‫ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﺪ )ﻋﻠﻤﻲ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ(‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ -160‬ﺑﻬﺎر ‪1387‬‬

‫دﻛﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦزاده )اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﻴ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪر‪‬س(‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﻦ زواري )ﻛﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ(‬

‫اﺻﻼح ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺎ در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺑﻠﺦ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬

‫در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ادﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ از ﻧﺎم ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻳـﺎد ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪،‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ آن آﺑﺎدﻳﻬﺎ و ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺤﻮ‪‬ل و ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﻣﻬﺎ‪،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺆﻟّﻔﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺤ‪‬ﺤﺎن و‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﻳﻦ آﺛﺎر‪ ،‬دﭼﺎر ﻟﻐﺰﺷﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮاي ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧـﻪ از اﻳـﻦ ﻧـﻮع ﺧﻄﺎﻫـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آﺑﺎدﻳﻬﺎي وﻻﻳﺖ ﺑﻠﺦ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ و در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ﻧﺰﻫﺖ اﻟﻘﻠﻮب‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﻚ و ﻣﻤﺎﻟﻚ اﺻﻄﺨﺮي‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان‪ ،‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘّﻘﺎﺳﻴﻢ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﻌﻮدي راه ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ آﻣﺪه و اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻬﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳـﺖ از‬
‫ﺳﺪره‪ /‬ﺳﻪ دره‪ ،‬ﻛﻼن‪ /‬ﺳﻤﻨﮕﺎن‪ ،‬ﻃﺎﻟﻘﺎن ‪ /‬ﻃﺎﻳﻘﺎن‪ ،‬ﻣ‪‬ﺪر‪ /‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﺳﻴﺎﻫﮕﺮد ‪ /‬ﺷﺎوﻛﺮد‪ ،‬رﺑﺎط ﻣﻴﻠﻪ ‪ /‬ﻣﺜﻠﻪ‪.‬‬
‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﺳﺪره‪ ،‬ﺳﻪدره‪ ،‬ﺳﻤﻨﮕﺎن‪ ،‬ﻛﻼن‪ ،‬ﻃﺎﻟﻘﺎن‪ ،‬ﻃﺎﻳﻘﺎن‪ ،‬ﻣﺪر‪ ،‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﺳﻴﺎﻫﮕﺮد‪ ،‬ﺷﺎوﮔﺮد‪ ،‬ﺑﻠﺦ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﮔﺬر زﻣﺎن و روﻳﺪادﻫﺎي روزﮔﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮ‪‬ﻻﺗﻲ در ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻜـﻲ از آﻧﻬـﺎ ﺧﺮاﺑـﻲ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ‪ ،‬ﺗﺄﺳﻴﺲ آﺑﺎدﻳﻬﺎي ﺟﺪﻳﺪ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺟﺎﻫﺎ و ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﮔﺎﻫﻲ ﻣـﺎ‬
‫را در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ادﺑﻲ در ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﺼﻮ‪‬ر ﺟﺎي دﻗﻴﻖ ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ دﭼﺎر ﺗﺮدﻳﺪ ﻳـﺎ‬
‫ﺧﻄﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﺎم آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﮕﺮي ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﺳﻨﺎد و ﻛﺘﺐ ادﺑﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪه اﻳـﻢ ﭼﻨﺪﻧﻤﻮﻧـﻪ از اﻳـﻦ ﺧﻄﺎﻫـﺎ را ﻛـﻪ در ﻛﺘـﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ادﺑﻲ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ و اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ را ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﺷـﺮح ذﻳـﻞ ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎﮔﺎﻣﻲ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻮﭼﻚ در ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺘﺐ ادﺑﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﭘﻴﺮاﺳﺘﻦ آﻧﻬﺎ از ﺧﻄﺎﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ درآﻧﻬـﺎ راه‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬

‫____________________________‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ 86/6/11 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪87/1/17 :‬‬
‫ﺷﻤﺎرة او‪‬ل‬ ‫ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪230‬‬

‫‪ .1‬ﺳﺪره‪ /‬ﺳﻪ دره‬

‫ﺳﺪره‪ ،‬ﻧﺎم رﺑﺎط و ﻣﻨﺰﻟﮕﺎﻫﻲ در ﻣﺴﻴﺮ راه ﻣﺮورود ﺑﻪ ﺷﺒﺮﻏﺎن و ﺑﻠﺦ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﻣﻜﺎن در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺘﺐ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻤﺴﺎﻟﻚ و اﻟﻤﻤﺎﻟﻚ)اﺑﻦﺧﺮداذﺑﻪ‪ (40 :1889،‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي)ﻃﺒـﺮي‪1408 ،‬ﻫــ‪.‬ق‪ (170/4 :‬و اﺣـﺴﻦ‬
‫اﻟﺘﻘﺎﺳﻴﻢ )ﻣﻘﺪﺳﻲ‪1408 ،‬ﻫـ‪.‬ق‪ (267:‬ﺳﺪره ﺿﺒﻂ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺳﺪره در ﻓﺎﺻﻠﺔ دوازده ﻓﺮﺳﺨﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺣـﺪود‬
‫‪72‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺑﻠﺦ )اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ‪40 :1889 ،‬؛ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ‪ ،(170 :1362،‬ﻳﺎ ﺑـﻪ رواﻳﺘـﻲ دﻳﮕـﺮ در ﻓﺎﺻـﻠﺔ ﻳـﻚ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﻧﻴﻤﻲ از آن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺪود‪ 54‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺑﻠﺦ) ﻣﻘﺪﺳﻲ‪1408،‬ﻫـ‪.‬ق‪ (267:‬واﻗـﻊﺑـﻮده اﺳـﺖ و ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ‬
‫اﺷﺎره ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻣﻨﺰﻟﮕﺎﻫﻲ ﻣﻬﻢ در ﺷﺎﻫﺮاه ﻣﺮورود ﺑﻪ ﺑﻠﺦ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪه)ﻧﺎﺻﺮﺧـﺴﺮو‪ (123 :1356،‬و‬
‫ﺑﺎ ﺷﺒﻮرﻗﺎن‪ /‬ﺷﺒﺮﻏﺎن ﻧﻴﺰ ﺷﺶ ﻓﺮﺳﺦ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺪود‪ 36‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ)اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑـﻪ‪.(40 :1889،‬‬
‫اﻣﺮوز ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻜﺎن ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﺷﺒﺮﻏﺎن و ﺑﻠﺦ واﻗﻊ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﺸﺨّـﺼﺎت ﻣـﺬﻛﻮر ﺳـﺎزﮔﺎري ﻛﺎﻣـﻞ دارد‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮ »آﻗﭽﻪ« در ‪ 76‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺑﺎ ﺑﻠﺦ و ‪ 35‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﺒﺮﻏﺎن اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ درﺳﺖ در ﻫﻤـﺎن ﺟـﺎﻳﻲ ﻗـﺮار‬
‫دارد ﻛﻪ »ﺳﺪره« ﻗﺪﻳﻢ واﻗﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﺔ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﺿﺒﻂ ﻏﻠﻂ آن در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو)ﺗﺼﺤﻴﺢ دﺑﻴﺮﺳﻴﺎﻗﻲ( اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺳﻪ دره« ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ)ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ .(172 :1356،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ آﻧﻜﻪ اﮔﺮﭼﻪ اﻣﺮوز درﺣﻮاﻟﻲ ﺟﻨﻮب‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻠﺦ در ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن ﺷـﻮﻟﮕﺮه ﻣﻜـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺳـﻪ دره وﺟـﻮد دارد )آداﻣـﻚ‪ ،(522/4 :1979،1‬وﻟـﻲ‬
‫ﻣﺸﺨّﺼﺎت ﺳﻪ درهاي ﻛﻪ در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه ﺑﺎ آن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻣﺸﺨّـﺼﺎت ﻫﻤـﺎن ﻣﻜـﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻼي آن در ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺘﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺪره ﺿﺒﻂ ﺷﺪه و در ﻏﺮب ﺑﻠﺦ واﻗﻊ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻧـﻪ در‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ آن‪ .‬از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻃﺮاف ﺑﻠﺦ واﻗﻊ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ درهﺻﻮف و درهﮔـﺰ و‬
‫ﺑﻬﺎردره و ﺳﻪدره‪،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ اﻃﻼق ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻳﺎ در درون درهﻫـﺎ ﻗﺮارداﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺳﺪره و اﻃﺮاف آن)آﻗﭽﻪ ﺟﺪﻳﺪ( از ﻫﻤﻮارﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮب آﻣﻮدرﻳﺎﺳﺖ‪ .‬از اﻏﻼط دﻳﮕﺮي ﻛـﻪ‬
‫در ذﻛﺮ ﻧﺎم اﻳﻦ ﺷﻬﺮ روي داده اﺳﺖ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺿﺒﻂ اﻣﻼي آن در ﻛﺘـﺎب ﻧﺰﻫـﺖ اﻟﻘﻠـﻮب ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﮔـﺎي‬
‫ﻟﺴﺘﺮﻧﺞ )ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ‪ (179 :1362،‬اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻠﻔﻆ آن درﺳﺖ اﺳﺖ‪،‬ﻛﺎﺗﺐ اﻣﻼي آن را ﺑﺎ ﺻـﺎد)ﺻـﺪره(‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺧﻄﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﻮد و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﻴﻦ)ﺳﺪره( درج ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1. Adamec L.‬‬

‫‪231‬‬ ‫اﺻﻼح ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺎ در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻠﺦ‬ ‫ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻳﻜﻢ‬

‫‪ .2‬ﺳﻤﻨﮕﺎن ‪/‬ﻛﻼن‬

‫در ﻧﺴﺨﻪ ﭼﺎﭘﻲ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ دﺑﻴﺮﺳﻴﺎﻗﻲ‪ ،‬در ﺿﻤﻦ ﺷﺮح ﻣﺴﻴﺮ راه ﻣﻴﺎن ﭘﺎرﻳﺎب و ﻣـﺮورود‬
‫دوﺑﺎر ﻧﺎم ﺳﻤﻨﮕﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ دوره اي ﺷﻬﺮ ﻳﺎ ﻣﻨﻄﻘـﻪ اي ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺳـﻤﻨﮕﺎن در اﻳـﻦ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﻗـﺪﻳﻢ ﭼﻨـﺪ ﻣﻮﺿـﻊ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﺳﻤﻨﮕﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺧﻮش آب وﻫﻮا ﺑﻴﻦ اﺳﻔﺮاﻳﻦ و اﺳﺘﻮا ﻛﻪ ﺑﻴﻬﻘﻲ در ﺷـﺮح‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺳﺮان ﺳﭙﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺮاي ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻟﺸﻜﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﺎن ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ در ﻧﺴﺎ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬
‫ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻓﻴﺎض‪ .(614 :1356 ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮار از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل در ﺳـﺎل ‪617‬‬
‫ﻫﺠﺮي‪ ،‬در ﺷﻤﺎل ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ ﻧﺎم آن را ﺳﻤﻨﻘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬رﺳﻴﺪه و ﻧﺎم ﻗﺼﺒﻪ)ﻣﺮﻛﺰ( آن‬
‫را ﻧﻴﺰ ﺳﻤﻠﻘﺎن ﺿﺒﻂ ﻛﺮدهاﺳﺖ )ﻳﺎﻗﻮت‪ .(287/3 :1410،‬ﺳﻤﻨﻘﺎن در زﻣﺎن اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن ﻣﻐﻮل ﺑـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﻠﻔـﻆ‬
‫ﺷﻬﺮت داﺷﺖ) ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﻴﺪاﻟﺪ‪‬ﻳﻦ‪36 :1940،‬و‪ .(37‬اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺑﻠﻮك ﺳﻤﻨﮕﺎن در ﻏـﺮب‬
‫ﺑﺠﻨﻮرد واﻗﻊ اﺳﺖ و آن را ﺳـﻤﻠﻘﺎن ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪ)اﻋﺘﻤﺎداﻟـﺴ‪‬ﻠﻄﻨﻪ‪ .(272 :1367 ،‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ آﺑﺎدﻳﻬـﺎ‪ ،‬از‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻤﻨﮕﺎم)اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻫﻤﺎن ﺳﻤﻨﮕﺎن‪/‬ﺳﻤﻨﻘﺎن اﺳﺖ( در ﺣﻮاﻟﻲ ﻗﻮﭼﺎن ﻳـﺎد ﻛـﺮده اﺳـﺖ )ﭘـﺎﭘﻠﻲ‬
‫ﻳﺰدي‪ .(318 :1367 ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺳﻤﻨﮕﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺑـﺎﺧﺮز)ﺗﺎﻳﺒـﺎد( وﺟـﻮددارد )‬
‫ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ (1101/2 :1326 ،‬و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺳﻤﻨﮕﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ آﺑﺎدﻳﻬـﺎ ﻣﺤـﻞ آن را در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺸﻬﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ )ﭘﺎﭘﻠﻲ ﻳﺰدي‪ .(318 :1367 ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﻧﻘﺎط در ﺧﺮاﺳﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻣﻜﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺳﻤﻨﮕﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻬﻘﻲ ﺿﻤﻦ ﺷﺮح ﺳﻔﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﻣـﺴﻌﻮد از ﺑﻠـﺦ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻐﻼن در ﺷﺮق ﺑﻠﺦ‪ ،‬از آن ﻳﺎدﻛﺮده اﺳﺖ)ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ .(319: 1356،‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ در ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺧـﻮد ﺑـﺮ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻤﻨﮕﺎن ﻣﺬﻛﻮر در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻤﻨﮕﺎن واﻗﻊ در ﺷـﺮق ﺑﻠـﺦ اﺳـﺖ‬
‫)ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ (1102-1096 : 1326 ،‬ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﺮﻛﺰ اﺳﺘﺎن ﺳﻤﻨﮕﺎن در ﺷﺮق ﺑﻠﺦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﺮﻛﻨﺎر دره رودﺧﺎﻧﻪ ﺧﻠﻢ در داﻣﻨﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻫﻨـﺪوﻛﺶ‪ ،‬در ﻣﺨﺘـﺼﺎت ‪ 68‬درﺟـﻪ و ‪ 5‬دﻗﻴﻘـﻪ ﻃـﻮل‬
‫ﺷﺮﻗﻲ و ‪ 36‬درﺟﻪ و‪ 12‬دﻗﻴﻘﻪ ﻋﺮض ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺑﺎ ﻛﺎﺑﻞ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪313 ،‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ و ﺑﺎ ﻣﺰارﺷﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ اﺳﺘﺎن ﺑﻠﺦ‪122 ،‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻧﮕﺎران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻘﺪﺳﻲ)‪1408‬ﻫـ‪.‬ق‪ ،(253 :‬اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ)‪ ،(181 :1345‬ﺟﻴﻬـﺎﻧﻲ)‪:1368‬‬
‫‪ ،(171‬ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ )‪1408‬ﻫـ‪.‬ق‪ ،(56 :‬ﻳﺎﻗﻮت)‪1410‬ﻫـ‪.‬ق‪ (286/3:‬و ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ )‪ 2 :1362‬و ‪ .(191‬ﺳﻤﻨﮕﺎن را از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن را از ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻠﺦ ﻣﺤﺴﻮب داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﻃـﻲ ﻗﺮﻧﻬـﺎي ﺳـﻮم و‬
‫ﺷﻤﺎرة او‪‬ل‬ ‫ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪232‬‬

‫ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬وﺳﻌﺖ ﺳﻤﻨﮕﺎن ﺑﺎ ﺧﻠﻢ ﺑﺮاﺑﺮ و ﻓﺎﺻﻠﺔ آن ﺑﺎ ﺧﻠﻢ‪ ،‬دو روز راه و ﺑﺎ ﺑﻠﺦ از ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻠﻢ ﭼﻬﺎرروز‬
‫راه و ﺑﺎ ﺑﻐﻼن ﭼﻬﺎرﻣﻨﺰل ﺑـﻮده اﺳـﺖ)ﺟﻴﻬـﺎﻧﻲ‪ 171 :1368،‬و‪174‬؛ اﺑـﻦ ﺣﻮﻗـﻞ‪189 :1345 ،‬و‪ .(190‬اﺑـﻦ‬
‫ﺧﺮداذﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﺧﺮاج ﺳﻤﻨﮕﺎن را ﻛﻪ در زﻣﺎن او ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻃﺎﻫﺮﻳﺎن ﺗﺄدﻳﻪ ﻣﻲﺷـﺪ‪12 ،‬ﻫـﺰار و ‪ 600‬درﻫـﻢ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن )ﻗﺮن ﺳﻮم( ﺧﺮاج ﺷﻬﺮ ﺧﻠﻢ‪ 12 ،‬ﻫﺰار و ‪ 300‬درﻫﻢ و ﺧـﺮاج ﺷـﻬﺮ ﺑﻠـﺦ‪193 ،‬‬
‫ﻫﺰار و ‪ 300‬درﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ)اﺑﻦ ﺧﺮداذﺑﻪ‪ .(43 :1889،‬ﺳﻤﻨﮕﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﺷـﺎﻫﺮاه ﻛﺎﺑـﻞ ﺑـﻪ ﺑﻠـﺦ‬
‫)ﻣﺴﻴﺮ اﺻﻠﻲ ﺑﻴﻦ دو ﻃﺮف ﺟﺒﺎل ﻫﻨﺪوﻛﺶ( ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ در ﻃـﻮل ﺗـﺎرﻳﺦ ﺳـﻤﻨﮕﺎن را در‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴ‪‬ﺖ ﻳﻚ ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه ﻣﻬﻢ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ )ﻧﻈـﺎماﻟـﺪ‪‬ﻳﻦ ﺷـﺎﻣﻲ‪210 :1363 ،‬؛ ﻟـﻲ‪35 :1996 1،‬؛‬
‫ﺧﻮاﻓﻲ‪ 89 :1381،‬و‪ .(90‬راه آﺳﻔﺎﻟﺘﻪ ﻓﻌﻠﻲ ﻛﺎﺑﻞ ـ ﻣﺰارﺷﺮﻳﻒ ﻫﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﻴﺮ و از ﺳﻤﻨﮕﺎن و ﺧﻠﻢ‬
‫ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻏﺒﺎر‪ : 1375 ،‬ج‪ ،1‬ﺿﻤﺎﻳﻢ‪ :‬ﻧﻘﺸﻪ راﻫﻬﺎي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن(‪.‬‬
‫در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﻴﺰ داﺳﺘﺎن ﺳﻬﺮاب در ﺳﻤﻨﮕﺎن ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد و آن وﻗﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﺘﻢ ﺑﺮاي ﺷﻜﺎر ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺨﺠﻴﺮﮔﺎﻫﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺮز ﺗﻮران ﻣﻲرود)ﻓﺮدوﺳﻲ‪ 170 :1963 ،‬و‪ .(171‬ﺟﻐﺮاﻓﻲداﻧـﺎن ﻗﺮﻧﻬـﺎي ﺳـﻮم و‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺳﻤﻨﮕﺎن را ﺑﻪ وﻓﻮر ﺻﻴﺪ و ﺷﻜﺎر وﺻﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ)ﻣﻘﺪﺳﻲ‪1408 ،‬ﻫـ‪.‬ق‪ (239 :‬و ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ ﻫﻢ ﻳﻜﻲ‬
‫از ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن )وﻟﺴﻮاﻟﻲ(ﻫﺎي اﺳﺘﺎن ﺳﻤﻨﮕﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺮوزﻧﺨﭽﻴﺮ ﻧﺎم دارد ﻛﻪ از ﺷـﻜﺎرﮔﺎﻫﻬﺎي ﻣـﺸﻬﻮر و ﻗـﺪﻳﻤﻲ‬
‫اﺳﺖ)ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ .(1417 :1382 ،‬ﺑﺪﻧﻴﺴﺖ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﻢ اﺷﺎره ﺷﻮد ﻛـﻪ ﻫـﻢ اﻛﻨـﻮن در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﻤﻨﮕﺎن روﺳﺘﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻇُﻬﺮاﺑﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺳﻬﺮاب ﭘـﺴﺮ رﺳـﺘﻢ در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ از ﺗﻬﻤﻴﻨﻪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه و ﻧﺎم اﻳﻦ ﻗﺮﻳﻪ ﻫﻢ اﺑﺘﺪا ﺳﻬﺮاب ﻳﺎ ﺳﻬﺮاﺑﻲ ﺑﻮده و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻇﻬﺮاﺑـﻲ)ﻳـﺎ‬
‫زوراﺑﻲ( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ)ﻗﺎﻣﻮس‪.(463/2 :1336 ،‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در اﻳﻨﺠﺎ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﺮت ﺷﻬﺮﺳـﻤﻨﮕﺎن ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺼﺤﺢ‬
‫ﻣﺤﺘﺮم ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﺔ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ ،‬در ﺻﻔﺤﺎت ‪ 3‬و ‪ 173‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﺳـﻨﮕﻼن و ﻛـﻼن ـ ﻛـﻪ در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻜﻞ آﻣﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ ـ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﺳﻤﻨﮕﺎن را ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﻨﺪ و در ﭘﺎورﻗﻲ ﻫﻢ‬
‫اﺷﺎره ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻳﺸﺎن ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺳـﺖ)ﻧﺎﺻﺮﺧـﺴﺮو‪3 :1356 ،‬و‪ .(173‬در ﺻـﻔﺤﺎت ﻳـﺎد‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو در ﻣﺴﻴﺮ ﺳﻔﺮ ﺧﻮد از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﺎرﻳﺎب‪ ،‬ﺳﻨﮕﻼن‪ /‬ﻛﻼن)درﻣﺘﻦ ﭼﺎﭘﻲ‪ ،‬ﺳﻤﻨﮕﺎن(‪ ،‬ﻃﺎﻟﻘـﺎن‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻣﺮورود ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ)ﻫﻤﺎن‪:‬ص‪ .(3‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺎزﮔـﺸﺖ از ﺳـﻔﺮ ﻫﻔـﺖ ﺳـﺎﻟﻪ‪ ،‬در ﻣـﺴﻴﺮ ﺧـﻮد از‬
‫ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﺎرﻳﺎب‪ ،‬ﺳﻨﮕﻼن ‪ /‬ﻛﻼن)درﻣﺘﻦ ﭼﺎﭘﻲ‪ ،‬ﺳﻤﻨﮕﺎن(‪،‬رﺑﺎط ﺳﺪره‪ ،‬دﺳﺘﮕﺮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻠﺦ را ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد )ﻫﻤﺎن‪:‬ص‪ .(173‬ﺗﻤﺎم اﻣﺎﻛﻦ ﻧﺎم ﺑـﺮده ﺷـﺪه در اﻳـﻦ ﻣـﺴﻴﺮ در ﻏـﺮب ﺑﻠـﺦ ﻗـﺮار‬

‫‪1. Lee J.E.‬‬

‫‪233‬‬ ‫اﺻﻼح ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺎ در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻠﺦ‬ ‫ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻳﻜﻢ‬

‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺮح دادﻳﻢ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﺳﻪ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻤﻨﮕﺎن در ﺧﺮاﺳﺎن ﻗﺪﻳﻢ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﺤﺪوده واﻗﻊ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﺷﻬﺮ ﺳﻤﻨﮕﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﻫﻢ‪ ،‬در ﺷﺮق ﺑﻠـﺦ ﻗـﺮار داﺷـﺘﻪ ﻧـﻪ در اﻳـﻦ ﻣﺤـﻞ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺳﻤﻨﮕﺎن‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﺳﻨﮕﻼن ﻳﺎ ﻛـﻼن را ﻛـﻪ در ﻧـﺴﺨﻪ‬
‫ﺑﺪﻟﻬﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻗﺮارداد ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ »ﻛﻼن« ﺻﺤﻴﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺘﻦ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان)ﻳﺎﻗﻮت‪1410،‬‬
‫ﻫـ‪.‬ق‪ (211/2 :‬و ﺻﻮره اﻻرض )اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ‪» ،(177 :1345 ،‬ﻛﻼن ﻳﺎ ﻛـﻼر«‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از ﺷـﻬﺮﻫﺎي وﻻﻳـﺖ‬
‫ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟّﻒ ﺣﺪوداﻟﻌﺎﻟﻢ ﻧﻴﺰ ﺳﺮﺳـﺒﺰي و آﺑـﺎداﻧﻲ آن را ﺳـﺘﻮده و ﺑـﻪ ﺑﺎﻏﻬـﺎي آن اﺷـﺎره‬
‫ﻛﺮدهاﺳﺖ )ﺣﺪوداﻟﻌﺎﻟﻢ‪ .(309 :1372،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ درﻛﺘﺎب اﺣﺴﻦاﻟﺘﻘﺎﺳﻴﻢ از ﺷﻬﺮ»ﻛـﻼن« ﻧـﺎم ﺑـﺮده ﺷـﺪه و‬
‫ﻣﺤﻞ آن ﺑﻴﻦ ﻓﺎرﻳﺎب وﺷﺒﻮرﻗﺎن ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻣﻘﺪﺳﻲ‪1408،‬ﻫـ‪.‬ق‪ .(237 :‬ﺧـﻮب اﺳـﺖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﺷﻮد ﻛﻪ اﻣﺮوز در ﻣﺴﻴﺮ ﺑﻴﻦ ﻛﻠﻔﺖ )در اﺳﺘﺎن ﺟﻮزﺟﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎل اﻓﻐﺎﻧـﺴﺘﺎن( و ﻣﻴﻤﻨـﻪ )ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫اﺳﺘﺎن ﻓﺎرﻳﺎب(‪ ،‬ﮔﺮدﻧﻪاي در ارﺗﻔﺎع ‪1300‬ﻣﺘﺮي ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﮔﺮدﻧـﺔﻛﻼن وﺟـﻮد دارد)آداﻣـﻚ‪.(297 :1979 1،‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود اﻳﻦ ﮔﺮدﻧﻪ ـ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪14‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﻤﺎل ﻣﻴﻤﻨﻪ )ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﻗﺪﻳﻢ( واﻗﻊ اﺳﺖ ـ ﻧﺎم ﺧـﻮد‬
‫را از ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻼن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺨﺼﻮص ﻛﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﮔﺮدﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺮ ﺳـﻔﺮ ﻧﺎﺻﺮﺧـﺴﺮو‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺼﺤﺢ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺮﺗﻜﺐ اﺷـﺘﺒﺎه دﻳﮕـﺮي ﻧﻴـﺰ ﺷـﺪه و در ﺗﻌﻠﻴﻘـﺎت‬
‫ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺳﻤﻨﮕﺎن را ﺑﻴﻦ ﭘﺎرﻳﺎب و ﺳﺪره ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ )ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪248 :1356 ،‬و‪ (249‬ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از‬
‫اﻳﻦ درﺑﺎرة آن ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻃﺎﻟﻘﺎن‪/‬ﻃﺎﻳﻘﺎن‬

‫در ﺧﺮاﺳﺎن ﻗﺪﻳﻢ دو ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻃﺎﻟﻘﺎن وﺟﻮدداﺷﺖ‪ :‬ﻳﻜـﻲ ﻃﺎﻟﻘـﺎن)ﻃﺎﻳﻘـﺎن‪ ،‬ﻃﺎرﻛـﺎن( ﺗﺨﺎرﺳـﺘﺎن‪ ،‬واﻗـﻊ‬
‫درﺷﺮق ﺑﻠﺦ و ﺣﻮاﻟﻲ ﺑﺪﺧﺸﺎن ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻃﺎﻟﻘﺎن)ﺗﺎﻟﻘﺎن( ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﺮﻛـﺰ اﺳـﺘﺎن ﺗﺨـﺎر درﺷـﻤﺎل‬
‫ﺷــﺮﻗﻲ اﻓﻐﺎﻧــﺴﺘﺎن اﺳــﺖ)اﺑــﻦ ﻓﻘﻴــﻪ‪1885 ،‬م‪321 :‬؛ ﺣــﺪوداﻟﻌﺎﻟﻢ‪315 :1372 ،‬؛ ﻣﻨﻬــﺎج ﺳــﺮاج‪:1363 ،‬‬
‫ج‪153/2‬و‪169‬؛ اﺻــﻄﺨﺮي‪217 :1368 ،‬؛ ﻟــﺴﺘﺮﻧﺞ‪455 :1373 ،‬؛ ﮔــﺮوﺗﺲ ﺑــﺎخ‪ .(108 :1368 ،‬دﻳﮕــﺮي‬
‫ﻃﺎﻟﻘﺎن ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن)ﺟﻮزﺟﺎن( درﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑـﻲ ﺑﻠـﺦ ﻛـﻪ در ﻓﺘﻨـﻪ ﻣﻐـﻮل ﻳـﺎ ﻛﻤـﻲ ﺑﻌـﺪ از آن از ﺑـﻴﻦ رﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳــﺖ)ﻟــﺴﺘﺮﻧﺞ‪449 :1373 ،‬؛ اﺻــﻄﺨﺮي‪213 :1368 ،‬؛ اﺑــﻦ ﻓﻘﻴــﻪ‪ .(321 :1885 ،‬در ﻛﺘــﺐ ﻗــﺪﻳﻤﻲ ﻳــﺎ‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺤﺎت ﺟﺪﻳﺪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1. Adamec L.‬‬

‫ﺷﻤﺎرة او‪‬ل‬ ‫ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪234‬‬

‫ﻃﺎﻟﻘﺎن ﻣﺸﻬﻮر)ﻃﺎﻟﻘﺎن ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن(‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﻣﺮورود و ﺑﻠﺦ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ وﻻﻳﺖ ﮔﻮزﮔﺎﻧـﺎن‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ)ﺣﺪوداﻟﻌﺎﻟﻢ‪ .(307 :1372،‬ﻛﺘﺐﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻞ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را در‪24‬ﻓﺮﺳﺨﻲ ﻣﺮورود)اﺑﻦ‬
‫ﺧﺮداذﺑﻪ‪ (32 :1889،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 3‬ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻣﺮورود)ﻳﺎﻗﻮت‪1410،‬ﻫــ‪.‬ق‪ :‬ج‪ ،4‬ص‪ 7‬؛ ﺟﻴﻬـﺎﻧﻲ‪:1368 ،‬‬
‫‪ (174‬ﻧﺸﺎندادهاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺮﺧﺲ ﺗﺎ ﻃﺎﻟﻘﺎن وﻧﻴﺰ ﻃﺎﻟﻘﺎن ﺗﺎ ﻓﺎرﻳﺎب را ﺑـﻪ ﻳـﻚ اﻧـﺪازه‪ 4 ،‬ﻣﺮﺣﻠـﻪ‪،‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪1408،‬ﻫـ‪.‬ق‪ .(55 :‬ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻃﺎﻟﻘﺎن در ﻣﻴﺎن دوﻛﻮه ﺑﺰرگ ﺟﺎي داﺷﺖ )ﻫﻤـﺎن‪:‬‬
‫ص‪ .(54‬ﻗُﺪاﻣﻪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪاﺳﺖ ﻛﻪ راه ﻃﺎﻟﻘﺎن از ﻳـﻚ دره ﻣـﻲﮔﺬﺷـﺖ )ﻗﺪاﻣـﻪ‪ .(210 :1889،‬در‬
‫ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮن ‪19‬م‪ .‬از راﻫﻬﺎي اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬و اﻃّﻼﻋﺎت ﺳﻴ‪‬ﺎﺣﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ واﻣﺒﺮي) واﻣﺒﺮي‪:1365،‬‬
‫‪ (329‬در ﺷﺮق رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﺮﻏﺎب ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﭼﻨﺪي ﺑﺮ ﻣﻲﺧـﻮرﻳﻢ ﻛـﻪ داراي ﻧـﺸﺎﻧﻪﻫـﺎﻳﻲ از ﻃﺎﻟﻘـﺎن ﻗـﺪﻳﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻴﭽﻜﺘﻮ درﺟﻨﻮب اﺳﺘﺎن ﻓﺎرﻳﺎب ﻓﻌﻠﻲ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ وﻟﻲ و ﻏﻮرﻣﺎچ در ﺷﻤﺎل اﺳﺘﺎن ﺑﺎدﻏﻴﺲ‪.‬‬
‫ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ ﻏﻮرﻣﺎچ و ﻗﻠﻌﻪوﻟﻲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﻃﺎﻟﻘـﺎن ﻣﺤـﺴﻮب ﻛـﺮدهاﺳـﺖ)ﺑﺎرﺗﻮﻟـﺪ‪ (75 :1358،‬و ﻟـﺴﺘﺮﻧﺞ‬
‫ﭼﻴﭽﻜﺘﻮ را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻃﺎﻟﻘﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﻣﻲداﻧﺪ )ﻟﺴﺘﺮﻧﺞ‪ .(449 :1373،‬اﻳﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻫﺮﺳـﻪ در ﻛﻮﻫﭙﺎﻳـﻪ‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ اﻣﺎ ﭼﻴﭽﻜﺘﻮ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ و ﻧﻴﺰ ﻗﺪاﻣﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ)ﻗﺎﻣﻮس‪ .(91/2 :1336،‬ﺣﺎﻓﻆاﺑﺮو ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻳﻚ ﻏﺎر درﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻃﺎﻟﻘﺎن اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ داﺳﺘﺎﻧﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻏﺎراﺻﺤﺎب ﻛﻬـﻒ ﺑـﺮاي آن ﻧﻘـﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ)ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪(47 :1370،‬؛ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن ﺑـﻪ زﻳﺎرﺗﮕـﺎه اﺻـﺤﺎب ﻛﻬـﻒ ﻣـﺸﻬﻮراﺳﺖ‪،‬‬
‫درﭼﻴﭽﻜﺘﻮ ﻗﺮاردارد)ﻗﺎﻣﻮس‪ .(91/2 :1336،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ذﻛﺮﺷﺪ‪ ،‬ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﻣﺤـﻞ ﻃﺎﻟﻘـﺎن را درﭼﻴﭽﻜﺘـﻮي‬
‫ﻓﻌﻠﻲ ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻃﺎﻟﻘﺎن در ﻛﺘﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗـﺮار اﺳـﺖ‪ :‬در ﻛﺘـﺎب ﻣـﺴﺎﻟﻚ و‬
‫ﻣﻤﺎﻟﻚ اﺻﻄﺨﺮي‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬در ص‪ 224‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﺴﺎﻓﺘﻬﺎي ﺑﻴﻦ ﻧﻘﺎط واﻗﻊ در‬
‫ﻣﺤﺪوده ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن و اﻃﺮاف ﻃﺎﻟﻘﺎن و ﻓﺎرﻳﺎب ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻃﺎﻟﻘﺎن‪ ،‬ﻃﺎﻳﻘﺎن ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻃﺎﻟﻘﺎن واﻗﻊ در ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن‪ ،‬درﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻃﺎرﻛﺎن و ﻃﺎﻳﻘﺎن ﻧﻴﺰ ﺿﺒﻂ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ)اﺻﻄﺨﺮي‪217 :1368،‬؛ ﻟﺴﺘﺮﻧﺞ‪455 :1373،‬؛ ﺣﺪوداﻟﻌﺎﻟﻢ‪ ،(315 :1372،‬اﻣﺎ ﻃﺎﻟﻘﺎن واﻗﻊ در ﮔﻮزﮔﺎﻧـﺎن‬
‫در ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺐ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻃﺎﻟﻘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ)اﺻﻄﺨﺮي‪213 :1368،‬؛ﺣﺪوداﻟﻌﺎﻟﻢ‪ .(307 :1372،‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫درﻛﺘﺎب ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻣﺆﻟّﻒ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺎﻟﻘﺎن ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﻃﺎﻟﻘﺎن ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن را ﻣﺨﻠﻮط ﻛﺮده و‬
‫در ذﻳﻞ ﻳﻚ ﻣﺪﺧﻞ آورده )ﻳﺎﻗﻮت‪1410،‬ﻫـ‪.‬ق‪ (7/4:‬و ﻣﺼﺤ‪‬ﺢ )ﻓﺮﻳﺪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺠﻨﺪي( ﻫﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﻧـﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﻛﺘﺮ ﻓﻴﺎض ﻣﺼﺤ‪‬ﺢ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘـﻲ ﻧﻴـﺰ ﻃﺎﻟﻘـﺎن ﮔﻮزﮔﺎﻧـﺎن را ﺑـﺎ ﻃﺎﻟﻘـﺎن ﺗﺨﺎرﺳـﺘﺎن اﺷـﺘﺒﺎه ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ)ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ .(535 :1383،‬دﺑﻴﺮﺳﻴﺎﻗﻲ‪ ،‬ﻣـﺼﺤﺢ ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧـﺴﺮو ﻧﻴـﺰ در ﺗﻌﻠﻴﻘـﺎت ﺧـﻮد در ص‪،256‬‬
‫ﻃﺎﻟﻘﺎن ﺟﻮزﺟﺎن را ﺑﺎ ﻃﺎﻟﻘﺎن ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن ﻳﻜﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻫـﺮدو ﺷـﻬﺮ را ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫‪235‬‬ ‫اﺻﻼح ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺎ در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻠﺦ‬ ‫ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻳﻜﻢ‬

‫ﻣﺨﻠﻮط ﻛﺮده و ﻳﻜﺠﺎ آورده اﺳﺖ )ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ .(256 :1356،‬در ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻠﺦ و ﺟﻴﺤﻮن ﻧﻴﺰ‬
‫ﻃﺎﻟﻘﺎن ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن و ﻃﺎﻟﻘﺎن ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن ﻳﻜﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ دوﺷﻬﺮ ﺑﺎﻫﻢ ﻣﺨﻠـﻮط‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ)ﻣﻔﺘﺎح‪ .(367-364 :1376،‬از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺆﻟﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑـﻪ ﻏﻠـﻂ‪ ،‬ﻃﺎﻟﻘـﺎن)ﻃﺎرﻛﺎن‪،‬ﻃﺎﻳﻘـﺎن(‬
‫ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن را ﺑﺎ »راون« ﻛﻪ ﺷﻬﺮ دﻳﮕـﺮي در ﺗﺨﺎرﺳـﺘﺎن ﺑـﻮده اﺳـﺖ)اﺑـﻦﺣﻮﻗـﻞ‪181 :1345،‬؛ ﻣﻘﺪﺳـﻲ‪،‬‬
‫‪1408‬ه‪.‬ق‪235 :‬؛ ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪ 1374،‬ﻫـ‪.‬ق‪572/2 :‬؛ ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ (429 :1356،‬ﻳﻜﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و ذﻳـﻞ ﻋﻨـﻮان »راو‪‬ن«‬
‫آورده اﺳﺖ )ﻣﻔﺘﺎح‪ .(346 :1376،‬ﺧﻮب اﺳﺖ اﺻﻼح ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد در ﭼﺎﭘﻬﺎي ﺑﻌـﺪي ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ .4‬ﻣﺪر‪ /‬ﻣﺎدر؟‬

‫درﻛﺘﺎب ﺗﺬﻛﺮه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﻤﺰه ﺳـﺮدادور‪ ،‬در ﺿـﻤﻦ ﺷـﺮح ﻣـﺴﻴﺮ راه‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮ)ﺑﻠﺦ( ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻣﻴﺎن و ﻛﺎﺑﻞ و ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎم ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺎدر« آﻣـﺪهاﺳـﺖ)ﺑﺎرﺗﻮﻟـﺪ‪.(57 :1358،‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎم در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣ‪‬ﺪر‪/‬ﻣ‪‬ﺬر‪ «madr‬در آن ﺣﺪود ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﺗﻤــﺎم ﻛﺘــﺐ ﺟﻐﺮاﻓﻴــﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨــﺪ ﻣــﺴﺎﻟﻚ و ﻣﻤﺎﻟــﻚ)اﺻــﻄﺨﺮي‪ (216 :1368،‬و اﺣــﺴﻦاﻟﺘّﻘﺎﺳــﻴﻢ‬
‫)ﻣﻘﺪﺳﻲ‪1408،‬ﻫـ‪.‬ق‪ (235 :‬و ﺻﻮرهاﻻرض)اﺑﻦﺣﻮﻗﻞ‪ ،(181 :1345،‬ﺟـﺰء ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺗﺨﺎرﺳـﺘﺎن ﻋﻠﻴـﺎ‪ ،‬در‬
‫وﻻﻳﺖ ﺑﺎﻣﻴﺎن و درﻛﻨﺎر ﺷﻬﺮ »ﻛَﻪ‪/‬ﻛﺎه« ذﻛﺮ ﮔﺮدﻳﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮ ﻓﻌﻠﻲ »ﻛَﻬﻤ‪‬ﺮد«‪ ،‬در اﺳﺘﺎن ﺑﺎﻣﻴـﺎن)ﺟﻨـﻮب‬
‫ﺑﻠﺦ و ﺷﻤﺎل ﺑﺎﻣﻴﺎن( ﻛﻪ درﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﻣﺮﻛﺰ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻫﺮدو ﺷـﻬﺮ»ﻛَـﻪ‪/‬ﻛـﺎه« و‬
‫»ﻣ‪‬ﺪر« اﺳﺖ)ﻳﻤﻴﻦ‪ .(76 :1380،‬ﻛﻬﻤﺮد از دو ﺟﺰء »ﻛَﻪ« و »ﻣ‪‬ﺮد« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛَﻪ‪/‬ﻛﺎه‪،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎم ﺷﻬﺮي در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﻬﺮ ﻣ‪‬ﺪر ﺑﻮده)اﺻﻄﺨﺮي‪ (216 :1368،‬و »ﻣ‪‬ﺮد« ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن »ﻣ‪‬ﺪر« اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‪ ،‬ﺑﺮاي آﺳﺎﻧﺘﺮ ﺷﺪن ﺗﻠﻔﻆ‪ ،‬ﺟﺎي »ر« و »د« درآن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ)ﻳﻤـﻴﻦ‪ .(76 :1380،‬اﻣـﺎ ﺣﻤـﺰه‬
‫ﺳﺮدادور‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﺑﻮدن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺎم و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻂ روﺳﻲ)و دﻳﮕﺮ ﺧﻄﻮط اروﭘﺎﻳﻲ( ﻛﻪ‬
‫در آن ﺑﻴﻦ ﻓﺘﺤﻪ و اﻟﻒ ﺗﻤﺎﻳﺰي وﺟﻮدﻧﺪارد‪» ،‬ﻓﺘﺤﻪ« را ﺑﻪ ﻏﻠﻂ »اﻟﻒ« ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ وﻣ‪‬ﺪر) ﺑﻪ ﺳـﻜﻮن د و ر( را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت»ﻣﺎدر« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه)ﺑﻪ ﻓﺘﺢ دال( ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد و ﻣﻬﻤﺘﺮ از آن‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪه‬
‫درﺗﺸﺨﻴﺺ ﺟﺎي درﺳﺖ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ در ﺣﻮاﻟﻲ ﺧﻮارزم ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﺷﻬﺮ و ﻳﻚ ﻧﻬﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم »ﻣﺪر« وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ)ﺳﻴﺪي‪ :1383،‬ذﻳﻞ ﻣﺪرا و ﻣﺪري(‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎرة او‪‬ل‬ ‫ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪236‬‬

‫‪ .5‬ﺳﻴﺎﻫﮕﺮد ‪/‬ﺷﺎو ﻛﺮد‬

‫ﺳﻴﺎﻫﮕﺮد‪ ،‬روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﭘﻨﺞ ﻓﺮﺳﺨﻲ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻠﺦ و اوﻟﻴﻦ ﻣﻨﺰل در راه ﺑﻠﺦ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻴﺤﻮن)آﻣﻮدرﻳـﺎ(‬
‫و ﺷﻬﺮ ﺗﺮﻣﺬ ﺑﻮدهاﺳﺖ) ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ 301 :1356،‬و‪313‬؛ ﺷـﺮف اﻟـﺪ‪‬ﻳﻦ ﻋﻠـﻲ ﻳـﺰدي‪ .(932 :1972،‬درﻗـﺪﻳﻢ آب‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻠﺨﺎب‪،‬در ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺷﺮق ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ روﺳﺘﺎ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ و ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي ﺑـﻮده ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻬﺮﻫﺎي ﺑﻠﺨﺎب آﺑﻴﺎري ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ)ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ‪ .(68 :1358،‬از ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﺑﺪﻳﻦ ﺳـﻮ‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻧﻬﺮﻫﺎي ﻫﮋده ﮔﺎﻧﻪاي ﻛﻪ از ﺑﻠﺨﺎب ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺮ ﺳﻴﺎﻫﮕﺮد ﻧـﺎم دارد)ﻣﺤﻤـﺪﻣﺆﻣﻦ‪:1357،‬‬
‫‪101‬و‪103‬؛ ﻗﺎﻣﻮس‪ :1335،‬ج‪ .(1،266‬اﻳﻦ ﻧﻬﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﭘﻞ اﻣﺎم ﺑﻜﺮي از ﺑﻠﺨﺎب ﺟﺪا ﻣﻲ ﺷﻮد و در اﻧﺘﻬـﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻪ ﺳﻴﺎﻫﮕﺮد ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﻫﮕﺮد رﻳﮕﺰار و ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗـﺎ آﻣﻮدرﻳـﺎ‬
‫اداﻣﻪ دارد‪.‬‬
‫ﻧــﺎم ﺳــﻴﺎﻫﮕﺮد درﻛﺘــﺎب اﺣــﺴﻦ اﻟﺘّﻘﺎﺳــﻴﻢ‪ ،‬ﺗــﺄﻟﻴﻒ ﻣﻘﺪﺳــﻲ اﻟﺒــﺸﺎري‪ ،‬ﺷــﺎوﻛﺮد ﻧﻮﺷــﺘﻪ ﺷــﺪه اﺳــﺖ‬
‫)ﻣﻘﺪﺳﻲ‪1408،‬ﻫـ‪.‬ق‪ .(267 :‬اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه در اﺛﺮ ﻧﺎآﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﻦ ﻣﺤﻞ روي داده و ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺎﺗﺒﺎن ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻳﺎ ﻣﺼﺤ‪‬ﺢ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻣ‪‬ﺨﺰوم اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﺮﺣـﺎل ﻧـﺎم اﺻـﻠﻲ و راﻳـﺞ اﻳـﻦ ﻣﺤـﻞ‬
‫ﺳﻴﺎﻫﮕﺮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﭼﺎﭘﻬﺎي ﺑﻌﺪي اﺣﺴﻦاﻟﺘّﻘﺎﺳﻴﻢ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮارﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ .6‬رﺑﺎط ﻣﻴﻠﻪ‪ /‬ﻣﺜﻠﻪ‬

‫در ص‪ 572‬از ﺟﻠﺪدوم ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺘﺎب ﻗـﺎﻧﻮنﻣـﺴﻌﻮدي ﺗـﺄﻟﻴﻒ اﺑﻮرﻳﺤـﺎنﺑﻴﺮوﻧـﻲ)ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﮔﺮوﻫـﻲ از‬
‫ﻣﺼﺤ‪‬ﺤﺎن ﻫﻨﺪي( از ﻣﻮﺿﻌﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺗﺮﻣﺬ و ﻗﺒﺎذﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺜﻠﻪ ﻳﺎدﺷﺪهاﺳـﺖ)ﺑﻴﺮوﻧـﻲ‪ 1374،‬ﻫــ‪.‬ق‪:‬‬
‫‪ .(572/2‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود اﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪،‬ﻫﻤﺎن »ﻣﻴﻠﻪ‪ /‬رﺑﺎط ﻣﻴﻠﻪ« ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ درﺗـﺎرﻳﺦ ﮔﺮدﻳـﺰي)ﮔﺮدﻳـﺰي‪:1363،‬‬
‫‪ (345‬ﻧﻴﺰ آﻣﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﺧﻲﺳﻴﺴﺘﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ در ﻗﺼﻴﺪهاي ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻊ‪:‬‬
‫ﭼﻪ روز اﻓﺰون و ﻋﺎﻟﻲ دوﻟﺘﺴﺖ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﻛﻪ روزاﻓﺰون ﺑﺮوﮔﺸﺘﺴﺖ ﻣﻠﻚ و ﻣﻠﺖ و اﻳﻤﺎن‬
‫ﻛﻪ در وﺻﻒ ﭘﻴﺮوزي ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺮ اﻳﻠﻚ ﺧﺎن ﺳﺮوده اﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺮو وﺟﻨﮓ ﺑﻠﺦ و ﺟﻨﮓ ﻣﻴﻠﻪ زان ﻟﺸﻜﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎك اﻧﺪر ﻓﻜﻨﺪﺳﺘﻲ ﻓﺰون از ﻗﻄﺮه ﺑﺎران‬
‫ﺣﺒﻴﺒﻲ در ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺧﻮد ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺮدﻳﺰي‪ ،‬ﻣﺤـﻞ رﺑـﺎط ﻣﻴﻠـﻪ را در ﺷـﺮق ﺗﺮﻣـﺬ‪ ،‬ﺟـﺎﻳﻲ در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ‬
‫ﺷﻴﺮﺧﺎن ﺑﻨﺪر)اﺳﺘﺎن ﻗﻨﺪوز‪ ،‬ﺷﻤﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ)ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫‪237‬‬ ‫اﺻﻼح ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺎ در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻠﺦ‬ ‫ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻳﻜﻢ‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ ﻧﺎم ﻣﻴﻠﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در ﺷﺮح ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻜﺘﮕﻴﻦ ﺣﺎﺟﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﺎن از ﺗﺮﻣﺬ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻧﺪﺧﻮد و ﻣﻴﻠﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﺒﺮﻏﺎن رﻓﺘﻨﺪ)ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ .(566 :1356،‬ﺿﺒﻂ ﻣﻴﻠـﻪ در‬
‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪ ﺑﻨـﺎﺑﺮ آﺛـﺎر ﺑﻴﺮوﻧـﻲ و ﮔﺮدﻳـﺰي‪،‬‬
‫ﻣﻴﻠﻪ‪/‬رﺑﺎط ﻣﻴﻠﻪ ﺟﺎﻳﻲ در ﺷﺮق ﺗﺮﻣﺬ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻧﺪﺧﻮد)واﻗﻊ در ﺷـﻤﺎل اﺳـﺘﺎن ﻓﺎرﻳـﺎب ﻓﻌﻠـﻲ( و‬
‫ﺷﺒﺮﻏﺎن)ﻣﺮﻛﺰ اﺳﺘﺎن ﺟﻮزﺟﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ(‪ ،‬ﻫﺮدو ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻳﺎدي در ﺟﺎﻧﺐ ﻏﺮب ﺗﺮﻣﺬ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻧﺎم ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ)ﻗﺎﻣﻮس‪ 162 :1335 ،‬و ‪ .(15 :1338‬ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺷﻌﺮي از ﻻﻣﻌـﻲ ﮔﺮﮔـﺎﻧﻲ‬
‫در وﺻﻒ ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻨﺠﺮ ﻛﻪ در آن از ﻣﻮﺿﻌﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻨﺸﻠﻪ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺑـﺪﻟﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻴﻠﻪ »ﻣﻨﺸﻠﻪ« را ﺗﺮﺟﻴﺢ داده و در ﻣﺘﻦ ﺿﺒﻂ ﻛـﺮده اﺳـﺖ )ﺑﻴﻬﻘﻲ‪،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ .(534 :1319 ،‬ﺗﺎﻳﻴﺪ اﻳﻦ راي اﺳﺘﺎد ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣﻲ از ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻜـﺎﻧﻲ‬
‫دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ ﭼﺎپ اﻳﺮاﻧﻤﻬﺮ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺿـﺒﻂ ﻣﺨﺘـﺎر ﻣـﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻴﻠـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در‬
‫ﭘﺎورﻗﻲ اﺣﺘﻤﺎل داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﻤﻨﻪ ﻳﺎ ﻣﻴﻤﻨﺪ ﻧﻴﺰ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ)ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ .(495 :1350،‬اﻳﻦ ﻫـﻢ ﻳـﻚ اﺣﺘﻤـﺎل‬
‫اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻌﻴﺪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻴﻤﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ اﺳﺘﺎن ﻓﺎرﻳﺎب ﻛﻨـﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺎﺻـﻠﻪ زﻳـﺎدي ﺑـﺎ ﺷـﺒﺮﻏﺎن و اﻧـﺪﺧﻮي‬
‫دارد)دوﻟﺖ آﺑﺎدي‪ .(203-198 :1382،‬ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺪﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ در ﭘﺎورﻗﻲ ﭼﺎپ ﻧﻔﻴـﺴﻲ و ﭼـﺎپ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﻲ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺳﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻴﻠﻪ‪ ،‬وﺳﻴﻠﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ ﻗﻴﺎس ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪،‬‬
‫ﺿﺒﻂ »ﺳﺪره« )آﻗﭽﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ( در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﺑﺮ ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎدﺷﺪه رﺟﺤـﺎن دارد‪ .‬ﺳـﺪره در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﺒﺮﻏﺎن واﻗﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ)ﻛﻪ در آﻏﺎز ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﺪ( و ﻣﻲ ﺗـﻮان اﺣﺘﻤـﺎل داد ﻛـﻪ ﺧـﻂ ﻛﺎﺗﺒـﺎن‪،‬‬
‫ﺳﺪره را ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ »ﺳﻴﻠﻪ« ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎرة او‪‬ل‬ ‫ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪238‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬

‫‪ .1‬اﺑﻦﺣﻮﻗﻞ؛ ﺻﻮرهاﻻرض؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ دﻛﺘﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻌﺎر‪،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان‪.1345،‬‬
‫‪ .2‬اﺑﻦﺧﺮداذﺑﻪ‪،‬اﺑﻲاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﻴﺪاﷲﺑﻦﻋﺒﺪاﷲ؛ اﻟﻤﺴﺎﻟﻚواﻟﻤﻤﺎﻟﻚ؛ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺨـﺰوم‪ ،‬ﺑﻴـﺮوت‪ :‬دار اﺣﻴـﺎء اﻟﺘـﺮاث‬
‫اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ 1408،‬ﻫـ‪.‬ق‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺑﻦ ﻓﻘﻴﻪ؛ﻛﺘﺎب اﻟﺒﻠﺪان؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﮔﻮژ)‪ ،(Goeje‬ﻟﻴﺪن‪،‬ﺑﺮﻳﻞ‪1302‬ق‪1885/‬م‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺻﻄﺨﺮي‪،‬اﺑﻮاﺳﺤﺎق اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ؛ ﻣﺴﺎﻟﻚ وﻣﻤﺎﻟﻚ؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻗﺮن ‪ 5‬ﻳـﺎ‪ 6‬از ﻣﺘـﺮﺟﻢ ﻧﺎﺷـﻨﺎس‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﻫﺘﻤﺎم اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.1368،‬‬
‫‪ .5‬اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦﺧﺎن؛ ﻣﺮآت اﻟﺒﻠﺪان)‪4‬ﺟﻠﺪ(؛ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻧﻮاﻳﻲ و ﻣﻴﺮﻫﺎﺷﻢ ﻣﺤـﺪث‪،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪.1367-8‬‬
‫‪ .6‬ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬واﺳﻴﻠﻲ وﻻدﻳﻤﻴﺮوﻳﭻ؛ ﺗﺬﻛﺮةﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﺰه ﺳﺮدادور‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫ﺗﻮس‪.1358‬‬
‫‪ .7‬ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻮرﻳﺤﺎنﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺣﻤﺪ؛ اﻟﻘﺎﻧﻮناﻟﻤﺴﻌﻮدي؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﮔﺮوه ﻣﺼﺤﺤﻴﻦ‪ ،‬ﺟﻠﺪدوم‪ ،‬ﺣﻴﺪرآﺑﺎد‪ :‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫داﺋﺮهاﻟﻤﻌﺎرف اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﻪ‪1374،‬ﻫـ‪.‬ق‪.‬‬
‫‪ .8‬ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻴﻦ؛ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﻌﻴﺪﻧﻔﻴﺴﻲ‪،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﻠﺪاول‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷـﻲ ادب‪،1319 ،‬‬
‫ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،1326،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪،‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺳﻨﺎﺋﻲ‪.1332،‬‬
‫‪ .9‬ﺑﻴﻬﻘﻲ‪،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻴﻦ؛ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ ﻓﻴﺎض‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦاﺣﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻤﻬﺮ‪.1350،‬‬
‫‪ .10‬ـــــــــــــــ ؛ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻬﻘﻲ؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ ﻓﻴﺎض‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﻲ‪1356.،‬‬
‫‪ .11‬ﭘﺎﭘﻠﻲ ﻳﺰدي‪،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ؛ ﻓﺮﻫﻨﮓ آﺑﺎدﻳﻬﺎ و ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﺸﻮر؛ ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬آﺳﺘﺎﻧﻘﺪس‪.1367،‬‬
‫‪ .12‬ﺟﻴﻬﺎﻧﻲ‪،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢﺑﻦاﺣﻤﺪ ﺟﻴﻬﺎﻧﻲ؛ اﺷﻜﺎل اﻟﻌﺎﻟﻢ؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﻛﺎﺗﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻓﻴﺮوز ﻣﻨﺼﻮري‪،‬‬
‫ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات آﺳﺘﺎن ﻗﺪس‪ 1368 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ .13‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو؛ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﺮاﺳﺎن در ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ورﻫﺮام‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻃﻼﻋﺎت‪.1370،‬‬
‫‪ .14‬ﺣﺪوداﻟﻌﺎﻟﻢ؛ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﻣﻴﻨﻮرﺳﻜﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻴﺮﺣﺴﻴﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻏﻼﻣﺮﺿـﺎ ورﻫـﺮام و ﻣـﺮﻳﻢ‬
‫ﻣﻴﺮاﺣﻤﺪي‪،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه اﻟﺰﻫﺮا‪ 1372 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ .15‬ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﻴﺪاﻟﺪﻳﻦ ﻓﻀﻞاﷲ؛ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺒﺎرك ﻏﺎزاﻧﻲ؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺎرل ﻳﺎن‪ ،‬ﻟﻨﺪن‪ :‬ﺑﻨﻴﺎد ﮔﻴﺐ‪1940،‬م‪.‬‬
‫‪ .16‬ﺧﻮاﻓﻲ‪،‬ﻳﻌﻘﻮبﻋﻠﻲ؛ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎنﻣﺘﺄﺧﺮاﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن؛ ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪﺳﺮور ﻣﻮﻻﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻋﺮﻓﺎن‪.1381 ،‬‬
‫‪ .17‬دوﻟﺖآﺑﺎدي‪،‬ﺑﺼﻴﺮاﺣﻤﺪ؛ ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﺔاﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن؛ ﭼﺎپ دوم‪،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻋﺮﻓﺎن‪.1382 ،‬‬
‫‪ .18‬ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن؛ وزارت اﻃﻼﻋﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻛﺎﺑﻞ‪.1382 :‬‬
‫‪239‬‬ ‫اﺻﻼح ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺎ در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻠﺦ‬ ‫ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻳﻜﻢ‬

‫‪ .19‬ﺳﻴﺪي‪ ،‬ﻣﻬﺪي؛ ﻓﺮﻫﻨﮓﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺮﻛﻤﻨﺴﺘﺎن؛ ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻟﻬﺪي‪.1383 ،‬‬

‫‪ .20‬ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﻳﺰدي؛ ﻇﻔﺮ ﻧﺎﻣﻪ؛ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻋﺼﺎماﻟﺪﻳﻦ اوروﻧﺒﺎﻳﻮف‪ ،‬ﺗﺎﺷﻜﻨﺪ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﻦ‪197،‬م‪.‬‬
‫‪ .21‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺟﺮﻳﺮ‪،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي )اﺧﺒﺎراﻻﻣﻢ واﻟﻤﻠﻮك(؛ ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻜﺘﺐاﻟﻌﻠﻤﻴﻪ‪1408 ،‬ﻫـ‪ .‬ق‬
‫‪ .22‬ﻏﺒﺎر‪،‬ﻣﻴﺮﻏﻼم ﻣﺤﻤﺪ؛ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ؛ ﻗﻢ‪ :‬ﺻﺤﺎﻓﻲ اﺣﺴﺎﻧﻲ‪.1375،‬‬
‫‪ .23‬ﻓﺮدوﺳﻲ‪،‬ﺣﻜﻴﻢاﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ؛ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ؛ ﻣﺴﻜﻮ‪:‬ج‪ ،2‬زﻳﺮﻧﻈﺮا‪.‬ﺑﺮﺗﻠﺲ‪ ،‬آﻛﺎدﻣﻲﻋﻠﻮماﺗﺤﺎدﺷﻮروي‪.1963،‬‬
‫‪ .24‬ﻗﺎﻣﻮسﺟﻐﺮاﻓﻴﺎياﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن؛ ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺣﻜﻴﻢ ﻧﺎﻫﺾ‪،‬ﻛﺎﺑﻞ‪ :‬اﻧﺠﻤﻦ داﻳﺮهاﻟﻤﻌﺎرف آرﻳﺎﻧﺎ‪ ،‬ج اول ‪1335‬ش ـ ج دوم‬
‫‪1336‬ـ ج ﺳﻮم ‪1338‬ـ ج ﭼﻬﺎرم ‪ 1339‬ش‪.‬‬
‫‪ .25‬ﻗﺪاﻣﻪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ؛ ﻧﺒﺬﻣﻦﻛﺘﺎباﻟﺨﺮاج و ﺻﻨﻌﻪاﻟﻜﺘﺎﺑﻪ؛ ﺗﺤﻘﻴﻖ دﺧﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻟﻴﺪن‪ :‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﺑﺮﻳﻞ‪.1889 ،‬‬
‫‪ .26‬ﮔﺮدﻳﺰي‪ ،‬اﺑﻮﺳﻌﻴﺪﻋﺒﺪاﻟﺤﻲ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك؛ ﺗﺎرﻳﺦﮔﺮدﻳﺰي؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻲ ﺣﺒﻴﺒﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻧﻴﺎيﻛﺘﺎب‪.1363،‬‬
‫‪ .27‬ﮔــﺮوﺗﺲﺑــﺎخ‪،‬اروﻳﻦ؛ ﺟﻐﺮاﻓﻴــﺎيﺷــﻬﺮي دراﻓﻐﺎﻧــﺴﺘﺎن؛ ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻣﺤــﺴﻦ ﻣﺤــﺴﻨﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧــﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕــﻲ‬
‫آﺳﺘﺎﻧﻘﺪس‪.1368،‬‬
‫‪ .28‬ﻟــﺴﺘﺮﻧﺞ‪،‬ﮔﺎي؛ ﺟﻐﺮاﻓﻴــﺎي ﺗــﺎرﻳﺨﻲ ﺧﻼﻓــﺖ ﺷــﺮﻗﻲ؛ ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻣﺤﻤﻮدﻋﺮﻓــﺎن‪ ،‬ﺗﻬــﺮان‪ :‬اﻧﺘــﺸﺎرات ﻋﻠﻤــﻲ‬
‫وﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.1373،‬‬
‫‪ .29‬ﻣﺤﻤﺪﻣﺆﻣﻦ ﺑﻦ ﺷﻴﺦ ﻋﻮض ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻠﺨﻲ؛ ﺟﺮﻳﺪه ﺑﻠﺦ؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ وﺗﺤـﺸﻴﻪ رﺿـﺎ ﻣﺎﻳـﻞ ﻫـﺮوي‪ ،‬ﻛﺎﺑـﻞ‪ :‬ﻣﻮﺳـﺴﻪ‬
‫ﺑﻴﻬﻘﻲ)ﺑﻪ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﺑﺤﺮاﻻﺳﺮار ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺤﻤﻮدﺑﻦ اﻣﻴﺮ وﻟﻲ ﺑﻠﺨﻲ(‪.1357 ،‬‬
‫‪ .30‬ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪،‬ﺣﻤﺪاﷲ؛ ﻧﺰﻫﺖ اﻟﻘﻠﻮب؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﮔﺎي ﻟﺴﺘﺮﻧﺞ‪،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻧﻴﺎي ﻛﺘﺎب‪..1362،‬‬
‫‪ .31‬ﻣﻔﺘﺎح‪،‬اﻟﻬﺎﻣﻪ؛ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻠﺦ و ﺟﻴﺤﻮن و ﻣﻀﺎﻓﺎت ﺑﻠﺦ؛ ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺎه ﻋﻠـﻮم اﻧـﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.1376 ،‬‬
‫‪ .32‬اﻟﻤﻘﺪﺳــﻲاﻟﺒــﺸﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤــﺪﺑﻦ اﺣﻤــﺪ؛ اﺣــﺴﻦاﻟﺘّﻘﺎﺳــﻴﻢ؛ ﻣﻘﺪﻣــﻪ ﻣﺤﻤــﺪﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﺑﻴــﺮوت‪ :‬داراﺣﻴــﺎءاﻟﺘﺮاث‬
‫اﻟﻌﺮﺑﻲ‪1408،‬ﻫـ‪.‬ق‪.‬‬
‫‪ .33‬ﻣﻨﻬﺎجﺳﺮاج ﺟﻮزﺟﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻮﻋﻤﺮﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ؛ ﻃﺒﻘﺎت ﻧﺎﺻـﺮي؛ ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﻋﺒـﺪاﻟﺤﻲ ﺣﺒﻴﺒﻲ‪،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬دﻧﻴـﺎي‬
‫ﻛﺘﺎب‪.1363،‬‬
‫‪ .34‬ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو ﻗﺒﺎدﻳﺎﻧﻲ ﺑﻠﺨﻲ؛ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ؛ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ زوار‪.1356،‬‬
‫‪ .35‬ﻧﻈﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻣﻲ؛ ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﻴﻤﻮري؛ ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﭘﻨﺎﻫﻲ ﺳﻤﻨﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﺎﻣﺪاد‪1363،‬ش‪.‬‬
‫‪ .36‬واﻣﺒﺮي‪،‬آرﻣﻴﻨﻴﻮس؛ ﺳﻴﺎﺣﺖ دروﻳﺸﻲ دروﻏﻴﻦ؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ ﺧﻮاﺟﻪﻧﻮرﻳـﺎن‪ ،‬ﭼـﺎپ ﺳـﻮم‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫ﻋﻠﻤﻲ وﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.1365،‬‬
‫‪ .37‬ﻳــﺎﻗﻮتﺣﻤــﻮي‪ ،‬ﺷــﻬﺎباﻟــﺪﻳﻦ ﺑــﻦﻋﺒــﺪاﷲ؛ ﻣﻌﺠــﻢاﻟﺒﻠــﺪان؛ ﺗﺤﻘﻴــﻖ ﻓﺮﻳــﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰاﻟﺠﻨــﺪي‪،‬‬
‫ﺑﻴﺮوت‪:‬داراﻟﻜﺘﺐاﻟﻌﻠﻤﻴﻪ‪1410،‬ﻫـ‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ .38‬ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪،‬اﺣﻤﺪﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻘﻮب واﺿﺢ ﻛﺎﺗﺐ؛ اﻟﺒﻠﺪان؛ ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﺣﻴﺎءاﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ 1408،‬ﻫـ‪.‬ق‪.‬‬
‫ل‬‫ﺷﻤﺎرة او‬ ‫ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﺪ‬ 240

.‫ش‬1380:[‫]ﺑﻲ ﺟﺎ‬،‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ؛ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲ؛ اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﺘﺎب‬،‫ ﻳﻤﻴﻦ‬.39

40. Adamec L. w., A historical and political gazetteer of Afghanistan ,V.4:Mazar-I-Sharif,

Gratz,Austrian1979
41. Lee J.L., The ancient supremacy-bukhara, Afghanistan and the battle for balkh 1731-1901,
Leiden: E.J. Brill 1996
‫‪241‬‬ ‫اﺻﻼح ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺎ در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻠﺦ‬ ‫ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻳﻜﻢ‬

‫ﺿﻤﻴﻤﻪ‬

‫ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻤﺎره ‪ .1‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﺎن ﺑﻠﺦ در ﻛﺸﻮر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻤﺎره ‪ .2‬ﺑﺰرﮔﻨﻤﺎﻳﻲ ﺷﺪه ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻧﻘﺸﻪ ﻗﺒﻠﻲ)اﺳﺘﺎن ﺑﻠﺦ و اﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻫﻤﺠﻮار(‬
‫ﺷﻤﺎرة او‪‬ل‬ ‫ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﺪ‬ ‫‪242‬‬

‫ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻤﺎره‪ .3‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮ آﻗﭽﻪ)ﺳﺪره ﻗﺪﻳﻢ( در اﺳﺘﺎن ﺟﻮزﺟﺎن‬

‫ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻤﺎره ‪ .4‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮ اﻧﺪﺧﻮد در اﺳﺘﺎن ﻓﺎرﻳﺎب‬

‫‪243‬‬ ‫اﺻﻼح ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺎ در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻠﺦ‬ ‫ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻳﻜﻢ‬

‫ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻤﺎره ‪ .5‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﺎن ﺳﻤﻨﮕﺎن و ﻣﺮﻛﺰ آن ﺷﻬﺮ ﺳﻤﻨﮕﺎن)اﻳﺒﻚ (‬