòòàøåëÿð, õàðèúè èøëÿð íàçèðëèéèíÿ âÿçèôÿëÿðè èëÿ áàüëû
ìÿñÿëÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ìÿëóìàò âåðèð âÿ ýþðäöêëÿðè èøëÿð ùàããûíäà
ðàïîðò òÿãäèì åäèðëÿð.
Áóíóíëà éàíàøû, áèð þëêÿäÿ îëàí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí
ùàìûñû áèð éåðäÿ äèïëîìàòèéà äèëèíäÿ «úîðïñ äèïàëîìàòèãóå»
(äèïëîìàòèê êîðïóñ) àäëàíûð. ßñëèíäÿ äèïëîìàòèê êîðïóñà ìèññèéà
ðÿùáÿðëÿðè èëÿ éàíàøû ìöøàâèðëÿð, êàòèáëÿð, àòòàøåëÿð âÿ áÿçè
ùàëëàðäà êîíñóëëàð äà äàõèë åäèëèð. Áèð þëêÿäÿ ÿí ÷îõ ìöääÿò
ÿðçèíäÿ õèäìÿò êå÷ÿí ìèññèéà ðÿùáÿðèíÿ äîéåí (äåàí îô
äèïëîìàòèú úîðïñ) äåéèëèð âÿ äèïëîìàòèê ïðîòîêîëäà äèýÿð ìèññèéà
ðÿùáÿðëÿðèíäÿí þíäÿ éåð àëûð. Áó ìèññèéà ðÿùáÿðëÿðè àðàñûíäà Ðîìà
ïàïàñûíûí òÿìñèë÷èñè, éÿíè áèð íîíñ âàðñà, âÿçèôÿ ìöääÿòè âÿ éàøû
íÿçÿðÿ àëûíìàäàí äîéåí ùåñàá åäèëèð. Äîéåí áöòöí äèïëîìàòèê
êîðïóñ àäûíäàí ÷ûõûø åäèð âÿ þëêÿäÿ îëàí áöòöí äèïëîìàòèê
íöìàéÿíäÿëÿðè ìàðàãëàíäûðàí öìóìè ìÿñÿëÿëÿðäÿ ùþêóìÿòëÿ
äàíûøûãëàð àïàðûð.

514
 §8. Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí âÿçèôÿëÿðè

Äèïëîìàòûí ÿñàñ ôóíêñèéà âÿ ìÿãñÿäëÿðèíÿ àøàüûäàêûëàð

äàõèëäèð: éåðëÿøäèéè þëêÿäÿ þç äþâëÿòèíè òÿìñèë åòìÿê; éåðëÿøäèéè
þëêÿäÿ ìèëëè ìàðàãëàðû òÿìèí åòìÿê âÿ äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñè
êóðñóíó ùÿéàòà êå÷èðìÿê; éåðëÿøäèéè þëêÿäÿêè âÿçèééÿòëÿ áàüëû, áó
þëêÿ ÿðàçèñèíäÿêè äèýÿð õàðèúè äþâëÿò âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí
íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè, éåðëÿøäèéè äþâëÿòèí ðåýèîíäà
ôîðìàëàøìûø äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðè áàðÿäÿ èíôîðìàñèéà
òîïëàìàã; äþâëÿò îðãàíëàðû, ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí þç äþâëÿòëÿðè
âÿ éåðëÿøäèéè þëêÿíèí àíàëîæè îðãàíëàðû âÿ øÿõñëÿðè àðàñûíäà
ùÿðòÿðÿôëè ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàôûíà êþìÿêëèê ýþñòÿðìÿê.
Áó ôóíêñèéà âÿ ìÿãñÿäëÿðè ñÿôèðëèéèí ö÷ éåðÿ àéðûëàí ïåðñîíàëû
ùÿéàòà êå÷èðèð: äèïëîìàòèê, àäìèíèñòðàòèâ-òåõíèêè âÿ õèäìÿòè.
Äèïëîìàòèê ïåðñîíàë ñÿôèð âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøàíëàð, åë÷èëÿð,
ìöøàâèðëÿð, òèúàðÿò íöìàéÿíäÿëÿðè õöñóñè àòòàøå (ùÿðáè, ùÿðáè-
äÿíèç, ùÿðáè-ùàâà), áèðèíúè, èêèíúè, ö÷öíúö êàòèáëÿð, àòòàøå. Áÿçè
èñòèñíàëàð îëìàãëà îíëàðûí ùàìûñû ïåøÿêàðëàð, õöñóñè ðöòáÿéÿ ìàëèê
äèïëîìàòëàðäûð.
Ñÿôèðëèê äÿ äàõèë îëìàãëà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèéèí ôÿàëèééÿòè,
ÿìÿêäàøëàðûí ôÿàëèééÿòè 1961-úè èë äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð ùàããûíäà
Âéàíà Êîíâåíñèéàñûíà óéüóí ðåãëàìåíòëÿøäèðèëèð. Ìþâúóä
êîíâåíñèéà èëê þíúÿ äèïëîìàòëàðûí èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè èììóíèòåò âÿ
èìòèéàçëàðû ìöÿééÿí åäèð.
Þëêÿ õàðèúèíäÿ þëêÿñèíèí õåéðèíÿ ýþðöøëÿð âÿ äàíûøûãëàð êå÷èð-
ìÿê âÿ ìÿëóìàò òîïëàìàã äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí ÿí ãÿäèì
âÿ ÿí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðèäèð. Áóíóíëà éàíàøû, äèïëîìàòëàðûí áàøãà
âÿçèôÿëÿðè äÿ âàð. 1961-úè èë Âéàíà ìöãàâèëÿñèíèí 3-úö ìàääÿñèí-
äÿ äèïëîìàòèê ìèññèéà âÿçèôÿëÿðè àøàüûäàêû êèìèäèð: 1) òÿìñèë
åòìÿê; 2) âÿòÿíäàøëàðûí ùöãóã âÿ ìÿíàôåëÿðèíè ãîðóìàã; 3) äàíû-
øûãëàð àïàðìàã; 4) ìÿëóìàò òîïëàìàã.

1. Òÿìñèë÷èëèê âÿçèôÿëÿðè

515
 Äèïëîìàòèê ìèññèéà ðÿùáÿðè éåðëÿøäèéè þëêÿäÿ þç þëêÿñèíèí
äþâëÿò áàø÷ûñûíû òÿìñèë åäèð. Ëàêèí áóðàäà äþâëÿò áàø÷ûñûíûí
øÿõñèééÿòè äåéèë, äþâëÿòèí þçö ÿñàñ ýþòöðöëöð. Áó õÿòò ñèéàñÿòëÿ
áàüëû îëóá-îëìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí ñàùÿëÿðäÿ
éöðöäöëìÿëèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèéàñè, ìÿäÿíè, èãòèñàäè âÿ ñîñèàë
ìþâçóäà îëàí áöòöí àêñèéà âÿ òÿäáèðëÿðäÿ èøòèðàê åäèð. Éåðëÿøäèéè
þëêÿëÿðäÿ áó úöð òÿäáèðëÿð òÿøêèë åäÿ áèëèð. Ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿðëÿ
òÿøêèë åäèëÿí òÿäáèðëÿðäÿ þëêÿñè àäûíäàí èøòèðàê åäèð. Þëêÿñè
àäûíäàí áó úöð òÿäáèðëÿð òÿøêèë åäèð. Þëêÿñèíèí ÿëàìÿòäàð
ýöíëÿðèíäÿ äèýÿð þëêÿëÿðèí áàø ñàüëûüû âÿ òÿáðèêëÿðèíè ãÿáóë åäèð âÿ
éåðëÿøäèéè þëêÿíèí ÿëàìÿòäàð ýöíëÿðèíäÿ þç þëêÿñè àäûíäàí áàø
ñàüëûüû âÿ òÿáðèêëÿðèíè òÿãäèì åäèð.
Òÿìñèëëÿ áàüëû áàøãà áèð ìÿñÿëÿ äÿ áèð äþâëÿòèí áàøãà áèð
äþâëÿòèí âàñèòÿñèëÿ òÿìñèë îëóíóá, îëóíìàìàñûäûð. Áàøãà ñþçëÿ, áèð
äþâëÿò áèðäÿí ÷îõ äþâëÿòè òÿìñèë åòìÿê ö÷öí òÿê áèð äèïëîìàòèê
ìèññèéà òÿéèí åäÿ áèëÿðìè âÿ éà áèðäÿí ÷îõ äþâëÿòè áèð äèïëîìàòèê
ìèññèéà òÿìñèë åäÿ áèëÿðìè? Áó ñóàëëàðûí úàâàáû Âéàíà
ìöãàâèëÿñèíèí 5 âÿ 6-úû ìàääÿëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Ìöãàâèëÿíèí 5-úè ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, ýþíäÿðÿí äþâëÿò
ýþíäÿðèëÿí äþâëÿòëÿðÿ ðÿñìÿí áèëäèðäèêäÿí ñîíðà âÿ ýþíäÿðèëÿí
äþâëÿòëÿðäÿí áèðè áóíà à÷ûã åòèðàç åòìÿäèéè òÿãäèðäÿ áèð íå÷ÿ
äþâëÿò öçðÿ áèð ìèññèéà ðÿùáÿðè ýþíäÿðÿ áèëÿð.
6-úû ìàääÿéÿ ýþðÿ èñÿ ýþíäÿðèëÿí äþâëÿòèí åòèðàç åòìÿìÿñè
øÿðòè èëÿ áèð íå÷ÿ äþâëÿòèí åéíè øÿõñè ìèññèéà ðÿùáÿðè êèìè åéíè
äþâëÿòÿ ýþíäÿðìÿñè ìöìêöíäöð.

2. Âÿòÿíäàøëàðûí ùöãóã âÿ ìÿíàôåëÿðèíè ãîðóìàã

Äèïëîìàòèê ìèññèéàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè þëêÿäÿêè

âÿòÿíäàøëàðûíû ãîðóìàã òàïøûðûüû àëûðëàð. Õàðèúè äþâëÿòäÿ ùöãóãëàðû
òàïäàëàíàí âÿ éà ÿäàëÿòñèçëèêëÿ öçëÿøÿí øÿõñ þç äþâëÿòèíèí áó
þëêÿäÿ éåðÿëÿøÿí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿñèíäÿí þçöíöí âÿ
ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñûíû òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Áóíóíëà éàíàøû,
äèïëîìàòèê ìèññèéàíûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè þëêÿäÿ éåðÿëÿøÿí
âÿòÿíäàøëàðûíûí ñàüëàìëûüû âÿ ìöëêè òÿùëöêÿñèçëèéèíè ãîðóìàã

516
âÿçèôÿëÿðè âàð. Õöñóñèëÿ ñîñèàë õàîñ âÿ éà òÿáèè ôÿëàêÿò ùàëëàðûíäà
áó þëêÿäÿêè äèïëîìàòèê ìèññèéàëàðûí þùäÿñèíÿ ìöùöì âÿçèôÿëÿð
äöøöð.

3. Äàíûøûãëàð àïàðìàã

Àðòûã èíäèêè äþâðäÿ êëàññèê äèïëîìàòèéà ÿùÿìèééÿòèíè õåéëè

äÿðÿúÿäÿ èòèðèð, äþâëÿò âÿ éà ùþêóìÿò áàø÷ûëàðû àðàñûíäà áèðáàøà
äèïëîìàòèéà èñòèãàìÿòèíäÿ áþéöê èíêèøàô ýåäèð. Éóõàðûäà äà ãåéä
îëóíäóüó êèìè, ÿí ìöùöì áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿð êëàññèê
äèïëîìàòèéà ìåòîäëàðû õàðèúèíäÿ ìöçàêèðÿ åäèëèð. Áó èíêèøàôäà
ïàðëàìåíòàð äèïëîìàòèéà àäëàíäûðûëàí âÿ áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðèí
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ìöçàêèðÿ îëóíìàñû ÿíÿíÿñèíèí
þçöíÿ éåð òàïìàñûíûí òÿñèðè áþéöê îëìóøäóð.
Áåëÿ îëäóãäà äèïëîìàòèê ìèññèéàëàðûí ìöùöì âÿçèôÿëÿðèíäÿí
áèðè îëàí äàíûøûãëàð àïàðìàã êèìè ôÿàëèééÿò íþâöíöí ÿùàòÿñè
äàðàëìûø îëóð. Áóíóíëà éàíàøû, éåíÿ äÿ äèïëîìàòèê òÿìñèë÷è þç
äþâëÿòè èëÿ ýþíäÿðèëäèéè äþâëÿò àðàñûíäà äàèìè ÿëàãÿ îðãàíû êèìè
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Èêè þëêÿ àðàñûíäà èøëÿðèí àïàðûëìàñû, ÿëàãÿëÿðèí
ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè, ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëë îëóíìàñû ö÷öí
éåðëÿøäèéè þëêÿíèí õàðèúè èøëÿð íàçèðëèéèíäÿ ýþðöøëÿð êå÷èðèð. Þç
ùþêóìÿòèíèí ýþíäÿðäèéè íîòàëàðû éåðëÿøäèéè þëêÿíèí õàðèúè èøëÿð
íàçèðëèéèíÿ âÿ áó þëêÿíèí íîòàëàðûíû þç þëêÿñèíèí ùþêóìÿòèíÿ
÷àòäûðûð.

4. Ìÿëóìàò òîïëàìàã

Ðàáèòÿ âÿ êîììóíèêàñèéà òåõíîëîýèéàñûíäàêû èíêèøàôà ýþðÿ

äèïëîìàòèê ìèññèéàëàðûí ìÿëóìàò òîïëàìàã âÿçèôÿñèíèí áþéöê
ùÿúìäÿ ÿââÿëêè ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿñè èëÿ éàíàøû, ùÿëÿ äÿ þíÿìëè
îëäóüóíó ñþéëÿìÿê îëàð. Õàðèúè þëêÿëÿðäÿêè äèïëîìàòèê
íöìàéÿíäÿëèêëÿð éåðëÿøäèêëÿðè þëêÿëÿðäÿêè ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ
òåõíèêè éåíèëèêëÿðè áþéöê äèããÿòëÿ èçëÿéèðëÿð. Èêè þëêÿ àðàñûíäàêû
ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿñèðåòìÿ åùòèìàëû îëàí ùàäèñÿëÿðèí ýåäèøèíè
ìöøàùèäÿ åäèðëÿð. Áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû áöòöí ìÿëóìàòëàðû âÿ

517
ýÿëÿúÿêëÿ áàüëû ïðîãíîçëàðû áèð ðàïîðò ùàëûíäà ùþêóìÿòëÿðèíÿ
òÿãäèì åäèðëÿð.
Ëàêèí äèïëîìàòëàð ìÿëóìàò òîïëàìàã èøèíè ãàíóíè éîëëàðäàí
èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ýþðìÿëèäèðëÿð. Áó éîëëàðäàí êÿíàðà ÷ûõìà âÿ
úàñóñëóã ôÿàëèééÿòè àïàðìà ùàëëàðûíäà ýþíäÿðèëäèêëÿðè þëêÿ
òÿðÿôèíäÿí ïåðñîíà íîí ãðàòà ùåñàá îëóíàðàã ýåðè ÷àüûðûëìàëàðû
òÿëÿá åäèëèð âÿ òÿìñèë÷èëèê âÿçèôÿëÿðè áàøà ÷àòäûðûëûð.
Ñàäàëàíàí áó âÿçèôÿëÿð õàðèúèíäÿ äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿð
ýþíäÿðÿí þëêÿ èëÿ ýþíäÿðèëÿí þëêÿ àðàñûíäàêû èãòèñàäè, ìÿäÿíè âÿ
åëìè ÿëàãÿëÿðè èíêèøàô åòäèðìÿéÿ âÿ äîñòëóã ÿëàãÿëÿðèíè èíêèøàô
åòäèðèëìÿñè âÿ äîñòëóã ÿëàãÿëÿðèíèí äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíè
òÿìèí åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. ßýÿð äèïëîìàòèê ìèññèéàíûí þç þëêÿñè
îíóí éåðëÿøäèéè þëêÿäÿ êîíñóëëóã à÷ìàìûøäûðñà, ìèññèéàíûí
êîíñóëëóã âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿúÿéè äÿ ãåéä îëóíìóøäóð.

§9. Äèïëîìàòèê èìòèéàçëàð

Äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óëàðà âÿçèôÿëÿðèíè ëàçûìè øÿêèëäÿ éåðèíÿ

éåòèðìÿëÿðè ö÷öí áåéíÿëõàëã ùöãóãäà áÿçè èìòèéàçëàð âåðèëèá.
Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿð âÿ äèïëîìàòèê ñòàòóñà ìàëèê ìèññèéàäà
âÿçèôÿ àëàí äèýÿð äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óëàðûí èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè
èìòèéàçëàðû — òîõóíóëìàçëûãëàð âÿ èììóíèòåòëÿð îëìàãëà èêè
ùèññÿéÿ áþëìÿê ìöìêöíäöð. Äèïëîìàòèê òÿìñèë÷èëÿðèí ìàëèê
îëäóüó òîõóíóëìàçëûãëàðûí áàøûíäà øÿõñèééÿòèí òîõóíóëìàçëûüû,
ìöëêöí (áèíàíûí) òîõóíóëìàçëûüû, èíôîðìàñèéà òîõóíóëìàçëûüû âÿ
àðõèâ òîõóíóëìàçëûüû ýÿëèð. Áóíëàðûí õàðèúèíäÿ äèïëîìàòëàðûí
ìÿíçèë òîõóíóëìàçëûãëàðû âÿ ñÿéàùÿò (ñÿôÿð) àçàäëûãëàðû âàð.
Èììóíèòåòëÿðè èñÿ ìöùàêèìÿ èììóíèòåòè, âåðýè èììóíèòåòè âÿ
ýþìðöê èììóíèòåòè îëìàãëà ö÷ ÿñàñ ùèññÿéÿ àéûðìàã îëàð.

1. Äèïëîìàòèê òîõóíóëìàçëûãëàð

1961-úè èë Âéàíà ìöãàâèëÿñèíèí 29-úó ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ

òóòóëäóüó êèìè, äèïëîìàòèê èìòèéàçëàðäàí øÿõñèééÿò òîõóíóëìàç-
ëûüû, äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óëàðûí âÿçèôÿ àëäûüû õàðèúè þëêÿäÿ ùå÷ áèð
518
ñÿáÿá âÿ èääèà èëÿ ñàõëàíìàéàúàüû âÿ ùÿáñ îëóíìàéàúàüû
ìÿíàñûíà ýÿëèð. Äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óéà ãàðøû ùå÷ áèð çîð òÿòáèã
åäèëÿ áèëìÿç. Íöìàéÿíäÿíèí âÿçèôÿ àëäûüû äþâëÿò îíà ëàçûìè
ùþðìÿòè ýþñòÿðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ îëäóüó êèìè íöìàéÿíäÿíèí
øÿõñèééÿòèíÿ, àçàäëûüûíà, ãöðóð âÿ íöôóçóíà ãàðøû åäèëÿúÿê ùÿð úöð
ùöúóìóí ãàðøûñûíû àëìàüà äà áîðúëóäóð. Ùÿòòà èêè þëêÿ ìöùàðèáÿ
âÿçèééÿòèíäÿ îëñà áåëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèêëÿðè þëêÿ òÿðÿôèíäÿí
äèïëîìàòëàðûí ùÿð úöð òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí îëóíìàñû âàúèáäèð.
Àíúàã áÿçè ùàëëàðäà èñòèñíàëàð äà ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ìÿñÿëÿí,
äèïëîìàòèê ãóëëóã÷ó èøëÿäèéè þëêÿíèí àñàéèø âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ
çÿðÿð âåðèð âÿ éà úàñóñëóã ôÿàëèééÿòèíÿ ýèðèøèðñÿ, áó ùÿðÿêÿòëÿðè
äàéàíäûðìàã âÿ éà áó ôÿàëèééÿòèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí
íöìàéÿíäÿíè ùÿáñ åòìÿêäÿí áàøãà ÷àðÿ éîõäóðñà, íöìàéÿíäÿ
ìöâÿããÿòè ìöääÿòÿ éàõàëàíà âÿ ÿí ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ äÿ þëêÿ
õàðèúèíÿ ÷ûõàðûëà áèëÿð.
Ñÿôèðëèê áèíàëàðûíûí òîõóíóëìàçëûüû Âéàíà ìöãàâèëÿñèíèí 22-úè
ìàääÿñèíäÿ ãåéä îëóíóð. Áó, ñÿôèðëèê áèíàñûíà ìèññèéà ðÿùáÿðèíèí
èúàçÿñè îëìàäàí î þëêÿíèí äþâëÿò ãóëëóã÷óëàðûíûí äàõèë
îëìàìàëàðû, ìèññèéà áèíàëàðûíûí ÿëÿ êå÷èðèëìÿìÿñè âÿ çÿðÿð
âóðóëìàìàñû, ìèññèéàíûí ôÿàëèééÿòèíÿ ìàíå÷èëèê òþðÿäèëìÿìÿñè âÿ
øÿðÿôè èëÿ îéíàíûëìàìàñû ö÷öí ëàçûìè òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè,
ìèññèéà áèíàñûíûí ÿøéàëàðûíûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ ãàðøû
àõòàðûø àïàðìàìà, èúòèìàè ãàéäàëàð òÿòáèã åòìÿìÿ âÿ úÿðèìÿ
òÿäáèðèíÿ ìÿðóç ãàëìàìàñû ìÿíàñûíà ýÿëèð. Áó òÿäáèð áåéíÿëõàëã
ùöãóãäà ñÿôèðëèê áèíàëàðûíûí éåðëÿøäèéè ÿðàçèíèí ùÿìèí þëêÿíèí
ÿðàçèñè ùåñàá îëóíìàñûíäàí, áàøãà ñþçëÿ, ñÿôèðëèê áèíàëàðûíûí âÿ
îíó ÿùàòÿ åäÿí áàüûí ñÿôèðëèéèí ìÿíñóá îëäóüó þëêÿíèí
ìöëêèééÿòè ñàéûëìàñûíäàí ãàéíàãëàíûð.
Áóíóíëà éàíàøû, ñÿôèðëèê áèíàëàðûíûí úèíàéÿòêàðëàðûí ñûüûíàúàüûíà
÷åâðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿê îëìàç. Ëàêèí ñèéàñè ôÿàëèééÿòÿ ýþðÿ
òÿãèá åäèëÿíëÿðèí áÿçè ùàëëàðäà ñÿôèðëèê áèíàëàðûíà ñûüûíìàëàðûíà
èúàçÿ âåðèëèð. Ñèéàñè ñûüûíàúàã âÿ éà äèïëîìàòèê ñûüûíàúàã êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí âÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ìöõòÿëèô ìöáàùèñÿëÿðÿ
ñÿáÿá îëàí áó ñûüûíàúàã òÿëÿá åòìÿ éàëíûç øÿõñè òÿùëöêÿñèçëèéèí
òÿùëöêÿäÿ îëäóüó ùàëëàðäà ìöìêöí ñàéûëà áèëÿð. Áó ìÿñÿëÿ èëÿ

519
áàüëû, äþâëÿòëÿð àðàñûíäà èêèòÿðÿôëè áèð ìöãàâèëÿ âÿ éà áåéíÿëõàëã
ìöãàâèëÿ éîõäóð. Ëàêèí Áåéíÿëõàëã Ùöãóã Ìÿùêÿìÿñèíèí
ìöõòÿëèô ùàäèñÿëÿðëÿ áàüëû ãÿðàðû éóõàðûäà ñþéëÿíÿí ôèêðè òÿñäèã
åäÿúÿê êåéôèééÿòäÿäèð.
Ðàáèòÿ òîõóíóëìàçëûüûíà ýÿëèíúÿ, äèïëîìàòèê ìèññèéàíûí
éåðëÿøäèéè äþâëÿò, ìèññèéàíûí ôÿàëèééÿòèíè áöòöí íþâ èíôîðìàñèéà
âÿ éàçûøìà âàñèòÿëÿðè èëÿ òÿìèí åòìÿê âÿ áóíëàðû ìöùàôèçÿ åòìÿê
ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. 1961-úè èë Âéàíà ìöãàâèëÿñèíèí 27-úè
ìàääÿñèíäÿ áó ìÿñÿëÿ ýåíøè øÿêèëäÿ èçàù åäèëìèøäèð.
Ìàääÿéÿ ýþðÿ äèïëîìàòèê ìèññèéà, þç ùþêóìÿòè èëÿ âÿ éà þç
þëêÿñèíèí äèýÿð þëêÿëÿðäÿêè äèïëîìàòèê ìèññéàëàðû âÿ êîíñóëëàðû èëÿ
ÿëàãÿ ñàõëàìàã ö÷öí äèïëîìàòèê êóðéåðëÿð, êîäëó âÿ éà øèôðÿëè
ìåñàæëàð äà äàõèë îëìàãëà ìöâàôèã ùåñàá åòäèéè áöòöí èíôîðìàñèéà
âàñèòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð. Äèïëîìàòèê ìèññèéàíûí éåðëÿøäèéè
þëêÿ áóíà òîõóíìàìàãëà éàíàøû, áóíó àñàíëàøäûðìàã
ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð.
Áóíóíëà éàíàøû, Âéàíà ìöãàâèëÿñè áó ìÿñÿëÿíè äàùà ýåíèø èçàù
åòìèøäèð. Áó ìöãàâèëÿíèí 30-úó ìàääÿñè äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óëàðûí
õöñóñè ìÿíçèëëÿðèíèí ìèññèéà áèíàëàðû èëÿ åéíè òîõóíóëìàçëûã
ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ åäÿúÿéèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ
äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óíóí õöñóñè èãàìÿòýàùûíäà àõòàðûø àïàðûëà
áèëìÿç, åâëÿðÿ èúàçÿñèç âÿ ðàçûëûã îëìàäàí äàõèë îëìàã ìöìêöí
äåéèë. Àíúàã áó åâëÿð ñèéàñè ñûüûíúàã êèìè èñòèôàäÿ îëóíà áèëìÿç.
Ùàðàäà îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí
àðõèâ âÿ äèýÿð ñÿíÿäëÿðèíÿ òîõóíìàã îëìàç. Áóíëàðûí à÷ûëìàñû âÿ
àõòàðûëìàñû ãàäàüàíäûð. Ñîí îëàðàã äèïëîìàòèê ìèññèéàíûí
éåðëÿøäèéè äþâëÿò, ìèññèéà öçâëÿðèíèí ñÿôÿð àçàäëûüûíû òÿìèí åòìÿéè
äÿ þùäÿñèíÿ ýþòöðöð.

2. Äèïëîìàòèê èììóíèòåòëÿð

Èììóíèòåòëÿð — áó íöìàéÿíäÿëèê âÿ îíóí ÿìÿêäàøëàðûíûí

éåðëÿøäèéè þëêÿ òÿðÿôèíäÿí ùèìàéÿ åäèëìÿñè âÿ ìÿúáóðè ùÿðÿêÿò-
ëÿðÿ ìÿðóç ãîéóëìàìàñûäûð. Èììóíèòåòëÿðèí âÿ èìòèéàçëàðûí ùÿúìè
âÿ õàðàêòåðè Âéàíà Êîíâåíñèéàñûíäà (1961) ìöÿééÿí åäèëèá âÿ

520
äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿð ö÷öí áó øÿêèëäÿäèð: íöìàéÿíäÿëèéèí
éåðëÿøäèéè ìÿêàíûí òîõóíóëìàçëûüûíà, ÿìëàê âÿ þçöùÿðÿêÿòåäÿí
âàñèòÿëÿðèí èììóíèòåòëèëèéèíÿ (éîõëàìà, ìöñàäèðÿ åäèëìÿ, ùÿáñ âÿ
èúðà ùÿðÿêÿòëÿðè); áöòöí äþâëÿò ðöñóì, éûüûì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí àçàä
åäèëìÿ; íöìàéÿíäÿëèéèí àðõèâ âÿ ñÿíÿäëÿðèíèí ùÿìèøÿ âÿ ùàðàäà
îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã òîõóíóëìàçëûüûíà; þç ìÿðêÿçè èëÿ
ñÿðáÿñò ÿëàãÿ ñàõëàìàã ùöãóãóíà ìàëèê îëìàñû. Äèïëîìàòèê ïî÷ò
ùöãóãó — äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿ ìÿðêÿçè õàðèúè ÿëàãÿ
îðãàíëàðû àðàñûíäà éàçûøìàëàðûí à÷ûëìàéà âÿ ñàõëàíìàéà ìÿðóç
ãàëà áèëìÿìÿñè ùöãóãóäóð. Äèïëîìàòèê êóðéåðëÿð (õàðèúè ñèéàñÿò
èäàðÿñèíèí äèïëîìàòèê ïî÷òóíó ìöøàéèÿò åäÿí âÿ ÷àòäûðàí
ÿìÿêäàøû) òîõóíóëìàçäûð âÿ éåðëÿøäèéè äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí õöñóñè
ìöäàôèÿéÿ åùòèéàúû âàð.
Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèéèí ÿìÿêäàøëàðû ö÷öí àøàüûäàêû øÿõñè
èììóíèòåòëÿð âÿ èìòèéàçëàð ìþâúóääóð: øÿõñèééÿòèí âÿ ìÿíçèëèí
òîõóíóëìàçëûüû; éåðëÿøäèéè þëêÿíèí úèíàéÿò éóðèñäèêñèéàñûíäàí òàì
èììóíèòåò; íÿçàðÿò÷è èììóíèòåò; ýþìðöê èìòèéàçëàðû; øÿõñè ñó÷äàí
àçàä åäèëìÿñè èìòèéàçû. Ëàêèí áóðàäà ö÷ èñòèñíàéà éîë âåðèëèð:
äèïëîìàò âÿ îíóí àèëÿñèíÿ àèä äàøûíìàç ÿìëàêëà áàüëû èääèà
ãàëäûðà áèëÿð; âàðèñëèêëÿ áàüëû áó øÿõñëÿð âàðèñ ãèñìèíäÿ ÷ûõûø åäÿ,
ùàáåëÿ øÿõñè ìÿãñÿäëÿ ìÿøüóë îëîäóüó ïåøÿ âÿ êîììåðñèéà
ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ èääèà ãàëäûðà áèëÿð. Àäìèíèñòðàòèâ-òåõíèêè
ïåðñîíàë ö÷öí äèïëîìàòèê íöìàéÿíÿäÿëèêëÿðäÿí àç ùÿúìäÿ
èììóíèòåò âÿ èìòèéàç, õèäìÿòè ïåðñîíàë ö÷öí èñÿ îíäàí äà àç
èìòèéàç íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðÿ âåðèëÿí èììóíèòåòëÿðè éóõàðûäà äà
ãåéä îëóíäóüó êèìè ìöùàêèìÿ, âåðýè âÿ ýþìðöê èììóíèòåòè
îëìàãëà ö÷ ãðóïà áþëìÿê ìöìêöíäöð. Äèïëîìàòèê
íöìàéÿíäÿëÿðÿ âåðèëÿí ÿí ìöùöì èììóíèòåò ìöùàêèìÿ
èììóíèòåòèäèð. Áóíà ýþðÿ äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ úèíàéÿò èñòèíòàãû
âÿ òÿùãèãàò áàõûìûíäàí òàìàìèëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè þëêÿíèí
ìöùàêèìÿ ñÿëàùèééÿòèíèí ÿùàòÿñè õàðèúèíäÿ ãàëûð. Áóíóíëà éàíàøû,
íöìàéÿíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè þëêÿíèí ãàíóíëàðûíà ùþðìÿòëÿ
éàíàøìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ þçö ïåðñîíà íîí

521
ãðàòà åëàí åäèëÿúÿéè êèìè òþðÿòäèéè úèíàéÿòèí úÿçàñûíû þç äþâëÿòèíèí
ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ùþêìö èëÿ àëìàñû ëàçûì ýÿëÿ áèëÿð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèê-
ëÿðè þëêÿëÿðäÿ ùÿð íþâ âåðýè âÿ õÿðúëÿðäÿí àçàääûðëàð. Õöñóñèëÿ
äÿõëè îëìàéàí âåðýèëÿðè þäÿìèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, Âéàíà
ìöãàâèëÿñèíäÿ ãåéä îëóíäóüó êèìè (ìàääÿ 34) ìàë âÿ
õèäìÿòëÿðèí öñòöíäÿ îëàí ÿñàñ âåðýèëÿðè âÿ äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óíóí
íöìàéÿíäÿ ñòàòóñóíà äÿõëè îëìàéàí ùàëëàðäà ÿìëàê âÿ õèäìÿò
ñàùÿëÿðèíäÿ îðòàéà ÷ûõàí âåðýèëÿð þäÿíìÿëèäèð.
Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿð ýþìðöê, ðöñóìëàðû âÿ âåðýèëÿðäÿí
àçàä åäèëèáëÿð. Áó ìÿñÿëÿ äÿ Âéàíà ìöãàâèëÿñèíäÿ éåð àëìûøäûð
(ìàääÿ 36). Áóíà ýþðÿ äÿ äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óëàðûí þçëÿðè èëÿ
ýÿòèðÿúÿêëÿðè ÿøéàëàð äà ýþìðöê âåðýèëÿðèíäÿí àçàä åäèëèð.
Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèê âÿ îíëàðûí ÿìÿêäàøëàðû òÿêúÿ ãåéä
îëóíàí ùöãóãëàðäàí èñòèôàäÿ åòìèðëÿð, ùÿì äÿ éåðëÿøäèéè þëêÿéÿ
ìöíàñèáÿòäÿ ìöÿééÿí þùäÿëèêëÿð äàøûéûð. Íöìàéÿíäÿëèéèí
þùäÿëèêëÿðèíÿ äàõèëäèð: õèäìÿòè îòàãëàðûíû éàëíûç ðÿñìè ìÿãñÿäëÿð
ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿê, áöòöí ðÿñìè ÿëàãÿëÿðèí õàðèúè èøëÿð èäàðÿñè âÿ
äèýÿð èäàðÿëÿð âàñèòÿñè èëÿ àïàðûëìàñû. Íöìàéÿíäÿëèêëÿðèí
ÿìÿêäàøëàðû éåðëÿøäèêëÿðè þëêÿíèí ãàíóíëàðûíà ùþðìÿò
åòìÿëèäèðëÿð, äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàìàëû, øÿõñè ìÿãñÿäëÿðëÿ ïåøÿ
âÿ êîììåðñèéà ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëìàìàëûäûðëàð.

§10. Êîíñóëëóãëàð

Òàðèõè îðòà ÿñðëÿðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí êîíñóëëóã ïåøÿñè èëê

âàõòëàðäà òèúàðÿò âÿ íÿãëèééàò ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ÷ûõàí ìöáàùèñÿëÿðèí
àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ òÿøêèë åäèëìèøäè. Áóíóíëà éàíàøû,
Àâðîïàäà ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëÿðèíÿ ãÿäÿð äàèìè êîíñóëëóã ñèñòåìèíèí
òÿòáèãèíÿ áàøëàíìàñû ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëìàäû. Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ èëê
äàèìè êîíñóëëóüóí òÿòáèãè 1825-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿ òÿðÿôèíäÿí
áàøëàäûëäû. ÕÛÕ ÿñðèí ñîíóíäàí åòèáàðÿí Àâðîïàäà êîíñóëëóã âÿ
äèïëîìàòèê õèäìÿòëÿðèí áèðëÿøäèðèëìÿñè èñëàùàòû àïàðûëäû. Áó
ôÿàëèééÿòÿ 1924-úö èëäÿí ÀÁØ äà äàõèë îëóá. Ùàçûðäà äà âÿçèôÿ âÿ
úàâàáäåùëèêëÿðè âÿ áåéíÿëõàëã ùöãóã ãàðøûñûíäà éåðëÿøäèéè ìþâãå
522
ôÿðãëè îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áèð äèïëîìàòèê ãóëëóã÷ó êîíñóëëóã
âÿçèôÿñèíÿ òÿéèí îëóíà áèëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, äèïëîìàòèê
ãóðóìëàðëà áàüëû áèð ÷îõ ùöãóãè èñëàùàòëàð àïàðûëìàñûíà
áàõìàéàðàã, åéíè ìÿñÿëÿ êîíñóëëóã èíñòèòóòëàðûíà àèä îëìàéûá.
Ìÿñÿëÿí, òîõóíóëìàçëûã âÿ èììóíèòåòëÿð ìÿñÿëÿñè ÿñàñÿí
ÿëàãÿäàð þëêÿëÿð àðàñûíäà ðàçûëàøäûðûëàí èêèòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿðëÿ
òÿíçèìëÿíèð. Äîëàéûñû èëÿ äåñÿê, êîíñóëëóãëàðëà áàüëû èììóíèòåòëÿð
òåç-òåç ìöáàùèñÿ ìþâçóñó îëñà äà, äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óëàðûí
èììóíèòåòëÿðè äàùà äÿãèã ôîðìàéà ñàëûíìûøäûð. Èêè ãóðóìóí
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè þëêÿäÿ àéðûúà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ
à÷ûëìàäûüû ùàëëàðäà êîíñóëëàð äà äèïëîìàòèê ïàñïîðò ýÿçäèðìÿê âÿ
åéíè èììóíèòåòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëóðëàð.

1. Êîíñóëëóüóí éàðàäûëìàñû ìÿãñÿäè âÿ õöñóñèééÿòëÿðè

Êîíñóëëàð õàðèúè þëêÿëÿðèí øÿùÿð âÿ ëèìàíëàðûíäà òÿìñèë

åòäèêëÿðè äþâëÿòèí òèúàðÿò âÿ ùöãóãè ìÿíàôåëÿðèíè ãîðóìàã, èíêèøàô
åòäèðìÿê âÿ âÿòÿíäàøëàðûíû ùèìàéÿ åòìÿê âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ
éåòèðÿí ðÿñìè äþâëÿò ãóëëóã÷óñóäóð. Äèïëîìàòèê ãóëëóã÷óëàðûíû
ýþíäÿðÿí äþâëÿòëÿ ýþíäÿðèëÿí äþâëÿò àðàñûíäàêû ùÿð úöð
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ äþâëÿòëÿðèíè òÿìñèë åòìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã,
êîíñóëëàð äþâëÿòèí íöìàéÿíäÿñè ñàéûëñàëàð äà, òÿìñèë
ñÿëàùèééÿòëÿðè ìöÿééÿí ìÿñÿëÿëÿðëÿ âÿ ìöÿééÿí êîíñóëëóã
÷ÿð÷èâÿñè èëÿ ìÿùäóääóð.
Äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû êîíñóëëóã ÿëàãÿëÿðè ìöãàâèëÿ èëÿ éàðàäûëûð
âÿ òÿíçèìëÿíèð. Õàðèúè äþâëÿòèí ïàéòàõòûíà êîíñóë ýþíäÿðìÿéèí
ìöìêöíëöéö èëÿ éàíàøû, ùÿìèí äþâëÿòèí èãòèñàäè âÿ òèúàðÿò
úÿùÿòäÿí ÿùÿìèééÿòëè øÿùÿð âÿ ëèìàíëàðûíäà äà êîíñóëëóã à÷ûëìàñû
ìöìêöíäöð. Êîíñóëëóãëàðûí ùàíñû øÿùÿðëÿðäÿ à÷ûëàúàüû âÿ ùàíñû
ùþâçÿ äàõèëèíäÿ õèäìÿò ýþñòÿðÿúÿéè èêè äþâëÿò àðàñûíäà
ðàçûëàøäûðûëàí ìöãàâèëÿ èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Êîíñóëëàðûí ôÿàëèééÿò
ñàùÿñèíÿ äàõèë îëàí ÿðàçèéÿ «êîíñóëëóã ùþâçÿñè» äåéèëèð.
Äåìÿê îëàð êè, áöòöí äþâëÿòëÿðäÿ êîíñóëëóã âÿ êîíñóë õàðèúè
èøëÿð íàçèðëèéèíÿ òàáåäèð. Áóíóíëà éàíàøû, êîíñóëëàð äþâëÿòèí
áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿí ðÿñìè íöìàéÿíäÿ ùåñàá

523
åäèëìÿäêèëÿðè ö÷öí îíëàðûí ìöòëÿã èõòèñàñëû îëìàëàðû âÿ òÿéèí åäÿí
äþâëÿòèí âÿòÿíäàøëàðû îëìàëàðû ìÿúáóðèééÿòè éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ
êîíñóëëàð èõòèñàñëû êîíñóëëàð âÿ ôÿõðè (éà äà òàúèð êîíñóëëàð)
êîíñóëëàð îëìàãëà èêè éåðÿ áþëöíöð.
Áèðèíúèëÿð îíëàðû ýþíäÿðÿí äþâëÿòèí ðÿñìè ãóëëóã÷óëàðûäûð.
Îíëàðûí òÿéèíîëóíìàëàðû ùÿð äþâëÿòèí þç äþâëÿòèíèí
ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè ÿñàñëàðëà áàüëûäûð. Ìÿñÿëÿí, Òöðêèéÿ âÿ ÀÁØ
êèìè äèïëîìàòèê âÿ êîíñóëëóã õèäìÿòëÿðèíèí äÿãèã øÿêèëäÿ
àéðûëìàäûüû þëêÿëÿðäÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðëèéè èõòèñàñëû ãóëóã÷ó îëìàñû
áàõûìûíäàí õàðèúè äþâëÿòëÿðÿ äèïëîìàòèê âÿ êîíñóëëóã âÿçèôÿñèíÿ
ýþíäÿðèëÿíëÿð àðàñûíäà áèð ôÿðã ãîéìóð. Åéíè ìÿìóð áèð
äèïëîìàòèê ìèññèéàéà òÿéèí îëóíà áèëÿúÿéè êèìè, ùÿð ùàíñû
êîíñóëëóã õèäìÿòèíÿ äÿ ýþíäÿðèëÿ áèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ôÿõðè
êîíñóëëàð êîíñóëëóã âÿçèôÿñè áàõûìûíäàí õèäìÿòèíäÿ îëäóãëàðû
þëêÿíèí ðÿñìè äþâëÿò ãóëëóã÷óëàðû ñòàòóñóíäà äåéèëëÿð. Îíëàðà òÿéèí
åäÿí äþâëÿòèí âÿòÿíäàøû îëìàëàðû øÿðòè äÿ ãîéóëìàç. Áó ñÿáÿáëÿðÿ
ýþðÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäà èìçàëàíìûø êîíñóëëóã ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ
èõòèñàñëû êîíñóëëàðëà ôÿõðè êîíñóëëàðà åéíè èìòèéàçëàð âÿ
èììóíèòåòëÿð âåðèëÿ áèëìÿç.

2. Êîíñóëëàðûí òÿéèí åäèëìÿñè ïðîñåäóðëàðû

Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí òÿéèí îëóíìàñû ïðîñåäóðóíäà

îëäóüó êèìè êîíñóëëàð äà òÿéèí îëóíìàçäàí ãàáàã ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿúÿêëÿðè þëêÿíèí ðàçûëûüû ö÷öí åõåãóàòóð (èúàçÿ ñÿíÿäè) òÿëÿá
åäèëèð. Åõåãóàòóð âåðèëìÿñè äÿ àãðåìàí âåðèëìÿñè êèìè ïåðñîíà
ãðàòà, éÿíè ãÿáóëåäèëÿí øÿõñ ìÿíàñûíà ýÿëèð. Åõåãóàòóð êîíñóëóí
ýþíäÿðèëÿúÿéè þëêÿäÿêè ñÿôèð âàñèòÿñèëÿ î þëêÿíèí õàðèúè èøëÿð
íàçèðëèéèíäÿí òÿëÿá îëóíóð. Òÿéèíîëóíìà ïðîñåäóðóíäàêû ïðîñåñ
àøàüûäàêû øÿêèëäÿ ýåäèð.
Áèð äþâëÿò êîíñóë ýþíäÿðÿúÿéè þëêÿäÿêè äèïëîìàòèê
íöìàéÿíäÿñè âàñèòÿñèëÿ áó íèééÿòèíè î þëêÿíèí õàðèúè èøëÿð
íàçèðëèéèíÿ íîòà èëÿ ÷àòäûðûð âÿ òÿéèí åäÿúÿéè øÿõñÿ áèð òÿéèíåòìÿ
ñÿíÿäè (ëåòòåð äå ïðîâèñèîí) âåðèð. Åòèáàðíàìÿäÿ îëäóüó êèìè, áó
ìÿêòóáäà äà êîíñóëóí àäû, ùàðàéà òÿéèí îëóíäóüó âÿ äÿðÿúÿñè

524
ãåéä åäèëèð. Òÿéèí åäèëÿí êîíñóëóí âÿçèôÿéÿ áàøëàìàñû ö÷öí èñÿ
ýþíäÿðèëäèéè þëêÿíèí èúàçÿñèíèí à÷ûã ãåéä åäèëäèéè (1963-úö èë
Âéàíà ìöãàâèëÿñè, 12-úè ìàääÿ) åõåãóàòóð ëàçûìäûð. Áó ñÿíÿä
àëûíàí êèìè êîíñóë âÿçèôÿéÿ áàøëàéûð. Ýþíäÿðèëÿí äþâëÿò åõåãóàòóð
âåðìÿéÿ áèëÿúÿéè êèìè, ÿââÿëúÿäÿí âåðäèéè åõåãóàòóðó ñîíðàäàí
ýåðè àëà áèëÿð. 1963-úö èë Âéàíà ìöãàâèëÿñèíèí 12-úè ìàääÿñèíèí
2-úè áÿíäèíäÿ åõåãóàòóð âåðìÿê èñòÿìÿéÿí áèð äþâëÿòèí áó
àääûìûí ñÿáÿáëÿðèíè à÷ûãëàìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ îëìàäûüû ãåéä
îëóíóð. Éåíÿ ùÿìèí ìöãàâèëÿíèí 23-úö ìàääÿñè ýþíäÿðèëäèéè
äþâëÿòèí ùÿð ùàíñû áèð âàõòäà áèð êîíñóëó ãÿáóëåäèëìÿç øÿõñ
(ïåðñîíà íîí ãðàòà) åëàí åäÿ áèëÿúÿéè áàðÿäÿäèð. Áó ùàëäà,
ýþíäÿðÿí äþâëÿò êîíñóëó ýåðè ÷àüûðàúàã, éà äà êîíñóëëóã
âÿçèôÿñèíè äàéàíäûðàúàãäûð. ßêñ òÿãäèðäÿ ýþíäÿðèëäèéè äþâëÿò
åõåãóàòóðó ýåðè ýþòöðÿúÿê âÿ éà ÿëàãÿäàð øÿõñè êîíñóëëóã
ùåéÿòèíèí öçâö ùåñàá åòìÿéÿúÿê.

3. Êîíñóëëàðûí êàòåãîðèéà âÿ äÿðÿúÿëÿðè

Êîíñóëëàðûí êàòåãîðèéà âÿ äÿðÿúÿëÿðèíÿ ýÿëèíúÿ, áó ìÿñÿëÿ

ÿñàñÿí, èêèòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿðëÿ òÿíçèìëÿíèð. Êîíñóëëàðà òÿòáèã
îëóíàúàã ÿñàñ ïðèíñèï âÿ ãàéäàëàð äà ìöõòÿëèô êîíñóëëóã
ìöãàâèëÿëÿðèíèí öìóìè ìöääÿàëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Áó ìÿñÿëÿ èëÿ
áàüëû èñëàùàòëàðà òîõóíìàäàí þíúÿ êîíñóëëóã ùöãóãó ñàùÿñèíäÿêè
èíêèøàôà ãûñàúà íÿçÿð ñàëìàã éàõøû îëàð.
ÕÛÕ ÿñðäÿ äþâëÿòëÿð àðàñûíäà êîíñóëëóã ÿëàãÿëÿðèíèí äàùà ÷îõ
ýåíèøëÿíìÿñè áó ÿëàãÿëÿðëÿ áàüëû ãàéäàëàðûí êîäëàøäûðûëìàñû
úÿùäëÿðèíÿ ñÿáÿá îëñà äà, áóíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè î äþâðäÿ ôÿðäè
úÿùäëÿð îëàðàã ãàëìûøäûð. Áóíëàðëà éàíàøû, Áåéíÿëõàëã Ùöãóã
Èíñòèòóòó êîíñóëëàðûí ùöãóãè âÿçèééÿòëÿðèíè 1888-úè èë Ëîçàííà,
1891-úè èë Ùàìáóðã, 1892-úè èë Úåíåâðÿ âÿ 1896-úû èë Âåíåòñèéà
òîïëàíòûëàðûíäà ìöçàêèðÿ åòìèø âÿ ñîíóíúó òîïëàíòûäà
êîíñóëëóãëàðûí èìòèéàçëàðû èëÿ áàüëû 21 ìàääÿäÿí èáàðÿò
íèçàìíàìÿíè ãÿáóë åòìèøäèð. Áåéíÿëõàëã Ùöãóã Úÿìèééÿòèíèí
1926-úû èëäÿ Âéàíàäà êå÷èðèëÿí òîïëàíòûñûíäà âÿ 1928-úè èë Âàðøàâà
òîïëàíòûñûíäà êîíñóëëóã ùöãóãóíóí êîäëàøäûðûëìàñû èøëÿðè ýþðöëìöø

525
âÿ èêèíúè òîïëàíòûäà 24 ìàääÿäÿí èáàðÿò êîíñóëëóã ìöãàâèëÿñèíèí
ëàéèùÿñè ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Áóíëàðäàí ÿëàâÿ, ÀÁØ-äà Ùàðâàðä Ùöãóã Ìÿêòÿáèíèí ýþðäöéö
èøëÿðèí íÿòèúÿñè îëàðàã 1932-úè èëäÿ 34 ìàääÿäÿí èáàðÿò áèð êîäëàø-
äûðìà ëàéèùÿñè ùàçûðëàíìûøäûð. Ùàáåëÿ èêèòÿðÿôëè âÿ ÷îõòÿðÿôëè
ìöãàâèëÿëÿðäÿ äÿ áó ìÿñÿëÿéÿ éåð àéðûëìûø âÿ 1911-úè èë òàðèõèíäÿ
Úÿíóáè Àìåðèêà äþâëÿòëÿðèíèí 5-è àðàñûíäà Êàðêàñäà êîíñóëëàðûí
ôóíêñèéàëàðû èëÿ áàüëû ìöãàâèëÿ èìçàëàíìûø, 20 ôåâðàë 1928-úè èë
òàðèõèíäÿ èñÿ 6-úû Ïàíàìåðèêà êîíôðàíñûíäà êîíñóëëóã ñàùÿëÿðèíÿ
äàèð 25 ìàääÿäÿí èáàðÿò áèð ìöãàâèëÿ ôîðìàëàøäûðûëìûøäûð.
Áó ìÿñÿëÿäÿ äàùà ÿùàòÿëè áèð èøèí ýþðöëìÿñè ÁÌÒ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëìóøäóð. ÁÌÒ Ùöãóã Êîìèññèéàñûíûí 1949-
úó èëäÿ áàøëàéàí èøëÿðèíèí íÿòèúÿñè îëàðàã ÁÌÒ Áàø
Àññàìáëåéàñûíûí 18 äåêàáð 1961-úè èë òàðèõëè ãÿðàðûíà ÿñàñÿí, 4-22
àïðåë 1963-úö èë òàðèõëÿðèíäÿ Âéàíàäà êå÷èðèëÿí êîíôðàíñäà
«Êîíñóëëóã ÿëàãÿëÿðè» ìöãàâèëÿñè èìçàëàíìûøäûð.
Áåëÿëèêëÿ, 1963-úö èëäÿ Âéàíàäà êå÷èðèëÿí êîíôðàíñäà
èìçàëàíàí âÿ 1967-úè èëäÿ ãöâââÿéÿ ìèíÿí «Êîíñóëëóã ÿëàãÿëÿðè»
ìöãàâèëÿñèíäÿ ÿêñèíè òàïàí âÿ äàùà þíúÿ èìçàëàíàí èêèòÿðÿôëè
êîíñóëëóã ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ ãåéä åäèëìÿêëÿ êîíñóëëàð äþðä
êàòåãîðèéàéà áþëöíöð: áàø êîíñóë (Úîíñóë ýåíåðàë); êîíñóë
(Úîíñóë); âèòñå-êîíñóë (Âèúåúîíñóë) âÿ êîíñóëëóã àýåíòè (Àýåíò
úîíñóëàèðå).
Áóíëàðäàí, áàø êîíñóë áèð äþâëÿòèí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ
éàðàäûëàí êîíñóëëóã ùþâçÿëÿðèíèí ðÿùáÿðè îëà áèëÿúÿéè êèìè áþéöê
âÿ ìöùöì áèð êîíñóëëóüóí ðÿùáÿðëèéèíÿ òÿéèí åäèëÿí øÿõñ äÿ îëà
áèëÿð. Êîíñóë èñÿ êè÷èê áèð ùþâÿçÿéÿ òÿéèí åäèëèð. Âèòñå-êîíñóë èñÿ
áàø êîíñóë âÿ éà êîíñóëóí éàíûíà òÿéèí åäèëÿí âÿ îíëàðûí îëìàäûüû
âàõòëàðäà áöòöí ñÿëàùèééÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí øÿõñäèð.
Êîíñóëëóã àýåíòëÿðèíÿ ýÿëèíúÿ, îíëàð ùþêóìÿòèí ëàçûì áèëäèéè
ùàëëàðäà áàø êîíñóë âÿ êîíñóë òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí, êîíñóëëóã
ùþâçÿñè äàõèëèíäÿ áÿçè øÿùÿð âÿ ëèìàíëàðäà êîíñóëëóã õèäìÿòëÿðè
éåðèíÿ éåòèðÿí øÿõñëÿðäèð.

526
 4. Êîíñóëëàðûí âÿçèôÿëÿðè âÿ èìòèéàçëàðû

Êîíñóëëàðûí ýþíäÿðèëäèêëÿðè þëêÿ èëÿ ýþíäÿðÿí þëêÿ àðàñûíäàêû

òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê, þç þëêÿëÿðèíèí òèúàðÿò
ìàðàãëàðûíû ãîðóìàã âÿ éåðëÿøäèéè þëêÿäÿêè òèúàðÿò âÿ èãòèñàäè
éåíèëèêëÿðè ìöøàùèäÿ åäÿðÿê áèð ðàïîðò øÿêëèíäÿ þç äþâëÿòèíÿ
÷àòäûðìàã ÿñàñ âÿçèôÿëÿðè ñûðàñûíäàäûð. Áóíóíëà éàíàøû, êîíñóëëàðûí
âÿçèôÿëÿðèíÿ éåðëÿøäèéè þëêÿäÿêè þç âÿòÿíäàøëàðûíûí éåðëè ùöãóã,
áåéíÿëõàëã ùöãóã âÿ ìöãàâèëÿëÿðäÿí éàðàíàí ùöãóãëàðûíû
ãîðóìàã äà äàõèëäèð. Êîíñóëëàð õèäìÿò åòäèêëÿðè êîíñóëëóã
ùþâçÿñèíäÿ éåðëÿøÿí þç âÿòÿíäàøëàðûíûí äîüóì âÿ þëöì àêòëàðûíû
ñÿíÿäëÿøäèðèð, ïàñïîðò, âèçà, íèêàù âÿ íîòàðèàò èøëÿðèíè éåðèíÿ
éåòèðèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, êîíñóëëàðûí âÿçèôÿëÿðèíÿ éåðëÿøäèêëÿðè
þëêÿäÿêè ìÿäÿíè ôÿàëèééÿòëÿðè éàõûíäàí èçëÿéÿðÿê èêè äþâëÿò
àðàñûíäàêû ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôûíà òþùôÿ âåðìÿê äÿ äàõèëäèð.
Ñîí îëàðàã ãåéä åäÿê êè, ÿýÿð áèð äþâëÿò êîíñóëóí ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðäèéè þëêÿéÿ äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ òÿéèí åòìÿéèáñÿ, áó
þëêÿäÿêè êîíñóëëàðäàí áèðèíÿ ýþíäÿðèëÿí äþâëÿòèí ðàçûëûüû èëÿ
äèïëîìàòèê âÿçèôÿ äÿ âåðÿ áèëÿð. Áó âÿçèôÿ âåðèëÿí øÿõñëÿðÿ ÿñàñÿí
áàø êîíñóë âÿ èøýöçàð êîíñóë, àäëàíäûðûëàí øÿõñëÿð äàõèëäèð âÿ
îíëàðà äèïëîìàòèê èìòèéàç âÿ èììóíèòåòëÿð âåðèëèð.
Áóíóíëà éàíàøû, öìóìèééÿòëÿ, êîíñóëëàð äà áÿçè èìòèéàç âÿ
èììóíèòåòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áóíëàð 1963-úö èëäÿ Âéàíàäà
èìçàëàíàí «Êîíñóëëóã ÿëàãÿëÿðè» ìöãàâèëÿñèíäÿ éåð àëìûøäûð.
Áóðà øÿõñèééÿòèí òîõóíóëìàçëûüû, èãàìÿòýàù òîõóíóëìàçëûüû, àðõèâ
òîõóíóëìàçëûüû, èíôîðìàñèéà òîõóíóëìàçëûüû âÿ ñÿôÿð àçàäëûüû
äàõèëäèð. Áóíóíëà áåëÿ, áó èìòèéàçëàð äèïëîìàòèê ìèññèéàëàðà
âåðèëÿí èìòèéàçëàð ãÿäÿð ýåíèø îëìàéûá, ÿêñÿðèééÿòè âÿçèôÿëÿðè èëÿ
ìÿùäóäëàøûð. Åéíè çàìàíäà êîíñóëóí ìÿíçèë òîõóíóëìàçëûüû
éîõäóð. Êîíñóëëóã áèíàëàðûíà èñÿ ùå÷ áèð ùàëäà ñûüûíìàãäàí ñþç
ýåäÿ áèëìÿç. Äèýÿð òÿðÿôäÿí êîíñóëëàðûí ìàëèê îäóãëàðû ìöùàêèìÿ
èììóíèòåòëÿðè âÿçèôÿ èëÿ áàüëû âÿ âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðÿí çàìàí
ùÿðÿêÿò âÿ ïðîñåäóðëàðëà ìÿùäóäëàøäûüû êèìè, ýþìðóê
èììóíèòåòëÿðè äÿ ÿøéà âÿ âàõò åòèáàðèëÿ ìÿùäóääóð.

527
 §11. Äèïëîìàòèê äàíûøûãëàð

Áóðà ãÿäÿð äèïëîìàòèê ãóðóìëàð âÿ îíëàðûí èøëÿìÿ

ìåõàíèçìëÿðèíÿ òîõóíóëóá. Áó ùèññÿäÿ èñÿ äèïëîìàòèéà ïðîñåñèíÿ
íÿçÿð éåòèðèëÿúÿê, áó ïðîñåñäÿ òÿðÿôëÿðèí ùàíñû òàêòèêàëàðû ñå÷äèê-
ëÿðè, ïðîñåñÿ òÿñèð åäÿí àìèëëÿðèí íÿëÿð îëäóüó âÿ äàíûøûãëàðûí
ìöñáÿò âÿ ìÿíôè íÿòèúÿ èëÿ áàøà ÷àòìàñûíäàí àñûëû îëàðàã òÿðÿôëÿðèí
åùòèìàë åäèëÿí ìþâãå âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ òîõóíóëàúàã.

1. Äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðûí ìÿãñÿäëÿðè

Èêè âÿ éà äàùà àðòûã äþâëÿò àðàñûíäàêû äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðûí

ìÿãñÿäè ôèêèð ìöáàäèëÿñè àïàðìàã îëà áèëÿúÿéè êèìè, äèýÿðèíèí
ìþâãå âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðìÿñèíè âÿ éà äÿéèøäèðìÿñèíè
òÿìèí åòìÿê, éà äà ùÿð ùàíñû ìÿñÿëÿäÿ ðàçûëûüà ýÿëìÿê íèééÿòè äÿ
îëà áèëÿð. Ëàêèí áÿçÿí òÿðÿôëÿð áóíëàðûí õàðèúèíäÿ áàøãà ìÿãñÿäëÿð
âÿ íèééÿòëÿð ýöäÿ áèëÿð.
Öìóìèééÿòëÿ, äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû äèïëîìàòèê ôÿàëèééÿòèí
ìÿãñÿäè éóõàðûäà ãåéä îëóíäóüó êèìè ôèêèð ìöáàäèëÿñè àïàðìàã,
äèýÿð þëêÿíèí ìÿëóì áèð ìÿñÿëÿäÿ íèééÿòèíè þéðÿíìÿê âÿ éà î
þêÿíèí ìÿëóì áèð èñòèãàìÿòäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿñèíè, þçö ö÷öí
ÿùÿìèééÿòëè îëàí áèð êîíôðàíñäà îíóí äà èøòèðàêûíû, ýþìðöê
òàðèôëÿðèíè àøàüû ñàëìàñûíû âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿäÿ äèïëîìàòèê
äÿñòÿê âåðìÿñèíè òÿìèí åòìÿê îëà áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà úèääè
ãàðøûëûãëû ìöáàäèëÿ ìÿñÿëÿñè ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëìàäûüû êèìè,
äèïëîìàòëàð âÿ ùþêóìÿò ñÿëàùèééÿòëèëÿðè ùÿäÿ âÿ éà âÿä êèìè
ìåòîäëàðà ÿë àòìàüà ëöçóì ýþðìÿçëÿð. Äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ñöðÿêëè
êå÷èðèëÿí äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áó íþâäÿí îëóá,
äþâëÿò âÿ éà ùþêóìÿò áàø÷ûëàðûíûí ãàðøûëûãëû ñÿôÿðëÿðèíäÿí íÿñÿ
ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèíäÿí ÷îõ ôèêèð ìöáàäèëÿñè âÿ éà ãàðøûëûãëû
ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð àïàðìàã ìÿãñÿäè èñòèãàìÿòèíäÿ îëóð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, èêèòÿðÿôëè äèïëîìàòèê òîïëàíòûëàðäà âÿ éà
÷îõòÿðÿôëè êîíôðàíñëàðäà òÿðÿôëÿðí ìÿãñÿäè ãàðøû òÿðÿôèí íèééÿòèíè
ÿíýÿëëÿìÿê âÿ éà ùå÷ áèð ðàçûëàøìà íèééÿòèíäÿ îëìàäûüû ùàëäà
ãàðøûëûãëû ðàçûëàøìà ÿëäÿ åòìèø êèìè ýþðöíòö éàðàòìàã îëà áèëÿð.
528
ßñàñÿí, ìöùàðèáÿ âÿçèééÿòèíèí åùòèìàë îëóíäóüó ùàëëàðäà äþâëÿò
èúòèìàèééÿòè ñàêèòëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäè ëèÿ ùÿðáè ìÿñÿëÿëÿðè
ìöçàêèðÿ åòìÿéÿ úÿùä åäÿ áèëÿð. Ìöùàðèáÿ ùàçûðëûãëàðûíû äàâàì
åòäèðäèéè ùàëäà äþâëÿò äàíûøûãëàð òÿðÿôäàðû êèìè ýþðöíÿðÿê
äèããÿòëÿðè ÿñë ìÿãñÿäèíäÿí ôÿðãëè èñòèãàìÿòÿ ÷ÿêìÿê íèééÿòèíäÿ
äÿ îëà áèëÿð.
Äþâëÿòëÿð äàíûøûãëàð ìàñàñûíà éàëíûç òÿáëèüàò ìÿãñÿäè èëÿ äÿ
ÿéëÿøÿ áèëÿð. Ìÿãñÿäè ðàçûëûã ÿëäÿ åòìÿê îëìàéàí òÿðÿô äèïëîìàòèê
êîíôðàíñäàí þç ìþâãåéèíè äöíéà èúòèìàèééÿòèíÿ ÷àòäûðìàã âÿ
äèýÿð òÿðÿôèí ðÿãàáÿò ýöúöíö àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ
èñòèôàäÿ åòìÿê íèééÿòèíäÿ îëà áèëÿð. Õöñóñèëÿ ýèçëè äèïëîìàòèéàéà
øöáùÿ èëÿ éàíàøûëäûüû èíäèêè äþâðäÿ äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðûí
ÿêñÿðèééÿòè ìÿòáóàòà, èúòèìàèééÿòÿ à÷ûã êå÷èðèëäèéè ö÷öí áó úöð
íèééÿò ýöäÿí òÿðÿôëÿðèí áàõûìûíäàí äèïëîìàòèê äàíûøûãëàð
èúòèìàèééÿòÿ òÿñèð åòìÿê âÿ þç ìþâãåéèíÿ óéüóí ãÿíàÿò
ôîðìàëàøäûðìàã ö÷öí ìöêÿììÿë áèð âàñèòÿ êèìè äöøöíöëöð.
Èêèãöòáëö äþâðäÿ Ñîâåò Èòòèôàãû áó ìåòîäà ÿí ÷îõ ÿë àòàí äþâëÿò
èäè. Áèð ùÿëë öçÿðèíäÿ ðàçûëûã ÿëäÿ åòìÿéÿí âÿ éà ðàçûëàøìà
èñòÿìÿéÿí òÿðÿôëÿð äèïëîìàòèê ïðîñåñè ãàðøû òÿðÿôè áåçäèðìÿê âÿ éà
þç ìþâãåëÿðèíèí ìÿíèìñÿìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäÿ
áèëÿð. Ùàçûðäà Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí, Äàüëûã Ãàðàáàü
ïðîáëåìèíèí ùÿëëè èñòèãàìÿòèíäÿ àïàðûëàí äàíûøûãëàð ïðîñåñèíäÿí äÿ
èøüàë÷û Åðìÿíèñòàí áó ìÿãñÿäëÿ éàðàðëàíìàüà ÷àëûøûð. Àíúàã áóíà
áàõìàéàðàã, äàíûøûãëàð ïðîñåñèíèí óçàíìàñû äàùà ÷îõ Àçÿðáàéúàí
ùÿãèãÿòëÿðèíèí äöíéàéà ÷àòìàñûíà õèäìÿò åäèá. Äöçýöí àïàðûëàí
õàðèúè ñèéàñÿò Åðìÿíèñòàíûí äàíûøûãëàðû èìèòàñèéà åòìÿñè úÿùäëÿðèíè
èôøà åòìÿêëÿ îíóí ñèéàñè-äèïëîìàòèê ìþâãåéèíè õåéëè çÿèôëÿäèá.
ÁÌÒ Áàø Àññàìáëåéàñûíûí à÷ûã êå÷èðèëÿí òîïëàíòûëàðû áö úöð
èúòèìàè ðÿé éàðàòìàã ìÿãñÿäè ö÷öí òåç-òåç èñòèôàäÿ åäèëìÿêäÿäèð.
ÛÛ Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà ñèëàùñûçëàíäûðìà âÿ ñèëàùëàðà
íÿçàðÿò ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû êå÷èðèëÿí ÷îõ ñàéäà êîíôðàíñ
èøòèðàê÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿáëèüàò ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð.
Äàíûøûãëàðà ãàòûëàí òÿðÿôèí ìÿãñÿäèíèí ðàçûëàøìà ÿëäÿ
åòìÿêäÿí äàùà ÷îõ äàíûøûãëàð ïðîñåñèíè òÿáëèüàò ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ
åòìÿê íèééÿòèíäÿ îëäóüóíó áàøà äöøìÿéèí áÿçè éîëëàðû âàð. Áåëÿ

529
áèð íèééÿòäÿ îëàí òÿðÿô ñöðÿêëè îëàðàã äàùà þíúÿ èøëÿòäèéè òåçèñëÿðè
òÿêðàðëàéûð, ãåéðè-ìöÿééÿí èôàäÿëÿðäÿí (öìóìè âÿ òàì
ñèëàùñûçëàíäûðìà êèìè) èñòèôàäÿ åòìÿê éîëóíó ñå÷èð âÿ ãÿáóë
åäèëìÿñèíèí ìöìêöí îëìàäûüûíû þçöíöí äÿ áèëäèéè, ùÿòòà
ýöíäÿìäÿ îëìàéàí áÿçè ôèêèðëÿðäÿ èñðàð åäèð. Áóíóíëà éàíàøû,
ãàðøû òÿðÿôèí ìþâãåéèíè ãÿñäÿí òÿùðèô åäèð âÿ éà ìÿñÿëÿíè
ëöçóìñóç èíúÿëèêëÿðëÿ äöøöíëöìöø øÿêèëäÿ óçàäûð.
Áóíóíëà éàíàøû, äèïëîìàòèéàíûí ìÿãñÿäè óçëàøìàç ìþâãåëÿðè
îëàí òÿðÿôëÿð àðàñûíäà óçëàøìà âÿ éà ðàçûëàøìàíû òÿìèí åòìÿêäèð.
Èñòÿð õöñóñè äàíûøûãëàð îëñóí, èñòÿð äÿ èúòèìàèééÿòÿ à÷ûã êîíôðàíñëàð
îëñóí äèïëîìàòèéàäà ìÿãñÿä äèýÿð òÿðÿôèí ñèéàñÿòèíè, äàâðàíûøûíû,
ìÿãñÿäèíè âÿ éà ìþâãåëÿðèíè äÿéèøäèðìÿéÿ ÷àëûøìàãäûð âÿ áóíó
åäÿðêÿí ðàçû ñàëìàã, âÿä, ýöçÿøò âÿ éà òÿùäèä êèìè ìåòîäëàðà ÿë
àòûëûð.

2. Äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðûí ÿðÿôÿñè èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð

ßýÿð òÿðÿôëÿð, ãàðøûëûãëû ôèêèð ìöáàäèëÿñè àïàðìàã âÿ

ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð êå÷èðìÿêäÿí äàùà ÷îõ àðàëàðûíäà ìöáàùèñÿ
ïðåäìåòè îëàí ìÿñÿëÿëÿðèí ðÿñìè ñÿâèééÿäÿ ùÿëë éîëëàðûíû
àõòàðìàã ö÷öí äàíûøûãëàð àïàðìàüû äöøöíöðëÿðñÿ, ýþðöøäÿí ãàáàã
áèðèíúè ùÿëë åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áÿçè ìÿñÿëÿëÿð ýöíäÿìÿ ÷ûõûð.
Áó ÷ÿð÷èâÿäÿ äàíûøûãëàðûí êå÷èðèëÿúÿéè éåðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè
èëêèí ìöçàêèðÿ îëóíàñû ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. ßýÿð äàíûøûãëàð äöøìÿí
òÿðÿôëÿð àðàñûíäà êå÷èðèëÿúÿêñÿ, áó ùàëäà ÿíÿíÿâè ìåòîä
äàíûøûãëàðûí áèòÿðÿô þëêÿëÿðäÿí áèðèíäÿ àïàðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ
îëìàëûäûð. Áó áàõûìäàí, èêèãöòáëö äþâðäÿ Ýåíåâðÿ, Âéàíà âÿ
Ùåëñèíêè òåç-òåç áó äàíûøûãëàðûí àïàðûëäûüû éåðëÿð îëìóøäóð.
Áóíóíëà éàíàøû, ÿýÿð äàíûøûãëàð äîñò þëêÿëÿð àðàñûíäà àïàðûëàúàãñà,
áó çàìàí ïðîáëåì îëìóð âÿ òÿðÿôëÿðèí ïàéòàõòëàðûíäà íþâáÿ èëÿ
êå÷èðèëÿ áèëÿð.
Äàíûøûãëàðäà èøòèðàê åäÿúÿê òÿðÿôëÿðèí âÿ íöìàéÿíäÿëÿðèí
êèìëèéè ìÿñÿëÿñè äàíûøûãëàðäàí ãàáàã ðàçûëàøäûðûëìàñû ëàçûì ýÿëÿí
äèýÿð áèð ìÿñÿëÿäèð. Áóðàäà êèìëÿðèí ìþâçóéà äàùà ÷îõ áÿëÿä
îëìàñû ÿñàñ ýþòöðöëöð âÿ íîðìàë øÿðàèòëÿðäÿ ìöãàâèëÿíèí íÿòèúÿñè

530
êèìëÿðÿ òÿñèð åäÿúÿêñÿ, îíëàð äÿâÿò åäèëèð. Ëàêèí áÿçÿí òîïëàíòûäà
èøòèðàêû ëàçûì ýÿëÿí òÿðÿôÿëÿðèí äèïëîìàòèê ñòàòóñó îëìàéà áèëÿð.
Ìÿñÿëÿí, Âéåòíàìëà áàüëû 1918-úè èëäÿ Ïàðèñäÿ áàøëàéàí
äàíûøûãëàðäàí ãàáàã Øèìàëè Âéåòíàì íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè èëÿ éàíàøû,
Âèåòñîíãóí äà äàíûøûãëàðäà èøòèðàê åäèá-åòìÿéÿúÿéè èëÿ áàüëû
ìöáàùèñÿëÿð ùÿôòÿëÿðëÿ äàâàì åòäèêäÿí ñîíðà ÀÁØ-ûí Âèåòñîíãóí
äà òÿðÿô êèìè èøòèðàêûíû ãÿáóë åòìÿñèíäÿí ñîíðà äàíûøûãëàðà
áàøëàìàã ìöìêöí îëà áèëìèøäèð.
Ñîí îëàðàã äàíûøûãëàðûí ñÿíÿäëÿðèíèí òÿðúöìÿ åäèëèá-
åäèëìÿéÿúÿéè, éàéûëûá-éàéûëìàéàúàüû, äàùà ìöùöì èêèòÿðÿôëè,
éîõñà ÷îõòÿðÿôëè îëàúàüû, äàíûøûãëàðäà âàñèòÿ÷è âÿ âàñèòÿ÷èëÿðèí
îëóá-îëìàéàúàüû âÿ òîïëàíòûëàðûí ìÿòáóàòà à÷ûã êå÷èðèëèá-
êå÷èðèëìÿéÿúÿéè êèìè ìþâçóëàð áàðÿñèíäÿ ðàçûëàøìà àïàðûëìàñû äà
ëàçûì ýÿëÿí äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðäèð. Äàíûøûãëàðäàí þíúÿ ùÿëë îëóíìàñû
ëàçûì ýÿëÿí áöòöí áó ìÿñÿëÿëÿð éà ýþðöøöí íÿòèúÿñèíÿ òÿñèð
åäÿúÿéè ö÷öí, éà äà òÿðÿôëÿðèí íöôóç âÿ ñèéàñè âÿçèééÿòëÿðèíè
ìàðàãëàíäûðäûüû ö÷öí úèääè ìöçàêèðÿ åäèëèð.
Áóíëàðûí õàðèúèíäÿ áÿçè ùàëëàð âàð êè, îíëàð äàíûøûãëàðûí
ìàùèééÿòè èëÿ áàüëû îëóá, äàíûøûãëàð ïðîñåñèíÿ òÿñèð åäÿ áèëÿð.
Ìÿñÿëÿíèí ìöçàêèðÿñèíÿ ëàçûìè ãÿäÿð âàõòûí îëóá-îëìàìàñû,
áþùðàí ìÿñÿëÿñèíèí ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëóá-îëìàäûüû, äàíûøûãëàð
ìþâçóñóíóí áöòöí òÿðÿôëÿðúÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ ìÿíèìñÿíèëèá
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿäèéè ùàáåëÿ äàíûøûãëàðäà ìöçàêèðÿ åäèëÿí
ìÿñÿëÿëÿðèí ñóâåðåíëèêëÿ áàüëû âÿ éà ìöùöì ÿùÿìèééÿòëè
ìÿñÿëÿëÿð îëóá-îëìàäûüû âÿ éàõóä òÿðÿôëÿðèí þëêÿëÿðèí âÿ þëêÿ
äàõèëè ìþâãåëÿðèí êðèòèê îëóá-îëìàäûüû äàíûøûãëàð ïðîñåñèíÿ ìÿíôè
âÿ éà ìöñáÿò éþíäÿ òÿñèð åäÿ áèëÿúÿê ùàëëàðäûð.

3. Äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðäà èñòèôàäÿ îëóíàí ìåòîäëàð

Äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðäà èñòèôàäÿ îëóíàí òåõíèêà âÿ òàêòèêàëàð

äàíàøûãëàðäà èøòèðàê åäÿí òÿðÿôëÿðèí ìÿãñÿä âÿ ìàðàãëàðûíûí
óçëàøìàç îëóá-îëìàäûüû âÿ òÿðÿôëÿðèí áèð ðàçûëûüà ýÿëìÿê èñòÿéèá —
èñòÿìÿäèéèíÿ ÿñàñÿí äÿéèøèð. ßêñÿð ùàëëàðäà äîñò âÿ ìöòòÿôèã
þëêÿëÿð àðàñûíäà àïàðûëàí äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðäà äöøìÿí þëêÿëÿð

531
àðàñûíäà êå÷èðèëÿí äàíûøûãëàðäà èñòèôàäÿ îëóíàí ìåòîäëàðà ÿë
àòûëìûð. Äþâëÿòëÿðèí ãàðøûëûãëû îëàðàã áèð-áèðëÿðèíèí ìþâãåëÿðèíÿ âÿ
ìàðàãëàðûíà ùÿññàñ îëìàëàðû ùàëûíäà ãàðøûëûãëû ýöçÿøòëÿðëÿ óçëàøìà
ÿëäÿ åòìÿê àñàí îëóð. Ìÿñÿëÿí, Àâðîïà Èòòèôàãû þëêÿëÿðè àðàñûíäà
àïàðûëàí äàíûøûãëàðäà èëê þíúÿ ãóðóìóí ìÿãñÿäëÿðè íÿçÿðÿ àëûíäûüû
ö÷öí òÿðÿôëÿð áèð-áèðèíèí ìàðàãëàðûíà ãàðøû ùþðìÿòëÿ éàíàøûð âÿ
äîëàéûñû éîëëà äàíûøûãëàðäà úèääè ïðîáëåìëÿð éàðàíìûð. Áó
ñÿáÿáäÿí òÿðÿôëÿðèí áèð ðàçûëàøìàéà èñòÿêëè îëìàëàðû ùàëûíäà
ãàðøûëûãëû ýöçÿøòëÿðëÿ ùÿëëÿ éàõûíëàøìà àñàí îëóð, ùàëáóêè ÿñê
òÿãäèðäÿ òÿðÿôëÿð úèääè ùÿðÿêÿò åòìÿéÿðÿê ðàçûëàøìà ÿëäÿ
åäèëìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëûðëàð.
Ìÿãñÿäëÿðèí âÿ ìàðàãëàðûí áèð-áèðèíÿ çèää ñÿâèééÿäÿ îëäóüó
âÿ òÿðÿôëÿðèí þç ìþâãåëÿðèíÿ ìþùêÿì áàüëû îëäóüó ùàëëàðäà
äèïëîìàòèê ìöçàêèðÿëÿðëÿ ùÿðÿêÿòëÿðè, ìÿãñÿäëÿðè âÿ ìþâãåëÿðè
äÿéèøäèðìÿê àñàí îëìóð. Áó ùàëäà ÿââÿëúÿ êå÷èëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí
èêè ìöùöì ìÿðùÿëÿéÿ äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûìäûð. Èëêèí îëàðàã
òÿðÿôëÿðäÿí áèðè äèýÿðèíèí ùÿð ùàíñû øÿêèëäÿ ðàçûëàøìàã èñòÿìÿñèíè
òÿìèí åòìÿéÿ, äèýÿð òÿðÿôèí ÿëäÿ åäèëÿúÿê áèð ðàçûëàøìàíûí âÿ éà
óçëàøìàíûí ñòàòóñ-êâîäàí äàùà éàõøû îëàúàüûíû àíëàìàñûíà âÿ
ðàçûëàøìà îëìàìàñûíûí èñÿ îíóí ìàðàãëàðûíà çèää îëàúàüûíû áàøà
äöøìÿñèíÿ ÷àëûøûð. Èêèíúè èñÿ áèð äÿôÿ ðàçûëàøìà ÿëäÿ åòìÿêëÿ áàüëû
ðàçûëàøäûãäàí ñîíðà òÿðÿôëÿðèí ýÿëÿúÿê ðàçûëàøìàëàð èëÿ áàüëû
ìöçàêèðÿëÿðÿ áàøëàìàñûäûð. Ëàêèí äÿðùàë âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè,
áó èêè ìÿðùÿëÿíèí òÿìèí åäèëìÿñè õöñóñèëÿ ìàðàãëàðûí òîããóøäóüó
ùàëëàðäà âÿ òÿðÿôëÿðèí ìÿãñÿäëÿðèíÿ äàíûøûãëàðäàí õàðèú áÿçè
éîëëàðëà äà óçëàøà áèëÿúÿêëÿðèíè äöøöíìÿëÿðè ùàëûíäà îëäóãúà
÷ÿòèíäèð. Èëêèí îëàðàã òÿðÿôëÿð þç ìþâãåëÿðèíè îðòàéà ãîéóð,
ìÿãñÿäëÿðèíè ýþñòÿðèð âÿ áèð ñûðà ñÿíÿäëÿðëÿ þç ìþâãåëÿðèíèí ùàãëû
îëäóüóíà äàèð ãàðøû òÿðÿôè èíàíäûðìàüà âÿ îíó ðàçû ñàëìàüà ÷àëûøûð.
Òÿðÿôëÿð ãàðøû òÿðÿôèí þç ôèêèðëÿðèíè ãÿáóë åòìÿñèíè òÿìèí åòìÿê
ö÷öí âàõòàøûðû ùÿäÿëÿéèð âÿ éà áÿçè âÿäëÿðè èðÿëè ñöðöëöð. Áó ìåòîä
óüóðñóçëóüà äö÷àð îëäóãäà âÿ éà íÿòèúÿ âåðìÿäèêäÿ, áó äÿôÿ þç
ìþâãåëÿðèíè âÿ þç îðèæèíàë ìþâãåéèíè ýþçäÿí êå÷èðÿðÿê äèýÿð
òÿðÿôè ðàçû ñàëìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð ýöçÿøò åäÿ áèëÿúÿéèíè ùåñàáëàéûð.

532
Áó ñÿáÿáäÿí òÿðÿôëÿð èëê þíúÿ ìþâãåëÿðèíèí ìèíèìóì ùÿääèíè
èðÿëè ñöðöðëÿð.
Áó úöð äàíûøûãëàðäà ìöçàêèðÿ ìþâçóñó îëàí âÿäëÿð äàíûøûã
òÿðÿôëÿðèíèí êèì îëäóüóíà ýþðÿ äÿéèøèð. Ìàëèééÿ õàðàêòåðëè áèð âÿä
îëìàñû èëÿ éàíàøû, ýÿëÿúÿêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí áèð äÿñòÿê äÿ îëà
áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, áó õàðèúè êðåäèò åùòèéàúû îëàí þëêÿéÿ êðåäèò âÿ éà
éàðäûì âÿä åòìÿê, îíóí ö÷öí ÿùÿìèééÿòè îëàí áèð áàøãà
áåéíÿëõàëã êîíôðàíñà äÿñòÿê òÿìèí åòìÿê, ÿýÿð þëêÿäàõèëè
ìþâãåéè êðèòèêäèðñÿ, áó ìÿñÿëÿäÿ ìàëèééÿ âÿ ñèéàñè äÿñòÿê âÿäè
âåðìÿê âÿ éà èêè þëêÿ àðàñûíäà ìöáàùèñÿ éàðàäàí áàøãà áèð
ìÿñÿëÿäÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿéè ñþç âåðìÿê êèìè ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà
þçöíö ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí ùÿäÿ ÷îõ äèããÿòëè èñòèôàäÿ îëóíìàñû ëàçûì ýÿëÿí
áèð òàêòèêàäûð. ×öíêè ÷îõ âàõò èñòÿíèëÿí íÿòèúÿëÿðèí òàìàìèëÿ ÿêñè
îëàí íÿòèúÿëÿð äîüðó áèëÿð. Áóíóíëà éàíàøû, èêè þëêÿíèí ìÿíàôåëÿðè
äîüðóäàí äà òîããóøóðñà, áó ùàëäà òÿðÿôëÿðäÿí áèðè äèýÿðèíÿ
äàíûøûãëàðäàí èìòèíà åäÿúÿéèíè, èãòèñàäè åìáàðãî, áîéêîò âÿ éà
áëîêàäà êèìè ìåòîäëàðà ÿë àòàúàüûíû, õàðèúè éàðäûì ïðîãðàìûíû
äàéàíäûðàúàüûíû, äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿðèíè êÿñÿúÿéèíè âÿ éà
ìöùàðèáÿéÿ áàøëàéàúàüûíû à÷ûã âÿ éà þðòöëö øÿêèëäÿ äèëÿ ýÿòèðÿ âÿ
åéùàì âóðà áèëÿð.
Ëàêèí áó ìåòîäóí òÿñèðëè îëìàñû ö÷öí èëê íþâáÿäÿ èíàíäûðûúû
îëìàñû ëàçûìäûð. Áóíäàí þòðö ùÿäÿíèí ìèãéàñû èëÿ ìöçàêèðÿ åäèëÿí
ìÿñÿëÿíè ùÿäÿëÿéÿí òÿðÿô áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòè àðàñûíäà
ìöòëÿã ïàðàëåëëèê îëìàñû ëàçûìäûð. ßêñ òÿãäèðäÿ ùÿäÿ èíàíäûðûúû
ãÿáóë åäèëìÿéÿúÿéè êèìè òÿñèðëè äÿ îëìàç. Þçö ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè
îëìàéàí áèð ìÿñÿëÿíèí ìöçàêèðÿñè çàìàíû òÿðÿôëÿðäÿí áèðèíèí
ãàðøû òÿðÿôè ìöùàðèáÿ èëÿ ùÿäÿëÿìÿñè äèýÿð òÿðÿôèí ìþâãåéè
áàõûìûíäàí ùå÷ áèð ìÿíà äàøûìàéàúàüû êèìè, î þëêÿíèí íöôóçóíà
âÿ èìèúèíÿ áþéöê çÿðÿð âóðà áèëÿð.
ßýÿð ñþçöýåäÿí ùÿäÿéÿ ÿë àòûëäûüû ùàëäà áóíà ÿë àòàí þëêÿ äàùà
áþéöê èòêèéÿ âÿ éà çÿðÿðÿ óéüðàéàúàãñà, áåëÿ îëàí ùàëäà ùÿäÿ áèð
ìÿíà êÿñá åòìÿéÿúÿê âÿ èíàíäûðûúû îëìàéàúàã. Ìÿñÿëÿí, èãòèñàäè
÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿí áèð þëêÿíèí äèýÿð þëêÿéÿ ãàðøû èãòèñàäè ñàíêñèéàëàðà
ÿë àòàúàüûíû áÿéàí åäÿðÿê ùÿäÿëÿìÿñè éåðñèç îëàð.

533
 Îíà ýþðÿ äÿ, þëêÿíèí ãöââÿñèíèí áó ùÿäÿíè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ
êèôàéÿò åäÿúÿê ãÿäÿð îëìàñû ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, þëêÿäàõèëè èúòèìàè
ðÿéäÿ ðàçûëûüà ýÿëèíìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ áþéöê èíàì îëäóüó ùàëäà
ãàðøû òÿðÿôè äàíûøûãëàðû òÿðê åòìÿêëÿ ùÿäÿëÿìÿñè äàõèëäÿ þçöíö
÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ ãîéàúàüûíäàí äèýÿð òÿðÿô ö÷öí ìÿíàñûç ùåñàá
åäèëÿð. Áóíäàí ÿëàâÿ ùÿì ðåýèîíàë, ùÿì äÿ áåéíÿëõàëã ñïåêòðèí âÿ
ñèéàñè êîíéóêòóðàíûí ñþçöýåäÿí ùÿäÿíèí òÿòáèãèíÿ ÿëâåðèøëè îëóá
îëìàìàñûíà äà äèããÿò éåòèðèëìÿëèäèð.
Äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðäà ÿë àòûëàí äèýÿð áèð ìåòîä äà äèýÿð
òÿðÿôèí âàðèàíòëàðûíû ùåñàáà àëìàäàí þç âàðèàíòëàðûíû ãÿáóë åäèëìèø
âÿ öçÿðèíäÿ ðàçûëûüà ýÿëèíèá ùÿëë åäèëìèø êèìè òÿãäèì åòìÿê âÿ
ãàðøû òÿðÿôè áóíóíëà ðàçû îëìàã âÿ éà îëìàìàã ñå÷èìè èëÿ öç-öçÿ
ãîéàðàã áàøãà àëòåðíàòèâ âàðèàíò èðÿëè ñöðìÿìÿêäèð. Òÿëÿñèê ùÿëë
(ôàèò àúúîìïëè) àäëàíàí áó ìåòîä ÿñàñÿí àðàëàðûíäà ýöú
ÿëàãÿëÿðèíèí àñèììåòðèê îëäóüó òÿðÿôëÿð àðàñûíäàêû äèïëîìàòèê
äàíûøûãëàðäà ýöíäÿìÿ ýÿëèð. Áó ìåòîä êå÷ìèøäÿ ÀÁØ-ëà äèýÿð
äþâëÿòëÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðäÿ âÿ éà ÁÌÒ áàø êàòèáè èëÿ äèýÿð
òÿðÿôëÿð àðàñûíäàêû ìöçàêèðÿëÿðäÿ òåç-òåç èñòèôàäÿ îëóíñà äà, ÀÁØ-
ëà Ñîâåò Èòòèôàãû àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ áó ìåòîäà ÿë àòûëìàñû
éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ ìöìêöí îëìàéûá.
Ùàçûðäà Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíûí äà äèïëîìàòèéàñûíäà áó
ìåòîääàí äèýÿð ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãàðøû èñòèôàäÿ åäèëèð.

§12. Äèïëîìàòèê ñàíêñèéàëàð

Äÿðùàë ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, àðòûã èíäèêè äþâðäÿ

äþâëÿòëÿðäÿí áèðèíèí õîøó ýÿëìÿäèéè áèð ùÿðÿêÿòèíÿ ýþðÿ äèýÿðèíÿ
ãàðøû ùÿðáè ìöäàõèëÿéÿ ÿë àòìàñû àñàí èø äåéèë. Áèð âàõòëàð þëêÿëÿð
ìÿãñÿäëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí âÿ éà äèýÿðèíèí ìàðàãëàðûíà
òîõóíäóüóíà èíàíäûüû ùàëäà äèïëîìàòèê ïðîñåñÿ áàø âóðìàã
ÿâÿçèíÿ ìöùàðèáÿíè äàùà ãûñà éîë êèìè ãÿáóë åäÿ áèëÿðäè. Ëàêèí
ÕÕ ÿñðäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí òåõíîëîæè, ùÿðáè, èãòèñàäè âÿ ãàðøûëûãëû
÷îõòÿðÿôëè áèð-áèðèíäÿí àñûëûëûã êèìè áèð ÷îõ ðåàëëûã áó âàñèòÿäÿí
èñòèôàäÿíè ðèñêëè ùàëà ñàëûð. Áó ñÿáÿáäÿí äþâëÿòëÿð àðòûã

534
ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã ö÷öí äèïëîìàòèê ãóðóìëàðäàí âÿ äèïëîìàòèê
ïðîñåñäÿí äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ åòìÿê åùòèéàúû äóéóðëàð.
Áèð äþâëÿòèí äèýÿðèíèí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí ùèññ åòäèéè íàðàùàòëûüû
èôàäÿ åòìÿê ö÷öí èëê ÿë àòäûüû ìåòîä íîòà âåðÿðÿê âÿçèééÿòÿ åòèðàç
åòìÿêäèð. Íîòà âÿ øèôàùè íîòà (íîòå âåðáàëå) àäëàíàí èêè úöð íîòà
âàð. Íîòà ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðèí èìçàñû îëàí áèð ðÿñìè ìÿêòóá
ôîðìàñûíäàäûð; éà ñÿôèð òÿðÿôèíäÿí ÷àëûøäûüû þëêÿíèí õàðèúè èøëÿð
íàçèðëèéèíÿ âÿ éà õàðèúè èøëÿð íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí ìöâàôèã
ñÿëàùèééÿòëè ãóðóìëàðà ÷àòäûðûëìàñû ö÷öí ñÿôèðÿ âåðèëèð. Âåðáàë
íîòàäà èñÿ åéíè ïðîñåñäÿí êå÷ìÿêëÿ éàíàøû èìçàëû áèð ìÿòíäÿí ñþç
ýåòìèð âÿ øèôàùè õÿáÿðäàðëûã ôîðìàñûíäà îëóð. Ñÿôèð õàðèúè èøëÿð
íàçèðëèéèíÿ ÷àüûðûëûð âÿ îíà âÿçèééÿòÿ ýþðÿ éàðàíàí íàðàùàòëûã
øèôàùè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëûð. Äèýÿð þëêÿ áóíó åéíè ìåòîäëà ðÿää åäÿ
áèëÿð. Ñîí íÿòèúÿäÿ áó ìåòîä áåéíÿëõàëã äèïëîìàòèéàäà òåç-òåç
èñòèôàäÿ îëóíàí áèð ìåòîääóð.
Åòèðàçûí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿñè äþâëÿòèí ñÿôèðèíè ìöâÿããÿòè îëàðàã
ãûñà ìöääÿòÿ ýåðè ÷àüûðìàñûäûð. Öìóìèééÿòëÿ, ìÿñëÿùÿòëÿøìÿ
ìÿãñÿäè ö÷öí ýåðè ÷àüûðûëäûüû áÿéàí åäèëÿí áåëÿ ùàëëàðäà
äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿð òàìàìèëÿ êÿñèëìèð, ÿëàãÿëÿð ìöâÿããÿòè
èøëÿð âÿêèëè ñÿâèééÿñèíäÿ äàâàì åòäèðèëèð. Ëàêèí ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð
ö÷öí ÷àüûðûëàí ñÿôèð ýåðè ãàéûòìàãëà éàíàøû, ýåðè ãàéûòìàéà äà áèëÿð
âÿ èêè þëêÿ àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð óçóí ìöääÿòÿ, ìöíàñèáÿòëÿð
íîðìàëëàøàíà ãÿäÿð áåëÿ äàâàì åäÿ áèëÿð. Ëàêèí äèïëîìàòûí
÷àüûðûëìàñû ëàçûìè íÿòèúÿëÿð âåðìÿñÿ áàøãà ìåòîäëàðà ÿë àòûëàúàüû
äà äèýÿð þëêÿéÿ ÷àòäûðûëìàëûäûð.
Áóíäàí áàøãà, äàùà áèð ìåòîä äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿðèí êÿñèëìÿñè
âÿ ñÿôèðëèéèí ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðàðàã äèïëîìàòèê êîðïóñóí
òàìàìèëÿ ýåðè ÷àüûðûëìàñûäûð. ßýÿð ãàðøûëûãëû ìàðàãëàð
ìþâúóääóðñà, áàøãà áèð þëêÿíèí ñÿôèðè âàñèòÿñèëÿ òÿìñèë åäèëìÿ
òÿìèí îëóíàúàüû êèìè áó ùàëäà áåëÿ àøàüû ñÿâèééÿäÿ äÿ îëñà áÿçè
éîëëàðëà ÿëàãÿëÿð äàâàì åòäèðèëèð.
Äþâëÿòëÿð áó éîëëà áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿñÿëÿð óëòèìàòóì
ìåòîäóíà ÿë àòûðëàð.
Óëòèìàòóì äà áèð íþâ íîòà îëìàãëà éàíàøû, ìÿòí òÿðêèáè
áàõûìûíäàí ÷îõ êÿñêèí âÿ ñÿðò îëà áèëÿð. Óëòèìàòóìëà äèýÿð þëêÿéÿ

535
ìöÿééÿí áèð ìöääÿò ÿðçèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí øÿðòëÿðèí âÿ
íèééÿòëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè òÿëÿá åäèëèð âÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿäèéè
òÿãäèðäÿ ìöùàðèáÿéÿ ÿë àòûëàúàüû ãåéä îëóíóð. Û Äöíéà
ìöùàðèáÿñèíäÿí ãàáàã Àâñòðèéà-Ìàúàðûñòàí Ñåðáèéàéà äÿðùàë
éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè øÿðòëÿðè èëÿ äîëó áèð óëòèìàòóì âåðìèø âÿ éåðèíÿ
éåòèðèëìÿäèéè òÿãäèðäÿ ìöùàðèáÿéÿ ÿë àòàúàüûíû áÿéàí åòìèøäèð.
Ñåðáèéàíûí Àâñòðèéà-Ìàúàðûñòàíûí òÿëÿáëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê
èñòÿìÿìÿñèíÿ ýþðÿ ìöùàðèáÿ áàø âåðìèøäè. Ëàêèí óëòèìàòóì
ìöùàðèáÿ ÿðÿôÿñèíäÿ ÿë àòûëàí áèð ìåòîä îëìàãëà éàíàøû, àç ðàñò
ýÿëèíÿíäèð. Äèýÿð þëêÿéÿ ìöùàðèáÿ åëàí åäèëìÿñè èñòÿíèëäèéè ùàëäà
áó äèïëîìàòèê éîëëà øèôàùè (íîòå âåðáàëå) âÿ éàçûëû áèð íîòà èëÿ
áèëäèðèëìÿêëÿ éàíàøû, èêè þëêÿ àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿð îíñóç äà
êÿñèëìèøäèðñÿ, ìÿòáóàò âàñèòÿñèëÿ åäèëÿ áèëÿð. Àíúàã, öìóìèééÿòëÿ,
äþâëÿòëÿð àðàñûíäàêû ìöùàðèáÿëÿðäÿ àíè ùöúóìóí âåðÿúÿéè
öñòöíëöéÿ ýþðÿ ìöùàðèáÿ åëàí åäèëìÿñè ÷îõ ìöøàùèäÿ åäèëìèð.
Ìÿñÿëÿí, Øèìàëè Êîðåéàíûí Úÿíóáè Êîðåéàíû èøüàë åòìÿñè âÿ éà
Áþéóê Áðèòàíèéà, Ôûðàíñà âÿ Èñðàèëèí áèðýÿ ùÿðÿêÿòè èëÿ 1956-úû èëäÿ
Ñöâåéø êàíàëûíà åäèëÿí ùöúóìó äà áåëÿ îëóá. Áóíà ìèñàëëàð
÷îõäóð. ßðÿá-Èñðàèë ìöùàðèáÿëÿðèíäÿ âÿ Èðàí-Èðàã ìöùàðèáÿñèíäÿ
âÿ éà Èðàãûí Êöâåéòè èøüàëû çàìàíû äà ìöùàðèáÿ åëàíû îëìàéûá.
Äèýÿð áèð ìåòîä òàíûìàìàã (ìÿñÿëÿí, áèð ÷åâðèëèøäÿí ñîíðà
ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí ùþêóìÿò îëà áèëÿð) âÿ éà äàùà þíúÿ òàíûíìûø
áèð ùþêóìÿòäÿí òàíûìàã àêòûíûí ýåðè ýþòöðöëìÿñèäèð. ßñëèíäÿ áèðè
äå-éóðå, äèýÿðè äå-ôàêòî îëìàãëà èêè úöð òàíûìà âàð. Äå-éóðå
òàíûìà çàìàíû äþâëÿò éåíè äþâëÿòè âÿ éà ùþêóìÿòè îíóíëà
äèïëîìàòèê ÿëàãÿ éàðàäàðàã òàíûäûüûíû à÷ûãúà áèëäèðèð. Äå-ôàêòî
òàíûìà çàìàíû èñÿ áèðáàøà ÿëàãÿ éàðàäûëìàäûüû ùàëäà îíóíëà áèð
ñûðà ìöíàñèáÿòëÿð ãóðàðàã âÿ éà éåíè ãóðóìà ãàðøû ÷ûõìàäûüûíû
ñþéëÿìÿìÿêëÿ (ìÿñÿëÿí äåâðèëèìø ùþêóìÿòèí éåðèíÿ ýÿëÿí
ùþêóìÿòÿ) òàíûäûüûíû îðòàéà ãîéìàñûäûð. Òàíûìà âÿ òàíûíìàìà
ïðîñåäóðó ðÿñìè øÿêèëäÿ éàçûëû âÿ øèôàùè áÿéàíàòëà åäèëÿúÿéè êèìè
áèðáàøà äèïëîìàòèê ÿëàãÿ éàðàäàðàã âÿ éà ìþâúóä îëàí ÿëàãÿíèí
ñîíà ÷àòûäûðëìàñû èëÿ äÿ åäèëÿ áèëÿð. Òàíûìàíûí ýåðè ýþòöðöëìÿñè
ïðîñåäóðó ÿëàãÿëÿðèí ãàðøûëûãëû îëàðàã êÿñèëìÿñè ìÿíàñûíà
ýÿëÿúÿéèíäÿí ñÿôèðëèéèí ôÿàëèééÿòè äàéàíäûðûëûð. Áó ìåòîäà 1917-úè

536
èë èíãèëàáû èëÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí éåíè Ñîâåò ùþêóìÿòèíè 15 èë
òàíûìàìàãëà ÀÁØ ÿë àòìûøäûð. Åéíè çàìàíäà 1949-úó èë ÷åâðèëèøè
èëÿ ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí ×èíäÿêè êîììóíèñò ðåæèìèíè 1970-úè èëÿ
ãÿäÿð òàíûìàãäàí èìòèíà ìåòîäóíà ÿë àòìûøäûð. Áó äþâðäÿ, ÀÁØ
Òàéâàíäàêû êþùíÿ ×èí ðÿùáÿðëèéèíè ×èíèí ðÿñìè ùþêóìÿòè êèìè
òàíûìàüû äàâàì åòäèðìèøäèð. ÀÁØ éåíÿ åéíè øÿêèëäÿ 1979-úó èëäÿ
èíãèëàáëà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí Èðàí ðÿùáÿðëèéèíè òàíûìàéàðàã ñÿôèðèíè
ýåðè ÷àüûðìûø âÿ èêè þëêÿ àðàñûíäàêû äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿð
êÿñèëìèøäèð.
Áó ìåòîäóí òÿòáèãè ÿñàñÿí, áó äþâëÿòèí î þëêÿäÿêè ìöëêèééÿòè-
íèí ìöñàäèðÿ åäèëìÿñè, áàíêäàêû ïóëëàðûíûí äîíäóðóëìàñû,
êðåäèòëÿðèíèí äàéàíäûðûëìàñû, òèúàðÿò åìáàðãîñóíóí òÿòáèãè âÿ
ìöãàâèëÿëÿðèí ëÿüâ åäèëìÿñè êèìè ìåòîäëàðëà éàíàøû àïàðûëàðàã
äàùà äà òÿñèðëè ùàëà ýÿòèðèëìèøäèð. ÀÁØ 1979-úó èëäÿ Èðàíëà
ÿëàãÿëÿðèí êÿñèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áöòöí íþâ ìöëêèééÿòèíè ìöñàäèðÿ
åòìÿêëÿ éàíàøû î þëêÿíèí ÀÁØ áàíêëàðûíäàêû ìàëèééÿ âÿñàèòëÿðèíè
äÿ äîíäóðìóøäó.
Òàíûìàìà ïðîñåäóðó áèð þëêÿ èëÿ ÿëàãÿëÿðè êÿñìÿäÿí äÿ òÿòáèã
åäèëÿ áèëÿð. Ëàêèí áóðàäà ùþêóìÿòè òàíûìàìàãäàí ÷îõ áèð
àääûìûíû òàíûìàìàãäàí ñþùáÿò ýåäèð. Ìÿñÿëÿí, ÀÁØ Ùèòëåðèí
Àâñòðèéà âÿ ×åõîñëîâàêèéàíû, Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí èñÿ Áàëòèê
þëêÿëÿðèíèí èøüàëûíû òàíûìàäûüûíû áÿéàí åòìèø, ëàêèí áó þëêÿëÿðäÿêè
ñÿôèðëÿðèíè ýåðè ÷àüûðìàã éîëóíà ÿë àòìàìûøäûð. Áöòöí áó
äèïëîìàòèê âÿ áóíà ÿëàâÿ îëàðàã ÿë àòûëàí èãòèñàäè ñàíêñèéàëàðëà áèð
íÿòèúÿ ÿëäÿ åäèëìÿäèéè òÿãäèðäÿ ìöùàðèáÿ ãà÷ûíûëìàç ùàëà ýÿëÿ
áèëÿð. Ëàêèí ìöàñèð áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ áó ÿíÿíÿâè
ìåòîäëàðäàí áàøãà áèð òÿñèðëè ìåòîä äà òÿáëèüàòäûð. ÕÕ ÿñðäÿ
îðòàéà ÷ûõàí èäåîëîæè èíêèøàôëà éàíàøû, ÿñðèí ñîíóíà äîüðó
èíôîðìàñèéà âÿ êîììóíèêàñèéà òåõíëîýèéàëàðûíäà áàø âåðÿí
ùåéðÿòàìèç èíêèøàô äà áó éåíè ìåòîäóí òÿñèð âÿ ýöúöíö
àðòûðìàãäàäûð.

537
 ÕÕ ÔßÑÈË

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÛÍ ÕÀÐÈÚÈ ÑÈÉÀÑßÒ

ÑÒÐÀÒÅÝÈÉÀÑÛ Âß ÁÅÉÍßËÕÀËà ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐ

§1. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè äþâëÿò ìàðàãëàðû âÿ õàðèúè

ñèéàñÿò ïîòåíñèàëû

Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàíûí ðåàë

âÿçèééÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí îíóí õàðèúè ñèéàñÿò ïîòåíñèàëûíû
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ëàçûìäûð. Õàðèúè ñèéàñÿò ïîòåíèñàëû äåéÿíäÿ áó
âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòäÿ ìÿãñÿäèíÿ
÷àòìàüà êþìÿê åäÿí åéíèééÿò àìèëëÿðè áàøà äöøöëöð. Õàðèúè
ñèéàñÿò ïîòåíñèàëûíûí ìàùèééÿòè ñèéàñè ðåàëèçì êîíñåïñèéàñû
àíëàéûøûíûí «äþâëÿò ýöúö» âÿ éà «ìèëëÿò ýöúö» èôàäÿñè èëÿ ÿêñ
åòäèðèëèð. Áó ñàùÿ öçðÿ ìöòÿõÿññèñ Ã.Ìîðãåíòàó ñÿêêèç
êðèòåðèéàäàí ÷ûõûø åäÿðÿê ìèëëè ýöú àíëàéûøûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèð.
Áó ýöí áó êðèòåðèéàëàðûí ìöÿééÿí ùèññÿñè êþùíÿëèá, îðàäà
ìöñòÿãèë ìþâãå, êåéôèééÿò âÿ ìèëëè ãöââÿëÿðè òÿøêèë åäÿí åëìè,
òåõíîëîæè âÿ òÿùñèë ïîòåíñèàëû íÿçÿðÿ àëûíìûð. Àíúàã öìóìèëèêäÿ
ýþòöðÿíäÿ Ã.Ìàðãåíòàóíóí ôîðìóëó ùÿð áèð äþâëÿòèí ðåàë õàðèúè
ñèéàñÿò ïîòåíñèàëûíûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ ÿñàñ âåðèð.
Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿò äîêòðèíàñû âÿ õàðèúè ñèéàñÿò
ñòðàòåýèéàñû ìèëëè-äþâëÿò ìàðàãëàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû
áàõûìûíäàí áèðèíúè äÿðÿúÿëè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Ìèëëè äþâëÿò
ìàðàãëàðû ïðîáëåìëÿðèíèí îáéåêòèâ ùÿëëè, èëê þíúÿ áó êðèòåðèéàíûí
òÿðêèáèíè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí ëàçûìäûð. Äþâëÿò ìàðàãëàðûíûí
ÿíÿíÿâè èíòåðïðåòàñèéàñû ýåíèøäèð âÿ áó ìÿãñÿäëÿðÿ ÷àòìàüûí
ÿñàñëàðû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð: ìèëëÿòèí àçàä âÿ ìöñòÿãèë äþâëÿò ãèñìèíäÿ
ìþâúóäëóüó, èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôû âÿ ìèëëè ðèôàùûí òÿìèíè, ùÿðáè
òÿùëöêÿíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû âÿ éà ñóâåðåíëèéèí ïîçóëìàñûíûí
ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, ìöòòÿôèãëÿðèí ñàõëàíìàñû, áåéíÿëõàëã àðåíàäà
ÿëâåðèøëè âÿçèééÿòÿ íàèë îëóíìàñû. Äþâëÿò ìàðàãëàðûíûí êîíêðåò
èôàäÿ åäèëìÿñè þëêÿíèí, õàëãûí ñèéàñÿò êóðñóíóí ùÿäÿô âÿ
ìÿãñÿäèíèí ãîéóëìàñûíäà ÿêñèíè òàïûð.
538
 Ìèëëè-äþâëÿò ìàðàãëàðûíûí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíäà ýåîñèéàñè àìèë
áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð, ýåîñèéàñÿòèí ÿñàñûíû îáéåêòèâ ðåàëëûã
òÿøêèë åäèð. Ùÿð øåéäÿí þíúÿ áó úîüðàôè ôàêòîðäóð: ñÿðùÿäëÿðèí
ôîðìàëàøäûðûëìàñû, éåðëÿøìÿ âÿ áèð äþâëÿòèí äèýÿðèíÿ íèñáÿòÿí
ìÿêàí ôîðìàëàøäûðìàñû, îêåàíà ÷ûõûøûí îëìàñû, ÿùàëè, ðåëéåô
äþâëÿòèí äöíéàíûí áó âÿ éà äèýÿð ùèññÿñèíÿ ìàëèê îëìàñû, äþâëÿòèí
àäàëàðà ìàëèê îëìàñû, òÿáèè åùòèéàòëàðûí îëìàñû âÿ ñ. Èíñàí
ôÿàëèééÿòè ÷îõñàéëû ôàêòîðëàðäàí ÿí àç äÿéèøèêëèéÿ óüðàéàí úîüðàôè
àìèëäèð.
Éóõàðûäà ãåéä îëóíàíëàðäàí áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè,
Àçÿðáàéúàíûí ÿñàñ ìèëëè-äþâëÿò ìàðàüû âÿ îíóí ñèéàñè ìÿãñÿäè
Ãàôãàç ðåýèîíóíäà ìàëèê îëäóüó ýåîñèéàñè ôóíêñèéàñûíû ãëîáàë
ýåîñèéàñÿòäÿ ãîðóìàãäûð.

§2. Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè ñèñòåìè âÿ õàðèúè ñèéàñÿò

Õàðèúè ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ âàúèá ðîë äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí

èúðàåäèúè ãîëóíà ìÿõñóñäóð. Ìÿùç áó ãîë äþâëÿòèí õàðèúè
ñèéàñÿòèíèí âàùèäëèéèíè òÿìèí åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð.
Ãàíóíâåðèúè âÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã éàëíûç
èúðàåäèúè ùàêèìèééÿò áåéíÿëõàëã àðåíàäà òàì øÿêèëäÿ äþâëÿòè
òÿìñèë åäÿ áèëÿð. Äþâëÿòèí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ìÿùñóëäàð
èøòèðàêû îíóí ñèéàñÿòèíèí äàâàìëûëûüû âÿ ÿëåéùèíÿ îëìàìàñûíû, îíóí
íöìàéÿíäÿëÿðèíèí éöêñÿê ïåøÿêàðëûüû, îíëàðäà ìöùöì èíôîðìàñè-
éàíû, òÿøêèëàòû, èíòåëëåêòóàë âÿ äèýÿð åùòèéàòëàðû íÿçÿðäÿ òóòóð.
Áóíëàðûí ùàìûñûíû èúðàåäèúè ùàêèìèééÿò òÿìèí åäèð.
Àçÿðáàéúàí êèìè ïðåçèäåíò ðåñïóáëèêàëàðûíäà èúðàåäèúè
ùàêèìèééÿò äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí ÿëèíäÿ îëóð. Îíóí ñÿðÿíúàìûíäà
õðèúè äþâëÿòëÿðëÿ ÿëàãÿ ö÷öí ùÿì äèïëîìàòèê, ùÿì äÿ äèýÿð
êàíàëëàð âàð: êÿøôèééàò îðãàíëàðû, åëèò ìÿðêÿçëÿð âÿ èíôîðìàñèéà
àíàëèçè ìÿðêÿçè, íÿùàéÿò, õàðèúè ñèéàñè ãÿðàð ãÿáóëóíóí
ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí ëàçûì îëàí àïàðàò.
Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíäÿ ïðåçèäåíòèí ôÿàëèééÿòè
êîíñòèòóñèéàäà ìöÿééÿíëÿøäèðèëèá âÿ ïðåçèäåíò ðåñïóáëèêàëàðû ö÷öí
ãÿáóë îëóíàí ñòàíäàðòëàðà óéüóíäóð. Î, Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè
539
ñèéàñÿòèíÿ ðÿùáÿðëèéè ùÿéàòà êå÷èðèð, äàíûøûãëàð àïàðûð âÿ
áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿð èìçàëàéûð.
Àëè Áàø Êîìàíäàí êèìè ùÿðáè ìöíàãèøÿ çàìàíû äþâëÿòèí
ãàíóíëàðûíû âÿ áåéíÿëõàëã ùöãóãäà íÿçÿðäÿ òóòóëàí, þçöíöìö-
äàôèÿ ö÷öí ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí òÿòáèãè, íåéòðàëëûüûí åëàí îëóíìàñû,
ñàçèø âÿ ñöëù èìçàëàíìàñûíû ùÿéàòà êå÷èðèð.
Ïàðëàìåíò ðåñïóáëèêàëàðûíäà õàðèúè ñèéàñÿòèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñèíäÿ ÿñàñ ðîë ùþêóìÿòèí öçÿðèíÿ äöøöð. Ïàðëàìåíò èñÿ
áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèí ðàòèôèêàñèéà îëóíìàñû èëÿ äþâëÿòèí õàðèúè
ñèéàñè ôÿàëèééÿòèíè òÿìèí åäèð.
Àíúàã áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèí (áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðû
ÿñàñûíäà) ðÿñìè îðãàíû îëìàéàí ïàðëàìåíò áèðáàøà õàðèúè þëêÿëÿðèí
ùþêóìÿòëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëìÿç. Åéíè çàìàíäà äèýÿð
þëêÿëÿðèí ïàðëàìåíòëÿðè èëÿ ãàíóíâåðèúèëèê ôÿàëèééÿòèíäÿ òÿúðöáÿ
ìöáàäèëÿñèíäÿ, ïàðëàìåíòëÿðàðàñû èòòèôàãëàðûí èøèíäÿ áèðýÿ èøòèðàê
åäÿ áèëÿð.
Äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòè âÿ áåéíÿëõàëã ôÿàëèééÿòèíäÿ ìÿùêÿìÿ
ùàêèìèééÿòè òÿñèñàòûíûí ÿùÿìèééÿòè éöêñÿëìÿêäÿäèð. Êå÷ìèøäÿ
ìÿùêÿìÿ áåéíÿëõàëã ïðîáëåìëÿðäÿí íèñáÿòÿí óçàã ãàëìàüà
÷àëûøûðäû. Áó ýöí èñÿ âÿçèééÿò äÿéèøèá. Áó äàùà ÷îõ áåéíÿëõàëã
ùöãóãóí äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ ðîëóíóí àðòìàñû âÿ îíóí
èúòèìàè ùÿéàòà äàõèë îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó õèäìÿò èíñàí
ùöãóãëàðûíà àèääèð. Áåëÿ êè, ñîí îíèëëèêäÿ èíñàí ùöãóãëàðûíà ðèàéÿò
åòìÿê áåéíÿëõàëã ùöãóãóí âàúèá ïðèíñèïèíÿ ÷åâðèëèá. Àðòûã
äþâëÿòëÿð îíóí âÿòÿíäàøëàðûíûí ùöãóã ìöáàùèñÿëÿðèíèí áàøãà
äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ ùÿëë åäèëìÿñèíÿ âÿ áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿéÿ
ãàëõìàñûíà îáéåêòèâ ìàðàã ýþñòÿðèðëÿð.
Ìÿùêÿìÿäÿ õàðèúè äþâëÿòëÿðèí âÿ õàðèúè âÿòÿíäàøëàðûí
ìàðàãëàðûíà òîõóíàí áèð ÷îõ èøëÿðÿ áàõà áèëÿðëÿð. Áó èøëÿð âÿ
÷ûõàðûëàí ãÿðàðëàð äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿñèðñèç þòöøìöð.
Ôèêèðëÿðè êîíêðåòëÿøäèðÿðÿê ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòèíèí ôÿàëèééÿòèíèí
öìóìèééÿòëÿ, äþâëÿòëÿð àðàñûíäà íîðìàë ìöíàñèáÿòëÿðèí
ãîðóíìàñû âÿ áó äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí áåéíÿëõàëã þùäÿëèêëÿðèí éåðèíÿ
éåòèðèëìÿñè àç ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê äåéèë.

540
 Äþâëÿò ùàêèìèééÿòèíèí ðÿñìè îðãàíëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã äþâëÿò
àïàðàòûíûí õàðèúè ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ
ðîëó ÷îõ âàõò àç ùèññ îëóíóð. Àììà ÿýÿð áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðè
ÿí ýåíèø ïëàíäà ýþòöðñÿê, îðàäà ïðàêòèêè îëàðàã áöòöí íàçèðëèê âÿ
èäàðÿëÿð èøòèðàê åäÿð.
Áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ ùÿð þëêÿ ö÷öí ÿí ìöùöì äþâëÿò
èäàðÿñè õàðèúè èøëÿð íàçèðëèéèäèð. Àçÿðáàéúàíûí ÕÈÍ-èí ãàðøûñûíäà áó
ìÿãñÿäëÿð ãîéóëóá: þëêÿíèí õàðèúè ñèéàñè ñòðàòåýèéàñûíû
ùàçûðëàìàã, þëêÿíèí õàðèúè ñèéàñè êóðñóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê âÿ ñ.
Ñîí èëëÿð Àçÿðáàéúàíûí ðåýèîíäà ýåîñèéàñè ÿùÿìèééÿòèíèí àðòìàñû,
áÿçè áåéíÿëõàëã ëàéèùÿëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, äöíéà ñèéàñÿòèíäÿ
áàø âåðÿí ãëîáàë äÿéèøèêëèêëÿð þëêÿ ÕÈÍ-èí öçÿðèíÿ áþéöê
ìÿñóëèééÿò ãîéóá. Þëêÿìèçèí ÿí àüðûëû ïðîáëåìè îëàí Äàüëûã
Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí íèçàìëàíìàñû ïðîñåñèíèí óçàíìàñû âÿ
áåéíÿëõàëã ìöñòÿâèäÿ ùÿëëè ïðîñåñèíèí äàâàì åòìÿñè Àçÿðáàéúàí
ÕÈÍ-èí èøèíäÿ äàùà ôÿàëëûã òÿëÿá åäèð.
Äåìîêðàòèéà øÿðàèòèíäÿ õàðèúè ñèéàñÿò ìöõòÿëèô äþâëÿò
ñòðóêòóðëàðûíûí ìöðÿêêÿá ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿñè îëà
áèëìÿç.
Âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíèí õàðèúè ñèéàñÿòÿ òÿñèðè
ñèéàñè ïàðòèéàëàðûí ôÿàëèééÿòè èëÿ áàüëûäûð. Ïàðòèéàëàð ìöàñèð ñèéàñè
ñèñòåìèí ÿñàñ åëåìåíòè îëñà äà, îíóí êþêö âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè èëÿ
áàüëûäûð. Ìöÿééÿí ñîñèàë òÿáÿãÿíèí ìàðàãëàðûíû èôàäÿ åòìÿê âÿ
òÿãäèì åòìÿêëÿ ñèéàñè ïàðòèéàëàð òÿêúÿ äàõèëè ìÿñÿëÿðëÿ áàüëû
äåéèë, õàðèúè ñèéàñÿòäÿ äÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí ôîðìàëàøäûðûðëàð. Õàðèúè
ñèéàñÿòèí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíäà ùàêèì ïàðòèéà ìöùöì äÿðÿúÿäÿ
(òàì éîõ) èøòèðàê åäèð. Áó çàìàí, î, èúòèìàè ãöââÿëÿðèí ìþâãåéè âÿ
þçöíöí ïðîãðàìûíäàí ÷ûõûø åäèð. Àììà õàðèúè ñèéàñÿòÿ òÿñèð
ýþñòÿðìÿê ö÷öí ìöõàëèôÿò ïàðòèéàëàðû áÿçè ðåñóðñëàðäàí èñòèôàäÿ
åòìÿê èìêàíûíà ìàëèêäèð.
Âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè õàðèúè ñèéàñÿòÿ òÿñèð åòìÿê ö÷öí èúòèìàè
ðÿé êèìè ìöùöì âàñèòÿéÿ ìàëèêäèð. Èúòèìàè ðÿéèí òÿñèðè èëÿ áó âÿ
éà äèýÿð õàðèúè ñèéàñè ãÿðàðûí ãÿáóëóíäàí èìòèíà îëóíà, îíà
äöçÿëèøëÿð åäèëÿ áèëÿð. Èúòèìàè ðÿé îíó ôÿàë ôîðìàëàøäûðàí ÊÈÂ-äÿ
þç ÿêñèíè òàïà áèëÿð.

541
 Õàðèúè ñèéàñÿò ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò, âÿòÿíäàø úÿìèééÿòèíèí îïòèìàë
ãàðøûëûãëû ôÿàëèééÿòè, ìèëëè-äþâëÿò ìàðàãëàðûíûí ìàêñèìàë
ðåàëëàøäûðûëìàñûíà êþìÿê åòìÿëèäèð. Âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè
òÿðÿôèíäÿí ëàçûìè íÿçàðÿòèí îëìàìàñû äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñè
ôÿàëèééÿòèíäÿ, õàðèúè ñèéàñÿòäÿ àðòûã áóðîêðàòèêëèéÿ âÿ ôÿàëëûüûí
àøàüû äöøìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð. Ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ èúòèìàè ðÿé
äþâëÿòèí õàðèúè ñèéàñÿòèíÿ ãèéìÿò âåðèëìÿñèíäÿ ÿäàëÿòëè îëóíóð.
Áÿçè ùàëëàðäà, áó ãèéìÿòäÿ ñÿëàùèééÿòñèçëèê âÿ ñóáéåêòèâëèê
ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð. Îíó äà õàòûðëàìàã ëàçûìäûð êè,
Àçÿðáàéúàíäà ôîðìàëàøìàüà áàøëàéàí âÿòÿíäàø úÿìèééÿòè àðòûã
õàðèúè ñèéàñÿòäÿ òÿñèð èìêàíû ãàçàíûá.

§3. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà

ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôû èsòèãàìÿòëÿðè âÿ ñÿâèééÿñè

Âàðøàâà áëîêóíóí ñöãóòó ñèéàñè ñÿùíÿíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ

íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëäóüó êèìè, áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿò èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ äÿ úèääè, ùÿì äÿ ôÿðãëè
êîîðäèíàñèéàëàð ìöÿééÿíëÿøäèðäè. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó
òåíäåíñèéà òÿêúÿ áåéíÿëõàëã äåéèë, ùÿì äÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðäà
äà ìöøàùèäÿ åäèëäè. Éåíè éàðàíìûø ñèéàñè ðåàëëûãäà ÍÀÒÎ, ÁÌÒ
âÿ ÀÒßÒ êèìè áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ðîëó äàùà äà àðòûá. ÕÕ
ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ èêèãöòáëö ñèñòåìèí ÷þêìÿñè èëÿ ìåéäàíà ÷ûõàí
áèð ñûðà çèääèééÿòëÿðèí ìÿùç ãåéä åäèëÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí
éàõûíäàí èøòèðàêû èëÿ òÿíçèìëÿíìÿñè îíëàðûí íöôóçóíó äàùà äà
ýåíèøëÿíäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, ßêñÿð äþâëÿòëÿð, õöñóñèëÿ äÿ ïîñòñîâåò
ðåñïóáëèêàëàðû þç ìèëëè ìàðàãëàðûíûí âÿ òÿùëöêÿñèçëèêëÿðèíèí òÿìèí
îëóíìàñûíûí ÿí òÿìèíàòëû âàñèòÿñèíè ìÿùç áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà
ñûõ ÿìÿêäàøëûãäà ýþðöðäöëÿð.
Ñþâåòëÿð áèðëèéè ñöãóò åòäèêäÿí ñîíðà, éàðàíìûø ìöñòÿãèë
äþâëÿòëÿð ö÷öí úþüðàôè úÿùÿòäÿí éàõûí îëàí äþâëÿòëÿðëÿ éàíàøû,
äöíéàíûí äèýÿð ýöú ìÿðêÿçëÿðè, ðåýèîíàë âÿ áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðëà äà ñûõ ÿìÿêäàøëûã âàúèá èäè. Áó úöð ÿìÿêäàøëûã éåíè
ìöñòÿãèëëèê ãàçàíìûø äþâëÿòëÿðÿ þç ñóâåðåí ùöãóãëàðûíû ãîðóìàã
ö÷öí äàùà ñÿìÿðÿëè äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñè êóðñó ðåàëëàøäûðìàã,
542
äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê, ìöàñèð áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ ëàéèãëè éåð òóòìàã âÿ ñ. ö÷öí ýåíèø
èìêàíëàð à÷ìûø îëóð. Ìÿùç áöòöí áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàí éåíè éàðàíàí
ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿð áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðëà ñûõ
ÿìÿêäàøëûã ìÿñÿëÿëÿðèíÿ îëäóãúà úèääè éàíàøûðäûëàð âÿ õàðèúè
ñèéàñÿò ñòðàòåýèéàñûíû ùàçûðëàéàí çàìàí áó ìÿãàìà õöñóñè éåð
âåðèðäèëÿð. Ìöñòÿãèëëèéèíèí èëê èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñûíäà àëè ñèéàñè ùàêèìèééÿòÿ èêèíúè äÿôÿ ýÿëÿí
öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâ ÷îõ áþéöê óçàãýþðÿíëèêëÿ
áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðëà ñûõ ÿëàãÿëÿðèí ãóðóëìàñûíû
þëêÿíèí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè
ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Ùåéäÿð ßëèéåâ âàõòûíäà âÿ êèôàéÿò ãÿäÿð
äÿãèãëèêëÿ äóéìóøäóð êè, ìöñòÿãèëëèê éîëëàðûíäà êþâðÿê
àääûìëàðûíû àòàí ýÿíú Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ö÷öí ìöàñèð
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ úèääè éåð òóòìàñû âÿ
áåéíÿëõàëã ùöãóãóí òàìùöãóãëó ñóáéåêòèíÿ ÷åâðèëìÿñè ùÿéàòè
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áó èñòèãàìÿòäÿ àòûëàúàã ÿí áèðèíúè âàúèá
àääûì èñÿ áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðëà ÿëàãÿëÿðèí
ãóðóëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Áó ùÿì äÿ îíà ýþðÿ âàúèá èäè êè,
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû åðìÿíè òÿúàâöçöíÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð âÿ
òîðïàãëàðû èøüàë àëòûíäà èäè. Ìÿñÿëÿíè áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿòèí
äèããÿòèíÿ ÷àòäûðìàã âÿ äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ ñàõëàìàã ö÷öí ñþçñöç
êè, þíúÿ îíëàðëà ÿëàãÿëÿð, äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿð éàðàòìàã ëàçûì
èäè. Öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû áó éîëëà ýåòäè. Ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ
åòäèêäÿí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõàí áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿðèí, õöñóñèëÿ äÿ
åðìÿíè òÿúàâöçöíöí íÿòèúÿëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûì èäè.
Ìöñòÿãèëëèéèí èëêèí äþâðëÿðèíäÿ òÿáèè îëàðàã áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿð
ùÿëëèíè ýþçëÿéèð. Áöòöí éóõàðûäà ãåéä åòäèêëÿðèìèçè íÿçÿðÿ àëàðàã
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû áèð ñûðà ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëèíäÿ
áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðûí èãòèñàäè âÿ ñèéàñè
ïîòåíñèàëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ùàçûðêû äþâðöìöçäÿ òàì
ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äöíéàéà óüóðëó

543
èíòåãðàñèéàñûíäà ÀÒßÒ, ÁÌÒ, ÈÊÒ âÿ ÍÀÒÎ êèìè íöôóçëó
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð èíêàðåäèëìÿç ðîë îéíàìàãäàäûðëàð.
Áöòöí éóõàðûäà ãåéä åòäèêëÿðèìèç áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, äöíéà
ñèéàñè õÿðèòÿñèíäÿ éåð àëìûø èñòÿíèëÿí þëêÿ êèìè, Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñûíûí äà äöíéà áèðëèéèíÿ èíòåãðàñèéàñûíäà âÿ áèð ÷îõ
ìöõòÿëèô ïðîáëåìëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà áåéíÿëõàëã âÿ
ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðûí ÿùÿìèééÿòëè ðîëó îëìóøäóð. Ëàêèí ãåéä
åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó òÿøêèëàòëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí
ñèéàñè ùÿéàòûíäà ðîëëàðû ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû âÿ ñÿâèééÿëè îëìóøäóð.
Áåëÿ êè, áÿçè áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðûí Àçÿðáàéúàíà
ìöíàñèáÿòè äàùà ñÿìèìè âÿ ôàéäàëû îëìóøäóð. Áÿçèëÿðèíèíêèíèí èñÿ
äàùà äà ôàéäàëû îëìàñû àðçó îëóíóð. Áóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áó òÿøêèëàòëàðûí ùÿð áèðè èëÿ
ÿìÿêäàøëûã èñòèãàìÿòëÿðèíè âÿ ñÿâèééÿñèíè àéðû-àéðûëûãäà ãûñàúà äà
îëñà íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê éàõøû îëàðäû.
Ìöàñèð äöíéàìûçäàêû íöôóçóíó âÿ ñèéàñè ïðîñåñëÿðäÿêè
ìÿðêÿçè ìþâãåéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû èëÿ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿëàãÿëÿðèíè áèðèíúè íÿçÿðäÿí
êå÷èðìÿê ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. Ùàçûðäà ñûðàñûíäà äöíéàíûí 191
þëêÿñèíè áèðëÿøäèðÿí ÁÌÒ 1945-úè èë, îêòàéáð àéûíûí 24-äÿ
éàðàäûëìûøäûð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ñîíà éåòìÿñè èëÿ
éàðàäûëàí Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí áàøëûúà âÿçèôÿñè
áåéíÿëõàã òÿùëöêÿñèçëèéèí âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ÿìÿêäàøëûüûí ôàéäàëû
øÿêèëäÿ òÿìèí îëóíìàñûíûí òÿøêèëèíäÿí èáàðÿò èäè. Áó òÿøêèëàò
ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ âÿ ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíèí ìèãéàñûíà ýþðÿ áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðûí ÿí áþéöéö îëìàãëà, áåéíÿëõàëã ìèãéàñëû ÿí ìöõòÿëèô
ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëìàã ñÿëàùèééÿòëÿðèíÿ ìàëèêäèð. Áóðàéà
èãòèñàäè, ñèéàñè, ñîñèàë, ìÿäÿíè, åêîëîæè âÿ ñ. ñàùÿëÿðÿ àèä îëàí
ïðîáëåìëÿð äàõèëäèð. Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí öçâö îëàí
äþâëÿòëÿð îíóí ãÿòíàìÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ñÿñâåðìÿ ùöãóãëàðûíà
ìàëèê îëóðëàð âÿ ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû ìöíàñèáÿò áèëäèðèðëÿð.
Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè
äÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, áó òÿøêèëàò äöíéàíûí äèýÿð áåéíÿëõàëã
òÿøêèëàòëàðû èëÿ ñûõ ÿëàãÿ øÿðàèòèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áèðëÿøìèø
Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí èøèíäÿ, òÿðêèáèíäÿ áèðëÿøäèðäèéè ñóâåðåí

544
äþâëÿòëÿðëÿ éàíàøû äèýÿð ñóáéåêòëÿð äÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèðëÿð.
Ìÿñÿëÿí, áåëÿ ñóáéåêòëÿðäÿí áåéíÿëõàëã ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàò-
ëàðûíû, òðàíñìèëëè êîðïîðàñèéàëàðû, ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíû âÿ ñ.
ýþñòÿðìÿê îëàð. Áóíëàðû ñàäàëàìàãäà ìÿãñÿäèìèç îíäàí èáàðÿòäèð
êè, áèð äàùà Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû èëÿ ÿìÿêäàøëûüûí
ôàéäàëûëûã ñÿâèééÿñèíè äèããÿòÿ ÷àòäûðàã. Éÿíè, éóõàðûäà ãåéä
åòäèêëÿðèìèçäÿí áåëÿ áèð íÿòèúÿ ùàñèë åäèðèê êè, Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòû èëÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿê òÿêúÿ öçâ äþâëÿòëÿðëÿ
ÿìÿêäàøëûãëà áèòìèð, ùÿì äÿ ñàäàëàäûüûìûç äèýÿð áåéíÿëõàëã
ñóáéåêòëÿðëÿ äÿ ñûõ ìöíàñèáÿòëÿðèí âÿ ÿëàãÿëÿðèí ãóðóëìàñûíû
øÿðòëÿíäèðèð. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí
öçâö îëàí ùÿð äþâëÿòÿ ãàðøûñûíäà äóðàí ìþâúóä ïðîáëåìëÿðèíèí ÿí
ñÿìÿðÿëè ùÿëëè âàðèàíòûíûí òàïûëìàñûíà èìêàí âåðèð. Áóíäàí áàøãà,
äþâëÿòëÿð ãàðøûñûíäà äàùà êÿñêèí ïðîáëåìëÿð ìåéäàíà ÷ûõäûãäà
Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû èëÿ éàíàøû äèýÿð ñóáéåêòëÿð äÿ
ïðîáëåìèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèðëÿð.
Ìÿñÿëÿí, àüûð òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð çàìàíû çèéàí ÷ÿêìèø äþâëÿòëÿðÿ
ÿêñÿð ùàëëàðäà Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû èëÿ éàíàøû, äèýÿð
ùóìàíèòàð áåéíÿëõàëã ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû äà ÿí ìöõòÿëèô
éàðäûìëàðû åäèðëÿð. Ýþðöíäöéö êèìè, äöíéà áèðëèéèíÿ ÿí ñÿìÿðÿëè
èíòåãðàñèéà éîëëàðûíäàí áèðèíúèñè ìÿùç Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòûíûí öçâëöéöíäÿí êå÷èð. Ñîâåò Èòòèôàãû äàüûëäûãäàí ñîíðà
ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äà ìöàñèð áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ úÿðÿéàí åäÿí ñèéàñè, èãòèñàäè ïðîñåñëÿðäÿ
éàõûíäàí èøòèðàê åòìÿê âÿ ýÿðýèí ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ þç ìèëëè
ìàðàãëàðûíûí ãîðóíìàñûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòûíûí öçâëöéöíöí éåíèúÿ ôîðìàëàøäûðäûüû õàðèúè ñèéàñÿò
ñòðàòåýèéàñûíûí ïðèîðèòåòè êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðäè. Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñû òÿðÿôèíäÿí Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí
öçâëöéöíÿ ãÿáóë îëóíìàñû ùàããûíäà 1991-úè èëèí îêòéàáð àéûíäà
ìöðàúèÿò îëóíìóøäóð. 1992-úè èëèí ìàðò àéûíäà Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòûíûí Áàø Àññàìáëåéàñûíûí 46-úû ñåññèéàñû áàø òóòäó. Áó
ñåññèéàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí òÿøêèëàòà öçâ ãÿáóë
îëóíìàñû ùàããûíäà ãÿòíàìÿ ãÿáóë îëóíìóøäóð. Áó, Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñûíûí äöíéà èúòèìàèééÿòèíÿ èíòåãðàñèéàñû èñòèãàìÿòèíäÿ

545
èëêèí àääûì èäè. Áóíäàí ñîíðà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äöíéà
äþâëÿòëÿðè èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿðèíèí ãóðóëìàñû âÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿò-
ëÿð ñèñòåìèíäÿ þç éåðèíè ìþêÿìëÿíäèðìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ äþíìÿç
áèð ïðîñåñ ñòàðò ýþòöðäö. Ùÿð øåéäÿí þíúÿ Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñû ÿí áàøëûúà ïðîáëåìè îëàí ÿðàçè áöòþâëöéö ìÿñÿëÿñèíè
áåéíÿëõàëã èúòèìàèééÿò ãàðøûñûíäà ãàëäûðìàã èìêàíû ãàçàíäû.
1993-úö èëèí èéóíóíäà Àçÿðáàéúàíäà èêèíúè äÿôÿ àëè ñèéàñè
ùàêèìèééÿòÿ ãàéûäûøûíäàí ñîíðà öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâ
Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí àëè òðèáóíàñûíäàí Àçÿðáàéúàíûí
ùàãã ñÿñèíè, Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí, Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè-
íèí ÿñë ìàùèééÿòèíè, åðìÿíè òÿúàâöçö ùàããûíäà ùÿãèãÿòëÿðè äöíéà
èúòèìàèééÿòèíèí äèããÿòèíÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí áþéöê óñòàëûãëà èñòèôàäÿ
åòìÿéè áàúàðäû. Àçÿðáàéúàíëà Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû
àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðäÿí áÿùñ åäÿðêÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, î,
þç èíêèøàô äèíàìèêëèéèíÿ ýþðÿ èêè ìÿðùÿëÿíè ÿùàòÿ åäèð. Áèðèíèú
ìÿðùÿëÿ 1992-1993-úö èëëÿðè, éÿíè, Àçÿðáàéúàíëà ÁÌÒ àðàñûíäà
èëêèí ìöíàñèáÿòëÿðèí ôîðìàëàøäûüû äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Ùÿìèí äþâðäÿ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÁÌÒ èëÿ ÿëàãÿëÿðèí ãóðóëìàñû âÿ èíêèøàô
åòäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ õàðèúè ñèéàñÿòè ðåàëëàøäûðûðäû. Áèðëÿøìèø
Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí öçëÿøäèéè ÿí
àüðûëû ïðîáëåìëÿð ìöçàêèðÿéÿ ÷ûõàðûëìàüà áàøëàäû. Ñþçñöç êè, áó
ïðîáëåìëÿð è÷ÿðèñèíäÿ åðìÿíè òÿúàâöçö íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø èøüàë
ôàêòûíûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ìÿñÿëÿñè ïðèîðèòåò òÿøêèë åäèðäè.
Àçÿðáàéúàí ÁÌÒ ìöíàñèáÿòèíèí èíêèøàôûíûí èêèíúè ìÿðùÿëÿñè
1993-úö èëèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã ìöàñèð äþâðöìöçÿ ãÿäÿð îëàí
çàìàí êÿñèéèíè ÿùàòÿ åäèð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-
êàñû èëÿ Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ùÿì
ìèãéàñ, ùÿì äÿ êåéôèééÿò áàõûìûíäàí ôÿðãëè ìÿíçÿðÿ ìöøàùèäÿ
îëóíóð. Áåëÿ êè, Àçÿðáàéúàíûí áó íöôóçëó áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëà
ìöíàñèáÿòëÿðè äàùà ñÿìÿðÿëè õàðàêòåð àëìàüà áàøëàìûøäûð. Ìÿùç
áó ìÿðùÿëÿäÿ þëêÿìèçÿ ãàðøû åðìÿíè òÿúàâöçö èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð
äàùà òåç-òåç Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíäà ìöçàêèðÿëÿðÿ
÷ûõàðûëûðäû. Áóíóí íÿòèúÿñè èäè êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí
ÿðàçèëÿðèíèí Åðìÿíèñòàí ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí èøàüàëûíû
ïèñëÿéÿí 4 ãÿòíàìÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð. Áóíëàð 882, 853, 874, 884

546
ñàéëû ãÿòíàìÿëÿð èäè. Áó ãÿòàíàìÿëÿðèí ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿ
Àçÿðáàéúàí òÿðÿôè ýÿðýèí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Áó çàìàí, ÁÌÒ
öçâö îëàí äþâëÿòëÿðëÿ óçóíìöääÿòëè äèññêóñèéàëàð àïàðûëìûøäûð âÿ
ìÿùç Àçÿðáàéúàíûí èøüàëà ìÿðóç ãàëàí òÿðÿô îëìàñûíà ÁÌÒ
èíàíäûðûëìûøäûð. Íÿòèúÿäÿ, èøüàë÷û îðäóëàðûí Àçÿðáàéúàí
òîðïàãëàðûíäàí ÷ûõìàñûíû âÿ ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿðèí þç
äîüìà éóðä-éóâàëàðûíà ãàéòàðûëìàñûíû òÿëÿá åäÿí äþðä ãÿòíàìÿ
ãÿáóë åäèëìèøäèð. Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí Òÿùëöêÿñèçëèê
Øóðàñûíûí ãÿáóë åòäèéè äþðä ãÿòíàìÿ öìóìèëèêäÿ Àçÿðáàéúàíûí
ìàðàãëàðûíà úàâàá âåðÿí ìöñáÿò ùàäèñÿ îëñà äà, áóðàäà ìöùöì áèð
ìÿãàìà äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûìäûð. Áó ãÿòíàìÿëÿðèí ùå÷ áèðèíäÿ
áèëàâàñèòÿ Åðìÿíèñòàíûí èøüàë÷û îëìàñû ýþñòÿðèëìèðäè. Ñàäÿúÿ
îëàðàã, èøüàë÷û ùÿðáè áèðëÿøìÿëÿðèí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿí
÷ûõìàñû òÿëÿá îëóíóðäó. Áó äà èñòÿíèëÿí ùàëäà ÁÌÒ òÿðÿôèíäÿí
ãÿáóë åäèëìèø ãÿðàðëàðûí èúðà åäèëìÿñèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèðäè.
Áåëÿ êè, èøüàë÷û òÿðÿô êèìè Åðìÿíèñòàíûí ýþñòÿðèëìÿìÿñè îíó
ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä åòìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûðäû. Ëàêèí áóíà
áàõìàéàðàã, ÁÌÒ-äÿ äÿôÿëÿðëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè
áöòþâëöéöíöí âÿ ñóâåðåí ùöãóãëàðûíûí òàíûíìàñû ùàããûíäà
áÿéàíàòëàð âåðèëìèøäèð. Áó, éåíÿ äÿ Àçÿðáàéúàí äèïëîìàòèéàñûíûí
ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðèðäè. Áåëÿ êè, Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòûíûí Áàø Àññàìáëåéàñûíûí 49-úö ñåññèéàñûíäà (1994-úö èëèí
ñåíòéàáðû) áèðèíúè äÿôÿ èøòèðàê åäÿí öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâ
áèð ñûðà ãëîáàë ìÿñÿëÿëÿðëÿ, õöñóñèëÿ äÿ Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí,
Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè èëÿ áàüëû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí
ìþâãåéèíè à÷ûã øÿêèëäÿ áÿéàí åòìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà,
Àçÿðáàéúàí Ðÿùáÿðëèéè Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí áöòöí
òîïëàíòûëàðûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäèð âÿ õàëãûìûçûí ìèëëè
ìàðàãëàðûíûí ìöäàôèÿ îëóíìàñû ö÷öí ÁÌÒ àëè òðèáóíàñûíäàí
ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äàèì
áåéíÿëõàëã ìèãéàñëû ïðîáëåìëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû
èñòèãàìÿòèíäÿêè ìöçàêèðÿëÿðäÿ ñÿéëÿðèíè ÿñèðýÿìÿìèø, åéíè
çàìàíäà åðìÿíè òÿúàâöçöíöí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ
áåéíÿëõàëã ñÿéëÿðèí àðòûðûëìàñûíû òÿëÿá åòìèøäèð. Áó ýöí
Àçÿðáàéúàíëà ÁÌÒ àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð éöêñÿëÿí õÿòò öçðÿ

547
èíêèøàô åäèð âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð
Òÿøêèëàòûíûí ÿí ìöõòÿëèô ñòðóêòóðëàðû èëÿ ñÿìÿðÿëè ÿìÿêäàøëûüûíû
äàâàì åòäèðèð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÀÒßÒ-ëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿðè
ìþâúóääóð. Ùàçûðäà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ö÷öí ìÿùç áó
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëà ñÿìÿðÿëè ÿìÿêäàøëûã äàùà ÷îõ ÿùÿìèééÿò
êÿñá åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû 1992-úè èëäÿí ÀÒßÒ-èí
öçâöäöð. 1992-úè èëèí ìàðòûíäà Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí, Äàüëûã
Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí äèíú éîëëà òÿíçèìëÿíìÿñè ö÷öí ÀÒßÒ-èí
Ìèíñã ãðóïóíóí éàðàäûëìàñû Àçÿðáàéúàíëà áó òÿøêèëàò àðàñûíäà
ìöíàñèáÿòëÿðèí õöñóñè ìÿðùÿëÿñè ùåñàá åäèëèð. Ãåéä åòìÿê
ëàçûìäûð êè, éàðàíäûüû ýöíäÿí áó ýöíÿ êèìè, ÀÒßÒ-èí Ìèíñã
ãðóïó ìöíàãèøÿíèí ÿäàëÿòëè ùÿëëè èñòèãàìÿòèíäÿ ùå÷ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ
åäÿ áèëìÿìèøäèð. Àçÿðáàéúàíëà ÀÒßÒ àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð
äåìÿê îëàð êè, ÿñàñÿí ìöíàãèøÿíèí ùÿëëè ìöñòÿâèñèíäÿ èíêèøàô
åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ÀÒßÒ-èí Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí, Äàüëûã
Ãàðàáàü ìöíàãèøÿíèí òÿíçèìëÿíìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ñÿìÿðÿëè
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ö÷öí äèïëîìàòèê ñÿéëÿðèíè äàèì àðòûðìûøäûð âÿ
ìÿñÿëÿíèí ùÿìèøÿ ÀÒßÒ öçâö îëàí äþâëÿòëÿðèí äèããÿò
ìÿðêÿçèíäÿ ãàëìàñûíà ÷àëûøìûøäûð. Áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã 1994-úö
èëäÿ áàø òóòìóø Áóäàïåøò ñàììèòèíäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã ìöíàãèøÿ
õöñóñè ìÿñÿëÿ ñòàòóñóíäà ìöçàêèðÿ åäèëìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà äà
êå÷èðèëÿí ñàììèòëÿðèí äåìÿê îëàð êè, ùàìûñûíäà Åðìÿíèñòàí-
Àçÿðáàéúàí, Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè ìöçàêèðÿ îáéåêòè
îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû áó ýöí äÿ ÀÒßÒ-èí Ìèíñã
ãðóïóíóí âàñèòÿ÷èëèê õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð.
Àðòûã ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÍÀÒÎ âÿ
ÈÊÒ èëÿ äÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûã åäèð. Àçÿðáàéúàíëà ÍÀÒÎ àðàñûíäà
ÿëàãÿëÿð ÿñàñÿí 1994-úö èëäÿí äèíàìèêëèê ãàçàíìûøäûð. Ìÿùç áó
äþâðäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÍÀÒÎ-íóí “Ñöëù
íàìèíÿ òÿðÿôäàøëûã ïðîãðàìûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð. Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñû ùÿì äÿ Åðìÿíèñòàí-Àçÿðáàéúàí, Äàüëûã Ãàðàáàü
ìöíàãèøÿñèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè ïðîñåñèíäÿ ÍÀÒÎ ïîòåíñèàëûíäàí
éàðàðëàíìàüà ÷àëûøìûøäûð. Áóíäàí áàøãà, ÍÀÒÎ òÿúðöáÿñèíäÿí
èñòèôàäÿ îëóíàðàã ìèëëè ìöäàôèÿ ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû

548
èñòèãàìÿòèíäÿ ìöùöì àäûììëàð àòûëìûøäûð âÿ áó èñòèãàìÿòäÿ
ñÿéëÿð äàâàì åòäèðèëìÿêäÿäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû åéíè
çàìàíäà ÍÀÒÎ ôîðìàòûíäà Àâðîïà þëêÿëÿðè èëÿ äÿ ÷îõòÿðÿôëè
ÿìÿêäàøëûüûíû èíêèøàô åòäèðèð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû 1991-úè èëäÿ ÈÊÒ-éÿ öçâ ãÿáóë
åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí ÿìÿêäàøëûã åòäèéè áåéíÿëõàëã âÿ
ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàð è÷ÿðèñèíäÿ ÈÊÒ þëêÿìèçèí ìàðàãëàðûíûí
ãîðóíìàñûíäà ÿí ñÿìèìè ìþâãå íöìàéèø åòäèðìèøäèð. Áåëÿ êè,
1992-úè èëèí ìàðòûíäà Èñëàì Êîíôðàíñû Òÿøêèëàòû Äàüëûã Ãàðàáàüäà
âÿçèééÿòëÿ áàüëû ìöðàúèÿòëÿ ÷ûõûø åòìèøäèð. Ìöàðèúÿòäÿ òÿðÿôëÿðèí
àòÿøè äàéàíäûðìàñû âÿ Äàüëûã Ãàðàáàüûí ìöñÿëìàí èúìàñûíà
éàðäûìëàðûí åäèëìÿñè ÷àüûðûøëàðû éåð àëìûøäûð. Öìóììèëëè ëèäåð
Ùåéäÿð ßëèéåâèí 1993-úö èëäÿ éåíèäÿí ùàêèìèééÿòÿ ãàéûäûøûíäàí
ñîíðà ÈÊÒ èëÿ Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí éåíè, ñÿìÿðÿëè
ìÿðùÿëÿñè áàøëàìûøäûð. ÈÊÒ èëê äÿôÿ îëàðàã Åðìÿíèñòàíû èøüàë÷û
òÿðÿô êèìè òÿãäèì åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Èñëàì
Êîíôðàíñû Òÿøêèëàòû ùàçûðäà ÿí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿð öçðÿ îëäóãúà
ìÿùñóëäàð ÿìÿêäàøëûã ùÿéàòà êå÷èðìÿêäÿäèð.

§4. Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí ôÿàë

èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëìÿñè ïðîñåñè

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàí þç ìöñòÿãèëëèéèíÿ áèð ñûðà

êÿñêèí ïðîáëåìëÿ áèðýÿ ãÿäÿì ãîéìóøäóð. Áèð òÿðÿôäÿí
Åðìÿíèñòàíûí þëêÿìèçÿ ãàðøû ÿðàçè èääèàëàðû, Àçÿðáàéúàí
ÿðàçèñèíäÿ òöüéàí åäÿí åðìÿíè ñåïàðàòèçìè, äèýÿð òÿðÿôäÿí äàõèëè
ñèéàñè ãåéðè-ñàáèòëèê õàðèúè ñèéàñè êóðñóí äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäèðèë-
ìÿñèíÿ ìàíå îëóðäó. Ñþçñöç êè, Åðìÿíèñòàíûí èøüàëûíûí ãàðøûñûíû
àëìàã âÿ þëêÿíèí ùÿðòÿôÿëè-èãòèñàäè, ñîñèàë, ìÿäÿíè âÿ ñ. èíêèøàôûíà
íàèë îëìàã ö÷öí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíÿ óüóðëó ÷ûõûø
ÿëäÿ åäÿðÿê, îíóí ôÿàë èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëìÿê ëàçûì èäè. Áöòöí
áóíëàðûí ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí èñÿ áþéöê ÿçì âÿ ñèéàñè èðàäÿ òÿëÿá
îëóíóðäó. Þëêÿíèí úÿëáåäèúè çÿíýèí êàðáîùèäðîýåí åùòèéàòëàðû
õàðèúè ñèéàñè êóðñó ìöÿééÿíëÿøäèðÿðêÿí äàùà äèããÿòëè îëìàüû òÿëÿá
åäèðäè. Áåëÿêè, äöíéàíûí ñóïåðýöúëÿðèíèí áþéöê, áàðûøìàç
549
ìàðàãëàðûíûí êÿñèøäèéè Àçÿðáàéúàí ö÷öí, ìþâúóä áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ þç ìèëëè ìàðàãëàðûíûí ÷ûõûø åäÿðÿê èøòèðàê åòìÿñè
îëäóãúà áþéöê ñèéàñè òÿúðöáÿ âÿ èðàäÿ òÿëÿá åäèðäè.
Áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èñòÿð-
èñòÿìÿç áåéíÿëõàëã ïðîñåñëÿðèí èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëìÿëè èäè âÿ ëÿíý
äÿ îëñà ìöñòÿãèëëèéèìèçèí èëê èëëÿðèíäÿ áó ïðîñåñ ýåäèðäè. Çÿèô äÿ
îëñà ãóðóëàí äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñûíûí äöíéà èúòèìàèééÿòèíÿ èíòåãðàñèéàñû ö÷öí êàíàëëàð
à÷ûãäû. Ëàêèí áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà,
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðèí, þç ìèëëè ìàðàãëàðûíäàí ÷ûõûø åäÿúÿê âÿ
áó ìàðàãëàðû ãîðóéàúàã áèð èøòèðàê÷ñûíà ÷åâðèëìÿñè ö÷öí êèôàéÿò
åòìèðäè. 1993-úö èëèí èéóíóíäà öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí
èêèíúè äÿôÿ àëè ñèéàñè ùàêèìèééÿòÿ ãàéûäûøû áó ñàùÿäÿ ÿñàñëû
äÿéèøèêëèêëÿð éàðàòäû. Áåëÿ êè, ìÿùç Ùåéäÿð ßëèéåâèí ùàêèìèééÿòÿ
ãàéûäûøûíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ïðèîðèòåòëÿðè
ìöÿééÿíëÿøäè, þëêÿíèí õàðèúè ñèéàñè êîíñåïñèéàñû ôîðìàëàøäû.
Ùåéäÿð ßëèéåâèí ÿçìêàðëûüû âÿ ñèéàñè èðàäÿñè íÿòèúÿñèíäÿ 1994-úö
èëèí ñåíéàáðûíäà «ßñðèí ìöãàâèëÿñè» èìçàëàíäû. Áó ùÿì
Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíäà, ùÿì äÿ äèïëîìàòèéàñûíäà ÷îõ
ìöùöì áèð ùàäèñÿ èäè. Áåëÿ êè, áó ìöãàâèëÿ Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñûíûí äöíéà þëêÿëÿðè èëÿ èêèòÿðÿôëè âÿ ÷îõòÿðÿôëè
ÿëàãÿëÿðè ö÷öí áþéöê èìïóëñ ðîëóíó îéíàäû, Àçÿðáàéúàíûí
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ þíÿìèíè íÿçÿðÿ÷àðïàúàã
äÿðÿúÿäÿ àðòûðäû. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí
áåéíÿëõàëã ñèéàñè ïðîñåñëÿðèí ôÿàë èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëìÿñè ïðîñåñè
áàøëàäû.
ßðàçèñèíèí 20%-è Åðìÿíèñòàí òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóø
Àçÿðáàéúàí õàðèúè ñèéàñè ñòðàòåýèéàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿðêÿí áó
ìÿñÿëÿéÿ áþéöê þíÿì âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, þëêÿìèç èøòèðàê åòäèéè
èñòÿíèëÿí áåéíÿëõàëã ñèéàñè ïðîñåñëÿðäÿ äèýÿð ìÿñÿëÿðëÿ éàíàøû,
åðìÿíè èøüàëû ôàêòûíû äà äàèì ãàáàðäûð. Åðìÿíèñòàíûí èøüàë÷ûëûã
ñèéàñÿòè äöíéà èúòèìàèééÿòèíèí äèããÿòèíÿ ÷àòäûðûëûð. Öìóììèëëè
ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâ äöíéà äþâëÿòëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûüà èìçà
àòàðêÿí áó ìÿñÿëÿíè ùÿìèøÿ þíÿ ÷ÿêìèøäèð. Î, Åðìÿíèñòàíà ðåàë
òÿñèðåòìÿ èìêàíëàðû îëàí þëêÿëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí ãóðóëìàñûíà

550
õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, ìÿëóìäóð êè, Ôðàíñà þç
õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ åðìÿíèïÿðÿñò õÿòòè èëÿ äàèì ñå÷èëìèøäèð. Áóíó
äèããÿòÿ àëàí Óëó Þíäÿð ïðåçèäåíò êèìè õàðèúè þëêÿëÿðÿ èëê ñÿôÿðèíè
ìÿùç Ôðàíñàäàí áàøëàìûøäûð. Áó, ÷îõ ìöäðèê áèð ñèéàñè ýåäèø èäè.
Áóíóíëà, Ùåéäÿð ßëèéåâ Ôðàíñàíûí ãèñìÿí äÿ îëñà Àçÿðáàéúàíûí
ìþâãåëÿðèíè äÿñòÿêëÿìÿñèíÿ íàèë îëìàã èñòÿéèðäè. Áó äà þç
áÿùðÿñèíè âåðìèøäèð. Áåëÿ êè, Ôðàíñàíûí î âàõòêû ïðåçèäåíòè Ôðàíñóà
Ìèòòåðàí Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíö òàíûäûüûíû âÿ
äÿñòÿêëÿäèéèíè áÿéàí åòìèøäèð. Áóíóí êèìè, òÿçÿúÿ ìöñòÿãèëëèê
ÿëäÿ åòìèø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÀÁØ, Ðóñèéà, Èíýèëòÿðÿ âÿ ñ.
þëêÿëÿðëÿ óüóðëó äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿð ôîðìàëàøäûðà áèëìèøäèð.
Ðóñèéà èëÿ èêèòÿðÿôëè ìöíàñèáÿòëÿðèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû äà
ìöñòÿãèëëèê éîëó èëÿ àääûìëàéàí ýÿíú Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû
ö÷öí äàùà þíÿìëè èäè. Ñþçñöç êè, óçóí èëëÿð Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí
íÿçàðÿòè àëòûíäà ìþâúóä îëìóø Àçÿðáàéúàí ö÷öí áÿðàáÿðùöãóãëó
òÿðÿôäàø êèìè ÷ûõûø åòìÿê àñàí äåéèëäè. Ëàêèí ðåýèîíäà áþéöê òÿñèð
èìêàíëàðûíà ìàëèê îëàí áó äþâëÿòëÿ ÷îõøàõÿëè ÿëàãÿëÿðèí ãóðóëìàñû
þëêÿìèç ö÷öí þíÿìëè èäè. Áöòöí áóíëàðû áþéöê óçàãýþðÿíëèêëÿ
äÿðê åäÿí öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâ ÿí ìöõòÿëèô åëåìåíòëÿðè
íÿçÿðÿ àëàðàã Ðóñèéà-Àçÿðáàéúàí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ãóðóëìàñû
èñòèãàìÿòèíäÿ þíÿìëè àääûìëàð àòìûøäûð. Áó áàõûìäàí, Ùåéäÿð
ßëèéåâèí 1993-úö èëèí ñåíòéàáðûíäà Ìîñêâà ñÿôÿðè ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè
èäè. Áó ñÿôÿð çàìàíû Ðóñèéà äþâëÿð áàø÷ûñû èëÿ Àçÿðáàéúàíëà
Ðóñèéà àðàñûíäà ñÿìÿðÿëè ìöíàñèáÿòëÿðèí ãóðóëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ
þíÿìëè äàíûøûãëàð àïàðìûøäûð. Áó ñÿôÿðäÿí áèð àç ñîíðà, éÿíè
ñåíéàáðûí 24-äÿ Àçÿðáàéúàí ÌÄÁ-éÿ äàõèë îëäó. Áó ùÿìèí äþâð
ö÷öí ÷îõ âàúèá èäè. Áåëÿ êè, óçóí çàìàí ïîñòñîâåò þëêÿëÿðè èëÿ
èãòèñàäè, ìÿäÿíè áàüëûëûã øÿðàèòèíäÿ éàøàìàã áó éàõûíëàøìàíû
òÿëÿá åäèðäè. Áèðäÿí-áèðÿ áöòöí áàüëàðûí ãûðûëìàñû éåíèúÿ
ìöñòÿãèëëèéÿ ãÿäÿì ãîéìóø þëêÿéÿ éàõøû ùå÷ íÿ âÿä åòìèðäè.
ÌÄÁ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ïîñòñîâåò þëêÿëÿðè èëÿ éàðàíìûø
éåíè ýåîñèéàñè âÿçèééÿòèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ìöíàñèáÿòëÿð
ôîðìàëàøäûðìûøäûð. Áåëÿ êè, ñîâåòëÿð áèðëèéè ÷þêäöêäÿí ñîíðà
Àçÿðáàéúàíûí ãîíøó Ýöðúöñòàí, Áåëàðóñèéà, Òöðêìÿíèñòàí èëÿ
ìöíàñèáÿòëÿðè íèñáÿòÿí ýÿðýèí èäè. Áó þëêÿëÿðëÿ õîø

551
ìöíàñèáÿòëÿðèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû Àçÿðáàéúàíûí î âàõòêû õàðèúè
ñèéàñè êóðñóíóí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí èäè. Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñû þç õàðèúè ñèéàñè êóðñóíó ýåð÷ÿêëÿøäèðÿðêÿí
Ãàôãàçäàêû äóðóìóí ñòàáèëëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíÿ äÿ áþéöê
þíÿì âåðèðäè. Ìÿùç Àçÿðáàéúàí ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâèí
òÿøÿááöñö âÿ ýÿðýèí ÿìÿéè íÿòèúÿñèíäÿ 1994-úö èëèí ìàðò àéûíäà
òÿúàâöçêàð Åðìÿíèñòàíëà àòÿøêÿñ ùàããûíäà ðàçûëàøìà èìçàëàíäû.
Áó ðàçûëàøìà íÿèíêè ðåýèîí ö÷öí, áöòþâëöêäÿ áåéíÿëõàëã
ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìè ö÷öí ÷îõ ôàéäàëû îëäó. Áåëÿ êè, áó
ðàçûëàøìàíûí ÿëäÿ îëóíìàñûíäàí ñîíðà Àâðîïàíûí åíåðæè
òÿùëöêÿñèçëèéèíèí ãàðàíòû îëàí Áàêû-Òèôëèñ-Úåéùàí ÿñàñ íåôò èõðàú
ëàéèùÿñèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ ñòàðò âåðèëäè. Àòÿøêÿñëÿ éàíàøû,
ùÿìèí äþâðäÿ Ýöðúöñòàíëà äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí
ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ èêè þëêÿ àðàñûíäà äåêëîðàñèéàíûí èìçàëàíìàñû
Àçÿðáàéúàí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí áþéöê íàèëèééÿòëÿðèíäÿí èäè.
Áóíóíëà äà, öìóììèëëè ëèäåð ðåýèîíäà ñöëùÿ âÿ ñàáèòëèéÿ õèäìÿò
åäÿúÿê «Öìóìãàôãàç åâèíèí» éàðàäûëìàñû èäåéàñûíû ñèéàñè
ìöñòÿâèéÿ ýÿòèðìèøäèð. Ëàêèí ìÿëóì ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí áó
ùóìàíèñò èäåéàíûí ðåàëëàøìàñû ìöìêöí îëìàäû. Éÿíè òÿúàâöçêàð
Åðìÿíèñòàíûí äàüûäûúû-èøüàë÷û ñèéàñÿòè áöòöí Ãàôãàçäà äàèìè
ñöëùöí áÿðãÿðàð îëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëäû.
Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè îíäàí
èáàðÿòäèð êè, äöíéàíûí àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà èêèòÿðÿôëè
ìöíàñèáÿòëÿðèí ãóðóëìàñû èëÿ éàíàøû, áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë
òÿøêèëàòëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äÿ äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿðèí ýåíèøëÿí-
äèðèëìÿñèíÿ þíÿì âåðèëèðäè. Ñþçñöç êè, áó úöð ìöíàñèáÿòëÿð äÿ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöàñèð áåéíÿëõàëã ñèéàñè ïðîñåñëÿðèí
ôÿàë èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëìÿñèíäÿ àç ðîë îéíàìàìûøäûð. Ìÿëóìäóð
êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàí ÁÌÒ, ÀÒßÒ, ÈÊÒ êèìè ìþùòÿáÿð
òÿøêèëàòëàðûí öçâöäöð. Ãåéä åòäèéèìèç áó òÿøêèëàòëàðûí ùÿð áèðè èëÿ
éàõûíäàí ÿìÿêäàøëûã åòìÿêëÿ äþâëÿòèìèç áåéíÿëõàëã àðåíàäà þç
ìèëëè ìàðàãëàðûíû ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. ßñàñÿí èñÿ ÿðàçè
áöòþâëöéöíöí áÿðïà îëóíìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ áó òÿøêèëàòëàð ÷ÿð÷èâÿ-
ñèíäÿ ýåíèø äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð ãóðóëìóøäóð. Åðìÿíèñòàíûí
òÿúàâöçö íÿòèúÿñèíäÿ ãàðøûëàøäûüû ïðîáëåìè äÿôÿëÿðëÿ áåéíÿëõàëã

552
âÿ ðåýèîíàë òÿøêèëàòëàðûí ìöçàêèðÿñèíÿ ÷ûõàðìûøäûð. Áöòöí
áóíëàðäàí áàøãà, Àçÿðáàéúàí «Áþéöê èïÿêéîëó»íóí áÿðïàñû
ôîðìàòûíäà äà áåéíÿëõàëã ñèéàñè ïðîñåñëÿðäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð.
Áó áàõûìäàí, 1998-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà Áàêûäà êå÷èðèëÿí
áåéíÿëõàëã êîíôðàíñ ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè èäè. Áó ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
ÿìÿêäàøëûã äà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã àëÿìÿ
èíòåãðàñèéàñû ïðîñåñèíÿ áþéöê òÿêàí âåðìèøäèð. «Áþéöê Èïÿê
éîëóíóí» áÿðïàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿøÿááöñëÿð áèð äàùà îíäàí õÿáÿð
âåðèð êè, Àçÿðáàéúàí Ãÿðáëÿ Øÿðã àðàñûíäà þíÿìëè áèð êþðïö
ðîëóíó îéíàéûð. Áó ëàéèùÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿñàñ
ñóáéåêò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè þëêÿìèçÿ ùÿì èãòèñàäè, ùÿì äÿ
ñèéàñè äèâèäåíòëÿð ýÿòèðèð.
Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Àçÿðáàéúàí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûüà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèð. Áóíó
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 1994-úö èëäÿ ÍÀÒÎ-íóí «Ñöëù
íàìèíÿ ÿìÿêäàøëûã» ïðîãðàìûíà ãîøóëìàñû äà ñöáóò åäèð. Áó
ïðîãðàìà ãîøóëìàãëà Àçÿðáàéúàí äöíéàíûí èðè äþâëÿòëÿðè èëÿ äàùà
éàõûíäàí âÿ ñÿìÿðÿëè ìöíàñèáÿòëÿð ãóðìàüà íàèë îëìóøäóð. Áó
ùÿì äÿ îíäàí õÿáÿð âåð êè, Åðìÿíèñòàíäàí ôÿðãëè îëàðàã
Àçÿðáàéúàí ðåýèîíäà ñàáèòëèéèí âÿ òÿùëöêÿñèçëèéèí ãîðóíìàñû
èñòèãàìÿòèíäÿ áöòöí ìöìêöí âàñèòÿëÿðäÿí éàðàðëàíûð.
Ìöñÿãèëëèéèíè ãàçàíäûãäàí ñîíðà, Àçÿðáàéúàí èíêèøàô åòìèø
þëêÿëÿðèí òÿúðöáÿñèíÿ èñòèíàä åäÿðÿê, äåìîêðàòèê úÿìèééÿòäÿ àçàä
èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ãóðóúóëóüó éîëóíó ñå÷ìèøäèð. Áó éîëó
ñå÷ìÿñèíäÿ ÿëáÿòòÿ êè, äöíéà èúòèìàèééÿòèíÿ óüóðëó èíòåãðàñèéà
ÿñàñëû ðîë îéíàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð
ñèñòåìèíäÿ éåðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿðêÿí äöíéàäà éàðàíìûø
ìöðÿêêÿá áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë âÿçèééÿòèí áöòöí åëåìåíòëÿðèíè
íÿçÿðÿ àëûð. Áó âÿçèééÿò ÿñàñÿí îíäàí èáàðÿòäèð êè, èñòÿð
Àçÿðáàéúàíûí éåðëÿøäèéè úîüðàôè ìÿêàíäà, èñòÿðñÿ äÿ äèýÿð
ìöñÿòâèëÿðäÿ äöíéàíûí ñóïåðýöúëÿðè áàðûøìàç ìàðàãëàðà
ìàëèêäèðëÿð. Àçÿðáàéúàí áó ìàðàãëàð àðàñûíäà äöøöíöëìöø ñèéàñè
ìàíåâð åäÿðÿê þç ìèëëè ìàðàãëàðûíû òÿìèí åòìÿéÿ ÷àëûøûð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãåéä åòäèéèìèç øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ
áåéíÿëõàëã ñèéàñè ïðîñåñëÿðäÿ èøòèðàê åäÿðêÿí áèð ñûðà ìöùöì

553
ïðèíñèïëÿðäÿí ÷ûõûø åäèð. Áó ïðèíñèïëÿðèí ýþçëÿíèëìÿñè Àçÿðáàéúàíû
ìöàñèð áåéíÿëõàëã ñèéàñè ïðîñåñëÿðèí úèääè áèð èøòèðàê÷ûñû êèìè
ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ âÿ ìþâãåëÿðèíÿ ùþðìÿòëÿ éàíàøûëìàñûíà õèäìÿò
åäèð. Ùÿð øåéäÿí þíúÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èñòÿð áåéíÿëõàëã
ñÿâèééÿäÿ, èñòÿðñÿ äÿ ðåýèîíàë ñÿâèééÿäÿ áåéíÿëõàëã ùöãóã
íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíÿí äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðÿ áþéöê
åùòèðàìëà éàíàøûð. Äöíéà äþâëÿòëÿðè ñèéàñè ìöñòÿâèäÿ ÿëäÿ åäèëìèø
ðàçûëàøìàëàðà âÿ þùòÿëèêëÿðÿ äÿãèãëèêëÿ ÿìÿë åäèð. Ùÿì÷èíèí
Àçÿðáàéúàí ðåýèîíàë âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ìöíàãèøÿëÿðèí áåéíÿëõàëã
ùöãóã íîðìàëàðûíà óéüóí øÿêèëäÿ ùÿëë åäèëìÿñè ïðèíñèïèíäÿí ÷ûõûø
åäèð. Áóíäàí áàøãà, Àçÿðáàéúàí õàðèúè ñèéàñÿòèíè ðåàëëàøäûðàðêÿí
åòèáàðëû èãòèñàäè òÿôÿðäàøëûã ìÿñÿëÿëÿðèíÿ áþéöê äèããÿò éåòèðèð.
Áåéíÿëõàëã ñèéàñè ïðîñåñëÿðèí èøòèðàê÷ûñû êèìè, þç èãòèñàäè
ìàðàãëàðûíûí ãîðóíìàñû, èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèí ãóðóëìàñû çàìàíû
þùòÿëèêëÿðèí äÿãèãëèêëÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè Àçÿðáàéúàí õàðèúè
ñèéàñÿòèíèí ïðèîðèòåò èñòèãàìÿòëÿðèíäÿíäèð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ñèéàñè ïðîñåñëÿðèíèí
íöôóçëó èøòèðàê÷ûñûíà ÷åâðèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí äèýÿð
áèð ìÿãàì äà âàðäûð. Áåëÿ êè, àðòûã éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè,
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äöíéà äþâëÿòëÿðèíèí ìàðàãëàðû àðàñûíäà
óüóðëà ìàíåâð åäÿðÿê áàëàíñëàøäûðìà ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðèð. Áó
äà Àçÿðáàéúàíà áåéíÿëõàëã âÿ ðåýèîíàë ñÿâèééÿäÿ ñÿìÿðÿëè
ÿìÿêäàøëûã åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû áó ýöí áåéíÿëõàëã ìöñòÿâèäÿ êèôàéÿò
ãÿäÿð íöôóçà ìàëèê îëàí ìöñòÿãèë áèð èøòèðàê÷ûäûð. Ùÿéàòà êå÷èðèëÿí
áåéíÿëõàëã åíåðæè ëàéèùÿëÿðèíèí äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû
Àçÿðáàéúàíûí éàõûíäàí èøòèðàêû èëÿ áàø òóòóð. Àçÿðáàéúàíñûç áó
ëàéèùÿëÿðèí ùå÷ áèð ñÿìÿðÿñèíäÿí äàíûøìàã îëìàç. Áöòöí áóíëàð
áèð äàùà ýþñòÿðèð êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìöàñèð áåéíÿëõàëã
ñèéàñè ïðîñåñëÿðèí ôÿàë âÿ ÿñàñ èøòèðàê÷ûëàðûíäàíäûð.

554
 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
Azərbaycan dilində

1. Abdullayev M. Beynəlxalq münasibətlər tarixi (XX əsr. II

hissə. 1945-2000-ci illər). Bakı: 2000.
2. Abdullayev V. Azərbaycan yeni diplomatiya məkanında.
Bakı: 2000.
3. Axundov N., Qasımov M. Azərbaycan və beynəlxalq
parlament təşkilatları. Bakı: 1996, 88s.
4. Azərbaycan beynəlxalq aləmdə. I-V cildlər. Bakı: 1996-1999.
5. Azərbaycan beynəlxalq çoxtərəfli qarşılıqlı əlaqələrdə. Bakı:
1997.
6. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı:
«Azərbaycan» nəşriyyatı, 2002. 100 s.
7. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin
BMT-nin Baş Məclisinin 49-cu sessiyasında nitqi.
«Azərbaycan» qəz. 1994. 30 sentyabr.
8. Azərbaycanın beynəlxalq çoxtərəfli əlaqələrində Bakının rolu.
Bakı: 1997.
9. Beynəlxalq Müqavilələr Toplusu. Bakı: «Azərbaycan»
nəşriyyatı. 1998. 269 s.
10. Əliyev Q., Dayızadə H. Konfliktologiyaya giriş. Bakı: Təbib,
1998, 121s.
11. Elşad Mirbəşir oğlu. Siyasi münaqişələr: mahiyyəti, quruluşu,
həlli. Bakı: Elm, 2009, 524 s.
12. Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində
(1918-1920). Bakı: 1993.
13. Həsənov Ə. Azərbaycan və ATƏT: Dağlıq Qarabağ problemi
və Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ümumavropa
təhlükəsizliyi fonunda. Bakı: 1998. 110 s.
14. Həsənov Ə.M. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər
sistemində//«Qafqaz Universiteti» jurnalı,2003. №11, s.47-61.
15. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın xarici siyasəti: Avropa dövlətləri
və ABŞ (1991-1996). Bakı: Azərnəşr, 1998, 315s.
555
16. Həsənov Ə.M. Heydər Əliyev və Azərbaycanın xarici siyasət
fəaliyyətinin formalaşması // Heydər Əliyev və müasir
Azərbaycan. Bakı: 2003. s. 29-52.
17. Həsənov Ə.M. Heydər Əliyev və Azərbaycanın xarici siyasət
prioritetlərinin müəyyənləşməsi//Heydər Əliyev irsi və
Azərbaycan dövlətçiliyi. Bakı: 2005. s.571-582.
18. Həsənov Ə.M. Müasir beynəlxalq münasibətlər və
Azərbaycanın xarici siyasəti. Dərslik – Bakı: «Azərbaycan»
nəşriyyatı, 2005. – 752 s.
19. Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. I-XIII kitablar.
Bakı: 1996-2005.
20. Hikmət Babaoğlu. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlərin
aktoru kimi (siyasi, ideoloji və diplomatik məsələlər). Bakı:
Elm, 2007, 516 s.
21. İbadov R. Avropa İttifaqının əsasları. Bakı: 2004, 212s.
22. İnsan hüquqları haqqında Beynəlxalq Bill. Bakı:
«Azərbaycan» nəşriyyatı, 1998, 54 s., s. 5-12.
23. Mahmudov Y.M. Azərbaycan diplomatiyası. Bakı: 1996.
24. Mehdiyev E. Münaqişələr. Üçüncü tərəfin münaqişələrin
həllində rolu. Bakı: 2000, 75s.
25. Mehdiyev E. Sülh, münaqişə və münaqişə həlləri haqqında.
Bakı: 2001, 101s.
26. Mehdiyev R. Azərbaycan: Qloballaşma dövrünün tələbləri.
Bakı: 2005, 463s.
27. Məmmədov A. Beynəlxalq münasibətlər. Bakı: 2002, 206 s.
28. Məmmədov A.S. Beynəlxalq konfliklər. Bakı: 2000, 208 s.
29. Nəcəfov Z. Azərbaycanın milli təhlükəsizlik problemləri:
nəzəri məsələlər «Beynəlxalq məsələlər» jurnalı, № 3-4, 1998.
30. Nəsibli N. Azərbaycanın geopolitikası və neft. Bakı: 2000.
31. Nəsirov E. Azərbaycan nefti və beynəlxalq müqavilələr
(1991-1999). Bakı: 1999.
32. Qasımov M. Azərbaycanın xarici siyasəti (konsepsiya
məsələləri). Bakı: 1997.

556
33. Şəfiyev Ü. Konfliktologiya. Siyasi-sosial təhlil. Bakı:
Adiloğlu, 2002, 182s.

Türk dilində

1. Alpar, Cem ve Tuba Onqum. Dünya Ekonomisi ve

Uluslararası Ekonomik Kuruluşlar. 3. Baskı. İstanbul:
Evrim,1988.
2. Arı. Önder. Uluslararası İlikiler. İstanbul: Der Yay,. 1987.
3. Arı, Tayyar. «Morton A.Kaplan ve Uluslararası Politikada
Sistem Yaklaşımı, «İktisadi ve İdari Billimler Fakültesi
Dergisi. Cilt. XI, sayı.12. (MartKasım 1990). S.103-118.
4. Arı, Tayyar. Basra Korfezi ve orta Doğu da Güç Dengesi:
1978-1996. İstanbul Alfa.1996.
5. Arı, Tayyar. Amerikada Siyaspl Yapı, Lobiler ve Dış Politika:
Türk, Yunan, Ermeni, İsrail ve Arap Lobillerinin ABDnin Diş
Politikasına Etkileri. 2.Baskı. İstanbul: Alfa, 1997.
6. Arı, Tayyar. «Yeni Dünya Düzem ve Qlobal Güvenlik»
Toplum ve Ekonomi. No: 6 ( Mayıs 1994),S. 157-170.
7. Arı, Tayyar. «Sovyetlər Birliyi Sonrasında Avrasiya: Din,
Etnik Yapı,Ekonomi ve Dış Politika», Avrasiya Dergesi. Cilt
3. Sayı. 4 (Kış 1996).s.27-44.
8. Altıparmak Kerem. İrakdan Guantomanamoya savaş esirleri,
AÜSBFD, Sayı 58 (2), 2003
9. Ataöv, Türkkaya. «Milletlerarası Münasibetlerde Küvvet
Muvazenesi», Ankara Universiteti SBF Dergisi. No.4. (Aralık,
1960 s.)
10. Ataöv, Türkkaya. Marchal Planından NATO-nun Kuruluşuna
Kadar Soğuk Savaq», Ankara Universiteti SBF Dergesi. No.3
(Eylül 1968). S. 275-31O.
11. Avşar, B.Zakir. et.al.ed. Yeni Bir Yüzyılın Eşığında Türkiye
ve Türk Cumhuriyyetlerri, Ankara: Vadi Yay, 1994.
12. Bağcı. Hüseyin. Demokrat Partii Dönemi Dış Politikası.
Ankara: İmge Kitabevi. 1990.
557
13. Ball, Alan R. Modern Politics and Goverment. Sth ed. London:
The Macmillan. Press Ltd.1994.
14. Çam. Esat. Devlet Sistemleri. İstanbul Universiteti Yay., 1976.
15. Çam. Esat. Siyaset Bilimine Giriş. İstanbul Üniv. Yay.,1977.
16. Çelik. Edip F. Milletlerarası Hukuk C.L. İstanbul. İstanbul
Universitesi Yay.,1995.
17. Çelik. Edip F. Milletlerarası Hukuk C.II. İstanbul: Filiz
Kitabevi.1982.
18. Dağı,İhsan. «Normativ Yaklaşımlar: Adalet, Eşitlik ve İnsan
Hakları,» Atilla Eralp der. Devlet, Sistem ve Kimlik:
Uluslararası İlişkilerde Temel Yaklaşmalar (İstanbul: İletişim
Yay., 1996). İçinde s.185-226.
19. Emerson, Rupert. Sömürgelerin Uluslaşması. Çev. Türkkkaya
Ataöv. Ankara: Türk Siyasi İlimber Dernegi Yay.,1965.
20. Eralp, Atilla «Uluslararası İlişkeler Disiplinin Oluşusu:
İdealizm- Realizm Tartışması», Atilla Eralp der. Devlet,
Sistem ve Kimlik Uluslararası İlişkelerde Temel Yaldaşımlar,
İstanbul: İletişim Yay., 1996 içinde s.59-60.
21. Ergin, Feridun. Uluslararası Politika Stradejileri. İstanbul:
İstanbul Üniv, Yay., No. 2008.ty.
22. Genç, Mehmet. Auropa Topluluklarının Kurumsal ve
Hukuksal Yapısı Bursa: Ulkdağ Universiteti Basımevi,1993.
23. Genç, Mehmet. «Uluslararası İlişkelerde Tarafsızlık». Uludağ
Universiteti, İqtisadi ve İdarı Bilimler Fakultesi Dergisi. Cilt.
VI.Sayı 2. (Kasım 1985).
24. Gerger, Haluk. Soğuk Savaştan Yumuşamaya. Ankara: İşık
Yay., 1980.
25. Gerger, Haluk. Nukleer Tehlike. Nukleer Silahlar ve Nukleer
Savaş Ankara: Bilim ve Sanat Yayınarı.1983.
26. Gönlübol, Mehmet. Uluslararası Politika. 3 b. Ankara. SBF
Yay.1985.
27. Gürbüz. Yaşar.Karşılaşturmalı Siyasal Sistemlər: İstanbul:
Beta Yay. 1987.

558
28. Gürel. Şükrü. Orta Doğu Petrolünün Uluslararası Politikadakı
Yeni Ankara: Ankara Üniv. Basımevi.1979.
29. Halliday. Fred. Yeni Soğuk Savaş. Çev. iLker Özünlü.
İstanbul: Belge Yay.,1985.
30. Köni. Hasan. Genel Sistem Kuramı ve Uluslararası Siyasal
Örgütlerde Karar Verme Ankara: İ.T.İ.A. Yay ., 1982.
31. Pazarcı, Uluslararası Hukuk Dersleri, IV Kitap,s.25
32. Linz. Juan J. Totaliter ve Otariter Rejimler. Çev. Erqun
Özbudun.Ankara S.Yayımları, 1975.
33. Meray, Seha L. Devletler Hukukuna Giriş İ.C. Ankara: Ankara
Univer. SBF Yay., 1960.
34. Meray, Seha L. Devletler Hukukuna Giriş. 2. C.Ankara:
Ankara Univer. SBF Yay.,1975.
35. Nevins, Alan ve Henry Stele Comager. America Birleşik
Devletleri Tarihi, Çev. Halil İnalçık. İstanbul: Varlık Yayınevi,
1961.
36. Saqadeev, Arthur. «Rusiya ve Büyük Çüç ideolojisi». Çev.
Cemalettin. Tunay. Aurasiya Dosyası. Cilt. 1. Sayı. 1.
(İlkbahar 1994) , ss.29-38.
37. Sander, Oral. Siyasi Tarih: 1918-1990. Ankara: İmge
Kitabevi,1991.
38. Seyidoğlu.Halil. Uluslararası iktisat. 8 b.İstanbul. Çüzem.
Yay.,1991.
39. Silva, Nario da. «Birleşik Müşterek Çörev Çücü kavramunun
uyğulanması», NATO dergisi. Sayı.46. No.4 (Kiş 1998), ss.16-
19.
40. Sönmezoğlu, Faruk. Uluslararası Politika ve Dış Politika
Analizi İstanbul: Filiz Kitabevi,1989.
41. Sönmezoğlu, Faruk. «Devletler Neden Savaşırlar?» Toplum ve
Ekonomi. No.6 (Mayıs 1994). Ss.69-83.
42. Sönmezoğlu, Faruk. «Uluslararası Politikada Teorii Sorunu»
Toplum ve Ekonomi, Sayı I (Mart 1991) ss. 5.16.
43. Tanrısever, Oktay F. «Yöntem Sorunu Gelenekselçilik
Davraişsalçılıq Tartışması», Atilla Eralp der. Devlet. Sistem ve
559
 Kimlik: Uluslararası İlişkelerde Temel Yaklaşımlar (İstanbul
İletişim Yay,.1996), içinde s.100.
44. Turan. İlter. Siyasal Sistem ıe Siyasal Davranış İstanbul:
İstanbul Univ.Press.1977.
45. Ülman, Haluk. Birinci Dünya Savaşına Giden Yol (ve Savaş)
Ankara. SBF Yay.,1973.
46. Ülman, Haluk. ve George H.Guester, Uluslararası İlişkeler
Kuramı ve Dünya Siyasal Sistemi. Çev. Ersin Onulduran.
Ankara: SBF Yayınları.1982.
47. Werner. Manfred. « Yeni Dönemde Atlantik İttifakı» NATO
Dergisi. No I.1991.ss.3-10.
48. Yirmibeşoğlu, Sabri. « Orta Mənzill Nükleer Silahlar (İNF)
Antlaşması Öngesi ve Antlaşma Sonrası Nükleer Silahların
Rolündeki Degişmler». Silahlı Küvvetler Dergisi, Vil 108.
Sayı 322 ( Temmuz 1989) ss.5-23.
49. Yurdusev, A.Nuri.»Uluslararası İlişkeler Öncesi», Attila Eralp
der. Devlet, Sistem ve Kimlik. İstanbul: İletişim Yay.. 1996,
içinde ss.15-55.

560
 Rus dilində

1. Арцибасов И.Н. Егоров С.А. Вооруженный конфликт:

Право, политика, дипломатия. М.,1989.
2. Андрианова Т.В.Геополитические теории ХХ века.
М.,1996.
3. Аналитический доклад «Итоги деятелности СНГ за 10 лет
и задачи на перспективу». – http//www.cis.minsk.ru
4. Ачкасов В.А. Этнополитология: Учебник. СПб., 2005.
5. Баланс сил в мировой политике, Теория и практика./
Под ред.Э.А.Позднякова.М.,1993.
6. Бауман З. Глобализация. Последствия для человека и
общества. М.,2004.
7. Бжезинский З.Великая шахматная доска. М., 1998.
8. Бек У. Что такая глобализация? М., 2001
9. Бек У. Политическая динамика в глобальном обществе
риска. // Мировая экономика и международные
отношения. 2002.№5.
10. Белкин Ю.Я.Фельдман Д.И. История международного
права. М., 1990.
11. Беляев А. Как будетб реформоривать СНГ?–
http//www.eepnews.ru
12. Беттлер А. Контуры Мира в первой половине ХХ1 века в
чуть далее (Теория)// мировая экономика и
международные отношения. 2002,№1.
13. Бирюков П.Н. Международное право: Учебное пособие.
М.,1999.
14. Блищенко И.П. Солнцева М.М.Мировая политика и
междунродное право. М., 1991.
15. Валлерстайн И.Анализ мировых систем и ситуации в
современном мире СП6.2001.
16. Введение в социологию международных отношений / Под
ред. П.А.Цыганкова . М., 1992.
17. Вебер М. Избранные произведения. М.,1990.
561
18. Власть и демократия. Зарубежное ученые о политической
науке. М.,1993.
19. Внешняя торговля стран СНГ 2002-2003 гг. Статический
сборник. М. 2001.
20. Володин А.Г., Широков К.Г. Глобализация, истоки,
тенденции, перспективы // Политические исследования
1999. №5.
21. Гаджиев К,С.Введение в геополитику М., 1998 Гаджиев
К.С. Этика и политика // Мировая экономика и
международные отношения. 1992.№3.
22. Геополитические теория и практика, М,1993.
23. Глобальные и региональные проблемы в работах
Иммануела Валлерстайна. М.,1998.
24. Глобализация и Россия (Круглый стол ) // Мировая
экономика и международные отношения. 2002.№3.
25. Глобализация: Человеческое измерение. /
Отв.ред.А.В.Торкунов. М.,2002.
26. Гриффится Р.Т. Основания европейской интеграции //
Политические исследования жизнь,1998. №1.
27. Жинкина И.Ю. «Национальная мощь» государства как
инструмент американской демократии //США, Канада:
Экономика- политика – культура, 1999.№9.
28. Дегтярев А.А. Теория принятия политических решении в
структуре социальных и управленческих дисциплин.//
Политические исследования. 2002.№2.
29. Дипломатическая служба. М.,2002.
30. Дипломатия иностранных государств. М.,2004.
31. Дипломатический словарь: В.3.т. /Редколл: И.И.Минц,
Ю.А.Поляков, З.В.Удальцова и др. М.,1985.
32. Дискуссии вокруг цивилизационной модели:
С.Хантингтон отвечает оппонентам. // Политические
исследования.1994,№1.
33. Дмитреева Г.К. Мораль и международное право. М.,1991.

562
34. Договор по ПРО позиции России // Мировая экономика и
международные отношения. 2000. №4.
35. Долмукова Р.И. Методология и методика прогнозирования
внешней политики несоциалистических государств.
М.,1986.
36. Доронина М.И. Международный конфликт: О буржуазных
теориях конфликта. Критический анализ методологии
исследования. М.,1981.
37. Дугин А.Ввведение в геополитику. Геополитическое
будущее России. М. 1997.
38. Задача контроля над вооружением. Стогольская программа
// Мировая экономика и международные отношения. 2000.
№5.
39. Зайцева О.Г. Международные организации: Принятие
решений. М.,1989.
40. Зонова Т.В.Современная модель дипломатии: истоки
становления и перспективы развития. М., 2003.
41. Евангелиста М. Геополитика и будущее Российской
Федерации // Политические исследования. 2002.№25.
42. Евстафьев Д.Г. Збигнев Бжезинский как зеркало
американской геополитики //США: Экономика, политика,
идеология,1994,№5.
43. Егорова В.В.США в международных кризисах (политико-
психологические аспекты). М.,1988.
44. Ермоленко Д.В. Социология и проблемы международных
отношений. М., 1977.
45. Ермошин В.В. Проблемы войны и мира в политико-
правовых учениях. Нового времени. М., 1989.
46. Ефимов Г.К. Устав ООН-Инструмент мира. М.,1986.
47. Иванов И.Новые перспективы дипломатии.
//Международная жизнь.2002. №9-10.
48. Иванов С. Стратегическая стабильность на современном
этапе // Международная жизнь. 2002. №8.

563
49. Касаткин А.Приоритеты и другие слагаемые
внешнеполитического курса // Международная жизнь.
1994.№10.

50. Киркпатрик Дж. Уикс А., Бартман Р. И др. Ответы

С.Хантингтону //США: Экономика, политика, идеология.
1994,№3.
51. Киселев И.Ю., Смирнова А.Г. Образ государства и
принятие решении в международных отношениях.
СПб.,2004.
52. Киссинджер Г.Дипломатия.М., 1997.
53. Кортунов С. Становление нового мирового порядка.
//Международная жизнь, 2002,№6.
54. Ковалев А.Г.Азбука дипломатии. М.,1994.
55. Колосов В.А. Мироненко Н.С. Геополитика и
политическая география. Учебник для вузов. М 2001.
56. Косолапова Н.А. Субьекты мировой политики и
международных отношений // Мировая экономика и
международные отношения. 1998, №12.
57. Косолапова Н.А. Международные отношения:
эпистемологии и методы исследования // мировая
экономика и международные отношения. 1998 №3.
58. Косолапова Н.А. Теоретические исследования
международных отношении // Мировая экономика и
международные отношения. 1998. №2.
59. Косолапова Н.А. Явление международных отношений:
историческая эволюция объекта анализа // Мировая
экономика и международные отношения, 1998.№4.
60. Косолапова Н.А. Явление международных отношений:
современное состояние объекта исследования // Мировая
экономика и международные отношения, 1998,№5.
61. Кремнев П.П. Распад СССР: международно-правовые
проблемы. М., 2005.

564
62. Критический обзор модели униполярности //
Политические исследования. 1987, №2.
63. Кортунов С. Вашингтон отрекается от договора по ПРО
Международная жизнь. 2002.№ 7.
64. Косолапов Н.А.Анализ внешней политики: основные
направления исследования // Мировая экономика и
международные отношения. 1999.№2.
65. Косолапов Н.А. Международные отношения:
эпистемологии и методы исследования // мировая
экономика и международные отношения. 1998 №1.
66. Косолапов Н.А. Внешняя политика и внешнеполитический
процесс субьектов международных отношений // Мировая
экономика и международные отношения. 1999. №3.
67. Колосов В.А. Мироненко Н.С. Геополитика и
политическая география. Учебник для вузов. М 2001.
68. Клепацкий Л.Глобализация и национальные интересы //
Международная жизнь.2000. №1.
69. Кукулка Ю. Проблемы теории международных
отношений. М., 1980.
70. Кулаков А.О. Возможных границах уровней безопасности
противостояния в международной политике. // Мировая
экономика и международные отношения. 2000.№11.
71. Кулагин В. Современные теории международных
отношений //Международная жизнь. 1998,№1.
72. Организация Обьединенных Наций .Основные факты.
Справочник. М.,2000.
73. Орджоникизде С.Новые задачи ООН // Международная
жизнь. 2001.№4.Официалный сайт Исполнителного
комитета Содружество Независимых Государств.
74. Орлов А. Большие беды от легкого оружия. //
Международная жизнь. 2001.№9-10.

75. Оружие и конфликты ХХ1 века. // Международная

жизнь.2001.№9-10.О цивилизационном факторе в мировой
565
 политике // Мировая экономика и международные
отношения. 1994, №11.
76. Переломов Л.С. Конфуцианство и легизм в политической
истории Китая. М.,1981.
77. Петровский В.Ф.Американская внешнеполитическая
мысль. М.,1976.
78. Поздняков Э.А. Системный подход и международные
отношения.М.,1976.
79. Политическая наука новые направления //
Научн.ред.Е.Б.Шестонал М.,1999.
80. Плешаков К. Геополитика в свете глобальных перемен //
Международная жизнь . 1994.№10.
81. Поздняков Э.А. Политика и нравственность. М., 1995.
82. Померанц Г.Чугров С.Моральное перевооружение: Есть ли
место нравственности в политике? // Мировая экономика и
международные отношения. 1996. №7.
83. Пономарева И. Геополитические факторы внешней
политики: современное видение // мировая экономика и
международное отношение. 1990.№1.
84. Потапов А.Тылы нашей дипломатии // Международная
жизнь.2002.№8.
85. Примаков Е.Россия и международные отношения. В
условиях глобализации. // Международный жизнь. 2001.
№3.
86. Процесс формирования и осуществления внешней
политики капиталистических государств. М.,1981.
87. Ланцев С.А. Мировая политика и международные
отношения: Конспект лекций. СП6.2000.
88. Ланцов С.А. Введение в специальность «Политология»:
Конспект Лекций. СП6.2000.
89. Ланцев С.А. Внешняя Политика РФ в условиях
формирования новой системы международных
отношений: структурные ограничения и возможности из
при одоления. // Вестник аналитии, 2004,№2.
566
90. Ланцев С.А. Теория международного конфликта и реалии
постсоветского геополитического пространства //
Международные отношения: современность и история.
Вып. 1.СПб.,1994.
91. Ланцов С.А. Террор и террористы. Словарь СПб., 2004.
92. Лебедева М.М. Мировая политика. Учебник для вузов. М.
2003.
93. Лебедева М.М. Политическое урегулирование
конфликтов. Подходы. Решения. Технологии. М., 1997.
94. Лысенко М.Вопросы нераспространения в современном
мире // Международная жизнь. 2002. №8.
95. Ломагин Н.А. Международные организации: Теория и
практика. Деятельности.СПб. 1999.
96. Международные конфликты современности / Отв.
ред.В.И.Гантман.М., 1983.
97. Международные отношения как объект изучения. М. 1993.
98. Международные отношения: социологические подходы /
Под ред. П.А.Цыганкова.М.,1998.
99. Международные отношения: социологические подходы.
М., 1998.
100. Международные организации системы ООН /
Сост.А.А.Титаренко .М.,1990.
101. Международные сотрудничества в борьбе с
терроризмом // Международная жизнь. 2001.№3.
102. Международная конференция «Выступая в ХХ1 век: к
примату права в международных отношениях» //
Международная жизнь. 2000.№12.
103. Международное право в документах /
Сост.Н.Т.Блатова, Г.М.Мелков. М.,2002.
104. Мешков А.Россия в формировании европейской
структуры безопасности // Международная
жизнь.2002.№8.

567
105. Моргентау Г. Политические отношения между
нациями. Борьба за власть и мир. //Социально-
политический журнал, 1997,№2.
106. Мировая экономика и международные отношения.
1989.№12.
107. Миротворческие акции ООН (1948-1996): Сб.док.
М.,1996.
108. Многоликая глобализация /Под.ред.П.Бергера и
С.Хантингтона. Пер.с англ. И.,2004.
109. Морозов Г.И. Межународное право и международные
отношения. Проблемы взаимосвязи. М., 1997.
110. Морозов Г.И.Международные организации. Некоторые
вопросы теории. М.,1974.
111. Морозов Г.И. ООН в ХХ1 веке: к саммиту тысячилетия
// Мировая экономика и международные отношения. 2000.
№12.
112. Мутагиров Д.З. Международные политические
институты: Актуальные проблемы истории и теории. М.,
2004.
113. Назарбаева Д.Н., Шулус А.А. 10 лет СНГ– опыт,
проблемы, перспективы, М., 2001.
114. Най С.Дж. (Младший).Взаимозависимость и
изменяющаяся международная политика //
115. Най Дж. Какой новый мировой порядок? // США,
экономика, политика, идеология,1992, №11.
116. Наелов Ю.М. мировая политика и международная
экономика, М.1998.
117. Нартов Н.А. Геополитика .М., 1999.
118. Национальные интересы: теория и практика. /Под ред.
Э.А.Ползднякова М., 1991.
119. Неклесса А. Управляемый хаос: Движение к
нестандартной системе мировых отношений. // мировая
экономика и международные отношения, 2002,№9.

568
120. Нешатаева Т.Н. Международные организации и право.
Новые тенденции в международно-правовом
регулировании. М.,1999.
121. Никитин А.И. Миротворческие операции: Концепции и
практика. М.,2000.
122. Никитченко А.Н. Транснационализация демократии
(третья волна демократизации в свете теории
международных отношений ) //Политические
исследования, 1996,№5).
123. Новоселофф А. Как вдохнуть новую жизнь в ООН //
Мировая экономика и международные отношения.
2001.№11.Новиков Г.Н. Теория международных
отношений. Иркутск, 1996.
124. Рашковский Е.Хорос В. Мировые цивилизации и
современность (К метеологии анализа) // мировая
экономика и международные отношения. 2001.№12.
125. Революция в военных делах и стратегическая
безопасность // Международная жизнь. 2001.№ 8.
126. Россия в глобальном мире // Международная жизнь.
2001.№7.
127. Саммит тысячелетия в ООН // Международная жизнь.
2000.№10.
128. Салмин А.Н. Дезинтеграция биполярного мира и и
перспективы нового мирового порядка // Политические
исследования.1993.
129. Система, структура и процесс развития современных
международных отношений /Отв. ред. В.И.Гантман.
М.,1984.
130. Системный подход: анализ и прогнозирование
международных отношений / Под ред. И.Г.Тюлина
.М.,1991.
131. Скакунов Е.И.Международный конфликт
(Юридический конфликт): Сферы и механизмы. М.,1995.

569
132. Современные буржуазные теории международных
отношений / Отв.ред. В.И.Гантман. М.,1976.
133. Соколов В. Контуры будущего мира: нации, реэионы,
транснациональные общности // Мировая экономика и
международные отношения. 2001.№3.
134. Современные международные отношения: Учебник
/Под ред.А.В.Торкунова, М., 1999.
135. Современные международные отношения / Под
ред.А.В.Торкунова. М.,2000.
136. Современные буржуазные теории международных
отношений / Отв.ред. В.И.Гантман, М.1976.
137. Современные международные отношения /Под
ред.А.В.Торкунова .М.1999.
138. Степановский Е.Глобализация терроризма и ее
последствия // Международная жизнь. 2001.№9-10.
139. Страус А.Л. Униполярность ( Концентрическая
структура нового мирового порядка и позиция России ) //
Политические исследования. 1997.№2.
140. Теория международных отношений. Хрестоматия /
Сост. Научн. Ред. и коммент. П.А.Цыганкова. М., 2002.
141. Теория международных отношений. Учебное пособие.
М. 2003.
142. Теория международных отношений на рубеже столетий
/ Под ред.К.Буса и С.Смита. Пер.с англ. Общ.ред.и
предисл. П.А.Цыганкова М.,2002.
143. Трактаты о вечном мире / Сост. И.Андреева, А.Гулыга.
СП6.2003.
144. Тюлин И.Г. Внешнеполитическая мысль современной
Франции. М.1988.
145. Уткин А.И.Американская стратегия для ХХ1 века.
М.,2000.
146. Уткин А.И. Мировой порядок ХХ1 века. М., 2001.
147. Уткин А.И.Глобализация: процесс и осмысление.
М.,2001.
570
148. Хантингтон С. Запад уникален, но не универсален .//
Мировая экономика и международные отношения,
1997,№8).
149. Хантингтон С. Столкновение цивилизации //
Политические исследования. 1994,№1.
150. Хозин Г. Каким быть международным отношениям в
ХХ1 веке. // Международная жизнь. 2001. №2.
151. Хрусталев М.А.Основы теории внешней политики
государства. М.,1984.
152. Чернов В. Договор об обычных вооруженных силах в
Европе и безопасность России // Межжународная жизнь
2002.№5.
153. Фелдман Д.М. Конфликты в мировой политике. М.,
1997.
154. Фукуяма Ф. Конец истории? //Вопросы философии,
1980,№3.
155. Фурсов А.И.Мир-системный анализ: интерпретация
послевоенного периода (1945-1991). М., 1997.
156. Цыганков П.А. Раймон Арон о политической науке и
социологии международных отношений // Социально-
политические науки. 1991,№5.
157. Цыганков П.А. Международные отношения.М.1996.
158. Цыганков П.А. Теория международных отношений:
Учебное пособие. М., 2003.
159. Цыганков П.А. Международные отношения. М. 1996.
160. Цымбурский В.Л. Геополитика как мировидение и род
занятий //политические исследования. 1999.№4.
161. Янг О.Р.Система и общество в мировых делах: их
значение для международных организаций //
Международный журнал социальных наук. 1995 №11.
162. Южный фланг СНГ. Центральная Азия–Каспий –
Кавказ: возможности и вызовы для России/ Под ред. М.М.
Наринского, А.В.Малыгина, М., 2003

571
 İngilis dilində

1. Almond, Gabriel A.and James S.Coleman. The politics of the

Devoloping Areas. Princeton Unv. Press., 1968.
2. Archer, Clive. «Roles of İnternational Organizations», Marc
Willams ed.İnternational Relations in the XX Century
A.Reader. London. MacMillan Education Ltd.1989, p.221-240.
3. Asmus. Ronald D., Richard L. Kugler and F.Stephen Larrabee.
«Bulding a New NATO», Foreign Affairs Vol.72. No 4
(September ) October 1993), p.28-40.
4. «Analysis: Britain and US missile defence,» 2 May, 2001.
5. Bastuk, Victor, «The İmpact of Technology in the Next
Decades», Robert L Pfaltqraff Jr., Politics and İnternational
Systems, 2nd ed. (New York: J.V..Lippincott Com., 1972),
p.265-82.
6. Bell, Peter D. « The Ford Foundation as a Transnational
Actor», Robert O.Reohane and Joseph S. Nye, Jr., ed.
Transnational Relations and World Politics (Cambridge:
Harward University Press, 1972), p.115-128.
7. Bergsten, C.Fred., Robert O, Koehane and Glseph S.Nye Jr.
«International Economics and international Politics a frame for
analysis», C. Fred Bergsten and Lawrense B.Krause ed.World
Politics and İnternational Economics.Washington, D.C, The
Brookings Institution, 1975, p.3-36.
8. Betss, Richard. «Nuclear Weapons», Jozeph S. Nye, Jr, ed.,
The Making of America’s Soviet Policy (New Havens Yale
University Press,1984), p. 97-127.
9. Blaisdell, Donald C. American Democracy Under Pressure.
New York: The Ronald Press Company,1957.
10. Bowle, Robert R. «United States Foreign Economic Policy»
Charles O Lenche Jr and Margaret E.Lerche, Residings in
International Politics Consepts and Issues. New York: Oxford
University Press, 1958, p.108-121.

572
11. Brallard. Philippe And Mohammed-i Riza Djalilt. The Third
World And İnternational Relations Boulder, Colorado: Lynne
Rienner Pup., 1986.
12. Brandt, Willy, North-South. A.Program for Survival.
Massashusetts: The MİT Press, 1980.
13. Bull, Hedley, «Arms Control And Disamament», Robert
L.Pfaltzgraft, Politics and the International System 2nd ed.
New York: J.B.Lippioncott Company, 1972, p.500-510.
14. Bundy, McGeorqye, William J.Crowe, Jr,ve Sidney Bull,
«Reducing Nuclear Danger» Foreign Affairs, Vol.72., No 2.
(Sprinq 1993), p.140-53.
15. Busan, Barry. New Patterns of Global Securty in the XXI
Century, «Steven L.Spiegel and Devid J.Pervin eds,t At İssue:
Politics in the World Arena New York: St.Martins Press, 1994,
p. 237-257.
16. Bussard, Sir Anthony W. «Massive Retaliation and Graduated
Difference». Charles O Lerche Jr and Margaret E.Lershe,
Readings in International Politics: Concepts and İssues. New
York: Oxford University Press, 1958, p.134-143.
17. Clande, Jr L. Pover And İnternational Relations. New York:
Random House,1954.
18. Swordsinto Plowhares, The Problems and Progress of
international Organizations 4th ed. (New York: Random
House,1971).
19. Clauzevvits, Karl Von. Win bp War» Robert L, Pfaltzqraf
Jr.ed. Politics and the International System, 2nd, ed. Wash,
D.C.Lipponcott Company, 1972, p. 208-210.
20. Congressional Recod. February 17, 1993, p. CR E 354-355.
21. Coplin , William. Introduction to İnternational Politics. 3rd ed.
Englawood
22. Q.Qlliffs, New Jersey. Prentice Hall, 1980.
23. Cornish, Raul. «NATO at the millenium, New missions, new
members, new strategy,» NATO review, Vol. 45, No 5.
(September/ October 1977), p.21-24.
573
24. Qrab Jr., Cecil V. and Pat M.Holt. Unitation to Struggle:
Congress, the President and Foreign Policy, 4th ed. Wasington,
D.C.Congressional Quarterly İnc., 1992.
25. Crane, Diana. «Transnational Networks in Basic Science»
Robert O. Keohane and Joseph S. Jr. ed. Transnational
Relations and World Politics. Cambridge: Harward University
Press. 1972, p.235-51.
26. Cronin, Thomas E. The State of The Presidency, 2nd ed.
Boston, Little, Brow and Company, 1980.
27. Cronin, Thomas E. «The Direct Vote and the Electoral
College: The Case for Meshing Things Up!» Alan Shank.
American Politics, Policies, and Priorities. New York: Allyn
and Bacon, Inc.,1984.
28. Daalder, Ivo,H. «The Future of Arms Control», Stevene L.
Spiegel and Devid J. Pervin eds., Politics in the World Arena
(New York: St.Martin’s Press, 1994), p.225 (210.229);
29. Dallin, D.J. «Soviet Postwar Foreigin Policy», Charles O
Lerche Jh and Margaret E.Lerche, Readings in international
Politics:
30. Concepts and İssues. New York: Oxford University
Press,1958, p. 266-76.
31. Dando, malcolm. «The Management of international Conflict»
American Behaviorial Scientist. Vol. 38. No 1. (September
1994), p.133-152.
32. Deering, Christopher J. «Congress, the President and War
Powers: The Perennial Debate», James A. Thurber ed. Divided
Democracy, Cooperation and Conflict Between the President
and Congress. Washington, D.C.Congressional Quanterly İnc.,
1991.
33. Deutsch, Karl W. «Extremal İnfluences in the İnternal
Behaviour of States». R.B. Farrel ed. Approaches to
Comparative and İnternational Politics. New York. Free Press,
1966.

574
34. Deutsch, Karl W. The Analysts of İnternational Redactions 3
rd ed. Englowood Qliffs, N.J.1988.
35. Deutsch, Karl W. And J.Devid Singer. «Multipolar Power
Systems And İnternational Stability», James N. Rosenau
ed.İnternational politics and Foreign Policy, a reader in
research and theory, New York: The Free Press, 1969, p. 315-
324.
36. Diaz –Alejandro, Carlos F. «North- South Relations, the
Economic Component», C. Fred Bergston and Lawrence, B.
Krause, World Politics and international Economics
Wasington, D.C. The Brookings İnstitution, 1975, p.213-41.
37. Dougherty, James E. «The Study of the Global System,» James
Rosenau et.al. ed. Wold Politics, An İntroduction. New York:
The Free Press, 1976, p. 597-623.
38. Dougherty, James E. and Robert L. Platzqraff Jr. Ed.
Contenqinq Theories of İnternational Relations, A
Comprehensive Survey. 3rd ed. New York: Harper Collins,
1990.
39. Doyle Michael W. «Liberalism and World Politics Revisited»
Paul R. Viotti and Mark V. Kauppi (ed) İnternational Relations
Theory, Realism, Pluralism, Globalism 2nd ed. New York:
Macmillan Publishing Co. 1993, p.262-285.
40. Dunn, lewis A. Four Decades of Nuclear Nonproliferation:
Some Lesson from Wins, losses, and Draws. Brad Robert,
ed.U.S.Security in an Uncertain Era, Cambridge,
Massachusettss: MİT Press, 1993, p. 276-290.
41. Edwards 111. George C. and Stephan J. Wayne. Presiendential
Leadership, Politics and Policy Making, 2nd ed. New York,
NY, Sr. Martins Press.,1990.
42. Elliot, Michael. «APEC: Pacifist Overtures». Newcwekk.
November 29, 1993, p.16-18.
43. Elving. Ronald D. «The Context of a Century Vote Stir Old
Questions, « Congressional Quarterly Weekly Report. Vol. 49.
No.14. april 6.1991, p.872.
575
44. Elving. Ronald D. West European Perspectives on North-South
Relations», METU Studies in Devolopment. Vol. 15, No 3-4
(1988) p. 19-46.
45. Falk, Richard. «In Search of a New World Model», Current
History. Vol. 92. No. 573 (April 1993, p. 145-149.
46. Ferguson, John H. and Dean E. Mc Henry. The American
Federal Government . New York: Mc.Graw Hill, 1971.
47. Fisher, Louis, The Politics of Shared Power: Congress and the
Executive. 3rd ed. Wasington, D.C.: Congressional Quarterly
İnc.,1993.
48. Frank, Jr.Charles R.and Mary Baird. «Foreign Aid: İts
Speckled Past And Future Prospects» C.Fred Bergsten and
Lawrence B.Krause ed.World Politics and İnternational
Economics, Wasington, D.C.The Brookings İnstution 1975,
p.133-167.
49. Frankl , Jozeph, İnternational Relations in a changing World.
Oxford. Oxford University Press,1979.
50. «Full text of Bush’s speech», May 1, 2001. http//nevs,bbc.co
UK/hi/english/world/ americas/newcbl
51. Çallunq, Johan «Economic Sanctions and Statecraft».
52. Robert L. Pfaltzgraff. Politics and the international System,
2nd ed. New York.J.B.Lippincot Company, 1972, p.336-346.
53. Chibney, Frank B. «Creating a Pacific Community», Foreign
Affairs Vol 72, No 5 (November 1993), p.20-25.
54. Chilpin, Robert, «Three Models of the Future», C.Fred
Bergsten and Lawrence. B.Krause, ed. World Politics and
İnternational Economics, Wasington, D.C. The Brookings
İnstitution.
55. Chilpin, Robert, -«Has Modern Technology Changed
international Politics?»
56. James N.Rosemai et al.ed. The Analysis of İnternational
Politics (New York,The Free Press, 1972), p.166-74.
57. Chinsburg, Norton. «Natural Resourses and Economic
Development,» Charles O.Lerche Jr and Margaret E.Lerche,
576
 Readings in İnternational Politics, Concepts and İssues. New
York. Oxford University Press, 1958 p.163-173.
58. Gren, Jerrold D. «İran’s Foreign Policy. Between enmity and
Concilation». Current History. Vol. 92, No 570 (January
1993), p.12-16.
59. Hall, George M. Geopolitics and the Decline of Empire (North
Carolina: McFariend And Company İnc, 1990), p.20-25.
60. Haas,Ernest. «The balance of Power Preckription, Concept of
Propaqanda», Robert L. Platlzqraff, Politics and the
İnternational System, 2nd ed. New York. J.B.Lippincot
Company, 1972, p.452-79.
61. Haas, Michael. «Sources of international Conflict»,
James,N.Rosemau et al.ed. The Analysis of İnternational
Politics. New York , The Free Press,1972, p.252-273.
62. Naque, Rod Martin Harrop and Chaum Breslin. Comparative
Government and Politics 3rd ed. London. The Macmillan
Press, 1994.
63. Halperin, Morton H. «Limited War» Robert L.Pfaltzqraff Jr.ed.
Politics and the İnternational System. 2 nd ed. New York J.
B.Lippingot Company,1972, p. 238-247.
64. Hampton, Eghriam M. «Unemited Confusion Over Limited
War», Charles O.Lerche Jr and Marqaret E.Lerche. Readinqs
in İnternational Politics Concepts and İmmues New York.
Oxford University Press, 1958, p.349-58.
65. Harsanyi, John C. «Came Theory and the Analcsis of
international Conflict», James N.Rosenau ed İnternational
Politics and Foreign Policy, New York: The Free Press, 1969,
p. 370-79.
66. Henderson Conway W/ İnternatioanl Relations Conflicts and
Cooperation at the Turn of the 21st Century. New York
McQrawHill,1998. www com.socscience /qq/ henderson.
67. Hers, John. «The Territorial State revisited Reflections on the
Future of the Netion State» Marc Willams ed İnternational

577
 Relations in the Century. A.Reader. London. MacMillan
Education, 1989, p. SS 80-98.
68. Hobson J.A. «The Economic Taprot of imperialism», Viotti,
Paul R.and Mark V. Kauppt .İnternational relations Theory,
Realism, Pluralism, 2nd ed. New York. MacMillan Rup, Co.,
1993, p. 476-89.
69. Hoffman, Paul. «Blueprint for Foreign Aid», Charles O.Lerche
Jr and Margaret E.Lerche, Readings in international Politics:
Concepts and İssues? New York: Oxford Universty Press,
1958, p.313-320.
70. Hoffman, Stanley. «Detente, Joseph S.Nye ed. The making of
America’s Soviet Policy.New Haven. Vale University Press,
1984, p. 231-263.
71. Hoffman, Stanley. Theory and İnternational Relations, James
N.Rosenau, ed.İnternational Politics and Foreign Policy, a
reader in research and theory. New York: The Free Press.
1969, p.30-40.
72. Hoffman, Stanley. «The role of İnternational Organisations».
Charles O.Lerche ve Margaret E.Oerche, ed. readings in
İnternational Politics. New York. Oxford University Press,
1958, p. 230-242,
73. Holsti, K.J. İnternational Politcs a framework jox analysis.
2nd. Ed.London. Prentice Hall İnternational, 1974,
74. Holsti, K.J. «The Concept of Power in the Study of
İnternational Relations», Robert l, Platoqraff. Politics and the
İnternational System. 2nd.ed. New York: J.B.Lippinecoft
Company, 1972, p.181-195.
75. Holsti.Ole R.Richard A.Brody and Robert C. North.
«Measuring Affect And Action in İnternational Reaction
Models, Emprical Materials from the 1962 Cuban Criss»,
James N, Rosenau ed. İnternational Politics and Foreign
Policy, New York, The Free Press, 1969, p. 679-696.

578
76. Hopkins, Raymond F., AND Mansbach, Richard W. Structure
and Process in İnternational Politics New York: Harper and
Row.1973.
77. Hrebenar ,Ronald J. and Ruth K.Scott. İnterest Group Politics
in America ed Enqlewood Cliffs, New Jersey:1990.
78. Nuntington, Samuel P. «The Clash of Civilizations» Foreign
Affairs Vol. 72. No 3 (Summer 1993) p.22-49.
79. «Hurdies for US missile defence plans» http //hews.bbs.co.uw
/hi enqlich/world americas/newsid.
80. İslam, Chafiqul. «Capitalism on the Silk Route» Curret History
Vol. 93. No. 562 (April 1994). p.155-159.
81. Jacop, Philip E. «Organizing nations in the 1970 s», Robert
L.Pfalzqraf Jr ed Politics and the İnternational System 2nd ed.
Wash, D.C.Lippincoft Company,1972, p.562-585.
82. Jacopson, H.K. «The nature of İnternational organizations»
Marc Williams ed. İnternational Relations in the Twentieth
Century, A Reader London. MacMillan education.Ltd., 1989,
p. 207-220.
83. Jackson, Richard D. The Non-Aligned, The UN and the
Superpowers, New York: Praeger, 1983.
84. Johart J.C.İnternational Relations and Politics (Theoretical
Perspective New Delhi: Starlinq Pup,1985.
85. Jones, Stephan B. «Global Strategic Views», Charles O.Lerche
Jrve Margaret E.Lerche, Readings in İnternational Politics:
Concepts and issues, New York: Oxford Universty Press,
1958, p.153-63.
86. Kaplan, Morton A. New Approaches to İnternational
Relations. New York. Zt.Martin’s, Press, 1968.
87. Kaplan, Morton A. «Variants on Six Models of the
İnternational System», James N. Roseneau ed. İnternational
Politics and Foreign Politics, New York. The Free Press, 1969,
p. 291-303.
88. Kaplan, Morton A. System and Process in İnternational
Politics New York:. Willey And Sons, 1957.
579
89. Kaplan, Morton A. «The Great Debate: Traditionalism versus
Science in İnternational Relations» Robert L. Pfaltzqraff Jr.
Politics and the İntennational System. 2nd ed. New York:
J.B.Lippincoft Company, 1972, p. 54-66.
90. Kegley, Jr.Charles W, «Neoliberal Challenge to Realist
Theories of World Politics. An İntroduction «Charles
W.Keqley, Jr. ed. Contraversies in İnternational Relations
Theory, Realism and the Neoliberal Challenge New York. St.
Martin’s Press, 1995, p.1-24.
91. Keohanne, Robert O. and Lisa Martin. «The Promise of
İnstitutionalist Theory», İnternational Security, Vol. 20, No 1.
(Summer 1995). p.39-51.
92. Key, V.O. «Pressure Choups», Peter Woll. American
Government. Boston. Little. Brown And Company,1975.
93. Klare. Michael T. «The New Challenges to Global Security»
Current History, Vol. 92. No. 573 (April 1993),
94. Knott, Klaus. «İnternational Economic Leverade and İts Uses»
Klaus Knott and Frank N.Traqer eds. Economic İssues and
National Security. Lawrence. University Press of Kansas.1977.
95. Knott, Klaus. «Notes on the Analysis of National Capabili-
ties,» James N.Rosenau et al. Ed. The Analysis of İnternational
Politics, New York: The Free Press, 1972 p.175-185.
96. Latham, Andrew. «Constructing National Security: Culture
and İdentity in İndian Arms Control And Disarmament
Practice», Culture And Security, Vol.19, No,1 (April 1998),
p.129-158.
97. Letewer, Ernest W. «Reining in the UN Foreign Affairs»,
Vol.72, No 3. (Summer 1993), p. 17-20,
98. Lenin V.İ. «İmperialism»,, Robert L. Pfaltzqraff. Politics and
the İnternational System. 2nd ed: . New York J.B.Lippin cott
Company, 1972, p.203-207.
99. Lenin V.İ. «İmperialism: The Highest Stage of Capitalism»
Viotti, Paul R. And Mark V.Kauppi . İnternational Relations

580
 Theory: Realism, Pluralism, Globalism. 2nd ed. New York
MacMillan Pup. Co., 1993, p. 490-500.
100. Levine, Erwin L. and Elmar E.Corwell. An İntroduction to
American Government. 2nd ed. New York MacMillan.Co.,
1972.
101. Limbert, John W.İran: At War With History. Colorado:
Westiview Press, 1987.
102. Lindsay, James M. «Congress, Foreign Policy, and the
New İnstitutionalism», İnternational Studies Quarterly, Vol,
38, No. 2 (June 1994), p. 281-304.
103. London, Kurt. The Moking of Foreign Policy. . New York
J.b.Lippincoft Co., 1965.
104. Lopez, George A. and Michael S.Stohl, İnternational
Relations, Contemporary Theory and Practice. Washington,
D.C. Conqressional Quarterly İnc., 1989.
105. Mahan, Alfred Thayer. The infuence of Sea Power Upon
History. 1660-1783. Boston: Litlle, Brown And Co., 1890.
106. Mansfield, Edward D. «İnternational İnstitutions and
Economic Sanctions» World Politics. Vol 47. NO.4. (July
1995). p. 575-605.
107. Mansfield, Edvard D. and Jack Snyder. «Democratization
and the Danger of War», İnternational Security. Vol 20. No 1.
(Summer 1995) p.5-38.
108. May, Ernest R., «The Cold War». Joseph S.Nye, Jr. ed. The
Making of Americas Soviet Policy. . New Haven : Vale
University Press. 1948. p.209-30.
109. Matez, Leo. «Nonalignment». Robert L., Pfalt zqraft
Jr.Politics and the İnternational System 2nd ed . New York
J.B.Lippinqott Company, 1972, p. 491-499.
110. Mattingly, Garrett. Renaissance Diplomacy. London:
Jonathan Cape Ltd.1955.
111. MeClelland, Charles A. Theory and the İnternational
System. . New York MacMillan, 1966.

581
112. Mc.Cherry, James E. «Soviet Diplomacy from Stalin to
Suez», Charles O.Lerche Jr and Margaret K.Lerche, Reading
in İnternational Politics Concepts and İssues . New York
Oxford University Press, 1958, p.276-88.
113. Miles, James. «US missiles: China’s view», 6 July, 2000.
Http// news.bbc.uk / enqlich /world/ americans /newsid.
114. Mirphy, Craig N. «Frozing The North-Sauth Bloc (k) after
The East-West Thaw» Paul R. Viotti and Mark V.Kauppi,
(der) İnternational Relations Theory Realism, Pluralism,
Globalism 2nd ed. New York. Mecmillan Pupilism Co, 1993,
p. 513-31.
115. Myrdal, Qummer. «Trade and Aid». Charles Jr and
Margaret E. Lerche, readings in İnternational Politics.
Consepts and İssues. New York Oxford University Press.1958.
p.305-333.
116. Nathan, James A.and James K.Oliver. Foreign Policy
makinq and the American Policy moking. Boston, Torotto,
Little. Brown and Company, 1987.
117. Naumann, Klaus. «NATO»s new military command struc-
tures», NATO review. Vol.46. No 1. (Spring 1998) p.10-14.
118. Nissman, David. «Turkmenistan (Un) transformed».
Current History. Vol. 93. No. 582 (April 1994), p. 183-186.
119. North, Robert C. War, Peace, Servival, Global Politics and
Conseptual Synthesis, Bourder, Colorado Westview Press
.İnc.1990.
120. Olson, William Clinton. The Theory and practice of
international Relations 8th ed. New Jersey. Prentice Hall
İnternational 1991.
121. Osqood, Robert E. «The Nature of Alliances», Robert L.,
Pfal tqraff Jr.Politics and the İnternational System. 2nd ed. .
New York Lipponcoft Company,1972, p.481-491.
122. Palmer, Normann D. «Foreign Aid and Foreign Policy. The
New Statecralt Reassessed». Robert L., Pfaltqraff Jr.Politics

582
 and the İnternational System. 2nd ed. . New York. Lippinqott
Company,1972.
123. Pearson, Graham S. «Prospecsts for Chemical and
Biological Arm Control. The Web of Deterrence», Brad
Robert, ed. US Security in an Uncertain Era, Cambidge,
Massachusetts, MİT Press, 1993, p. 303-320.
124. Platig. E.Raymond. «International Relations as a Field of
İnqulry», James N. Rosenau ed.İnternational Politics and
Foreign, Policy. . New York, The Free Press, 1969, p. 6-18.
Http:/newc/.bbc.co.uk/hi/enqlich\world/americas/newsid
125. Ramazanlı, R,K,Revolutionary İran: Challenge and
Response in the Middle East. Baltimore: The John Hopkins
University Press, 1986.
126. Riker, William H. The Theory of Political Coalitions New
Haven: Yale University Press, 1967.
127. Roberts, Brad, «Arms Control and the End of the Cold
War», Steven L. Spieqel and David J.Pevrin eds., At İssues of
Politics in the World Arena. New York: St.Martin’s Press,
1994, p.191-210.
128. Rodman, Kenneth A. «Sanction at bay? Hegemonic
decline, multinational corporations, and US, economic
sanctions since the pipeline case» İnternational Organization.
Vol. 49, No. 1 (Winter 1995) p.105-137.
129. Rosecrance, Richard N. Action and Reaction in World
Politics. Boston: Little, Brown, 1963.
130. Rosecrance, Richard N. «Bipolarity, Multipolarity and the
Future», James N.Rosenau ed. İnternational Politics and
Foreign Policy, a reader in research and theory. New York.
The Free Press, 1969, p.325-335.
131. Roseman, James N. «Extremal Environment as a Variable
in Foreign Policy Analysis, « James N.rosenai et al. Ed. The
Analysis of İnternational Politics New York: The Free Press.
1972, p. 144-165.

583
132. Rochesan, James N. «Thinking Theory Thoroughly» Raul
r.Viotti and Mark V.Kauppi, (der) İnternational Relations
Theory: Realism, Pluralism, Globalism, 2 nd ed. New York
Macmillan Pupblishing Co 1993, p.23-24.
133. Rosenbaum, H.Jon and William G.Tyler. «South-North
relations, the economic and political content of İnteractions
among devoloping countries, C.Fred Bergston and Lavrence B.
Krause, World Politics and İnternational Economics.
Washington, D.C. The Brooking İntitution, 1975, p. 243.
134. Riggle, John Gerard, «The False Premise of Realism,
İnternational Security, Vol.20, No 1. (Summer 1995), p. 62,70.
135. «Russia proposes Euro massile shield» 20 February,
2001.Http// news,bbc.co.uk/hi/ english/world/ europe-newsid
136. Russert, Bruce M. «The Ecoloqy of Future İnternational
Politics», James N.Rosenau ed. İnternational Politics and
Foreign Policy. New York: The Free Press, 1969, p. 93-103.
137. Russert, Bruce M. «A.Macroskopic View of İnternational
Politics», James New York: The Free Press, 1972, p. 109-22.
138. Senarclens, Pierre ed. «The realist paradign and
international conflicts». İnternational Social Science Journal.
Vol.43. No.127. (February 1991), p. 150-154.
139. Shimko, Keith L. « Realism, Neorealism And American
Liberalism», The Review of Politics. Vol. 54, No 2 (Spring
1922). p. 281-301.
140. Singer, David J. «Theorist And Empiricits: Two Culture
Problems in İnternational Politics» Yamez Rosenau, Vincent
Davis, Maurice A. East, The Analysis of international Politics
New York: The Free Press, 1972, p. 80-95.
141. Sinqh S.K. «Non –Aliqnment: Past, Present And Future,
«The South African Journal of international Affairs. Vol. 1.
No. 1 (1993), p. 24-34.
142. Skjelsbaek, Kjell « The Growth of İnternational
Nongovernmental Organization in the XX Century. Robert
O.Keohane and Joseph S.Nye ,Jr. Ed. Transnational Relations
584
 and World Politics. Cambridge: Harward University Press,
1972. p.70-95.
143. Smith, Chaddls. «What Role for America», Curret History
Vol.92, No. 573 (April 1993), p. 150-154.
144. Snyder, Richard C., H.W.Bruck and Burton Sapin. «The
Decision Making Approach to the Study of İnternational
Politics and Foreign Policy, a reader in research and theory,
New York: The Free Press, 1969, p. 199-206.
145. Solocombe, Walter. «İs there still a role for nuclear
difference» NATO review. Vol.45. No.6 (November/
December,1997) p. 27-26.
146. Spanler, John. American Foreign Policy Since World War
II. 8th ed. New York: Holt Rindehart and Winston, 1980.
147. Spiro, Herbert J. World Politics. The Global System.
İllinois: The Dorsey Press, 1966.
148. Spykman, Nicholas J. «Geograpy and Foreign Policy»
Robert L.Pfaltzqraff Jt.ed. Politics and the İnternational
System. 2nd ed New York J.B.Lippincort Company, 1972, p.
372-373.
149. Starke, J.G. İntroduction to İnternational Law, 8th ed.
London: Butterworts, 1977.
150. Strausz-Hupe, Robert and Stefan T. Possony. « Economics
and Statecraft», Robert L Pfaltzqraff Jr. Politics and the
İnternational System 2nd ed. New York. JB Lippincott
Company, 1972, p.308-318.
151. Subrahmanyam, K. «Export Controls and the North-South
Controversy» Brad Robert sed U.S.Securty in an Uncertain
Era. Messachussetts: The MİT press, 1993, p.359-68.
152. Talbort, Strobe. «The New geopolitics; defending
demogracy in the post Cold War era», The World Today, Vol.
51, No. 1 (January 1995), p.5-19.
153. Tse-Tunq, Mao. «What is Guerilla Warfare», Robert L.Pfal
tzqraff Jr. Ed Politics and the İnternational System, 2nd.ed.
New York J.B.Lippincoft Company,1972, p. 248-260.
585
154. Truman, David. «Governmeantal Process» Peter Woll.
American Government. Boston: Little, Brown and Company,
1975, p. 34-39.
155. Vallier, İvan. «The Roman Catholic Church:
A.Transational Actor» Robert O. Keohane and Joseph S.Nqe,
Jr. Ed. Transnational Relations and World Politics Cambridge:
Harward University Press, 1972, p.129-152.
156. Verba, Sidney. «assumptions of Rationality and Non
Rationality in Models of the İnternational System», James
N.Rosenau ed.İnternational Politics and Foreign Policy, a
reader in research and theory. New York: The Free Press,
1969, p. 217-231.
157. Viotti, Raul R. and Mark V.Kauppi. İnternational Relations
Theory. Realism, Pluralism, Globalism, 2nd ed. New York.
MacMillan Pup.Co.,1993.
158. Walts, Kenneth N. «İnternational Structure, National Force
and Balance of World Power». James N.Rosenau ed.
İnternational Politics and Foreign Policy, a reader in research
and theory. New York: The Free Press, 1969, p.304-314.
159. Watson. Rob «Analysis Bush’s missile defence chales
pitch» May 2, 2001. http//news.bbc.co.uk//hi//englich/world
/americas /newsid;
160. Wells, Jr.Louls T. «The Multinational Business Enterprise:
What Kind of İnternational Organization?» Robert O.Keolane
and Joseph S.Nye, JR. Ed. Transnational Relations and World
Politics, Cambrige: Harvard University Press, 1972, p. 97-114.
161. Whitehouse, David. «Star Wars make a comeback»
February 20, 2001. http://news.bbc.co.uk/hi/englich/world/
americas.
162. Willet, Jr., Edward F. Esq (revised and updated by) Hou
Our Laus are Made, Lau Revicion Counsel, United States,
House of Representatives, Washington: Library of Congress,
1995.

586
163. Willets, Peter. The Non-Aligned Movement. New York
N.Y.: Nichols Pup. Com. 1978.
164. «The world’s nuclear arsenal», Tuesday, 2 May, 2000.
Http// news, bbc.co.uk//hi/ englich/world/americas/ newsmd.

587