Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü

Yüksek Lisans Programı

XV.yy. (Timurî Dönemi ve Fatih Dönemi), XVIII.yy, XIX.yy ve XX. yy.

Zahriye Tezhibi Örnekleri

Dersin adı: Zahriye Tezhibinin Tarihsel Gelişimi

Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Gülnur Duran

Hazırlayan: Ali Ersen Özyurt

2021
 XV.yy. Timurî Dönemi / Herat, h.830/m.1427, (v. 4a), Gülistan, Madalyon Zahriye.
https://viewer.cbl.ie/viewer/object/Per_119/9/

Madalyon zahriyenin tasarımı; merkezde, kenarı yirmi dört dilime bölünmüş, daire biçimindeki yazı
sahası ve yazı sahasını çevreleyen ince ara suyu ile kenar suyundan müteşekkildir. Zahriye tezhibi
sayfaya dikey ve yatay eksende ortalanmıştır.

Daire biçimindeki yazı sahasının zemini, parlatılmış sıvama altınla bezenmiştir. Üstübeç ile yazılıp,
harflerinin kenarları siyah ile tahrirlenmiş olan metnin arasında, yeşil renkte rûmî motiflerden oluşan
1/4 simetrili desen yer alır. Yazı sahasının etrafını; (+) biçiminde deseni olan, iki tarafı altın iplikli,
zemini somon renkli, ince ara suyu çevreler.

Kenar suyu sahası ince ara suyunu çevrelemiştir. Kenar suyu deseni, rûmî motifleri ve iplikler
kullanılarak, 1/24 dikey simetrili olarak tasarlanmıştır. Rûmîler parlatılmış altınla renklendirilmiştir.
Rûmî helezonları arasındaki bazı bölümlerin zemini siyahtır. Beyaz iplikler, rûmî helezon sisteminin
arasında kıvrılarak ilerlemektedir. Kenar suyu sahasının zemin rengi lâciverttir.

Kenar suyu sahasının sayfa kenarlarına yaklaşan sınırı ilk olarak siyah tahrir ile tahrirlenmiş, ilaveten
yanına lâcivert kuzulu cedvel çekilmiştir. Kuzulu cedvele bitişik, (m) biçiminde tezyînî elemanlar yer
alır. Kenarsuyu sahası yirmi dört adet lâcivert tığ ile sınırlandırılmıştır. Sayfanın üst ve alt kenarlarına
doğru dikey olarak uzayan iki tığ’ın daha uzun tasarlandığı görülmektedir. Ayrıca farklı uzunluklara
sahip bu tığların, kenar suyu ile birleştiği yerler sivrilerek biçimlendiğinden, madalyon zahriyenin az da
olsa şemse formuna dönüştüğü hissedilmektedir. Genel olarak hassasiyetle işlenmiş, Timurî dönemin
zarif zahriye örneklerinden biridir.

2
 XV.yy. Timurî Dönemi / Herat, h.874/m.1470, Tarih-i Bel’âmî, Madalyon Zahriye.
https://viewer.cbl.ie/viewer/object/Per_144_2/1/LOG_0000/

Chester Beatty kütüphanesi envanterine Per. 144.2 numarası ile kayıtlı olan bu zahriye sayfası, mîladî
1470 (hicrî 874) yılında Herat’da yazılan, Tarih-i Bel’âmî adlı yazma eserden kopmuş, karşılıklı tam
sayfa madalyon zahriyenin, soldaki varağının a yüzüdür. Yazma eserin zahriye sayfaları dışında kalan
kısmının nerede olduğu bilinmemektedir.

Üzerine madalyon zahriye tezhibi işlenmiş olan kâğıt, yazma eserin sayfasına eklenmiş, her iki kâğıdın
birleştiği yerlerin sınırlarına parlatılmış altın cedvel çekilmiştir. Tezhip işlenen kâğıt, yazma eserin
sayfası ile birleştirilirken, yatay eksende şirazeye daha yakın yapıştırılmış, dikey eksende ise altta kalan
sayfanın kenarlarına ortalanmıştır.

Madalyon zahriye tezhibi; merkezinde daire biçimindeki desen sahası, bu sahayı çevreleyen daire ara
suyu ve daire kenar suyundan meydana gelmektedir.

Daire biçimli desen sahasının tasarımı ve paftalaması 1/4 simetrili olacak şekilde planlanmıştır. Rûmî
motiflerle bezenmiş desen sahası tarh edilirken, bu motifleri üzerinde taşıyan helezonlar vasıtasıyla
serbest biçimli paftalamalar yapıldığı görülür.

Bu paftalardan ilki, desen sahasının ortasına yatay eksende yerleşmiş olup, salbekli şemse biçimini
andırmaktadır. Salbek biçimine benzeyen bölümlerin zemini altın, şemse biçimine benzeyen bölümün
zemini laciverttir. Ayrıca yatay şemse biçimine benzeyen bölümün sağına ve soluna daire biçiminde
birer küçük bölüm daha eklenmiştir. Bu dairelerin zemini siyah üzerine beyaz üç noktalıdır ve içlerinde
ikili şeritten oluşan, dört kenarlı penç motifi bulunmaktadır. Paftanın deseninde üstübeç ile

3
renklendirilmiş, iç kısımları siyah olan hurde rûmî motifleri, altın ve yeşil ile renklendirilen, içleri siyah
tahrirli rûmîler kullanılmıştır.

Paftanın içine; yine yatay eksende yerleştirilmiş, şemse ve salbeklerini çağrıştıran, başka bir küçük
paftalama daha yapıldığı görülür. Bu küçük paftalamaların zemini parlatılmış altın ile bezenmiştir.
Paftayı oluşturan rûmîler altın ile işlenmiş ve motiflerinin içleri siyah tahrirlidir. Bu altın rûmîler hem
paftalamayı sağlamakta hem de büyük bir desen meydana getiren unsurlardan biri olarak daire biçimli
desen sahasının içine doğru devam etmektedir.

Daire biçimli desen sahasının zemininde, sadece lâcivert ile renklendirilmiş yüzeylere turuncu üçlü
noktalar konmuştur. Desendeki yeşil renkli rûmî motiflerinin iç kısımları siyah tahrirli ve koyu yeşil
gölgelidir. Yeşil renkli bu rûmîler de tıpkı altınlı rûmîler gibi büyük bir deseni meydana getiren
unsurlardan biri olarak daire biçimli desen sahasının içine doğru devam etmektedir.

Merkezdeki daire biçimli desen sahasını çevreleyen daire ara suyunun zemini, parlatılmış altınla
bezenmiştir. Bu altın zemin üzerine anahtarlı, dörtlü zencerek deseni işlenmiştir. Zencereğin
noktalarının içleri boş olarak işlenmiştir. Ara suyu sahasının iki yanı, yeşil zeminli, (+) biçiminde siyah
desenli ince ara suyu ile takviye edilmiştir. İnce ara suları altın iplikler ile takviye edilmiştir.

Daire şeklindeki kenar suyu sahası ara suyunu çevrelemiştir. Kenar suyu deseni, rûmî motifleri ve
iplikler kullanılarak, 1/36 dikey simetrili olarak tasarlanmıştır. Rûmîler parlatılmış altınla
renklendirilmiştir. Beyaz iplikler rûmî helezon sisteminin arasında kıvrılarak on sekiz adet pafta
oluşturmaktadır. Paftaların zeminleri altın olup içlerinde yeşil renkte birer adet rûmî orta bağ motifi yer
aldığı görülür. Kenar suyu sahasının zemin rengi lâciverttir. Kenarsuyu sahasının sayfa kenarlarına
yaklaşan sınırı ilk olarak siyah tahrir ile sınırlandırılmış, ilaveten yanına lâcivert kuzulu cedvel
çekilmiştir. Kuzulu cedvele bitişik, (m) biçiminde tezyînî elemanlar yer alır. Kenar suyu sahasının
etrafında, eksenleri bakımından merkezden sayfa kenarlarına doğru yerleştirilmiş otuz altı adet lâcivert
tığ bulunmaktadır. Zahriyenin paftalama biçimleri farklı olup, deseni hassasiyetle işlenmiştir. Timurî
dönemin zarif bezeme örneklerinden biridir.

XV.yy. Timurî Dönemi / Herat, h.833/m.1430, (v.4a), Mushaf, Dikdörtgen Zahriye.

https://viewer.cbl.ie/viewer/object/Is_1500/9/

Chester Beatty kütüphanesi envanterine Is 1500 numara ile kayıtlı olan mushaf, miladi 1430 yılında,
tahminen Herat’da yazılmıştır. Mushafın uzun kenarı 260 mm kısa kenarı 198 mm yüksekliği 50
mm’dir. Dikdörtgen zahriyesi karşılıklı tam sayfa ve simetriktir.

4
Dikey dikdörtgen zahriye tezhibinin sayfaya da dikey eksende ortalandığı, yatay eksende ise kitabın
şirazesine daha yakın yerleştirildiği görülmektedir.

Zahriye deseninde merkezde geniş bir dikdörtgen saha, bu sahayı dört tarafından çevreleyen ara suyu
ve ara suyunu üç taraftan çevreleyen kenar suyu yer almaktadır. Kenar suyu tığlar ile sonlandırılmıştır.
Zahriye deseni geometrik üslûpta tarh edilmiş ve desen tasarımında rûmî motifler ağırlıklı olarak
kullanılmıştır.

Zahriye deseninin ortasındaki dikdörtgen sahanın merkezinde, kenarı on dilime bölünmüş bir daire pafta
yer almaktadır. Bu daire paftanın içinde rûmî motifleri ve iplikler kullanılarak, 1/20 dikey simetrili
tasarlanmış desen mevcuttur. Desendeki rûmîler yeşil, iplikler üstübeç ile renklendirilmiştir.

İplikler daire biçimli paftanın içindeki rûmîli desenin bir unsuru olarak irili ufaklı 22 paftayı da meydana
getirmektedir. Bu iplikli paftalardan birinin (merkezdeki) zemin rengi kırmızı, diğerlerinin ise
lâciverttir. İplikli paftaların aralarında kalan zeminler parlatılmış altınla bezenmiştir. Rûmîli desen hem
iplikli paftaların içinden hem de aralarından geçerek dairevî paftayı doldurmaktadır.

Merkezdeki daire biçimli pafta ile ara suyu arasında kalan sahanın deseni 1/4 simetrili olarak
planlanmıştır. Bu saha; iki yanı altın iplikli, zemini somon renkli, (+) biçiminde siyah deseni olan ince
ara suyu ile beşgen ve serbest biçimli paftalara ayrılmıştır. Bu paftalardan 16 tanesinin zemin rengi
lâcivert, 24 tanesinin zemin rengi siyah, 12 tanesinin ise parlatılmış altındır. Toplam 52 paftanın
desenlerinin tamamında rûmî motifler, 4’ünde ise rûmî motifler ile birlikte ipliklerin de kullanıldığı
görülmektedir. Rûmî motiflerin renklendirilmesinde üstübeç ve parlatılmış altın tercih edilmiştir. Her
paftanın deseni simetriktir. Benzer biçimdeki paftaların desenlerinin simetrik bölünme sayıları, zemin
renkleri ve motiflerinin renklendirilmeleri de aynıdır.

Ara suyu sahasının zemini parlatılmış altın ile bezenmiş, üzerinde ise dörtlü zencerek deseni yer
almaktadır. Zencereği oluşturan şeritlerin aralarında daire biçiminde, lâcivert, küçük alanlar
sıralanmıştır. Ara suyu sahasının kenarları önce beyaz ipliklerle ve sonrasında iki yanı altın iplikli,
zemini somon renkli, (+) biçiminde siyah deseni olan ince ara suyu ile takviye edilmiştir.

Kenar suyu deseni ara suyunu üç kenardan kuşatmıştır. Ara suyunun, sayfanın şirazesinden tarafa bakan
dış kenarına bitişik, ince bir altın cedvel çekilmiştir. Bu altın cedvel kenar suyu sahasını da
sınırlandırmaktadır.

Kenar suyu deseni, rûmî motifleri ve iplikler kullanılarak dikey simetrili olarak tasarlanmıştır. Rûmîler
parlatılmış altınla renklendirilmiştir. Bazı rûmî orta bağları ise yeşil renktedir. Beyaz iplikler rûmî
helezon sisteminin arasında kıvrılarak ilerlemektedir. Ancak kenar suyunun ara suyuna bitişik olduğu
yerlerde bu ipliklerin düz bir biçimde şekillendiği görülür. Kenar suyu sahasının zemin rengi lâciverttir.
Yeşil renkli rûmî orta bağların araları kırmızı renktedir.

Kenar suyu sahasının dış sınırlarına, yönleri sayfa kenarlarına bakan, oldukça sade, 53 adet lâcivert tığ,
eşit aralıklarla işlenmiştir. Tığların etrafına parçaları gayet iri kalbur zerefşan yapılarak sayfanın
süslemesi sona ermektedir.

Timurî devri el yazması eserlerin bezemelerinde erişilen yüksek mevkîyi gösteren, muhteşem bir
örnektir.

5
 https://www.christies.com/lot/lot-jalal-al-din-rumi-d-ah-6721273-ad-5985242 XV.yy. Timurî
Dönemi / Herat, h.869/m.1464-65 (v.1a), Mesnevî, Madalyon Zahriye.

Madalyon zahriye tezhibinin tasarımı merkezden kenarlara doğru sırasıyla; yazı sahası, bunu çevreleyen
ara suyu ve yazı sahasıyla ara suyu sahasını çevreleyen kenar suyundan müteşekkil bir tertibe sahiptir.
Zahriye tezhibi sayfaya dikey eksende ortalanmış, yatay eksende ise sayfanın sağ kenarına daha
yakındır.

Daire biçimindeki yazı sahasının zemini, parlatılmış sıvama altınla bezenmiştir. Üstübeç ile yazılıp,
harflerinin kenarları siyah ile tahrirlenmiş olan metnin araları, limon küfü yeşili renkte rûmî motiflerle
bezenmiştir.

Yazı sahasını çevreleyen daire biçimli ara suyu, parlatılmış altın zemin üzerine ikili geçme olarak
işlenmiştir. Bu ara suyu'nun her iki tarafı altın iplikli olup, yazı sahasına bakan tarafında altın ipliğe
ilaveten, (+) biçiminde deseni olan, mavi renkli, ince ara suyu ile takviye edildiği görülmektedir.

Daire biçimindeki kenar suyu sahasının; (+) biçiminde deseni olan, lâcivert renkli, iki yanı altın iplikli,
ince ara suyu ile yatay eksende, iki ana kısıma bölündüğü görülür.

Kenar suyunun bu iki ana kısmından yatay eksenin iç tarafında kalanı, aynı ince ara suyu kullanılmaya
devam edilerek, geometrik üslûpta on sekiz paftaya ayrılmıştır. Bu paftaların tamamının bezemesi
zemini boyalı klasik tezhip tekniği ile işlenmiştir. Paftalardan arasuyuna bitişik olanları yarım daire
şeklinde olup, zemin renkleri lâciverttir. Paftaların deseni 1⁄2 simetrilidir. Desende parlatılmış altın,
kırmızı ve mavi ile renklendirilmiş rûmî motifler kullanılmıştır. Tam daire şeklindeki paftaların
zeminleri, parlatılmış altın ile sıvamadır. Bezemesinde dört yapraklı penç motifi (cihar berk) tek başına
kullanılmıştır. Zemini siyah, deseni hatâyî grubu motiflerden oluşmuş geometrik paftalardan üç adet
bulunmaktadır. Aynı geometrik biçimin ve desenin kullanıldığı diğer üç paftanın zemin renkleri ise
lâciverttir.

6
Kenar suyunun ikiye bölünmüş ana kısımlarından, yatay eksenin dış tarafında kalanında ise enine 1/12
simetrili desen, zemini boyalı klasik tezhip tekniğiyle işlenmiştir. Bu desen rûmî motiflerinden meydana
gelmiş olup, motiflerin renklendirilmesinde kırmızı, limon küfü yeşili ve parlatılmış altın tercih
edilmiştir. Zemin rengi lâciverttir. Kenar suyu sahasının sayfa kenarlarına yaklaşan sınırı ilk olarak siyah
tahrir ile tahrirlenmiş, ilaveten yanına lâcivert kuzulu cedvel çekilmiştir. Kuzulu cedvele bitişik, tezyînî
kısa çizgiler ve noktalar yer alır. Kenar suyu sahası yirmi dört adet lâcivert renkli tığ ile sınırlandırılarak
zahriye bezemesi nihâyete erer.

Zahriye tezhibinin desen tasarımında rûmîler ve goncagül motifleri kullanılmıştır. Goncagül motifleri
kırmızı, yeşil, mavi ile kademeli olarak renklendirilmiştir. Ayırma rûmî motifler parlatılmış altın, limon
küfü yeşili, kırmızı ve mavi renklidir. Rûmî ortabağlardan bazılarının boyaları döküldüğünden renkleri
tespit edilememiş ise de çoğu orta bağın kırmızı ve mavi ile renklendirildiği söylenilebilir. Bütün
motifler siyah tahrirlidir. Genel olarak desen ve motifler hassasiyetle işlenmiş, Timurî dönemin güzel
örneklerinden biridir.

XV. yy. Osmanlı, Fatih Devri / Bursa, h.860/m.1455, (v. 1a), El Kamusü’l-Muhit ve’l-Kabusü’l-
Vasit, Madalyon Zahriye.

El yazması eserin madalyon zahriye tezhibi; merkezde daire biçimindeki yazı sahası, bu sahayı
çevreleyen daire ara suları ve daire kenar suyu ile tığlardan meydana gelmektedir.

Yazı sahasının zemini mat altın olup, yazısı üstübeç ile sekiz satır halinde yazılmıştır. Son satırın
etrafında kalan boşlukta birkaç küçük motif görülmektedir. Ancak, yıpranma sebebiyle ne tür motifler
olduğu tespit edilememektedir. Daire yazı sahasının etrafını; üzerine kurtçuk deseni işlenmiş, iki tarafı
altın iplikli, zemini yeşil renkli, ince ara suyu çevreler. Bu ince ara suyu her iki tarafından beyaz
ipliklerle takviye edilmiştir.

Daire ince ara suyunun etrafında kitâbeli ara suyu1 mevcuttur. Altı adet siyah zeminli kitabesi olan bu
ara suyunun kitabe içi desenleri, birinin aynısı ve enine ters simetrik olup, zemini boyalı klasik tezhip
tekniğiyle işlenmiştir. Deseni oluşturan hatâyî grubu motiflerin renkleri kırmızı ve mavidir. Kitabeleri

1
Birol 2008, s. 195-196

7
birbirine bağlayan daire paftaların içine altınla işlenmiş, can noktaları mavi, altı dilimli penç motifi
yerleştirilmiştir.

Kitabeli ara suyunun etrafında anahtarlı, dörtlü zencerek deseni olan bir ara suyu mevcuttur. Zemini
parlatılmış altınla bezenmiştir. Şeritlerin noktalarının içi boştur. Bu ara suyunun iki tarafında da ince ara
suları mevcuttur.

Daire şeklindeki kenar suyu sahası, anahtarlı zencerek deseni olan ara suyunu çevrelemiştir. Kenar suyu
deseni, rûmî motifleri ve iplikler kullanılarak, 1/24 dikey simetrili olarak tasarlanmıştır. Rûmîler
parlatılmış altınla renklendirilmiştir. Rûmî ortabağlar ile birleştirilmiş beyaz iplikler, rûmî helezon
sisteminin arasında kıvrılarak on iki adet pafta oluşturmaktadır. Paftaların zeminleri kahverengi olup,
içlerinde kenar suyu deseninin devamı olan birer adet rûmî orta bağ motifi yer aldığı görülür. Kenar
suyu sahasının zemin rengi, Fatih devrinin karakteristiği olan kobalt mavisidir. Kenar suyu sahasının
kobalt mavisi kuzulu cedvel ve tığlarla sonlanan sınırları siyah tahrirlidir ve düzdür. Kuzulu cedvele
bitişik kobalt mavisi noktalar ve (n) biçimindeki bezeme elemanları görülmektedir.

Kenar suyu sahasının etrafında, eksenleri itibariyle merkezden sayfa kenarlarına doğru yerleştirilmiş
yirmi dört adet lâcivert tığ bulunmaktadır. Daire zahriye bu haliyle; zengin ara suyu sahası ve dönemin
kendine has renklerini bünyesinde barındıran sade, zarif bir örnektir.

XV. yy. Osmanlı, Fatih Devri, (v. 1b), En- Nihaye fi Garaibi’l-Hadis, Dikdörtgen Zahriye.

Dikdörtgen zahriye deseninin; merkezde mekik şemse, şemsesinin etrafındaki dikdörtgen alanın dört
köşesinde köşebentler ve köşebentlerin yaslandığı kitâbeli ara suyu sahasından oluştuğu görülmektedir.
Kenar suyu sahası boş bırakılmıştır.

Mekik şemsenin merkezi yazı sahası olarak tasarlanmıştır. Yazılar kobalt mavisi zemin üzerine
parlatılmış altın ile yazılmış ve siyahla tahrirlenmiş, bazı harflerin içi siyahla doldurulmuştur. Yazı
sahasının zeminde 1/2 ters simetrili bir helezon sistemi üzerine serbest olarak yerleştirilmiş beyaz rûmîli
desen bulunmaktadır. Yazı sahasının kobalt mavisi zemini üzerine turuncu üç noktalar konmuştur.

Mekik şeklindeki yazı sahasını, zemini parlatılmış altınla bezenmiş, üçlü zencerek (saç örgüsü)
çevrelemektedir. Mekik şeklindeki saç örgülü desenin etrafı, beyaz iplik ve turuncu rûmî motiflerden
oluşan desen ile paftalanmıştır. On iki adet adet iplikli, on iki adet rûmîli pafta mevcuttur. Turuncu
rûmîli paftaların zemini yeşil, iplikli paftaların zemini siyahtır. Ayrıca parlatılmış altın ile bezenmiş

8
rûmîli bir başka helezon sistemi de 1/24 enine simetrili bir desen oluşturarak, hem bu yirmi dört paftanın
içini ve arasını tezyîn etmekte hem de desenin dış sınırlarını belirlemektedir. Bu sınırlara önce kobalt
mavisi kuzulu cedvel çekilmiş, daha sonra aynı renkte küçük tığlar eklenmiştir.

Köşebentler kobalt mavisi zemin rengi üzerinde, üstübeç ile renklendirilmiş rûmî helezonlar ile
paftalanmıştır. Bu paftaların desenleri ¼ simetrili olup, rûmî ve hatayî gurubu motiflerden oluşmaktadır.
Paftaların desenleri zemini boyalı klasik tezhip tekniğiyle işlenmiştir. Motifler turuncu, kırmızı ve sarı
renklerle kademeli olarak renklendirilmiş, pafta zemini ise kahve rengidir. Köşebent zeminleri
renklendirildikten sonra üzerleri, beyaz üç noktalar ile süslenmiştir.

Köşebentleri çevreleyen kitâbeli ara suyu sahasında, zemini siyah, on dört adet kitâbe pafta
bulunmaktadır. Her kitâbe paftayı birbirine bağlayan; daire biçiminde, içinde penç motifi olan küçük
paftalar yer almaktadır. Kitâbelerin desenleri 1/2 ters simetrili olup, hatayî grubu motiflerle
tasarlanmıştır. Kitâbeli ara suyu sahasının her iki yanı; (+) biçiminde deseni olan, iki tarafı altın iplikli,
zemini yeşil renkli, ince ara suyu ile takviye edilmiştir.

Dikdörtgen kitâbe ara suyunu, dış taraftan çevreleyen, parlatılmış altın zeminli, üçlü zencerek
bulunmaktadır. Dikdörtgen zahriye tezhibi siyah kuzulu cedvel ile çerçevelenerek bezemesi nihayete
ermektedir.

XV. yy. Osmanlı, Fatih Devri / Amasya, h.875/m.1470, (v.1a), Şerhü’ş-Şafiye, Mekik Zahriye.

Mekik zahriye; merkezde yazı sahası, yazı sahasını çevreleyen ara suyu ve ara suyu sahasını çevreleyen
kenar suyundan müteşekkildir. Yazı sahasında üstübeç ile yazılmış, dokuz satırdan oluşan bir metin yer
alır. Yazı sahasının zemini mat yeşil altın olup, satır aralarına serbest olarak konumlanmış mavi renkte,
rûmî motifler işlenmiştir. Bazı harflerin içi kırmızı ile doldurulmuştur. Ara suyu sahasında altın zemin
üzerine işlenmiş dörtlü zencerek deseni yer alır. Zencereği meydana getiren şeritlerin noktaları, içleri
boş olarak çizilmiştir. Ara suyu sahası iki yanından mavi ipliklerle takviye edilmiştir.

9
Kenar suyu sahası zemininde; mat sarı altın ile bezenmiş zemin üzerine, parlatılmış sarı altın ile işlenmiş
rûmîlerle paftalanmıştır. Rûmî motifleriyle tarh edilmiş paftaların altı tanesinin içi siyah, diğer altı tanesi
ise kobalt mavisidir. Bu paftaların; kobalt mavisi olanlarının içinde bir adet penç motifi, siyah
olanlarının içinde ise bir adet hatâyî motifi bulunmaktadır. Kenar suyu deseni ¼ simetrili olarak, altın
rûmiler ve hatâyi grubu motiflerle tasarlanmıştır. Rûmî motiflerin içleri yeşil ile renklendirilmiştir.
Hatâyî grubu motifler beyaz, yeşil, sarı, turuncu, mavi ile renklendirilmiştir.

Mekik zahriye genel görünümü itibariyle salbekli bir şemseyi andırmaktadır. Salbek’e benzeyen,
sayfanın üst ve alt kenarlarına doğru dikey olarak uzayan bu kısımların, zengin birer tığ olduğu
düşünülmektedir. Bunlar diğer tığlardan daha uzundur ve tasarımlarında rûmî motiflerinden
yararlanılmıştır. Bu rûmîlerin; parlatılmış yeşil altınla bezenmiş, kahverengi tahrirli, içleri yeşil ile
renklendirildiği görülmektedir. Rûmîlerden oluşan paftanın zemini kobalt mavisidir.

Kenar suyu sahasının sınırları altın iplikle sonlandırılıp, kobalt mavisi tığların bu altın ipliğe -kuzulu
cedvel olmadan- bitişik olarak işlendiği görülmektedir.

Gerek biçimi gerekse renkleri itibariyle adeta bir mücevher zarafetinde olan bu zahriye örneğinde,
işçilikte son derece temizdir. Kenar suyu sahası deseninin renkleri, bir çiçek bahçesini çağrıştıracak
güzelliktedir. Fatih devrinin ölçülü sadeliği eserde her bakımdan kendini göstermektedir.

XVIII. yy. Osmanlı Dönemi, TPV/ Y.K. 0040, h.1206/m.1791, (v.1b-2a), Tam Sayfa Zahriye.

Yazma eserin metninin başladığı sayfa ile cildin yan kâğıdı arasında kalan tezhibli sayfalardır. Zahriye
tezhibi karşılıklı tam sayfa ve birbirine benzer kompozisyonlar ile dikey dikdörtgen olarak
tasarlanmıştır.

Varak 1b'nin ortasındaki dikdörtgen sahanın deseni, hatâyî grubu motiflerle tasarlanıp, zer-şikâf
usûlünde işlenmiştir. Dikdörtgen sahayı üç kenarından çevreleyen ara suyunun her iki tarafında altın
cedvelleri yer alır. Mavi renkli ara suyu zemininin üzerine siyah olarak işlenmiş desen, birbirini takip
eden eğri çizgilerden tasarlanmıştır. Kenar suyu sahası ara suyunu üç taraftan çevrelemiştir. Kenarsuyu
deseni hatâyî grubu motiflerle tasarlanmış, yeşil altın ve sarı altın kullanılarak klâsik halkârî tarzında
işlenmiştir.

Varak 2a'nın ortasındaki dikdörtgen saha üç bölüme ayrılmıştır. Ortadaki bölümün deseni hatâyî grubu
motiflerle tasarlanıp, zer-şikâf usûlünde işlenmiştir. Diğer iki bölüme ise üç iplik rûmî desenler,

10
parlatılmış yeşil altın ve sarı altın ile işlenmiştir. Dikdörtgen sahayı üç kenarından çevreleyen ara
suyunun her iki tarafında altın cedvelleri yer alır. Kırmızı renkli ara suyu zemininin üzerine, hatâyî grubu
motiflerden oluşan desen, altın ile çift tahrir usûlünde işlenmiştir. Kenar suyu sahası ara suyunu üç
taraftan çevrelemiştir. Kenar suyu deseni hatâyî grubu motiflerle tasarlanmış, yeşil ve sarı altın
kullanılarak klasik halkârî tarzında işlenmiştir. Kenar suyu desenini ve sayfanın sırt kısmından geçerek
varak 2a'yı çepeçevre kuşatan, kırmızı bir ara suyu daha işlenmiştir. Bu ara suyu zemininin üzerine altın
ile işlenmiş desen, birbirini takip eden eğri çizgilerden tasarlanmıştır.

Zahriye tezhibinin desen tasarımında rûmî ve hatâyî grubu motifler kullanılmıştır. Hatâyî grubu motifler
sarı altın ve yeşil altın, mavi, yeşil, turuncu, pembe renklidir. Rûmî motifler yeşil ve sarı renkteki
parlatılmış altın ile bezenmiştir. Genel olarak motifler önceki devirlere nisbeten daha iri ve özensiz bir
işçilik ile işlenmiştir. Tasarım kalitesi bakımından oldukça düşük seviyededir.

XIX. yy. Osmanlı Dönemi, KMDİK. 65, h.1267/m.1851, (v.5b-6a), Mesnevî, Tam Sayfa Zahriye.

Yazma eserin zahriyesi, karşılıklı tam sayfa, birbirinin aynı dikey dikdörtgen kompozisyonla
tasarlanarak tezyin edilmiştir. Dikdörtgen sahanın merkezine salbekli madalyon şemse biçiminde
paftalar yerleştirilmiştir. Madalyon şemse paftanın merkezinde yazı sahası yer almaktadır.

Yazı sahası üstübeç iplik ile sınırlandırılmıştır. Sahanın zemini sıvama parlak altınla bezenmiş ve
üzerindeki metin üstübeç ile yazılmıştır. Paftanın sınırlarında, ipliğe paralel olarak iğne perdahtı tatbik
edildiği görülür.

Yazı sahasını çevreleyen, madalyon biçimli pafta kırmızı, siyah ve altın ipliklerle sınırlandırılmıştır.
Zemini boyalı klâsik tezhip tekniğiyle işlenen bu paftanın sade rûmî ve hatâyî grubu motiflerden oluşan
deseni 1/6 simetrilidir. Rûmîlerin araları yeşil, sarısı, siyah ve bordo ile renklendirilmiştir. Paftanın
zemin rengi lâciverttir.

11
Salbek biçimindeki iki paftanın sınırları altınlı rûmîlerden oluşmuştur. Paftanın zemini lâcivert
renktedir. Deseni ise hatâyî grubu motiflerle tasarlanmış 1/2 simetrili olup, zemini boyalı klâsik tezhip
tekniğiyle işlenmiştir. Salbekli şemse biçimindeki paftaları çevreleyen dikey dikdörtgen sahanın
sınırları, iki yanı altın ipliklerle takviye edilmiş altın cedvel ve pembe kuzulu cedvel ile sonlandırılmıştır.
Dikdörtgen sahanın ayırma rûmîli deseni 1/4 simetrilidir. Parlak altınla bezenmiş rûmîlerin tahrirleri
siyahtır. Rûmîli desenin zemini boyanmamıştır.

Zahriye tezhibinin desen tasarımında rûmî ve hatâyi grubu motifler kullanılmıştır. Hatâyî grubu motifler
sarı, yeşil, turuncu, pembe ile renklendirilmiştir. Ayırma rûmî motifler parlatılmış yeşil altın, sade
rûmîler beyazdır. Genel olarak motifler ince bir işçilik ile işlenmeye çalışılmış ise de özellikle hatayi
grubu motiflerin biçimlerinin boyamadan kaynaklanan nedenlerle bozulduğu görülmeltedir.

Zahriye tezhibi yapımının terk edildiği bilinen XIX. yy.'da, bu zahriye örneği ile karşılaşmak
sevindiricidir. Ancak XVI. yy. tezhibindeki zerâfet, tasarım zenginliği ve kaliteli işçilik ile
kıyasalanamayacak düzeyde geride kalmış bir örnektir.

XX. yy. Osmanlı Dönemi, TSMK. YY-325, h.1330/m.1911, Mushaf, Madalyon Zahriye.

Madalyon zahriye tezhibinin tasarımı merkezden kenarlara doğru sırasıyla; yazı sahası, bunu çevreleyen
ara suyu ve yazı sahasıyla ara suyu sahasını çevreleyen kenar suyundan müteşekkil bir tertibe sahiptir.
Zahriye tezhibi sayfaya ortalanmıştır. Daire biçimindeki yazı sahasının zemini, parlatılmış sıvama
altınla bezenmiştir. Yazı sahasını çevreleyen arasuyu deseni üçlü geçmelerden meydana gelmiş olup,
zemini parlatılmış sıvama altındır. Ara suyunun iki yanı altın ipliklerle sınırlanmış, yazı sahasından
taraftaki altın iplik, kuzulu cedvel ile takviye edilmiştir.

Kenar suyu deseni 1/16 simetrili olarak tasarlanmıştır. Kenarsuyu sahası yirmi dört adet küçük, on altı
adet büyük, toplam kırk paftaya ayrılmıştır. Bu paftalar turuncu, limon küfü yeşili ve beyaz ipliklerle
bölünmüştür. Kenar suyunun ara suyuna en yakın sekiz paftasının zeminleri mavidir. Bu paftaların
deseni 1⁄2 simetrili olup, pembe renkli hurde rûmîler ve hatâyî grubu motiflerle tasarlanmıştır. Kenar
suyu sahasının geneline hâkim olan en gösterişli paftalar, turuncu ipliklerle bölünmüş, zer-ender-zer
klasik tezhip tekniğiyle işlenmiş ve 1/16 simetrili olarak tasarlanmış geniş paftalardır. Altın zeminin
arasına hassasiyetle yerleştirilmiş lâcivert dolantı bulutlar ve hatâyî grubu motiflerden oluşan desen, bu
paftanın temel tasarım unsurlarındandır. Ayrıca bu geniş paftaların içinde limon küfü yeşili iplikler ile

12
sınırlandırılmış, siyah zemin üzerine 1⁄2 simertili hurde rûmîlerden ve hatâyî grubu motiflerden
müteşekkil sekiz adet küçük pafta yer almaktadır. Yeşil ve beyaz sâde rûmî motiflerle tasarlanmış
tepelikler de altın zeminli bu geniş paftalara işlenmiştir. Kenar suyu sahasının sayfa kenarlarına yaklaşan
kısımlarında, limon küfü yeşili ipliklerle sınırlandırılmış, lâcivert zeminli, dar paftalar görülmektedir.
Bu paftalara, beyaz renkli hurde rûmîler ve hatâyî grubu motifler ile tasarlanmış desen, zemini boyalı
klasik tezhip tekniğiyle işlenmiştir.

Kenar suyu sahasının limon küfü yeşili ipliğinin dış tarafına siyah kuzulu cedvel çekilmiştir. Kuzulu
cedvele bitişik ve tığların istikametine paralel, çok kısa boylu ve sık aralıklarla çizilmiş ince, tezyînî
çizgiler yer alır. Kenar suyu sahası havalı, siyah tığlarla sınırlandırılarak zahriye tezhibi nihâyete erer.

Zahriye tezhibinin desen tasarımında hatâyî grubu motifler, rûmî motifler ve dolantı bulut motifi
kullanılmıştır. Hatâyî motiflerinin taç yaprakları yeşil, turuncu, pembe ve bordo renkler ile kademeli
olarak renklendirilmiş, meşimeleri parlatılmış altın ile bezenmiştir. Penç motifleri pembe, yeşil, açık
yeşil ve turuncu renkleriyle dolgu yapılarak renklendirilmiştir. Goncagüller parlatılmış altın ile
bezenmiş olup meşimeleri turuncu noktalarla vurgulanmıştır. Yaprak motifleri kimi yerlerde altın kimi
yerlerde ise yeşil renklidir. Rûmî motifler beyaz, turuncu, limon küfü yeşili ve pembe ile renklendirilip,
hurdelerinin araları siyahtır. Dolantı bulut motifleri lâcivert renkte ve altın tahrirlerin etrafı tekraren
siyah ile tahrirlenmiştir. Genel olarak motifler ince bir işçilik ile işlenmiş ise de kimi motiflerin
biçimlerinin boyamadan kaynaklanan nedenlerle bozulduğu görülmeltedir.

XVII. yy.'dan itibaren zahriye tezhibi yapımının terk edilmeye başlandığı, ilerleyen yüzyıllarda ise
tamamen terk edildiği düşünülecek olursa, bu zahriye örneği ile karşılaşmak sevindiricidir. XVIII.
yy.'dan itibaren giderek aslî unsurlarından uzaklaştığı görülen, karakteristik hususiyetlerini hızla
yitirmeye devam eden klasik tezhibin menfî seyrinin aksine; XX. yüzyılın ilk çeyreğinde yapılan bu
zahriye tezhibindeki kalite, müsbet yönde ve beklenenin ötesindedir.

KAYNAKLAR

KİTAPLAR

AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı, , 2011.

BİROL, İnci Ayan-Derman, F. Çiçek, Türk Tezyînî Sanatlarında Motifler, İstanbul, Kubbealtı
Neşriyatı, 2001.

BİROL, İnci Ayan, Türk Tezyînî Sanatlarında Desen Tasarımı, İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı, 2008.

DERMAN, M. Uğur, Medresetü'l Hattâtîn Yüz Yaşında, İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı, 2015.

MAKᾹLELER

DERMAN, F. Çiçek, “Tezhib Sanatında Kullanılan Terimler, Tâbirler ve Malzeme”, Hat ve Tezhib
Sanatı, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2012, s. 525-534.

DURAN, Gülnur, “18. Yüzyıl Tezhib Sanatı”, Hat ve Tezhib Sanatı, Ankara, Kültür ve Turizm
Bakanlığı, 2012, s.397-415.

TANINDI, Zeren, “Türk Tezhip Sanatı”, Başlangıçtan Bugüne Türk Sanatı, Ankara, Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları, 1993, s: 397-406.

13
TEZLER

AŞICI, Seher, Fatih Devri Tezhip Üslûbu, Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi, Marmara
Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk El Sanatları Anasanat Dalı, İstanbul, 2007

KARAHAN, Ebrû, Türkpetrol Vakfı Koleksiyonu’ndaki Yazma Eserler ve Yazı Âletleri,

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul, 2009.

TEKİN, Burcu, Batılılaşma Sürecinde Osmanlı Tezhib Sanatı, Yayınlanmamış Doktora Tezi Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Kayseri, 2008.

TUNA, Necmi, Mevlânâ Dergâhı’ndaki Tezhipli Mesnevîler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2015.

14