Fatos DIBRA

Mbi burimin e Fjalorit të Frang Bardhit:

Një qasje turkologjike

1. Hyrje
Në analizën që Mario Roques i bën Fjalorit të Frang Bardhit:
“Dictionarium latino-Epiroticum” (Romae 1635 – DLE), mes tjerash
diskuton edhe çështjen e burimit të kësaj vepre të parë në llojin e vet
në letërsinë shqipe. Sipas tij “Âsht mjaft e vështirë me e dijtë mënyrën se si
Bardhi i ka zgjedhë fjalët latine që donte me përkthye” (Roques 20082:37). Prej
kësaj kohe ky diskutim nuk është vijuar më tej nga studiuesit e kësaj
vepre dhe përgjithësisht duke marrë si pikë referimi shqetësimin në
lidhje me gjuhën shqipe që “bdaretë e bastardhohetë” (DLE, IIIr) që Bardhi
përmend mes problemesh të tjera, – si p.sh., mosnjohja e latinishtes
prej klerikëve që ushtronin aktivitetin e tyre në trojet shqiptare në
kohën e tij – është marrë si e mirëqenë që fjalori është vepër origjinale
e këtij autori. Vetë Bardhi, teksa rrëfen procesin e punës për hartimin e
fjalorit, më se një herë bën me dije se puna e tij konsiston në përkthimin
e një burimi në gjuhë të huaj dhe një herë sqaron se përkthimi është
nga gjuha latine: “Më ndy jo pak mirë me marrë e me nkëthyem n giuhet cë
lëtine mbi giuhët t arbëneshe nja dictionār, gji tietrë s ashtë veçëse nja librë,
gji ka ndë vetëhe sā fialë e sā emëna [...]” (DLE, IIIr); e më tej “zuna fīll me
këthyem këtë dictionār mbi giuhët tanë.” (DLE, IIIv).
Në krahasim me veprat e tjera të autorëve katolikë të Veriut, që për
shkak të strukturës dhe përmbajtjes fetare nuk është shumë e vështirë
të përcaktohet burimi prej nga janë përkthyer ose ku autorët janë
mbështetur për përgatitjen e veprës përkatëse, Fjalori i Bardhit nuk
është një vepër me karakter të spikatur fetar dhe ka përmbajtje shumë
të përgjithshme. Për këtë arsye evidentimi i një burimi që mund t’i jetë
referuar autori paraqet mjaft vështirësi.
Duke u nisur nga të dhënat që jep Bardhi, nga prezenca e disa
pjesëve në gjuhën turke në fjalorin e tij, nga kushtet kulturore e politike
dhe vendi ku u përgatit kjo vepër, duket me vend që dictionarium-it
t’i qasemi duke marrë parasysh zhvillimin e interesit dhe disiplinës
së mësimit të gjuhëve orientale në disa qendra të Europës. Në këtë
kuadër, në këtë shqyrtim do të bëjmë: (1) një pasqyrë të traditës së
shkrimit të veprave të ndryshme mbi gjuhën e kulturën turke, në
71
qendrat e kulturës evropiane; (2) një paraqitje të jetës (dhe veprës) së
Bardhit dhe së fundmi (3) një qasje krahasuese mes veprës së tij dhe
veprave të traditës së lartpërmendur.

2. Tradita e shkrimit të turqishtes dhe e botimit të veprave mbi

gjuhën e kulturën turke në Europë
Kur flasim për gjuhën turke të përdorur në Perandorinë Osmane
– e quajtur turqishte, osmanishte apo turqishte osmane – duhet të kemi
parasysh pozicionin e saj si pjesë e grupit të gjuhëve turkike, shembujt
e parë të shkruar të të cilave, të ashtuquajturat mbishkrimet Göktürk-e
apo “runeiforme/runike”, i përkasin shek. VIII. Qysh prej asaj kohe,
nën ndikimin e kontakteve kulturore të përdoruesve të tyre, gjuhët e
këtij grupi janë shkruar me një numër të konsiderueshëm alfabetesh,
prej të cilëve më prodhimtari ka qenë ai arab. Në shkrimin e turqishtes
alfabeti arab filloi të përdorej me pranimin e Islamit prej popujve që e
përdorën turqishten si gjuhë të shkruar dhe lidhet me një traditë shumë
të gjerë shkrimore, që u përfaqësua në lindje nga turqishtja e Harezmit
dhe Çagatajishtja, kurse në perëndim nga turqishtja e principatave
passelxhuke të Anadollit e më vonë e shtetit osman1. Pa dyshim që
prodhimtaria më e begatë në të gjitha aspektet i përket traditës letrare
të zhvilluar në Perandorinë Osmane.
Për shkak të rëndësisë që Perandoria Osmane fitoi në sytë e shteteve
europiane, edhe në këto shtete pati një prodhimtari letrare që lidhej
me gjuhën dhe kulturën turke2, po këtë herë alfabeti i përdorur ishte
kryesisht ai latin. Veprat e shkruara me këtë alfabet përbëjnë një korpus
mjaft të rëndësishëm, i cili mundëson zbardhjen e shumë aspekteve të
kulturës turke në përgjithësi dhe në mënyrë të veçantë atyre që lidhen
me gjuhën turke. Kundrejt teskteve me alfabet arab, tekstet me alfabet
latin parimisht janë më të përshtatshme në paraqitjen më saktë të disa
veçorive fonetike në gjuhën e kësaj kohe, për këtë konvencionalisht
emërtohen edhe tekste transkripsioni / tekste të transkriptuara (transcription
texts/transkriptiontexten).
Autorët e këtyre veprave ishin njerëz që ishin ndodhur në territoret e
Perandorisë Osmane si udhëtarë/vizitorë, të ngarkuar me punë/detyra
të ndryshme zyrtare-shtetërore, tregtarë apo robër lufte, dhe i përkisnin
1
Për më shumë të dhëna mbi çështjen e historisë së sistemeve të shktimit të turqishtes mund
të konsultohet Róna-Tas (1998).
2
Termi turk duhet konsoderuar më i saktë se termi osman, sidomos kur flitet për emërtimin
e gjuhës turke në atë kohë, pasi ky term përdorej si në gjuhët evropiane (turc, turkish,
turcicae), edhe në gjuhën turke (lisan-i türki). Megjithëse sundimtare e shtetit ishte Āl-i
Osmān (Familja e Osmanit – Dinastia osmane), termi osman si shenjues i shtetësisë, kombit
(në aspektin joetnik), i përket periudhës së fundit të Perandorisë Osmane, përkatësisht kohës
kur në emër të reformave u frymëzua (edhe) ideja e osmanizmit.
72
etnive të ndryshme (ishin italianë, gjermanë, francezë, hungarezë etj.).
Veprat e tyre ishin fjalorë e gramatika të gjuhës turke dhe vepra të tjera
informuese, të shkruara në gjuhë latine, italiane, gjermane, franceze
etj. (shih p.sh. Majda 1976, Stein 2001, Rocchi 2011). Ndër këto kishte
edhe syresh që ishin ribotuar disa herë, si p.sh. veprat e B. Giorgievits-
it, apo edhe ishin bërë burim i njëra-tjetrës duke mundësuar kështu
daljen e përkthimeve të një libri në gjuhë të tjera të Europës (shih p.sh.
Stein 1994, Aksulu 1998, Kappler 2001, 2014; Rochi 2014: 10-11).
Prodhimi i këtyre teksteve, shumica e të cilëve na ka ardhur në formë
të shtypshkruar, por që ka edhe syresh që kanë mbetur në dorëshkrim
e rreth të cilëve jo gjithnjë kanë mbërritur të dhëna të mjaftueshme
prej shkruesve a pasardhësve të tyre, shtrihet në një kohë e hapësirë të
gjerë që përfshin thuajse pesë shekuj dhe një pjesë të madhe të qyteteve
kryesore europiane.
Në funksion të punimit tonë këto vepra mund t’i ndajmë në botime
të bëra para vitit 1635 dhe botime të bëra më pas. Në rend kronologjik
disa nga veprat që i përkasin grupit të parë po i paraqesim më poshtë3:
° Georgius de Hungaria: tractatus de moribus, condicionibus et
nequicia turcorum, Romë 1481
° Pietro Lupis Valenziano: Opera [a] chi se delettasse de saper domandar
ciascheduna cosa in turchesco Venedig (?), 1525, 1530.
° Filippo Argenti: regola del parlare turcho. 1533
° Bartholomaeus Georgievits: de turcorum ritu et moribus Antwerp
1544
° Bartholomaeus Georgievits: De afflictione captivorum quam etiam
sub Turcæ tributo viventium christianorum, cum figuris res clare ex
perimentibus. [...]. additis nonullis lectu dignis, linguarum sclavonicæ
& turcicæ, cum interpretatione latina, libellus, Antwerp 1545.
° Bartholomaeus Georgievits: de turcarum moribus epitome
Lungdunum 1555
° Vocabulario Nuovo, Venedik 1574.
° Martin Crusius: turcograeciae libri octo Basel 1584.
° Pietro Ferraguto: Grammatica turca 1611
° Hieronimus Megiser institutionum linguae turcicae, libri quatuor,
Leizig 1612
° André De Ryer: rudimenta grammatica linguae turcicae Paris 1630;
° Giovan Battista Montalbano De moribus turcarum commentarius,
Roma 1625, 16362; e perfshirë më titullin rerun turcicarum
commentarius, në përbledhjen turcici imperii status 1630, 16342,
3
Lista nuk është shteruese, për më shumë shih Bombaci 1949; Hazai 1960; Drimba 1967a-b;
Dilaçar 1971; Adamović 1975; Majda 1976; Tekin 1978; Pala 1996; Stein 2001; Csató et al.
2010; Rocchi 2011; Yağmur 2014.
73
 si dhe një gramatikë e gjuhës turke në dorëshkrim turcicae
linguae per terminos latinos educta syntaxis in usum qui in turciam
subeunt ad nutum sacrae congregationis de propaganda fide a Jo. Bap.
ta Montalbano (...) contexta (rreth vitit) 1630. (ca.)
Të gjitha këto vepra, një pjesë e rëndësishme e të cilave janë fjalorë
e metoda për mësimin e gjuhës turke, kishin një lidhje edhe me prirjen
dhe nevojën për të mësuar mbi gjuhën dhe kulturën e turqve dhe që
ushqehej nga botime të shumta. Në mënyrë të veçantë në Italinë e
fillimit të shek. XVI filluan të botohen libra e broshura gjuhësh për
gjithkënd (në mënyrë të veçantë udhëtarët dhe tregtarët) që kishte
dëshirë të mësontë fjalë e shprehjeve të gjuhëve ndryshme, ku jepet
materiali në italisht dhe gjegjësi në gjuhë të huaj; mes këtyre gjuhëve
ishte edhe turqishtja (Piemontese 1993, Rocchi 2011:208)4. Kishte
gjithashtu një numër të madh botimesh në gjuhët e tjera te Europës,
të cilat ishin si përkthime nga gjuhë të tjera ashtu edhe botime (apo
ribotime) origjinale (shih më sipër).
Një pjesë e teksteve të sipërpërmendura kishin pak a shumë të
njëjtën strukturë, prej tri pjesësh: pjesa e gramatikës, pjesa e fjalorit
dhe pjesa e shembujve të gjuhës së përdorur (Stein 2016: 1605)
Për ne paraqesin interes të veçantë veprat de turcarum ritu et
caeremoniis (1544), De afflictione captivorum (1544 [15452]) dhe de
turcarum moribus epitome (1555) të Giorgievits-it dhe institutionum
linguae turcicae libri quatuor (1612) e Megiser-it.

3. Shkruesit (Georgievits dhe Megiser) dhe veprat e tyre

3.1. Bartholomaeus Georgievits
Bartholomaeus Georgievits-i (1505- pas 1566-s), ishte bir i një
familjeje kroate të vendosur në Hungari. Në moshë të re bie rob i
turqve në betejën e Mohaçit (1526). Gjatë rreth dhjetë vjetëve që ishte
rob6, ai pati rastin të shihte mjaft pjesë të Perandorisë Osmane, pasi
u kishte shërbyer zotërinjve të ndryshëm. Ia del të arratisej pas disa
vitesh dhe, pas një udhëtimi disavjeçar në vende të ndryshme, kthehet

4
“Intanto, dorante la seconda metà de Cinquecento, Roma concentrava tante tipografie
orientali quante l’Europa intera ne sviloppò solo nella seconda meta del Seicento: Collegio
della Società di Gesù (1556), Domenico Basa (1571), Stamperia Orientale Medicea (1854),
Tipografia Poliglotta Vaticana (1587), Francesco Zanetti (1595). Nell’arco di tempo
anzidetto (ca. 1550-1650) Roma fu capitale europea dell’orientalismo, o almeno un centro
propulsore, rigognitivo e produttivo, degno dell’urbe cattolica in fotta di lettere orientali.”
Piemontese (1993: 433-434 me biliografi).
5
Shih edhe Stein (1994), ku autorja, në funksion të analizës krahasuese të teksteve të
transkriptuara bën një pasqyrë të përmbajtjes së disave syresh.
6
Sipas informacionit që jep vetë, Georgievits-i pretendon se kishte jetuar si rob për 13 vjet, e
dhënë që sipas Höfert-it (2015: 321) është e ekzagjeuar.
74
në Europë. Më vonë do të shkruante në disa libra kujtimet e kohës së
robërisë dhe peripeci të tjera që kishte kaluar, prej të cilave veprat e
mësipërme. Në veprat e tij, krahas të dhënave mbi zakonet e turqve,
janë përfshirë edhe një listë me fjalët bazë, një dialog mes një turku
e një të krishteri, një profeci (progomena) dhe versionet/përkthimet në
turqisht të Pater Noster, Ave Maria dhe Credo-s, gjithashtu edhe një
glosar me më shumë se 450 fjalë (Dilaçar 1971; Aksulu 1998: Rocchi
2011: 212 me bibliografi; Höfert 2015; për brendinë e veprave shih edhe
Giorgievits 1544, 1545II, 1555). Një pjesë e veprave janë përpiluar duke
u mbështetur në veprat e tij të mëparshme. Prej këtyre përpilimeve më
i njohuri është de turcarum moribus epitome (Bot. I Lyon 1553), vepër
që u ribotua në origjinalin latinisht shumë herë dhe u përkthye në
disa gjuhë evropiane. Duke qenë vepra jo shumë të vëllimshme dhe
ç’është më e rëndësishmja duke pasur mjaft të dhëna që ushqenin
kërshërinë e lexuesit europian të kohës, këto vepra ishin shndërruar
në një “bestseller” të asaj epoke. Është mjaft iteresant fakti që një pjesë
e botimeve dhe ribotimeve, përfshi këtu edhe përkthime të ndryshme,
janë porositur nga vetë autori, ndërsa pjesa më e madhe e botimeve
dhe përkthimeve janë porositur nga të tjerë. Nga 82 botime, 17 (ose
18) janë botime të porositura nga autori. Prej tyre 13 (ose 14) janë në
gjuhën latine dhe 4 në gjuhën italiane (Aksulu: 23-29).
Në veprën e parë de turcarum ritu et caeremoniis (1544) (dhe në veprat
e tjera)7 Georgievits-i, përveç disa fjalëve turqisht që jep në pjesë të
ndryshme të librit, në kapitullin IV (DE VOCABVLIS, SALVTA-tionibus
& Reſponſ.ac Numero eorum) jep edhe një fjalorth të ndarë në pjesët:
Primo NOMINA cælestia, NOMINA temporum, NOMINA terreſtria,
NOMINA hominum & ad homines pertinentia, NOMINA animalium
diuerſorum, NOMINA arborum & fructuū, NOMINA veſtimentorum,
NOMINA calciamentorum, NOMINA Instrumentorum ex ferro,
& ornamentorum equo#, NOMINA vtenſilium & pertinentia ad
vſum hominum, NOMINA ad locum pertinentia; SALVTATIO
TVRCARUM, PERSARVM, ET ARABVM; RESPONSIO EORUM;
DIALOGUS INTERROgationum, & Reſponſionum Turciæ cum
Chriſtiano; NVMERVS EORVM. Si dhe një bashkëbisedim SALVTATIO
TVRCARVM, PERSARVM, ET ARABUM.
Ky fjalorth është (thuajse)8 i njëjti në të gjitha veprat e Georgievits-t,
në të cilat është përfshirë.

7
Studimi i parë mbi tekstet në gjuhën turke të përfshira në veprat e Georgievits-it është bërë
nga Willi Heffeming, Die türkischen Transkriptiosntexte des Bartholomaeus Georgievits aus
den Jahren 1544-1548. Ein Beitrag zur Historischen Grammatik des Osmanisch-türkischen,
Leipzig 1942 (cituar nga Bombaci 1949).
8
Ka vetëm ndonjë ndryshim të vogël në ortografi dhe në stilin e faqosjes.
75
3.2. Hieronymus Megiser
Studiuesi gjerman Hieronymus Megiser, mund të konsiderohet
autori i gramatikës së parë të shtypshkruar të gjuhës turke (Dilaçar
1971; Majda 1976; Stein 1984, 2001)9. I pari që ka bërë një prezantim
të këtij libri është Dilaçar (1971). Megiser-i ishte një fisnik/dinjitar dhe
zgjedhës (elector) i Mbretërisë së Saksonisë. Ai ishte historian, njohës
i shumë gjuhëve dhe ka hartuar një numër të madh gramatikash të
gjuhëve të ndryshme e vepra të tjera. Gramatika e gjuhës turke është
gramatika e pestë e gjuhëve orientale të botuara në Europë. Katër të
parat janë gramatikat e arabishtes së Andaluzisë (1505), hebraishtes
(1506), gjuhës geˁez apo abisinishtes së vjetër (1548) dhe siriakishtes
(1554) (Dilaçar 1971: 199).
Gramatikën e gjuhës turke (1612) Megiser-i do t’ia paraqiste kaizerit
gjerman Matthias-it II (mbr. 1612-1619)10. Vepra përbëhet nga hyrja
dhe katër pjesë (ose libra) dhe ka gjithsej 328 faqe, fletët nuk janë të
numëruara.
Libri i parë “Hyrje në gramatikën turke” (isagoge grammaticæae
turcicæae) ndahet në gjashtë kapituj dhe ka 53 faqe. Në këtë pjesë bëhet
një përshkrim i turqishtes duke theksuar afrinë e saj me persishten e
tartarishten dhe dallimin e madh nga arabishtja, i alfabetit (arabo-
turk) të turqishtes dhe disa veçorive të tjera fonetike, morfologjike,
sintaksore etj.
Libri i dytë “Mbi etimologjinë” (de Etymologia) [d.m.th. gramatika e
mirëfilltë, sipas terminologjisë klasike] është vazhdim i pjesës së parë
të gramatikës dhe përbëhet nga 14 kapituj (shih më poshtë §6.3).
Libri i tretë përmban shembuj. Pjesa e parë përmban tekste të
krishtera, pjesa e dytë një listë prej më shumë se 220 fjalësh të urta
e shprehjesh turke. Tekstet e krishtera janë: 1. Oratio Dominica, 2.
Symbolum Apostolicum, 3. Decalogus, 4. Septem Opera Misericordiae
dhe Psalmi i pesëdhjetë e njëtë në latinisht dhe të përkthyera në gjuhën
turke. Pjesën e fjalëve të urta dhe shprehjeve do ta paraqesim më
poshtë, duke i krahasuar me fjalët e urta dhe shprehjet në Fjalorin e
Bardhit. Në këtë pjesë do të japim shembuj nga lista e Magiser-t dhe
ato gjegjëse te Bardhi.
Libri i katërt përbëhet nga një fjalor latinisht-turqisht dhe një tjetër
turqisht-latinisht me gjithsej 111 faqe. Fjalori është rreshtuar në dy
kolona dygjuhëshe për faqe dhe ka 2460 fjalë në pjesën e parë dhe 2440
në pjesën e dytë.
9
Studimi i parë i hollësishëm mbi gramatikën e Megiser-it është bërë nga Heidi Stein, Die
Türkische Transkriptionstext des Hieronymus Megiser. Ein Beitrag zur Sprachgeschichte
des Osmanisch-Türkischen. Phil. Diss. Leipzig 1975.
10
Për jetën dhe veprën e Megiser-it shih Dilaçar (1970: 199-200).
76
4. Frang Bardhi dhe fjalori i tij
Për jetën e Frang Bardhit (1606-1643) qysh prej Roques-ut e këndej
janë dhënë të dhëna të hollësishme të vjela nga një sërë burimesh të
dorës së parë. Këtu vetëm do të përsërisim edhe njëherë ato që janë
thënë, për t’i vënë në vijim në funksion të diskutimit mbi fjalorin e tij.
Frang Bardhi, i biri i Markut11, lindi në vitin 1606 në Zadrimë, në një
familje mjaft të spikatur prej ku kishin dalë disa klerikë të rëndësishëm
të kishës katolike. Edukimin e parë e mori nga të afërmit e vet dhe
më vonë dërgohet në kolegjin e Loretos, për të ndjekur studimet
e nevojshme që do t’i mundësonin të vinte në postin e ipeshkvit të
Zadrimës, siç ishte aspirata e familjes së vet. Në këtë fazë të parë të
edukimit duhet të ketë marrë mësime në punët e shërbimit kishtar, si
dhe në gjuhët e huaja, duke përvetësuar qysh në këtë kohë njohuri mbi
gjuhën sllave e atë turke. (Roques 2008, Ashta 1962: 35, Demiraj 2016).
Fazën e dytë të studimeve e nis më 1628, në Kolegjin Ilirik të Loretos,
mandej e vazhdon më 1633 në Kolegjin Urban të Propaganda Fide-s,
ku kreu studime më të thelluara, në sajë të të cilave patjetër që do të
përsoste edhe njohuritë mbi latinishten e italishten (Ashta 1962: 35).
Një e dhënë tjetër e sjellë nga Demiraj, na njeh me prezencën e Bardhit
si i pari student shqiptar i Kolegjit Urban, – qysh më 22 qershor 1633 –
ku do të studionte teologji skolastike (2016: 10 e vazhdim)12.
Në vitin 1635 botohet në Romë me lejen e Kongregacionit të
Propagandës së Fesë fjalori i tij dictionarium latino-Epiroticum, që është
njëkohësisht edhe fjalori i parë i gjuhës shqipe. Ndërsa një vit më vonë,
më 1636, botohet në Venedik vepra e tij latinisht për Skënderbeun e
titulluar Georgius Castriottus Epirensis vulgo Scanderbegh, Epirotarum
Princeps Fortissimus ac invicturs suis et Patriae restitutus (Gjergj Kastrioti
i Epirit, i quajtur përgjithësisht Skënderbe, vetë Princi i fuqishëm e i

11
E dhëna e atësisë bashkë me disa të dhëna të tjera biografike rreth F. Bardhit janë paraqitur
tash së voni nga Demiraj (2016).
12
Këto të dhëna, që plotësojnë njohuritë e derisotshme, mundësojnë krijimin e një kuadri më të
qartë të zhvillimeve intelektuale e kulturore në arealin kulturor shqiptar të Veriut gjatë shek.
XVII-XVIII deri në gjysmën e parë të shek. XIX (shih Demiraj 2016: 9).
Një të dhënë të përciptë sjell edhe Pizzorusso, ku vetëm përmend se i pari student shqiptar
i Kolegjit Urban kishte mbërritur në vitin 1633 (2004: 276). Ai jep edhe disa të dhëna të
përgjithshme mbi studentët shqiptarë në Kolegj, duke paraqitur gjendjen në vitin 1656,
ku, ashtu si për studentët e tjerë, përmend vetëm numrin dhe profilin e studimit (2004:
475-6): “Nel 1656 il billancio è largamente favorevole all’Europa. Su 35 allievi abbiamo
otto studenti di teologia: due boemi, due alsaziani, un polacco, un retico ei Grigioni, un
valtellinese, un olanese; quindici di folosofia: due valacchi, un moldavo, due alsaziani,
un indiano, un bulgaro, un armeno, un polacco, un valtellinese, un ruteno, un albanese,
un tecesce di Pomerania, un ungherese, un dalmatino; quatro di retorica: un tedesco, un
dalmatino, un olandese, un bulgaro; sei gi grammatica: un maltese, un greco, un serbo, un
armeno, un albanese, uno svizzero e due “scolari dell’alfabeto”, un albanese, un indiano.”.
77
pathyeshëm i Epirit, i kthehet popullit dhe vendit të tij), të cilën Bardhi
e kishte përgatitur për të hedhur poshtë mëtimin e ipeshkvit boshnjak
Johannes Tomcus Marnavitius se heroi kombëtar shqiptar ishte me
origjinë boshnjake13.
Më pas do të ushtrojë veprimtarinë e tij si prift katolik në Shqipëri.
Vdes në vitin 164314.

5. Dictionarium-i dhe veprat paraardhëse

Si i pari fjalor i gjuhës shqipe, dictionarium-i i Bardhit ka qenë objekt
i shumë studimeve mbi gjuhën dhe kulturën shqiptare. Përgjithësisht
- dhe deri diku me të drejtë - është trajtuar e parë vetëm në prizmin e
qasjeve albanologjike, të cilat kanë mundësuar ndriçimin e aspekteve të
ndryshme, që për vetë rëndësinë e veprës mund të shihen si momente
kyçe të historisë së kulturës shqiptare15. Në gjithë këto vështrime ka
një vijim të qasjes së bërë që në krye të herës nga Roques. Janë trajtuar
më së shumti pjesët në gjuhën shqipe, duke u bërë heraherë krahasime
më pjesët në gjuhën latine (apo edhe italiane), por janë lënë thuajse
krejt jashtë vëmendjes ato pak shembuj në gjuhën turke të fjalorit, të
cilat për mendimin që do të shprehet këtu, kanë një rëndësi shumë të
madhe.
Duke qenë material i kohës së Perandorisë Osmane – kohë kur
alfabeti arab përdorej jo vetëm për shkrimin e gjuhës turke, por, kur
shkruesi ishte mysliman, edhe të gjuhëve të tjera lokale të perandorisë,
si shqipja, greqishtja apo serbishtja – i shkruar me alfabet latin, teksti
turqisht i fjalorit ngërthen edhe cilësinë e lartpërmendur të tekstit të
transkriptuar.
Prej këtu mund të shtrohen disa pyetje, përgjigjja e të cilave mund
të çelë rrugë të reja në qasjen ndaj fjalorit të Bardhit, si p.sh.: (1) pse
Bardhi është mjaftuar me një material kaq të kufizuar në gjuhën turke,
ndërkohë që rëndësia e kësaj gjuhe ishte jo e vogël në ambientin
shqiptar të kohës së tij; (2) si shtetas i Perandorisë Osmane pse zgjedh të
përdorë alfabetin latin për shkrimin e turqishtes duke pasur parasysh
që në disa vepra të kohës, si në një pjesë e atyre të lartpërmendura,
teksti në gjuhën turke jepet me alfabetin arab (d.m.th. a kemi të bëjmë
më nje zgjedhje për arsye praktike apo ideologjike); sidomos se duke
qenë shtetas osman, në një vështrim duhet të ishte më e natyrshme të
përdorte alfabetin arab për turqishten; (3) nëse supozojmë që gjuhën

13
Roques (2008: 25 me fusnota), Elsie (2001: 51).
14
Për të dhënat biografike mbi Bardhin shih Roques (2008: 12-32), Ashta (1962: 34-35), Elsie
(2001: 48-51), Çobani (2006: 21-42), Demiraj (2016).
15
Për një bibliografi të studimeve mbi Bardhin shih Demiraj (2008; 2016), Kamsi (tek Demiraj
2008: 49, fusnota 135), Elsie (2001: 48-49, fusnota 25, 26), Paci (2011; 2016).
78
turke e ka mësuar në vendlindje, para se të shkonte për studime në
Loreto e Romë, a mund të ketë pasur një material mësimor a metodë
të përgatitur apo thjesht përdorur nga mësuesi i tij në këtë gjuhë, ose a
mund të flitet për një traditë të mësimit të turqishtes midis dinjitarëve
e klerikëve të krishterë, veçanërisht katolikë shqiptarë16, të cilës Bardhi
mund t’i jetë referuar në një farë mënyre, apo që e ka pasur parasysh,
kur ka menduar të fusë në fjalorin e tij pjesët në gjuhën turke? Përgjigjen
duhet ta japim duke iu qasur materialit të fjalorit.
Sipas Roques-ut “...prania e ekuivalenteve turqisht spjegohet mjaft mirë,
po të mendohet se priftnit e mjerë shqiptarë nën zgjedhën turke kanë mujtë
me qenë pjessisht dygjuhësh dhe se përdorimi i skajeve shqipe ka mujtë mos
me qenë i sigurtë.” (2008: 39). Kjo mund të jetë pjesërisht e vërtetë. Po
Roques nuk shkon më tej në vlerësimin e tij ndaj kësaj pjese të fjalorit.
Interesi për gjuhën turke ka ekzistuar edhe mes të krishterëve të
Ballkanit, përkatësisht katolikëve klerikë dhe shekullarë boshnjakë dhe
kroatë. Nga mesi i shekullit XVII kemi një vjershë të shkurtër (1 strofë)
turqisht me alfabet latin së bashku me përkthimin latinisht nga dora
e J. Križanić-it, klerik misionar katolik dhe një figurë e rëndësishme
e letrave kroate (Hazai 1962). Ndërsa françeskanët e Bosnjës kanë
lënë një pasuri të vërtetë me dorëshkrime dygjuhëshe gramatikash
e fjalorësh të gjuhës turke, të shkruara me alfabet latin, të cilat janë
mbledhur nga Vančo Boškov-i17. Megjithëse fretërit françeskanë të
Bosnjës e Hercegovinës kanë studiuar gjuhën turke që para shekullit të
XIX këto dorëshkrime i përkasin shek. XIX. Gramatika më e hershme
e gjetur deri tani i përket vitit 1815 dhe ruhet në Manastirin e Shpirtit
të Shenjtë në Kraljeva Sutjeska. Autori nuk dihet (Čaušević 2014a: 61-
62). Shumë pak dorëshkrime janë vepra origjinale, pasi shumica e tyre
janë përkthime, transkriptime, konspekte e përmbledhje të fjalorëve e
gramatikave të turqishtes të botuara ne Europë. Një pjesë e shkruesve
kanë dhënë edhe burimin ku janë mbështetur. Nga gramatikat
europiane përmendet vetëm gramatika e Meninski-t. Ndërsa
shpeshherë si burim citohet emri i mësuesit të turqishtes leksionet e të
16
Duhet pasur parasysh që gjuha turke si gjuhë de facto zyrtare e shtetit osman duhet të jetë
njohur nga mjaft të krishterë shqiptarë, të cilët kryenin detyrën e përkthyesit (dragomanit),
të shkruesit etj., në përfaqësitë konsullore të shteteve të ndryshme evropiane të vendosura
në Shqipërinë osmane (Shkodra 1977: 5, Demiryürek 2013), ose edhe funksione të tjera si
përfaqësues lokalë të komunitetit të vet. Përveç këtyre, njohës të turqishtes duhet të kenë
qenë edhe tregtarët e krishterë. Nuk kemi të dhëna për shkallën përhapjes dhe të njohjes së
(kompetencës gjuhësore të) turqishtes prej këtyre grupeve, por mund të themi që, sidomos
në rastin e përkthyesve, më së shumti duhet të kenë qenë të krishterë ortodoksë (shih p.sh.
Strauss 2011)
17
Vančo Boškov, Katalog turskih rakopisa franjevačkih samostana u Bosni i Hercegovini
[Catalogue of Turkish manuscripts in Franciscan monasteries in Bosnia and Herzegovina],
Sarajevo: Orijentalni Institiut, 1988, 155 ff. (sipas Čaušević 2014).
79
cilit kopjoheshin. Përveç Meninski-t, duket se burimet me të përdorura
për studimin/mësimin e turqishtes janë një dorëshkrim i gjysmës së
shek. XVII (1668) prej librarisë së kontit hungarez Nicolai Illésházy dhe
gramatika e fratit françeskan Andrija Glavadanović (Čaušević 2014a:
45-47 me bibliografi).
Përveç metodave mësimore, françeskanët e Bosnjës kishin në
përdorim edhe materiale me karakter fetar të shkruara në gjuhën
turke me alfabet latin. Nuk është shumë e qartë arsyeja dhe mënyra
e prodhimit të këtyre teksteve; një mendim është se duhet të kenë
shërbyer edhe si material ilustrues për metodat e mësimit të gjuhës
turke të përmendura më sipër. Mes materialeve, te një pjesë e të cilëve
mësimi mbi parimet e fesë katolike jepet në formë dialogjesh, gjenden
edhe lutje drejtuar Shën Antonit të Padovës, për të cilin katolikët e
Bosnjës kanë një nderim të veçantë (Čaušević 2014b: 164-5, 169-187).
Mbi studimin/mësimin e turqishtes në mjediset e klerikëve katolikë
në Shqipëri nuk kemi ndonjë studim. Pohimet mbi njohjen e gjuhës
turke prej klerikëve katolikë, si psh në rastin e Bardhit, apo të ungjit të
tij Gjec/Gjergj Bardhit <Gecius/Gezzi Bianco – Giorgio Bianchi>, nuk
janë të mbështetura në ndonjë burim të shkruar që hedh dritë mbi një
traditë përkatëse18. As Fjalori i Bardhit nuk mjafton për të dhënë një
gjykim. Për më tepër nuk dihet me siguri nëse njohurinë që ka pasur
mbi gjuhën turke e ka fituar në vendlindje apo gjatë kohës kur ka qenë
me studime në Kolegjin e Loreto-s e të Propaganda Fide-s. Në këto raste
veç merret si i mirëqenë fakti që gjuha turke duhet të njihej për shkak
të presionit të shtetit. Kjo nuk duket shumë e qëndrueshme si tezë. Më
shumë mund të flitet për një nevojë sociale që rrok sfera të ndryshme
me në krye tregtinë dhe diplomacinë, se sa për detyrim ligjor, pasi një
detyrim i tillë për nëpunësit e Perandorisë Osmane do të vinte vetëm
në vitin 1876, me shpalljen e Meşrutiyet-it (Monarkisë Kushtetuese) të
parë. Në nenin 18 të kushtetutës osmane të hartuar me këtë rast thuhet
“[Madde 18] Tebaa-i osmaniyenin hidematı devlette istihdam olunmak için
devletin lisan-ı resmisi olan türkçeyi bilmeleri şarttır.” (Shtetasit osmanë
që duan te punësohen si nëpunës të shtetit/në shërbimet e shtetit
janë të detyruar të dinë gjuhën turke që është gjuha zyrtare e shtetit.)
(Gözübüyük & Kili 1982: 29).
Ndoshta nuk është e tepruar që të flitet për një bashkëveprim
shqiptaro-sllav (shqiptar e boshnjako-kroat) në këtë sferë të studimit/

18
Mbi njohurinë që kishte mbi gjuhët e huaja ungji i Frangut, Gjec/Gjergj Bardhi (sipas
shqipërimit që bën W. Kamsi) kemi vetëm të dhënat që jep ai vetë. Gjuhët e huaja më shumë
duket se i ka mësuar jashtë Shqipërisë, në Kolegjin e Loretos: “Ai vetë na thotë se, përveç
shqipes nxuni italishten, latinishten, serbishten, dalmatishten edhe turqishten [...].” (Roques
2008: 16).
80
mësimit të gjuhës, në institucionet katolike ku përgatiteshin klerikë.
Këtu është me vend të përmenden edhe huazimet me origjinë turke
në veprat e autorëve të parë, që shqipja duket se i ka marrë nëpërmjet
greqishtes dhe serbo-kroatishtes (shih Çabej 1975, Matzinger 2009)19.
M’anë tjetër është interesi institucional i Kongregacionit të
Propagandës së Fesë (Congregazione de Propaganda Fide)20 që i
kishte dhënë një rëndësi të veçantë studimit të gjuhëve të huaja dhe
komunikimit në gjuhët vendëse me popujt e vendeve ku kishte shtrirë
veprimtarinë ungjillizuese, në mënyrë që të fitonte besimtarë të rinj
në tokat e reja ku zhvillohej aktiviteti misionar, apo të mbante të
lidhur më kishën dhe besimin e krishterë katolik besimtarët eksiztues
(shih Pizzorusso 2004; 2008: 121v me bibliografi). Një prej veprave
të përgatitura me porosi/urdhër të Kongregacionit është p.sh., vepra
e Montalbano-s turcicae linguae per terminos latinos educta syntaxis...
(Gallotta 1986: 236 me bibliografi)21.
Nuk duket pa vend të mendojmë që gjuha turke të jetë parë si gjuhë
me përparësi të veçantë për veprimtarinë e misionarëve të kishës
katolike në trojet shqiptare të Ballkanit (përkundrejt trojeve shqiptare të
arbëreshevë) dhe të ketë qenë pjesë e programit formues për misionarët
së bashku me gjuhën shqipe. Domethënë, për këtë zonë, shqipja dhe
turqishtja të jenë shikuar si gjuhë të studiuara së bashku, apo që kanë
pasur një lidhje të aspektit social-praktik që vinte nga terreni i punës/
aktivitetit. Megjithëse mund të kemi të bëjmë me një rast të shkëputur,

19
Çështja e një ndikimi sllav, përkatësisht të traditës katolike të Bosnje-Hercegovinës, te
autorët e vjetër të Veriut, apo e një marrëdhënieje të traditës shqiptare me traditën sllave
të jugut, duke filluar që me Buzukun, diskutohet qysh herët te Jokl (1930: 146v.), Tomić
(1930), Roques (1932: 16v.), Fishta (1934; 1935), Çabej (2005: 39-42). Në këto punime
merren në konsideratë kryesisht veçoritë e sistemit të shkrimit, çështje të shtypshkrimit
kohës, por edhe çështje si prezenca e emrave të shenjtëve si Shën Antoni i Padovës, dhe
më së shumti përqendrohen te vepra e Buzukut. Mendimin tonë këtu ne e kemi dhënë duke
u mbështetur kryesisht në të dhënat e materialet eksiztuese, të përmendura më sipër, mbi
mësimin e gjuhës turke dhe huazimet turke në autorët e vjetër dhe mendimet e studiuesve
mbi to.
20
Congregazione de Propaganda Fide u themelua në vitin 1622. Për të ndihmuar në aktivitetin
misionar, në varësi të Kongregacionit u themeluan Collegium Urbanum-i (1627) ku do të
përgatiteshin kuadrot që do shërbenin nëpër misione dhe Tipografia Poliglotta (1626) që do
të përgatiste botimet e nevojshme (shih Pizzorusso 2004).
21
Edhe Montalbano për hartimin e gramatikës së tij ka përdorur veprën e Megiser-it dhe veprat
e Georgievts-it (Rocchi 2014: 10-11). Këtë e shohim edhe kur krahasojmë përmbajtjen listës
me fjalët e urta shprehjet në librin e tij (Gallotta 1986) me listën e Megiser-it (Stein 1984).
Me gjithë pamundësinë e konsultimit të origjinalit të veprës së Montalbanos, duke pasur
parasysh strukturën e veprës që paraqet Rocchi (2014) dhe Gallotta (1986), shohim se si
strukturë Bardhi nuk i është referuar. Nuk mund të thuhet me siguri nesë e ka njohur apo jo
si burim, pasi kjo vepër njihet vetëm si dorëshkrim dhe nuk dihet të jetë botuar, por duket
qartë që burimi i veprës së Bardhit është kryesisht Megiser-i (shih më poshtë).
81
na duket shembull domethënës dorëshkrimi 96 fletësh i Grottaferrata-s
i vitit 1706, që përbëhet nga dy pjesë: 1.) një fjalor italisht-shqip, një
gramatikë praktike e gjuhës shqipe dhe disa lutje [f. 1-38]; 2.) një
gramatikë e gjuhës turke, lutje të krishtera në këtë gjuhë dhe një fjalor
italisht-turqisht (Borgia 1927: 366; Ndrecaj 2006: 84).
dictionarium-in si burim me alfabet latin të turqishtes së kohës së
Perandorisë Osmane e ka trajtuar së pari Stanisław Staschowski (1967)
në një artikull, ku, duke marrë si të mirëqenë faktin që është gjithsej
material i shkruar nga dora e Bardhit, shqyrton pjesët në turqisht të tij
duke i vështruar si material që bart veçoritë e turqishtes së përdorur në
Shqipëri, duke e parë pra si pjesë e turqishtes së Ballkanit, përkatësisht
të dialekteve perëndimore (ose siç quhet ndryshë të të folmeve turke
perëndimore të Rumelisë)22. Ai bën një përshkrim të detajuar fonetik
e morfonologjik të materialit që përmban vepra. Megjithatë kjo qasje
përgjithësisht nuk qëndron, pasi siç do ta shohim, pjesët në gjuhët
turke të veprës së Bardhit janë kopjuar nga vepra të tjera dhe nuk janë
material i vjelë nga një shqiptar që ka ditur gjuhën turke.
Një vështrim i dytë pak më ndryshe është bërë nga ana jonë, duke
e shqyrtuar kryekreje si vepër origjinale të Bardhit por duke e marrë
në konsideratë edhe një referim të mundshën veprave paraardhëse,
konkretisht një vepre (apo veprave) të Georgievits-t dhe veprës së
Megiser-it, ku përkatësisht vërejtëm një ngjashmëri gati të plotë
mes dialogut të dhënë në dictionarium dhe dialogut mes myslimanit
dhe të krishterit në veprën (apo veprat) e Georgievits-it23, si dhe një
ngjashmëri e madhe mes fjalëve të urta e shprehjeve të dictionariumit
dhe fjalëve të urta e shprehjeve të librit të Megiser-it, të cilat fillimisht
i krahasuam duke pasur në dispozicion shembujt e pakët që jep Tekin
(1978) nga vepra e Megiserit (Dibra 2009).
Me vonë, pasi patëm mundësi të konsultojmë veprën e plotë të
Megiser-it dhe të bëjmë një krahasim me Fjalorin e Bardhit, në gjykimin
tonë u bë krejt e qartë që ishte pikërisht vepra e Megiser-it burimi
kryesor i materialit gjuhësor (përveç dialogut të Georgievits-it) dhe i
skeletit të veprës së Bardhit, osë thënë më saktë, Bardhi ka përkthyer në
gjuhën shqipe metodën e Megiserit, duke reduktuar vëllimin e lemave
të fjalorit latinisht-turqisht, duke lënë jashtë fjalorin turqisht-latinisht,
disa pjesë të gramatikës dhe duke dhënë 113 proverba, kundrejt 220
proverbave që jep Megiser-i.
Duke krahasuar jo vetëm përmbajtjen, por edhe grafinë e pjesëve të
22
Mbi çështjen e dialekteve turke të Ballkanit shih Németh (1989, 1961), Mollova (1996),
Friedman (1982, 2002, 2006), Čaušević (2014).
23
Dialogu mes myslimanit dhe të krishterit jepet së paku në tri vepra të Georgievits-it që kemi
konsultuar.
82
përbashkëta turqisht në të dy këto vepra vërejmë një përputhje thuajse
të plotë, duke përfshirë këtu edhe gabimet ortografike. Kjo vlen edhe
për pjesë që nuk janë turqisht.
Parë nga ky këndvështrim, pjesët në gjuhën turke nuk janë shtuar
nga Bardhi me qëllimin për t’i dhënë pak informacion mbi turqishten
përdoruesit të fjalorit (krhs. Roques 2008: 39). Përkundrazi ato janë
hequr, ose reduktuar në ata pak shembuj që hasim në fjalor.
Si vepra e Georgievits-it ashtu edhe ajo e Megiser-it duhet të kenë
qenë pjesë e programeve të formimit nëpër institucionet edukuese
ku përgatiteshin njerëzit që do të shërbenin në vende që ishin pjesë
e shtetit osman. Ose së paku duhet të ishin vepra mjaft të njohura që
konsultoheshin gjerësisht prej shkollarëve në institucionet e edukimit
(fama e veprave të Georgievits-it duket se ka qenë mjaft e përhapur,
shih më sipër). Vetë Megiser-i për hartimin e veprës së tij, më së shumti
për pjesën e fjalorit, ka përdorur edhe veprat e Georgievits-it dhe të
autorëve të tjerë evropianë (J. Löwenklau, G. Postel - shih Stein 1984:
56; 2000: , Gallotta 1986, Rocchi 2014).
Si studiues i zellshëm e i vëmendshëm, Bardhi duhet ta ketë njohur
këtë literaturë që duhet të ketë qenë mjaft e rëndësishme në qarqet
e shkollarëve. Një tregues duhet konsideruar edhe përgjigjja mjaft e
shpejtë që i jep me veprën Historia e Skenderbeut, botimit ku Skënderbeu
paraqitet me origjinë sllave, duke parashtruar argumentat e veta në
latinisht, në atë kohë gjuha e shkencës në Evropë. Duke parë burimet
ekzistuese të kohës, përzgjedhja e veprave të lartpërmenduara nga
ana e Bardhit është mëse e goditur për të nxjerrë një vepër që do t’i
shërbente më së miri qëllimit të tij.
Sido që të jetë njohur me veprat, nëpërmjet leximeve të detyrueshme
të programit mësimor, nga një sugjerim miqësor i një profesori a kolegu
shkollar, apo nga zelli personal, Bardhi si përfundim duket qartë që i
ka njohur mirë këto vepra në kohën kur është ulur të shkruajë fjalorin
e shqipes.

6. Krahasimi i Fjalorit të Bardhit me veprat e Megiser-it dhe

Georgievts-it
6.1. Proverbat në veprën e Megiser-it dhe DLE
Në pjesën e tretë të veprës së Megiser-it janë dhënë në një kapitull
më vete 220 proverba turke bashkë me gjegjëset e tyre në gjuhën latine,
italiane e gjermane. Këto gjegjëse herë janë dhënë me një përkthim të
proverbit turk, herë me një proverb a shprehje në gjuhët gjegjëse të
përmendura, që jep një mesazh të ngjashëm a të përafërt me proverbin
turk. Në disa raste ngjat proverbit turk kemi proverba e shprehje
latinisht, italisht e gjermanisht, në disa të tjera vetëm latinisht e/apo
83
italisht ose vetëm gjermanisht.
Nuk ka ndonjë të dhënë se ku i ka mbledhur Megiser-i këto proverba
turke. Përveç proverbit nr. 5, që është vjelë nga materiali turqisht që jep
Georgievits-i (Stein 1984: 56), pjesa tjetër duket se është sjellë për herë
ta parë në një përmbledhje të këtij lloji nga Megiser-i, i cili shohim se
ka qenë një autoritet edhe në fushën e paremiologjisë. Mes veprave të
tjera, ai ka përgatitur edhe një përmbledhje tematike shumëgjuhëshe
me proverba e aforizma, Paroemiologia poliglotta (160524), ku gjenden
edhe 97 proverba turke, që përfshihen edhe në listën e gramatikës25.
Nga proverbat e Megiser-it Bardhi ka marrë vetëm ato që kanë
gjegjëse latinisht ose italisht dhe nuk ka përfshirë ato që kanë vetëm
gjegjëse në gjuhën gjermane. Në pjesën më të madhe Bardhi ka
përkthyer proverbat e shprehjet latinisht apo italisht ose ka dhënë një
proverb a shprehje të gjuhës shqipe. Por ka raste, kur shprehja shqip
mbështetet më shumë te shprehja turqisht. Për një numër të vogël të
shprehjeve shqipe që jepen në DLE nuk kemi gjetur gjegjëse në listën e
Megiser-it (Dibra 2016).
Në këtë pjesë të DLE-së janë përfshirë edhe disa proverba turke, që
po i paraqesim bashkë me pak shembuj të tjerë nga listat e Megiser-it
dhe e Bardhit.

Megiser:
1. Tanriden gayrı kımseye dapmazum. Praeter Deum neminem colo.
| 2. Bir kimse ki bildi gendüsini, indi tahkik bildi Tanrısını. Qui seipsum
noscit, Deum suum agnoscit. [... vazhdon me variantin gjermanisht] |
3. adem tetbür eder, allah tala takdur eder. Homo proponit, Deus disponit.
L’huomo pensa, e Dio dispone. | 7. Kumşı hakkı, Tanrı hakkı. Quel bene
che fai al vicino (al prossimo) a Dio fai. [...] | 12. Her ne eylersen akılane
eyle, nazar eyle sonını. Quicquid agis, prudenter agas et respice finem. |
16. Arif olan kişi her nesneyi sınar olur. Prudens homo omnia tentat.

Bardhi:
1. [1] Veçë tënëzonë adhëroinj. Praeter Deum neminem colo. | 2. [2]
Kush njef vetehenë njef tënëzonë. Qui noscit seipsum, agnoscit nostrum
Deum. | 3. [3] Njeri mbëledh e Zotynë përderdh. Homo congregat, & Deus
disgregat. | 5. [7] ata të mirë gji të baish fgjinjësë, tinëzot ia ban. Quel
bene che fai al prossimo à Dio fai. | 8. [12] Qish të baish, bane urtshim e
shuko si kā me të dalë. Quidquid agis, prudenter agis, & respice sinem.
| 10. [16] Nieriu urtë gjithë kafshënë tendon. Prudens homo omnia tentat.
24
Vepra është ribotuar edhe një vit më vonë.
25
Një krahasim i proverbave e shprehjeve shqipe të Bardhit me ato Turke që jep Megiser-i te
Paroemiologia dhe te Institutionum gramatika dhe është bërë nga ana jonë (Dibra 2016).
84
Proverbat në gjuhën turke tek Bardhi:
[M]: 59. Baluk baschdan kokar. Il pesche comincia a putir dal capo.
Qualis rexi talis grex. | 66. Her neste zamanile. Ogni cosa col tempo. |
84. Soñ katlan. <Song katlan.> Finem expecta. | 134. Leşker leşsiz olmaz.
Exercitus sine cadavere non est. | 135. Muhabet g’örmekden doğur. Amor
ex aspectu nascitur. Ita Prop. Oculi sunt in amores duces. || 164. Kurt
hesabı kayrmaz. Non curat numerum lupus. Delle peccore annoverate
sene mangia il lupo. | 166. Suya dayanma, Otmanlıye inanma. Non
bisogna fidarsi dell’acqua, ne manco credere a’Turchi. | 173. deliye her
g’ün bayram. Ill matto fa sempre festa. Ignavis semper feriae. | 179. Ben
celebi, sen celebi, ata kim verar od? At kim kaşar? Nobilis sum et ego et tu:
equum interim quis curabit? Io sono nobile, et tu sei nobile: ma chi
dara’l fieno al cavallo? | 194. Vay ol efe handa tavık üter, horoz diñler. Guaj
à quella casa, dove la gallina canta e’l gallo tace.
[B]: 39. [59] Peshku mā parë qelbetë ndë kryet. Turghist Baluk bachadan
kokar. Il pesce comincia à partir dal capo. | 43. [66] Gjithë kafshënë me
mot. Turghist: herneste ſamanile. Ogni cosa col tempo. | 51. [84] të
sosunitë prit. Turghiſt ſong katlan. Finem expecta. | 83. [134] Lufta pā
të dekunë s ashtë. Exercitus sine cadauere haud est. Turcicè. Turghiſt.
Leſchker leſchisis olmas. | 84. [135] Të dashunitë prei së pāmit vien.
Nashitur amor ex aspectu. Turcicè. Turghiſt. Muhabeth giormek den
dagur. | 94. [164] Ende deleshit ë njefunash ha uku. Non curat numerum
lupus. Turcicè. Turghiſt. Khurt huſſabi khairmas. | 96. [166] S duhetë
me zanë besë as ujit, as turkut. Non bisogna fisarsi dell’acqua, ne manco,
creder al Turcho. Turcicè. Turghiſt. Suia daianana, otmanie inanana.
| 98. [173] i këmbyemi gjithëherë ban darsmë. Il matto fa sempre festa,
Turcicè. Turghiſt. Dellie her giun Bairam. | 100. [179] Hu zot e ti zot,
bār kālit kush i ep? Ego dominus, & tu dominus: interim quis cutabil
equum? Turcicè. Turghiſt. Ben gelebi, ſen gelebi Att khim kaschar? |
106. [194] Vāi aso shtëpie ku këndon pula e gjeli heshtën. Guai à quella casa,
dove la gallina canta el gallo tace. Turcicè. Turghiſt. Vai a le fe handa
taukuter horos dingler.
[Grafia e proverbave turqisht në të dy veprat]: 39. [59] Baluk
bachadan kokar. | 43. [66] Herneste ſamanile | 51. [84] ſong katlan. | 83.
[134] Leſchker leſchisis olmas. | 84. [135] Muhabeth giormek den dagur. | 94.
[164] Khurt huſſabi khairmas. | 96. [166] Suia daianana, otmanie inanana. |
98. [173] dellie her giun Bairam. | 100. [179] Ben gelebi, ſen gelebi Att khim
kaschar? | 106. [194] Vai a le fe handa taukuter horos dingler.

6.2. Fjalori i Megiser-it dhe i fjalori i Bardhit

Në pjesën e katërt të veprës së tij Megiser-i ka përgatitur një fjalor
latinisht-turqisht dhe një tjetër turqisht latinisht. Secila faqe ka nga
85
katër kolona, ndryshe nga Bardhi që për faqe ka dy kolona. Këtu do të
japim vetëm listën e fjalëve latine të pjesës latinisht-turqisht vetëm për
shkronjat e para (A, B). Fjalët që nuk gjenden në Fjalorin e Bardhit do të
shënohen me (*), ato që i ka vetëm Bardhi me ([°lema]), kurse variantet
([B lema]). Në Fjalor pjesët në gjuhën italiane janë shtuar nga Bardhi,
ose së paku nuk janë marrë nga fjalori i Megiser-it.
Jo të gjitha lemat Bardhi i ka marrë nga Megiser-i. Ai ose ka përdorur
ndonjë burim tjetër, ose i ka bërë vetë shtesat, pa u mbështetur te një
burim i shkruar. Raporti i materialit të marrë nga Megiser-i me atë të
shtuar nga Bardhi nuk është i njëjtë për të gjitha germat.
Në shembujt e dhënë këtu do të përdoret ortografia e origjinalit (me
korigjimet që bën Demiraj për pjesën e Bardhit, e ndonjë korigjim të
parëndësishëm që kemi bërë ne tek Megiser-i, duke i dhënë gjithnjë
përparësi trajtës së origjinalit).
[Shkronja A]: /1/ (I) *avei ab, ab altera parte, *abominari, *Abraham,
abscondere, absens, *absinthium, absit, absolutus, absque: absqmanibus
[B veçmas: absque, absque manibus], abstinentina, ac, acanthis, acatia,
accipitrariorum praefectus, (II) accusare, achelous, avicula, acidia,
acidus, acies, acinaces, acinacis, actor, acuere, acquirere, acus, adamas,
adesdum, adeps, a dextra, adhuc, adjuvare, adjutor, admodium, adorare,
Adranes urbs, /2/ (I) Adrianopolis, Adrianopolitanus, adsum [vijon...].
[Shkronja B]: /1/ (I) Babylon Assyriæ, Babylon Ægypti, bacchanalia,
baculus, bajulus, balbus, balista [B balistra], *balistarius, balneum,
balnoator, barba, baro, beatus, beatitudo, bellum, bellum gerere
[B bellator], [°bellicose], bene, *benedictus, *Berrhæ urbs Aleppo,
betulæ, *bezoar, bibere, *biga, biremis, bis, blandiri, *Bohemia, *bolus
armenius, bombarda, bona, [°bona mullier], bonus, [°bonus dies],
*borysthenes, boz [B bos], *Bosphorus, *botrus, bracchium, brassica,
*brevis, *bubalus, *bubo, *butyrum, buxus, [°buccea], [°Byzantium].
Në fjalor janë edhe disa pjesë në gjuhën turke, të cilat shënohën si
turciè-turcicè. Këto fjalë po i japim duke i krahasuar me gjegjëset në
fjalorin e Megiser-it.
[B]: Apparitor Turciè chiauſſ 6 | Cerebrum Mend, Turcicæ Bein
11 | Chriſtianus Icherſtene, Turcicæ giaur 11| Cito Gna ciaſ, Turcicæ
thes 12 | Cochlearium Lughe Turcicè Kaſſik 13 | Diues, ricco Ibegate,
Turcicè deuoleth 20 | Ecce, ecco Ge, Turcicè giore 22 | Epirote Iarbeneſce,
Turcicè arnautlar 22 | Fortuna Giucata, Turcicè Nasijp 27 | Frater Vellaa,
Turcicè Kardaſch 27 | Fulmen, faetta Reffeia, Turcicè ildrin 28 | Funis
Corξe, Turcicè organ 28 | Græcia Gerghia, Turcicè Vrumli 29 | Græcus
Grech, Turcicè Vrum 29 | Grandæutias Plechenia, Turcicè doli 30 |
Guttur Fɣti, Turcicè bogas 30 | Haud Io, Turcicè iok 30 | Hera εogna,
Turcicè cadun031 | Herba Baar, Turcicè oth 31 | Heri, hieri Die, Turcicè
86
dun 31 | Hic Chɣɣi, Turcicè bu 31 | Hic, qui Chetu, Turcicè bunda 31 |
Hodie Sod, Turcicè bugiun 31 | Hordeum Helb, Turcicè arpa 31 | Huc,
qua Cheha, Turcicè buraija 32 | Ianitor Deretaai ghi ruon derene,
Turcicè Capegi 33 | Ianua Dera, Turcicè Capi 33 | Ianiturom præfectus
Turcicè Capigibaſſa 33 | Ibi Ndateuend, Turcicè onda 33 | Igitur Praa,
Turcicè indi 33 | Ille Ai, Turcicè Burada 33 | Illicitum Malecuem, Turcicè
haram 33 | Immundus Ipegaam, Turcicè lekeli 34 | Imperator Perendij,
Turcicè ſultan 34 | Infidelis Ipaa fee, Turcicè Giaur 36 | Inter Der, Turcicè
erade 38 | Iudex Gɣcues, Turcicè Kadi 43 | Leo, leone Luaa, Turcicè
aslan 47 | Lex, legge Liggia, Turcicè zuna 47 | Libenter Mburξene,
Turcicè nola 48 | Luxuria Curuenia, Turcicè ſina 51 | Magister Mieſtre,
Turcicè Vstat 52 | Mercenarius, mercenario Roghetaar, Turcicè argat 58
| Non Io, Turcicè ioch 67 | Non eſt Saste, Turcicè iochdur 67 | Nouem
Nande, Turcicè dochus 68 | Ouis Delleie, Turcicè Coin 81 |
[M]: Apparitor, Chiauſſ. | Ceremrum, Bein. | Chriſtianus, Giaur, In
plural, giaurlar. | Citò, teſſ, theſ. | Chochlear, Kaſſik, Kaſchiik | Dives, Kiabiir,
devoleth. | Ecce, giore, #aſch, iſchte, ſte. | Epirotæ, arnavutlar. | Fortuna,
nasiip : ſutara. | Frater, Kardaſch. | Fulmen, ildrin. | Funis, organ, ip. |
Græcia, Vrumili, rumvilaget. | Græcus, Vrum, Græci, Vrumlar. | Grando,
doli. | Guttur, bogas. | Haud, jok. | Hera, cadun. | Herba, oth. | Heri, dun.
| Hic, bu. | Hîc, bunda. | Hodie, bugiun. | Hordeum, arpa. | Huc, buraja.
| Ianitor, Capigi. | Ianitorum .præfectus, Capigibaſſa. | janua, Capi. | ibi,
onda. | igitur, imdi. | ille, on, bu, illi, onlar, bunlar. | illicitum, haram. |
immundus, hebii#, tſchepel, lekeli. | Imperator, Padiſcha: hunkiar : Sultan.
| infidelis, Giaur. | inter, erade. | judex, kadi. | Leo, aslan. | lex, Zuna. |
libenter, nola, hoſch. | luxuria, ſina. | Magiſter, uſtat. | Mercenarius, argat.
| Non, jok. | Non eſt, jokdur, degûl. | Novem, dokus. | Ovis, Coin. |

6.3. Shqyrtimet gramatikore në Fjalor

Pjesën ku shqyrton kategoritë gramatikore (Pj. 2 de Etymologia), siç e
përmendëm më sipër, Megiser-i e ka ndarë në 14 kapituj: 1. De nominum
declationibus (lakimi i emrave), 2. De comparatione nominum (shkallët
e mbiemrit), 3. Specibus nominum ſeu de nominibus derivativis
(formimi i emrave), 4. De nominibus numeralibus (numërorët), 5.
De pronominibus (përemrat), 6. De verbo (folja), 7. Conjugationis
verborum exempla (zgjedhimi i foljeve), 8. De verbis paſsivis (foljet
pësore), 9. Obſervationes aliquot, de formatione verborum (shënime
mbi formimin e foljeve), 10. De participio (participi/mbiemrat
prejpjesorë), 11. De adverbiis (ndajfoljet), 12. De praepositionibus
(parafjalët), 13. De conjuctionibus (lidhëzat), 14. De interjectionibus
(pasthirrmat). Përveç pjesës së parë, latinisht-turqisht, të fjalorit (pjesa
e fundit apo “libri i fundit”), përgjithësisht pjesët dygjuhëshe (ose
87
shumëgjuhëshe) jepen dukë vënë turqishten në fillim.
Te Bardhi ka vetëm 6 kapituj (pa proverbat): Cap. I. Tegnefunate
Latinisct, Talianisct, Arbenisct, e Turgisct. Hoc est Nomina numeralia,
Latinè, Italicè, Epiroticè, et Turcicè; Cap. II. Emenatee Prindet Maſchie,
e Femene, Latinisct, Tanianisct, Arbenisct, e Turgisct. Hoc est Nomina
maſculorum, et fæminarum Parentum, Latinè, Italicè, Epiroticè,
et Turcicè; Cap. III. Emenate e gɣteteuet e te cheſctiellet Arbenit :
latinisct, talianisht e arbenischt. Hoc est [...]; Cap. IV. De Aduerbijs,
quæ traduntur apud Epiroticus, ſikut etiam apud Latinus; Cap. V. De
Præpositionibus Epiroticis, ferè omnes præpoſitiones antè ponuntur
nominibus, ſunt vero eiuſinodi. Cap VI. De Interiectionibus.

6.4. Numërorët (De nominibus numeralibus; Nomina numeralia)

[Megiser C. IIII; Bardhi C. I]
Bardhi jep numërorët themelorë: 1-30 nga një; deri në 100 me
dhjetëshe; deri në 1000 me qindëshe dhe disa mijëshe (2000, 4000,
10000, 20000, 100000) në latinisht, italisht, shqip e turqisht. Në vijim
jep latinisht-shqip numërorët rreshtorë: 1-20 nga një; deri në 100 me
dhjetëshe; 200, 100000, deri në infinit <Et ſic infinitum – e cheſtu paa te
ſoſſune>. Megiser jep numërorët 1-23; 30-100 me dhjetëshe; deri në 1000
me qindëshe; me mijëshe 2000, 4000, 10000, 20000, 100000, 400000. Më
pas jep numërorët rreshtorë 1-12.

Megiser Bardhi
De Nominibus Numeralibus Te gnefunate latinisct ,
italianischt, arbenischt e turgisct.
Nvmeros Cardinales ita Turci
efferunt:

Hoc est Nomina numeralia,

Bir, Vnus alti, Sex
icki, Duo iedi, Septem
Vtſch, Tres Sekhus, Octo
dort, Quattuor dokhus, Novem
Beſch, Quinq; on, Decem
Exhoc numero, repetita priori
appellatione, ita progrediuntur.
88
Latinè, Italicè, Epiroticè &
Turcicè.
Vnus, vno. Gna, Turghiſt, Bir.
Duu, doi. dɣ, ighi.
Tres, tre. tre, ɣch.
Quatuor, quattro. Cattere, Dort.
Quinque, cinque. Peſſe, Beſch.
Sex, ſei. Giaſcte, Alti.
on bir, Vndedim on dokus,
Vndevi-
on icki, Doudecimginti
On urtſch, Tredecim igermi,
Viginti
on dort, Quatuorde- igermi bir,
Vigintiu-
.cim nus (duo
On beſch, quindecim igermi icki,
Viginti [duo]
on alti, Sedecim Igermi utſch,
Viginti
on jedi, ſeptendecim tres
On ſekhus, Octode- Otthus,
Triginta
.cim, vel duo de- Khurek,
Quadraginta
.viginti
Elli, Quinquaginta dortjuz,
Quadrige[n]nti
altmische, Sexaginta. Beſchjus,
Quingenti.
iedmisch, ſeptuaginta. altijus,
Sexcenti.
Sexen, Octoginta. iedi jus,
ſeptigenti.
doxan, Nonaginta. Seckus jus,
Octigenti.
ius, Centum. dokus jus, Nonin-
ichi jus, Ducenti. genti.
Vtſchjus, Trecenti. Bin, Mille.
[teksti vijon...]
Septem, ſette. State, iedi.
Octo, otto. tete, Sechis.
Nouem, noue. Nande, docuɛ.
Decem, diece. .ξiete, On.
Vndecim, vndece. Gnambeξiete,
on bir.
Duodecim, dodeci. dɣmbeξiete,
on ichi.
Tredecim, tredeci. Trembeξiete,
on ɣch.
Quatordecim, quatordeci.
Catermbeξiete, On dort.
Quindecim, quindeci.
Peſſembeξiete, On beſc.
Sedecim, ſedeci. Giaſtembeξiete,
on alti.
Septemdecim, diceſette.
Statembeξiete, On iedi.
Octodeci, diciotto. Tetembeξiete,
On ſekus.
Vndeuiginti, dicenove. Gnaɛet,
ighermi.
Viginti unus, venti uno. Gnaɛet e
gni, ighermi bir.
Viginti duo, venti doi. Gnaɛet e
dɣɣ, ighermi ighi.
Viginti tres, venti tre. Gnaɛet e
trij, ighermi ɣch.
Viginti quatuor, vêti quattro.
Gnaɛet e catere, ighermi dort.
Viginti, quinque, venti cinque.
Gnaɛet e peſſe, Ighermi beſc.
Viginti ſex, venti ſei. Gnaɛet e
giaſte, Ighermi alti.
Viginti ſeptem, venti ſette. Gnaɛet
e ſtate, Ighermi iedi.
Viginti octo, venti otto. Gnaɛet e
tete, Ighermi ſekns [ſekus].
Viginti nouem, venti noue. Gnaɛet
e nande, ighermi dokus.
Triginta, trenta. Trijξiete, Ottuɛ.
89
 Quadriginta, quaranta. Caterξiete,
Kurch.
Quinquagiunta, cinquanta.
Peſſeξiete, Elli.
Sexaginta, ſeſſanta. Giaſteξiete,
altmiſch.
Septuafinta, ſettanta. Stateξiete,
Sedmiſch.
Octoginta, ottocento. Teteξiete, Sexen.
Nonaginta, nouecento. Nandeξiete,
doxan.
Centum, cento. Gneghind, ius.
Ducenti, ducento. dɣghind, ichi ius.
Trecenti, trecento. tregind, ɣch ius.
Quadrigenti, quattro cento. Cat-
terghind, dort ius.
Quingenti, qinque cento. Peſſeghind,
Beſc ius.
Sexcenti, ſei cento. Giaſteghind, Alti
ius.
Septigenti, ſette cento. Stateghind,
iedi ius.
Octigenti, otto cento. Tetteghind,
Sechus ius.
Nonigenti, noue cento. Nandeghind,
dc[o]chus ius.
Mille, mille. Gne mije, Bin.
[vijon...]

6.5. Emrat e farefisnisë: <Emenate e prindet maſchi e efemene.

Nomina maſculorum, & fæminarum Parentum...> [DLE C. II]
Te Megiser-i emrat e farefisnisë nuk janë dhënë të përmbledhura
në një kapitull të veçantë, po i gjejmë të shpërndarë në fjalor. Disa prej
emrave që jepen në DLE nuk i kemi hasur në fjalorin e Megiser-it
(latinisht-turqisht). Gjegjëset italisht duket se janë shtuar nga Bardhi.

Megiser Bardhi
Nomina Maſculorum Parentum
Fillius, figlio. Biir, turgiſt oglan. Filius oglan
Pater, padre. Tate; baba. Pater baba
Auus, auo. tatagɣſc; atta. Avus atta
Proauus, biſaulo. Scatragɣs; dede. Proavus dede
Frater, fratello. Velaa; cardaſc. Frater kardaſch

90
Consobrinus, cugino. Cuſcerij; Consobrinus amuga
amuga.
°Nepos, fratris filius, i nipij t
uelaat oò [ø]
ſiuè ſororis. ſe motreſſe.
°Nepos, reſpectu Nip prei ſe
gɣſt oò [ø]
aui, vel auiæ ſe gɣſceiet.
°Auunculus, zio. Vnghie. [ø]
Socer, ſocero. Vieherre; cainata. Socer caiantha
sponſus, ſpoſo. ξanderri; giuuei. Sponsus giuvei

Nomina Fæminorum Parentum

Filia, figlia. Biie; turgiſt kiſoglan. Filia kiſoglan
Mater, madre. Mame; anà. Mater ana
Auia, nonna. Gɣſceia; anamama. Auia anamama
Proauia, biſauia.Sctatragɣſceia; Proauvia teiſe
teiɛe.
Soror, ſorella. Motra, kiskardaſch. Soror kiskardaſch
°Consobrina, cugina. Cuſerina. [ø]
°Fratria ſoror, mariti. Cunata, e
motra e t ſcoit. [ø]
?Amita, zia. Emte. [ø?] Amida...
°Nurus, moglie del Em e ree, e
ſcochia, [ø]
figlio. & bijrt.
Sponsa, ſpoſa. Nuſſeia; gelin. Sponſa gelin

6.6. Emrat e qyteteve dhe të kështjellave [Bardhi C. III]

Si kapitull më vetë u është bërë vend këtyre emrave te Bardhi. Te
Megiseri të dhëna të ngjashme hasen në pjesë të ndryshme të librit të
tij. Megjithsë libri i Megiser-it nuk është një botim që synon lexuesin
shqiptar në mënyrë të veçantë, ose ndoshta edhe nuk e ka synuar
ndonjëherë këtë lexues, në librin e parë të veprës së tij përmenden
edhe qytete të hapësirës shqiptare e ballkanike, si emra vendesh në
shtetin osman, emri i të cilëve në gjuhën turke shqiptohet duke shtuar
një zanore protetike, njësoj si tek emrat e njerëzve, pasi në gjuhën turke
nuk pranohen togje bashkëtingëllore në krye të fjalës, si p.sh.: İskender,
İşkodra, Üsküp, për Aleksandros, Shkodër, Shkup.
Bardhi e ka trajtuar më me hollësi këtë kapitull dhe jep më shumë të
dhëna që kanë lidhje me trojet shqiptare. Sidoqoftë emrat e mësipërm
duket se janë vjelë nga Megiser-i që mund edhe të jetë marrë si pikënisje
e përgatitjes së kapitullit në fjalë.
91
6.7. Ndajfoljet (De adverbiis) [Megiser C. XI, Bardhi DLE C. IV]
Kapitulli mbi ndajfoljet është një ndër kapitujt e trajtuar më gjerë
në veprën e Megiser-it. Të njëjtin kujdes, po duke paraqitur një numër
më të vogël kategorish, ndoshta për shkak të vëllimit të veprës se vet,
tregon edhe Bardhi.
Në këtë pjesë fjalët janë dhënë në gjuhën turke (Megiser) ose shqipe
(Bardhi) dhe janë përkthyer në latinisht. Trajta turke e Megiserit është
ndërruar më shqipen e Bardhit. Gjegjësen turqisht Bardhi e shton në
disa raste pas latinishtes.
Më poshtë po japim një pjesë të ndajfoljeve që paraqet Megiser-i
dhe ato që jep Bardhi, veçanërisht shembujt më gjegjëse turqisht.

Megiser
De Adverbiis
Adverbia eo ordine quo apud
Latinos traduntur, etiam apud
Turcos digeri poſſunt.
ADVERBIA LOCI
In loco. Bunda, Hic. onda, Illic,
[...]
Ad locum. Buraja, Huc. oraja,
Illuc. [...]
De loco. Buradan, Hinc. oradan,
Illinc. Nereden, [...]
ADVERBIA TEMPORIS
Bugiun, Hodie. dun, Heri.
iarun, Cras. Schindi, Nunc.
Geſchinde, Nuper. Birvacht, [...]
Sabach, Manè. [...] Getſch, Noctu.
Herſaman, Semper. [...] Tſchokdan,
Diu. [...] Hatſchan, Quando. [...]
ADVERBIA NUMERI.
Birkerre, Semel. ikikerre, Bis.
Vtſchekerre, ter. & ita porrò.
Bunge kerre, Toties. Katſchkerre,
Quoties. Gene, tekrar, Rurſus.
Vtingi, Tertiùm. dordongi,
Quartùm.
92
Bardhi
De Aduerbijs,
quæ traduntur apud Epiroticos ,
ſicut etiam apud Latinos.
Aduerbia Loci.
In loco. Chetu, Hic, qui Turcicè
Bunda. [...]
Ad locum. Chehà, huc, Tur.
Buraia. atiè, illuc. [...] De loco.
Kaha uien, Vnde venis. Turghiſt
nereden.
Aduerbia temporis.
Sod, Hodie. die, Heri. Neſere,
Cras. tas, nunc. Pach mot, Nuper.
Vone, Sero; Ndenatenet, Manè.
Nattene, Noctu. Giξξhere, ſemper.
Scume mot aste, diu, eſt. Cuur,
quando.
Aduerbia numeri.
Gna here, Semel. dɣɣ here, Bis.
trij here, Ter. Saa,Toties, aghie,
quoties.
Perſeriu, Rurſus.
Negandi. Negandi.
iok, Non. jokdur, Non eſt. [...] iò, Non. S aſte, Non eſt. S aſcte
[...] emi, non est Meum.
[...]
Demonstrandi. Demonstrandi.
Iſte, ſte, giore, Ecce. Gɣei, Gɣei, Ecce, Ecce. °Pa ſcuco
Pa ſcuco,
Aſpice, Aſpice. Turghiſt, Iſte,
Giore.
Abominandi. Abominandi.
Allah ſklas, Deus prohibeat. allah Chiofte larg, Abſit. ɛotɣne e lar-
iſtemeſun, Irak alſun, abſit. gofte, Deus noſter prohibeat.
Ordinis. Turghiſt Allah ſaklas.
[...] Schindiden, Poſthac, Dein- Ordinis.
ceps. [...] Mbaſ cheſſoie, Poſt hac.
Turghiſt ſchindiden.
Interrogandi. Interrogandi.
Nitgun , Cur? Neden otturu, ne Perſe? Cur? Chiſ chee, quid habes?
ſebebten otturu, quam ob cauſam? Perſe cheſtu, quid ita? Chiſc dò,
degulmi, Nonnè? Ne idi boile , quid vis?
quid ita? [...]. Gellmi, Venitné? [...]
[...]
Quantitatis. Quantitatis.
Tſchok, Multùm. as, Parum. Scume, Multum. Pach, parum.
Schelge, Paululum. Aſtguk, Paux- Pacheɛe, Paululum. Sume, pluri-
illum. Siade tſchok, Plurimùm. mum.
Kattitſchok, Plurimùm. Baffur, Meiaft, Satis. Turghiſt, ieter.
Nimiùm. jeter, Satis. Haili, Valdè. [...]
[...].
Vocandi. Vocandi.
ia hu, ô, Heus. Hude, Sta. Gella, Hoi Hoij, Heus. Eia gne cias, ades
Adesdum. Katlana, Exſpecta. dum. Prit, prit, Expecta, expecta.
Turghiſt katlana.
Reſpondendi. Reſpondendi.
Heu, Hem. Ne vuar? Quid eſt? Ghiſ cha, quid eſt? Chiſ m rξnon,
Ne bujurſene , Quid imperas? quid imperas. Chiſdo, quid vis?
Ne iſterſen, Quid vis? Bundaim, iam chetu, ad ſum. Turghiſt Bun-
Adſum. daim.
[...] [...]

93
6.8. Parafjalët (Præpositionibus) [Megiser C. XII, Bardhi C. V]
Kreu i kategorisë së parafjalëve te të dy autorët është trajtuar duke
iu referuar parafjalëve në gjuhën latine. Megiser-i sjell 24 parafjalë (ose
grupe parafjalësh) me gjegjëset në gjuhën turke. Bardhi në fjalorin e vet
jep 15 prej tyre. Këtu po paraqesim vetëm listën e parafjalëve tek secili
autor, pa i bërë vend pjesëve në gjuhën turke që gjejmë te Megiser-i.
[M]: 1. ad, 2. apud, 3. in, 4. ante, 5. adversus, contra, 6. per, 7. post, 8.
secundùm, 9. trans, 10. a, ab, de, è, ex, præ, 11. præter, 12. pro, 13. abſq.,
sine, 14. cum, 15. prope, 16. propter, 17. intra, 18. extra, 19. iuxta, 20.
infra, 21. supra, 22. coram, 23 circa, circum, 24. inter.
[B]: 1. [1] ad, 2. [2] apud, 3. [3] in, 4. [24] inter, 5. [4] antè, 6. [5] contra, 7.
[6] per, 8. [12] pro, 9. [7] post, 10. [9] trans, 11. [10] a, ab, de, è, ex, præ,
12. [13] absque, sine, 13. [14] cum, 14. [15] propè, 15. [16?] propte.

6.9. Pasthirrmat (Interiectionibus) [Megiser C. XIIII, Bardhi C. VI]

Kapitulli i pasthirrmave është kapitulli XIV dhe i fundit i pjesës së
dytë të librit të Megiser-t dhe kapitulli VI i pjesës së dytë të fjalorit të
Bardhit. Në të dy librat është trajtuar mjaft shkurtimisht.

Megiser
De Interjectionibus.
Intervectiones, aut ſunt.
Dolentis: Vach, Eubach,
Heimedet: heu, ah
Ridentis: Ha ha, ha ha he.
Ejulantis: Hej hej, heu.
Irridentis: Vach vach, baka baka,
giora giora, vah hui.
Bardhi
De Interiectionibus.
Dolentis: Hai hai, hei Vaeme: heu.
Ridentis: haha, he he.
Irridentis: Paſuco, Paſuco si ban,
si ξote.

Faſtidientis: Iurna vvar gith Faſtidientis: Sco, ſcotutiè ſco me

ingitme (yürü ne var git incitme), të malecuemit.
apage, ohe.
Approbantis: Ey, afferum
Approbantis: Bucure: afferim :
[afferiim], giusel: Euge.
Euge.
Metuentis: Eu vach: Atat.
Silentis. Bat, ſus. ſt.
Admirantis. Allah, allach,
Admirantis: Allaha, allacha,
Allahſklasun. Papæ.
Pchechɣre, Pachechɣre.

94
7. Pjesa e fundit: Përshëndetjet dhe dialogjet [Bardhi DLE C. VII, Pj.
2; Georgievits C. IIII, Salutatio Turcarum, Persarum, et Arabum)
Në pjesën e dytë të kapitullit të fundit, Bardhi ka paraqitur disa
përshëndetje në gjuhën shqipe, pranë të cilave vendoset edhe varianti
latinisht. Për përgatitjen e kësaj pjese duket se është mbështëtur në
përshëndetjet dhe dialogjet turqisht-latinisht që jepen në veprat e
Georgievits-it. Bardhi në këtë pjesë bën përshtatjen e nevojshme
të tekstit latinisht duke ndërruar emrat e termat sipas nevojës së
dictionarium-it. Në veprat e tij Georgievits-i është kujdesur për bëjë
një përkthim të fjalëpërfjalshëm, për këtë në veprën e tij përkthimi
përkatës latinisht (kryesisht) jepet nën fjalën gjegjëse turqisht, gjë që
mund të ndikojë në sintaksën e fjalisë/shprehjes latinisht.
Arsyeja pse e krahasojë dialogun e Bardhit më atë që jepet në veprat
e Georgievits-it, përveç përmbatjes, është edhe pjesa e shkurtër në
gjuhën turke që përdor Bardhi në pjësën <Dialogus Interrogationum,
& Reſponſionum Epirotarum>; te Georgievits-i është dhënë si
<DIALOGVS INTERROgationum, & Reſponſiorum Turcæ cum
Christiano.>:
[G]: <Handa, gidertſen bre, Giaur. Quo vadis o Christiane? | RESPONSIO
Chriſtiani Stambola giderum Tſultanum. Conſtantinopolim uerſus
pergo Princeps.>
[B]: [Pasi jepet dialogu shqip-latinisht] <Eadem interrogatio Turcicè,
Turghiſt.Handa gidersen bre Arnaut. Quo vadis ò Epirota. | Stambola
giderum Sultanum.>

Georgievits (De turcarum ritu...) Bardhi

SALVTATIO TVRCARVM, PER-
SARVM, ET ARABUM,
hæc eſt.
Sellam aliech Tſultanum,
Pax tibi Princeps.
Sellam aliech Baba.
Pax tibi Pater.
Sellam aliech, Ana. Pax tibi
Mater, & e. & ita alios ſeriætim
ſecundu dignitate perſona
ſalutare licet.
RESPONSIO EORVM
Alechmi Sellam Rahmatullah
Et tibi quo pacem donet
miſericors Deus,
Salutatio Epiroticæ Linguæ,.
.hæc eſt.
Mire ſe te giaagn ɛot.
Salute domine.
Mire ſe v giaagn buiare oò fisniche.
Salute nobiles.
Mire ſe v giaagn trimate e mire.
Salute Milities boni. &c. Sedun-
dum
.dignitatem personarum licebit.
Reſponſio eorum.
Mire ſe te sijellechaa e diaξeta e
tineɛot.
Ndo ende tɣɣ te ξaſte paich i llumi ɛot;

95
Berechyat, tſeudigum
& benedictionem amice mi.
DIALOGVS INTERROgationum,
& Reſponſiorum Turcæ cum
Christiano.
Handa, gidertſen bre, Giaur.
Quo vadis o Christiane?
RESPONSIO Chriſtiani
Stambola giderum Tſultanum.
Conſtantinopolim uerſus pergo
Princeps.
TVR. Ne iſſun var bu
memleketten.
Quid negotii habes in his
regionibus?
CHR. Bezergenlik, ederum,
Affendi.
Mercaturam exerceo Domine.
/uel, Maſlahaton var, anadolda.
Mihi negotium eſt in Aſia.
TVR. Ne habar tſizum girlerden.
.i. Quid noui fertur inueſtris
partibus?
CHR. Hits neſte bilmezom tſaa
dimege.
.i. Neſcio quid noui ſcercupis, ut
dicam tibi.
TVR. Goildaſſum varmi
tſenumle.
.i. Eſt ne tibi comes?
CHR. Ioch, Ialanuz gheldum.
.i. Non, ſed ſolus ueni.
TVR. Benumle gelurmitſun
.i. Mecum placet ne uenire?
CHR. Irachmider tſenun
iataghom
.i. Eſt ne procul tuum hoſpitium?
TVR. Iachender bundan
guſtereim tſaa.
96
Benè te conduxit dextera noſtri
Dei, vel.
Et tivi donet pacem miſericors
Deus &c.
Dialogus Interrogationum, & Re-
ſponſionum Epirotarum.
te pɣetunite. Interrogatio.
Cu ve o vella hoi? Oò qu ve ò i
arbeneſce?
Quò vadis frater mi? vel quo
tendis ò Epirota.
Te reſponduemite. Reſponſio.
Prei ſtanboli nde pelchiefte Tineɛot
ghi aſte mbe ghielt.
Verſus Constantinopolim ſi
placet noſtro Deo qui eſt in
Cælis.
Eadem interrogatio Turcicè,
Turghiſt.
Handa gidersen bre arnaut.
Quo vadis ò Epirota.
Stambola giderum Sultanum.
Interrogatio: Epiroticè, Arbeniſt.
Chiſc do me baam nd ate pieſſe ξeu.
Quid vis facere in ijs partibus.
Reſponſio.
Kam me ſcitune e me bleem diſſa
robbe.
Suum empturus, vendituruſque
nonnullas res. Vel,
mercaturam exerceo.
Interrogatio.
Chiſc te rij aſte nd ato ane tuei
andei?
Quid noui eſt in veſtris partibus?
Reſponſio.
S dij chiſc te rij deſceron me ditune
ghi te te ξom.
Neſcio quid novis cupis ſcire, ut
tibi dicam.
.i. prope eſt, hinc oſtendam tibi.
CHR. Gel ghuſteriuere Allaha
tſeuertſon.
Vem oſtende, ſi Deum amas.
TVR. Kalch iochari tur bonda.
Erige teſurſum ſta hic.
CHR. Hanghi daraftan der
bilmezum.
In qua parte ſt neſcio.
TVR. Tſagh eline bacha ghun
doghutſine.
Ad dextera reſpice ad orientem.
CHR. Bir buch eë atſarghibi.
Vna alta domus tanquam
.gurunur omider
.caſtellum apparet illud’ne eſt?
TVR. Gecſenſ[t]on oder, iaken
deghilmi?
.uerus es, illud eſt, prope nonne
eſt.
VALEDICTIO.
CHR. Allaha tſmarlahadoch tſeni
Deo commendo te,
.ben oraa gitmezom
.ego illac non ibo.
TVR. Bre neden korkartſon nitcie
gerlmetſon
.he quem times, quare non
uenis?
CHR. Benum iolum oraa
deghelder
.meum iter illac non eſt.
TVR.ëargeth tſagloga cier
ghelmetſon
I bonus auibus, ſi non uis uenire.
CHR. Gegſien hair oltſon.
Nox fausta tibi ſit.
TVR. Aghbate hair oltſon.
& tibi fælicior.
Ben kurtuldom tſch ſuccur
Allaha.
Interrogatio.
A che ti ſcoch?
Eſt ne tibi comes?
Reſponſio.
Iò vece veteme erſce.
Non ſed ſolus vedi.
Interrogatio.
A dò me arξune me mue?
Vis ne venire mecum.
Interrogatio.
A aſte largh conacu ɣt?
Eſt ne procul hoſpitium tuum?
Reſponſio.
Ngiat aſte, chetu tas ta deftoign.
Prope eſt, hinc mox tibi
oſtendam.
Deprecatio. Eia ma defto chee
teneɛone
Veni oſtende per amorem noſtri
Dei.
Ciou nalt e it chetu.
Erige te ſurſum ſta hic.
Interrogatio.
S dij mbe chiſc ane aſte?
Neſcio in qua parte eſt?
Demonſtrandio.
Scucò mb ane te diaξte prei ſe dalet
ſe diellit.
Reſpice sd dexteram ad otum
Solis.
Deſcriptio.
Aſte gna ſtepij e nalte poſſi cheſtiel.
Eſt una Domus alta tamquam
Caſtellum.
Interrogatio.
Po duchete ha aſte a io?
Apparet illud nè eſt?
Vertet ξue aio aſte, ngiat aſcte, oò
io?
Verum dicis illud eſt, prope non
nè eſt?
97
 Ego liberatus ſum, ſumma laus Valedictio.
Deo.
Ezze me teneɛone.
AMEN.
I cum noſtro Deo.

Hu atie s uign.

Ego illac non ibo.

Interrogatio.

Chiſc dro hoi, perſe ſ uien?

He quem times quare non venis?

Nata e mire te chiofte.

Nox fauſta tibi ſit.

Ende tɣɣ ma e mire.

Et tibi felicior.

Chiofte lebduem ɛotɣne ghi me dau

n ſi.

Sit laudatus Deus noster qui me

ſeparauit ab illo.

Shihet se Bardhi ka përdorur dialogun e Georgievits-it26, duke bërë

edhe ndonjë ndryshim të vogël, por pa i ndërruar vijimësinë (dhe
rrjedhën logjike). Bardhi nganjëherë nuk përkthen, por përdor një
shprehje në gjuhën shqipe që nuk është gjegjësë e shprehjes latinisht
që jepet poshtë saj, gjë të cilën e bën edhe Georgievits-i, pasi shprehjet
në gjuhën turke, të cilat i përkasin kulturës islame, ai i përshtat me
logjikën e përshëndetjeve të kulturës së krishterë dhe në gjuhën latine.
Përveç kësaj, te Bardhi ka pjesë, si p.sh., pjesa përmbyllëse e dialogut,
që duket si pa kuptim: pse duhet të gëzohet njëri bashkëbisedues që

26
Një dialog mes turkut (=myslimanit) dhe të krishterit gjendet edhe në gramatikën dorëshkrim
të P. Ferraguto-s (Stein 1994: 210), që kemi përmendur më sipër në listën e veprave të
përgatitura para vitit 1635. Por dialogu i Ferraguto-s, ndryshe nga ai i Georgievits-it, është
shumë miqësor (Stein 2016: 161 e vazhdim). Për përmbajtjen e dialogut të Ferraguto-s e
jemi mbështetur te Stein (2016). Dialogu së pari është prezantuar nga Alessio Bombaci,
„Padre Pietro Ferraguto e la sua Grammatica turca (1611).“ Annali del R. Istituto Superiore
Orientale di Napoli. Nuova Serie 1, f. 205-236.
98
shpëtoi prej tjerit, apo më parë (disa rreshta më sipër) pse duhet të
ketë frikë prej tij, kur ne krye dialogu fillon me <Cu ve o vella hoi? Oò
qu ve ò i arbeneſce? Quò vadis frater mi? vel quo tendis ò Epirota.>? Ky
qëndrim ka kuptim vetëm nëse këmi paraysh dialogun e dhënë nga
Georgievits-i dhe frymën e marrëdhënies mes një turku (muslimani)
dhe një të krishteri që ai ka paraqitur në veprat e tija.
Bardhi në fund ka shtuar edhe një dialog të shkurtër, që duket se e
ka ndërtuar vetë me referenca lokale, ku përmenden qytete të hapësirës
shqiptare, po si model duket që është marrë dialogu i mësipërm i
Georgievits-it.
8. Vlerësim përmbyllës
Në këtë punim, pikënisje për krahasimin e veprave të mësipërme ka
qenë përdorimi i pjesëve turqisht nga Bardhi. Në rastin tonë: mosheqja
e të gjitha pjesëve në gjuhën turke të veprave që janë përdorur si burim.
Kur krahasohen edhe pjesët e tjera dhe marrim parasysh strukturën
e përmbajtjen e veprave, në gjykimin tonë nuk ka dyshim se veprat
që kemi marrë në shqyrtim – veçanërisht gramatika e Megiser-it –
janë burimi prej nga është huazuar materiali kryesor dhe modeli i
dictionarium-it të Bardhit.
Duke parë ortografinë e pjesëve turqisht, vërejmë që Bardhi
përgjithësisht i ka qëndruar besnik ortografisë së Megiser-it (dhe të
Georgievits-it), po ka bërë edhe përshtatje në disa vende, përkatësisht
ka përdorur sistemin e shqipes edhe për turqishten, duke bërë të
përcaktojmë me më saktësi veçoritë fonetike të disa fjalëve. Megjithatë
ky përdorim te Bardhi nuk është konsistent.
Përdor <ɣ> për të paraqitur tingullin [y] të tuqishtes në pak shembuj
ku është numërori ‘3’ turqisht [ytʃ], p.sh.: <ɣch> ‘3’, <on ɣch> ‘13’,
<ighermi ɣch> ‘23’, <ɣc ius> ‘300’; perkundrejt grafisë se Megiser-it:
<vtſch>, <on utſch>, <igermi utſch>, <vtſch jus>. Por nuk e përdor për
numërorin ‘100’ [jyz], duke e paraqitur këtë të fundit gjithnjë me <ius>,
duke u bashkuar në këtë përdorim me Megiser-in.
Përdor <ɛ> për të paraqitur tingullin [z] në disa fjalë: <docuɛ> ‘9’
[dokuz], <ottuɛ> ‘30’ [otuz], përkundrejt <dokhus>, <otthus> në grafinë
e Megiser-it. Por përdor gjithashtu <on dokus> ‘19’ [on dokuz], <ſekus>
‘8’ [sekiz], <ius> ‘100’ [jyz] etj., si te Megiser-i.
Përdorimi i një grafeme të posaçme për fonemën [y], megjithëse jo në
të gjitha rastet ku ky tingull pritet të shqiptohet, është mjaft i volitshëm
për të përcaktuar me saktësi nëse ky tingull është nyjëtuar (nga folësit/
njohësit e turqishtes) apo jo27. Mëgjithëse shembujt në gjuhën turke që
27
Diskutimi për përdorimin (apo jo) të këtij tingulli në pjesën më të madhe të dialekteve
të turqishtes (apo të folmeve) të ashtuquajtura ‘dialekte të Ballkanit’ zë vend mjaft të
rëndësishëm në debatin shkencor ndaj këtyre dialekteve. Përgjithësisht merret si i mirëqenë
99
ka përcjellë Bardhi janë mjaft të kufizuar, mund të themi se ai kishte
njëfarë njohurije të gjuhës turke, që duket se ndonjë rast i ka mjaftuar
për të bërë edhe përkthime direkt nga turqishtja, ose per t’iu referuar
pjesës në gjuhën turke më shumë së asaj në gjuhën latine a italiane.
Ka edhe shembuj të tjerë ku grafia e Bardhit për fjalët në gjuhën turke
është e ndryshme nga e Megiser-it, p.sh. Megiser <igermi> ‘numërori
20’, Bardhi <ighermi>. Dallim bëhet edhe nga grafia e Georgievits-it, i
cili në paraqitjen grafike të fjalëve turke përdor <tſ>, krahas <s>, për [s]:
<gidertſen>; te Bardhi <giderſen>. Gjithësecili autor për turqishten ka
përshtatur një sistem deri diku të ngjashëm, por që paraqet ndryshime si
këto që u përmendën, gjë që është mëse normale, kur kemi parasysh që
në atë kohë turqishtja në shtetin osman zakonisht shkruhej me alfabetin
arab dhe nuk kishte një normë për shkrimin me alfabet latin. Për më
tepër, secili autor mund të fuste në punë sistemin grafik që përdorte për
gjuhën e vet amtare e jo atë që përdorej për latinishten, për një gjuhë si
turqishtja, në të cilën kompetenca e shkruesit shpeshherë ishte e kufizuar
dhe e lidhur me të folme lokale të palëvruara me shkrim.
Sidoqoftë, duke iu referuar Megiser-it, Bardhi përgjithësisht i
qëndron grafisë së tij, madje duke kopjuar edhe gabimet ortografike,
që hasen më shumë të libri i dytë i veprës. Kemi të njëjtat gabime në
disa fjalë (shih më sipër, p.sh. §6.2 Fjalori, §6.4 Numërorët), si dhe në
dy proverba: Suia dajanana, otmanie daianana / Suia dainana, otmanie
inanana (M. 166, B. 86); Muhabeth giormekden dagur / Muhabeth giormeck
den dagur (M. 135, B. 84).
Duke iu kthyer njërës prej pyetjeve të shtruara në fillim, bëhet krejt e
qartë pse Bardhi nuk ka përdorur alfabetin arab për shkrimin e pjesëve
turqisht. Arsyeja është se ka kopjuar një tekst të shkruar me alfabetin
latin.
Përcaktimi me saktësi i fjalëve të përdorura në gjuhën turke dhe jo
si huazime të turqishtes në gjuhën shqipe është mjaft i rëndësishëm,
pasi na ndihmon të bëjmë një pastrim të listës së huazimeve që mund
të përcaktohen nga vepra e Bardhit nga ato që këtu po i quajmë
konvencionalisht ‘pseudohuazime’. P.sh., fjalë si aferim, allah, që Ashta
(1962: 57) i ka paraqitur si huazime, në fakt këtu, duke iu referuar edhe
Megiser-it, më shumë duket se janë përdorime në gjuhën turke (shih
këtu §6.9 Pasthirrmat). Kjo nuk do të thotë që në këtë kohë, këto fjalë në
mënyrë të prerë ende nuk ishin bërë pjesë e ligjërimit të përditshëm. Por
këto shembuj që nxirren nga Bardhi në këtë rast nuk janë të vlefshëm

fakti që në zonat sllavishtfolëse, mungesa e këtij tingulli në gjuhën serbo-kroato-boshnjake

e bullgarishte-maqedonishte, ka ndikuar në bjerrjen e tij në turqishten e përdorur, duke
ndryshuar në këtë pikë edhe në trajtat e huazimeve, me zonat shqipfolëse ku ky tingull
përdoret krejt normalisht.
100
për të përcaktuar qartë që kemi të bëjmë me huazim. Ka raste të tjera ku
padyshim kemi të bëjmë me huazime si p.sh., /hain/~/hajn/ <Rebellator
= Hain> 123, <Rebellare = Meu baam hain> 123, <Rebellio = Hainia>
123, <Latrones = Cuſſare, oò hain> 222 apo /kallabë/ <rixa = Kallaba>
135, <rixari = meu Kallabuem> 135, <tumultuare = me baam calabbe>
177, <tumultuoſus = Chalabbes> 177, <tumultus = Chalabbe> 177, që në
dictionarium dalin disa herë, duke formuar edhe çerdhe fjalësh.
Duhen shikuar me kujdes edhe disa fjalë që dalin si variante, si
p.sh., /berber/ <tonſor = Rueſſ, Berber > 174, /ylefe/ <ſalarium = Roga,
oò ɣlefeia> 139. Te Megiser-i kemi <Salarium = Vlefe>, <tonſor = berber,
gerak>28. Këtu nuk do të zgjatemi më me këtë diskutim.
Nuk është ende e qartë, pse Bardhi ka lënë kaq pak pjesë në gjuhën
turke, duke pasur parasysh që këto i kishte të gatshme, si dhe pse
ka përzgjedhur pjesët eksiztuese dhe ka hequr të tjerat. Mund të
hamendësohen disa arsye. Pjesët në gjuhën turke mund të mos jenë
përfshirë, se ndoshta ata lexues, të cilëve u adresohej dictionarium-i
e njihnin gjuhën turke, ose shfrytëzonin burime të tjera për nxënien
e saj. Nuk ka dashur të shtojë vëllimin e veprës, gjë që mund t’i rriste
edhe koston e botimit. Mund të ketë pasur kohë të kufizuar për ta
përfunduar veprën dhe nuk ka dashur, ose nuk ka pasur mundësi ta
shtyjë më shumë. Vetëm pjesët eksiztuese ia ka marrë mendja t’i bëjë
pjesë të fjalorit. Ose ka pasur arsye të tjera krejt të ndryshme nga këto
që u paraqitën e që ne mund të mos i mësojmë ndonjëherë.
Megjithëse Bardhi bën një shpjegim në hyrje, duke theksuar se vepra
është përgatitur për “me ndimuem mbë nja anë giuhënë tanë, gji po bdaretë
e po bastardhohetë sā mā parë të ve e mā fort me ndihmuem gjithë atyne gji
janë nd urdhëni˜të Tinëzot e të Shintesë Kishë Katolikë e s dīnë giuhënë latine,
pā të sijet askush s munë shërbenjë si duhetë pā të madh error e fai hesapë,
zakonetë e çeremoniatë e Shintesë Kishë së romësë [...].” (DLE IIIr / Demiraj
2008: 75), fjalori nuk është një fjalor i posaçëm për të ardhur në ndihmë
me tekstet e liturgjisë së Kishës Katolike29. Madje duke pasur parasysh
që tekstet burimore të Fjalorit përmbajnë edhe pjesë të veçantë ku
janë dhënë në gjuhën latine dhe të përkthyera në gjuhën turke lutje të
ndryshme që mund të shërbenin edhe për të ndihmuar dikë që nuk
28
Fjalën /ylefe/ <ulef> (ulefë) e gjejmë edhe të Cuvendi i Arbenit (shih Demiraj 2012: 459).
Në lidhje me /berber/ kemi një të dhënë interesante nga Ravzî-u (v. pas 1600), një poet që
ka lënë edhe një poezi prej 12 strofash 4-vargëshe, që përshkruan udhëtimin e tij në zonën
e Dukagjinit të shek. XVI, ku qendër ishte Lezha. Në disa vargje autori jep të dhëna mbi
zakonet e njerëzve të zonës, si dhe jep disa fjalë të gjuhës shqipe të përkthyera në turqisht.
Në dy vargjet e para të strofës së pestë kemi: “Kadıya dirler efendi diyecek yirde zod / Türkî
söz söyler iseñ berber nedür keştûd [sic].” (Kadiut në vend t’i thonë ‘efendi’ i thonë ‘zot’ /
Po të thuash turqisht ‘berber’ [shqip] është ‘qethtūr’.) (Aydemir 2009: 125).
29
Shih edhe Paci (2016: 20-21).
101
di latinishten për t’u mësuar me terminologjinë e ceremonisë dhe
të katekizmit, nuk është shumë e qartë pse Bardhi ka përfshirë një
numër të madh pjesësh që nuk kanë lidhje me ceremoninë e meshës
dhe lutjet, po nuk ka shkruar një kapitull të veçantë me lutje e fjalë
që vërtet do t’i shërbenin klerikëve shqiptarë që nuk dinin latinisht.
Edhe sikur të duam ta shohim si libër që është përdorur si ‘metodë
mësimi’, dictionarium-i nuk duket se është i tillë, nuk e përmbush këtë
funksion. Patjetër nxënësit e latinishtes duhet të kenë pasur edhe një
metodë mësimi tjetër, si dhe një mësues, i cili shumë mirë mund të
luante rolin e ‘fjalorit’.
Për mendimin tonë, dictionarium-i është përgatitur në kuadër të
politikës për mësimin e gjuhëve të huaja nga misionarët e Propaganda
Fide-s – sado që cilësia e tij si tekst didaktike është shumë e diskutueshme
edhe krahasuar me formatin e veprave të kohës – dhe nuk ka pasur si
synim vetëm klerikët shqiptarë që nuk dinë latinisht, por edhe klerikët
joshqiptarë që nuk e kanë ditur gjuhën shqipe dhe u është dashur të
marrin njohuri rreth saj. Këtë e sugjeron deri diku edhe përpjekja e
munguar për të përshtatur rendin e fjalëve sipas gjuhës latine në
pjesë të ndryshme të veprës. Përveç pjesës së fjalorit, që është latinisht
(italisht) – shqip (turqisht), pjesa tjetër është e paraqitur në formatin
shqip-latinisht. Edhe në veprat e Megiser-it dhe Georgievits-it rendi
është turqisht-latinisht. Ndoshta fjalori mund të jetë përdorur edhe si
paraprijës i veprave të Da Lecce-s, apo edhe si material ndihmës në
hartimin e ndonjë teksti tjetër të panjohur për ne.
Në përfundim mendojmë gjithashtu se me anë të kësaj përqasjeje
është e mundur të hidhet dritë edhe mbi mënyrën e përzgjedhjes nga
ana e Bardhit të fjalëve latine që janë përfshirë në fjalor, një çështje që
Roques e thekson si të pazgjidhur, sikurse e kemi cituar në fillim.

SUMMARY
On the source of the Frang Bardhi’s Dictionary: A Turkological
approach.

The source of Latin material in the earliest dictionary of Albanian,

dictionarium latino-epiroticum [= DLE], written by Frang Bardhi and
published in 1635, was first raised as an issue by Mario Roques in
his introduction of the first scientific edition of the DLE (published
in 1932), but left unsolved. No further investigations followed on
this matter. The present study deals with this problem taking into
consideration bilingual texts – with the Turkish parts written mostly in
102
Latin script and conventionally called transcription texts of Ottoman
Turkish – utilized in teaching Turkish language. These texts were
written in Europe roughly from 15th to the end of the 19th century,
and are generally researched through a Turkological perspective.
DLE, which also contains a small material in Turkish in Latin script, is
compared with texts of the mentioned corpus written and published
prior 1635, and in particular with Hieronymos Megiser’s institutionum
lingua turce libri quatour (1612), the first Turkish grammar printed in
Europe, and a dialogue between a Christian and a Muslim, found in
several books about the Turks and their customs, of Bartholomaeus
Georgievits, which were printed by several print houses of Europe
from 1544 to the second half of the 17th century.
This contribution is divided into three parts. In the first, the
author makes an introductory note on the source of DLE as a
research problem. The second part unfolds a (bibliographical and
biographical) review of the aforementioned sources and authors
(Georgievits, Megiser, Bardhi). In the third one is made an analysis of
DLE compared with institutionum and Georgievits’ dialogue, and is
finalized by concluding remarks.
This comparative evaluation reveals that DLE’s text relies on these
two authors’ texts, mostly on institutionum, and that Bardhi had
adopted the structure of Megiser’s grammar.

Bibliografi

Adamović, Milan 1975: Ein Italianisch-Türkisches sprachbuch aus

den jahren 1525-1530.” Weiner Zeitschrift für die Kunde des
Morgenlandes, Vol. 67, f. 217-247.
Aksulu, N. Melek 1998: Mohaç esiri Bartholomaeus Georgievic (1505-
1566) ve Türklerle ilgili yazıları. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Ashta, Kolë 1962: “Vëzhgim historik në fjalorin e parë të shqipes,
Bardhi 1635.” almanaku Shkodra, f. 33-64.
Aydemir, Yaşar 2009: “Ravzî’nin Rumeli İzlenimleri.” turkish Studies,
Vol. 4/2, Winter, s. 215-235.
Bombaci, Alessio 1949: “Recenti edizioni di testi turchi in trascrizione.”
oriente Moderno, Anno 29, Nr. 10/12, s. 176-189.
Borgia, Nilo 1927: “Një gramatik’ e voglë e gjuhësë shqipe (me 1710).”
diturija Vol. 2, Nr. 12, f. 366-370.
Čaušević, Ekrem 2014: The Turkish language in Ottoman Bosnia.
Istanbul: The Isis Press.
103
Čaušević, Ekrem 2014a: “A chronology of Bosnian Turkology: the
Franciscans and the Turkish language.” Në the turkish
language in Ottoman Bosnia. Istanbul: The Isis Press, f. 45-66.
Čaušević, Ekrem 2014b: “Three Catholic texts in Turkish from Bosnia
and Herzegovina.” Në The Turkish language in Ottoman Bosnia.
Istanbul: The Isis Press, f. 161-187.
Csató, Éva Á. & Brendemoen, Bernt & Johanson, Lars & Stein, Heidi &
Römer, Claudia 2010: “The Linguistic Landscape of Istanbul in
the Seventeenth Century.” The Urban Mind. Gullög Nordquist
& Paul Sinclair (Eds.), Uppsala: Uppsala Universitet, f. 415-439.
Çabej, Eqrem 1975: “Për një shtresim kronologjik të huazimeve turke
në gjuhën shqipe.” Studime Filologjike 4, f. 79-86.
Çabej, Eqrem 2005: “Gjon Buzuku dhe gjuha e tij.” Në Hysa, Enver
& Lafe, Emil & Mansaku, Seit & Topalli, Kolec (Përg. për
botim) Buzuku dhe gjuha e tij. Tiranë: Akademia e Shkencave e
Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, f. 6-114 (ribotim).
Çobani, Tonin 2006: Frang Bardhi dhe relacionet e tij. Zagreb: Misioni
Katolik Shqiptar.
Demiraj, Bardhyl 2008: Dictionarium Latino-Epiroticum (Romæ 1635) per
r. d. Franciscum Blanchum. Shkodër: Botime françeskane.
Demiraj, Bardhyl 2012 (Përg. dhe Pajisi me shën.): Concili Provintiaali
o Cuvendi i Arbenit (Botim kritik). Shkodër: Botime Fraçeskane.
Demiraj, Bardhyl 2016: “Grimca biografike për autorët tanë të vjetër
I. Frang Mark Bardhi (1606-1643).” Hylli i dritës, Nr. 1, f. 7-15.
Demiryürek, Mehmet 2013: “XVII. Yüzyıl Sonlarında Hollanda’nın
Draç ve Tevâbi‘i (Arnavutluk) Konsolosluğu (1684-1700).”
Kumtesë e mbajtur në VIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı
(Tiranë, 25-28 shtator 2013) (dorëshkrim).
Dibra, Fatos 2009: “Türkçenin Latin harfleriyle yazımına dair bir
kaynak: Dictionarium Latino-Epiroticum.” Kumtesë e paraqitur
në 2. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, 9-11 dhjetor
2009, Nikosia [Republika Turke e Qipros së Veriut].
Dibra, Fatos 2016: Hyeronimos Megiser’in ve Franciscus Blanchus’un
eserlerindeki malzemeye göre türk ile arnavut atasözlerinin bir
mukayesesi, ff. 44.
Dilaçar, A.[gop] 1971: “1612’de Avrupa’da Yayımlanan İlk Türkçe
Gramerinin Özellikleri.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten
10 (1970), f. 197-210.
Drimba, Valdimir 1967a: “L’“Instruction des mots de la langue
turquesque” de Guillaume Postel (1575)”. Türk Dili Araştırmaları
Yıllığı Belleten 1966, f. 77-101.
Drimba, Valdimir 1967b: “Guillaume Postel (1575)’in “Türkçedeki
104
 kelimelerin öğretimi”.” (Përkth. Necdet Bingöl). türk dili
Araştırmaları Yıllığı Belleten 1966, f. 103-126. (Origjinali Drimba
1967a)
Elsie, Robert 2001: Histori e letërsisë shqiptare (bot. II), përkth.
Abdurrahman Myftiu. Pëje.
Fishta, Filip 1934; 1935: “Çâshtja e dýshtypwshkronjeve tw shekullit
XVI nw Skenderi (1563) e n’ Epidamnos (1584).” Hylli i Dritës,
Nr. 12 (1934), f. 565-571; Nr. 2 (1935), f. 80-85.
Friedman, Victor A. 1982: “Balkanology and Turcology: West
Rumelian Turkish in Yugoslavia as Reflected in Prescriptive
Grammar.” Studies in Slavic and General Linguistics Vol. 2,
(Eds.) Barentsen, A. A. & Sprenger, R. & Tielemans M. G. M.,
Amsterdam: Rodopi, s. 1-77.
Friedman, Victor A. 2002: “Makedonya ve Civar Bölgelerde Balkan
Türkçesi.” (Përkth. Babür Turna) türkler, vol. 20. Ankara, f. 455-
463.
Friedman, Victor A. 2006: “Balkan Turkish in Macedonia and adjacent
areas.” Boeschoten, Hendrik & Johanson, Lars (& Ağcagül,
S. & Milani, V.) (eds.) turkic languages in contact, Wiesbaden:
Harrassowitz, 2006, f. 27-45. )
Gallotta, Aldo 1986: “Latin harfleri ile yazılmış bir kaç Osmanlı
atasözü.” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi
1980-1986, Vol. XXIV-XXV, 235-249.
Georgievits, Bartholomaeus [Bartholomæo Georgievits] 1544: De
Turcarum ritu et cæremoniis. Antverpiæ.
Georgievits, Bartholomaeus 1545: De afflictione captivorum quam
etiam sub Turcæ tributo viventium christianorum, cum figuris
res clare ex perimentibus. [...]. Additis nonullis lectu dignis,
linguarum sclavonicæ & Turcicæ, cum interpretatione Latina,
libellus. [Antverpiæ].
Georgievits, Bartholomaeus 1555: De Turcarum moribus epitome.
Lungdunum.
Gözbüyük, A. Şeref & Kili, Suna 1982: Türk anayasa metinleri 1839-1980
(bot. II). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Yayınları.
Hazai, György 1960: “Monuments linguistiques osmanlis-turcs
en caractères cyrillique dans les recuils de Bulgarie.” Acta
Orientalia Academiae Scentiarum Hungaricae, Vol. 11, f. 221-
233.
Hazai, György 1962: “J. Krizanic’in “İllyria” başlıklı eserindeki Lâtin
harfleriyle yazılı bir Türkçe metin hakkında.” Në Németh
Armağanı. Janos Eckmann, Agah Sırrı Levend, Mecdut
105
 Masuroğlu (Eds.). Ankara: Türk Dil Kurumu, f. 257-363.
Höfert, Almut 2015: “Bartholomaeo Georgius.” Në Christian-Muslim
relations a Biliographical History: Volume 7. Central and Eastern
Europe, Asia, Africa and South America (1500-1600). Thomas,
David & Chesëorth, John (me Azumah, John & Grodź, Stanisłaë
& Neëman, Andreë & Pratt, Douglas) (Eds.). Leiden-Boston:
Brill, f. 321-330.
Johanson, Lars dhe Csató, Éva Á. (eds.) 1998: the turkic languages.
London and New York: Routledge.
Jokl, Norbert 1930: Gjyqi i linguistëvet të huejë per rreth librit të
Buzukut. – Nji studim i Prof. Dr. Norbert Jokl. Hylli i dritës, Nr.
3, f. 145-154.
Kappler, Matthias 2001: “Early European grammars of Ottoman
Turkish in Greek translation: A Greek version of Du Ryer’s
“Rudimenta Grammatices Linguae Turcicae” (1630).” turkic
languages 5, f. 120-137.
Kappler, Matthias 2014: “An unedited sketch of Turkish grammar
(1711) by the Venetian giovane di lingua Petr’ Antonio Rizzi.”
turkic languages 18, f. 104-127.
Kappler, Matthias 2014: “An unedited sketch of Turkish grammar
(1711) by the Venetian giovane di lingua Petr’ Antonio Rizzi.”
turkic languages 18, f. 104-127.
Majda, Tadeusz 1976: “Present state and perspectives of the studies
of Ottoman Turkish linguistic monuments in phonetic
transcription (non-Arabic scripts).” Në Gallotta, Aldo (ed.).
Studi preotomani e Ottomani: atti del Gonvegno di Napoli (24-
26 Settembre 1974) [Studi Preottomani e Ottomani, 1974 Napoli].
Napoli: Istituto Universitario Orientale, f. 179-189.
Matzinger, Joachim 2009: “Eqrem Çabej dhe turqizmat në shqipen e
vjetër.” Në Eqrem Çabej dhe vendi i tij në shkencat albanologjike:
Konferencë shkencore në 100 vjetorin e lindjes së tij. Tiranë:
Akademia e Shkencave, s. 119-130.
Megiser, Hieronymos 1605: Paroemiologia poliglotta, hoc est: Proversia et
Sententia complurium linguarum. Leipzig.
Megiser, Hieronymus 1612: institutionum linguae turcicae libri quatuor.
[Leipzig].
Mollova, Mefküre 1996: “Balkanlar’daki Türk Ağızlarının Tasnifi.”
Türk Dilleri Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara 1999, f. 167-176.
Ndreca, Ardian 2006: “Rizbulimi i nji dorëshkrimi në Abacinë e
Grottaferratës në Romë.” Hylli i dritës, Nr. 3, f. 83-119.
Németh, Gyula 1981: “Bulgaristan Türk Ağızlarının Sınıflandırılması
Üzerine.” (Përkth. nga hungarishtja Vural Yıldırım) türk dilleri
106
 Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara 1980-1981, f. 113-167.
(Botuar me parë në gjuhën gjermane: J. Németh, Zur Einteilung
der türkischen Mundarten Bulgariens, Sofia 1956).
Németh, J. 1961. “Traces of the Turkish Language in Albania.” Acta
Orientalia Hungarica 13, s. 8-29.
Paci, Evalda 2011: “Letërsia e vjetër shqipe në kontekstin e historisë së
letërsisë shqipe.” Hylli i dritës, Nr. 2, f. 78-89.
Paci, Evalda 2016: “Një traditë studimesh he botimesh mbi Fjalorin
latinisht-shqip të Frang Bardhit (1935).” Hylli i dritës, Nr. 1, f.
16-27.
Pala, İskender 1996: “Osmanlı harfleri döneminde Türk dilinin Lâtin
harfleri ile imlâsı ve kullanımı.” Në Uluslararası Türk Dili
Kongresi 1992 (26 Eylül – 1 Ekim 1992) [Akte konference].
Ankara: Türk Dil Kurumu, f. 253-262.
Piemontese, A. Michele 1993: “Leggere e scrivere “Orientalia” in
Italia.” Annali della Scuola Superiore di Pisa. Classe di Lettere e
Filosofia, Serie III, Vol. 23, No. 2, f. 427-453.
Pizzorusso, Giovanni 2004: “I satelliti di Propaganda Fide: Il Collegio
Urbano e la Tipografia Poliglotta. Note di richerca su due
istituzioni culturali romane nel XVII secolo.” Mélanges de
l’École française de rome. italie et Méditerranée 116/2, s. 471-498.
Pizzorusso, Giovanni 2008: “Tra cultura e missione: la Congregazione
“de Propaganda Fide” e le scoule di lingua araba nel XVII
secolo.” Në Romano, A. (ed.). rome et la science moderne entre
renaissance et lumières. Roma: Ecole Française de Rome, f. 121-
152.
Rocchi, Luciano 2011: “Turkish historical lexicography.” lexicographica
Vol. 27, f. 195-220.
Rocchi, Luciano 2014: I Repertori Lessicali Turco-Ottomani di Giovan
Battista Montalbano (1630 ca.). Edizioni Università di Trieste.
Róna-Tas, András 1998: “Turkic ëritting systems.” në the turkic
languages. Johanson, Lars dhe Csató, Éva Á. (eds.). London and
Neë York: Routledge, f. 126-137.
Roques, Mario 1932: recherches sur le anciens textes albanais – avec huit
fac-similés. Paris.
Roques, Mario 2008: “Frang Bardhi dhe fjalori i tij.” (përkth. Ëilly
Kamsi). Në Demiraj 2008, f. 9-49 (ribotim).
Stachowski, Stanisław 1967: “Der Türkische dialekt des XVII. Jh. in
Albanien.” Folia orientalia Tome VIII, f. 177-195.
Stein, Heidi 1984: “Eine Türkische sprichwortsammlung des 17.
Jahrhunderts.” Acta Orientalia Academiae Scentiarum
Hungaricae, Vol. 38, Nr. 1-2, f. 55-104.
107
Stein, Heidi 1994: “Zur Frage der gegenseitigen Abhähengigkeit
türkischer Transkriptiontexte.” Në Wunsch, Cornelia (ed.)
XXV. deutscher orientalistentag. Vorträge, München 8.-13.4.1991.
Stuttgart, f. 203-214.
Stein, Heidi 2000: “17. yüzyıla ait bir Türk atasözü koleksiyonu.”
(Përkth. Volkan Coşkun). Muğla Üniversitesi SBE Dergisi Vol. 1,
Νr. 2, f. 263-291.
Stein, Heidi 2001: “Some notes on the early history on Ottoman-
Turkish lexicography in Europe (16th/17th c.).” Në Uluslararası
sözlükbilim sempozyumu bildirileri: 23-23 Nisan 1999 [Uluslararsı
Sözlikbilim Sempozyumu 1999, Gazimağusa]. (Eds. Demir, Nurettin
& Yılmaz, Emine). Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi, f.
165-178.
Stein, Heidi 2016: “The dialogue between a Turk an a Christian in the
Grammatica turchesca of Pietro Ferraguto (1611). Syntactical
features.” Në Csató, Éva Á. & Menz, Astrid & Turan, Fikret (eds.).
Spoken Ottoman in mediator texts. Wiesbaden: Harrassowitz, f.
159-169.
Strauss, Johann 2011: “Linguistic diversity and everyday life in the
Ottoman cities of the Eastern Mediterranean and the Balkans
(late 19th-early 20th century).” the History of the Family, 16, f.
126-141.
Shkodra, Zija 1975: Dokumente mbi Shqipërinë në shekullin XVIII
(Letra të konsoujve venedikas të Durrësit) Vëll. I (1696-1707),
Tiranë: Akademia e Shkencave e RPSh Instituti i Historisë.
Tekin, Talat 1978: “Avrupalılar ve Türkçenin Latin Harfleriyle Yazımı.”
türk dili, Vol. 38, Nr. 326, f. 590-594.
Tomić, Jovan 1930: Gjyqi i linguistëvet të huejë per rreth librit të
Buzukut. – Nji intervistë me Akad. R. Jovan Tomić. Hylli i dritës,
Nr. 3, f. 143-144.
Thomas, David & Chesworth, John (me Azumah, John & Grodź,
Stanisław & Newman, Andrew & Pratt, Douglas) 2015 (Eds.):
Christian-Muslim relations a Biliographical History: Volume 7.
Central and Eastern Europe, Asia, Africa and South America (1500-
1600). Leiden-Boston: Brill.
Yağmur, Ömer 2014: “Erken dönem Türkçe transkripsiyon metinleri
ve bunların dil araştırmalrı açısından önemi.” FSM İlmî
Araştırmalar Dergisi, Nr 4, f. 201-217.

108