Φυσική Ι

(Μηχανική)

Σχολή Εφαρμοσμένων Μαθηματικών & Φυσικών Επιστημών



Κωνσταντίνος Κουσουρής

Αναπληρωτής Καθηγητής ΣΕΜΦΕ

Ενότητα #1
 ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σκοποί
1. χρήση γνωστών μαθηματικών εννοιών (π.χ. παράγωγοι συναρτήσεων) στην
περιγραφή της Φυσικής,
2. εισαγωγή νέων μαθηματικών εργαλείων (θα διδαχθούν αναλυτικά στα μαθήματα
Μαθηματικών κατά τα πρώτα εξάμηνα, αλλά εμείς τα χρειαζόμαστε νωρίτερα!)
ΔΙΑΝΥΣΜΑΤΑ
 ij ⌘ cos(x0i , xj ) (1.3)
Βαθμωτά & διανυσματικά μεγέθη
Τα φυσικά μεγέθη είναι βαθμωτά
(π.χ. ενέργεια), διανυσματικά (π.χ.
ταχύτητα) ή τανυστικά (π.χ. τανυστής
αδράνειας στερεού σώματος)

Βαθμωτή ποσότητα φ
! !
ϕ ′ ( x′) = ϕ ( x )
Γραμμικός μετασχηματισμός
Στροφή αξόνων
συντεταγμένων
1.2: x1′ = x1 cosθ + xµ ⎫ ⎛ x1′ ⎞ ⎛ cosθ
2 sin θ P sin θ ⎞ ⎛ x1 ⎞ -
⎬⇔⎜ ⎟=
3
⎜ ⎟
x2′ =, −x1 sin θ + x2 cosθ ⎭ ⎝ x2′ ⎠ ⎜⎝ − sin θ . θ ⎟⎠ ⎝ x2 ⎠
cos xi′ = λi1 x1 + λi 2 x2 + λi 3 x3 ≡ ∑ λij x j
j=1

µ 1.2
Πίνακας στροφής
9 Διανυσματική ποσότητα Α
> !
0
11 = cos(x1 , x1 ) = cos ✓ >
> A ≡ ( A1 , A2 , A3 )
⎛ cosθ sin θ ⎞ ⇣ ⌘ >
>
> !
R≡⎜ ⎟ , R⇡ = cos 2
θ + sin 2
θ = >
1 A′ ≡ ( A1′, A2′ , A3′ )
12⎝= −
cos(x 0
sin θ1 , xcos
2 ) θ= ⎠cos ✓ = sin ✓ =
2
⇣⇡ ⌘ (1.4) 3
0
21 = cos(x2 , x1 ) = cos + ✓ = sin ✓ > >
> Ai′ = ∑ λij A j
2 >
>
>
>
j=1
0
22 = cos(x , x2 ) = cos ✓
;Κουσουρής
Κωνσταντίνος 4
2
 Μοναδιαία διανύσματα & σύστημα συντεταγμένων
!
z ( )
A = Ax x̂ + Ay ŷ + Az ẑ ≡ Ax , Ay , Az
Az !
A = Ax2 + Ay2 + Az2 Μέτρο διανύσματος

1 !
 ≡ ! A Μοναδιαία διανύσματα
k̂, ẑ A • έχουν μοναδιαίο μήκος και χρησιμεύουν
Ay για να δείχνουν την κατεύθυνση
• οποιοδήποτε (μη μηδενικό) διάνυσμα
iˆ, x̂
y
ĵ, ŷ μπορεί να γίνει μοναδιαίο
Ax
x̂, iˆ = (1,0,0 )
x
Ορθογώνιο σύστημα συντεταγμένων ŷ, ĵ = ( 0,1,0 )
• τρία μοναδιαία διανύσματα x̂ = ŷ = ẑ = 1 ẑ, k̂ = ( 0,0,1)
• κάθετα μεταξύ τους
• κάθε διάνυσμα γράφεται ως γραμμικός x̂ ⊥ ŷ ⊥ ẑ
συνδυασμός των μοναδιαίων διανυσμάτων

Κωνσταντίνος Κουσουρής 5
Εσωτερικό (ή βαθμωτό) γινόμενο

! Μία από τις δύο πράξεις πολλαπλασιασμού μεταξύ

a διανυσμάτων: δύο διανύσματα δίνουν έναν αριθμό
(βαθμωτή ποσότητα).

( )
! !
!
θ ≡ a, b ! ! ! !
a ⋅ b = a b cosθ = ax bx + ayby + azbz
!
b
!
( )
Γωνία μεταξύ δύο μη μηδενικών διανυσμάτων
a = a x , a y , az ! !
a ⋅b
! cosθ = ! !
(
b = bx , by , bz ) a b

Συνθήκη καθετότητας
! ! ! !
a ⋅ b = 0 !⇔
! !a ⊥ b
a, b≠ 0

Κωνσταντίνος Κουσουρής 6
Προβολή διανύσματος

Κάθε διάνυσμα μπορεί να αναλυθεί σε δύο κάθετες συνιστώσες:

μία παράλληλη σε άλλο, γνωστό διάνυσμα (προβολή) και μία
κάθετη σε αυτό. Ενίοτε, ως προβολή εννοούμε το μήκος της
διανυσματικής προβολής.

Προβολή (projection)

⎛ a! ⋅ b! ⎞ !
! ! ! !
a1 ≡ projb! a = ( a cosθ ) b̂ ⇒ a1 = ⎜ ! 2 ⎟ b
⎜⎝ b ⎟⎠

Κάθετη (rejection)

⎛ a! ⋅ b! ⎞ !
! ! ! ! !
a1 + a2 = a ⇒ a2 = a − ⎜ ! 2 ⎟ b
⎜⎝ b ⎟⎠

Κωνσταντίνος Κουσουρής 7
 Εξωτερικό (ή διανυσματικό) γινόμενο
Μία από τις δύο πράξεις πολλαπλασιασμού μεταξύ
διανυσμάτων: δύο διανύσματα δίνουν ένα τρίτο διάνυσμα.

x̂ ŷ ẑ
! ! ay az ax az ax ay
a × b = ax ay az = x̂ − ŷ + ẑ =
by bz bx bz bx by
bx by bz

( ) (
= aybz − azby x̂ + ( azbx − ax bz ) ŷ + ax by − aybx ẑ )
Το μέτρο του εξωτερικού γινομένου ισούται με
το εμβαδόν του παραλληλογράμμου που
Το αποτέλεσμα της πράξης είναι ένα ορίζεται από τα δύο διανύσματα.

διάνυσμα κάθετο στο επίπεδο των

! ! ! !
άλλων δύο. Η φορά του δίνεται από a × b = a b sin θ
τον κανόνα του δεξιού χεριού.
!
(
a = a x , a y , az ) Συνθήκη παραλληλίας
! ! ! ! !
! a × b = 0 !⇔
! !a "b
(
b = bx , by , bz ) Κωνσταντίνος Κουσουρής
a, b≠ 0
8
Μικτό γινόμενο

Η απόλυτη τιμή του μικτού γινομένου

τριών διανυσμάτων, ανά δύο μη
συγγραμμικών, ισούται με τον όγκο του
παραλληλεπιπέδου που σχηματίζουν.

! ! !
V = c⋅ a×b ( )
cx cy cz
! ! ! ay az ax ay
( )
ax az
c ⋅ a × b = ax ay az = c x − cy + cz
by bz bx bz bx by
bx by bz

! ! ! ! ! ! ! ! !
( ) (
a ⋅ b × c = b ⋅(c × a ) = c ⋅ a × b )
Κωνσταντίνος Κουσουρής 9
Ταυτότητες

! ! !2
a ⋅a = a x̂ ⋅ x̂ = ŷ ⋅ ŷ = ẑ ⋅ ẑ = 1
! ! ! !
a ⋅b = b ⋅a x̂ ⋅ ŷ = x̂ ⋅ ẑ = ŷ ⋅ ẑ = 0
! ! !
!
( !
) ( ) ! !
a ⋅ λb + κ c = λ a ⋅ b + κ ( a ⋅ c ) !
x̂ × x̂ = ŷ × ŷ = ẑ × ẑ = 0
! ! ! !
a × b = −b × a
! ! ! x̂ × ŷ = ẑ, ŷ × x̂ = − ẑ
a×a =0
! ! ! x̂ × ẑ = − ŷ, ẑ × x̂ = ŷ
!
( !
) ! !
a × λb + κ c = λ a × b + κ a × c
ŷ × ẑ = x̂, ẑ × ŷ = − x̂
! ! ! ! ! ! ! ! !
( ) ( )
a × b × c = (a ⋅ c )b − a ⋅ b c
! ! ! ! ! ! ! ! !
( ) ( )
a ⋅ b × c = b ⋅(c × a ) = c ⋅ a × b

Κωνσταντίνος Κουσουρής 10
Ασκήσεις
! ! ! ! ! !
1) Υπολογίστε το ( A + B ) ⋅ ( A − B ) αν A = 2 x̂ − 3ŷ + 5 ẑ και B = 3x̂ + ŷ − 2 ẑ .
! !
A + B = ( 2 + 3) x̂ + ( −3 + 1) ŷ + ( 5 − 2 ) ẑ = 5 x̂ − 2 ŷ + 3ẑ
! !
A − B = ( 2 − 3) x̂ + ( −3 − 1) ŷ + ( 5 + 2 ) ẑ = − x̂ − 4 ŷ + 7 ẑ
! ! ! !
( A + B ) ⋅ ( A − B ) = 5 ( −1) + ( −2 )( −4 ) + 3⋅ 7 = 24
! ! !
2) Αν A = 2 x̂ + ŷ + ẑ , B = x̂ − 2 ŷ + 2 ẑ και C = 3x̂ − 4 ŷ + 2 ẑ , βρείτε την προβολή
! ! !
του A + C στην διεύθυνση του B .
! !
A + C = ( 2 + 3) x̂ + (1− 4 ) ŷ + (1+ 2 ) ẑ = 5 x̂ − 3ŷ + 3ẑ
! ! !
( )
A + C ⋅ B = 5 ⋅1+ ( −3) ⋅ ( −2 ) + 3⋅ 2 = 17
!2 2
B = 1 + ( −2 ) + 2 2 = 9
2

! ! !
(
! !
projB A + C = ) ( )
A + C ⋅ B ! 17
B = ( x̂ − 2 ŷ + 2 ẑ ) =
17
x̂ −
34
ŷ +
34
ẑ
!
!2
B 9 9 9 9

Κωνσταντίνος Κουσουρής 11
Ασκήσεις (συνέχεια)
!
3) Βρείτε ένα μοναδιαίο διάνυσμα κάθετο στο επίπεδο των διανυσμάτων A = 3x̂ − 2 ŷ + 4 ẑ
!
και B = x̂ + ŷ − 2 ẑ .

x̂ ŷ ẑ
! ! ! −2 4 3 4 3 −2
C = A × B = 3 −2 4 = x̂ − ŷ + ẑ = 0 x̂ + 10 ŷ + 5 ẑ = 10 ŷ + 5 ẑ
1 −2 1 −2 1 1
1 1 −2

1 ! 1 2 1
Ĉ = ! C = (10 ŷ + 5 ẑ ) = ŷ + ẑ
C 10 2 + 5 2 5 5

Παρατήρηση: εδώ θα μπορούσε κανείς να πάρει και το αντίθετο διάνυσμα (είναι

επίσης κάθετο στο επίπεδο των Α, Β) !!!

Κωνσταντίνος Κουσουρής 12
 Πολικό σύστημα συντεταγμένων σε δύο διαστάσεις
Σπείρα Ενα σημείο στο επίπεδο μπορεί να προσδιοριστεί με
διάφορους τρόπους. Το ζεύγος (x, y) ορίζει το καρτεσιανό
σύστημα συντεταγμένων. Στη Φυσική θέλουμε να
περιγράψουμε την κίνηση των σωμάτων, δηλαδή το σύνολο
των σημείων από τα οποία διέρχεται ένα σώμα, που
ονομάζεται τροχιά. Σε πολλά φυσικά προβλήματα, η τροχιά
είναι υπερβολικά πολύπλοκη αν εκφραστεί σε καρτεσιανές
συντεταγμένες, οπότε χρησιμοποιούμε εναλλακτικά
συστήματα.
Στο πολικό σύστημα συντεταγμένων
ένα σημείο καθορίζεται από:
α) την απόσταση r από την αρχή των
αξόνων,
β) την γωνία θ που σχηματίζει το
διάνυσμα θέσης με τον θετικό
ημιάξονα x.

Εξίσωση κύκλου
x 2 + y2 = R2 καρτεσιανές

Καρδιοειδής, Κύκλος, Παραβολή r=R πολικές

Κωνσταντίνος Κουσουρής 13
 Πολικό σύστημα συντεταγμένων σε δύο διαστάσεις
μοναδιαία σε Διάνυσμα θέσης
πολικές !
r = x x̂ + y ŷ = r r̂
θˆ καρτεσιανές πολικές
Σ(x,y) r̂
⎧r = x 2 + y 2 ⎫
⎧ x = r cosθ ⎫ ⎪ ⎪
ŷ ⎨ ⇔
⎬ ⎨ ⎛ y⎞ ⎬
⎩ y = r sin θ ⎭ ⎪θ = arctan ⎜ ⎟ ⎪
⎩ ⎝ x⎠ ⎭
μοναδιαία σε
καρτεσιανές x̂ Τα μοναδιαία διανύσματα στις πολικές
συντεταγμένες ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΣΤΑΘΕΡΑ αλλά
r̂ ⊥ θˆ ⇔ r̂ ⋅ θˆ = 0 κινούνται μαζί με το σημείο Σ.

r̂ = cosθ x̂ + sin θ ŷ ⎫ ⎛ r̂ ⎞ ⎛ cosθ sin θ ⎞ ⎛ x̂ ⎞

⎬⇒⎜ ˆ ⎟ =⎜
θ = − sin θ x̂ + cosθ ŷ ⎪⎭ ⎝ θ ⎠ ⎝ − sin θ
ˆ cosθ ⎟⎠ ⎜⎝ ŷ ⎟⎠

πίνακας στροφής
Κωνσταντίνος Κουσουρής 14
ΔΙΑΦΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ
Παράγωγος συνάρτησης
✦ Η έννοια της παραγώγου αναπτύχθηκε αρχικά
στο πλαίσιο της προσπάθειας εύρεσης της
εφαπτομένης μίας καμπύλης.
✦ Ορίζεται ως μία οριακή διαδικασία.
✦ Η παράγωγος μία συνάρτησης εκφράζει τον
ρυθμό μεταβολής αυτής σε κάποιο σημείο.
✦ Η παράγωγος σε ένα σημείο ισούται με τον
συντελεστή διεύθυνσης της εφαπτόμενης της
συνάρτησης στο σημείο αυτό.
✦ Η παράγωγος τάξης (n) εκφράζει τον ρυθμό
μεταβολής της παραγώγου τάξης (n-1).

df f ( x + h) − f ( x)
Εξίσωση εφαπτομένης ≡ f ′(x) = lim
dx h→0 h
y = f ( x0 ) + f ′ ( x0 ) ( x − x0 )
dnf ( )
≡ f (x) = lim
n f ( n−1)
( x + h ) − f ( n−1)
( x)
n
dx h→0 h

Κωνσταντίνος Κουσουρής 16
Κανόνες παραγώγισης

c′ = 0 κανόνες γινομένου & πηλίκου

( x )′ = ρ x
ρ ρ −1

⎡⎣ f ( x ) g ( x ) ⎤⎦′ = f ′ ( x ) g ( x ) + f ( x ) g ′ ( x )
( e )′ = e
x x

⎡ f ( x ) ⎤′ f ′ ( x ) g ( x ) − f ( x ) g ′ ( x )
( ) ( )
ax ′ = ln a a x
⎢
⎣ g ( x ) ⎥ =
⎦ ⎡⎣ g ( x ) ⎤⎦
2

′ 1
( ln x ) = ⎡⎣ a f ( x ) ± b g ( x ) ⎤⎦′ = a f ′ ( x ) ± b g ′ ( x )
x
(sin x )′ = cos x ⎡⎣ f ( g ( x )) ⎤⎦′ = f ′ ( g ( x )) g ′ ( x ) ⇔
df df dg
=
dx dg dx
( cos x )′ = − sin x
1
( tan x )′ =
κανόνας αλυσίδας
cos 2 x
Κωνσταντίνος Κουσουρής 17
Διαφορικό συνάρτησης
Διαφορικό

df = f ′ ( x ) dx Το διαφορικό μίας συνάρτησης είναι απειροστό

αλλά μπορεί να προσεγγίσει μία μικρή,
Δf ≈ f ′ ( x0 ) Δx πεπερασμένη μεταβολή της συνάρτησης.

Παράδειγμα
Βρείτε την ποσοστιαία μεταβολή του όγκου μιας σφαίρας αν η ακτίνα αυξηθεί κατά 1%.

4
V ( R ) = π R 3 ⇒ dV = V ′ ( R ) dR = 4π R 2 dR
3
ΔV dV 4π R 2 dR dR ΔR
≅ = =3 ≅3 = 3%
V V 4 R R
π R3
3
Κωνσταντίνος Κουσουρής 18
Ανάπτυγμα Taylor
Πρόκειται για μία προσέγγιση της συνάρτησης f(x) σε κάποιο σημείο της x0 με ένα
πολυώνυμο n βαθμού. Οσο πιο κοντά στο x0 είναι το x τόσο καλύτερη η προσέγγιση.

1 1
f ( x ) ≈ f ( x0 ) + f ′ ( x0 ) ( x − x0 ) + f ′′ ( x0 ) ( x − x0 ) + f ′′′ ( x0 ) ( x − x0 ) +!
2 3

2 6

∞
f ( n ) ( x0 )
f ( x) = ∑
n!
( x − x0 )
n

n=0 “n παραγοντικό”
⎧⎪ 1, n = 0
n! = ⎨
⎪⎩ 1⋅ 2 ⋅ 3!n, n > 0

Θεωρήστε την συνάρτηση f(x)=e x . Να βρείτε το

ανάπτυγμα Taylor αυτής για x0=0.

f ( n ) ( 0 ) = e0 = 1 f0 ( x ) = 1
x2 x3 f1 ( x ) = 1+ x
e = 1+ x + + +!
x

2 6 x2
f2 ( x ) = 1+ x +
2
Κωνσταντίνος Κουσουρής 19
 Ανάπτυγμα Taylor (συνέχεια)
Βρείτε την τιμή του sin(π/6) χρησιμοποιώντας το ανάτπυγμα
Taylor της f(x)=sinx γύρω από κατάλληλο σημείο x0.

Επειδή το x=π/6=0.52 είναι αρκετά μικρή

τιμή επιλέγουμε x0=0.

f ( x ) = sin x, x0 = 0, ⎫
⎪
f (0) = 0 ⎪
⎪ x3
f ′ ( x ) = cos x, f ′(0) = 1 ⎬ ⇒ f ( x) ≈ x −
⎪ 6
f ′′ ( x ) = − sin x, f ′′(0) = 0 ⎪
f ′′′(x) = − cos x, f ′′′ ( 0 ) = −1⎪⎭
Παρατηρούμε ότι η προσέγγιση με ένα πολυώνυμο
⎛π⎞
πρώτου βαθμού δίνει τιμή (0.52) περίπου 5% sin ⎜⎝ ⎟⎠ = 0.5
6
μεγαλύτερη από την ακριβή (0.50), ενώ η επόμενη
προσέγγιση με πολυώνυμο 3ου βαθμού δίνει τιμή sin ⎛ π ⎞ ≈ π − π = 0.499674...
3

⎜⎝ ⎟⎠
που διαφέρει κατά 3/5000. 6 6 64

Κωνσταντίνος Κουσουρής 20
Ανάπτυγμα Taylor γύρω από το x0=0

Οταν x0=0, τότε έχουμε το ανάπτυγμα Maclaurin. Πρακτικά πρόκειται για

προσεγγίσεις συναρτήσεων όταν το όρισμά τους είναι πολύ μικρό (τείνει στο μηδέν).

2 ∞ n ⎫
x x ⎪
e = 1+ x + +! = ∑
x

2 n=0 n!
⎪
⎪
( a − 1) a 2 ⎪
(1+ x ) = 1+ ax +
a
x +!
⎪
2
∞ n+1 ⎪ Κοινές συναρτήσεις που εμφανίζονται στην
x 2
x 3
n x ⎪
ln (1+ x ) = x − + +! = ∑ ( −1) ⎬ Φυσική. Σε πρακτικές εφαρμογές κρατάμε
2 3 n=0 n + 1 ⎪ συνήθως πολυώνυμα βαθμού 1 ή 2.
x 3
x 5 ∞
( −1) x
n 2n+1 ⎪
sin x = x − + +! = ∑ ⎪
3! 5! n=0 ( 2n + 1)! ⎪
⎪
x2 x4
cos x = 1− + +! = ∑
∞
( )
−1
n 2n
x ⎪
2! 4! n=0 ( 2n )! ⎪⎭

Κωνσταντίνος Κουσουρής 21
 Παράγωγος διανυσματικής συνάρτησης μίας μεταβλητής
! ✦ Διανυσματική συνάρτηση Α: απεικόνιση του
A :ℜ → ℜ 3
συνόλου R στο R3 (δηλαδή μία εξαρτημένη
μεταβλητή απεικονίζεται σε ένα διάνυσμα του
z 3-διάστατου χώρου).
! ✦ Εφαρμογή στη φυσική: θέση r(t)=(x(t),y(t),z(t))
A (t ) ενός σωματιδίου συναρτήσει του χρόνου.
! ! !
dA = A ( t + dt ) − A ( t )
!
A ( t + dt ) !
A( t ) = Ax( t ) x̂ + Ay( t ) ŷ + Az( t ) ẑ
!
dA( t ) dAx( t ) dAy( t ) dAz( t )
= x̂ + ŷ + ẑ
y dt dt dt dt

παραγωγίζουμε κάθε
συνιστώσα ξεχωριστά
x

Κωνσταντίνος Κουσουρής 22
 Μερική παράγωγος βαθμωτής συνάρτησης πολλών μεταβλητών

Η εξίσωση z=f(x,y)
περιγράφει μία επιφάνεια.

f :ℜ → ℜ3

∂f f ( x0 + h, y0 , z0 ) − f ( x0 , y0 , z0 ) ✦ Βαθμωτή συνάρτηση f πολλών μεταβλητών (π.χ.

= lim
∂x ( x0 ,y0 ,z0 ) h→0 h θερμοκρασία συναρτήσει της θέσης).
∂f f ( x0 , y0 + h, z0 ) − f ( x0 , y0 , z0 ) ✦ Η μερική παράγωγος εκφράζει τον ρυθμό
= lim
∂y ( x0 ,y0 ,z0 ) h→0 h μεταβολής της συνάρτησης όταν αλλάζει μία
∂f f ( x0 , y0 , z0 + h ) − f ( x0 , y0 , z0 ) μεταβλητή ενώ οι άλλες είναι σταθερές.
= lim
∂z ( x0 ,y0 ,z0 ) h→0 h ✦ Ισχύουν οι κανόνες παραγώγισης θεωρώντας
όλες τις άλλες μεταβλητές ως σταθερές.
Κωνσταντίνος Κουσουρής 23
 Μερική παράγωγος: παραδείγματα

⎧ ∂ 2
f
⎪ = 2 cos y
⎧ ∂f ⎫ ⎪ ∂x 2 ∂2 f ∂ ⎛∂f ⎞
⎪ = 2x cos y ⎪ ⎪ 2 ≡ ⎜ ⎟
⎪ ∂x ⎪ ⎪ ∂ f ∂2 f ∂x 2 ∂x ⎝ ∂x ⎠
f ( x, y ) = x cos y ⇒ ⎨
2
⎬⇒ ⎨ = = −2x sin y
∂f ∂x ∂y ∂y ∂x ∂2 f ∂ ⎛∂f ⎞
⎪ = −x 2 sin y ⎪ ⎪ ≡
⎪⎩ ∂y ⎪⎭ ⎪ ∂2 f ∂y 2 ∂y ⎜⎝ ∂y ⎟⎠
⎪ = −x 2 cos y
⎪⎩ ∂y 2
∂2 f ∂ ⎛ ∂ f ⎞ ∂ ⎛ ∂ f ⎞ ∂2 f
≡ = ⎜ ⎟≡
∂x ∂y ∂x ⎜⎝ ∂y ⎟⎠ ∂y ⎝ ∂x ⎠ ∂y ∂x

⎧ ∂2 f ∂2 f ∂2 f
⎪ = 2 = 0, = xyez
⎧ ∂f ⎫ ⎪ ∂x 2 ∂y ∂z 2

⎪ = yez ⎪ ⎪ Δεύτερες μερικές

⎪ ∂x ⎪ ⎪ ∂2 f ∂2 f
= = ez παράγωγοι
⎪ ∂f ⎪ ⎪ ∂x ∂y ∂y ∂x
f ( x, y, z ) = z + xyez ⇒ ⎨ = xez ⎬⇒ ⎨
⎪ ∂y ⎪ ⎪ ∂2 f ∂2 f
= = yez
⎪ ∂f ⎪ ⎪ ∂x ∂z ∂z ∂x
⎪ = 1+ xyez ⎪ ⎪
⎩ ∂z ⎭ ⎪ ∂2 f ∂2 f
= = xez
⎪ ∂y ∂z ∂z ∂y
⎩

Κωνσταντίνος Κουσουρής 24
Κλίση βαθμωτής συνάρτησης πολλών μεταβλητών

! ⎛ ∂ ∂ ∂⎞ ∂ ∂ ∂
∇ ≡ ⎜ , , ⎟ = x̂ + ŷ + ẑ
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠ ∂x ∂y ∂z
Τελεστής
μαθηματικό σύμβολο που υποδηλώνει
Διαφορικός τελεστής δράση σε ένα αντικείμενο
“ανάδελτα” (γενίκευση του τελεστή d/dx).

! ∂f ∂f ∂f
Παράδειγμα

∇f ( x, y, z ) = x̂ + ŷ + ẑ f ( x, y, z ) = xy + z 2 , P ( x0 , y0 , z0 ) = (1,1,1)

∂x ∂y ∂z ∂f
= y⇒
∂f
=1 ⎪
⎫
∂x ∂x P
⎪
∂f ∂f ⎪ !
Κλίση ή βαθμίδα μίας συνάρτησης f =x⇒ = 1 ⎬ ⇒ ∇fP = (1,1,2 )
∂y ∂y P ⎪
(είναι ένα διάνυσμα αποτελούμενο από τις ⎪
∂f ∂f
μερικές παραγώγους της συνάρτησης f). = 2z ⇒ = 2⎪
∂z ∂z P ⎭

Κωνσταντίνος Κουσουρής 25
Διανυσματική συνάρτηση πολλών μεταβλητών

✦ Διανυσματική συνάρτηση F πολλών

μεταβλητών (π.χ. πεδίο δύναμης).
✦ Απεικόνιση του R3 στο R3 (δηλαδή σε
κάθε σημείο του πεδίου ορισμού
αντιστοιχεί ένα διάνυσμα).

! 3
F :ℜ → ℜ 3

!
F ( x, y, z ) = Fx ( x, y, z ) x̂ + Fy ( x, y, z ) ŷ + Fz ( x, y, z ) ẑ

Κωνσταντίνος Κουσουρής 26
Απόκλιση διανυσματικής συνάρτησης πολλών μεταβλητών

✦ Απόκλιση (divergence) ή div.

! ! ! ∂Fx ∂Fy ∂Fz ✦ Εκφράζει την πυκνότητα εξερχόμενης ροής
divF ≡ ∇ ⋅ F = + +
∂x ∂y ∂z του πεδίου από έναν απειροστό όγκο γύρω
από ένα σημείο του πεδίου.

Κωνσταντίνος Κουσουρής 27
Στροβιλισμός διανυσματικής συνάρτησης πολλών μεταβλητών

x̂ ŷ ẑ
! ! ∂ ∂ ∂ ⎛ ∂F ∂F ⎞ ⎛ ∂F ∂F ⎞ ⎛ ∂F ∂F ⎞
∇×F = = ⎜ z − y ⎟ x̂ + ⎜ x − z ⎟ ŷ + ⎜ y − x ⎟ ẑ
∂x ∂y ∂z ⎝ ∂y ∂z ⎠ ⎝ ∂z ∂x ⎠ ⎝ ∂x ∂y ⎠
Fx Fy Fz

✦ Στροβιλισμός ή curl ή rot.

✦ Εκφράζει την διαφορική περιστροφή του
πεδίου γύρω από ένα σημείο αυτού.

Κωνσταντίνος Κουσουρής 28
ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ
Εννοια του ολοκληρώματος
ορισμένο αόριστο

∫ f ( x ) dx
b

a ∫ f ( x ) dx

✦ Το ολοκλήρωμα μίας συνάρτησης ώς έννοια προέκυψε από την ανάγκη υπολογισμού

εμβαδών.
✦ Ορισμένο ολοκλήρωμα: εκφράζει το προσημασμένο εμβαδόν της περιοχής μεταξύ της
συνάρτησης και του οριζόντιου άξονα.
✦ Αόριστο ολοκλήρωμα (αντιπαράγωγος): είναι η αντίστροφη πράξη της παραγώγισης.

Κωνσταντίνος Κουσουρής 30
Ορισμένο ολοκλήρωμα

f(x)

N
I ≡ ∫ f ( x ) dx = lim ∑ f (ξi ) Δx
b
f(ξi) a N→∞
i=1

b−a
Δx =
N
a Δx ξi b x

1. Διαμερίζουμε το πεδίο ορισμού [a,b] σε Ν διαστήματα εύρους Δx.

2. Αθροίζουμε το προσημασμένο εμβαδόν όλων των ορθογωνίων με βάση Δx και ύψος
f(ξi), όπου ξi είναι ένα σημείο του διαστήματος εύρους Δx.
3. Παίρνουμε το όριο Ν→∞.
4. Το αποτέλεσμα του ορίου είναι το ορισμένο ολοκλήρωμα της συνάρτησης.
Κωνσταντίνος Κουσουρής 31
Αρχική συνάρτηση - αόριστο ολοκλήρωμα
✦ Η αρχική συνάρτηση F(x) είναι αυτή που αν την παραγωγίσουμε θα πάρουμε την f(x).
๏ κάθε συνάρτηση f(x) έχει άπειρες αρχικές συναρτήσεις (γιατι;) !!
✦ Ενα ορισμένο ολοκλήρωμα υπολογίζεται με την βοήθεια της αρχικής συνάρτησης ως η
διαφορά αυτής στα άκρα του διαστήματος ολοκλήρωσης.
๏ το αποτέλεσμα δεν εξαρτάται από την επιλογή της αρχικής συνάρτησης (γιατι;) !!
✦ Το αόριστο ολοκλήρωμα εκφράζει το σύνολο όλων των αρχικών συναρτήσεων.

ανεξάρτητη βουβή μεταβλητή ολοκλήρωσης

μεταβλητή (μπορούμε να της δώσουμε ό,τι
αρχική
όνομα θέλουμε)
συνάρτηση
dF
f ( x) = F ( x ) = ∫ f ( t ) dt
x

dx x0

οποιοδήποτε
ολοκληρωτέα
σημείο του πεδίου
συνάρτηση Τύπος υπολογισμού ορισμένου ολοκληρώματος ορισμού

I ≡ ∫ f ( x ) dx = F ( b ) − F ( a )
b

Κωνσταντίνος Κουσουρής 32
Κανόνες ολοκλήρωσης & βασικά ολοκληρώματα
Αόριστα ολοκληρώματα /
Κανόνες ολοκλήρωσης
αρχικές συναρτήσεις

∫ f ( x ) dx = ∫ f ( y ) dy = ∫ f ( z ) dz = !
b b b

∫ = +c
x x
a a a e dx e
∫ f ( x ) dx = − ∫ f ( x ) dx
b a
a+1
x
∫ dx = a + 1 + c, a ≠ −1
a b a
x
∫ f ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx
b c b

a a c
1
⎡⎣ k f ( x ) + λ g ( x ) ⎤⎦ dx = k ∫ f ( x ) dx + λ ∫ g ( x ) dx ∫ x dx = ln x + c
b b b
∫a a a

f ′ ( x ) g ( x ) dx = ⎡⎣ f ( x ) g ( x ) ⎤⎦ a − ∫ f ( x ) g ′ ( x ) dx
b b
∫ ∫ sin x dx = − cos x + c
b

a a
g( b )
∫ f ( g ( x )) g′ ( x ) dx = ∫ ( ) f (u ) du, u = g( x)
b

a ga ∫ cos x dx = sin x + c
ONLINE υπολογισμός ολοκληρωμάτων
∫ ln x dx = x ln x − x + c
https://www.integral-calculator.com/

Κωνσταντίνος Κουσουρής 33
 Εφαρμογές

1. Να υπολογίσετε τα παρακάτω ορισμένα ολοκληρώματα

3
3 ⎡ x3 ⎤ 33 13 26
I1 = ∫ x dx = ⎢ ⎥ = − =
2
1
⎣ 3 ⎦1 3 3 3
π
π 1− cos 2x
π 1⎡ sin 2x ⎤ 1 ⎡⎛ sin 2π ⎞ ⎛ sin 0 ⎞ ⎤ π
I 2 = ∫ sin 2 x dx = ∫ dx = ⎢ x − ⎥ = ⎢ ⎜⎝ π − −
⎟⎠ ⎜⎝ 0 − ⎟⎠ ⎥ =
0 0 2 2⎣ 2 ⎦0 2 ⎣ 2 2 ⎦ 2
e 1
e e
′ e e
′
I 3 = ∫ ln x dx = ∫ 1⋅ ln x dx = ∫ ( x ) ln x dx = [ x ln x ]1 − ∫ x ( ln x ) dx = [ x ln x ]1 − ∫ x dx
e e
1 1 1 1 1 x
= [ x ln x ]1 − ∫ 1dx = [ x ln x ]1 − [ x ]1 = ( eln e − 1ln1) − ( e − 1) = 1
e e e e
1
π /4 sin x
π /3 π 1
I4 = ∫ tan x dx = ∫ dx, u = cos x ⇒ du = − sin x dx, u1 = cos 0 = 1, u2 = cos =
0 0 cos x 3 2
u2 −1 1/2 1 1 1 1
I4 = ∫ du = − ∫ du = ∫ du = ⎡⎣ ln u ⎤⎦1/2 = ln1− ln = − ( − ln 2 ) = ln 2
1

u1 u 1 u 1/2 u 2

Κωνσταντίνος Κουσουρής 34
Εφαρμογές (συνέχεια)

2. Να υπολογίσετε τα παρακάτω αόριστα ολοκληρώματα

1 3
1 +1
x 2
x 2 3
2
I1 = ∫ x dx = ∫ x dx =
2
+c= +c= x +c
1 3 3
+1
2 2

( )
I 2 = ∫ xe x dx = ∫ x e x ′ dx = xe x − ∫ ( x )′ e x dx = xe x − ∫ e x dx = xe x − e x + c
1 1
I3 = ∫ dx , x = tanu ⇒ dx = du, u = arctan x
x +1
2 2
cos u
1 1 1 1 cos 2 u 1
I3 = ∫ du = ∫ du = ∫ du = ∫ 1du =
tan u + 1 cos u
2 2 2
sin u 2
cos u sin u + cos u cos u
2 2 2
+ 1
cos 2 u
= u + c = arctan x + c

Κωνσταντίνος Κουσουρής 35
Ολοκληρώματα στο άπειρο

∞
∫ f ( x ) dx = lim ∫ f ( x ) dx = lim F (b ) − F ( a )
b

a b→∞ a b→∞

f ( x ) = xe − x2

∫
0
∞ b
( ) ( )
e dx = lim ∫ e− x dx = lim ⎡⎣ −e− x ⎤⎦ 0 = − lim e−b − −e0 = 0 + 1 = 1
−x
b→∞ 0 b→∞
b

b→∞
b
∞ 1 b 1 ⎡ 1⎤ ⎛ 1 ⎞ ⎛ 1⎞
∫
1 x2
dx =
b→∞ ∫1 x 2
lim dx = lim
b→∞ ⎢
−
⎣ ⎦1x ⎥ = ⎜⎝ b→∞ ⎟⎠ − ⎜⎝ − ⎟⎠ = 0 + 1 = 1
− lim
b 1
⎛ e−b − e− a ⎞ 0 − 0
b 2 2
+∞ b ⎡ 1 − x2 ⎤
∫ xe− x dx = lim ∫ xe− x
2 2
dx = lim ⎢ − e ⎥ = lim ⎜ − ⎟ = =0
b→∞ ⎣ 2 ⎦ a a→−∞ ⎝
−∞ b→∞ a
a→−∞ a→−∞
b→∞ 2 ⎠ 2

Κωνσταντίνος Κουσουρής 36
ΜΙΓΑΔΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ
 Μιγαδικοί αριθμοί
μιγαδικός Με την εισαγωγή της φανταστικής μονάδας
αριθμός φανταστικό επιτυγχάνουμε την επέκταση του συνόλου των
Im μέρος πραγματικών αριθμών. Οι μιγαδικοί αριθμοί
έχουν πληθώρα εφαρμογών στην Φυσική !!
z=a+bi
b φανταστική μονάδα
πραγματικό
|z|
μέρος a = Re ( z ) =
1
( z + z *) ⎫
⎪
i =−1
2
2
⎪
θ=arg(z) 1
b = Im ( z ) = ( z − z *) ⎪ ⎧ z = a + bi ⇔ z = z eiθ
⎪ ⎪
2 ⎬⇒ ⎨
a Re = − ⇔ = −iθ
z = a +b2 2 ⎪ ⎪⎩ z* a bi z* z e
⎪
⎛ b⎞
θ = arg ( z ) = arctan ⎜ ⎟ ⎪⎪
⎝ a⎠ ⎭
-b z = z⋅z*
2

z*=a−bi Τύπος των Euler - de Moivre

συζυγής
iθ
αριθμός e = cosθ + i sin θ
Κωνσταντίνος Κουσουρής 38