Przemiany gospodarcze i społeczno-polityczne po upadku komunizmu w 1989 r.

ukształtowały strukturę współczesnego społeczeństwa polskiego.

Struktura społeczeństwa przed 1989 r.

W okresie istnienia Polski Ludowej (1945-1989) ostatecznie ukształtowały się klasy

społeczne (typowe dla społeczeństwa przemysłowego).
Po zakończeniu II wojny światowej władze komunistyczne rozpoczęły proces szybkiego
rozwoju przemysłu.
Spowodowało duży napływ ludności ze wsi do miast. Najliczniejsza klasa społeczna -
robotnicy, istotne znaczenie - chłopi - niektórzy otrzymali ziemię w wyniku wprowadzonej
po wojnie reformy rolniczej.
W oficjalnej propagandzie - klasa robotnicza i chłopska - najważniejsze części
społeczeństwa.

W okresie PRL rozbudowano sieć szkół średnich i wyższych - liczna stała się inteligencja -
warstwa społeczna, osoby z wykształceniem wyższym wykonujące zawody wymagające
specjalistycznych kwalifikacji.

W PRL nie istniała burżuazja (w odróżnieniu od państw kapitalistycznych).

burżuazja - („mieszczaństwo”) warstwa społeczna składająca się z właścicieli
przedsiębiorstw handlowych lub produkcyjnych

Rolę kierowniczą w państwie i gospodarce pełniła elita PZPR (Polskiej Zjednoczonej Partii
Robotniczej) - członkowie nomenklatury partyjnej (grupa ludzi uprzywilejowanych przez
władze)

Skutki społeczne transformacji

Przemiany z 1989 r. były głębokie, dotyczyły prawie wszystkich dziedzin życia społecznego.
Nastąpiła demokratyzacja kraju, proces budowy gospodarki rynkowej opartej na
prowadzeniu działalności gospodarczej, wolnej konkurencji, własności prywatnej.

Skutki reform początkowo - bolesne dla społeczeństwa.

W 1990 r. obniżył się poziom życia Polaków. Ceny towarów wzrosły.
W trudnej sytuacji - robotnicy i chłopi.
Zakłady przemysłowe i państwowe gospodarstwa rolne (w których pracowali) okazywały się
nierentowne i upadały. W Polsce pojawił się problem masowego bezrobocia - 1993 r.
przekroczyło 16% w skali całego kraju, w wielu miejscach - wyższe.
W pierwszym okresie przemian gospodarczych większość społeczeństwa doświadczyła
degradacji społecznej (problem niekiedy dotykał całych regionów).

degradacja społeczna - utrata przez jednostkę lub grupę społeczną pozycji w hierarchii
stratyfikacji społecznej

Skutki transformacji ustrojowej w Polsce:

 pozytywne:
- demokratyzacja życia publicznego
- tworzenie niezależnych organizacji społecznych i politycznych
- budowa gospodarki rynkowej
- szansa na awans społeczny dla przedsiębiorczych jednostek

negatywne:
- wzrost cen towarów
- degradacja części społeczeństwa
- masowy wzrost bezrobocia; powód - zamknięcie zakładów przemysłowych i PGR-ów
- brak dostatecznej osłony socjalnej w czasie gwałtownych reform gospodarczych

Transformacja ustrojowa – zmiany zachodzące wewnątrz systemu politycznego oraz

partyjnego, danego kraju lub też ich grupy.

Wiosna 1989 r. w trakcie obrad Okrągłego Stołu przedstawiciele władz komunistycznych i

demokratycznej opozycji wypracowali porozumienie - zapoczątkowało proces przemian
ustrojowych.

Adaptacja społeczna

Rzeczywistość społeczno-ekonomiczna ukształtowana w wyniku przemian różniła się od tej

z okresu PRL.
Wszystkie klasy społeczne stanęły przed koniecznością adaptacji.
adaptacja - stopniowe dostosowanie się do funkcjonowania w zmienionym środowisku.
Przyjęcie nowych sposobów działania, wzorców zachowań, wartości. Często doprowadza do
zmiany organizacji życia zbiorowości.

W latach 90. XX w. członkowie klas, grup społecznych adoptowali się do nowych warunków
w różny sposób. Przedstawiciele nomenklatury partyjnej wykorzystały szansę, jaką dał
proces prywatyzacji gospodarki i wprowadzenie swobody działalności gospodarczej. Zostali
właścicielami lub udziałowcami dużych firm i weszli do klasy wyższej.
Awans społeczny - udział inteligencji, przed którą nowe możliwości otworzył napływ
inwestycji z zagranicy.
W Polsce, zachodni przedsiębiorcy tworzyli oddziały swoich firm, pojawiło się
zapotrzebowanie na dobrze wykwalifikowanych pracowników na stanowisko specjalistów i
kierowników.

Przedstawiciele niższych warstw społecznych próbowali wykorzystać okazję nowej

rzeczywistości w – robili to z powodzeniem. Znaczna część ludności – robotnicy
i chłopi – utraciła pracę, brak szansy na zdobycie nowego zatrudnienia
w dotychczasowym zawodzie. Wiele ludzi - konieczność znalezienia jakichkolwiek źródeł
dochodów. W latach 90. - dynamiczny rozwój drobnego handlu, np. na bazarach. Emigracja
zarobkowa do krajów Europy Zachodniej (najczęściej tylko na pewien czas).
Ostatnia dekada XX w. nietypowe sposoby zarobku, np. zbieranie złomu, owoców leśnych,
ziół.

W latach 90. XX w. - masowe protesty, grup najboleśniej odczuwających skutki przemian.

Homo sovieticus - (człowiek sowiecki) osoby niezdolne do adaptacji do nowych warunków.

Mentalność ludzi żyjących przez dziesięciolecia w systemie socjalistycznym w państwach
Europy Środkowo-Wschodniej i w Związku Radzieckim.
Cechuje go:
- bierność wobec zmian zachodzących w otoczeniu społecznym
- brak samodzielnego myślenia
- unikanie aktywności publicznej i obywatelskiej
- postawa roszczeniowa (awanturnicza) wobec władz publicznych
W nowej rzeczywistości osobę z mentalnością człowieka sowieckiego dotykała
marginalizacja – wykluczenie ze społeczeństwa.

Twórca tego pojęcia – rosyjski opozycjonista

Jak zmieniła się rola inteligencji?

Inteligencja powstawała w odpowiedzi na wzrastające od XVIII w. zapotrzebowanie

urzędników państwowych i nauczycieli, w związku z rozbudową administracji państwowej i
wprowadzeniem powszechnej edukacji.
Wzrost w XIX w. popytu na pracę specjalistów w przemyśle - inżynierów, projektantów
(inteligencję techniczną), usługi przedstawicieli wolnych zawodów - prawników, lekarzy.

Inteligencja:
- zbiorowość ludzi trudniąca się pracą umysłową, twórczą
- przedstawiciele zajmują wysoką pozycję w strukturze społecznej, pełnią specyficzne
funkcje w społeczeństwie i państwie (większa odpowiedzialność)
- inteligenci wyróżniają się na tle reszty społeczeństwa: inteligencją i
moralnością. Odznaczają się nimi niezależnie od swojej sytuacji ekonomicznej
(inteligent pozostaje nim, nawet gdy utraci pracę)
- etos inteligencki - poczucie obowiązki wobec całego społeczeństwa,
odpowiedzialność za jego rozwój

Inteligencja - pozytywna rola w historii polskiego społeczeństwa. Dzięki niej zachowała się
polska tożsamość narodowa i kulturowa w okresie zaborów (1795-1918) i w epoce realnego
socjalizmu (1944-1989).

Przemiany ustrojowe po 1989 r. - duży wpływ na kształt polskiej inteligencji.

W wyniku nastąpiła jej dyferencja - zróżnicowała się ona wewnętrznie.
Inteligencja - szeroka kategoria społeczna, złożona z kilku odrębnych warstw.

Dyferencja inteligencji - proces polegający na wewnętrznym różnicowaniu się inteligencji.

Rezultat - przeobrażenie w kategorię społeczną składającą się z kilku warstw społecznych,
do których należą:
- kontynuatorzy inteligencji etosowej
- inteligencja zdeklasowana
- przedstawiciele wolnych zawodów
- przedsiębiorcy i menedżerowie

Inteligencja w okresie PRL i obecnie

Uwarstwienie polskiego społeczeństwa

Pozycję społeczną może wyznaczać, określa: władza, bogactwo,

- siła, trwałość, jakość relacji społecznych jednostki
Im relacje lepsze, bliższe, mocniejsze, tym wyższe miejsce danej osoby w hierarchii
społecznej (duży kapitał społeczny);
- charakter udziału jednostki w kulturze - czytanie książek, słuchanie muzyki
poważnej, współtworzenie kultury (działalność w domach kultury, amatorska
twórczość artystyczna);
- zawód wykonywany przez jednostkę i związany z nim prestiż - Wysokość
zarobków, kwestia drugorzędna. Przykład: prof. uniwersytetu cieszy się większym
prestiżem niż programista w międzynarodowej firmie, pomimo że zarabia od niego
dużo mniej.
Kategorie społeczno-zawodowe:

1. Wyżsi kierownicy, urzędnicy i specjaliści

Osoby o najwyższych kwalifikacjach wykonujące pracę bez ścisłego nadzoru.
2. Specjaliści średniego szczebla
Osoby wykonujące zadania wymagające specjalistycznych kwalifikacji.
3. Pracownicy biurowi
Pracownicy umysłowi wykonujące zadania niewymagające szczególnych kwalifikacji.
4. Pracownicy handlu i usług
Osoby wykonujące zawody fizyczno-umysłowe, np. listonosze, kasjerzy,
magazynierzy.
5. Średni i mali właściciele
Rzemieślnicy, sklepikarze, właściciele warsztatów, osoby samozatrudnione.
6. Robotnicy wykwalifikowani
Pracownicy fizyczni posiadający ściśle określone, wąskie kwalifikacje.
7. Robotnicy niewykwalifikowani
Pracownicy fizyczni bez kwalifikacji, wykonujący prace pomocnicze.
8. Chłopi i robotnicy rolni
Właściciele różnej wielkości gospodarstw rolnych, zatrudnieni pracownicy (mogą być
czasami bardziej bogaci, np. sprzęt).