Silo - Tips Kurtulu Savai Nda Uak Anilari Mehmet Ersn

KURTULUŞ SAVAŞI’NDA
UŞAK ANILARI
Mehmet ERSİN
KURTULUŞ SAVAŞI’NDA UŞAK ANILARI
Mehmet ERSİN
ISBN 975‐92799‐1‐6
1.Baskı: UŞAK, 2003

2.Baskı: UŞAK, 2007
3.Baskı: İZMİR, Mayıs ‐ 2013
Yazışma Adresi
Mehmet ERSİN
Cumhuriyet Mah, Atatürk Bulvarı, No:25,
Tepe Apartmanı, A‐Blok, Kat:3, Daire:6, UŞAK
Ev Tel: 0276 2277525 / Cep Tel: 0544 885 00 84
e.mail: mehmet.ersin64@hotmail.com
Bilgisayar Düzenlemesi
Doç. Dr. Mehmet KARAYAMAN
Kapak Resmi
Uşak eski belediye başkanlarından Hakkı Candoğan’ın torunu Sevinç
Candoğan tarafından Uşak Belediyesine bağışlanan fotoğraftır.
Fotoğrafın aslı Uşak Kent Müzesi arşivindedir.
Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri

87 Sok. No. 4 / A Bornova
(0.232) 343 64 54 metabasim@gmail.com
İzmir, Mayıs - 2013
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ .......................................................................................................... V
YAŞAR AKSOY’UN ÖNSÖZÜ............................................................... VII
ÖNSÖZ ........................................................................................................IX
İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ.......................................................................XI
ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ ................................................................XIII
KISALTMALAR .......................................................................................XV
BİRİNCİ BÖLÜM ........................................................................................ 1
A.YAYINLANMIŞ ANILAR.................................................................... 1
I. UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE................................................................ 13
Atatürk İnay İstasyonuna Geldi.............................................................. 18
Uşak’ta Milli Hareket................................................................................ 18
Yüzbaşı Selahattin’in Anıları .................................................................. 24
Turgut Üzüm Anlatılyor ........................................................................... 29
12. Kolordu Kumandanı Fahrettin Altay Anlatıyor ............................... 30
İstiklâl Harbinde Uşak’tan Hatıralar....................................................... 30
Tam Yatsı Ezanında Uşak’a Vardım..................................................... 34
İşgal Öncesi Uşak.................................................................................... 35
II. UŞAK- İŞGALDE............................................................................ 41
İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar....................................................... 46
Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Bey........................................................... 47
Uşaklı Yüzbaşı Basri ............................................................................... 55
Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’ta Olanlar .................................................... 58
Uşak’ta İdam Kararları ............................................................................ 63
Yunan Kralının Uşak’a Gelişi ................................................................. 65
Uşak’ın İşgali ve Sürgünler..................................................................... 67
Kurtuluş Savaşı’nda Uşak ...................................................................... 70
Kurtuluş Savaşı’nda Uşak ...................................................................... 73
Uşak İşgal Altında.................................................................................... 77
Uşak’ın İşgali ve Kurtuluşu ..................................................................... 83
Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’ta Olanlar .................................................... 85
Analarımız Yunan’a Karşı Hep Direndi................................................. 86
Kurtuluş Savası’nda Uşak’ta Olanlar .................................................... 87
Türk Askerleri Götürdüler ....................................................................... 88
Kurtuluş Yeniden Yaşama Dönüş Oldu ................................................ 90
Örentepe Yokuşunda Yunan Kurşunları............................................... 90
Atina’da Askeri Hapishanede................................................................. 93
Saat Tamirciliği......................................................................................... 94
Kunduracı Çırağı...................................................................................... 94
I
Angaryadan Kaçtım................................................................................. 95
Yunan Askerini Halıpazan Köprüsü’nden Aşağı Attım ....................... 95
Buğday Kağnısı........................................................................................ 96
Silah Depolarını Öğrendi ........................................................................ 96
Kelvelioğlu Hüseyin’in Katli .................................................................... 97
Haydi Altın. Para Yoksa Ölüm ............................................................... 99
Kel Zabit .................................................................................................. 100
Şu Yana Gitti .......................................................................................... 101
Top Sesleri.............................................................................................. 101
Su Gibi Akarak Kaçtılar......................................................................... 103
İnaïs’ten İnay’a ....................................................................................... 104
İşgalde Olanlar ....................................................................................... 117
III. UŞAK-İŞGALDEN SONRA ......................................................... 119
Atatürk Büyük Zaferi Nasıl Anlatmıştı ................................................. 124
Hiç Endişe Etmeyiniz ............................................................................ 124
İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar..................................................... 125
Himmet Çocuk,....................................................................................... 126
Mesut Bir Kasaba .................................................................................. 131
Uşak Yangınlar İçinde ........................................................................... 134
İşgalden Sonra ....................................................................................... 136
Eden Bulur .............................................................................................. 137
Şehitlerimiz Mutlu Uyusun .................................................................... 138
Hoca İbrahim Bey .................................................................................. 139
Bozkuş’lu İbrahim Bey’e Övgü ............................................................. 140
Kimsin Sen.............................................................................................. 141
Birbirimizin Kopyasıyız.......................................................................... 142
B. İŞGAL ALTINDAKİ UŞAK’TA KİŞİSEL VE BÖLGESEL
DİRENMELER...................................................................................... 145
Kişisel ve Bölgesel Direnmeler........................................................... 145
Çece Köylü Kara Murat......................................................................... 148
Bayraksız Okul Olmaz .......................................................................... 150
Parmaklarımın Şerefi Kırılır .................................................................. 151
Ağalığın Mehmet ................................................................................... 153
Arap Mehmet ......................................................................................... 154
Dişçi Ali Efendi ...................................................................................... 154
Haydi Gelin Köye Dönelim .................................................................. 155
Sayısı Belli Değil .................................................................................... 156
Nazik Hanım’in Türküsü ve Öyküsü .................................................... 156
Eskişehirli Nazik’in Çilesi ...................................................................... 159
Nazife Hanımın Ağıtı (Atina’nın Urganı) ............................................. 161
Gül Hanım............................................................................................... 163
Çapalı Kocamanların Hatice ................................................................ 166
Banaz’ın Kurtuluşu ............................................................................... 167
Athena Olayı........................................................................................... 169
Eşmenin Kurtuluşu ................................................................................ 170
II
Köyünü Kurtaran Yiğit ........................................................................... 171
Karahallı’nın Kurtuluşu.......................................................................... 172
Alfaklar .................................................................................................... 173
Ali Osman Gücergün............................................................................. 173
Alfaklar Yöresinde Katledilen 6 Kişinin Ağıtı...................................... 175
Ayı Veli’nin Sonu.................................................................................... 175
Gadder Mehmet .................................................................................... 177
Çomuk Musa’yı Yol Arkadaşı İzzet Öztürk Anlatıyor ........................ 180
Atıcı Musa............................................................................................... 184
Cacık ....................................................................................................... 184
Bir Fotoğraf ............................................................................................. 185
Kurtuluş Savaşı’nda Karahallı.............................................................. 189
Atatürk’ün Telgrafında Karahallı .......................................................... 192
Sivaslı’da Milli Mücadele Yılları ........................................................... 193
Selçikler Kasabası ................................................................................ 195
Madalyasız Kahraman Elif Nine .......................................................... 196
Çarıklı Çavuş.......................................................................................... 197
Moracalı Hasan Çavuş ......................................................................... 198
Ulubey’in Kurtuluşu .............................................................................. 199
İtecik Lâleleri........................................................................................... 202
İtecik Lâleleri........................................................................................... 203
Ulubey ..................................................................................................... 204
C. TRİKUPİS NASIL TUTSAK OLDU?............................................... 207
Nikolaos Trikupis (1868-1959) ve Tutsaklığı ................................. 207
Trikupis Nasıl Teslim Oldu? .......................................................... 211
19 Ağustos 1922 Uşak’a Doğru Çekiliş......................................... 216
General Trikupis’in Esir Edilişi ...................................................... 220
General Trikupis’in Esareti ............................................................ 238
Trikupis’i Esir Alan Kimdir? ........................................................... 241
General Trikupis’in Esir Edilişi ...................................................... 251
Ovacık Köylü Kuşcu Hasan (Toy) ................................................. 259
Göğem Köyünde Trikupis Anıtının Yapılışı ................................... 261
İKİNCİ BÖLÜM....................................................................................... 263
A.YAYINLANMIŞ ANILAR................................................................ 263
I. UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE................................................................. 265
Yaşanmışlar ....................................................................................... 267
Hubb-ül Vatan ....................................................................................... 269
Akarcalı Medresesi ................................................................................ 273
II.UŞAK-İŞGALDE............................................................................ 275
Allah Âşkına Kapıyı Açın ...................................................................... 277
Çekilip Gittiler ......................................................................................... 278
İstedikleri Yerlere Oturdular ................................................................. 279
III
Köyde Benden Başka Kimse Yok........................................................ 280
Şehitler Abidesi ...................................................................................... 280
Bakalım Beni Ne Yapacaklar ............................................................... 281
Babam Gelmiş........................................................................................ 282
Efendiler Biz Şu Anda Esiriz ................................................................ 283
Geldiler .................................................................................................... 284
Yunan İşgalinde ..................................................................................... 285
Haydi Köyüne ......................................................................................... 287
Daha Siz Gitmediniz mi? ...................................................................... 290
Toz Bulutu............................................................................................... 293
Kuru Darı................................................................................................. 294
Teğmen Yorgo ....................................................................................... 295
Düşmanın Köyümüzü Terk Edişi ......................................................... 296
Aşıklar Diyarında Bir Canlı Tarih ......................................................... 299
Canlı Tarihin Ölümü .............................................................................. 303
Zito Venizelos......................................................................................... 305
Mağara .................................................................................................... 305
III.UŞAK-İŞGALDEN SONRA ....................................................... 307
Ekmek ..................................................................................................... 309
Kim Bu Baba? ........................................................................................ 309
Beş Bidon Glikoz ................................................................................... 311
MEHMET ERSİN İLE TARİH SOHBETLERİ.................................... 313
ANILARIN DEĞERLENDİRİLMESİ.............................................. 321
SON SÖZ ................................................................................................... 333
KAYNAKLAR .......................................................................................... 335
UŞAK HAKKINDA KAYNAKLAR DENEMESİ................................. 337
IV
SUNUŞ
KENTİMİZ KİMLİĞİNİ ARIYOR
Kentler vardır, yüzyıllar boyu bolluk ve gönenç içinde yaşayan;

kentler vardır, yıllar boyu felaketlerle boğuşan.
Kimi kentler tarihte hiçbir iz bırakmadan silinip gider, kimi şe-
hirler de direnir yılların yıpratıcılığına.
Doğup büyüdüğümüz, yaşadığımız Uşak için neler söylenebi-
lir? Kuruluşunun çok eskilere dayandığını biliyoruz. Peki, başka? Os-
manlı arşivlerinden, Evliya Çelebi’den geride kalan pek az bilginin
dışında elimizde ne var?
Çok da uzaklara gitmeye gerek yok. Yakın tarihimizle ilgili bil-
gilerimiz bile çok sınırlı, bölük pörçük. Kısaca kentimiz tarihini arıyor,
kentimiz kimliğini arıyor. Kentleri var kılan, yaşanır kılan bu tarihtir, bu
kimliğidir.
Son yıllarda Uşak tarihine ilişkin çalışmalarda ciddi bir artış
gözleniyor. Bu topraklarda doğan veya yaşayanlar ya da üniversite
çalışanları kentimizin nüfus kâğıdını çıkarıyorlar. Gecikmiş de olsa bu
çalışmaların artması sevindirici. Katkı sunan herkese teşekkürler, bir
Uşaklı olarak.
Geçen yıl çıkardığı “Yurdum İçin Savaşırken” kitabının değerli
araştırmacısı Sayın Mehmet Ersin, kapımızı çalıp, derlediği Uşak’la
ilgili Kurtuluş Savaşı anılarını kitaplaştırmak istediğini söylediğinde, bu
topraklarda doğup büyüyen bizler de bu çalışmaya bir katkı sunalım
istedik. Değerli öğretmenimizin deyişiyle, havasını soluduğumuz, su-
yunu içtiğimiz, ekmeğini yediğimiz Uşak’ımıza bunun bedelini ödeye-
lim, dedik.
“Anı yazmak, ölümün elinden bir şeyler kurtarmaktır” demiş bir
düşünür. Mehmet Öğretmenimiz de yakın tarihimizde çok acılar ya-
şamış kentimizin anılarını derlemekle ölümün elinden pek çok şey
kurtarmış.
Çabalarının bundan sonra da sürmesi dileklerimizle, sonsuz
teşekkürler Mehmet Öğretmenimize.
Altuner Muşamba Sanayii ve Ticaret Limited Şirketi
V
VI
YAŞAR AKSOY’UN ÖNSÖZÜ
KURTULUŞ SAVAŞI’NDA UŞAK…
1 Ağustos 1947 tarihinde doğduğumda bana çıkartılan nüfus

kâğıdında, kayıtlı olduğu il olarak “Uşak” kaydedilmiş. Merkez ilçenin
Bozkurt Mahallesine bağlı olduğum; cilt numarası 0002, aile sıra nu-
marası 000046, sıra numarası ise 0009 olarak deftere eklendiğim de
unutulmamış, bu bilgiler şu anda nüfus kâğıdımda hiç silinmemecesi-
ne aynen duruyor. Bundan da çok gururluyum.
Çünkü dedem Uşak Belediyesi sağlık memuru Aşıcı Ahmet
Efendi ile ninem Bülbüller’den Nazife Hanım, Uşak’ta yaşamış ve
ölmüş, babam Uşak’ta doğmuş. Aile evimiz hala metruk bir halde eski
Tabakhane Caddesi üzerinde mahzun bir şekilde durur. Bana, “Nereli-
sin?” diye sorduklarında, aynen şöye derim: “Önce Uşaklı’yım. Sonra
İzmir’liyim!..” Bu tavrım, aidiyet duygumu, kök bilincimi ve sahip oldu-
ğum kültürün ana genetik dinamiğini unutmadığımı gösterir.
Bu yüzden Uşak Tarihi’ne öteden beri meraklıyımdır. Kütüp-
hanemdeki ilk Uşak kitapları, “1967 Uşak Yıllığı” ile babamın bana
armağan ettiği 1971 basımı Uşak Halk Eğitimine Yardım Derneği Kül-
tür Yayınları’nın 14.cüsü olan muhteşem bir ana kaynak olarak yaza-
rına büyük şükran duyduğum Haşim Tümer’in “Uşak Tarihi” kitabıdır.
Hemen ardından Dr.Gürbüz Erginer’in Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli
Folklor Araştırma Dairesi Yayınları arasından 1984’te basılan “Uşak
Halk Takvimi ve Halk Medotolojisi” kitabına kavuştum. Yıllar içinde
değerli yazar ve araştırmacıların, Mehmet Ersin’in, Sadiye Tutsak ve
Özlem Karahan’ın, Doç. Dr. Mehmet Karayaman’ın, Buğra İnal’ın,
Alaaddin Hazıroğlu’nun, öğretim görevlisi Ayşin Şişman’ın, araştırma
görevlisi Alper Ersaydı’nın kitaplarını edindim. Bu toplama Uşak İl
Yıllıkları’nın tümü ile Gazi Mustafa Kemal İlköğretim Okulu yayını olan
“Gazinin Sesi” dergileri ile değerli öğretmen Yaşar Kayacık’ın araştır-
malarını ekledim.
Bu değerli yayınlar daima ata vatanım Uşak’la ilişkimi diri tuttu
ve içimdeki derin ateşi daima harlattı. Bu yüzden çalıştığım gazeteler-
de Uşak’ın kurtuluş günü yayınladığımız ekleri ve Uşak sayfalarını
özenle ve keyifle hazırladım. Uşak benim için, babamın anlattığı işgal
acıları ile 1 Eylül kurtuluş coşkusunun buluştuğu şanlı bir şehrimizdir,
belki tarihi şimdiye kadar gün yüzüne çıkmamış ancak son 20 yıl için-
de genç öğretim üyeleri ve araştırmacılar tarafından üstündeki küller
VII
silinmeye başlanmıştır. İçinde Mehmet Ersin’in de bulunduğu bu özve-
rili ve öncü araştırmacılara şükran duyuyoruz.
Mehmet Ersin dostum, bu anlamlı çerçeve içinde benim özel
uğraş alanım olan “Sözlü Tarih” konusunda yıllarını harcayarak çok
büyük bir iş başarmıştır. “Kurtuluş Savaşı’nda Uşak ile ilgili Anılar”
çalışması kolayca başarılacak, altından kalkılacak bir çalışma değildir.
Bu bir doçentlik veya profesörlük tezidir gerçekte. Bunu ancak uzun
yıllar içinde bir geniş ekip yapabilir. Ama Mehmet Ersin hocamız bunu
tek başına, bu ülkeye, bu halka, bu şehre borcunu ödemek için ger-
çekleştirdi.
Bundan önceki kitaplarını zevkle okuduğumuz Mehmet
Ersin’in yeni çalışmasını heyecanla bekliyoruz. Kutluyorum…
Yaşar AKSOY (Gazeteci, yazar, tarihçi)

Uluslararası İzmir Araştırmaları Merkezi Genel Yönetmeni
VIII
ÖNSÖZ
“Yurdum İçin Savaşırken” adıyla derleyip düzenlediğim ese-

rimde, “Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’la İlgili Anılar” adıyla bir eseri derle-
yip düzenlemeye söz vermiştim. Sözümün gereğini yerine getirdiğim
için mutluyum.
Benim kuşağım Cumhuriyet’in ikinci kuşağındandır. Bizler,
babalarımızın, dedelerimizin savaş anılarını dinledik. Kurtuluş Sava-
şı’mızla gururlandık, savaşın vahşetini öğrenince yüreğimiz barıştan
yana oldu. Bizlere, savaş anıları ve destanları, yurt savunması dışında
savaşın vahşet olduğunu öğretince, bütün kalbimizle, kafamızla Ata-
türk’ün özdeyişini “Yurtta barış, dünyada barış’ı” benimsedik.
“Zamanın akışına sadece anılar karşı koyar” derler. Efesos’lu
yurttaşımız Herakleitos da “Aynı ırmakta iki defa yıkanılmaz” der. Anı-
ların zaman akışına karşı koyması doğal da savaş yüzünden aynı
dramatik ve trajik olayların etkisinde aynı anıların yaşanması doğal
değildir. Umudum ve dileğim aynı ırmakta savaştan ötürü ikinci kez
insanlığın yıkanmamasıdır.
Geleceğimizin temeli olan çocuklarımız, gençlerimiz -
fidanlarımız - şimdiden doğru aşılanırsa, doğru bilgilendirilirse gele-
cekte adımlarını iyiye, doğruya, güzele atacaklar, barış dolu bir dün-
yanın temelini oluşturacaklardır. Amacım, anılar aracılığıyla barışa
katkı sağlamaktır.
Geçmişte yaşanan tüm olumsuz olayların tutsağı olursak, ge-
leceğin barışını kurmanın mümkün olamayacağını düşünürüm. Bilindi-
ği gibi, insanlık geçmişin kötü anılarına saplanıp kalmış olsaydı, dün-
yanın hiçbir yerinde barış kurulamazdı.
Tanrı yaratır insanı, kul almamalı canı, ölüm gelirse Tanrı’dan
olsun, kuldan olmasın sakın. Savaşta-barışta; güzel yurdumun güzel
insanları ölmemeli, ölmemeliydi.
Anıları önem derecesine göre değil, yazanların soyadlarına
göre sıraladım. Anı, anlatan-yazan biçiminde ise anlatanı dikkate ala-
rak yine soyadına öncelik verdim. Kişisel ve bölgesel direnmeler bö-
lümünde yazının başlığının ilk harfine göre alfabetik sırayı gözettim.
Gerek bu kitabı, gerekse “Yurdum İçin Savaşırken” adlı eseri
derleyip düzenlerken, kaynakları arayıp bulmada zorlandım. Gelenek
olmamasına karşın, bu kitabın sonuna, araştırmacıların yararlanması
için, türü ne olursa olsun, “Uşak Hakkında Kaynaklar Denemesi” bö-
lümünü ekledim.
IX
Uşak kültür hayatına büyük duyarlık gösteren, Uşak’a bu ese-
rin bir hizmet olacağını düşünen, kitabın basım giderlerini karşılayan
ALTUNER MUŞAMBA Sanayii ve Ticaret Limited Sirketi’ne teşekkür
ederim. Yardımlarını gördüğüm bütün “Uşaklı Dostlar”a da teşekkürü
bir borç bilirim.
X
İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ
Sayın Prof. Dr. Bilge UMAR’ın bana gönderdiği 31.10.2006 ta-

rihli mektubunda, dikkatimi şu noktalar üzerine çekiyordu: ‘2003’de
basılmış olan “Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’la İlgili Anılar” kitabında ak-
tardığınız anıları karışık bir yığın halinde okuyucunun önüne koyma-
yıp, tasnif ederek aktarmak istemişsiniz. Ne var ki, amaca uygun bir
tasnif, aslında. Konu itibariyle yani anlatılanın hangi konuda olduğuna
bakılarak yapılmak gerekirken, öyle yapılmamış. Örneğin, “Birinci
Bölüm, A. Yayınlanmış Anılar” arasında, pek çeşitli konuları, olayları
aktaran yayınlanmış anıların tümü bir arada; pek çeşitli konuları, olay-
ları aktaran yayınlanmış anıların tümü bir arada; B alt bölümünde
tasnif daha mantıklı, “İşgal Altındaki Uşak’ta Kişisel ve Bölgeseler
Direnmeler” buraya konmuş; C alt bölümünde de durum böyle,
Trikupis’in tutsak alınmasına ilişkin anlatımlar buraya konmuş. Arka-
sında, “İkinci Bölüm, Yayınlanmamış Anılar” başlığı altında, tıpkı Birin-
ci Bölüm, A’daki karışıklığı görüyoruz; pek çeşitli konulara ilişkin (ya-
yınlanmamış) anı anlatımları hep bir arada. Böyle yapılmış olması,
okuyucu yoruyor ve ilgisini dağıtıyor, bir yerde okuduğunu, orada anla-
tılanla hiç ilgisi olmayan başka bir şey hemen onun arkasın anlatılınca,
unutuveriyor, ardından üçüncü bir anlatımla bambaşka içerikte şeyler
öğrenince de yine bir önce okuduğunu unutuyor. Unutuyor demem
biraz fazla mutlak, orası doğru, ama en azından, aynı konuyla ilişkin
anlatımları ardarda dinliyor olsaydı o konuda hafızasında bir genel
tablo oluşabilecek iken, mütemadiyen apayrı konulardaki anlatımları
birbiri ardından okuyunca, kafasının içinde bir genel tablo ulaşamıyor.
Yeni basımda, bütün anlatımlar, içeriklerinin ağırlıklı konusuna göre
tasnif ederek bu tasnife göre bir arada aktarmak doğru olacaktır.”
Sayın Prof. Dr. Bilge Umar’ın “içeriklerinin ağırlıklı konusuna
göre tasnif” uyarısı çok düşündürdü. Anıları “İşgalden Önce”, “İşgal-
de”, “İşgalden Sonra” üst başlıklarla tasnif etmeğe çalıştım. Bu şekil-
deki sınıflandırma, kesin çizgilerle bir bölümleme değildir. Öyle anılar
vardı ki bölümlerin hangisine koyayım diye çok tereddüt ettim. Anıların
yoğunluğu hangi bölüm uygun düşüyorsa anıyı o bölüme koydum.
“İşgalde bölümü; Yunan askerlerinin hem işgal sırasında, hem işgalde
hem de bozguna uğrayıp yurdumu terk ederken yaptığı mezalimleri
içerir. Bölüm içindeki sıralamaları ise, önem derecesine göre sırala-
maya çalıştım. Örneğin “Kişisel ve Bölgesel Direnmelerde;” Yunan
askerine yolunu şaşırtarak kendini feda eden Çeçe köylü Kara Murat’i
XI
başa aldım. Uşak merkezinde olanlar, Sivaslı’da direnişler, kadınların
cesaretleri, efsaneli yiğitlikler, Karahallı’da yaşananlar, yerli işbirlikçi-
ler, Banaz ve Ulubey’in kurtuluşu şeklinde bir sıralamaya gittim.
Bulabildiğim “Yayınlanmış Anılar” toplamı kırk altıdır. Bunlar-
dan beşi, Yunan askerinin işgalinden öncedir. Bu durum şunu gösteri-
yor ki, halk, daha işgalin korkunçluğunun farkında değildir. Düşmanla-
rımızın yurdumuzu ele geçirmekte olduğu, adım adım tehlikenin yak-
laştığı pek fark edilmiyor. 1920’ler Türkiye’sinde iletişim yok denecek
kadar azdır.
Halkın işgal konusunda aydınlanması, bilinçlenmesi yetersiz-
dir. Halkı aydınlatacak olan, aydındır. Oysa kaza merkezi Uşak’ta bir
avuç aydın vardır. Aydın, felaketin korkunçluğunun farkındadır. Gele-
cek olan tehlikenin, işgalin bilincinde olan aydınlar arasında üstelik bir
de “İtiIaf-İttihat” çekişmesi vardır, ittihatçılar çoğunluğu kazanınca,
yerel örgütlenmelere hemen başlanır.
Halk, işgali bire bir yaşayınca, bıçak kemiğe dayanınca, olayın
büyüklüğünü anlar, bütün varlığıyla örgütlenmelere destek verir, elini
taşın altına koyar. İşgalde büyük acılar yaşanır. Bana göre otuz altı
anının, işgalde bölümünde yer alması, acının, feryadın, öfkenin büyük-
lüğünü gösterir.
Yayınlanmamış anılar için de aynı şeyleri söyleyebilirim. İkinci
baskıya iki yeni anı daha ekledim: Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Bey ve
Ovacık Köylü Kuşçu Hasan (Toy).
Kitabın sonuna, anılardan hareketle, “Anıların Değerlendirme-
si” bölümü koydum, ilginç durumlar, saptamalar ortaya çıktı.
Uşak Hakkında Kaynaklar Denemesi bölümüne de 2003’ten
bu yana yayınlanmış yayınları ilgili bölümlere ekledim.
Bu kitabın ikinci baskısının bütün giderlerini karşılayan, “Her
şey Uşak için” anlayışıyla duyarlılık gösteren, beni heyecanlandıran ve
duygulandıran, Sayın Şerif AKÇAY’a en içten duygularımla teşekkür
ederim.
XII
ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ
Kitabımın üçüncü baskısını yapmaya karar verince, doğal

olarak kitabımı yeniden gözden geçirme gereğini duydum. Zaman
içinde elde ettiğim yeni yazılara yer verdim.
Günümüzde artık ülkeler ve kentler sembollerle anılır hale
geldi. Uşak, son zamanlarda “Cumhuriyeti Biz Böyle Kazandık” fotoğ-
rafını tescil ettirerek, bu fotoğrafla anılır oldu. Uşak’ın bu sembolünü,
“Cumhuriyeti Biz Böyle Kazandık” resmini, Uşak Belediyesi’nin ilgili
makamlarından izin alarak kitabıma kapak yaptım.
Birinci bölümün “Yayınlanmış Anılar” bölümünde; Uşak-
İşgalden Önce, Uşak-İşgalde, Uşak-İşgalden Sonra ve İşgal Altındaki
Uşak’ta Kişisel ve Bölgesel Direnmeler bölümlerine yorumlar yaptım.
Bu yorum ve görüşlerim, Yayınlamış Anılar Bölümü için de geçerlidir.
Yayımlanmış Anılara, Muammer Sakaryalı’nın; İnais’ten İnay’a
adlı eserinden, izinleriyle alıntılar da yaptım. Bu alıntılar, anıları bir
yönden tamamlamak amacına yöneliktir. “Kimsin Sen” ve “Birbirimizin
Kopyasıyız” başlıklı yazılar da anılarda sözü edilen konuları tamamla-
yıcı niteliktedir.
“İşgal Altındaki Uşak’ta Kişisel ve Bölgesel Direnmeler’”e “Na-
zik Hanım” konusunda yazılan iki yazıya yer verdim. Haşim Tekin
Bulgaz’ın torunu Cevide Örnekol’un dedesinin yaşamıyla ilgili bana
ilettiği bilgileri ilgili bölüme yazdım. Emekli öğretmen Süleyman Çalış-
kan’ın; Çomuk ya da Çopur Musa’nın yol arkadaşı İzzet Öztürk’ten
dinlediği “Öğretmenim” adlı kitabında yazdığı yazıyı bir kez daha göz-
den geçirerek ve genişleterek yazdım. Karahallı-Paşalar köyünden
emekli öğretmen Şerafettin Polat’ın “Bir Fotoğraf” başlıklı fotoğraftaki
Mehmet Aga’nın kimliğini açıklayan yazısına, ayrıca “Kurtuluş
Savaşı’nda Karahallı” ve “Atatürk’ün Telgrafında Karahallı” başlıklı
yazılarına da yer verdim. Ulubey’in kurtuluşundan sonra, Ulubeyli
Eczacı Halit Karaman’ın şiirine yer verdim.
“Trikupis Nasıl Tutsak Oldu?” bölümünün sonunda, “Göğem
Köyünde Trikupis Anıtının Yapılışı” başlığı altında, Dr. Alaettin
Ergönenç’in anlatımı, Doç. Dr. Mehmet Karayaman’ın yazımı yer aldı.
“Yayımlanmamış Anılar” bölümünde, yayımlanmış olmasına
karşın, Mehmet Ünal’ın anısının devamı niteliğinde, gazeteci Yavuz
Donat’ın “Âşıklar Diyarında Bir Canlı Tarih” ve “Canlı Tarihin Ölümü”
başlıklı yazılarını olduğu gibi aldım.
XIII
Ege’de Yenigün Gazetesi’nin 17-19-22 Mart 2007 tarihli sayı-
larında, Kerim Özkan takma adıyla Talat İçöz’ün benimle yaptığı
“Mehmet Ersin ile Tarih Sohbetleri”, başlıklı söyleşiye yer verdim.
Kitabıma önsöz yazmak lütfunda bulunan, İzmir 2012 TÜYAP
Kitap Fuarında onur konuğu seçilen, aslen Uşaklı değerli yazar Yaşar
AKSOY’a, kitabımın bilgisayarda yeniden yazılmasında değerli za-
manlarını ayırarak büyük özveri gösteren Uşak Üniversitesi, Fen Ede-
biyat Fakültesi Tarih Bölümünde görevli Doç. Dr. Mehmet
KARAYAMAN’a, kitabın üçüncü baskısının gerçekleşmesinde yardım-
ları bulunan Uşak Belediye Başkanı Ali ERDOĞAN’a çok teşekkür
ederim.
XIV
KISALTMALAR
a.g.e. : Adı geçen eser.
a.g.m. : Adı geçen makale.
b.t.y. : Basım tarihi yok
b.y.y. : Basım yeri yok
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
D. : Doğumlu
D.B.Uşak Der. : Dünkü Bugünkü Uşak Dergisi
Der.-Düz. : Derleyen ve düzenleyen
m.y. : Matbaa yok
s. : Sayfa
S. : Sayı
UKTAD : Uşak Kültür Turizm Araştırma Derneği Dergisi
Uşak Der : Uşak Dergisi
XV
Mehmet Ersin
XVI
Kurtuluş Savaşı’nda Uşak Anıları
BİRİNCİ BÖLÜM
A.YAYINLANMIŞ ANILAR
Tarih bildiğini söyler; hatıra gördüğünü... Tarih belge

ister; hatıra bilgi... Bilgi, yapmaktan, etmekten, görmekten,
işitmekten doğar; belge, yapılanı, edileni, görüleni, işitileni
yazmaktan...
Ruşen Eşref ÜNAYDIN

(Atatürk’ü Özleyiş [Önsöz’den] Ankara, 1957)
1
Mehmet Ersin
2
ANILAR...
Uşak, acılı yaşamıyla –daha sonra da kurtuluşun mutluluğuy-
la- (29 Ağustos 1920-1Eylül 1922) Kurtuluş Savaşı’mızda vardır. Ama
ne yazık ki, Uşak’ın o dönemdeki yaşantısı bütünüyle yazılmamıştır.
Kurtuluş Savaşı’mız –o savaş içinde olmayanların anlayamayacağı
olağanüstü bir olaydır- iman, azim ve yurtseverliğin şahlanışıdır. Her
yazılan anıyı, yağmura susamış toprak gibi kafamın içine çektim, ha-
yatta olanların anlattıklarını dinledim. O zaman anılar yoluyla bu ola-
ğanüstü olayı idrak edebildim. Bizi kocaman yüreklerinin yiğitlikleriyle,
bu günlere getirenleri unutmamamız gerektiğini anladım. “Yurt bizim,
hak bizim, millet bizim; mutlak zafer de bizim olacaktır. Hiçbir düşün-
ce, hiçbir engel, bu imandan ve azimden bizi döndüremeyecektir.
Allah bizimle, hak bizimledir” diyen Türk halkı, düşmanlar, yurdun
bütün kaynaklarını kurutup, varını yoğunu tükettiğinde, yokluk içinde
varlığın nasıl yaratıldığını işgalcilere ne yaman göstermişti.
Araştırmalarıma ve anılara göre –kökeni, öğretimi, bilgisi,
döneminde siyasi görüşü ne olursa olsun- Kurtuluş Savaşı’mızda
Uşak’ın ulusal direniş örgütçüleri, öncüleri:
Uşak-Merkez
İbrahim Dalkılıç 30.9.1919’da Uşak Redd-i İlhak Cemiyetini
(Tahtakılıç) (1871-1 kurar. Alaşehir Kongresinin ikinci başkanıdır.
Ekim 1937): Heyet-i Merkeziyenin Alaşehir’den Uşak’a
taşınmasından sonra Kuvayı Milliye Uşak
Heyeti Merkeziyesi Başkanıdır. 1927, 1931,
1935 yılları Uşak’ı temsilen Kütahya
Milletvekilliği yapmıştır.
Mustafa Bacak(oğlu) (1876-1942): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Üyesi
İsmail Sofuoğlu (1896-1949): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Üyesi
Bekir Yılancıoğlu (--- 1939): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Üyesi
Mehmet Hacım (1876-1973): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
4. Bölük Komutanı
3
Mehmet Ersin
Ali Hamzaoğlu (1885-1953): Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Üyesi
Osman Seyfi Kalemoğlu (1871- Uşak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
1940): Üyesi
Alaaddin Tiritoğlu (1903-1969): Uşak Akıncı Müfrezesi
Kumandanı
Ethem Kaya (1898-1965): Uşak İç Muhafız Kuvveti
Kumandanı
Hafız Ali Rıza Efendi Uşak Müftüsü
(1874-1929):
Ali Cengiz: İbrahim Dalkılıç’ın Yeğeni
Orhan Kamil:
Tevfik Bacakoğlu:
Acemlerin Reşat Bey: 1. Bölük Komutanı
Bursalıoğlu İbrahim Ağa
Kabakçıların Hüseyin ve
Şerafettin:
Kabalak Ömer Ağa: 2. Bölük Komutanı
Deli Ahmet Bey: 3. Bölük Komutanı
Şahinzâde Mehmet Efendi: Uşak Hücum Taburunda Yedek
Subay
Süleyman Bey: Akıncı Müfrezesinde Jandarma
Başçavuşu
4
Uşaklı Olmayanlar
Yedek Subay Sökeli Redd-i İlhak Cemiyeti Üyesi, (Milli

Hilmi Bey (1888- kuvvetlerin Uşak’a egemen olması üze-
26.2.1966): rine, önce Uşak, sonra Gediz) Kuva-yı
Milliye Mevki Kumandanı, (Gediz’in eski
kadısı Zahit Molla’ya Gediz işlerini bıra-
karak Uşak’a döner) İstihbarat Şefi,
Garp Cephesi 8. Şube Müdürü Muavini
olarak Kurtuluş Savaşı’nın sonuna kadar
bu görevi başarı ile yapar.
Selanikli Kaymakam Fuat Bey: Millî kuvvetlerin Uşak’a egemen
olması üzerine, Mevki Kumandanı
Yüzbaşı İsmail Hakkı Bey: Millî Mücadele kuvvetinin
komutanı. (Gediz ve Simav’ı milli
mücadele bölgesine dahil eder.)
Kolağası Şükrü: Menzil Ambar Müdürü
Üsküplü Yüzbaşı İsmet Bey: Uşak Jandarma ve Uşak Hücum
Taburu Komutanı
Vehbi Bey: Uşak Şube Reisi, Kaymakam
Kemal Bey: Kaymakam Vehbi Bey’in oğlu,
Simav Kuva-yı Milliye Mevki
Kumandanı
Mülazım Tahsin Bey: Uşak’ı Padişah sultasından
kurtaran millî kuvvetlerin
komutanı, Salihli Jandarma
Komutanı
Ali Kâzım Bey: Giritli Şef Tren
Giritli Tahsin: Uşak Akıncı Müfrezesi Komutan
Yardımcısı
Kaynaklar:
1-Türk Maarif Cemiyeti Lisesi, 1943-1944 Yıllığı, İstanbul, 1944, s.26.
2-Besim Atalay, Uşak’ta Milli Hareket, Yakın Tarihimiz, 1962, Sayı:2.
3-İzzettin Çalışlar, İstiklal Harbinde Uşak’ta Hatıralar, TMC, S.34
4-Nazmi Çakaloz, Kurtuluş Savaşında Uşak, D.B.Uşak Der., Sayı:7-8.
5
Mehmet Ersin
Banaz
Düzceli Ahmet (Duman) Ağa
Düzkışlalı Mustafa (Aslan) Ağa
Çece (Çamsu) Köylü Kara Murat
Hasan Köyünden Bekir Ağa, Hüseyin Taşçı
Yeniceli Süleyman
Kamburoğlu Halilağa (Ahat Köyünden)
Kaynak: Banaz’ın Kurtuluşu, UKTAD, 1999, Sayı:4, S.14.
Banaz-Kızılhisar’dan Sürgüne Gönderilenler

Çimbezlerin Deli Osman (Yalçın): Türkiye’ye döner.
Murat Paşa’lardan Topal Osman (Yıldırım): Türkiye’ye döner.
Köy Muhtarı Ahmet Çavuş: Yunanistan’da ölür.
Hüloların Kuş Halil: Yunanistan’da ölür.
Kadirlerin Selamo: Yunanistan’da ölür.
Bıyıklardan Ramazan: Yunanistan’da ölür.
Kaynak: Mustafa Demirci, Uşak-Banaz-Kızılhisar Köyünden Yusuf’tan
olma Huriye’den doğma, 5.12.1946 doğumlu.
Eşme
Hacı (Ahmet) Nazif Efendi (1873-1927) Müftü
(Kaynak: Doç. Dr. Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Din Adamları,
Ank., 1997, C.:2, s.,249)
Karahallı – Kırkyaren’den
Akif Ulaş Çal (Denizli) Müzaharat (Yardımcı)
Bölüğüne katılmış
Necati Akgün Çal Müzaharat Bölüğüne katılmış
Şerif Ağaoğlu Çal Müzaharat Bölüğüne katılmış
Aziz Çapacı Çal Müzaharat Bölüğüne katılmış
Hüseyin Topçu Çal Müzaharat Bölüğüne katılmış
(Kaynak: Karahallı’nın Kurtuluşu, UKTAD, 1999, Sayı:4, s.,16)
Karahallı
Sakallı Ali Efendi :
Âşık Ömer oğlu Hafız Veli Efendi :
Çobanoğlu Hafız Veli Efendi :
Kisbet Hafız Mustafa Efendi :
6
Hafız Nafiz Efendi :
Hafız Osman Efendi :
Seferoğlu Hafız Veli Efendi :
Hafız Süleyman Avcı Efendi (1886-1954) :
(Kaynak: Süleyman’dan olma, Sare’den doğma, Uşak-Karahallı 1324
(1908) D. Hafız Veli Çimen’le 24.02.2003’te yapılan söyleşi)
Aşık Ömeroğlu Eşraftan Kuva-yı Milliye’ye girip

Hafız Veli Hoca onu yönlendiren ve Yunan Kara-
Akkılaoğlu Hacı Şerif hallı’yı işgal edince, yandaki
Mercanoğlu Hasan kişiler tutsak alınıp Uşak, Alaşe-
Molla Ahmetoğlu hir, Salihli hapishanelerine götü-
Hafız Ali Efendi rülmüşlerdir. Bu kişiler sekiz
Cakcakoğlu Hüseyin Efendi buçuk ay hapiste kalmışlardır.
Cakcakoğlu Hafız Osman Efendi
Hafız Nafiz Efendi
Kumruoğlu Hacı Ali Efendi
Ceritoğlu Mehmet Ağa
İsaoğlu Şerif Efendi
Kaynak:
1-Karahallı’ya Bir Bakış, İzmir, 1946.
2-Ali İhsan Özkan, Dünden Bugüne Karahallı, Uşak, Ağustos 2003.
Sivaslı
Tahsin (Aysal) Efendi Belediye Başkanı
Katipoğlu Mehmet
Bayram (Sancar) Çavuş
Hasbi Hoca
Gani Mehmet
Musa Kâzım (Sancar)
Şevket (Evren) Efendi
Şehirli Mehmet (Nacak)
Amanoğlu Mustafa
Amanoğlu Mehmet
Hasan Hüseyin Dane
Kuynuoğlu Osman
Halil Paşa
Bayram Nadi
Hatıpoğlu Mustafa
7
Mehmet Ersin
Ağaların Mehmet
Ramazan Ağa Ağaçbeyli’den
Hacı Üsen Ağa Selçikler’den
Deli İbrahim Tatar’dan, Uşak Askerlik Şubesi Reisi
Mehmet Ertuğrul Akbay Azizlerli köyünden
Mehmet Emin Güven Azizlerli köyünden
Süleyman Doru Azizlerli köyünden
Güllüoğlu Üsen Hacım köyünden
Fışfış Arap Hacım köyünden
Gamzaoğlu Karalardan
Kahvecioğlu Necip Çargan
Sivaslı’dan Sürgüne Gönderilenler

Mustafa Çakır
Murat Çetgin
Mehmet Yazgan
Recep (Akçin) Çavuş
Mehmet Danacı
Berber İsmail
Hasbi Hocaiplerin Recep (Dolaysu)
(Kaynak: Sivaslı’nın Kurtuluşu, Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996.)
Ulubey
Biliğin Deli Ahmet Milis Alayı (Eşref Alayı)
Komutanı
Osman (Toklu) Efendi Hasköylülerin
Sarı Ali Toklu Osman (Toklu) Efendi’nin
kardeşi
Hacının Osman (Türker)
Çakal Ahmetlerin Mustafa
Çavuş
Şerif Hocaoğlu Mustafa Çavuş,
Osman Çavuş
(Kaynak: Ulubey’in Kurtuluşu, UKTAD, 1999, Sayı:4, s.43-45)
ve daha bilemediğim, anılarda yazılmayan sayısız yiğitler...
Bu adlar listesine –kuşkusuz eksiklikleri vardır- “Ne gerek
vardı?” diyeceklere yanıtım şu olabilir: Bu anlı şanlı, yürekli insanlar
sayesinde bugün bu topraklarda özgürce yaşıyoruz.
8
Bunlar ve bilemediğim, duyamadığım, okuyamadığım diğer
şahsiyetler, Kurtuluş Savaşı sonrasında hayatta kalanlar, anılarını
kuşkusuz yıllarca ailelerine, dostlarına anlatmışlardır. Bireyler anılarını
insanlığın belleği olan yazıya dökmeyince onlarla birlikte bu anılar da
yok olup gidiyor.
Araştırmalarımda yukarıda adı geçen şahsiyetlere ait yayın-
lanmış anıya rastlamadım. Hacımlı Mehmet Bey hakkında, “İlçemiz
Sivaslı” adlı eserin 108. sayfasında “Ayrıca eski yazı bir hatıratı da
mevcuttur” cümlesinden hareketle, iz sürmeme karşın, bir sonuca
ulaşamadım. Bu anılardan yazıya geçirilmiş olup da hala evlerde,
ellerde saklanan anılar varsa; gün yüzüne çıkmayı, kamuoyuna mal
olmayı, tarihe tanıklık etmeyi bekliyor.
“Uşak’ta Kuvayı Milliye” başlığıyla yazılan yazıda:
“Uşak, Kuvayı Milliye harekatında büyük bir yer işgal eder.
Yunanlıların İzmir’e çıkmasıyla başlayan millî galeyan bu memlekette
tarihimize şeref verecek bir coşkunlukla vücut bulmuş ve tekemmül
etmiştir. Uşak, bu Kuvayı Milliye ruh ve heyecanını hiçbir zaman kay-
betmeyen bir memleket köşemizdir.
Uşak’ta Millî Harekat, başlı başına üzerinde durulacak, etüt
edilecek ve ciltler dolduracak bir mahiyet arz eder. Bu ruha kapılma-
mış ve bu heyecanı duymamış tek bir Uşaklı’ya tesadüf edilemez.
Hem her Uşaklı, İmparatorluğun bu tasfiyesi günlerinde meşum işgal
günlerinden evvel mal ve canlarıyla bu harekâta iştirak ettikleri gibi,
işgali müteakip de iç mukavemet teşkilatı yaparak düşmanı her tarafta
baltalamıştır.
Memleketin yüzlerce genci gece evlerinden alınarak Yunanis-
tan’ın muhtelif yerlerine zorla ve zulümle sürülürken hiçbir dakika baş-
larını eğmemişlerdir.
Uşak’ta Millî Harekat mevzuunun, hiç olmazsa henüz hayatta
bulunanların canlı hatıralarına müracaat edilerek, tespit edilmesini
candan temenni ederiz.”1
Ne yazık ki anıların tespiti temenni olarak kalmıştır.
Bu savaşım için başını ortaya koyan, ruhunda her felaketi
göğüsleyecek cesareti bulunan, Kuvayı Milliye Uşak Heyet-i Merkezi-
ye Başkanı İbrahim Tahtakılıç, anılarını yazsaydı, yazabilseydi, hem
Uşak’ın Kurtuluş Savaşı’mızdaki yeri, hem de Batı Anadolu’daki sivil
örgütlenmenin Alaşehir Kongresi’nde belirlenen bölgenin (Uşak-Eşme-
Kula-Alaşehir-Salihli-Bozdağ-Demirci-Simav-Emet-Gediz-Tavşanlı)
tarihi (15 Mayıs 1919-1920) daha aydınlık olacaktı.
1
T.M.C. Uşak Lisesi 1943-1944 Yıllığı, İstanbul, 1944, s., 26.
9
Mehmet Ersin
İbrahim Tahtakılıç’ın anılarını neden yazmadığını, İlhan Tekeli,
Selim İlkin’in eserinden özetleyerek ve alıntılarla aydınlatmaya çalışa-
lım.
Batı Anadolu’da toplanan Balıkesir, Nazilli, Alaşehir Kongrele-
rinin sonucunda sivil örgütlenmeler gerçekleşmiştir. Bu örgütlerle ilgili
belge 22 Haziran 1920 Yunan saldırısı döneminde imha edilmiştir.
“Bu Heyet-i Merkeziyelerden Alaşehir’de kurulanı kısa bir süre
sonra merkezi Uşak’a nakletmiş, Bozdağ ve Salihli cephelerini bura-
dan örgütlemiştir. Bu Heyet-i Merkeziyenin Reisi İbrahim (Tahtakılıç)
Bey’dir. Uşak’ın 29 Ağustos 1920’de Yunan kuvvetlerince işgali üzeri-
ne bu Heyet-i Merkeziyenin tüm evrakı Afyonkarahisar’a götürülmüş-
tür. Daha sonra Ankara hükümetinin kararı üzerine yakılmıştır.
Bu evrakın yakılmasında, Heyet-i Merkeziyenin katipliği göre-
vini yapan Cavit Bey de hazır bulunmuştur. Cavit Bey bu işlem sıra-
sında Heyet-i Merkeziyenin yazdığı telgraf, şifreli telgraf ve düz yazıla-
rın kopyasını içeren defteri koltuğunun altında saklayarak yanmaktan
kurtarmıştır.
Heyet-i Merkeziye Reisi İbrahim Beyin üçüncü dönem millet-
vekili olarak Ankara’da bulunduğu yıllarda, Cavit Bey bu defteri İbra-
him Beye vermiştir.
(İbrahim Tahtakılıç’ın oğlu Ahmet Tahtakılıç 1982’de söz ko-
nusu defterin fotokopisini adı geçen kitabın yazarlarına değerlendiril-
mek üzere verir.)
İbrahim Bey çevresinden çok teşvik edilmesine karşın, anıları-
nı yazmamıştır. İbrahim Beye anılarını yazmasını önerenler arasında
Mareşal Fevzi Çakmak da vardır. Çakmak önerisini şöyle dile getirmiş-
tir:
-İbrahim Bey, harp tarihi derslerinde Kurtuluş Savaşı’nı anla-
tırken, Harbiye öğrencilerinin kafasında şu soru açık kalmaktadır: Harp
olurken halk ne yapmaktaydı? Bu soruyu sizin hatıratınız cevaplaya-
caktır.”
Kurtuluş Savaşı sonrasındaki ilk yıllarda İbrahim Bey’in anıla-
rını yazmamış olmasının gerekçesini “belgesi” olmadan anı yazılama-
yacağı oluşturmuştur. Bu defter Kütahya milletvekili iken İbrahim Beye
verildiğinde, bu eksiklik büyük ölçüde giderilmişti. Ama bundan sonra
yaşadığı süre içinde de İbrahim Bey anılarını yazma olanağını bula-
madı.”2
2
İlhan Tekeli-Selim İlkin : Ege’deki Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak
Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Ank., 1989, s.,2-4.
10
Yukarıda İbrahim Tahtakılıç’ın anılarının olmadığını uzun uzun
yazdım. Nedeni ise Uşak için eldeki anıların sınırlı olduğunu vurgula-
mak içindir. Elde bol bol veriler, anılar olsa, seçme şansım olabilirdi.
Onun içindir ki öncülerin değil –Yüzbaşı Selahattin, İzzettin Çalışlar
hariç- bir bakıma artçıların anılarıyla yetinmek durumunda kaldım.
Anıları okurken düşünün ve hafızanızı sorgulayın. Kendinize
soru sorun. O kadar çok soru var ki cevabını bilemediğimiz, düşüne-
mediğimiz. Kuşkusuz tüm sorularımıza anılar yanıt vermeyecek. Ama
biraz olsun sizleri alıp bir yerlere götürecek. O yer ki yurdumuzdur, o
yer ki toprağımızdır. O yer ki havasını solduğumuz, suyunu içtiğimiz,
aşını yediğimiz Uşak’tır.
Sabahattin Eyüpoğlu3: “Biz, bu toprakları yoğurmuşuz, bu
topraklar da bizi. Onun için, en eskiden en yeniye ne varsa yurdumuz-
da, öz malımızdır bizim. Halkımızın tarihi, Anadolu’nun tarihidir.” der.
3
Sabahattin Eyüpoğlu: Mavi ve Kara, İstanbul, 1977, s., 111.
11
Mehmet Ersin
12
I. UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE
13
Mehmet Ersin
14
UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE
Zamanın koşullarına göre, İttihat ve Terakki yöneticileri, “İtilaf
Devletleri” diye anılacak, -İngiltere, Fransa, İtalya; önceleri Rusya-
devletleriyle anlaşmanın, onlarla birlikte hareket etmenin Osmanlı
İmparatorluğu’nun yararına olacağına inanıyorlardı. Bu devletlerle
ittifak yapmaya çok çalıştılar. Fakat bu üç devlet ne yazık ki Osmanlı
topraklarını paylaşmada anlaşmışlardı. Berlin, Viyana, Paris, Roma,
Londra, Atina’da bütün gözler kulaklar İstanbul’a çevrilmiş, sabırsızlık-
la tetikte beklemekteydiler. En büyük parçayı kim kapacak? Sonunda
en iyisi Paris’te bir araya gelip konuşmalı, dediler. İstanbul Rusya’ya
verilecek, Boğazlar uluslar arası komisyon yönetimine girecekti. İngil-
tere ve Fransa Ege Bölgesi’ni el altından Yunanistan’a vaat etmişti. Bu
durum karşısında Enver Paşa yönetimi zorunlu olarak, yalnız kalma-
mak için Almanya ile ittifaka girdi.
23 Ocak 1915 tarihinde İngiltere, Dışişleri Bakanı Edward
Grey* aracılığıyla “Küçük Asya kıyılarında çok önemli ölçekte arazi
parçalarının Yunanistan’a bırakılması” önerisini ilk kez dile getirir ve
buna karşı Yunanistan’dan Sırbistan’a yardımcı olmasını ister. Bu
tarihlerde Yunanistan’da tahta Alman taraflısı –Alman İmparatoru
Wilhelm’in kız kardeşi ile evli- Kral Konstantin oturmaktadır. Kralcılar
barıştan yana, küçük ama onurlu bir Yunanistan istemektedirler. Dev-
rimci güçlerin sözcüsü Büyük Yunanistan’ın (Megali İdea) hayallerini
kuran, savaştan yana olan Başbakan Venizelos’tur**. E.Venizelos, ilk
dönem başbakanlığında Başbakan olarak Birinci Dünya Savaşı’na
İtilaf Devletleri yanında savaşa girmeyi onayladığı için 1915’te kral
I.Konstantin tarafından azledilir. Venizelos’un ikinci başbakanlık dö-
nemi 1917-1920’dir. 1920 parlamento seçimlerini kralcılar kazanınca,
Kral Konstantin yeniden tahta çıkar. Kralcılar karşısında tutunamayan
Venizelos, 1920’de Paris’e kaçar.
Savaş kapıya dayandığında, Osmanlı İmparatorluğu’nda du-
rum nedir? “İtilafçılar” ile “İttihatçılar” kavgası vardır. İtilafçılar; padişahı
koruma ve kollama içgüdüsüyle, Anadolu topraklarına ayak basan
*
Edward Grey (1862-1933): 1905’te Combell Bannerman’ın hükümetinde bakan olur. 1905-
1916 yıllarında dışişleri bakanlığı yapar. Böylece on bir yıl İngiliz dış siyasetini yönetir.
**
Elefterios Venizelos (23.8.1864-18.3.1936): Yunanlı ihtiraslı bu politikacı Yunanis-
tan’da beş kez başbakanlık yapar:
1.Başbakanlığı :1910-1915
2. “ :1917-1920
3.” :1924
4.” :1928-1932
5.” :1933
15
Mehmet Ersin
Yunan Ordusu’na karşı savaşım verilmemesini, İttihatçılar ise evimizi,
yurdumuzu işgal etmeye kalkışana karşı mücadele edilmesini istiyor-
lardı. İttihatçılar; iradesini teslim edenin yönetilmesinin kolay olduğunu,
düşman elinde yalnız insanın değil, toprağın da tutsak olacağını, hal-
kın güçlü olması gerektiğinin bilincinde olarak Kuva-yı Milliyeyi destek-
liyorlardı.
E. Venizelos, İngiltere Dışişleri Bakanı Edward Grey’in öneri-
sine sıcak bakar, hayallerinin gerçekleşmesinin fırsatını yakaladığına
inanır. Buna karşın önlemi de olasılıkları da düşünür, Albay Metaxas
(Metaksas)’a Küçük Asya kıyılarına asker çıkarılması durumunda
neler olabileceği konusunda rapor hazırlama görevini verir. Albay
Metaxas, Başbakana (Venizelos) 27 ve 31 Ocak 1915 tarihli iki rapor
sunar. Bu raporlarda özetle, Yunanistan için Anadolu’da herhangi bir
toprak teklifinin kabulünün hem askeri hem de siyasi sebeplerle son
derece tedbirsiz bir şey olacağını, sonucun HÜSRANLA biteceğini
belirtir. 1915 tarihinde yazılan bu rapordaki bilgiler, Albay Metaxas
öngörülerini tarihi olaylar doğrulamıştır.
1919 yılının mayıs ayına gelindiğinde, Venizelos’un aklında
İngiltere Dışişleri Bakanının önerisi vardır. İngiltere’nin himayesi var-
dır. Önüne çıkan fırsatın hayellerini gerçekleştirecek ortamı vardır.
Çantasında da Albay Metaxas’ın raporları vardır.
Vardır da bizim de Mustafa Kemal Paşamız vardır: Savaşlar
gören, savaşlar kazanan ve “Vatan tehlikeye düşmedikçe SAVAŞ bir
cinayettir”, diyen, “Milleti, milletin azim ve kararı kurtaracaktır”, diyerek
halkına güvenen, inanan bir lider vardır.
15 Mayıs 1919’da Yunan Ordusu İzmir’e çıkar.
Halk, savaşlardan bezgin, çaresiz, umutsuzdur. Bir de padi-
şahçılar ile Kuva-yı Milliyeciler arasında sıkışıp kalmıştır. Önceleri
kime inanacağına karar veremez, şaşırır. Evlerini, topraklarını işgal
edenlere karşı durumun korkunçluğunun henüz farkında değildir. Halkı
uyarma görevini, askerler, aydınlar, toprak ağaları üstlenirler.
Mustafa Kemal Paşa, halktaki bezginliğin, çaresizliğin, umut-
suzluğun farkındadır. Uşak işgal edilmeden önce, ilk defa Uşak’a gele-
rek, halka moral vermek, kuvvetlerimizi denetlemek için Ulubey-İnay
İstasyonu’nda mevzilenen kuvvetlerimizi teftiş eder. Bu ziyaretin tanığı
olan Hasan Semerci; “Atatürk, İnay İstasyonu’na geldi. İnay İstasyo-
nu’nda Gazi ile beraber Aşir Paşa da vardı. Atatürk; “Bir-iki vilayet gitti,
önemli değil. Siz ağır ağır çekilin. Biz toparlanıp onları denize dökece-
ğiz”, dediğini anlatır.
Halk bilinçsiz durumda iken aydınlar ne durumda idi? Besim
Atalay bile “Fikrimiz karışık, ortalık başsızdı”, “Sonra mücadeleye
16
karıştım”, diyor. O dönemdeki padişah yanlısı softalar hakkında da: “O
sıralarda Uşak’ta softalarla hocaların bir kısmı ‘İtilafçı’ idiler. ‘İttihatçı-
lar’ gelmesin de hangi devlet gelirse gelsin, diyorlardı ve milli hareketi
‘İttihatçı’ hareketi sayıyorlardı”, diye yazar. Alaşehir Kaymakamı Bezmi
Nusret Kaygusuz, “Uşak Kaza Kaymakamı Azmi Bey bile şehir halkı-
nın iki kısma ayrıldığını ve bir kısmının müdafaanın beyhude olduğuna
kâni bulunduğunu, Uşak’ta bulunduğu sırada kaymakamdan işitiyor.
Yönetimdeki padişah yanlıları yani İstanbul Hükümeti’nin emrinden
çıkmak istemeyenler, Milli Mücadele Teşkilatları kurulunca, “Artık
sesleri çıkmaz” olur. Direnenler, Kuva-yı Mİlliyeye omuz vermeyenler,
görevlerinden uzaklaştırılırlar.
Bağımsızlığa, özgürlüğe inanan Kuva-yı Milliyeciler; hükmet-
meye, sömürmeye alışık yayılmacılara karşı Ege’de direnişin “harlı
ocağını” yaktılar “Bellerinde tabanca, ellerinde mavzerlerle” düşmana
karşı durdular.
Genelde dünyadaki tüm halklar; birbirine karşı kin beslemez-
ler, birbirinden nefret etmezler. Kin ve nefret duygusu, özellikle savaş
ortamında; gelişir, serpilir, büyür. Savaşta temel kurallardan biri, ayak-
ta ve hayatta kalmak için düşmanını öldüreceksin. İşte burada insan
soyunun en korkunç eylemi olan “öldürmek” hareketi devreye girer.
Savaş ortamının doğasında var olan “şiddet” ve “yok etme” eylemi
ortaya çıkar. Oysa doğaya baktığımızda hayvanların doymak için
birbirlerini öldürdüğünü, savaşta can alan, kitle kıyımı yapan insan
olduğunu görürüz. “Öldürmek”, “Yok etmek” eylemlerini körükleyenler,
ihtiraslarının kurbanı olanlardır. İzmir Metropoliti Hristomos
(Hrisostomos); İzmir Pasaport’tan karaya çıkan Yunan askerinin çiz-
melerini öpüp, “Ne kadar Türk kanı içerseniz o kadar sevaba girersi-
niz”, diye takdis eder. Hristomos’un bilinçaltı gün yüzüne çıkmış, dün-
ya haklarının kardeşliği, Türk-Yunan Savaşı’nda (15 Mayıs 1919- 9
Eylül 1922) Türk-Yunan “toprak kardeşliği” yerle bir olmuştur.
17
Mehmet Ersin
Atatürk İnay İstasyonuna Geldi
Hasan SEMERCİ4
(Uşak, Ulubey 1897 D.)
Ben Sultan II. Abdülhamit’in cenaze merasiminde 1332’de
asker olarak bulundum. Yine ben Sultan Reşat’ın öldüğünü, Sultan
Vahdettin’in tahta çıkışını hatırlarım. O zaman Dolmabahçe Sara-
yı’nda askerdim. Uşak Müdafaa-i Hukuk cemiyetinin reisi İbrahim
Tahtakılıç’ı tanırım ve her yönden mücadele ettiğini hatırlarım.
Yunanlılar İzmir’den Alaşehir hattından Uşak’a geldiler. Ulu-
bey İnay istasyonunda bizim kuvvetler mevzilenmişti. Atatürk İnay
istasyonuna geldi. İnay istasyonunda Gazi ile beraber Aşir Paşa da
vardı. Atatürk “Bir iki vilayet gitti, önemli değil. Siz ağır ağır çekilin. Biz
toparlanıp onları denize dökeceğiz,” dedi.”* Daha sonra Yunan Uşak’ı
işgal etti. Yunanlılar Ulubey’e yerleştiler. Ulubey’in erkek halkını cami-
lere doldurdular. Irz ve namusumuz ayaklar altında idi. Musa isminde
bir zat Yunanlılara yol gösterdi. Yunanlılara haber sızdıran Külçen
köylü Ömer isminde bir zatı Ulubey’liler öldürdüler. Camilerden daha
sonra bizi serbest bıraktılar. Yunan işgalinde camilerde ibadet yapabi-
liyorduk. Ezanlar okunurdu. Yunanlılar para karşılığında evleri yakma-
dılar. Toplanan paraları komutanlarına verdiler. Ulubey çarşısını yaktı-
lar. İnay’ı ve Karacaahmet köyünü yaktılar.
Uşak’ta Milli Hareket

Besim ATALAY5,6
İşin iyice anlaşılması için biraz kendimden bahsedeceğim.
(1919) baharında Ali Kemal, beni Niğde Maarif Müdürlü-
ğü’nden, valiliğe gelen bir telgrafıyla azletmişti. İstanbul’a geldim.
Maarif Nezaretine uğradım. Maarif Müdürlüğünün bağlı bulunduğu
Nâzırlıktaki dairenin müdürünü gördüm. “Beni niçin azlettiniz, suçumu
bileyim” dediğimde; “Sen orada, Türkçülük etmişsin, daha başka suç
mu istersin? Sana iş yok” cevabını aldım. Oradan çıktım. Dairenin
kalem şefine uğradım, o da “Burada boşuna durma, İngiliz Muhipler
Cemiyetine gir. Her şey düzelir” dedi. Sinirlenerek ayrıldım.
4
Bekir Semerci: Uşşak’ın Gönül Sultanları, Uşak, 1999, s., 61-62.
*
“…” Mehmet Ersin, Yurdum İçin Savaşırken, III.Baskı, İzmir, 2012, s.,57.
5
Besim Atalay, Uşak’ta Milli Hareket, Yakın Tarihimiz, C.:2 No:20, Temmuz 1962,
s.,205-207
6
Bu yazı, Uşak Der., C.:1, S.:1, Mart 1979, s.,5-10 ve UKTAD, Temmuz, Ağustos, Eylül
1999 S.:4, s., 2-4’de aynen yayınlanır.
18
Bir müddet sonra, Ali Kemal, Dâhiliye Nazırı oldu. Vaktiyle
bize hocalık yapmış bulunan Sait Bey, Maarif Nezaretine geldi.
Uşak’tan kendisine bir mektup yazdım. Beni İçel Maarif Müdürlüğüne
gönderdi. Ben orada iki yıl önce de Maarif Müdürlüğünde bulunmuş-
tum. O sıralarda Anadolu’da yer yer millî hareketler başlamıştı. Fran-
sızlar, Mersin’e kadar gelerek durmuşlardı. Silifke’de hiçbir milli kımıl-
danma yoktu. Kasabanın önde gelenlerinden bir takımları, hareket
taraflısı değildiler; imamlar ve hafızlar aleyhte idiler.
Bu arada Karaman’dan bir subay, Silifke’yi yoklamak için gel-
mişti.
Bahsettiğim adamlardan hiçbirisi bu zatla görüşmek bile iste-
mediler... Nihayet yerlilerden Hacı Hulûsioğlu, Rahmi Hakkıoğlu, öğ-
retmenlerden Ali Namık, Ziya Niğdeli gibi bazı gençlerle milli hareketin
çekirdeğini kurduk. O sırada Mustafa Kemal Paşa, Sivas’a gelmişti.
Kendisiyle haberleşmeye başladık. Kısa bir zaman sonra Millet Meclisi
için seçim başlamıştı. Seçimde gençlerle çok çalıştık. Harekete aleyh-
tar olanların kazanmamalarını sağladık.
Memleketimiz olan Uşak’tan kötü haberler geliyordu. Dört kız,
iki kadından ibaret olan ailemi görmek için iki aylık izin alarak Uşak’a
gittim. Yunanlılar İzmir’den içerilere kadar girmişti.
Fikrimiz karışık, ortalık başsızdı. Maarif Müdürlüğünden isti-
famı verdim, mücadeleye karıştım. O sıralarda Uşak’ta softalarla ho-
caların bir kısmı İtilafçı idiler, kuvvetli idiler. “İttihatçılar gelmesinler de
hangi devlet gelirse gelsin” diyorlar ve milli hareketi İttihatçı hareketi
sayıyorlardı.
Uşak’ın Hafız Ali Efendi adında çok kıymetli bir müftüsü vardı.
Bilgice, ahlak ve faziletçe öbür softalarla hiç kıyas olunmazdı. Bundan
başka, bir devre İttihat ve Terakki mebusluğu yapmış bulunan çok eski
ve köklü bir aileden (İbrahim Bey) adında bir sarıklımız daha vardı.
Zeki, hatırlı, fikir sahibi idi. Şehirde bir de aydın ve düşünür küçük bir
topluluk vardı. Bunlar baş başa vererek ne yapılabileceğini düşünür-
lerdi. Kıymetli birçok gençler (Türk Ocağı) etrafında toplanmıştı.
Karşılarında hemen hiç kuvvet bulunmadığı için düşman yaka,
yıka Alaşehir’e doğru yürüdü. Salihli ve Alaşehir’de Milli Kuvvetler
kurulmuştu. Ahmetli ve Bozdağ’da düşman durdurulmuştu. Milli Cephe
kurulmuştu. Bu arada Eşme’de de Milli Hareket başlamış, fakat Uşak
hala hareketsizdi. Uşak’ın başına Denizli felaketi gibi bir felaketin gel-
mesi çok ihtimal dâhilinde idi.
O günlerde Uşak’ta Hilmi adında Sökeli bir ihtiyat subayı var-
dı. Sessiz, ağır başlı, düşünceli görünürdü. Bu zat İzmir işgali üzerine
19
Mehmet Ersin
Redd-i İlhak Cemiyetine girmiş ve cemiyetin üyeleriyle haberleşiyor-
muş.
Uşak’ın hareketsiz kalması hem tehlikeli, hem de ayıp görü-
nüyordu. Hilmi Bey birkaç arkadaşıyla harekete geçmeyi kararlaştır-
mışlar. Uşak’ta –Ankara Valisi hain Muhittin Paşa’nın yakın akrabası
olan- Faik adında, dayısı gibi hain, ahlaksız bir Kaymakam bulunuyor-
du. Kuş uçurtmazdı; sıkı bir idare kurmuştu. Hilmi Bey’den şüphelen-
miş, bir aralık onu sürgün etmek istemişti. Eli ermedi.
İzmir’in işgali zamanında Nadir Paşa’nın 17. Kolordusu’ndan
ayrılan birkaç subay Uşak’a gelmişler. Bunlardan birisi Selanikli Kay-
makam Fuat Bey, birisi Yüzbaşı Hakkı Bey idi. Fuat Bey, Mevki Ku-
mandanı idi. Bu zatlarla birlikte Sökeli Hilmi Bey, Uşak’ı Redd-i İlhak
Cemiyeti’ne sokmak için gizli bir cemiyet kurmuşlardı. Cemiyet yerli-
lerden: Bacakoğlu Mustafa, Hamzaoğlu Ali, Menzil Ambar Müdürü
Kolağası Şükrü, Uşak Jandarma Kumandanı Yüzbaşı İsmet, Sökeli
Hilmi Bey’lerden ibaretti. Hilmi Bey, bu cemiyetin haberleşme vazifesi-
ni de yapıyordu. Bu cemiyetin çok ateşli bir genç üyesi de Uşak Şube
Reisi Kaymakam Vehbi Bey’in oğlu Kemal idi.
İşbu gizli cemiyetin çalışması ve haberleşmesi üzerine, Salihli
cephesinden ayrılan bir bölük, yolda Eşme’den de takviye alarak 17
Temmuz 1919 günü ikindi vakti Uşak’a girer ve hakim olur.
Milli hareketi istemeyen gericiler siner. Böylelikle Uşak da milli
harekete karışarak büyük tehlikenin de önü alınmış olur.
Milli kuvvetlerin Uşak’a gireceği gün Hilmi Bey ve gizli cemi-
yetçe belli idi. Uşak istasyonunda bulunan Fransız kuvvetlerini (Sene-
galli askerleri) oyalamak görevini Hilmi Bey üzerine aldı. İstasyon şefi
ile Hilmi Beyin dostluğu vardı, anlaşmışlardı. Şefin evinde Hareket
Müfettişi Dedeyan ve Fransız askerlerinin kumandanı olan teğmenle
hararetli bir poker partisine girişirler. Böylelikle Fransız kuvvetlerinin
işe karışması önlenmiş olur.
Milli kuvvetlerin Uşak’a dönmesi üzerine bedestende derhal
karargâh kurulur ve mevki kumandanlığını Hilmi Bey uhdesine alır.
Uşak’ı işgal eden Milli Kuvvet, yüz veya yüz on kadar milislerdi. Gediz
ve Kütahya tarafı açıktı. Kütahya çok sonra katıldı. Kütahya Valisi
Fevzi, milli harekete taraftar değildi. Bu yüzden Kütahya’da bulunan
birçok silah İngilizlerin eline geçti ve İstanbul’a taşındı. Milisler, Kütah-
ya tarafından gelmesi muhtemel tehlikeyi önlemek için blöf yapmak,
etrafta birçok Milli kuvvetler bulunduğu duygusunu vermek için, mev-
hum noktalara ekmek göndermeye başladı. Karargâh Uşak’a yerleştik-
ten sonra iş teşkilata geldi. Hilmi Bey istihbarat şefliğini almıştı. Uşak’ı
işgal eden kuvvetlerin komutanı Salihli Jandarma Kumandanı Mülazım
20
Tahsin Beydi. Zaferden sonra Aydın Vilayeti Jandarma Kumandanı
olmuştur. Hamiyetli, cesaretli bir zattı.
Temmuz ayının sonlarına doğru Gediz’le, Simav’ın da işgali
kararlaştırıldı. Bir miktar kuvvet ayrılarak önce Gediz, az sonra da
Simav milli mücadele bölgesine katıldı. Bu iki kasabayı işgal eden
kuvvetin kumandanı Yüzbaşı İsmail Hakkı Beydi. Hilmi Bey Kuvayı
Milliye Mevki Kumandanı sıfatıyla Gediz’de kaldı ve Kako Mehmet ve
Sadık Efendi gibi hamiyetli arkadaşları yanına aldı.
İsmail Hakkı, Gediz’i işgal eder etmez, aynı gece Simav’a gitti.
Orayı da milli sınıra kattı ve Uşak’a döndü. Simav hareketinde adı
yukarıda geçin hamiyetli genç, Kemal Bey, yararlık gösterdi. Simav’da
Kuvayı Milliye Mevki Kumandanlığı görevini aldı. Çok ateşli bir gençti.
Tanrı yargılasın.
Ağustosun sonlarına doğru Hilmi Bey, kasabanın eski Kadısı
Zahit Mollaya, Gediz’deki işleri bırakarak Uşak’a döndü. Garp Cephesi
Sekizinci Şube Müdürü muavini olarak Milli Savaşın sonuna kadar bu
vazifeyi başarı ile yaptı.
Bu sırada (Uşak Hücum Taburu) adıyla bir teşekkül vücuda
getirilmişti. Bu taburun kumandanı, Jandarma Yüzbaşısı İsmet Bey’di.
İsmet Bey, Salihli Cephesine gönderildi. Bu tabur, Anzavur’a karşı
yapılan harekete katılmış ve Büyük Millet Meclisi’nin Ankara’da açılı-
şında Muhafız Alayı arasında bulunmuştu. Bu taburda bir takım genç-
ler de bulunuyordu. Bugün Ankara’da Cebeci’de, Genel Kitaplık baş-
kanı bulunan Ali Cengiz de vardı. Henüz on yedi yaşlarında idi. Güle
güle cepheye gitti. Uşak gençleri arasında bir iki yüz karası da çıktı.
İzmir’e kaçarak, mücadeleye katılmadı, fakat sonra mebus oldu ve
parsayı topladı. Hilmi Bey bu sırada Paşazade İbrahim Bey’i
(Tahtakılıç) –Milli Birlik Hükümeti zamanında Milli Eğitim Bakanı olan
sayın Ahmet Tahtakılıç’ın babası- görür ve Uşak’a gelmiş olan Milis-
lerden konuşurlar. Çok zeki olan İbrahim Bey:”Oğlum, bunlarla meşgul
olmamız lazımdır. Halka bir zarar gelmesin, idarelerini ele almak ister”
diye hemen bir heyet kurulmasını uygun görülür, ertesi gün Heyeti
Merkeziye kurulur ve şeklini alır. İbrahim Bey’in bu işe başkan olması
memleket için büyük hayır olmuştur. Hizmeti büyüktür. Zeki, münev-
ver, idareci, cesaretli, vatanperver olan bu zatın hizmeti mücadele
tarihimizde unutulmamalıdır.
İbrahim Bey, derhal Gediz delegesi Şaphaneli Mehmet Fuat
(Tanrı yargılaya), Demirci delegesi Mazhar Nurullah (sağdır ve İz-
mir’de ticaret eder), Kula delegesi Raşit, Alaşehir delegesi Nazmi ve
Salihli delegesi Abdullah Salim Beylerden ibaret bir heyet kurarak
vazifeye başladı. Ve hakkıyla işi idare etti. Ne halkını ezdirdi ne de
21
Mehmet Ersin
Milislerin taşkınlığına yer bıraktı. Uşak düşman tarafından işgal edilin-
ceye kadar bu cemiyet vazifesini pekiyi bir şekilde idare etti. Halkı
sıkmadan para toplandı, gönderildi ve ayrı ayrı zamanlarda Milli Kuv-
vetler’e ve Çerkez Ethem’e gönderilen paranın miktarı iki milyon lira-
dır. Böylelikle o bölge Ethem’in ve Demirci Efenin şerrinden korunmuş
oldu.
İbrahim Bey halkın ruhunu okşamaya da dikkat ederdi. Benim
şehrin meydanlarında Milli Savaşa ait konferanslar vermemi, camide
mücadelenin meşru olduğunu bildiren vaaz yapmamı uygun buldu.
Ben artık (Kocayazı) denilen meydanda konferanslar, Ağalar Camii
adı verilen camide vaazlar verirdim. Ben bu heyetin konferansçısı ve
vaazcısı idim. İlk büyük Millet Meclisine seçilerek gidene değin, bu
vazifemi yaptım. Bu yüzden Rumların öcüne uğradım. Yunanlılar defo-
lup giderlerken evimi yaktı, anamı ve kız kardeşimi şehit ettiler.7
O vakitler çok genç olmalarıyla beraber, Milli Savaşa katılan
gençlerden adları hatırımda kalmış olanların birkaçını yazmayı bir borç
biliyorum. İbrahim Bey’in yeğeni Ali Cengiz, Alâettin Tiritoğlu, Orhan
Kâmil, Ekrem Kaya, Tevfik Bacakoğlu ve başkaları...
İbrahim Beyin başkan bulunduğu (Müdafaa-i Hukuk Heyeti
Merkeziyesi)nden başka, Uşak’ta bir de (Müdafaa-i Hukuk Heyet-i
Milliyesi) adında ayrıca bir heyet daha vardı. Bunun reisi (Bacakoğlu)
Mustafa Bey’dir. Bu heyet önce gizli idi. Hilmi Bey de bu heyete dahil-
di. Büyük Uşak harekâtını tertipleyen, Milisleri Uşak’a götüren,
Uşak’taki Fransız kuvvetlerini zararsız hale getiren Hilmi Bey’dir.
İbrahim Bey idaresi zamanında üç ayrı Milli Hareket Merkezi
vardı. Biri Kuzey (Şimal) bölgesi idi. Merkezi Balıkesir’di. Birisi Doğu
bölgesi idi. Merkezi Uşak’tı. Birisi Güney bölgesi idi, merkezi Nazilli idi.
Bu üç bölgenin en gem almazı, en tehlikelisi Nazilli bölgesi idi. Çerkez
Ethem’in Salihli cephesine geldiği sıralarda Doğu bölgesi de tehlike
arz ederdi. Fakat rahmetli İbrahim Bey’in zekâsı ve idaresi tehlikeyi
azaltırdı.
İbrahim Bey’in idaresi zamanın İstanbul Hükümeti, Milli Hare-
ketin mahiyetini anlamak ve durdurmak için (Kemal Paşa) adında birini
7
Besim Atalay’ın kız kardeşi ve annesi Yunan kurşunlarına hedef olmuş, kız kardeşi
hemen ölmüş, annesi ise 12 saat kadar yaşamıştır. Anne torunlarına: “Evlatlarım ağ-
lamayın, işte askerlerimiz giriyor. Beni kızımla bir mezara gömsünler. Tanrı huzuruna
beraber çıkalım” demiş. Besim Atalay anasının vasiyetini yerine getirmiş, Bozkırlı
Mezarlığı’nda ikisini bir mezara gömdürmüştür. Bizzat yazdığı kitabe şudur:
Burası mezar değil bir kalp gibi atıyor
Anne, kız iki şehit kucaklaşmış yatıyor.
2 Eylül 1922’de Yunanlılar tarafından şehit edilen Alime ve Ayşe’nin ruhuna Fatiha.
22
göndermişti. Kütahya ve Gediz üzerinden Uşak’a geldiğinde, İbrahim
Bey paşayı incitmemekle beraber, üç gün göz hapsine aldı. Davanın
meşru olduğunu anlattıktan sonra paşaya yol verdi.
Büyük Türk zaferini hazırlayan Milli Hareketlerin doğuşunda,
isimlenmeyecek olan halk ayaklanmalarının ufak bir kısmını: (Uşak)
hareketini kısaca yazdım. Bu gibi halk hareketleri bütün ayırımlarıyla
yazılmalıdır. Ben bu kadarını yazabildim. Üst tarafı gençlere düşüyor.
Milli Tarihimiz, bu gibi olayların ve Türk halkının sinesinden fışkıran bu
kutsal kaynaşmaların yazılmasıyla zenginleşecektir.
Uşak hareketinde iki zat belirli çehre gösterir: Birisi, gizli bir
cemiyet kurarak Milisleri Uşak’a çağıran, böylelikle büyük bir tehlikenin
önünü alan Sökeli Hilmi Bey’dir. Öbürü de heyet reisi İbrahim Bey’dir.
Milli Kuvvetlere erzak ve para yetiştiren, (Uşak Hücum Taburu)nu
teşkil eden hep o zattır. Kısaca bu iki zattan bahsetmeyi bir borç bil-
dim.
Hilmi Bey okumuş, hali vakti yerinde, temiz yürekli bir Türk’tür.
Gençliğinde Redd-i İlhak Cemiyetine girmiş. Yedek subaylığını yap-
mak üzere Uşak’ta bulunduğu sıralarda kendisiyle tanıştım. Hizmeti
büyüktür. Şimdi sağdır. Söke’de oturur. (Hür Söke) adında bir gazete
çıkarmaktadır. Tanrı uzun ömürler versin.
İbrahim Bey, Uşak’ın on beş kilometre doğusunda (Bozkuş)
adındaki bir köyde doğmuş, Uşak’ta ilk tahsilini yaptıktan sonra İstan-
bul’a gitmiş, medrese tahsili yapmış, fakat medrese onun kafasını
bozmamıştır. Uşak’a gelip yerleşmiş. Bir müddet müftü olmuş. Daha
sonra İttihat ve Terakki Mebusu olarak İstanbul Meclisine katılmış;
mütareke sırasında Uşak’ta idi. Ve işte bu esnada (Milli) davanın doğu
kolu başkanlığını almış. Hakikaten unutulmaz hizmetler yapmıştır.
Yunanlıların, Uşak’a girmesinden sonra Burdur’a çekilmiş. Büyük
zaferden sonra Niğde valisi olmuş. Az sonra da Büyük Millet Meclisin-
de Kütahya Mebusluğu yapmıştır. Artık ihtiyarlamıştı. Atatürk kendisi-
ni, hizmetlerini takdir etmiştir. Bazı sebepler yüzünden kendisine sinir
gelmişti. Bundan tam on iki yıl önce intihar etmiştir. Tanrı rahmet eyle-
ye. Böyle bir zat Batı dünyasında olsaydı heykelini dikerlerdi. Yazıklar
olsun! Bugün köydeki mezarı bile yapılmamıştır. Mezarı, Uşak gençli-
ğince Kâbe gibi ziyaret olunmaktadır.
23
Mehmet Ersin
Annemin Mezarında
Ey şehit validem aç mezarını,
Yaralı koynuna giresim geldi.
Aç annem, ağlatma zâr u zârını
Aç, solgun yüzünü göresim geldi.
Aç, annem sileyim akan kanları
Yaranı öperek sarasım geldi.
Aç, belki acıttı kara topraklar
Aç, yere kollarım seresim geldi.
Yıllarca ayrılık çekerek bugün
Kabrinde hatıra deresim geldi.
Açmadın, ey annem, küsdün mü bana
Suçuma kefâret veresim geldi.
Validem açmıyor, sen aç hemşirem
Benim de uçmağa eresim geldi.
Hoşça tut, ey mezar bu şehidleri
Hoşça tut, arayıp sorasım geldi
Besim ATALAY
(Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi,
31 Ağustos 1923)
Yüzbaşı Selahattin’in Anıları8

Burada bir yıl öncesine gidip halkın ruh halini anlamak bakı-
mından Manisa, Bergama, Alaşehir, Eşme ve Kula’da neler olup bit-
tiğine tanıklık eden, Kuvayı Milliye’yi örgütleyen komutanlardan Yüz-
başı Selahattin’in anılarına başvuralım. Bütün ordu birliklerine haber
vermek üzere Erzurum’da Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa’yla,
Konya’daki Ordu Müfettişi Cemal Paşa’ya, 31 Mayıs 1919 akşam saat
yedide, Alaşehir’den yazdıkları raporun 8. maddesi şöyledir:
“Rum ahalisi, metropolitleri ve Türk Hükümet memurları milli
heyecanı söndürmek hususunda birbirleriyle yarış etmektedirler. Va-
tansızlar, şahsi endişelere kapılmış ahlaksızlar, Türkeli’ni düşman
istilasına hazırlıyorlar. Ahali, zabitan, hasılı kalbi memleket için çarpan
bütün efrat ne yapacaklarını bilemediklerinden pek az düşman kuvvet-
leri önünde eğilmeye ve esareti bazı alçakların telkinatıyla hüsnü su-
8
İlhan Selçuk, Yüzbaşı Selahattin’in Romanı I, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2004,
s.,88-94.
24
retle karşılamaya ve Yunanlıların Avrupa’ya Türk ahalisi de bizi kurta-
rıcı sıfatıyla karşılıyor.’ demeye muktedir vaziyette oldukları maruz-
dur.”
Anıları okumaya devam edelim.
“Gene bugün Manisa Jandarma Tabur Kumandanı raporunda
Jandarma efradının silahlarıyla birlikte kaçtığı bildiriliyordu. Harbiye
Nezareti 26 Mayıs 1919 tarih ve 1. şube 3111 numarayla gelen telg-
rafta, Bergama halkının muhacerete başladığı bildiriliyor, vatanda
muhaceret edecek yer olmadığı ve halkın yerlerinde kalmasının sağ-
lanması tavsiye ediliyordu.
“1 ve 2 Haziran 1919 günlerini Alaşehir’de geçirdikten sonra 3
Haziran 1919 sabahı Eşme’ye hareket ettik...
“Alaşehirli Mustafa Bey adında bir kişi arkadaşlarıyla birlikte
başvurarak Alaşehir’de direniş görevini üstleneceklerini söyledi. Bunlar
ve öncelikle Mustafa Bey, Alaşehir’in zenginlerindendi. Gerçekten
çalıştılar ve bir yıl sonra Yunanlılar Alaşehir’e girinceye dek görevlerini
sürdürdüler.
“Gene o dolaylarda bulunan ve Büyük Savaş’ta Bekir Sami’nin
karargâhında bulunmuş Yedek Subay Rıza, bizim orada bulunduğu-
muzu duymuş, geldi ve bize katıldı. 1911-1912 yıllarında Balkan Har-
bi’nden önce İtalyan Harbi sürerken ordu subayları İttihatçı ve
Halasker diye ikiye ayrılmışlardı. Balkan Harbinden sonra İttihatçılar
iktidarı ele geçirince Halaskar subayları ordudan uzaklaştırmışlar,
hapsetmişler, hatta içlerinden bazılarını idam etmişlerdi. Halaskarlar-
dan biri, zamanın meşhur Arnavut Yüzbaşı Rahmi idi.
“Yüzbaşı Rahmi, Alaşehir’de bizi buldu ve Halaskarlık zama-
nından arkadaşı olan Poslu Mestan Efe’nin çetesiyle hazır olduğunu
söyledi.
“Bekir Sami Bey, Yüzbaşı Rahmi’ye bu çete ile Turgutlu’ya ge-
len Yunan bölüğüne gece baskını yaparak imha ödevini verdi.
“Ne var ki Rahmi, Alaşehir’den ayrılacağımız gece sabaha
karşı perişan durumda geldi ve hikâyesini anlattı.
“Yüz kişilik çeteyle Turgutlu’ya gelmişler. Yunanlılar uykuda.
Fırsat bu fırsat. Hücuma hazırlanırken Mestan Efe, Rahmi’yi çağırmış:
“-Haydi sen git, biz Yunanlılara teslim olacağız, demiş. Rahmi
şaşırmış, direnecek olmuş, dövmüşler ve kovmuşlar. Ve demişler ki:
“-Yunanlılar padişah namına geliyormuş.
“Gerçekten Mestan Efe yüz atlısıyla Turgutlu’ya gidip Yunan
kuvvetlerine teslim olmuş.
25
Mehmet Ersin
“Yunanlılar Efe ile çetesinin yıllardan beri dağlarda kendi hü-
kümetleri aleyhine kullandıkları silahları yere dizmişler, üzerinden
atları geçirerek parçalamışlar, Rahmi bunu uzaktan gözleriyle izledik-
ten sonra dönüp gelmiş.
“Yıllarca dağlarda eşkıyalık eden, Efe adını taşıyan, silahını
her şeyden kutsal tanıyan ve hayatı dövüşmekle geçenlerin bu rezilce
davranışı, Türk ruhunun ne acı bir propagandaya kapıldığını ve halk
yığınlarındaki panik derecesini gösteriyordu.
“Bu panik ortasında firar eden subaylar Alaşehir’de toplanmış-
lardı. Hepsine birden Eşme’ye gitmeleri emri verilmişti. 14 subay, 8 er,
25 hayvandı tümü...
“Eşme’de Rum yoktu. Tren yolundan uzaktı. Müftünün vatan-
perver olduğu söyleniyordu. Belki orası çalışma merkezi olmak için en
uygun yerdi.”
İnay’da işgal sırasında, çocuklara beyaz bayraklarla karşılatı-
lan Yunan askerlerini, halkın hangi duygularla yaptığını, o günkü at-
mosferi, yukarıda Yüzbaşı Selahattin’in tanıklığıyla aktarmış olduk.
Her yerde aynı bezginlik, aynı çaresizlik, aynı umutsuzluk egemen.
İşgalden bir yıl önce halkta göç etme ve teslimiyet duygusu epeyce
yaygındır. Ama diğer yandan da direnme eğilimi gelişmektedir. Kuvayı
Milliyeciler halkın umut ışığı gibidir. Ama bu ışık henüz güçlü değildir.
Lakin ulusal kurtuluş ve bağımsızlık kıvılcımı bir kere yakılmıştır. Gide-
rek umutsuz, çaresiz halka ulaşmaya başlamıştır. Selahâttin’i dinle-
meye biraz daha devam edelim.
“Yola çıkmadan önce askerlik şubesindeki bazı değerli evrakı
yakmak gerekiyordu. Bunlar salnameler, kitaplar, orduya ilişkin belge-
lerdi. Şube bahçesinde bunları yakarken çocuklar çevremi sardılar:
“-Efendi amca ne olur yakmayın, bize verin...
“Ben kâğıtları ve kitap sayfalarını yakıyor, kapaklan çocuklara
veriyordum.
“-Efendi amca siz gidiyor musunuz? Bir daha gelmeyecek mi-
siniz?
“-Geleceğiz yavrum.
“Çocuk dedi ki:
“-Buraya gâvur gelecekmiş, bir daha bizim hükümetimiz olma-
yacakmış.
“-Bunu Rum çocukları söylüyorlar, öyle mi?
“Çocuğa cevap veremedim. Ağlayarak odama çıktım, bir su-
bay için vatanın çocuklarını düşmana bırakmaktan daha ağır, daha acı
ne olabilirdi?
26
Geceden haber vermişlerdi. Alaşehir camilerinde dört hoca
gelmiş, halka vaaz ederek diyorlarmış ki:
“-Yunan ordusu Padişah emriyle geliyor, sakın hürmette kusur
etmeyin!
Bekir Sami bu hocaların sabahleyin kaymakamlık binasına ge-
tirtilmesini söylemişti. Biz atlara binip Alaşehir hükümet konağının
önüne geldiğimiz zaman, Kaymakam, Jandarma Kumandanı ve dört
hoca oradaydılar. Kumandan sordu:
“-Hocalar bunlar mı?
Birisi:
“-Evet, dedi.
Bu karşılık üzerine Bekir Sami umulmadık bir an içinde taban-
casını çekip dört hocayı yere serdi.
Onlar yerde debelenirken gür ve sert bir sesle Kaymakama:
“-Görevini yapmayanların sonu bu olacaktır, bunu unutmayın
ve siz de böyle davranın, deyip atını sürdü.
Bekir Sami 3 Haziran 1919 sabahı Anadolu İhtilali’nin ilk kur-
banların kanlarını dökmüştü.
Yola çıkarken Ödemiş’te Yunanlılarla Milli Kuvvetler arasında
çarpışma olduğunu ve Yunanlıların Ödemiş’e girdiğini haber aldık,
ama bu konuda resmi bilgi alamadan Eşme’ye yöneldik.
Saat 15’e doğru uzaktan Eşme gözüktü.
Biz yorgun argın atlarla Eşme’ye yaklaşıyorduk. Kasaba do-
laylarına geldiğimiz zaman uzaktan bir sürü çocuğun ellerinde bayrak-
larla bize doğru koştuğunu gördük.
Bunu bize yapılan bir karşılama sandık. Ama çocuklar yaklaş-
tığı zaman hepsinin ellerinde Yunan bayrakları bulunduğunu gördük:
Türk Eşme’de Türk çocuğu ve Yunan bayrağı bizi dehşete dü-
şürdü.
Durumu çocuklardan sorduk, Öğrendiğimiz şunlar oldu: Yu-
nanlıların yarın sabah buraya geleceği, Yunan askerine sevgi gösteri-
lirse kötülük yapılmayacağı, aksi halde zulüm görecekleri Eşme’de
yayılmış. Her Türk evine bir Yunan bayrağı verilmiş ki Yunanlılar girin-
ce derhal çekilsin. Bizi uzaktan bir atlı grup olarak görünce Eşmeliler
Yunan geliyor sanmışlar ve çocukların eline bayrak verip koşturmuş-
lar.
3 Haziran (1919) saat 17’de ıstırap içinde Eşme’ye girdik.
Kumandan dosdoğru Kaymakamın odasına çıktı. Kaymakam fena
halde bozulmuştu. Gelen atlıları Yunanlı sanarak çocukları karşılama-
ya yollamıştı. Halk da şaşırmıştı, çünkü onlar da Yunanlıları bekliyor-
27
Mehmet Ersin
du. Bekir Bey, Kaymakama Eşme’de Rum olup olmadığını sordu. Dört
Rum ailesinin oturduğunu, bunların da fırıncı, kasap, manifaturacı
olduklarını öğrendik. Bekir Bey, çocukların elinde neden Yunan bay-
rakları bulunduğunu Kaymakama sorunca, konu biraz daha açıldı.
Alaşehir ile ilişkileri bulunan Eşmeli Rumlar, Alaşehir Metropolitinden
aldıkları emir gereğince salt müşterilerine zarar gelmesin diye bayrak-
ları getirmişler ve halka dağıtmışlar. Kaymakamın konuşma biçimin-
den bu işi uygun gördüğü anlaşılıyordu ve adam ikide bir de:
“-Halkı korumak için alınan tedbir fena değildir; başka türlü
tedbir olanağı bugün için yoktur, diyordu.
“Bekir Bey sessiz ve soğukkanlı dinliyordu. Ben sinirden ge-
rilmiş, Kaymakamın gırtlağına sarılmak için tetikte duruyordum.
Kumandanın:
“-Bu herifi öldür! demesini bekliyordum. Bekir Sami dört aile
reisinin getirilmesini emretti. Dört Rum getirildiler. Kumandan bunlara
adlarını ve işlerini sorduktan sonra bayrak olayını tekrar açtı. Adamla-
rın verdikleri cevapların özeti şöyleydi:
“-Buraları Yunanistan olacaktır. Yunan Hükümeti ve askeri
medenidir. “Bazı vahşi Türkler, gelen askerin bu memlekete ve bu
halka yapacağı iyilikleri kavrayamamışlardır; bunun için Yunan devleti
fahimesine karşı masum haIkın üzerine muazzam Yunan devletinin
gazabını çekiyorlar. Oysa Türkler iyi bir tebaadır. İşte bu gerçeği bilen
Alaşehir’in kutsal pederi metropolit hazretleri fenalıklara meydan ve-
rilmemesi için çalışmamızı emretmiştir. Bizler de Eşmelileri korumaya
çalıştık. İsterseniz Yunan Hükümetine karşı Alaşehir Metropoliti kutsal
pederin himaye ve şefkatini sağlamak için sizin için de uğraşalım.
Rumların küstah ve tepeden bakışla söylediklerini dinlerken
biz dişlerimizi sıkıyorduk. Yalnız Kaymakam başıyla konuşmayı onay-
lıyor ve davranışlarının doğru olduğunu bize benimsetmeye çabalıyor-
du.
Heriflerin sözleri bitince Bekir Sami gürledi:
“-Şimdi hükümet kapısının önüne dört darağacı kuracaksınız.
Buraya gelirse, Yunan devleti de Türklerin hepsini assın.
Emir hemen yerine getirildi. Bir saat sonra dört kişi hükümet
konağının kapısında sallanıyordu. O gece dört Rum aile bir kafile
halinde Alaşehir’e sevk edildi, kasabadaki bütün Yunan bayrakları
toplandı. Hükümet önünde parçalanarak yakıldı.”
28
Turgut Üzüm Anlatılyor9
Yörükler bu kış Ege ovasına inmedi. Çünkü yıllardır kışladıkla-
rı yerler Yunan işgali altındaydı. Kışı henüz işgale uğramamış yerlerde
geçirdiler...
Çünkü yerli Rumlar tarafından kış çıkınca Yunanlıların buraları
da işgal edeceği söyleniyordu. Yörüklerin apar topar yaylaya çıkmala-
rının nedeni bu söylentilerdi.
Yunanlıların kış çıkınca ileri harekâta geçecekleri haberi El-
vanlar Köyü’ne de ulaşmıştı. Çoluk çocuk, kadın erkek herkes büyük
bir korku ve endişe içindeydi. Yerli Rumlar, Türkler için, “içtikleri pek-
mez/ yedikleri cin darı/ sizi bekliyor bir sürü dul karı” diye maniler yakı-
yor, Yunan askerlerini davet ettikleri ağızdan ağıza yayılıyordu...
Onca savaş görüp nice badireler atlatan Elvanlar Köyü’nün
yaşlıları toplanıp karar verdiler: Kurbanlık koyun gibi Yunanın gelme-
sini bekleyip kendi ellerimizle teslim olmayalım. Bir an önce götürebi-
lecek neyimiz varsa, alıp kaçalım, dediler.
Yerli Rumların, ‘Yunan askeri medenidir, malınıza canınıza
zarar vermeyecekler, biz sizleri koruruz.’ sözleri yüreklerdeki korkuları
dindirmedi.
Bütün köylü, bir bahar günü akşamüzeri harman yerinde öbek
öbek toplandı... Üç yüz hanelik Elvanlar’ın köylüsü, dağlardaki çoban-
ların gelmesini bekliyordu... Çaresizlik ve umutsuzluk içinde bin yıllık
yurtlarını terk edeceklerdi. Herkes aile ve akrabasını toplamıştı. Kim-
sesi olmayan dul kadınlar, yetim çocuklar ve yaşlılar konu komşunun
yanına sığınmıştı. Çocukların ağlayıp sızlanmaları arasında kadınların
ağıtları yükseliyordu.
Evlerini barınaklarını bırakıp, düşmana binlerce lanet okuya-
rak yürüyüşe geçerler. Gece boyunca yürürler. Gün ağardıktan sonra
İnay’a ulaşırlar. İnay’ı biraz geçtikten sonra, Silik Musa namıyla tanı-
nan eşkıya, yollarını keser. Para, altın ister tehditle onlardan. Elvanlar
köylüleri hep birlikte karşı koyunca, Silik Musa çalıkakıcısı def olup
gider.
Elvanlar Köyü’nün insanları Ulubey’e varırlar. İki ay orada ka-
lırlar. Her taraf ekili olduğu için hayvanlarını otlatacak yer bulamazlar.
Yanlarında getirdikleri yiyecekleri biter. Elvanlar’a kadar gelen cavır,
nasılsa buraya da gelir derler ve yaz sonuna doğru köylerine geri
dönerler.
9
Turgut Üzüm: Kuvvayı Milliyeci Hacı Müftü’nün Hikayesi, İzmir, 2000.
29
Mehmet Ersin
12. Kolordu Kumandanı Fahrettin Altay Anlatıyor
12 Kolordu kumandanı Fahrettin Bey, Denizli’deki teftişini ta-
mamladıktan sonra Afyon’a, sonra da 26 Temmuz’da tekrar Uşak’a
dönmüştür. Hatıralarında şunları anlatmaktadır: “Otomobille Uşak’a
gittim. Halk ilk defa olarak otomobili memleketlerinde görüyordu. Eş-
raftan Ali Ağa isminde kibar bir zatın evinde misafir oldum. Müdafa-i
Hukuk Reisi İbrahim Bey ahval hakkında bilgi verdi. Heyetin en genç
üyesi münevver bir vatanperver olan Alaeddin’i (Tiritoğlu) tanıttı. Ken-
disinin bir süvari kıtası teşkil etmekte olduğunu bildirdi. Afyon’a dönü-
şümde 23. Tümen komutanı İzzettin Bey’le (Aşir Bey olması muhte-
meldir) İnay’dan çekilmeye mecbur olan tümeni, Uşak’ın 20 km kadar
güneyinde Karakuyu İstasyonu’nun ilerisinde seçilen bir mevzide yer-
leştirilerek tanzim ve ikmale, bir taraftan da tahkimata başladık.
İstiklâl Harbinde Uşak’tan Hatıralar

Yazan: İzzettin ÇALIŞLAR10
Emekli Orgeneral
A-Yunan Taarruzundan Önce:
Uşak, Gediz, Kütahya, Eskişehir isimlerini duyduğum zaman
kalbimde heyecan duyarım. Çünkü milli mücadeledeki askeri hayatı-
mın, ilk kumandanlığımın acı ve zevkli, tehlikeli ve beşaretli günlerini
buralarda geçirdim. Bu yazımda yalnız Uşak’tan bahsedeceğim. Fırsat
bulursam diğerleri için de yazacağım.
Uşak, Kütahya vilayetinin en çok nüfuslu, servet ve kültür ve
çalışkanlığı ile en ileri bir şehirdir. Kaza itibar ile de öyledir. Orta Ana-
dolu’yu garbî Anadolu’dan ayıran Derbent ve Dumlupınar geçitlerinin
garbında bulunduğu için Uşak Ege bölgesinden sayılır. İktisat, ticaret
ve münakalesi de Ege’ye bağlıdır. Halbuki Kütahya, Sakarya Bölge-
si’ndedir. Murat Dağları’nın suları Çukurören Vadisi’nden geçen Murat
Çayı ile Gediz Nehri’ne ve Banaz Çayı ile Büyük Menderes’e akarak
Ege Denizi’ne dökülür. Murat Dağı ancak şark müntehasından Çal
köyü deresiyle Sakarya’nın en büyük kolu olan Porsuk çayına da su
10
İzzettin Çalışlar: Uşak’tan Hatıralar, Türk Maarif Cemiyeti, (T.M.C.) Uşak Lisesi 1943-
1944 Yıllığı, İstanbul, 1944, s.:30-34.
Bu Anı:
1. Uşak Der., Mayıs 1978, S.:2, s.:5-10’da
2. Der.Alaattin Hazıroğlu: Aşıklar Diyarı Uşşak (Tarihi Vesikalar ve Şiirler), Uşak, s. :25-
33’te
3. Der.Alaattin Hazıroğlu:Konuşan TarihDoruk’ta Görülen Yer Uşşak, İzmir, b.t.y. s.:153-
160’ta yayınlanmıştır.
30
ve bereket verir. Böylece şanlı ve azametli ve içinde yaşattığı zengin
ormanlar ile ve insana hayat veren, sıcak ve soğuk sular ile Murat
Dağı Uşaklıların efsanelerini yaratmağa ve yaşatmağa liyakat
kesbeden bir ulu dağımızdır. Ben de bu ulu dağda bir asalet ve kutsi-
yet görmekteyim. Bir asalet görüyorum: Çünkü ilk çağlardan beri Ege
Bölgesi’nde kurulmuş birçok medeniyetlere servet ve kuvvet kaynağı
olan Gediz nehriyle Büyük Menderes nehirlerinin anasıdır. Bir kutsiyet
görüyorum: Çünkü Anadolu’nun milli mücadelesinde düşman hamlele-
rine karşı gelen Türk kuvvayi milliye ruhu bunun havasını teneffüs
eder. Ve sularını içen kahramanlar yurtlarında büyük bir kuvvet ve
teşkilat bulmuştur. Murat Dağı’nın tevabiinden sayılan Dumlupınar ve
Derbent geçitleri düşmanın Orta Anadolu’yu istilasını birçok zaman
maddeten zayıf ve cılız kuvvetlerimizle önleyen kahramanlarımızın
milli ruhunda ve maneviyatında büyük tesirler yaratmıştır. En sonda bu
Murat Dağı’nın Dumlupınar’da çevrilen münzehim düşmana yol ver-
memesi yüzünden hemen onun şark eteklerinde (Vatanın Hariminde)
bütün düşman ordusu mahvolmuş ve vatan, istiklâl ve şerefiyle kur-
tulmuştur.
Murat Dağı’nın zirvelerine çıkılsa Gediz, Banaz ve Porsuk va-
dileriyle çerçevelenen dört bir tarafta en büyük milli savaşlarımızın ve
büyük kurtuluş meydan muharebelerimizin sahalarını bir zevk içinde
görür derin bir vecid içine dalarız. İşte Uşak, bu ulu Murat Dağı’nın
garba doğru uzanan tevabiinden Elma Dağı ve Kızıl Dağ’m güney batı
eteklerinde ve bir küçük ovanın kenarında mamur ve şirin bir yerdir.
Uşak’a milli mücadelede ve ilk defa olarak 1 Ağustos 1920
günü gitmiştim. Garp Cephesi, General Ali Fuat Cebesoy’un emri
altında Kocaeli’nden başlayarak Bursa Yenişehir, İnegöl, Simav civar-
larından geçerek Uşak’ın İnay-Ulubey ve Denizli’nin Sarayköy’ünde
kurulmuştu. Daha ordu birlikleri yok gibi, olanlar da bir ikisi müstesna
pek cılız bir halde idi. Cephenin bir çok bölgelerini milli kuvvetler tutu-
yordu. Cephe kumandanı beni Eskişehir’deki vazifemden İtalyanların
hissedilen bazı teşebbüslerini önlemek ve teşkilat yapmak vazifesiyle
Antalya ve Muğla havalisi kumandanlığına gönderme emrini aldım.
Atatürk de ertesi gün Uşak’ta teftişte bulunan Büyük Millet Meclisi
Reisi Mustafa Kemal (Atatürk) kendisini Afyon’da beklemekliğimi em-
retti. Bu bekleyişim esnasında Garp Cephesi Kumandanından Uşak’ta
23. Tümen kumandanlığına gitmek emrini aldım. Atatürk de ertesi gün
Uşak’tan Afyon’a geldi. Afyon Vilayet Konağı’nda Atatürk’ün reisliğin-
de bir çok yerlerden ve Uşak’tan gelen müdafai hukuk cemiyeti azaları
ile bir kongre toplanmıştı. Müdafaai hukuk azaları Müdafaai
HukukTeşkilatı’nın ve varidatının çoğaltılması için tedbirler alınmasını
31
Mehmet Ersin
ve salahiyetlerin arttırılmasını istiyorlardı. Atatürk, hükümet teşkilatının
ve ordu birliklerinin kuvvetlenmesi ve canlanması üzerinde duruyor ve
direktifler veriyordu. Bu kongrede bulunduktan ve kararlarını öğrendik-
ten sonra yeni vazifemin başına Uşak’a gelmiştim. Beni sonradan
hemşehriliğe kabul eden bu memlekete vardığım zaman cesaretim
arttı. Çünkü şehirde ve köylerde yaptığım temaslar ve tetkikler ile Türk
vatanseverliğinin en kuvvetli ve gayretli bir muhiti içersinde bulundu-
ğumu anladım. Vahdettin’in meşum fetvaları Peyami Sabah’ta Ali
Kemal’in Büyük Millet Meclisi ve kuvvai milliye aleyhine yaptığı şiddetli
neşriyat halkın milli mefkuresine ve Büyük Millet Meclisine olan sevgi
ve bağlılıklarında hiçbir menfi tesir bırakmıyordu. Bütün Uşak kazası
daha sonra gördüğüm Kütahya vilayeti halkı gibi en ateşli kuvvai
milliyeci idi. Canla başla memleket müdafaasına ve Milli İstiklal dava-
sına sarılmışlardı. Uşak Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti halkın itimat ve
sevgisini kazanmış tam bir feragat ve imanla çalışıyordu. Bu sebepten
halkın birçok yardımlarına mazhar oluyordu. Uşak Müdafaa-yı Hukuk
Cemiyeti reisliğini yapan merhum hoca İbrahim Efendi (Kütahya me-
busu Uşaklı İbrahim Tahtakılıç)* cidden bu vazifenin başında yüksek
bir liyakat ve idare kudreti gösteriyordu. Ona herkesin çok emniyeti
vardı. Diğer taraftan ileri gelenler ve münevverler şuurlu bir kuvvai
milliyeci olarak çalışıyorlardı. Bu meyanda o zaman pek genç yaşta
olan şimdiki Kütahya mebusu arkadaşım Alâeddin Tiritoğlu en ileri
giden bir kuvai milliye ruhlusu idi. O, umumi ve mahalli çalışma ve
teşkilatlandırma işlerinden başka bizzat kendisinin teşkil, idare ve iaşe
ettiği ufak bir milli kuvvetin de kumandanı idi. Giritli Tahsin isminde bir
subayı da muavin olarak beraberinde tutuyordu. Uşak’ta ilk teftiş etti-
ğim milli kuvvet de bu müfrezecik oldu.
Muhitte bu gayret ve vatanseverliği takdirle gördükten sonra
bazı teşkilata başlanıldı. Evvelce teşekkül eden Uşak Hücum Tabu-
ru’ndan başka ihtiyat erlerden 250-300 silahlı Uşak Milli Piyade Tabu-
ru kuruldu. Bu taburun durumu bana güven vermişti. Atlı teşkilat yap-
mak imkanını da aradım buna da her taraftan yardım sesleri geldi. Pek
az zamanda merkezden, nahiye ve köylerden dört bölüklü bir Uşak
Süvari Alayı teşkil edildi. Silah, at, her şey kendilerinin idi. Uşaklıların
bu husustaki yardım ve faaliyetlerini Uşak’ın milli mücadele tarihinde
daima şükranla yad etmekteyim.
Alaşehir’in düşman tarafından işgalinden sonra Uşak cephesi
kurulmuştu. Orta Anadolu’ya yol veren Gediz ve Dumlupınar geçitle-
rinden aşmak için bir istila ordusu Uşak’tan geçmek mecburiyetinde
*
Kuvayı Milliye Uşak Heyeti Merkeziyesi Reisi Uşak Mebusu İbrahim Dalkılıç
32
idi. İşte bunun için Uşak’ın büyük stratejik ehemmiyeti vardı. Garp
cephesi kumandanı Uşak cephesine bir muvazzaf tümenden başka
diğer bazı milli teşkilat da tahsis etmişti. Bu sebepten Uşak’ta Kuşçu-
başı Eşref çetesi, İnay’da Binbaşı Abdi’nin Konya’dan gelmiş Çerkez
İlyas ve Arnavut çeteleriyle gayyur ve faal Üsküplü jandarma Yüzbaşı-
sı İsmet’in Uşak Hücum Taburu bulunuyordu. Uşaklıların teşkil ettiği
bu tabur disiplinli ve güvenilir bir kuvvetimiz idi. Çete ismini verdiğim
diğer milli birlikler güven verecek mahiyet göstermiyordu. Mücahidin
kumandanı unvanını da taşıyan Kuşçubaşı Eşref Uşak’ta bulunuyor-
du. Ve mütemadiyen Sandıklı taraflarına inerek at ve silah toplamak
ve teşkilatı büyütmek hevesiyle ısrarla benden müsaade istiyordu.
Afyon Müdafaai Hukuk Kongresi’nde Atatürk, Hükümetin nüfuzunu ve
kanuni icraatı kuvvetlendirmek lüzumundan bahsetmiş ve direktifler
vermiş olduğu için halkı tazip edecek surette ulu orta silah ve at top-
lamak tekliflerini katiyen red ediyordum. Bu sebepten Kuşçubaşı küs-
kün oturuyordu, ileri hatta İnay’da bulunan Binbaşı Abdi’nin çeteleri
Eşme ve Elvanlar taraflarına keşfe gitmek bahanesiyle Yunan işgal
mıntıkası içindeki Türk köylülerinin canlarını sıkacak hareketlerde
bulunuyorlardı. Ganimet diye getirdikleri eşya ve hayvanlar hep bizim
Türk köylülerinden alınıyordu. Eşme müftüsü bana mektuplar yazar,
şikâyetlerde bulunurdu. Bazı milli teşekküller bu şuursuz hareketlerle
zararlı idi. Bunlardan istifade edilemeyeceğini anladım. O sıralarda
Bolu taraflarında lüzum hasıl olduğu için cephe kumandanı Arnavut
çetesini istedi. Memnuniyetle yolladım. Diğer Çerkez İlyas Çetesi’ni de
izin vererek Uşak cephesinden uzaklaştırdım. Ve İnay istasyonuna
Uşak Hücum Taburu’ndan bir bölük ayırarak gönderdim. Çerkez
Ethem’in kumandasında birinci kuvvei seyyare Simav mıntıkasında
toplanmış Yunanlılara karşı taaruzi hareketlere başlamıştı. Cephe
Kumandanı bu hareketi Uşak’ta bulunan birliklerle ve Uşak Müdafaai
Hukuk Cemiyeti’nin yardımlarıyla desteklenmesini emretmişlerdi. Bu
yardımları ve takviyeler hep birinci kuvvei seyyareye yapıldı. Taburla-
rın mevcudu en kuvvetlisi ikişer yüz olan 131. Yarbay Besim’in alayını
bir batarya ile ve tümen kurmay başkanı Yüzbaşı Adil’in refakatinde
Demirci muharebelerine yolladım. Jandarma yüzbaşısı İsmet’in Uşak
Hücum Taburu Demirci’ye gitti. Çok az olan cephane ve bombalarımı-
zı da hep oraya yollamıştık. Bu sebepten Uşak cephesi zayıflamıştı.
Tümenin Uşak cephesinde kalan 68. ve 69. alayları er, silah ve giyim
itibariyle pek zayıf denecek derecede idi. Elde güvenilecek ihtiyat
kuvveti yalnız Uşak Milli Piyade Taburu ile Uşak Milli Süvari Alayı
kalmıştı.
33
Mehmet Ersin
Demirci muharebeleri ve Uşak cephesinde gösterilen keşif ve
teşkilat faaliyeti Yunanlıları fazla kuşkuya düşürmüş, Yunan başku-
mandanlığı Alaşehir ve Salihli taraflarında mühim kuvvetler toplamağa
başlamıştı. Çerkez Ethem’in Demirci’deki teşebbüsleri menfi netice
verdiğinden, Yunanlıların Uşak istikametinde üstün kuvvetlerle umumi
taarruza geçecekleri kuvvetle bekleniyordu.
Tam Yatsı Ezanında Uşak’a Vardım

Bezmi Nusret KAYGUSUZ11
Uşak’ta hiçbir Alaşehirli’ye tesadüf etmedim. Kula tarafından
dolaştığım için onlar benden evvel buraya gelmişler ve buradan Af-
yon’a doğru gitmişlerdi. Barınacak bir yer ararken, eski muharrir arka-
daşlardan Resmolu Ferit’in kardeşi manifaturacı Rıza Bey karşıma
çıktı. Beni bir otele getirdi. Sıcak bir çorba yetiştirdi. Atıma da bir yer
buldu. Allah bu gençten razı olsun. Maalesef burası da hercümerç
içinde idi. Kaza kaymakamı Azmi Bey yanıma geldi. Şehir halkının iki
kısma ayrıldığını ve bir kısmının müdafaanın beyhude olduğuna kani
bulunduğunu, kendisinin hemen buradan ayrılmak niyetinde olduğunu
anlattı. “Sakın gitme, iyi olmaz” dedim. Dinlemedi. Ertesi gün kazadan
ayrılmış olduğunu öğrendim. Halbuki hareketi büyük bir hata idi. Düş-
man, kazasını işgal etmemiş henüz Eşme’ye bile varmamıştı. Nitekim
o gece Kuşçubaşıoğlu Eşref bir kısım Kuva-yi Milliye ile Eşme’ye ka-
dar indi. Ve bir köprüyü tahrip etti. Âşir Bey de Kula’da tutunamayaca-
ğını kestirerek, Alaşehir’den dosdoğru buraya gelmiş bulunuyordu.
Fakat, 23. fırkadan eser yoktu. Uşak’tan ayrılmayalım diye haber gön-
derdi. İhtimal ki Yunanlıların kendiliklerinden geri çekileceklerini ümit
ediyordu. Ben öyle bir ihtimali göremiyordum. Teessür ve ıstırap beni
hasta etti. Hararetim çok fazla idi. Hükümet tabibini getirttim. Kolonya
banyosuna lüzum gösterdi. Hazakat ve dirayetine hayran kaldım. O
vaziyette ve o şartlar içinde bu yapılacak şey mi idi?
İki gün Uşak’ta kaldıktan sonra, yine hayvanla
Afyonkarahisar’a gittim...
11
Bezmi Nusret Kaygusuz: Bir Roman Gibi, (2.Baskı) İzmir, 2002, s.,200. Bezmi Nusret
Kaygusuz, Alaşehir kaymakamıdır. Alaşehir, Yunanlılar tarafından 24 Haziran
1920’de işgal edilince, Alaşehir’i terk ederek – Milli Mücadeleye hep birden katılan
Alaşehir’in fedakar evlatları, Yunan’a tabi olmamak için evlerini, her şeylerini feda
ederek aynı fedakarlıkla, yine hep birden dahile çekiliyorlardı. -- Eşme yoluyla Uşak’a
gelir. Bezmi Nusret, Uşak’tan Afyon’a, sonra Antalya’ya, sonra da hastalığı nedeniyle
işgal altındaki İzmir’e, baba ocağına döner.
34
İşgal Öncesi Uşak
Anlatan: Mehmet KOÇYİĞİT12
Yazan: Nevzat SEBÜKTAY
Bir gün babamla çarşıya gidiyordum. Rahmetli babam: “Meh-
met, duydun mu ya, dedi. Sultan Reşat ölmüş?”
Postahanenin önünden geçerken bayrağın yarıya indiğini
gördüm. Sene 1334 yani sene 1918, o zaman ben 17 yaşında idim.
Sonra Vahdettin tahta çıkmıştı. Biz o sene babamla Bandırma yoluyla
İstanbul’a gitmiştik. Orada duyduğumuza göre Padişah kılıç kuşanmı-
yor. Padişahlar tahta çıkınca kılıç kuşanma merasimi olurmuş. Yeni
Padişah herhalde Kabinenin istifasını bekliyordu. Nitekim bir müddet
sonra Talat Paşa Kabinesi istifa etti. Koca Osmanlı İmparatorluğu
teslim bayrağını çekiyordu.
Allah’ım, ne acı, ne feci günlerdi o günler.
Hâlbuki 1. Dünya Harbine girerken, o seferberlik ilanı günle-
rinde milletteki o şevk, o heyecan neydi? 1330-1914 Temmuzunun
sıcak günleri, Ramazan ayının da on beşinci gecesiydi. Demirayak
(Kaymakamın lâkabı) Kaymakam Asaf Bey: “Seferberlik var. Asker
olanlar silahaltına” emrini dolaştırıyordu. Eliyle göstererek okuyor:
“Asker olanlar yarın şubeye müracaat etsin” diyordu. Bütün millet
adeta bayram yapıyordu. Milletin ümidi yüzde yüzdü. Balkan Harbinin
ve daha evvelki mağlubiyetlerin intikamını alacaktık.
Heyhat. O ümitler sönmüş, kedere dönmüş, o heyecanlar
galeyan olmuş, dağ taş asker kaçağı dolmuş. Mondros mütarekesiyle
Türkiye harpten çıkmış, silahını bırakmıştı. Ortalık bir keşmekeş için-
deydi. Millet, acaba ne olacak diye bekliyordu. Sene 1335-1919. Tabii
bu meşhur senenin bir meşhur 19 Mayıs’ı olacağından haberimiz
yoktu. Bizim çarşıda Tuzpazarı’nda bir dükkânımız vardı. Günlerden
perşembe idi. O zamanlar Uşak’ın pazarı perşembe günleri olurdu.
Pazar günleri dükkânın önüne satılacak malın sergisini atardık. Ben
serginin başında idim. Ağabeyim geldi: “Mehmet, Yunanlılar İzmir’e
asker çıkarmış” dedi. Artık mayısın on beşi, bir gün evvel miydi, o gün
müydü bilmiyorum.. Yalnız Uşak’ın pazarı olduğu için işgali ilk işittiğim
günün perşembe olduğunu biliyorum.
Artık korkulu günler başlamıştı. Sanki akşama sabaha Yunan
işgaline uğrayacağımızı zannediyorduk. Bir müddet sonra İzmir hava-
lisinden, Bergama’dan muhacirler gelmeğe başladı. Demek ki Yunanlı-
lar yavaş yavaş işgali genişletiyorlardı. Salihli yakınlarına kadar geldik-
12
D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, (Kurtuluş Özel Sayısı), s.,22-26.
35
Mehmet Ersin
leri ve bizim taraftan da mukavemetle karşılaştıkları duyuluyordu.
Salihli’de Çerkez Ethem vardı. Uşak’ta da ilk zamanlar Milli Mücadele
teşkilatı kurulmağa başlamıştı. Fakat nedense İstanbul hükümetinin
emriyle oranın emrinden ayrılmak istemeyen Uşak ileri gelenleri, teşki-
latı dağıttılar. Bir müddet sonra da Eşme’den gelen bir baskınla teşki-
lat yeniden ve bu sefer geri dönmemek üzere kuruldu. Teşkilatın ba-
şında Paşazâde İbrahim Bey (merhum) vardı. İstanbul hükümetinin
emrinden çıkmak istemeyenler çekildiler. Artık sesleri çıkmaz oldu.
İsmet Bey isminde bir jandarma kumandanı vardı. Faal rol oynuyordu.
Uşak’ta bir müddet kalan Fransız işgal askerleri vardı, istasyonu bekli-
yorlardı. Eşme’den gelen baskın üzerine Fransız askerleri buradan
gitti. Kütahya’da da İngiliz askerleri varmış. Kütahya, Milli Mücadeleye
henüz katılmamış. Eşme’den buraya olduğu gibi buradan da Kütah-
ya’ya baskın hazırlığı yapıldı. Rahmetli babam, aşiretlerle alakalı ol-
duğu için aşiret gençlerini toplamak ve bir birlik teşkil etmek üzere
jandarma kumandanı İsmet Bey, babamı Yörüklere gönderdi. Temin
edilen atlar ve silahlarla ve diğer başka kuvvetlerle Paşazade İbrahim
Bey, İsmet Bey başta olmak üzere Kütahya’ya baskın yapıldı. Kütahya
da bu suretle Milli Mücadeleye katıldı. Sonra İngilizler oradan çekildi-
ler. O sıralarda “Şarkta Mustafa Kemal Paşa varmış, büyük orduyla o
gelecekmiş” diye laflar dönerdi.
Uşak’ta bir hücum taburu teşkil edildi. Salihli cephesine, Çer-
kez Ethem’in emrine verildi. Bu hücum taburu bir ara Ankara’ya
T.B.M.M.’nin açılışına gönderildi. İşte şimdi yıldönümü bayramları
yaptığımız 23 Nisan 1920’de Uşak Hücum Taburu T.B.M.M.’nin açılı-
şında bulundu. Bilindiği gibi T.B.M.M.’nin Ankara’da toplanması daha
evvel İstanbul’da toplanan Mebusan Meclisi’nin o senenin 16 Martında
İstanbul’un İngilizler tarafından işgali ve Meclisin dağıtılması üzerine
olmuştu. Ankara’ya yeniden seçilip gönderilen Mebuslar arasında
Haydar Bey vardı. B.M.M.’si kâtibi rahmetli Haydar Bey. Haydar Bey,
istasyonda bir kısım halk tarafından teşyi edildi (uğurlandı). Bando
mızıka da vardı.
Haydar Bey trende halka hitaben kısa bir konuşma yaptı. Dedi
ki: “Efendiler.. Hiçbir kıymetim, hiçbir meziyetim olmadığı halde, bu
kerre beni T.B.M.M. azalığına intihabınızdan (üyeliğe seçmenizden)
dolayı teşekkür ederim. Eğer biz vazifemizi hakkıyla yaparsak, bu
çalgılarla karşılarsınız yoksa sopalarla, efendiler, sopalarla..”
Bizim Uşak Hücum Taburu, Meclisin açılış töreni biter bitmez
hemen geri döndü. Aynı merasim günü müydü, bir gün sonra mı pek
bilmiyorum, Uşak istasyonuna akşamdan sonra yatsı vakti geldi. Tabii
askerin hepsi Uşaklı. İzin isteyenler olmuş. İzin verilmemiş. İş müna-
36
kaşaya dökülmüş. Derken bir çatırtı koptu. Efrat havaya silah sıkıyor.
Biz de istasyonda idik. İstasyon binasının arkasına kaçtık. Bir müddet
sonra silah sesleri kesildi. Treni de hemen hareket ettirdiler. Tabur
subayları arasında dayızâdem yedek subay rahmetli Şahinzâde Meh-
met Efendi vardı. O anlatırdı. Trenin hareketi sırasında bazı
hemşehrileri tarafından lafa tutulmuş. Ve tren hareket ettikten sonra
zorlukla atlayabilmiş. Eğer diyordu, kazara treni kaçırsaymışım isyanın
müşevviki (teşvikçisi) sayılarak sorgusuz kurşuna dizilecekmişim.
Bereket ki trene yetişebilmişim. Ethem Bey, bütün tabur subaylarını
Uşak istasyonundaki hadise dolayısıyla günlerce sigaya (sorguya)
çekti. Kurtuluncaya kadar akla karayı seçtik. İşte işler bu minval üzere
ve ara sıra Çerkez Ethem’in düşman üzerine baskınları duyulurken, bir
gün Yunanlıların yürüyüşe geçtikleri ve Salihli cephesinden ilerleyerek
Güneyköy istasyonuna kadar geldiklerini duyduk. Bu 1336 yani 1920
senesinde ve o senenin Ramazan Bayramı’nın akabinde oldu. Cephe,
Uşak’a yaklaşmıştı. Düşman Güneyköy’de durdu, Kurban Bayramı
sonuna kadar. Yunanlıların bu yürüyüşünden Salihli istasyonunda
bulunan vagonları İnay istasyonuna kadar çekiyoruz. O sırada bizim
evde kirada oturan Giritli Ali Kâzım isminde bir şeftren vardı. Salih-
li’den çekilen trenin şeftreni imiş. Bir sefer yapmışlar, katarı kurtarmış-
lar. Cephe dışına, yani bizim tarafa getirmişler. İkinci defa gidip Alaşe-
hir’de bulunan vagonları getirmesini söylemişler. Ali Kâzım Bey: “Vazi-
yet tehlikeli görülüyor, elimizdeki makineyi kaptırmayalım” demiş.
Fakat emir icabı tekrar makineyle gitmişler. Güneyköy yokuşundan
inince Yunanlılar çevirmiş, Alaşehir’e götürmüşler. Hem Ali Kâzım
Bey, hem de makine Yunanlılar elinde kalmışlar. Ali Kâzım Bey, Ala-
şehir’de serbestmiş. Oraya bir Yunan kumandanı gelmiş. Halkı, bil-
hassa yerli Rumları toplamış. Rumlardan bir tercüman bulmuş. Nutuk
çekiyor, yerli Rumlara nasihatte bulunuyormuş. “Türklerle güzel geçi-
nin, onlara iyi muamele edin..” tarzında konuşuyormuş. Fakat tercü-
man, tam tersine, işte fırsat bu fırsattır deyip, intikam alma zamanıdır
diye tercüme ediyormuş. Bizim şeftren Giritli Ali Kâzım Bey, dinleyici-
ler arasında. Dayanamamış, kumandana: “Tercüman vazifesini suiis-
timal ediyor (kötüye kullanıyor). Aksini söylüyor.” Kumandan tercüma-
nı kovmuş, “sen tercümanlık yap” demiş.
İşte 1920 senesinin Ramazan ve Kurban bayramları arasında
bu olaylardan kısa bir zaman sonra Gazi Mustafa Kemal Paşa, Heyet-i
Nasiha (nasihat heyeti) denilen bir heyetle memleketimizi ziyaret etti.
Mustafa Kemal Paşa’yı ilk defa o zaman görmüştük. Heyet, 10-15
kadar zattan teşekkül ediyordu. İçlerinden hatırımda kalan isimler:
Antalya mebusu Hoca Rasih Efendi. (Rasih Kaplan), Tunalı Hilmi,
37
Mehmet Ersin
Bursa mebusu Muhittin (Muhittin Baha Pars), Abidin Bey’ler vardı. Bu
zevat trenden inince başlarında Gazi Paşa olduğu halde, yürüyerek
şimendifer deposunun arkasına, harman yerine kadar geldiler. Bu
karşılamada halk nedense pek fazla değildi. Yavaş yavaş yürüyüş
esnasında İbrahim Tahtakılıç: “Paşa Hazretleri, halk şehir içinde size
intizarda..” demiş. Paşa: “Müteâla istemiyorum..” diye cevap vermiş.
Şimendifer deposu hizasına, harman yerine gelen heyet âzası, oraya
getirilen bir fayton üzerinden ateşli nutuklar irad ettiler. Antalya mebu-
su Hoca Rasih Efendi heyecandan titreyerek Kuran’dan ayetler oku-
yor, Bursa mebusu Muhittin bey şiirlerle, beyitlerle süslediği konuşma-
sı ile dinleyenleri ağlatıyordu. Gazi Paşa bu konuşmalar esnasında
biraz ilerde atlı çetelerle meşgul oluyor, onlara bir takım talimler, aske-
ri hareketler yaptırıyordu. Hatta bu atlılar arasında henüz çocukluk
çağında çok genç birisi, Fehmi Tiritoğlu vardı. Paşa bir ara ona: “Adın
ne?” dedi. Genç: “Fehmi” diye cevap verdi. Gazinin: “Aferin” dediğini
duydum.”*
Bu devrin insan hayalinden çıkmayan olayları arasında şehir-
de bulunan Arnavut çetelerin başında Kuşçubaşı Eşref’in bulunmasıy-
dı. Bu Çerkez kumandan deveye eyer takar, ona binerek istasyonla
şehir arasında koştururdu. Mamafih bu adam, müthiş tavırlı bir adam-
dı. Her halde icraatlı bir kimse idi. Çeçe karakolu kumandanı Talip’i
kurşuna dizdiren, kendi efradından birisini çarşı ortasında yatırıp da-
yak attıran O’ dur.
Hayalimde canlılığını muhafaza eden bir şey de Arif Bey ku-
mandasındaki 11. Fırka ile o sırada Garp Cephesi Kumandanı bulu-
nan Ali Fuat paşanın memleketimizde bir müddet bulunmaları idi. Ali
Fuat Paşa istasyonda, şimdi Toprak Mahsulleri Ofisinin önündeki kör
hatlardan birisine çekilmiş bulunan hususi vagonunda dururdu. Bir
merasim anında 100-150 kişilik süvari önünde Hükümet konağına
gidip gelişi, halkı selamlayışı hala gözümün önündedir. Bir de 11. fırka
bandosunun çaldığı marşlar arasında bando efradının ağzından tekrar
ettiği şu nakarat dinleyenleri heyecanlandırır, gözyaşı döktürürdü:
Ah İstanbul, güzel İzmir, yeşil Bursa, Edirne’miz
Ah İstanbul, güzel İzmir, yeşil Bursa, Edirne’miz
İşte bu olaylar iki bayram arasında idi. Nihayet Kurban Bay-
ramı geldi. Bayramın galiba, dördüncü günü akşamüzeri duyuldu ki:
“Yunanlılar, Güneyköy’den yürüyüşe geçmişler, Karakuyu istasyonun-
da durmuşlar” Aynı gün sabahtan Gediz tarafından Çerkez Ethem’in
*
“…” Mehmet Ersin, a.g.e., s.55-56.
38
Uşak’a geleceği haberi çıktı. Fakat o gün gelemedi. Ertesi gün de
Yunanlılar geldi.
29 Ağustos 1920 Pazar sabahı idi. Geceden beri arka arkası-
na trenle muntazam asker geliyordu. Sabahleyin bir ara erkenden bir
arkadaşımla istasyona gittik. İstasyonda asker kalabalığı vardı. Top ve
silah seslerinin yaklaşmasına rağmen askerlerimizde hiçbir telaş yok-
tu. Kavun, karpuz yiyorlardı. Orada bulunan bir subay sivillere bağırdı,
biz de bıraktık, dolaştık. Beri taraftan memlekette, daha doğrusu bizim
istasyon semtinde telaş başlamıştı. Karakuyu istasyonu tarafından top
sesleri işitiliyordu. Mahalle ihtiyarları harman yerinin tepesine toplu
halde çıkmışlar, düşmanın geleceği istikamete bakıyorlardı. Nihayet
oradan herkes evine dağıldı. Babam da eve geldi.
Top sesleri gittikçe yaklaşıyor, mermilerin şehrin üstünden
aşarak Doğala tarafına düştüğü anlaşılıyordu. Biz de ailecek eski
tabakhanede bulunan dayımın evine gitmek üzere hazırlanıyorduk.
Top mermilerinin o tarafa düşmesine rağmen bizim istasyon mahallesi
ayak altında kalacak gibi geliyordu bize. Evimizden çıkmak üzere iken
kuvvetli bir infilak oldu. Çok korkmuştuk. Meğer bu infilakta
Ciğeroğlu’ndaki şimendifer köprüsü yıkılmış. Düşmana yaramasın diye
vakitsiz yerleştirilen bir dinamit, bizim son trenimiz geçerken patlamış,
makine ikiye bölünmüş. Makinist ve ateşçiden ölenler olmuş. Ne kadar
telefat var bilinmiyor. İşte bu infilaktan sonra biz evden çıktık. Çarşıya
doğru gidiyoruz. Karşımızdan bir subay kılıcını çekmiş, arkasında 100-
150 kişilik bir bölük, harbe gidiyordu. O sırada kaçan bir askeri Cinibiz
tarlasında vurdular. Vurulan asker kimdi, ne oldu, giden subay ve
arkasındaki efrat ne yaptılar, öğrenmek mümkün olmadı.
Eski tabakhanedeki dayımın evine vardığımız zaman üzeri-
mizden aşan top mermilerinin Doğala’nın ötesinde patladığını işitmek-
le beraber, oraların ıssız ve sakin olduğunu gördük. Bir müddet sonra
düşman askeri şehirde görülmeğe başladı. Bu suretle Uşak, düşman
eline geçmiş bulunuyordu. Yavaş yavaş herkes sokağa çıkmağa baş-
ladı. Biz de kalkıp tekrar evimize geldik. Şehirde başkaca bir hadise
çıkmadı.
İşte 29 Ağustos 1920’den 1 Eylül 1922’ye kadar Uşak, 2 sene
3 gün işgalde kaldı.
Bu acı işgal günlerinde Anadolu’da İstanbul’dan gazete gel-
mezdi. Yalnız İzmir gazeteleri gelirdi. İzmir’de Sada-i Hak (Hakkın
39
Mehmet Ersin
Sesi), Islahat, Köylü ve Şark gazeteleri çıkardı. Islahat ve Köylü gaze-
teleri Milli Mücadele aleyhtarı gazetelerdi. Sada-i Hak ve Şark gazete-
leri milliyetçi, Milli Mücadele taraftarı idiler.
Hele, Sada-i Hak, medarı tesellimizdi. Gazete Sada-i Hak
isminin altında (Halkın sesi, Hakkın sesi olmakla mübahat – Dâim
edecek işte budur bize mükâfat) yazısı olurdu. Islahat gazetesiyle bir
münakaşaya tutuşmuşlardı. Bir yazısında “Sada-i Hak Sada-i Hak –
Yükseliyor nidayı Hak” diyordu. Sahibi Mehmet Sırrı idi. Harbe ait
haberleri bu gazetelerde Yunan resmî tebliğlerinden öğrenirdik. İnönü
muharebeleri, Sakarya muharebeleri, düşman tebliği olmakla beraber
şanlı ordumuzun celâdeti gözümüzün önünde canlanır, neticeyi gü-
venle beklerdik. Ve beklediğimiz gibi olurdu sonuç.
“Anadolu’dan ve İstanbul’dan gazete gelmezdi..” demiştik ya,
ilk defa bir İstanbul gazetesi, hatırımda kaldığına göre, Tasvir-i Efkâr
gazetesi elimize geçti bir defa. Saklı gizli elden ele dolaşırken fersude-
leşmiş. Gazi Mustafa Kemal’in B.M.M.’ni senelik açış nutku var, onu
okuduk:
“Ölmez bu vatan farz-ı muhal ölse de
Çekmez kürrenin sırtı bu tâbutu cesmi”
Mısralarıyla biten bu nutkun en mühim tarafı: “Ordumuzun
bugünkü kuvvetini hâdisat yakında gösterecektir” cümlesi idi.
Nitekim bir sene sonra öyle oldu, Vatan kurtuldu.
40
II. UŞAK- İŞGALDE
41
Mehmet Ersin
42
UŞAK İŞGALDE
“Anadolu sözcüğü” Yunancada; güneşin doğduğu yer, demek-

tir. İtalyanlar bu topraklara (Anadolu’ya) Turchia (Türkiye) derler.
Batıda, güneşin doğduğu yerin güzel kenti İzmir, 15.5.1919’da
kararırken, kuzeyde Samsun’da 19 Mayıs 1919’da yeni bir güneş
doğuyordu. 15.5.1919-9.9.1922 tarihleri arasındaki savaş “Türk-Yunan
Savaşı” olarak adlandırılsa da araştırıcılar, tarihçiler tercihlerine göre;
İstiklal Harbi, İstiklal Savaşı, İstiklal Mücadelesi, Kurtuluş Harbi, Kurtu-
luş Savaşı, Kurtuluş Mücadelesi, Milli Mücadele olarak adlandırırlar.
Bu adlar, bu savaşın bizim yönünüzden niteliğini anlatır. Yayılmacıla-
rın işgalinden “Kurtulmak” ana hedefimizdir.
Yunanlılar ise bu savaşa Küçük Asya Savaşı, Kurtarıcı Savaş,
İzmir Savaşı, Kurtarma Savaşı derler. Türkler yayılmacılardan “Kur-
tulmak” isterlerken, Yunanlılar “Esir Kardeşler” diye nitelendirdikleri
Anadolu Rumlarını “Kurtarmak” peşindedirler.
Genelde işgal kuvvetlerinin iki temel amacı vardır: Ya işgal
ettikleri ülkeyi yakıp yıkarak ganimetlerini alıp yurtlarına dönerler, ya
da işgal ettikleri ülkenin; insanını ve toprağını tutsak alarak vatanlarını
genişletirler. Yunan Ordusu’nun amacı hem “Esir kardeşlerini” kurtar-
mak hem de Ege Bölgesi’ni yurtlarına katmaktır.
Venizelos, İtilaf Devletlerine, savaş girerken verilen sözün
tutulmasını, İzmir’in çevresiyle birlikte Yunanistan’a verilmesini ister.
Oysa İtalya’nın da gözü İzmir’dedir. İtalyanlar, Yunanistan ile İtalya
arasındaki çekişmede, büyüklerin kendilerini seçmediklerini bilirler. Bu
nedenle İtalyanlar önce kendi işgal bölgelerine giren Yunanistan’ı
protesto ederler. Sonra da Kuva-yı Milliyeye kendi çıkarlarını korumak
amacıyla hızla silah, mühimmat göndermeye çalışırlar.
Yunan Ordusu’nun Anadolu’yu işgali, İzmir merkezden, kuzey,
güney, orta istikametlerine olmak üzere üç koldan başlar, giderek
Anadolu’nun içlerine kadar yayılır.
“Küçük Asya Savaşı”nı başlatan Başbakan Venizelos’tur.
Yunanistan’da 14 Kasım 1920 tarihinde yapılan seçimleri kralcılar
kazanır. Konstantin’in ve Almancı Takımı’nın Yunanistan’da yeniden
başa geçmesinden dolayı Yunanistan’a yardımcı olmaktan artık vaz-
geçen İtilaf Devletleri, 1921 Martında, Yunanlıların Anadolu’dan çekil-
mesini, savaşa son verilmesini isterler. Yunan halkı da savaştan bez-
gin ve yorgundur. Venizelos’un ihtiraslarına, söylediklerine kapılmış,
savaşın hemen oldu-bittiyle kazanılacağını sanmıştır. Asker evlatları
Anadolu topraklarına gidip, uzun süre gelmeyince, içlerinden şöyle
geçirmiş olmalıdırlar:
43
Mehmet Ersin
Önceleri:
Adı Anadolu’dur, Türklerle doludur.
Savaş, güneşin doğduğu yerden Rumları kurtarma yoludur.
Sonraları:
Yunanistan’dan istekle uğurlanıp gidenler,
Kurtarma Savaşı’nda heba oldu bedenler
Umut yok savaşa verelim son!
Dönsün artık Anadolu’dan asker ve evzon
Kral Konstantin ve Başbakan Gounares (Gunaris) beraberin-
deki heyetle, 12 Haziran 1921’de İzmir’e gelirler. Daha sonra, kral ve
beraberlerindekiler, 17 Temmuz 1921’de Uşak’tadırlar. Kral, Uşak ve
Kütahya’daki savaş konseylerine başkanlık eder. Savaş Konseylerinin
aldığı kararlar doğrultusunda, Yunan Ordusu’nun Anadolu’nun içlerine
doğru işgali sürer. Venizeloscuların başlattığı savaşı Kralcılar da de-
vam ettirir.
Yunan tarafında bunlar olurken bizim tarafta neler oluyordu?
Mustafa Kemal Paşa’ya sordular:
---Ordu yoktur, dediler:
---Kurulur.
---Para yoktur, dediler:
---Bulunur.
---Düşman çoktur, dediler.
---Kovulur.
Ve ilave etti:
---Söz konusu vatansa gerisi teferruattır.
İşgalde, önceleri Kuva-yı Seyyare ve Milis kuvvetleri işgalcile-
re direniş gösterip, iç isyanları bastırmada etkili oldular. Yozlaşan,
başına buyruk Kuva-yı Seyyare’nin davranışları, Kuva-yı Milliyenin
dağınıklığı, Düzenli Ordu’nun kurulmasının gerekliliği, her olayda, her
durumda, zorunlu hale geldi.
Düzenli Ordu, ilk meyvelerini Yunanlılar “Avgin Savaşı” dedik-
leri I.İnönü Savaşı (6-11 Ocak 1921: 6 gün), II. İnönü Savaşı (23 Mart-
1 Nisan 1921: 10 gün)’larında verdi. İsmet Paşa, “Milletin makûs tali-
hini” yenerek halka, orduya, TBMM’ye umut ve güven aşıladı.
Bu arada yayılmacılara karşı o dönemde aynı safta savaşım
verdiğimiz Rusya’dan maddi yardım sağlandı.
Sakarya Meydan Savaşı (23 Ağustos 1921)- bu savaş da Yu-
nanlılar “Sangaries Savaşı” derler- Yunan Ordusu’nun Anadolu’nun
içlerine kadar yayıldığı, Polatlı’dan top seslerinin duyulduğu, Anka-
ra’ya ulaşamadığı, Türk Düzenli Ordusu karşısında, başarı elde ede-
mediği savaştır.
44
Yunan Ordusu’nun top seslerinin Polatlı’dan duyulmaya baş-
laması ile kimi milletvekilleri Ankara’yı terk ederek, Meclis’in Kayse-
ri’ye taşınmasını önerirler. TBMM’de taşınma tartışmalarının yaşandığı
bir sırada Diap Ağa kürsüye çıkarak şunları söyler:
---Benim siyasete aklım ermez. Beni buraya salarken bana
dediler ki; “aman orada kendine dikkat et, dönme, kanma”, ben de
onlara dedim ki “siz sütseniz ben de sizin kaymağınızım. Eğer siz
korkmazsanız, men bozulmazem. Burada paşalar var, okumuşlar.
Menim sözüm şudur: Süt kokmamıştır. Anaların memelerinde, bebek-
lerin ağzında bembeyaz, dupdurudur. Biz buraya dövüşmeye mi gel-
dik, kaçıp saklanmaya mı?*
Anadolu’nun kılcal damarlarından beslenen, Anadolu’nun alaylı,
çarıklı erkân-ı harbi Diap Ağa halkın ve kendisinin özlemlerini, hedefle-
rini ne güzel dile getirmiş, korkaklara da bir güzel ders vermiştir.
Düzenli Ordu kurulmuş, para bulunmuş, sıra yurttan düşmanın
kovulmasına gelmiştir.
Yunan Ordusu, “Ali Viran (Ölüm Çukuru)” Savaşı’nda da, çu-
kurlardan çukur, ölümlerden ölüm beğenmiş, Başkumandanlık Mey-
dan Savaşı sonunda 9 Eylül 1922’de denize dökülmüştür.
Mondros’tan - Mudanya’ya, Sevr’den - Lozan’a kadar geçen
süreçte, zorlu, sıkıntılı, savaşımlı, endişeli günler 24 Temmuz 1923’de
Lozan Antlaşması ile son bulmuş, yeni bir dönem başlamış, yeni bir
atılımla Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur.
Eski Yunan’da Akha ordularının başkomutanı Agamemnon’dur.
“Hasta adamın ölüm fermanı, Limni Adası’nın Mondros Kasabasında,
işte onun adını taşıyan bir gemide (Agamemnon) bir İngiliz gemisinde
imzalattırılır Osmanlı’ya. Rastlantı bu ya Anadolu Agamemnon’da
teslim alınır. Hektor’un ruhu bir kez daha vurulur… Ama ölmez! Çünkü
direnen insanın ruhu, insanlığın ruhudur. Dumlupınar’da muzaffer
Başkumandan Mustafa Kemal: “Yunanlılardan Hektor’un öcünü aldık”,
diyecektir**.
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ü çeşitli yöntemlerle değerlendir-
mek mümkündür. Bana göre en doğru yöntem gazeteci Taha Akyol’un
yazdığı gibi: “Atatürk’ün sözlerinden hareketle tarihe bakacaksak, ilk
şart, Atatürk’ün sözleri hangi dönemde, hangi şartlarda, nasıl bir politi-
ka izlerken söylediğine dikkat etmektir. Onun için Tarık Zafer hocamı-
zın söylediği gibi, doğru metot, “Atatürk’ten olaylara değil, olaylardan
Atatürk’e gitmektir.”
*
Mucize Özünal, Kalpak ve Kartal, TUDEM, II.Baskı, Mart 2010, İzmir, s.,116.
**
“ “, a.g.e., s.,67.
45
Mehmet Ersin
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün, olaylara karşısında; tutumu,
davranışı, uyguladığı yöntemler konusunda aldığı sonuçlar ortadadır.
İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar

Yazan: İzzettin ÇALIŞLAR*
Emekli Orgeneral
B- Uşak İstikametinde Yunan Taarruzu ve Uşak Muhare-

besiyle Uşak’ın Yunanlılar Tarafından İşgali:**
1920 senesi Ağustosunun 1. gününden 27. gününe kadar
Uşak cephesinde keşif faaliyetlerinden başka mühim bir hareket ol-
mamıştı. Sükûnet devam ediyordu. 27 Ağustos günü üstün düşman
kuvvetleri (Ağrıboz ve Adalar tümenleri) Alaşehir’den seri bir ileri hare-
ketle Uşak istikametinde taarruza geçmişlerdi. 23. Tümen 1500 mev-
cutlu idi. Uşak’ı örtmek ve müdafaa etmek için Sarayköy, Külköy, -
Karakuyu- Karahasan hattında mevzilenmiş ve sol yanı ile Selikler
köyüne kadar uzanmıştı. Uşak’ta Kurban Bayramı izni yüzünden mev-
cutları az olan Uşak milli piyade ve atlı bölükler bırakılmıştı. Bunlar da
Sarayköyü üzerine ilerleyen düşman koluna karşı cephe almak üzere
o istikamete sürülmüşlerdi.
Düşman Sandıklı köyü –Çardak- Sarayköy hattına yanaşmıştı.
Bu suretle Uşak muharebesi başlamış oldu. Yunanlılarla beraber ha-
reket eden hain Musa çetesinin kılavuzluğu sayesinde gece karanlı-
ğında Yunanlılar Saray köyü ile Külköy arasında bulunan yüksek ka-
yalık tepelere çıkmağa muvaffak oldular. Daha o gün Demirci muha-
rebelerinden dönen biri 44 diğeri 108 mevcutlu iki taburumuz ve
Uşak’ta ala koyduğum bir hücum bölüğünün bütün gayretlerine rağ-
men gece mukabil taarruzlarımız bu tepelerdeki düşmanı atmak imkâ-
nını veremedi. 28 Ağustos sabahı muharebe düşmanın hem tabiye ve
hem büyük kuvvet üstünlüğü ile devam etti. En az 12 bin piyade ve
bize nazaran çok kuvvetli topçu ve süvari bölükleriyle taarruza devam
eden düşman, taarruzun ağırlığını Karakuyu ile Külköy arasında bu-
lundurmakla beraber bizi her iki cenahtan kuşatmak için başka mühim
*
İzzettin Çalışlar, a.g.m.
**
Uşak muharebesi bütün tafsilat ve krokilerle 1931 senesi Birinci Teşrininde intişar
eden 82 numaralı askeri mecmuada yazılmıştır. Uşak Halkevinin ve diğer arzu eden-
lerin bir tane edinerek Kütüphanelerinde bulundurmaları faydalı olur. Ben bu yazıda
Uşak Muharebesinden kısaca bahsedeceğim. İ.Ç.
46
kuvvetlerle (Kabaklar İstasyonunun ve Uşak-Gediz şosesini) ele ge-
çirmek azminde idi.
Bu suretle Uşak ovasında bütün kuvvetlerimizi esir ve imha
etmek planını takip ediyordu. Bu müthiş planı önlemek için Uşak’ı
üzüntü ve iştiyak ile muvakkat bir zaman için bıraktık. Fakat kıtalarımı-
zı düşmana esir bırakmadan yeni muharebeler için bir an evvel
(İslamköy) mıntıkasına almağa çalıştık. Güzel Uşak’ı bırakanlar onu
hiçbir an hatırlarından ve gönüllerinden çıkarmadı. Mukadder kurtuluş
gününe kadar onun duyduğu elemlere katılarak iki sene hasretini çek-
ti. Allah da Uşak’ın kurtuluşunu yine hemen tam iki sene sonra ve aynı
günlerde benim birinci kolordunun kahraman birliklerine nasip kıldı.
Yunanlıların Uşak’a ilerlemelerinden maksatları neydi?
İzmir’in Hinterlandı olarak İngiliz Generali Milen’in tayin ettiği
askeri ve siyasi hududu haricinde yapılan bu Yunan ileri hareketinde:
Uşak’ta teferruatıyla haber aldığı milli heyecan ve kaynaşmanın askeri
ve mahalli hazırlık ve teşkilatının büyümesine ve kuvvetlenmesine
meydan bırakmamak, kuvvetlerimizi inhilal ettirmek ve Büyük Millet
Meclisi hükümetinin azimli ve müsmir olmağa başlayan gayretlerini ve
hassadan halka olan nüfuzunu kırmak maksadını görmek muvafık
olur. Esasen Yunanlılar, Uşak hareketinden sonra Birinci ve İkinci
İnönü Muharebelerine ve Sakarya Muharebesine dahi hemen ayni
maksatla girişmişlerdi. Anadolu içlerine ilerledikçe Türk kuvvet ve
mukavemetinin artmakta, Türk ordusunun intizam ve kuvvet bulmakta
ve Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin dahili ve harici idare ve
siyaset faaliyetinin semerelerinin Yunan emelini akamete uğratacak bir
cereyan almakta olduğunu gördükçe, ileri harekete devam etmeğe
(Fakat beyhude olarak) çalışıyorlardı. Çünkü lokma büyüktü ve haz-
medilemeyecek bir hale gelmiş bulunuyordu.
Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Bey

Mehmet Ersin
Bazen bir tesadüfün sonucu olarak tarihin derinliklerinde kay-
bolmuş bir insanla karşılaşıverirsiniz. İlginç bir yolculuk başlar, kütüp-
hanelerin tozlu raflarının arasında. Biraz daha sorgularsınız kimselerin
bilmediği ama sadece bir yazarın kitabına konu ettiği bu kişiden söz
eden kitapları. Siz sorguladıkça da “TARİH” denen tavan arasının
tozlarına meraklı kedi, uysal bir çocuk gibi oturur kucağınıza ve anlat-
maya başlar usul usul.
2005 yazında İstanbul’dan bir dostum Didim’e telefon etti.
-Turgut Özakman’ın, Şu Çılgın Türkler’ini okudun mu?
47
Mehmet Ersin
-Okumadım.
-Oku, o eserde, Uşak’lı bir yüzbaşıdan bahsediyor.
-Teşekkür ederim, okurum.
Su Çılgın Türkler’i alıp, bir solukla okudum. Gerçekten Turgut
Özakman eserinin iki yerinde Yüzbaşı Basri Bey isminde bir komutan-
dan söz ediyordu.
2005’in sonbaharında Didim’den Uşak’a dönünce, Uşak hak-
kında araştırmalarımı, kitaplarımı bilen dostlar bana Basri Bey’i sordu-
lar. Ben de acele etmeyin bu konuda ulaşabildiğim tüm bilgileri sizlerle
paylaşacağım dedim. “Yurdum için Savaşırken” adıyla derleyip düzen-
lediğim eserlerin hazırlık ve araştırma aşamasında görüşmeler yaptı-
ğım hiç bir kimseden Uşak’lı Yüzbaşı Basri Bey’le ilgili hiçbir şey işit-
memiştim.
“Yurdum İçin Savaşırken” eserimin birinci baskısının mevcut-
ları bitip ikinci baskısını kendi olanaklarımla bastırınca, iki kitabımı da
Turgut Özakman’a göndermek istedim.
Şu Çılgın Türkler kitabını basan Bilge Yayınevi’ne telefon ede-
rek, Turgut Özakman’ın adresini ve telefonunu rica ettim. Kitaplarımı
yayınevine gönderirsem, Turgut Özakman’a ulaştıracaklarını söyledi-
ler ve telefon numarasını vermek istemediler. Kendimi tanıtarak tele-
fon konusunda ısrarcı oldum. Sonunda, ikna oldular ve Turgut Bey’in
cep telefonunu verdiler.
Turgut Özakman’a 2006 Ekiminde yayınevi aracılığıyla kitap-
larımı gönderdikten bir hafta sonra telefon ettim. Kendimi tanıtarak:
-Şu Çılgın Türkler’de adı geçen Uşaklı Yüzbaşı Basri Bey,
kurgu mu, yoksa gerçek mi? diye sordum.
-Gerçek, gerçek.
-Nasıl emin olabilirim?
-Ben şu anda Çanakkale’deyim. Bir hafta sonra, Ankara’ya
döneceğim. O zaman telefon ederseniz, kaynaklarımı size bildiririm.
-Teşekkür ederim. Uşak’a davet etsem, gelir misiniz?
-Yılsonuna kadar doluyum.2007 bahar aylarında Uşak’a gel-
mem mümkün olabilir.
Ekim 2006’da ikinci kez Turgut Özakman’a telefon ettiğimde
İstanbul Kitap Fuarında olduğunu söyledi. Üçüncü kez telefonumda
Turgut bey’i, Ankara’da yakaladım. Telefonda, “Bir dakika” dedi. Bana,
Basri Bey’in adının geçtiği, kitabında kaynak olarak kullandığı eserleri
yazarları ile söyledi.
Eserler, 1941 ve 1947 yıllarında basılmıştı. İzmir’de oturan,
Meslek Yüksek Okulu’ndan öğrencim olan Muammer Sakaryalı’ya
telefon ederek, İzmir Milli Kütüphaneden bu eserleri bulup, fotokopisini
48
alıp, bana göndermesini rica ettim. Öğrencim İzmir Milli Kütüphane-
si’nden söz konusu eserlerin fotokopisini çekerek kardeşiyle gönderdi.
Bu eserlerde, Uşak’lı Yüzbaşı Basri Bey’den söz ediliyordu.
Yedek Teğmen Şevket Soğucalı’nın; “38.Alayla Samsun’dan İzmir’e”
ve “İstiklal Harbinde Olaylar” ve Turgut Özakman’ın ‘Şu Çılgın Türkler’
adlı eserlerden hareketle Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve
Stratejik Başkanlığına (ATAŞE) Ankara’ya 9.Ocak 2007 tarihinde bir
yazı yazarak Yüzbaşı Basri Bey hakkında bilgi istedim. (Belge1)
49
Mehmet Ersin
Cevaben de istediğim bilgilere ulaşabilmem için aradan geçen
yıllar nedeniyle asla bulamayacağım bir takım ek bilgilere ihtiyaçları
olduğunu belirten bir yazı aldım. Genel Kurmay Askeri Tarih ve Strate-
jik Başkanlığı ATASE, yazımı ARŞİV Müdürlüğüne havale etmiş ola-
cak ki, cevap, bu makamdan geliyordu.(Belge2)
50
Gerçekten Arşiv Müdürlüğünün cevabi yazısının dip notundaki
belge ve bilgileri sağlamam, elde etmem mümkün değildi. Şartları
zorlayarak bir şekilde, Uşaklı Yüzbaşı Basri Bey hakkında şu bilgileri
elde ettim:
51
Mehmet Ersin
5. bölük K. Yüzbaşı Hasri Bey Şehit Düştü (09 Eylül 1921)13
9 Eylül 337 Cuma13
Tümenimizin topçuları Duatepe’deki düşman mevaziini bom-
bardımana başladı. Alaylar geniş ve kademeli avcı hatları teşkil ede-
rek düz bir arazide koşarak Duatepe’nin eteklerine giriyor. Topçu bilâ
merhamet çalışıyor. Düşman makinalı tüfeklerini susturmak ve tepenin
zaptını müteakip kaçan düşmanı telef etmek için tüfek indirdiğimiz
esnada zaten mahfuz mahallere çekilmiş olan bölük hayvanatının tam
ortasına bir mermi düşüyor; fakat hüsnü tesadüf olarak infilak etmiyor,
bu suretle büyük bir tehlikeden kurtuluyoruz. Yalnız saka katırımız
telef oldu.
Düşmana yakından ateş etmek maksadile bu avcı hatlarının
arasına dahil olduk. Hazardaki muharebe talimini hatırlatacak intizam-
la koşuyor. Yatıyor, tekrar koşuyor; nihayet mevzi aldığımız bu tüm-
sekten sevgili arkadaşlarımızın üzerinden aşırdığımız kurşunlarla
düşman makinalı tüfeklerini susturmıya ve telef etmiye çalışıyoruz.
Bilafasıla atışa devam eden topçumuz Duatepe’deki düşman
mevaziini bir harabeye çevirdi ve bir yığın haline getirdi; topçumuz hiç
durmadan, dinlenmeden bir elektrik dinamosu gibi çalışıyor; Bunların
şiddet ve kudretine inzimam eden makinalı tüfeklerimizin devamlı
ateşlen piyadelerimizi tevkife çalışan düşman makinalı tüfeklerini sus-
turmaya çalışıyor; bunları ya tahrip veya tebdili mevzie icbar ediyor.
Zahmetsiz ve zayiatsız maksatlarına koşan aslan piyadelerimiz hücum
mevziinde arkalarından gelen kademeleri bekliyorlar. Biraz sonra
topçu birden sustu. Bir tayyare kafilesinin çıkardığı gürültüye benzer
bir uğultu!.. Allah, Allah, Allah... Kahraman piyadelerimiz Duatepe’de
taarruz başlayalı ancak iki saat olmuştu. Düşman çok kötü bir vaziyete
düşürülüyor. Piyadelerimizin ve makinalı tüfeklerimizin biaman takip
ve tazyiklerinden kurtulmak için çareler arıyor, ricat yollarını intihap
etmemiş olan bu insanlar birdenbire neye uğradıklarını idrak edemez
oldular... Şaşırdılar! Arkalarında Sakarya durmadan akıyor. Sol cenah-
larındaki Beylikköprü geçidi tahrip edilmiş, sağlarında ve ellerinde
bulunan Kavuncu köprüsü ise bir hayli uzak, çok mütereddid kalan bu
adamların akıllıları teslim oluyorlar. Teslim olmak istemiyenler kendile-
rine bir mahreç ve bir melce bulabilmek için fuzuli gayret ve kuvvet
sarfederek kâh dönüp ateş ediyor; tekrar koşuyor, kâh toplanıp birbir-
leriyle konuşuyorlar, yine dağılıyorlar...
Arkalarından durmadan koşan ve ateşle takip eden piyadele-
rimiz bu adamlara göz açtırmak bile istemiyor. Sıkı ve sürekli bir takip
13 Yedek Teğmen A. Şevket: İstiklal Harbinde 38. Alayla Samsun’dan İzmir’e, İstanbul,
1941 Askeri Matbaa, s.: 25,26,27,54,56
52
devam ediyor. Bu esnada istirdat olunan Duatepe’den müteaddit bo-
razanlarla ve düdüklerle askere “Dur!” işareti veriliyor, asker de bu
takip hareketini tatil ederek Duatepe’de toplanıyor. Esbabını anlaya-
madığımız bu dur işareti kim tarafından ve ne için verdirildi hayret
ettik. Duatepe’nin istirdadile bittabi mesele bitmiş olmuyor. Fakat bu
fırsattan azami istifade ederek bunları tepelemek ve Yunan safların-
dan hariç kılmaktı. Heder olan bu büyük fırsata hala müteessirim.
Nitekim bu hareketimizin cezasını da gördük. Dur! işaretine ve emrine
mutavaatla harâtı takibiyeyi tatil eden bölükler küme küme Duatepe’de
toplanırken düşman da hayretler içinde bizim bu hareketimizi takip
ediyordu. Duatepe’nin önündeki hafif sırtları bile ihmal ederek düşma-
na terk etmiş bulunuyoruz. Sakarya’ya dökülmek tehlikesinden kurtul-
muş olan bozgun düşman bakiyesi bu tepelerin boş bırakıldığını gö-
rünce hiç olmazsa akşama kadar burada tutunarak gece takviye
kıt’alarile bu hattı elinde bulundurmak gayesile bu tepelere tırmanma-
ya başladılar ve tekrar önümüze mevzi aldılar.
Bu taarruzda elde edilen muvaffakiyete göre verilen zayiat hiç-
ti. Yalnız 5. Bölük K. Yüzbaşı Basri Bey şehit düştü. Bir de bu gece 1.
bölüğümüze gelen Raci Efendi isminde bir yedek subay arkadaşımızı
da daha yüzünü görmeden ve künyesi bölük defterine geçmeden
kaybettik. Bu kahraman arkadaşımız gecenin derin zulmeti ve yağmu-
run göz açtırmayan tazyiki altında mukaddes vazifesine ulaşmak ve
biran evvel eratının başına geçmek için son kuvvet ve gayretini
sarfederek bu muharebeye yetişmiş bulunuyordu. Sana binlerce rah-
met ve hürmet, istiklâlin genç kahramanı muhterem şehit!..
Bu taarruzda düşmandan 18 otomatik tüfek; 5 top, 200’den
fazla piyade tüfeği iğtinam, biri yüzbaşı olmak üzere birkaç subay ve
bir hayli er esir aldık. Subayların ceplerinde çiğ et parçaları ve buğday
kavurgası (Kavrulmuş buğday) zuhur etti. Alayımızı iş başında gör-
mekten mütevellit bir şevk ve hevesle tekrar cephanelerimizi ikmal
ediyor ve tüfeklerimizi temizliyoruz. Geceyi nöbetle tahkimat yaparak
geçirdik. Tümenimizin muvaffakiyetle başardığı bu taarruzda Başko-
mutan Gazi Mustafa Paşa Hazretleri, Fevzi Paşa ve İsmet Paşa
Hazeratı da bulunduğunu bilahare öğrendik.
Uşak’ın Kurtuluşu ve Piyade Yüzbaşı
Hasan Basri Beyin Annesi14
1 Eylül 338 Cuma (1 Eylül 1922)
Alessabah tekrar yürüyüşe geçtik. Temiz bir hava ve ılık bir
güneş altındayız. Peyderpey düşman istilasından kurtarılan vatanımı-
14
Şevket Sogucalı: İstiklal Harbinde Olaylar. Ankara, 1947, S.:102-104
53
Mehmet Ersin
zın süslü dağlarından ve yeşil ovalarından durmadan mütemadiyen
ilerliyoruz. Hatiplerde bize hediyeler getiren ve durup durup kucakla-
yan yıllardan beri askerimizin hasretini çeken temiz vatandaşlarımızın
refakatinde askerimiz coşkun bir neşe ve namütenehi bir sevinç için-
de, yorgunluk, bezginlik duymayan bir karara ilerliyoruz.
Düşman zulmünden kurtulan vatandaşlarımız askerlerimizin
etrafında kimi askerimizin çantasını taşıyor, kimi tüfeğini taşıyor, kimi
mataralarını toplayıp pınarlardan su getiriyor, kimi askerimizin serpu-
şunu başına giyiyor ve biz de bu samimi alaka ve aşinalığa müsama-
ha ediyor, gülerek konuşarak yolumuza devam ediyoruz. Düşmanın
buralarda kaldığı müddetçe yaptığı mezalim ve fecayi söyleye söyleye
bitiremiyorlar ve şimdiki perişan hallerini görerek intikam dolu sineleri
şişiyor, geriliyor ve arkasından derin bir oh!., çıkıyor... Bu vatandaşla-
rımız her suallerinde bize Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Hazret-
lerini soruyorlar. Bilaistisna büyük küçük her vatandaşın bu sualine
muhatap oluyor ve “İzmir’de” cevabını veriyoruz. Hayvanlarımıza bile
bir sevgi ve derin bir alaka gösteren bu asil Türk köylüleri her ufak
molada atlı subayların atlarını seyis erlerinin ellerinden alarak gezdiri-
yorlar, ayaklarını ovuyorlar, gözlerini ovalıyorlar, bezlerle burun delik-
lerindeki tozları siliyorlar. Her hizmeti sonsuz bir arzu ve iştiyakla
yapmak istiyorlar. Beraberimizde yürüdükleri müddetçe askerimiz de
bunları sofralarına oturtuyor, kardeş gibi sevine sevine yemek yiyorlar;
askerin suyunu taşıyor, karavanlarını yıkıyorlar. Her geçtiğimiz köyler
ve mahaller hakkında bilgilerini anlatıyorlar. Bu minval üzere yürüyüş
devam ederken öncü bölüğümüz düşmanın tekrar bir ateşine maruz
kaldı. Öncü bulunan taburumuz diğer taburların yardımına hacet bı-
rakmadan bu bitap ve perişan düşman kıt’asını derhal tard ederek
tekrar yürüyüşe devam ettik.
Akşam olmak üzere önümüzden büyük bir duman yükseliyor
ve semayı küme küme bulutlar kaplıyor. Sadık köylülerimiz malumat
veriyorlar: Düşman Uşak’ı da yakmış. Bir saat sonra alevler içinde
yanan bu güzel kasabamızın yanından geçiyoruz. Burasını yakan ve
kundaklayan elleri aramak ve gebertmek için arkamıza bile bakmıyo-
ruz. Yalnız yol üzerinde bir dakika cereyan eden çok hazin bir vak’ayı
nakletmek isterim. Alayımız öncü kıt’asıyle ilerlerken geçen sene 9
Eylülde Duatepe taarruzunda şehit düşen bizim II. Taburun 5. Bölük
Komutanı Uşaklı Yüzbaşı Basri Beyin annesi şehit kahraman Basri’yi
arıyordu. Bu muhterem yüzbaşı bizim alaydaydı. Bittabi annesi de
oğlunu bizim alaydan arayacaktı. Bize çok elem veren ve arkadaşımı-
zın bize yadigâr bıraktığı tatlı hatıraları tekrar canlandırıp şu anda
54
ihyaya vesile olan bu zavallı kadıncağızın “Oğlum? Basrim nerede?..”
demesi biz ağlattı. Bu çok hazin ve çok acıklı bir hitap idi. Bu sual
karşısında sendeledim, sarardım, bir an dudaklarım kaskatı taş kesil-
di!.. Kadıncağız dudaklarımdan dökülecek cevabı sabırsızlıkla intizar
ediyor, gözleri titriyor, elleri gayri tabii bir hareketler yapıyor. Nihayet
istemeye istemeye “arkamızdan gelen 56’da” cevabını verdim. Basri
alayımızın en neşeli ve en şakrak bir yüzbaşısı idi. Bir annesi ve bir de
ceylanı (al atı) vardı, bütün kazancı ve bütün zevkini bu iki şeye has-
retmişti. Annesi, atı!... Alayın çok eski ve emektar subaylarından ol-
ması itibarı ile bila istisna alayda kendisini sevmeyen yoktu... Çok iyi
bir kalbe ve çok temiz bir ahlaka malikti. Şehit olmadan bir iki gün
evvel subaylar toplu bir halde otururken gülerken yanımıza geldi. “Ra-
sim ben rüya gördüm öleceğim” dedi. Hepimiz böyle bir tahayyüle
güldük, bizimle o da güldü. Duatepe taarruzunun hitam bulduğu saatte
şühedanın defniyle meşgul olan sıhhiye erlerimiz bize Basri’nin de bu
meydanda gömüldüğünü söyleyince meyus ve münkesir olduk. Zavallı
kadıncağızın artık o anda iştiyak ve hasreti ve sevgili Basri’sine kavu-
şacağı anın bir dakika meselesi olduğunu düşünerek kim ne kadar bir
heyecan ve ne kadar bir sevinç içinde idi. Basri’yi 56’da arayacak,
arayacak nihayet bulamayacak ve Basri’nin elim akıbeti ona hiçbir
ağız hiç dudak söyleyemeyecek. Bu hazin araştırmanın muhatabı ben
olduğuma ve arzum hilafına böyle bir yalanla bu kadıncağızı oyaladı-
ğıma ne kadar müteessir oldum. Bu hadise bende ukde halinde kalan
hazin bir elem ve yeis bıraktı. Bu hazin araştırmayı hatırladıkça kalbim
sızlar, acım tazelenir.
Uşaklı Yüzbaşı Basri

Sakarya Duatepe
Yüzbaşı Basri, 2. Taburumuzun 6. Bölük Komutanıdır. Büyük
Harpte Kafkas Muharebelerinde çalışmış tecrübeli, değerli bir subay;
annesi işgal altında bulunan Uşak’ta oturuyor, henüz bekar, bir atı bir
de annesi var, başlıca serveti annesi ve atı. Basri’nin durumunu tü-
mende bilmeyen arkadaş yok. Seyrek gördüğümüz günlerde ilk soru-
muz bu olur. -Yüzbaşım, teyzemizden yeni haber var mı? Evet veya
hayır; fakat bu sorumuz onu çok mütehassıs eder, eğer haber almış-
sa, onun o andaki neşesine keyfine ölçü yoktur; haber alamamışsa
yüzü asık ve müteessirdir. Cevap verir:
-Alamadım. Fakat biz onu, teselli edecek sözler ve latifelerle
bu teessürünü unutturmaya çalışırdık. Haber almışsa Basri’nin ikram
ve masraflarına boğulurduk...
55
Mehmet Ersin
Çaldağı Muharebelerinden sonra, Tümen ikmal eratı almak ve
diğer noksanlarını tamamlamak üzere Haymana civarındaki, dere
köyüne çekilmiş, yerini ikinci tümene bırakmıştı... iki üç gün içinde
noksanlarını oldukça tamamlayan Tümen, verilen emirle Polatlı’nın
garbinde Kargılı köyüne yürüyecek, orada tekrar emir bekleyecekti.
Yola çıkalı bir saat geçmemişti ki, müthiş kelimesiyle tavsif edemeye-
ceğim bir yağmur başladı. O kadar ıslandık o kadar ıslandık ki; sanki
denize düşmüş bir insan durumundaydık, askerlik bu... Öleceğiz emir
yerine gelecek;... Yağmur da yağsa taş da yağsa yürüyeceğiz.. Ve
emir yerine gelecek. İşte askerliğin en büyük hususiyeti en sert tarafı...
Böyle olmasa askerliğin ifade ettiği manada kuvvet kalır mı? Azamet
kalır mı? Bir saat, iki saat geçti yağmur devam ediyor fakat biz yürüyo-
ruz. Hem de sevgili okuyucum zafere yürüyoruz, buna inan. Çünkü şu
anda düşman hakkındaki duygularımız feveran halinde, elimizde silah
da olamasa, Allanın yarattığı taşlarla, odunlarla onu zebun bir hale
düşüreceğiz...Şu anda çekilen mihnet ve meşakkat onların icadı ve
onların yarattığı bir mecburiyet. Yağmur devam ediyor. Yollar bir ça-
mur ve batak yığını. Yürüyoruz. Gök sanki yerle birleşmiş, zift gibi
simsiyah bir karanlığın içinde gidiyoruz. Bu minval üzere sabahın
alaca karanlığında Kargılıya geldik. Tümen Kurmayı ve Alay Komutan-
ları ileriye gittiler, biz de arazinin kuytu bir yerinde yaktırdığımız ateş-
lerle kurunuyoruz.
Güneş, geceki yağmurun yağışına bir nisbet gibi haşmet ve
azametle doğuyor. Biraz sonra tümenimiz Duatepeyi zapt edecek.
Topçu ve makinelerin devamlı atışları altında piyadelerimiz Duatepeye
tırmanıyorlar.
Topçumuz atıyor ve durmadan atıyor. Biz de piyadelerimizin
geri kademedeki avcı zincirinde yer alıyoruz. Şimdi bütün kademeler
birleşmiş ve hücum mevziine girmişler. Emir bekliyorlar. Nihayet Tü-
mende mevcut bütün borazanların hücum sadaları arasında tepe zapt
ediliyor.
Muharebelerde zuhur edecek fırsatlarda yapılacak ilk iş, tüfek
temizliğidir. Buna üstün tutulacak hiçbir iş yoktur. Yemek ve saire
ikinci, üçüncü derecede kalır. İşte bu maksatla, temizlik yaptırırken,
sıhhiyeler sedye ile önümüzden bir yaralıyı geçiriyorlar, soruyoruz: -
Yaralı kimdir?
-Altıncı Bölük Komutanı Basri Efendi;
-Yarası nereden?
-Başından.
-Konuşabiliyor mu?
-Hayır efendim.
56
-Biraz sonra Basri’yi de birçok arkadaşlarımız gibi kalplerimize
gömüyoruz.
337 senesinin eylülünde cereyan eden bu olay üzerinden tam
bir sene geçiyor ve yine 338 Eylülünün birinci günü Uşak’tan geçiyo-
ruz; halk yollara dökülmüş, bizi alkışlıyor. Bunların ilerisine çıkmış
yaşlı bir kadın alayın nosunu soruyor.
-38.
-Oğlum,... Basri’m nerede?
Hemen meseleyi intikal ediyoruz. Verdiğimiz cevap, o anda
dökülen gözyaşları oluyor.
***
Yüzbaşı Hasan Basri Bey
(Teğmen Şevket Efendi”nin güncesinden)15
Duatepe savaşında 5. Bölük Komutanımız Uşaklı Yüzbaşı
Basri Bey şehit düştü. Her zaman büyük bir özlemle söz ettiği anasın-
dan başka kimsesi yoktu. Allah rahmet eylesin.
Düşman geride 5 top, 18 otomatik tüfek, 200’den fazla piyade
tüfeği bıraktı, birkaç subay ve hayli er esir aldık.
Teğmen Şevket Efendi’nin güncesinden16

“Uşak’tan geçiyoruz. Şehrin girişinde, Sakarya Savaşında şe-
hit olan Yüzbaşı Basri Bey’in annesi oğlunu arıyordu. Bana da,
Basri’m nerde? diye sordu.. Sendeledim. Sarardım. Doğruyu söyle-
yemedim, arkadaki alayda dedim. Kadıncağız sevinç içinde geriye
yürüdü. Hepimiz ağladık. Bir anneyi böyle bir yalanla oyaladığım için
kendimi hiç bağışlamadım.
***
Yüzbaşı Şehit Basri Bey Sokağı
Uşak CHP yönetimi, Eylül 2006 tarihinde “Değirmen Restoran”
da kahvaltılı bir toplantı düzenler. CHP İl Yönetim Kurulu Üyesi ve
Eğitim Sekreteri Bülent Horasan, kahvaltıda bulunanları Uşaklı Yüz-
başı Basri Bey hakkında bilgilendirir. Bu toplantı ve CHP’li Bülent
Horsan’ın önerilerini, Uşak Asrın Gazetesi”nin 28.09.2006 tarihinde ve
229 nolu sayısında Ragıp Bayraktar “Açık ve Net” köşesinde “Uşaklı
Şehit Yüzbaşı Basri Bey ve Yetkililer” başlığı ile yayınlar.
15
Turgut Özakman: Şu Çılgın Türkler, İstanbul Mayıs 2005, 6. Baskı 469.
16
Turgut Özakman: a.g.e. s.: 654.
57
Mehmet Ersin
Sonradan öğrendim ki kimi dostlar benden öğrendikleri bilgile-
re dayanarak, konuyu Uşak Belediye Meclisi’nin toplantısına getirmiş-
ler. Uşak Belediye Meclisi 7 Aralık 2006 tarihindeki 346 sayılı oturu-
munda Cumhuriyet Mahallesinin Çiftlik Sokağının Yüzbaşı Şehit Basri
Bey Sokağı olarak değiştirilmesine karar vermiş.
Uşak Belediye Meclisi’nin 7 Mart 2007 tarihli toplantısına ka-
tıldım. Belediye Meclisi’nin Başkan ve üyelerini bu konuda bilgilendire-
rek bu kadirşinas davranışlarından ötürü kendilerini kutlayarak teşek-
kür ettim.
Yedek Teğmen Şevket Soğucalı eserlerini aradan 20 ve 26
sene geçtikten sonra yayımlamıştır. Şevket Soğucalı, Uşaklı Yüzbaşı
Hasan Basri Bey’in şehit oluş tarihini 9 Eylül 1921 Cuma günü yazsa
da, askeri kaynakların güvenirliğinden hareketle, 10 Eylül 1337 (1921)
kabul etmek durumundayız.
Not: Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Beyin sülalesini tanıyanlar
varsa bana kitabımızdaki adres ya da telefon aracılığı ile ulaşabilirler.
Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’ta Olanlar

Anlatan: Ayıntabizade Salih UÇAR17
Harb-i Umumi’de Nizamiye 5. Fırka, 13. Alay, 2. Tabur imamı
olarak; Çanakkale’de, Anafartalar’da, doğuda da Bitlis Harbine katıla-
rak vazife-i askeriyemi (askerlik ödevi) ikmal ettim. Fevkalade yararlık
gösterdiğim için İzmir paye-i mücerrediyle taltif edilerek terhis edildim.
Terhisimde bu hizmetlerime mükâfat olarak Uşak Dar-ül Hilafe Medre-
sesi Müdüriyetine getirildim. Burada Müdüriyette bulunduğum esnada
Yunanlılar Uşak’ı işgal etti. Medrese 120 odayı havi geniş bir yerdi.
Bazı İslam kıyafetinde Yunanlı zihniyetinde bulunanlar işgal kuman-
danlığına müracaat ediyorlar:
- Yatacak yer bulamıyorsanız, İmam Hatip mektebi çok müsa-
it, orayı işgal edin, diyorlar.
Kumandan geliyor, bakıyor, burası Dar-ül Fünun
- Böyle bir Dar-ül Fünun’u işgal etmeyi teeddüp ederim, diyor.
Belediye Reisi namında Hulûsi’nin yanında, işgal etmiyor.
Fakat bize karşı dehşetli maneviyatı elde etmek, efkârı umumiyeyi
bendetmek için hörmet gösteriyorlar.
- Bize böyle bir hörmeti göstermek hamakattır, diye ben bütün
kuvvetimle atıldım. Onların yaptığı bütün mezalim ve diğer işleri Harb-i
17
D.B. Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s.,45-48.
58
Umumi’de taburumuzda ihtiyat subayı bulunan İzmir tüccarlarından
Nuri SEVİL’e gönderdim. O zât da Fransız postahanesi vasıtasıyla
Hükümetimize gönderirdi. Bu şekilde bütün çalışmalarını Hükümete
bildiriyorum. Hatta bir gün öğretmenlerden birisini Yunan amâline
hizmet ettiği için ihbar ettiler. Ben tahkik ettim, neticede ihbarın doğru
olduğunu görerek vazifesine nihayet verdim. O vakit İstanbul Hüküme-
ti’ne şikâyet ediyor. Diyor ki:
- Beni vazifemden aldılar.
Hükümet namına Şeyhülislamlık soruyor:
- Her türlü mesuliyeti üzerime alarak ben bunun vazifesine
nihayet verdim. Bu hususta bir mesuliyet tereddüp edecek olursa buna
razıyım. İfşa etmekle şimdilik mazurum, dedim.
Bir gün Belediye Reisi denilen Hulûsi, İngiltere, Fransa, Ame-
rika nezdinde teşebbüste bulunuyor. Diyor ki:
- Biz Kuva-yı Milliye mezaliminden bîzar kaldık, usandık. Dai-
re-i işgali tevsi etmek için (işgal sahasını daha genişletmek için) Yu-
nan hükümetine durumu anlatınız, diye bir telgraf çekiyor. Altına da
“Uşak ahalis-i müslimesi adına Belediye Reisi Hulûsi” (Uşak Müslü-
man halkı adına Belediye Başkanı Hulûsi) imzasını atıyor. Gençlere:
- Hadi bakalım sükût etmeyin, susmak kabul etmektir, dedim
de hiç iştirak eden olmadı. Derhal gene bu durumu:
“Belediye Reisi denilen Hulûsi, Uşak ahaliyi müslimesi tarafın-
dan müntehap (seçilmiş) bir Belediye Reisi olmayıp, General Nider
tarafından tayin edilmiş bir şahıs olduğu için, Uşak ahalisi müslimesini
hiçbir zaman temsil edemeyeceğinden, bu teşebbüsünün iptali” hak-
kında İngiltere, Fransa, Amerika hükümetleri nezdinde teşebbüste
bulunması için gene Abdullahzade Nuri Beye (Sevil) haber gönderiyo-
rum. Bu şekilde Uşak bu lekeden kurtulmuş oldu.
Cephe-i harp (Harp cephesi) Uşak olduğu için Uşak’ta dehşet-
le teşebbüste bulunup, hareketlerinin nasıl bildirildiğini araştırıyor ve
daha ziyade gençler üzerinde duruyorlar. 40-50 genci Atina’ya, Girit’e
nefyediyorlar (sürüyorlar). Memleketin eşraflarından, ileri gelenlerin-
den kimseler bunlar. Daha sonra cephe-i harp değişti. Eskişehir’e gitti.
Bir gün Kral, İzmir Valisi Naibzade Ali Bey, İzmir Fevkalade
Komiseri İstiryadis geliyorlar. Kral, Alaettin’in evinde misafir. Bir gece
yatıyorlar. İstiryadis de Nakip Eşraf denilen bir zât var, onun evinde
kalıyor. Sabahleyin Yılancızâde Kâzım Bey ağlayarak geldi.
- Aman, dedi. Bizim biraderin mahdumunu (kardeşimin oğlu-
nu) idam edecekler. Kral gelmişken affı hakkında bir teşebbüste bu-
lunsanız.
59
Mehmet Ersin
Müftüye ve eşraftan üç-dört zâte haber gönderdim. Gittik,
İstiryadis’ten mülakat talep ettik. Kabul etti. Dedim ki:
- Her Kral her rical-i devlet (devlet büyükleri) bir tarafa vardı-
ğında sahayip tarihini tezyin etmek için (tarih sayfalarını süslemek için)
bir takım adaletler yapar. Bizim de bir ricamız var: Ricamızı isaf eder-
seniz (yerine getirirseniz) Uşak’a Kral geldiğinde, şu şu adaletleri yap-
tı, diye tarih yazar. Bu sizin için bir şeref teşkil eder.
- Nedir, dedi.
- İdama mahkum olunan Derviş Mehmet, Cankadir, Hami
Doğan’ın kayın biraderi üç kişi var, bunların affını talep ederiz.
İstiryadis:
-Ben durumu Krala arz eder, bunları 101 sene mahkûmiyete
çevirttiririm. 101 sene ile idamın ne farkı var deyip müteessir olmayın.
Çünkü hükümetimizle birkaç ay sonra iade-i münasebet ettiğimizde
(tekrar karşılıklı ilişki kurduğumuzda) bunları tahliye ederiz.
Teşekkür ettim.
- Bir istirhamımız daha var, dedim.
- Ne o? Dedi.
-Atina’ya ve Girit’e neyfedilenlerin (sürülenler) memleketimize
iadesini talep ediyorum.
-Bunları ne için neyfettik biliyor musunuz? Dedi.
Uşak cephe-i harp idi. O sırada Hulûsi gelmiş arkadan.
-Efendim, bunların gelmelerinde mahzur vardır, demesin mi?
Onun üzerine İstiryadis O’na dönerek cevap verdi:
- Biliyor musunuz, bunlar memleketin münevverleri, dedi.
Hissiyat kavmiye vataniyye ile (vatan duygusu ile) mütehassıs olma-
yanlar alem-i medeniyyede (medeniyet aleminde) insan değildirler.
Bunlar hissiyat kavmiye vataniyye icabı filan yerde şu kuvvet vardı,
şurada şu şekilde çalışmaktadır filan diye, her gün boş durmayacaklar.
İki ihtimal var: Ya bunu rapor eden elde edilir veya edilmez. Edilirse
her zaman Kral veya İstiryadis gelip affetmez, derhal idam edilir. Sizin
aleyhinize çıkar. Elde edilmezse bizim harekât-ı askeriyemiz karşı
tarafa ifşa edilir. Bu da bizim aleyhimize çıkar. Biz, her iki tarafın zarar
görmemesi için bunları uzaklaştırırsak iki taraf da zarar görmez kanaa-
tiyle bunları sürdük. Yoksa bunların bir kabahati yoktur, dedi. Biz İz-
mir’e dönüşümüzde gel, adreslerini getir, size teslim edelim bunları.
Biz teşekkür ettik, ayrıldık. Yirmi gün kadar sonra İzmir’e git-
tim. Adreslerini verdim. Takip takip bir ay sonra bunların iadesi hak-
kında Atina’ya yazı gönderildi. Otelde onların casusları Madam Mari
isminde bir kadın vardı. Ona dedim ki:
60
- İşte sana 200 lira.. Şu isimleri al. Bunları Atina’dan kurtarıp
getirdikten sonra da 200 lira vereceğim.
Kabul etti, gitti. On beş gün zarfında aldı, getirdi, Uşak’a...
Bir gün 120 tane esir almışlar Yunanlılar. 12 tane de subay
var içlerinde. Gece getirmişler, bizim mektebin camiine koymuşlar.
Sabahleyin kalktım, medreseye gelirken, camiin penceresinden bağrı-
şıyorlar:
- Aman Hoca Efendi. Bize ekmek ver, bir yudum su ver, bir
sigara ver, diye.
Caminin etrafında nöbetçiler var. Şimdi versem “Sen Kemal
askerine yardım ediyorsun” diye beni muaheze edecekler. (şüphe
altında tutacaklar) Vermesem onlar kim bilir ne zamandan aç, susuz.
Müteessir oldum, o halde çalışma odama geldim. Orada düşünürken,
kumandanların geldiğini söylediler. Esirleri dışarı çıkarmışlar, onları
kontrol ediyorlar. Kontrolleri neticesinde:
- Buranın müdürü kimdir, diye soruyorlar. Hademeler gösteri-
yorlar, geldiler odama. Oturduk. Konuşurken:
- Bunların içinde bir takım çavuş, onbaşılar var. Bunları nefer-
lerin içinde münasip görmüyoruz. Bunlar için bir oda verirseniz mem-
nun oluruz, dediler.
- Hay hay, yalnız içlerinde çavuş, onbaşı değil, subaylar da
var. Tabii çavuş, onbaşıyı münasip görmediğiniz gibi subayları hiç
münasip görmezsiniz, dedim.
- Peki, onlara vereceğiniz odayı görebilir miyiz? Dediler. Mef-
ruşatı mükemmel muallim odası var. Orayı gösterdim.
- Oraya alırız dedim.
- Peki, dediler. Yalnız dairenizi günde iki saat bize bırakırsanız
memnun oluruz dediler.
- Hay hay, dedim. Her gün geliyorlar, esirlerin ifadesini alıyor-
lar. Bunları hörmete boğuyorum. Çaylar, kahveler, v.s. filan. Maksa-
dım esirlerin durumunu düzeltmek. Bir gün yanlarında bir İngiliz erkân-
ı harbiyle geldiler. Öğle vakti, yemek zamanı gezerlerken, subaylar
alafranga yemek yiyorlar. Baktı baktı dedi ki:
- Anlıyorum, siz büyük bir familyaya (aileye) mensupsunuz.
Size daha fazla müsaedatta bulunsam yapabilir misiniz? Dedi.
- Hay hay, buyurun dedim.
- Herhangi bir askerin, esirin ne zaman hastalık emaresi (belir-
tisi, işareti) görürseniz, bunu doktorunuza muayene ettirir, hastanenize
kaldırabilirsiniz.
- Teşekkür ederiz, dedim. Yalnız bunlara yemek vermekte, su
vermekte bir mahzur yoksa, benim sizden ricam budur ki müsaade
61
Mehmet Ersin
buyurun da biz bunlara erzak verelim. Mektebimizin her türlü teşkilatı
vardır.
- Hay hay, yapabilirsiniz, dediler.
- Yalnız bu laflar kâfi değildir. Siz gittikten sonra “Kemal’in
askerlerine erzak verdi, yemek verdi” diye beni muaheze ederler.
Bana bir vesika verin ki sizin müsaadenizle yaptığım anlaşılsın, bana
bir mesuliyet terettüp etmesin, dedim. Derhal Garnizon Kumandanını
çağırdılar:
- Direktör müsaittir, bunlara erzak, su, sigara vermekte ser-
besttir, dediler. Bana bir de vesika verdiler. Böylece esirlerimize gün-
lerce baktık. Sonra onları nereye sevk ettiler bilmiyorum, aldılar götür-
düler.
*
Bir gün İzmir’den bir kumandan geldi. Mektebin bahçesinde
yatacak yer bulamamış. Bana geldi.
- Bir gece yatacağım, sonra gideceğim. Bana bir yer temin
eder misiniz? Dedi.
- Hay hay, dedim. Portatif karyolasını kurdu, yattı. Lazım gelen
misafirperverliği gösterdim. Çok memnun oldu. Teşekkür etti, gitti. Üç
ay sonra bir gün gene geldi. Dedi ki:
- Sizi çok sevdim. Cephe-i harp bozuldu. Bunlar çekilirken
katliam yaparlar belki. Lazım gelen tertibatı alın da böyle bir felakete
maruz kalmayın. İçeriye de asker almayın. Çok teşekkür ettik. Biz
kapıları kapattık, demir kapıları yaptırdık, duvarların üstünü tahkim
ettirdik. Nitekim bir hafta sonra hezimet başladı. O zât, o zaman bizi
uyarmasaydı, gerek biz yanacak ve gerek okula sığınan bir yığın va-
tandaş katliamdan kurtulamayacaktı.
Akşam oldu. Galiba 31 Ağustos 1922 akşamı. Mahalleden
sesler geliyor:
- Amanın Allah, cankurtaran yok mu? Diye. Bir müddet sonra
ses kesiliyor, alevler her tarafı işgal ediyor. Nihayet bizim olduğumuz
yere de musallat oldular, gaz döktüler kapılara. Fakat her taraf tahkim
edildiğinden ve su bol olduğundan endişe etmiyoruz. Uğraştılar saat-
lerce, yakamadılar.
- Beyhude uğraşmayın, buraları yakmadan, sizleri kesmeden
gitmeyeceğiz, dediler. O duvarlar, tahtalar su döküldükçe sünger gibi
oldu adeta. Fakat gene de yakamadılar. Şafak vakti bir pazvant (bek-
çi) düdüğü çalındı. Düt, düt, düt... Hepsi kaçtılar. Bu suretle hem biz,
hem de mahalleliden medreseye sığınanlar kurtulmuş olduk”
Allah, bu gibi felaketlere hiçbir vakit maruz bırakmasın bizleri...
*
“....” Bu bölüm, Mehmet ERSİN: a.g.e., s.,214.
62
Uşak’ta İdam Kararları
Haşim TÜMER18
İşgal sırasında Yunanlılar, Uşak’ta çok sayıda Türk’ü öldürdü-
ler. Hem de silahsız ve direnmesiz oldukları halde... Bu öldürmelerde
ne suç tespit edilir, ne de mahkeme kararı aranırdı. Bunun tek istisna-
sı Canların Kadir Efendi ve arkadaşları olmuştur.
O zamanlar Uşak halkına korkulu günler yaşatan olayı, rah-
metli Kadir Efendi’nin eşi Gülsüm Hanım’dan ve Kerim Efendi’nin eşi
Zeynep Hanım’dan dinledim. Olayın aydınlığa kavuşması için Kadir
Efendi’nin hatıra defterinden de yararlandım.
Yunan Harp Divanınca idamlarına karar verilen Uşaklılar şun-
lardır:
1- Canların Kadir Efendi
2- Tiritlerin Kerim Efendi
3- Yılancıların Derviş Mehmet Ağa
4- Gedizli Kadayıfçı İsmail Ağa
Bunların suçları Afyon’daki Türk makamlarına işgalciler hak-
kında bilgi göndermekten ibaretti. Kadir Efendi; bizzat derlediği veya
arkadaşları Kerim Efendi, Derviş Mehmet Ağa ve Kadayıfçı İsmail Ağa
tarafından toplanan bilgileri Mustafa Kemal Cephesine gönderilmek
üzere rapor haline getirirdi.
Bu raporlardan biri Kerim Efendi’nin evinde hazırlanmıştır. İki
nüsha olarak hazırlanan rapordan biri Kadayıfçı İsmail’in, öteki Mah-
mut adındaki bir başkasının don uçkurları içine dikilmiştir. Bunlar köylü
kılığına girecek, Yunan karakol çemberini aşarak raporu Afyon’daki
Türk birliklerine vereceklerdir.
İşe girişirler, fakat bir aksilik olur; sabahın erken saatlerinde
sınırı aşmak isterken Yunan askerleri tarafından yakalanırlar. Askerler
üstlerini, başlarını arar ve dövmeye başlarlar. Bu sırada Kadayıfçı
İsmail bir fırsatını bulup kaçar. Çok dövülmüş olan Mahmut bitkin hal-
de yere serilir. Mahmut raporun bulunmasından çok korkmaktadır. Bir
aralık yalnız kaldığını sanarak uçkurundan raporu çıkarır. Birkaç par-
çaya bölerek yanındaki bir taşın altına saklar. Fakat Yunan askeri
hareketini izlemiş, kâğıt parçalarını ele geçirmiştir.
Mahmut şehre götürülür ve İşgal Kumandanı önüne çıkarılır.
Yırtık kâğıtlar birleştirilir ve tercüme edilir. Yazı Yunan askerlerinin
sayısını ve ruh yapısını yansıtan bir rapordur. Mahmut’a türlü işkence-
ler yapılır. Ağzından tek kelime alamazlar.
18
Uşak Der., Temmuz 1978, S.:3, s.,15-17.
63
Mehmet Ersin
Kadir Efendi, Yunan kuvvetlerince bilinen Kemalcilerden oldu-
ğu için gözden kaybolmayı uygun bulur. İki dükkânından birinin arka
tarafındaki pirinç, tuz ve sabun çuvalları arasında yapılan bir bölmeye
saklanır. Bu arada şüphe üzerine rapor yazısı ile Kadir Efendi’nin
Mahkeme Kâtipliği sırasındaki yazısı karşılaştırılır.
Mahmut yediği dayaklardan bitkin ve hastadır. Her gün kendi-
sine öldürüleceği söylenerek korkutulmaktadır. Bundan kurtuluş olma-
dığına inandırıldığı bir gün Kadir Efendi dışında Kerim Efendi’nin,
İsmail ve Derviş Mehmet Ağaların adlarını açıklar. Bunları hemen
Hamit Ağanın kahvesinde ele geçirirler.
Sorgu, baskı, yeniden ve hepsi üzerinde başlar. Aç bırakma-
lar, ıslatıp ıslatıp dövmeler ve canlarından bezdiren işkenceler... So-
nunda birinin ağzından Kadir Efendi adını almağa muvaffak olurlar.
Şehire giriş ve çıkışlar sıkı şekilde denetlenir. Kadir Efendi ve yakınları
korku içindedirler. Nihayet Kadir Efendi kaçmağa hazırlandığı bir gün
dükkânda yakalanır. Yanında tabancası, Hâkimiyet-i Milliye gazetesi
ve Mustafa Kemal’in fotoğrafı vardır.
Yunan Jandarma Kumandanı sanıkların evlerinde sıkı arama-
lar yapar. Eşyalar didik didik edilir, kitap defter ne varsa alınıp götürü-
lür.
Kadir Efendi ve üç arkadaşı, Ciğerlerin Hacı Mehmet Efendi-
nin evinde kurulan Yunan Harp Divanı önüne çıkarılırlar. Kerim Efendi,
raporu kendisinin yazdığını, suçu kabul ettiğini söylerse de hepsinin
idamına karar verilir.
İdam kararının uygulanmasını önlemek için bazı girişimlerde
bulunulur. Bunlardan biri Uşaklı hanımların girişimidir. Nitekim Kerim
Efendi’nin eşi Zeynep Hanım’ın ablası Saadet Hanım, ailesinin izniyle
Yunan Fırka kumandanı General Kondilis’i ziyaret ederek af dileğinde
bulunur. General, Zeynep Hanımların evlerinde, tahta perde ile ayrıl-
mış bir bölmede kalmaktadır.
Saadet Hanım yeterli Rumcası ile af dileğini generale açıklar.
Kondilis hemen hiddetlenir ve bağırmaya başlar:
- Af mı? Nasıl olur madam? Kerim’in ve arkadaşlarının maşa
ile tutulacak tarafları yoktur. Casusluk belgeleri elimizde! Af mı? Ol-
maz öyle şey...
Saadet Hanım, konuşmayı sürdürmenin yararlı olmadığına
kanaat getirerek kapıya doğru ilerler. Bu sırada general seslenir:
- Madam,
- Ne istiyorsunuz?
64
- Buraları Yunanistan oldu. Türklere dönmesine olanak yok!
Siz şimdi Yunanlı bir madamsınız! Yüzünüzü açın artık!
Saadet Hanım’ın cevabı kısa ve kesindir:
- Ben Türk’üm ve Müslüman’ım. Bu kıyafet sizin gibilere bizim
iffet örtümüzdür!
İkinci af girişimi, Yunan Kralının Uşak’a gelmesi sırasında ya-
pılmıştı. Bu gelişten idamlıklar lehine yararlanmayı düşünenler, Bele-
diye Başkanı Hulûsi Bey başkanlığında kurulan bir heyetin Kraldan af
isteğinde bulunmasını uygun görürler. Ama Kral ile temasları mümkün
olmaz. Kral ile dolaylı temas olanakları aranır.
İzmir Fevkalade Komiseri İstiryadis akla gelir. İstiryadis, Nakıp
Ahmet Efendi’nin evinde misafir kalmaktadır. Belediye Başkanı Hulûsi
Bey ile Müftü Çeltiklerli Halil Efendi, Salih Uçar ve ev sahibi Nakıp
Ahmet Efendi birleşerek İstiryadis’e başvururlar. İdam kararının kaldı-
rılması yolundaki isteklerinin Krala iletilmesini rica ederler.
İstiryadis’in Uşak halkı adına yapılan bu dileği Krala ilettiği an-
laşılıyor. Zira Kral, (Şimdilik) kaydiyle önce infazları durdurur, sonra da
cezayı 101 yıla çevirir. Bundan sonra idamlıklar, diğer şehirlerden
derlenen sürgünlerle birlikte Atina ve Korfa zindanlarına götürülür.
Gidenlerin yarısı, bir daha yurduna dönememiştir.
Yunan Kralının Uşak’a Gelişi

Haşim TÜMER19
Yunan ordusunun arkasından Uşak’a bir ara Kral Konstantin
de geldi. Kralın Uşak’a geliş nedeni şuydu: Kral İzmir’deyken kendi
başkanlığında bir harp meclisi kurulmuştu. Meclis, kazanılan toprak ve
zafer ile yetinilmeyerek Anadolu’nun içerilerine kadar yürünmesine
karar vermişti. Aynı surette bir başka karar, Kütahya’da kurulan harp
meclisinde de verilecek, Ankara’ya kadar yürünmesi planlanacaktı.
İzmir’de alınan kararda Kralın ordu arkasında yürümesi de vardı.
Kralın Uşak’a gelişi 17 Temmuz 1921’dir.
Kral, İzmir treninden bir fatih azameti ile indi. Yunan muhafız
birliğinin koruyuculuğunda, yerli Rum halkının (Zitoooo) haykırışları
arasında açık bir Ford içinde, konaklamasına ayrılan Tiritoğlu Mehmet
Paşa evine doğru yola düzüldü. Etrafı Efzun askerleri ile çevrili ve
arkası Rum azınlıkları kalabalığı ile dolu idi.
Alay, şimdiki İş Bankasının önüne gelince, köşe dükkânda
aşçılık yapan Haralambus adındaki Rum, arabanın önüne geçti. Elin-
19
Uşak Der., Mayıs 1978, S.:2, s.,19-20.
65
Mehmet Ersin
de bir seccade tutuyordu. Onu yere serdi ve Türkçe bağırdı:
“Kralım, Ankara’ya yol buradan geçer” dedi. Bu söz Krala ter-
cüme edildi. Kral memnun oldu, güldü.
Haralambus’un bu sözünü Kral pek beğenmiş ve benimsemiş
olacak ki on gün sonra Kütahya’ya vardığı zaman ordularına,
Haralambus’un sözüne tıpatıp benzeyen şu emri yayınladı:
“Ordularım, Ankara’ya yol buradan geçer!” Konunun burasın-
da, mütarekenin karanlık günlerinde Kral Konstantin’e bir Bizans bay-
rağının sunulduğunu hatırlatalım.
Bu bayrak, Heybeliada ruhban okulunda hazırlanmış, papazlar
tarafından takdis edilerek Meletios adlı bir Rum eliyle ve “Ankara Ka-
lesi’ne çekiniz” sözleri ile verilmişti.
Kral Konstantin Uşak’ta iki gün kaldı. Kaldığı evin mahzeninde
büyük kalaslardan, kum torbalarından örülü sığınak yaptılar. Çevrede-
ki evlerin insanlarını boşalttılar. Bu evlerin kiremitleri üstüne üçer be-
şer asker çıkararak ana caddeyi, iç sokakları silahlı gözetim altına
aldılar. Ayrıca bu cadde ve ara sokaklarda sıkı devriye nöbetçileri
gezdirdiler.
Yerli Rum azınlığı Krala değerli armağanlar verdiler. Başların-
da papazları olmak üzere Hıristiyan topluluğunun saygılarını sundular.
Hoş geldiniz dediler.
Yüzyıllar boyunca Türk halkı ile koyun koyuna yaşayan, çalı-
şan, kazanan hayatlarını güven ve huzur içinde geçiren Rumların ve
Ermenilerin arasında Megalo İdea’cıların şımarıklıklarına katılmayan,
“Gül gibi geçinip gidiyoruz, Yunanlılar bizim rahatımızı bozacaklar”
diyenler, işin sonunu şimdiden görüp, felaketi sezenler olmuştur. Bun-
lar, içten içe, gizli ve sinsi duygularla Yunan işgaline sevinmekle bera-
ber aşırı şımarıklıklara katılmazlar, sonuna güvenemediklerinden,
açıkça rol almazlardı.
Fakat Türk Milletinin cephe cephe kanlar dökerek, canlar vere-
rek koruduğu bu topraklar sütünde eşit haklarla yaşayan azınlıklar,
aslında devleti içinden yemeye, kemirmeye uğraşan kurtlardı. Türk’ün
geniş hoşgörüsünden yararlanıp azmışlardı. Yunanlıların gelmeleri,
kurtların meydana çıkmasına yetiverdi. Bilmeleri lazımdı ki Türk’ün
yaradılışından gelen hoşgörünün de bir hududu vardı.
Azınlıklar, Türk Milleti’nin bu hoşgörüsünü kötüye kullanmanın
cezasını, rahatça barınıp yaşadıkları yuvalarından, dönmemecesine
ayrılmak suretiyle çektiler.
Yunan Kralı Konstantin, Uşak’ta iki gün kaldıktan sonra bir
sabah ansızın ayrıldı. Yunan ordusu Afyon, Kütahya, Eskişehir çizgi-
sine varmıştı. Yakın bir gelecekte 1. ve 2. İnönü ve Sakarya savaşla-
66
rında, az sonra da Dumlupınar meydan muharebesinde hak ettiklerini
göreceklerdi.
Kralın arabası önüne seccade seren ve ona Ankara yolunu
gösteren Haralambus, Yunan emellerinin gerçekleşmesi için çok çalı-
şan Türk düşmanı bir Rum’du.
Kralın kalacağı evi, giriş yerinden başlayıp merdivenlere, iç
salonlara kadar halı ile döşeten, Kralın ve Yunan ordusunun muzaffer
pozlarda çekilmiş resimlerini çeşitli yerlere asan, Kralın yatak odasını
Rum kızlarına, gelin odası gibi ipeklilerle süsleten o idi.
Kral Uşak’a geldiğinin ertesi günü Rum kilisesini ziyaret etti.
Papazın elini öptü. Ondan Yunan ordusunun başarısı için dua etmesi-
ni istedi. Kilise, şimdiki Halit Ziya Okulu’nun olduğu yerde idi.
Haralambus, Türk evlerinden toplattığı halıları kilisenin giriş
yoluna da serdirdi. Halı vermeyen Türkleri Yunan Jandarması ile Ka-
rakollara götürerek tehditler, tazyikler yaptırdı. Yunan jandarması,
Haralambus’un her dediğini yapardı.
Haralambus’un haince hareketlerini unutmayan Uşaklılar, onu
ve Sofuların Bekir’i öldüren Fakir Yorgi’yi Yunanlılar kaçarken İzmir’de
yakaladılar, Uşak’a getirdiler. Ve hemen Tuz Pazarı önündeki ağaca
astılar.
Uşak’ın İşgali ve Sürgünler

Haşim TÜMER20
İşgal
Uşak, 29 Ağustos 1920’de işgal edildi. 1 Eylül 1922’de işgalden
kurtuldu. Bu suretle Uşak, düşman işgali altında 2 sene 2 gün kalmış
oldu. Yunanlılar Uşak’a harpsiz girdiler. İzmir’e girdikten sonra Yunan
ordusuna karşı koyan Milli Kuvvetlerimiz, içerilere, Afyon dolaylarına
çekilmişlerdi.
Yunan ordusu, Uşak’a girerken muntazam birlikler halinde
idiler. Süvarilerin atları kadana, topları motorize idi. Askerleri, adımla-
rını neşeli ve ümitli atıyorlar, subaylar, çalımlı ve cakalı komutlar veri-
yorlardı.
Yerli Türk halkı son derece üzgün idi. Yunun girişini görmek
istemeyerek evlere kapananlar vardı. Halkın olgun yaştakileri: “Sefer-
berliğin dört senesinde, dört cephede dört yıl çarpışıp nice canlar
20
Uşak Der., Mart 1978, C.:1, S.:1, s.,15-21.
67
Mehmet Ersin
verdikten sonra bu mu olacaktı?” diye kendi kendilerine soruyor bağır-
larını dövüyorlardı.
Rum azınlığı ise, son derece sevinçliydi. Talimli yürüyüşlerle
caddelerden geçen Yunan ordusuna (Maşallah) çekecek ünlü tellal
Feyzi Ağayı arayanlar ve bu arayışlarını Türk komşularının yüzlerine
alaylı söyleyenler oluyordu.
Şehre giren işgalcilerin ilk işi, Hükümet konağına ve Belediye
binasına Yunan bayrağını çekmek oldu. Hemen sonra da şehir içine
yerleşmeğe, idari ve askeri tesislerini kurmağa giriştiler. Şu evleri
çabucak işgal ettiler:
1- Göbelezlerin Sadık Bey’in evini Mevki Kumandanlığı yap-
tılar.
2- Pekmez hanını İnzibat Kumandanlığı ve nezarethane
yaptılar.
3- Tiritoğlu Hamit Ağanın evini 12. Fırka Kumandanlığı yap-
tılar. Kumandan, Kondilis adında bir albaydı.
4- Hacı Bekirlerin evini (Şimdi Şükrettin Akagün’e ait sine-
manın bulunduğu yerde, Havuzlu hamamın bitişiğindeki
ev) Merkez Komutanlığı yaptılar.
5- Esnaf Eytam Mektebine Divan-ı Harp yerleştirildi.
6- Ciğercioğlu Hacı Mehmet Efendinin evi Divan-ı Harp için
soruşturma yeri yapıldı.
7- Akarcaların İsmail Efendinin evini siyasi çalışmalar için
ayırdılar. İlhak ve Muhtariyet ilanı gibi işleri bu evde yöne-
tirlerdi.
8- Nakıp Ahmet Efendinin evini, gelecek ağır misafirler için
elde döşeli dayalı olarak tuttular.
9- Sarayaltı mahallesindeki Okkaların eve, bir askeri birlik
yerleştirildi.
10- Şu evler, hastahane yapılmak için işgal edildi:
a) Kabalakların Hacı Mehmet Ağanın evi
b) Kabalakların Ömer Ağanın evi
c) Çiçekoğlu Hakkı Efendinin evi
d) Hamzaların Hacı Ahmet Kalfanın evi
e) Yünlülerin Abdullah Efendinin evi
f) Tekeşlerin İsmail, Osman ve Mehmet Efendilerin
evi
g) Karabeylerin Yusuf Ağanın evi
11- Yunanlılar, şehir içinde vazifeli subaylara ayrı ayrı evler
ayırtmışlar, erleri camilere, okullara, medrese odalarına yer-
leştirmişlerdir.
68
Sürgünler
Yunanlılar, işgal ettikleri bütün şehir ve köylerde Türk halkını
sindirmek için bir sürgün planı düzenlediler. Şahısları değerli insanları,
işgale aleyhtar, Mustafa Kemal’e taraftar bildikleri kişileri topladılar,
Atina’daki, Adalardaki esir kamplarına tıktılar. Bu planla nüfuzlu Türk-
leri muhitlerinden uzaklaştırdılar. Onları yurtlarından, evlerinden ve
kazançlarından 10-12 ay ırak ettiler.
Bunların, tespit edilmiş suçları yoktu. Amaç, tesir bölgelerin-
den uzaklaştırmak, halkı başsız, sahipsiz bırakmaktı.
Sürgün felaketi görmüş olan Uşaklıların bir yerde yazılı listesi
olmadığından yaptığımız soruşturmadan şu isimleri tespit ettik:
Haşim Tekin Bulkaz, Eczacı Salim Alyanak, Perdahcızade
Ahmet Efendi, Civelek Şakir Paşa, Acemlerin İrfan Bey, Paşa oğlu
Feyzi Bey, Tarakcızade İbrahim Efendi, Acemoğlu Neşet Bey, Ali Usta
oğlu Mehmet Efendi (Bu zat sürgünde vefat etmiştir.), Curukoğlu
Mehmet Usta, Kureyş köylü Ramazan Ağa, Karalar köylü Mustafa Ağa
Ciğeroğlu Osman Efendi, Bacakların Osman, Zeki ve Tevfik Beyler,
Yılancıların Hasan Bey, Torlak Hasan Efendi, Şadakoğlu Halil Usta,
Salih Hoca oğlu İsmail Efendi, Arap Ali oğlu Mehmet Efendi, Çorapçı-
ların Ömer Efendi, Alanyalıların Ata ve babası Rasih Efendi, Rasih
Efendinin kardeşi Ali Efendi, Ethem Kaya, Şâveroğlu Hacı Mustafa
Efendi, Ziraat Bankası Müdürü İlyas Efendi, Kabalak oğlu Ömer Ağa,
Adanalı damadı Hacı Ahmet Efendi, Avukat Nuri Bey, Akarcalıların
Enver Bey, Halitlerin Halit Efendi, Arif oğlu Ali Usta, Bahçıvan Arabın
Osman Ağa, Sivaslılı Hasbi Hoca, Çizmecilerin Hasan Ağa ve köyler-
den isimleri hatırlanamayan bir çok kişi... Hacıgediklerin Nuri Efendi,
Tekeli oğlu Kerim Efendi, Alanyalı Hafız Efendi, Hacımlı Küçük Meh-
met, Rıza Polat da sürgün edilenler arasındadır.
Uşak’tan sürgün edilen zevatın bir kısmı, Milli Harekete fiilen
ve malen yardımda bulunmuş kişilerdir. Bir kısmı da sudan bahaneler-
le suçlananlardır. Bu bahanelerden bir örneği Acemlerin Hacı Nail
Bey’den dinleyelim:
“Yunan askerlerinin çoğu hırsızlığı bir meslek gibi benimse-
mişlerdir. Birliklerinde ne bulabilirlerse (pirinç, şeker, un, fotin, battani-
ye gibi) çalarlar, çarşıda halka satarlardı. İstedikleri fiyatı vermeyenleri
suçlamak için o malı vermekle beraber bir başka isimle kumandanları-
na ihbarda bulunurlar, “Filan dükkanda şu kaçak mal var” diye jurnal
ederlerdi. Çizmecilerin rahmetli Hasan Ağa, buna benzer bir ihbar
üzerine sürgün edilmiştir. Bu sürgün Hasan Ağanın hayatına mal ol-
muş, yurduna, yuvasına dönememiştir.
69
Mehmet Ersin
Kurtuluş Savaşı’nda Uşak
(Nazmi ÇAKALOZ’un Kurtuluş Savaşı Hatıraları)
Anlatan: Nazmi ÇAKALOZ21

Ulu Caminin önünde (şimdiki Ayyıldız’ın bulunduğu sırada) o
zamanlar buğday alınıp, satılırdı. Ben de ağabeyimle buğday alır-
satardım. 18 yaşlarında bulunuyordum o sıralarda. Yıl: 1919.. Bir per-
şembe günüydü. İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edildiği haberi
kulaktan kulağa yayıldı. Alış-veriş derhal durdu. 50 kuruşa satılan
buğday 30 kuruşa indi. Bazıları depo etmek üzere aldılar. Biz Uşak’ta
alıp İzmir’de satıyorduk. Orası da işgal olununca kime satacaktık.
Onun için almadık. Bu haberden üç-beş gün sonra Uşak’ta Kuvayı
Milliye teşekkül etti. Bu teşkilatta başta İbrahim TAHTAKILIÇ,
KABALAK Ömer Ağa, BACAKOĞLU Mustafa Bey, ACEMLERİN Re-
şat Bey, BURSALIOĞLU İbrahim Ağa, Kaymakam bulunmakta idiler.
O günden itibaren silah, at, cephane toplamağa başladılar. Beş-altı ay
kadar sonra Ali Fuat (Cebesoy) Paşa geldi. Teşkilat daha genişletildi.
HAMZALARIN Ali Bey, HACIMLI Mehmet Bey, TİRİTOĞLU Alaettin,
Ethem KAYA, Jandarma Komutanı İsmet Bey, Müftü Ali Hoca başta
olmak üzere gruplar halinde milis taburları teşekkül etti. Ali Fuat Paşa-
nın teftişleri sıklaştı. Ve bu arada Bozdağ cephesine asker sevkiyatı
başladı. Tabii bu yapılanlar Yunanlıları oyalama gayesiyle idi. Bir ara
KUŞÇUBAŞI Eşref ve ARSLAN Bey de Uşak’a gelerek karargah kur-
dular. Çerkez Ethem ile teşriki mesai ederek cepheye asker toplama
işleri düzenle yürütüldü. Bu arada Kuşçubaşı Eşref Beye muhalif tu-
tumları dolayısıyla Ortaköylüler köyleri yakılmak suretiyle cezalandırıl-
dılar. Banaz’ın Çece köyü karakol kumandanı Kütahyalı Talip çavuş,
trenle Uşak’a gelirken köyün yanmakta olduğunu gördü. Treni durdu-
rarak köye gitti. Ve köyü yakanların bu işi devam ettirmelerine engel
oldu. Fakat bu hareketinin karşılığını Ciğeroğlu pınarı yakınlarında
Eşref Beyin emriyle, gene onun adamları tarafından kurşuna dizilerek
gördü.
Yukarıdaki hatıralar Uşak’ın işgal öncesi durumunu aksettir-
mek gayesiyle akla gelen fakat derine inmeden, teferruata kaçmadan
aksettirilmiş birkaç cümleciktir. Gelelim işgalle ilgili birkaç hatıraya:
21
Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, (Kurtuluş Özel Sayısı) s.,27-29.
70
Kabakçıların Hüseyin, Şerafettin ve ben Karakıran’a çıkmıştık.
Makinalı tüfek sesleri duyuldu birden. Bu arada Eşref Bey ve oğlu
Feridun istasyonun arka tarafından kaçıyorlardı. Hecin devesiyle ka-
çan Eşref Bey ve oğlu Yunan askerlerine yakalanmadan ve vurulma-
dan kaçmasını bilmişlerdi. Şehir işgal edilecekti. Bizim burada kalma-
mız doğru olmaz diye düşünerek üçümüz Karlık’a gitmeğe karar ver-
dik. Orada askerlerimizin olduğunu biliyorduk. Fakat daha Bozkuş
yakınlarındayken Yunan askerlerinin makineli tüfek ateşine maruz
kaldık. Ve tabii döndük Uşak’a. Yolda soran askerlere bostandan gel-
diğimizi söyledik.
İşgal esnasında Yunanlılar gayet iyi davrandılar. Fakat sonra-
ları bu tutumları değişti. Mesela: Haşim TEKİN’i, REŞAT Beyi ve daha
bazı kimseleri Yunanistan’a sürdüler. İşgal müddeti içinde çeşitli ba-
hanelerle vatandaşlara çeşitli eziyetlerde bulundular. Bütün bunlarda
yerli Rumlar kadar maalesef Yunanlıların emrinde çalışmayı normal
sayan bir-iki tane öne gelen zatın da payı mevcuttur. İşte bir örnek:
Yunanlılar işgal ettikleri topraklarımıza muhtariyat vereceklerini söylü-
yorlardı. Bunu halka duyurmak için dükkanları kapattırıp halkı bedes-
ten önüne zorla topladılar. Orada ACEMOĞLU HULÛSİ (Belediye
Reisi) halka:
- Ey millet... Yunan hükümeti fahimesi, kanı bahasına elde
ettiği bu yerleri tekrar bize bağışlıyor. Yaşasın Yunan Hükümeti diye
ilan ediyordu.
Bunu halka ilan eden Belediye Reisinin yanında bir Rum pa-
pazı, Haralambos adında bir yerli Rum, bir de Mihran isminde bir Er-
meni vardı. Belediye Reisini dinleyen halktan bazıları ağlıyor, kimisi de
dişini gıcırdatarak Yunan askerlerinin teşkil ettiği halkayı yarıp geçip
gidiyordu. (Yunanlılar kaçarlarken Mihran da onlarla kaçmış,
Haralambos ve Fakir Yorgi İzmir’de yakalanıp, bilahare Uşak’ta idam
edilmiş, Belediye Reisi Hulûsi Efendi de keza Yunanlılarla Yunanis-
tan’a gitmiştir. İsmi 150’liklere dahildir.)
“26 Ağustos’tan sonra22 Yunanlıların yaralıları gelmeğe başla-
dı. İzmirli bir tüccara para gönderecektim, elden. Bu vesile ile istasyo-
na gittim. Parayı Üzeyir oğlu Mustafa Efendi’ye verdim. Trenin kalk-
masını bekliyorum. Trenle büyük subayların hanımları da Dumlupı-
nar’dan geliyor. Ayrıca külliyetli miktarda yaralı da indirildi. Buradan da
bazı subay hanımları bindi. Bu arada gülmüşüm. Yakaladılar beni.
Arka tarafta tel örgü vardı, oraya götürüyorlar. Tam o sırada Sava usta
diye çağrılan bir yerli Rum’u gördüm. Ona seslendim: “Kurtar beni..”
22
“...” Mehmet ERSİN, a.g.e., s.,214-216
71
Mehmet Ersin
dedim. O, ne yaptı yaptı, kurtardı. Beni çarşıya getirdi. Büyük bir varta
atlatmıştım. Şunu hemen açıklayayım: Parti Pehlivan, Emet’i yakmıştı.
Yunanlılar da ceza olarak Emet’in öne gelen kimselerinden 80 kişiyi
yakalayıp getirmişler, o tel örgülü yerde muhafaza ediyorlar. Yunanlı-
lar giderken bunları da götürmüş, bir kısmını yolda öldürmüşlerdir. Ben
de o tel örgü içine girseydim ne olacaktı? İşte onun için büyük bir varta
atlatmıştım dedim.
31 Ağustos 1922 günü Uşak’ın istasyon caddesinde benzin
dolu arabalar bekliyordu. Bunların niçin burada beklediğini o gece
anladık. İlk ateş Yılancı Camii yanında bir evde çıktı. Bilahare Durak
mahallesi, sonra Kurtuluş mahallesi yanmağa başladı. Aybey, Köme,
Bozkurt, İslice mahalleleri yangın görmedi.
O gece komşumuz Mahmut Efendi isimli öğretmen:
- Biz burada kalırsak evlerle beraber yanarız, dedi. Evimiz
Çakaloz Camii yanındaydı. Bu sırada şimdiki Hükümet konağı tarafın-
dan gelen kalabalık bir grubun:
- Amanın ümmeti Müslüman.. Canını seven çıksın, kaçsın,
diyerek geldiklerini gördük. Biz de aynı düşüncede olduğumuzdan
onlara katıldık. Kafileyle giderken, Aktaş Çeşmesi’nin yanında (bu
çeşme Uğur sinemasına giden yol üzerindeydi, şimdi yoktur) genç bir
kadın öldürülmüş, yatıyordu. Kadının göğüsleri meydana çıkmış. Ya-
nında 8-10 aylık bir çocuk, memenin birini alıyor, süt bulamayınca da
diğerine gidiyor, orada da bir şey bulamayınca hırçınlanıyor.. Bu du-
rumu bütün kafile gördü. Ciğerleri yanmasına rağmen kimse bir şey
yapamadan geçti gitti. Hatırladıkça hala içim parçalanır. Daha ilerde
esas grup parçalara bölündü. Her parça kendi bildiğine göre başka
istikametlere gitti. Bizim grup, Fransız tabiiyetinde olan Kaymakam
Kemal Bey’in evine sığındı. Orada sabaha kadar kaldık. Sabaha karşı
Mahmut Efendi:
-Bu adamlar bizi burada da bulurlar, gidelim buradan, dedi.
Gün ağarırken bazı gelip geçenler “Bizim asker şehre girmiş” dediler.
Bunun üzerine ben, koştum geldim, çarşıyı dolaştım. Kimseyi görme-
dim. Şimdiki çarşı karakolunun olduğu yerde bir mavzer geçti elime.
Arkamdan Ulu caminin müezzini Hafız Hüseyin de gelmiş. Onda da
mavzer vardı. Buğdaylı medresesine girdik. Orada da fişek bulduk.
Ben, bizim eve geldim. Hafız da komşumuzdu, o da evine gitti. Bu
arada bir otomobil yolda zikzaklar çizerek geçti. Ateş etmek istedim.
Hafız da aynı şeyi yapmış. Tam ateş edecektim tatlıcı Tevfik’in sesini
duydum: “Ne yapıyorsunuz?” dedi. Biz durduk, otomobil de az sonra
istasyon istikametinde kayboldu. Bunun içinde Papauna isimli Yunan
subayının olduğunu sonradan öğrendik. Biz o civarda dolaşırken Ali
72
Çavuş geldi. Elimden silahı aldı, yerine tabanca verdi. Benim mavzerle
bir hayli Yunan askerini temizledi. Fakat sonra istasyondan gelen
askerler bizim evlerin bulunduğu kısımları da yaktılar. Biz tekrar geldi-
ğimiz yere döndük, Mahmut Efendi’nin telkini ile Sorkun’a kaçtık. Fa-
kat yolda Yunanlılar tarafından yakalandık. 1 Eylül gecesi bizi köyün
camiine aldılar. Caminin etrafına nöbetçi koydular. Biz, “Galiba bizi
yakacaklar” diye düşünürken bir zaman sonra nöbetçilerin kayboldu-
ğunu gördük. 2 Eylül günü sabah oluyordu. Yağız iki süvarinin karşı
istikametten gelip köyün arka kısmına geçtiğini gördük. Tekrar döndü-
ler, Caminin önünde bir ara durdular. Yanyalı bir kadın bunlarla Rum-
ca konuşmak istedi. Kadının söylediklerini anlamadıklarını görünce
bunların bizim süvariler olduğunu anladık. Çünkü kıyafetleri tanınacak
şekilde değildi. Onlar gitti. Hemen arkadan dört büyük rütbeli Yunan
subayı süvarilerimizin geldiği istikamette beyaz bayrakla gittiler. Biz
camiden çıktık, harman yerine, cami avlusuna yayıldık. Nerden geldi
anlayamadık, bir fırka Yunan askeri belirdi. Köy meydanına geldiler.
Bizim askerler de gelerek Yunan askerlerini teslim aldılar. Askerlerimi-
zin ayaklarına sarıldık. Kurtulmuştuk artık. Askerlerimiz meydana
yığdıkları silahları aldılar, elbiselerini giydiler. Ve Uşak istikametinde
yollarına devam ettiler. Kumandanımız, arkadan gelen askerlerle bizi
Uşak’a gönderdi.
Uşak’a döndüğümüzde şehri yanmış fakat, Yunan askerinden
temizlenmiş bulduk.”
Kurtuluş Savaşında Uşak

Hüsnü ERSOY23
15 Mayıs 1919’da Yunanlılar, güzel İzmir’imize asker çıkar-
mışlardı. Birinci Dünya Savaşı’ndan mağlup çıkan Türkiye’yi, arzu
ettikleri şekilde aralarında taksim etmek ve bu taksime Türkleri zorla-
mak için, Avrupa devletlerinin desteği ile, asırlarca Türklerin hakimiyeti
altında yaşamış, köleliğini yapmış, şımarık ve piç Yunanlılar, bu işe
cesaret etmişlerdir.
Silahları alınmış ve devamlı savaşlardan yorulmuş olan Türk
toplulukları karşısında cesareti artan düşman sürüleri, Anadolu’nun
içlerine doğru yürümeğe başlamışlardır.
Karşılarında teşkilatlı bir kuvvet görmeyen düşmanın ilerleme-
si hızla devam ediyordu. İlerleyen düşmanla savaşmak için üç ayrı
Milli Hareket Merkezi kurulmuştu. Merkezi Balıkesir’de olan Kuzey ve
23
D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8 (Kurtuluş Özel Sayısı), s.,19-21.
73
Mehmet Ersin
merkezi Nazilli’de olan Güney merkezleri yanında, 30 Temmuz
1919’da Uşak’ta, merkezi Uşak olan Doğu Milli Hareket Merkezi,
Kuva-yi Milliye teşkilatı kuruldu.
Günler ve aylarca gönüllü asker temini, bunların bakımı, yetiş-
tirilmesi işleri ile uğraşıldı. 27 Temmuz 1920’de Uşak Gönüllü Alayı
teşkil edilerek, Alaşehir’e kadar gelmiş olan Yunanlılarla savaşa baş-
ladı.
*
”1 Ağustos 1920 Pazar günü Mustafa Kemal Paşa (Atatürk)
Uşak’a gelerek, şimdiki Devlet Hastanesi’nin bulunduğu yerde, Uşaklı-
lar ve Uşak Alayı ile konuşma yaptı. 2 Ağustosta Elvanlar, Eşme cep-
hesine gidip döndüler. Mustafa Kemal’in, Uşak işgalinden evvel şeh-
rimize gelişleri gönüllü asker yazımı işini, milis kuvvetleri çalışmalarını
hızlandırdı.”
Müteakip günlerde, ki 3 Ağustos’ta Banaz’dan 47 süvari 19
gönüllü, 4. günü Hacım ve Sivaslı’dan 100 süvari 6 Ağustosta Kara-
hallı’dan gönüllü birlikleri gelip cepheye gittiler. Bu arada Uşak’ta teşkil
edilmiş olan Milli Kuvvetler de Alâettin Tiritoğlu, Ali Cengiz Çakaloz,
Ethem Kaya ve Tahsin Bey’ler kumandasında cepheye hareket ettiler.
13 Ağustos 1920’de Uşak semalarında ilk tayyare (Uçak) sesi
duyuldu. Meşhur ve rahmetli Tayyareci Fazıl Beyin uçağı da üç gün
sonra ayrıca semalarımıza şeref verdiler. Attığı beyannamelerde ya-
kında Uşak’ın işgal edilme ihtimalinden bahsediliyor, halka sükûnet ve
metanet tavsiye ediliyor, kurtuluşun mutlaka yapılacağı bildiriliyordu.
İtilaf devletlerinin silahlandırdığı Yunan ordusu, karşısına çı-
kan gönüllü alaylarının, milis kuvvetlerinin mukavemeti ile yürüyüşünü
yavaşlatsa da ilerlemekten geri kalmadı. 26 Ağustos 1920, Kurban
Bayramı’nın ikinci günü, üç Yunan tayyaresi Uşak semalarında görün-
dü. Şehrimizi bombaladılar.
29 Ağustos 1920 Pazar günü, güzel şehrimiz Uşak, Yunan
işgaline uğradı. 30 Ağustos 1920’de Yunan kumandanı Nider, şehirde
tellallar çağırtarak, herkesin işi ve gücü ile meşgul olmalarını bildirdi.
Bu arada Yunan Kumandanı Papa Nikola da merkez kumandanı ola-
rak vazifeye başladı.
İşgalin acı günlerini yaşlı hemşehrilerim ıstırapla hatırlarlar.
Umumi hayat akışını kaybettiği gibi, yatsı ezanından sonra sokağa
çıkma yasağı, işgal boyunca devam etti. Can ve malından emin ola-
mayan Uşaklılar, Yunan palikaryalarının devamlı ev ev dolaşarak,
öğrenebildikleri yarım yamalak Türkçe ile (üç yumurta, bir tavuk, haydi
çabuk çabuk) dilenmelerinden kurtulamadı.
*
“...” Mehmet Ersin; a.g.e., s.,58, 212-213.
74
Milletlerin acı günleri de olur. Milletçe, İzmir işgalinden itibaren
üç buçuk seneye yakın bir zaman, Yunan işgalinin çok acı günlerini
geçirdik. Güzel Uşak’ımız da 2 yıl 2 gün düşman işgalinin elem verici
günlerini yaşadı.
Artık milletimizin çilesi dolmuş, Yunan sürülerine ders verme
zamanı gelmişti. 26 Ağustos 1922’de Afyon-Kocatepe sırtlarında pat-
layan Türk topları ve parlayan Türk süngüleri, Türk Tarihine yeni bir
çığır, yeni bir devir açıyordu.
Şanlı ordumuzun taarruzları süratle gelişti. 30 Ağustos
1922’de Dumlupınar’da kazanılan Meydan Savaşı, Türk Milletinin her
bakımdan ilerlemesi ve yükselmesi için müjde oldu.
∗“Uşak’taki ve bozulan cephelerden gelen Yunan askerleri, 29
Ağustos akşamından itibaren güzel Uşak’ımızı yer yer, mahalle ma-
halle yakmağa ve yağma etmeğe başladılar. İstasyon civarındaki
(şimdiki Orman Müdürlüğü binalarının olduğu yerde, o zaman mevcut
bulunan, Yunan cephaneliği olarak kullanılan) Ayintabizade Tahir
Efendi Medrese ve camii ateşe verilirken, Karaağaç mahallesindeki
Çiçeklerin evi, Ünalan mahallesinde ve çarşının birçok yerlerinde gaz
ve benzin dökülerek ateşlenen evlerin, dükkânların alev ve dumanları,
Uşak semasını, geceli gündüzlü, günlerce aydınlattı. Şehrin en mamur
mahalle ve semtleri, çarşı bir kül yığını haline geldi.
Bu cehennemî ateş çemberi içinde çapulculuk için dolaşan
Yunan sürüleri, rastladıkları Türk erkek ve kadınlarını öldürüyordu.
Tahir Efendi Hocamız, Besim Atalay beyin annesi ve kız kardeşi, Ka-
rabekirlerin bütün aile efradı ve yüzlerce masum kadın ve erkek
hemşehrimiz bu arada insafsızca öldürülenler arasındadır.
31 Ağustos günü Uşak’ta bir haber duyuldu. “Türk askeri şeh-
rin doğusundan girmiş ve çarşıya ulaşmış” denildi. Halk büyük bir
sevinçle çarşıya koştu. Fakat acı bir tesadüfle karşılaşıldı. Gelen, Türk
askeri değil, cepheden kaçabilen ve trenle istasyona inen bozgun
Yunan askerleri idi. Bunlar halk üzerine makineli tüfek ateşi açarak,
yangın söndürmeğe uğraşan hemşehrilerimizin yaralanmasına ve
ölümlerine sebep oldular. Şehre dağılanları rastladıkları erkekleri alıp,
yanlarında Atina’ya kadar götürdüler. Dumlupınar’dan kaçıp kurtulan
bozgun askerleri ile halkın mücadelesi o gün ve gece devam etti.”∗
1 Eylül 1922 Cuma günü öğleden itibaren Uşak’ın Aybey te-
pesi, Tekmen Bağları, Şehitler tepesi ve Şose yolu mevkilerine Türk
topçusunun mermileri düşmeğe başladı.
Üzerlerimizden vınlayarak geçen mermiler, bizlere bayram
sevinci verirken, Yunanlılara ölüm korkusu saçıyordu. Bozgun düşman
askerleri şehrin bütün cadde ve sokaklarını doldurmuş, kaçacak bir
75
Mehmet Ersin
yer, Yunanistan’a ulaşacak bir yol arıyorlardı.
Saat 16 sıralarında, 4. Ordunun şanlı süvarileri Akse yolundan
şehrimize girdiler. Minarelerden okunan kurtuluş salalarına halkın
sevinç sesleri karışıyor, çarşı ve birçok mahalleler barut kokuları, ateş
ve duman çemberi içinde bulunurken, Uşak’ımız emsali görülmemiş
bir bayram yaşıyordu.
Aynı gün 4. Kolordu Kumandanı Kemalettin Sami ve 1. Ordu
Kumandanı Nurettin Paşalar Uşak’a ulaşarak Okkaoğlu Ahmet Efen-
di’nin eviyle Yılancıoğlu Mehmet Beyin evlerinde, erkânı harbiyeleriyle
misafir edildiler.
2 Eylül Cumartesi günü ikindi vakti Mustafa Kemal Paşa (Ata-
türk), Fevzi ve İsmet Paşalar açık iki otomobille şehrimizi şereflendirdi-
ler. Garp cephesi kumandanı İsmet Paşa (İnönü) Bacakların Zeki
Beyin evinde, Başkumandan Atatürk, Kaftancıların evinde karargah
kurdular.
2 Eylül’de Göğem köyü yakınındaki Kusra Boğazında esir
edilen Yunan Başkumandanı Trikupis ve General Dienis 3 Eylülde,
Başkumandanımız Atatürk’e karargahı olan Kaftancıların evinde tak-
dim edildi.
Kurtuluş günü ve ertesi gün, işgal sırasında düşmanla işbirliği
yapmış olan bazı sapık ve densizlerin sokaklarda teşhiri, bir kısmının
da öldürülmesi olayları görüldü. Bu vatan hainlerinden bir kısmı, bir
daha dönmemek üzere Yunanlılarla birlikte Yunanistan’a kaçmışlardır.
2 Eylül öğlesinden itibaren yayınlanan merkez kumandanlığı emri ile,
düşmanla iş birliği yapanların halk tarafından cezalandırılmasına son
verildi.
Kurtuluş Savaşı’nın her safhasında ve her gününde devamlı
gayret ve çalışmaları ile vatan vazifesini layıkıyla yapmış olan Uşaklı-
lar, bu mücadelede birçok şehit vermiş ve pek çoğu evsiz barksız
kalmışlardır. Aradan geçen 47 yıla rağmen, o zaman yakılan ve harap
edilen ev ve dükkanların yerlerinin henüz kapatılmaması, şehrimizin
uğradığı acı felaketin şahidi olarak gözlerimizin önünde durmaktadır.
Ne güzel Uşak, ne de Türkiye’nin bir karış toprağı, bir daha
işgal felaketine uğramayacaktır. Türk azminin ve Türk beraberliğinin
bunu sağlayacağından eminim.
76
Uşak İşgal Altında
Celal OKKAN24
Bu arada Yunanlıların Uşak’a gelişini de anlatayım. Yunanlılar
İzmir’i almışlar, oradan bir koldan Aydın’a doğru, bir taraftan da Uşak-
Afyon istikametine ilerliyorlardı. Nihayet Uşak’a da geldiler. Bizim
Uşak’ın civarında tarlalarımız vardı; her sene bazı tarlalara buğday,
arpa gibi hububat ekilir, bazı tarlalar da o yıl boş bırakılır, kavun, kar-
puz ekilirdi. Yunanlılar 1920 yılı Eylül ayının sonlarına doğru Uşak’ı
işgal ettiler.25 Bostanların toplanma zamanıydı; kavun karpuz olgun-
laşmıştı. Onları bir akşam topladık. Bostanın kenarında tavganemiz
vardı, oraya koyduk.
Tavgane hasırdan yapılmış bir kulübedir. Ben tabii henüz
çocuğum ama, babama yardım ediyorum. 1920 olduğuna göre 7 ya-
şındayım. Kavun karpuzu ertesi sabah eve taşımak üzere orada bıra-
kıp eve döndük. Fakat ertesi sabah Yunanlıların yaklaştıkları ve
Uşak’a girmek üzere oldukları söylendi.
Bizim o zamanlar evimizde her sene bir eşek bulunurdu. Ba-
ğa, bostana öteberi götürmek için falan kullanırdık. Yazın alır, kışın da
satardık. O sabah, babam bu eşeğe iki küfe bağladı. Uşak’ta o zaman
Eşref Bey diye bir çete reisi, birkaç tane de atlı çete efradı vardı. Eşref
Beyin atı kocaman bir kadana idi. Etrafındaki çetecilerin göğüslerinde
çapraz fişeklikler, omuzlarında mavzerleri bulunurdu. Bu çeteler,
Uşak’ta Kuva-yı Milliye’nin çekirdeğini teşkil ediyorlardı. Neyse, o gün
babam sabahleyin eşeğe iki küfe sardı. Ben de eşeği aldım, çeke
çeke bostana götüreceğim. Bostandan da kavunları karpuzları küfele-
re koyup, eve taşıyacağız.
Bizim ev, istasyona giden caddeye yakındı. O caddede, karşı-
dan karşıya geçmem gerekiyordu. Oradan da Rumların oturduğu ma-
halleden geçerek Karakıran dediğimiz mevkiindeki bostana gidecek-
tim. Eşeği arkamda çeke çeke giderken çarşı tarafından demin anlat-
tığım Eşref Beyin çetelerinden biri atını koşturarak bana doğru geldi.
Eşeği elimden aldı, küfelerin iplerini kesti, onları yere attı, eşeği de
yedeğine alıp gitti! Meğer onların, nakil vasıtalarına el koyma yetkileri
varmış! O yüzden de o dönemde önemli bir nakil vasıtası sayılan bi-
zim eşeği alıp çarşıya doğru götürmüş!.. Sonradan anladığımıza göre,
bütün at, eşek gibi o zaman nakil vasıtası sayılan hayvanları bir yere
toplamışlar.
24
Celal Okkan: Anılar, İstanbul, Köln 2002, s.,5-9
25
Uşak’ın işgali 29 Ağustos 1920’dir.
77
Mehmet Ersin
Ben ağlaya ağlaya, boş küfeleri de arkamdan sürükleyerek,
eve döndüm ve babama olanları anlattım. Böyle, böyle oldu. Eşeği
aldılar, dedim. Babam peki demekle yetindi. O zaman bütün yetki
çetecilerdeydi. Babam meğer o sabah annemin erkek kardeşlerinden
biri olan on beş yaşlarındaki Hasan dayıma da “Sen sabahleyin bos-
tana git, bizi bekle, kavunu karpuzu taşımamıza yardım et” demiş.
Annemin annesi Halime ebe de bizdeydi o gün. Ben böyle yalnız ba-
şıma dönüp gelince “Eyvah, oğlum bostanda kaldı. Yunanlılar da geli-
yor, şimdi onu orada öldürecekler. Rumlar mahallesine yakın zaten”
falan diye sızlanmaya başladı. Bunun üzerine bana, “Hadi Celal sen
git, Hasan dayıyı çağır, orada beklemesin! Kavun, karpuzdan vazgeç-
tik artık” dediler. Ben de koşa koşa Rumlar mahallesinden geçip bos-
tana gittim. Ama Rumlar mahallesinden geçerken baktım, bütün Rum-
lar kapılarının yan tarafındaki teras dediğimiz bir takım yerleri süsle-
mişler, masalar koymuşlar, beyaz örtüler örtmüşler. Böyle, şenlik için-
de Yunanlıları bekliyorlar.
Ben koşa koşa onların önünden geçerek bostana gittim. Ha-
san dayıyı aldım. “Artık kavun karpuzu taşımayacağız. Yunanlılar
geliyormuş” dedim. Beraberce eve geldik. Biraz sonra istasyon tara-
fından silah sesleri gelmeye başladı. Mitralyöz denilen o zamanın
otomatik silahlarının sesleri, tak tak, tak tak, tak diye duyuluyordu.
Hepimiz, yukarıda anlattığım Okka’ların koca evinin en altındaki mah-
zene, kiler dediğimiz yere toplandık. Hemen bütün aile, Ali amcanın
hanımı, çocukları, annem, kardeşlerim, bir aradaydık. O zaman Fatma
daha doğmamıştı. Yalnız Sadık, ben ve ablam Azime vardı. Oraya
toplandık, bekledik. Biraz sonra silah sesleri yaklaştı. En yakın cami-
nin minaresinden etrafa ateş ediliyordu. Ondan sonra ortalığı bir sükû-
net kapladı. Biraz sonra kapı vuruldu, açıp baktık. O zamanlar Uşak’ta
Acemler denilen birkaç aile vardı. Bunlardan Hulûsi Bey adındaki zat,
yanında birkaç Yunan subayı ve askeri, kapı kapı dolaşarak “Artık
sokağa çıkabilirsiniz, bunlar kimseye kötülük yapmayacaklar. Serbest-
siniz, eskisinden daha iyi olacaksınız” falan dedi.
Az sonra biz de mahzenden çıktık, evimize geldik. Biraz sonra
kapımıza birisinin yüklendiğini duyduk. Sanki birileri kapıyı açmak için
zorluyordu. Allah Allah.. Biz korkmaya başladık. Bir de açtık baktık ki
bizim o sabah çetecinin aldığı eşeğimiz gelmiş, kapıya dayanmış!
Demek ki eşek evin yolunu biliyordu. Her zaman gidip geldiği için yolu
öğrenmişti. Fakat bir de baktık, bir eşek daha var. Bir eşek gitmiş, iki
eşek gelmişti eve!.. Kimin olduğunu nerden bileceğiz, sahibini arasak
da bulamazdık. Ama yukarıda bahsettiğim, Çanakkale’de vefat etmiş
olan İsmail amcanın karısı, bir de oğlu Ahmet vardı 15-16 yaşlarında.
78
Onlara, bizim evimizin karşısında bütün kardeşler birleşerek, başlarını
sokacak bir ev almışlardı. Bizim eşekle gelen ikinci eşeği de onlara
verdik. Onlar kullandılar. İşte böyle komik bir hadise de oldu Yunanlıla-
rın Uşak’a gelişinde.
Yunanlılar Uşak’ta iki sene kaldılar. Bu iki sene zarfında ben
de Tahir Efendi Hocanın medresesinde okumaya başladım. Birinci
sınıfa gidiyordum. Bir müddet sonra Yunanlılar cephanelik yapmak
için, Gülşen-i İrfan ismindeki bu mektebi kapattılar. Biz gene açıkta
kaldık. Anteplilerin medresesi daha büyük bir medreseydi. Orada ted-
risat devam ediyormuş. Bir müddet sonra bizi oraya naklettiler. Orada
ihzari 1. sınıfa devama başladım.
Yunan askerlerinin bulunduğu, 1920-22 yıllarında, ben de 7-8
yaşlarındaydım. İhzari 1. sınıftan, 2. sınıfa geçtim. İki sene medresede
okumuş oldum. Yunanlılar çocuklara bazı sebeplerden, hiç de iyi gözle
bakmazlardı. Fakat biz birçok kelimeleri öğrendik. “Elado- Gel buraya”,
“Apano ispit- Evine çık” gibi. Elliye, yüze kadar sayı saymasını hala
bilirim: ena, diyo, triye, tesere, pendi, falan diye sayıları öğrenmiştik
onlardan. Bu arada küfürlerini de: “Asta diyalo...” gibi, “Hadi defol, git”
anlamına. Arkası da var ama oları söyleyemiyorum.
Annemin Cesareti
Yunanlıların Uşak’ta kaldıkları iki sene zarfında elbette birçok
olaylar oldu. Benim aklımda kalan enteresan şeylerden biri, annemin
hapisliğidir. Yunanlılar Uşak’ta resmî binalardan başka büyükçe evleri
de boşalttırıp, karargâh, kumandanlık, hastane, depo olarak kullanı-
yorlardı. Bu meyanda bizim civarımızdaki evlerden bir kısmını da has-
tane, depo, karargâh falan yaptılar.
En sonunda bir gün bizim Okkaların, yukarda bahsettiğim
koca evini de görmek istiyor birkaç Yunanlı subay ve er. Kapıyı çalı-
yorlar. Gündüzleri evde erkek olmadığı için annem ve Ali amcanın
karısı kapıyı açmıyorlar. Kapı açılmayınca Yunanlılar bu sefer mutlaka
evi görüp gezmek istiyorlar. Yan taraftaki sokakta bizim koca eve
irtibatı olan, halı evi dediğimiz bir müştemilat vardı. Onun altında da
Okka Çeşmesi dediğimiz çeşme var. O çeşmenin taşlarına basarak
tırmanan bir Yunan askeri, halı evi dediğimiz müştemilatın pencere-
sinden eve girmek istiyor. Yunanlı er oradan pencereye tutununca,
annem eline halı evinden aldığı, “kücü” dediğimiz kalınca bir tokmağı
askerin omzuna vuruyor ve içeri girmesine mani oluyor.
Bunun üzerine Yunanlılar çekip gidiyorlar. Fakat tabii kuman-
danlarına gidip, bir Türk kadını bizi eve sokmadı, askerimizi de yarala-
79
Mehmet Ersin
dı, diyorlar. Bunun üzerine mahkemeye verdiler annemi. Yunan su-
baylarından kurulu mahkeme de birkaç defa ifadesi alındıktan sonra
da yirmi gün hapsine karar verdiler. O zaman bir sorun çıktı ortaya: Bu
yirmi gün hapis cezası nerde infaz edilecekti?
Babam, annemi Umumi Hapishaneye göndermek istemi-
yordu. O zaman Muhlis Bey dediğimiz bir zat vardı. Muhlis; yani ihlâs
etmiş, Hıristiyan iken Müslüman olmuş. Fakat Yunanlılar geldikten
sonra gene Rumlarla, Yunanlılarla ilişki içindeydi. Türklerle Yunanlılar
arasında vasıtalık, tercümanlık yapmaktaydı. Babam Muhlis Beyle
konuştu, araya adamlar konuldu. Bilmem ama herhalde paralar falan
da verildi annemin Umumi Hapishanede cezasını çekmemesi için.
Sonunda çarşı içinde Yunanlıların işgali altındaki Pekmez Hanı deni-
len yerde, pencereleri demirli, Muhlis Beyin yazıhane gibi kullandığı bir
odada hapsedilmesi kararlaştırıldı. Annem ve ben (o zaman 8 yaşın-
dayım) orada 20 gün birlikte yattık, kalktık. Bize akşamları, öğlenleri
evden yemeğimizi getirirlerdi. Bu suretle hapis cezasını tamamladı
annem. Bu olayı da böylece atlatmış olduk.
İşgal altındaki bir bölgede, bir kadının bir Yunan askerini yara-
laması büyük cesaret işi! Her neyse, daha sonraları, 1945-50 arasında
Ankara’dayken, “Bütün Dünya” diye bir mecmua çıkardı. Ve bu mec-
muanın her nüshasında bu gibi ilgi çekici olaylar. “İşte Biz Böyleyiz”
başlığı altında neşredilirdi. Oraya da yazdım ve galiba “Bütün Dün-
ya”nın 52. sayısında neşredildi bu olay.
Evet, annem, o işgal döneminde hemen bütün ailelerde oldu-
ğu gibi, çocukları ve kardeşleriyle birlikte çektiklerinin yanında, işte
böyle bir de hapis cezası çekti. Onun dışında Yunanlıların aklımda
kalan olaylarıyla ilgili bir çok teferruat var ama onları geçelim. Asıl
gidişlerinde, bilhassa benim için çok vahim bir hadise oldu. Mustafa
Kemal Paşa ve arkadaşları, Yunanlıların İzmir’i işgalinden itibaren
Anadolu’daki dağınık kuvvetleri birleştirmişlerdi. İsmet Paşa ve diğer
kumandanlar muntazam ordu kurdular. Sakarya muharebesi, İnönü
muharebeleri ve en sonunda 30 Ağustos Dumlupınar Muharebesi
kazanıldı.
... Ve Ölümü
30 Ağustos günü Büyük Taarruz başlayınca, bizim sokakta
hastane olarak kullanılan binaya ağır yaralılar gelmeye başladı. Bizim
evin arka penceresinden babamla gizlice bakıyorduk. Çok ağır yaralı-
lar geldi, hastane doldu, taştı. Çığlıklar, gürültüler; Babam “Bunların işi
artık bitiyor” dedi. Nitekim ertesi günü, yani 31 Ağustos akşamı
80
Yunanlılar, Uşak’taki Rumları da yanlarına aldılar ve Uşak’ın meşhur
ailelerinin kapılarını çalarak evde bulduklarını yahut sokaklarda gör-
düklerini vurmaya, bir taraftan da büyük evleri kundaklayarak yangın-
lar çıkarmaya başladılar. Duyduk ki Yunan birlikleri artık Dumlupı-
nar’da yenilmişler, kaçmaya başlamışlardı. Fakat kaçarken, terk ettik-
leri yerleri yakıyor ve gördüklerini öldürüyorlardı.
Biz de evde, tam akşam yemeği sırasında, yakınımızda büyük
depo olarak kullandıkları Kadir Efendinin evi dediğimiz eve gazlı bez-
ler atarak yangın çıkardıklarını duyduk. Bunun üzerine birçok kimse
yangını söndürmeye koştu. Fakat köşe başlarını tutmuş birtakım silah-
lı gruplar ateş açıp çıkanları vurmaya başladı. Bunu görünce yemeği
olduğu gibi bıraktık; hemen toparlandık. Evde kim varsa, çoluk çocuk
birleştik, bakır kapları, halı kilim gibi şeyleri evdeki kuyuya attık ve
evden çıkmaya karar verdik. Her tarafta yangınlar başlamıştı. Ancak
bu arada komşularımız, Kadir Efendinin evindeki yangını söndürmüş-
tü. Neyse ki orası yanmadı, eğer orası yansaydı, bizim evler de yana-
caktı. Bizim evler daha alevler içinde kalmamıştı. Fakat civarımızdaki
gökyüzünü kıpkırmızı alevler kaplamıştı. Bu yüzden telaş içinde topar-
lanıp evden çıkmaya hazırlanıyorduk, çünkü yangının her an bize de
sıçrama ihtimali vardı.
Bizim ev bahçelere yakındı, oralara kaçmak için grup halinde
evden çıktık. Annem, babam, teyzeler, amcalar ve Ali amca, eşi, ço-
cukları, biz, çoluk çocuk bir kafile halinde bizim evden bahçelere doğru
yürümeye başladık. Etraftan sürekli silah sesleri geliyordu. Nitekim
Yunanlılar gittikten sonra, o son gece 20-25 kişiyi şehit ettikleri anla-
şıldı. Kaçarken evlerinde yahut sokaklarda gördüklerini öldürmüşlerdi.
Biz karanlıkta saklanarak bahçeler arasına çıkmak üzereydik. O civar-
da, arkasında geniş bahçesi olan Alanyalı Ahmet Efendinin evinin
önünden geçerken babam: “Ahmet Efendi, biz sizin bahçeye girebilir
miyiz” diye sordu. Çünkü uzaktaki bahçelere gitmeye çalışırken, Yu-
nanlıların kurşunlarına hedef olma ihtimalimiz vardı. Alanyalı Ahmet
Efendi “Hay hay” deyip, kapıyı açtı.
Biz de kafile halinde, koyun sürüsü gibi, evin arkasındaki etrafı
duvarlarla çevrili geniş bahçeye girmeye başladık. Tam kapıyı kapa-
yacağımız sırada, evin karşısında, tarlaya çıkan sokaktan iki Yunan
askeri karanlıklar içinden, ellerinde silah, koşa koşa, bağıra bağıra
yaklaşmaya başladılar. Tam biz kapıyı kapadığımız sırada iki el ateş
ettiler. O anda Ali amca, “Aa, ben vuruldum” dedi. Annem de “Ben de
vuruldum” diyerek yere yığıldı. Sesimizi çıkaramadık. Hepimiz kendi-
mizi yere attık. Yunan askerleri iki el daha ateş ettikten sonra çekip
81
Mehmet Ersin
gittiler. Biraz sonra gaz lambası ışığında yaralılara bakmak istedik. Ali
amcanın yarası sağ bacağının baldır kısmındaydı, kurşun etine temas
etmiş. Büyük bir zarar vermemişti. Sonradan topallayarak hayatını
devam ettirdi.
“Ben de vuruldum” dedikten sonra annemin hiç sesi çıkma-
mıştı; onu içerdeki bir odaya aldık. Arkasını açıp baktık ki belinden bir
kurşun girmiş, karın kısmından çıkmış. Kurşunun girdiği yer çok küçük
bir delikti. Çıktığı yerdeyse geniş bir yara vardı. Bir pınardan su kaynar
gibi kan akıyordu. Bilenler dom dom kurşunu ile vurulduğunu söyledi-
ler... Tabii annem çoktan ölmüştü. Onu, evde odada kalmasın, cesedi
sıcakta şişmesin diye bahçedeki serinlik bir yere taşıdık. Bahçeye
gece boyu başka gelenler de oldu. Çünkü herkes yangından ve ölüm-
den kaçıyordu. Bahçe tamamen doldu. Sabaha kadar sessizce bekle-
dik. Her taraftan silah sesleri geliyor, yangın alevlerinin akisleri görü-
nüyordu. Annem vurulduğunda sırtında küçük kız kardeşimiz Fatma
vardı. Allahtan ona bir şey olmamıştı.
Ertesi gün yani 1 Eylül günü, akşamüstü Türk askerleri görün-
dü. Yunanlıların tamamen kaçtığı anlaşıldı. Millet bunun üzerine so-
kaklara döküldü, biz de çıktık. Fedakâr Türk askerleri, toz toprak için-
de bir takım cılız atların üzerinde Hükümet Konağı tarafından geldiler,
atlarını istasyona doğru sürüyorlardı. Biz ellerimizde ekmek, su, çok
çile çekmiş bu askerlere vermeye çalıştık. Ama bırakın, bırakın bizi!...
diyerek, bir şeye el sürmediler. İzmir’e giden en kestirme yolu arıyor-
lardı. Yolu bilenler tarif ettiler. Türk askeri böylece bizleri esaretten ve
ölümden kurtarmıştı.
Böylece 1 Eylülde Uşak düşman işgalinden kurtulmuş oldu.
Ama annemi kaybettiğimizden bizim için aynı zamanda üzüntülü bir
gündü. Uşak’ta 20-25 kişi şehit edilmişti, demiştim. Bu meyanda yu-
karda bahsettiğim Uşaklılar için çok değer taşıyan münevver, ileri
fikirli, “Gülşen-i İrfan” isimli mektebin de sahibi olan Tahir Efendi Hoca
ile kızını da evinin kapısı önünde şehit etmişler... Evet, iki yıl kadar
süren işgal döneminden sonra Uşak kurtulmuş ama annem de şehit
olmuştu. Bunları hatırladıkça bu gün bile çok üzülüyorum... Ertesi
günü, 2 Eylül’de annem defnedildi. Allah rahmet eylesin!
82
Uşak’ın İşgali ve Kurtuluşu

Anlatan: Hatice SEBÜKTAY26
Annem Hatice Sebüktay anlatıyor:
28 Ağustos 1920 Pazar gecesi.
Kavasların Sultan abla ile Karıncaların Fadime ablanın kına
geceleri var. Ertesi gün düğünleri olacak. Bizim ev İslice mahallesinde.
Karşımızda Kuzubaşıların Hakkıların evi var. Sultan ablaların ev bize
bitişikti.
Ben oraya kına gecesine gittim. Gecenin bir saatinde Muhtarla
Hacı Musaların Hasanağa’nın geldiği söylendi.
Muhtar:
- Çalgıyı bırakın, dağılın. Yunanlılar Ulubey’e geldi, diye haber
almış. Kadınlar dağılmadılar. Kınayı yaktık, ondan sonra dağılındı.
Sabahleyin gelinler süslendi. Sonra hazırlanılırken “Yunanlılar
geliyor” denildi. Hemen gelinlerin süsleri bozuldu. Öğleyin başımızda
baklava sinileri, gelinleri aramıza alıp evlerine götürdük. Yunan asker-
leri bize bir şey demedi, önlerinden geçtik gittik, onların şaşkın bakış-
ları arasında. Gelin evinde oynandı yemek yendi. Tellal çağrıldığını,
sokağa çıkılmayacağını söylemişler. Bunun üzerine hepimiz evlerimi-
ze döndük.
Yunanlıların şehre girişi anında biz gelin hazırlamakla meş-
guldük. Top, tüfek sesleri birbirini takip etti. Ne olup ne bittiğini bilmi-
yorduk. Çok korkmuştuk. Ancak gelin götürürken gördük, Yunan aske-
rini. Kimisi atlı, kimisi yayaydı. Şapkaları izcilerinki gibiydi. Atlılar kılıçlı,
yayalar silahlıydı. Asiye ebe (rahmetli) biz gelin evinde saklanırken
dışarı çıkmış, onlarla konuşmuş. İçeri geldi: - Korkman, korkman. Ben
hoş geldin dedim, toka ettim. Bir şey yapmıyorlar, dedi. Hakikaten
girişte kimseye bir şey yapmadılar. Fakat iki yıllık işgalde bazı kimse-
leri kurşuna dizip öldürdüler, bazılarını Yunanistan’a gönderdiler.
Uşak’tan kaçarken de asıl yapacaklarını yaptılar: Öldürdüler, yaktılar,
yıktılar.
Geceleri herkes kapısının önüne fener asmakla mükellefti. Bir
defasında Hakkı Kuzubaşı asmamış feneri. Kapısını vurdular, çıksa
döveceklerdi. Epey ağız münakaşaları oldu. Sonra gittiler, Hakkı da
feneri astı.
26
D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8 (Kurtuluş Özel Sayısı), s.,43-44
83
Mehmet Ersin
Kalabalık olmayan aileler korkudan, bir araya gelir, bir evde
yatarlardı. Biz, Hakkıgil ve Kavaslar, Kavasların evde yatardık. Gün-
düzleri de halı dokurduk.
*
”Uşak’ın kurtuluş günü annemlerin evindeydim. Daha önce-
den gitmiştim oraya. Mısırlıların Hüseyin ağa tavsiye etmişti. 31 Ağus-
tos 1922 gecesi Uşak’ı yaktı Yunanlılar. O gece evlerinden kaçışan
yurttaşlar:
- Kaçın evlerinizden. Katliam oluyor. Diye bağırıyorlardı. Bu-
nun üzerine bütün evdekiler alaturka yedide evden çıkarak eski ta-
bakhaneye gittik. Yanımızda Kâhya Ahmet oğulları vardı. Onların
tanıdığı Haydarların evine gittik, geceyi orada geçirdik. Sabahleyin
erken saatlerde yerli Rumların çocukları:
- Çıkın dışarı, Türk askeri geldiiii.. Diye bağırmaya başladılar.
Ellerinde Türk bayrakları vardı.
Pencereden bakanlar, bunların Rum çocukları olduğunu gö-
rünce evlerinden çıkmadılar. Çocuklar yemdi ve çıkanlar öldürülecek-
ti.”∗ Öğleye doğru annem evi görmeğe gitti. Yatağını omzuna almış
geldi. Öğrendik ki daha sonra, öğleden sonra oraları da yakmışlar.
Vakit ikindi idi. Hükümet konağına bayrağımızın çekildiğini gördük. En
önde bir Uşaklı sivil, at üzerinde arkadan gelen öncü süvarilere yol
gösteriyordu. Doğala’nın üst tarafından Yunan askerlerini kaçarken
gördük. Dikilitaş tarafına iniyorlarmış. Daha sonra minarelerden ezan-
lar okunmağa, tekbirler çekilmeğe başlandı. Halk sokaklara fırlamış
askerlerimizin atlarını, atların ayak izini öpüyordu. Bazı askerler:
- Yapmayın, aman, şimdi zamanı değil, öldürebilirler bizi.. di-
yorlarsa da halk bildiğini yapıyordu. Askerlere su verenler, limonata
ikram edenler. O andaki manzara görülecek şeydi.
1 Eylül gecesini tabakhanedeki dükkânda yatarak geçirdik.
“Ne olur olmaz” diyerek o gece kaldığımız eve gitmemiştik. 2 Eylül
günü İslice’deki evimize gittik. Karıncaların İbrahim Efendi bizi görün-
ce:
- Gelinnn, dedi. Sadığı vurdular. Beni Asiye’yi elimden vurdu-
lar, diye feryada başladı.
Bahçelerine girdiğimizde aslan gibi delikanlı Sadık göbeğin-
den vurulmuş yatıyordu.
*
“...” Mehmet Ersin: a.g.e., s.,223
84
Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’ta Olanlar
Anlatan: Nuri TORLAK27
Çanakkale’den teskere aldık geldik. 5-6 ay sonra Yunanlılar
İzmir’e asker çıkardılar. Ben o zaman Uşak’ta halı tüccarı Mehmet
Kabakçının halı işinde çalışıyordum. İbrahim Tahtakılıç Uşak’ta teşki-
lat kurmağa başladı. Sonra çete teşkilatının yerine Nizamiye askeri
kuruldu. Ben Ethem Kayanın maiyetine girdim. Daha sonra İbrahim
Tahtakılıç’ın grubuna geçtim. Toplanacak para, silah işlerinde çalışır-
dım. Gece devriye gezerdik, Yunan, Uşak’a girdiğinde Nizamiye teşki-
latı geri çekildi. Mensuplarının bir kısmı yakalandı. Biz, Kalfa korusuna
cephe tutmaya gittik. Fakat çevrildik. Ciğeroğlu köprüsünü uçurduk.
Teslim olmamak için şehir içine geldik. Şehirde 2-3 ay saklandık. Son-
ra diğer siviller gibi biz de çıkmağa başladık. Fakat tanınmaktan korka-
rak gene de tam olarak ve istenilen şekilde dolaşamadık.
Yunanlılar kaçarken de Uşak’ta idim. Evimiz şimdi bulunan
yerde idi. Evvela bir süvari geldi, geri gitti. Sonra 10-15 kişilik bir grup
geldi. Onlar etrafa dağıldı. Daha sonra da diğer süvariler geldiler.
Yapağılar köyü tarafından Aybey tepesine atılan top, buradaki Yunan
askerlerinin kaçmasına sebep oldu. Başka bir grup hastane yönünde
tutunmak istediyse de onlar da muvaffak olamayıp kaçmaya başladı-
lar. Biz gelen askerlere yiyecek temini için yollara kurduğumuz saçlar-
da şipit, bazlama ve fırınlarda da ekmek yaptık. Geçen askerin eline
verdik. Bizden emaneti alan asker yoluna devam ediyordu.
Kurtuluştan bir-iki ay sonra Uşak’ta tekrar askere aldılar. Di-
van-ı Harbe verdiler, burada mübaşirlik vazifesi gördüm. Divan-ı Harp
başkanı İsmail Hakkı Bey idi. Galiba rütbesi albaydı. Azanın biri Yüz-
başı Tahsin Bey idi. Diğer azanın adını hatırlayamıyorum.
Eşmeli Madanoğlu, Karahallı’nın Kül köyünden Kamil Çavuş,
Karaçinoğlu Halil Ağa, Kökezli Memiş Efe, Tatarlı Musa, Acemlerin
Hulûsi Bey, kardeşi Süreyya ve daha bir çok kimse muhtelif suçlardan
Divan-ı Harbe verilenler arasındaydı. Ve tabii hepsi de cezalarını gör-
düler.
Hatırımda neler var? Fakat bunları anlatırken hem üzüldü-
ğümden hem de canım sıkıldığından şu anda toparlayıp ifade edemi-
yorum. Çok üzüntülü günlerdi o günler.. Kurtuluş bayramlarında süva-
rilerin girişi, selâlar ve minarelere bayrak çekilişi o günleri görmeyenle-
ri pek hislendirmiyor. Ama bir de bizlere sorun. O günleri hatırlar, göz-
27
D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s.,50.
85
Mehmet Ersin
lerimiz yaşarır. Ne olursa olsun, Atatürk’ün büyük hizmetini takdir ve
sevgiyle yâd ederiz.
Analarımız Yunan’a Karşı Hep Direndi

Anlatan: Cemal AKSOY28,29
Yazan: Yaşar AKSOY
“Bizim evimiz Tabakhane yolu başındadır. Sonra Bozkurt
Sokağı ismini alan bu yoldaki komşularımız Dülgerler, Yılancılar,
Halitoğulları, Taktaklar, Hacimler idi. Ben Yunan işgali yıllarında önce
Mahalle Mektebi’ne gittim. Sonra eski Hükümet’e bitişik olan Gülüstan-
ı Marifet İptidai Okulu’nda okudum (sonra ismi Aybey İlkokulu oldu).
Hocalarımız merhum Sarı Sadık, Osman Kılıç ve Hakkı Doğan gibi
değerli insanlardı.
Yunan askerleri Uşak’ta tam bir zulüm uyguladılar. Her yere el
atmışlardı. Yunan askerleri mahallemizin çeşmesinde karavana yıkar-
lar ve hayvan sularlardı. Biz çocuklar gidip onları seyrederdik. Gece
sabaha kadar sokak aralarında devriye gezerlerdi. Evimizin civarında-
ki Keleter Camii ile Halitoğlu Hanı yanındaki cami işgal edilmişti, sık
sık askerlerle dolup boşalırdı.”
İskambil Dayağı
“Bir gün iskambilin papaz kâğıdını gösterip, manasını bilmedi-
ğim bir küfrü Yunan askerlerine doğru savurdum. Yunan askerleri
bunun üzerine beni yakalayıp acımasızca dövmeye başladılar. “Anne”
diye haykırmışım. Anam, feracesini bile yüzüne dolamaya fırsat bula-
madan, evden fırlayıp askerlere saldırdı ve çeşme başına gelip beni
kurtardı. Askerlerin anamdan ödleri kopmuştu. Tüm Uşak anaları,
düşmana karşı hep karşı çıkmışlardır.
26 Ağustos taarruzundan sonra Yunanlılar, telaşla sağa sola
koşuşturmaya başladılar. Bir ara evimize çarşaflı iki misafir geldi. Ba-
bamla gizlice bir odaya çekildiler, bir ara çarşafların arasından ünifor-
malı Türk subayı olduklarını gördüm. Böyle çarşaflı bir başka adam
ise, komşumuz Hacimler’e misafir geldi. Sonra, evimize gizlice çok
28
Yeni Asır Gazetesi-Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluşu 67. Yıl), İzmir, 1 Eylül 1989.
29
Cemal Aksoy: Uşak 1909-2004. “Uşak Liyakat Madalyası” sahibi, Belediye eski sağlık
memuru, Aşıcı Ahmet Hamdi Beyin oğludur. Emekli ziraat teknisyenidir.
86
adam geldi gitti. Yani diyeceğim şu ki Yunan Uşak’ın içinde iken
Kuvayı Milliye şehrin arka sokaklarında cirit atıyordu. Yunan yanlısı
Belediye Başkanı tarafından işinden atılan sıhhat memuru babam,
eski bir ittihatçı ve komitacı olarak galiba bazı gizli işlerin içindeydi.
Bize sağlığında bunlardan hiç söz etmemekte direnmiştir.”
“Yangın, Yunan kaçmak üzereyken başladı. Çarşı’dan başla-
dı. Sabah mahallesi, Bursalı Hamam civarı, Aşağı mahalle yandı.
Bizim mahalleye gelip Sarı Kız Türbesi’ne dayandı. Babam, “Sarı Kız,
izin vermez geçmesine” dedi. Gerçekten Sarı Kız Türbesi’nde yangın
durdu. Yangın sürerken, bir taraftan Yunan konvoy halinde kaçıyor,
öte yandan iç mahallelerde çatışma oluyordu. Ordu, köylere gelmiş,
ama daha şehre girmemişti. Kaçamayan Yunanlı ve Rumlarla sivil
kuvayı milliyeciler ve mahalle kabadayıları kapışmıştı. Yahudiler, bizi
destekliyordu.”
“Şimdi en korkunç anımı anlatayım. Sokaklarda Yunan silah
ve malzemeleri bol miktarda vardı. Yerden pırıl pırıl bir süngü alıp,
daha önce mahallemizin köşesinde vurulmuş yerde yatan bir Yunan
askerine yaklaştım. On yaşında çocuğum, adamın kulak arkasına
süngüyü batırdım. Meğer adam numara yapıyormuş, yüzüne gözüne
ölü arkadaşlarının kanını sürerek yatmış, gece kaçmaya çalışacakmış.
Yunanlı süngüyü yiyince, hızla ayağa fırlayıp çığlığı ve küfrü bastı.
Hemen kaçmaya başladım. Tam o sırada mahallemizi koruyan Kel
Bekir, tabancasını ateşleyip Yunanlıyı yere serdi. Bana da bu büyük
korkudan sonra, yatağa düşüp sarılık olmak kalmıştı.”
Kurtuluş Savası’nda Uşak’ta Olanlar

Anlatan: Nuri ÇALİK30
Evimiz Sabah (Kurtuluş) mahallesindeydi. Yunanlılar Uşak’ı
işgal ettikten sonra bizim evi boşaltmamızı, kendilerinin yerleşecekle-
rini söylediler. Babam: “Benim evim müsait değildir. Ölürüm de ver-
mem” dedi. Bunun üzerine ısrar etmediler. “Yok yok, sen de ben de
kardeş. Hep beraber.” derlerdi. Yanımızda Azizlerli Ali’nin evi vardı.
Orada Evzon askerleri bulunurdu. Başı kepli, mini etekli, pabucu püs-
küllü. Bunların kıyafeti diğer askerlerinkine benzemezdi, işgal esna-
sında davranışları normal idi. Biz de işimize devam ederdik. Ancak
30
D.B. Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8 (Kurtuluş Özel Sayısı), s.,49.
87
Mehmet Ersin
pazar günleri çok içerler ve yollarda gelen geçene eziyet ederlerdi.
Onun için pazar günleri ya sokağa çıkmaz veya çıksak dahi çok dik-
katli olurduk.
31
“Fakat giderlerken her türlü kötülüğü yapmaktan, en büyük
vahşeti göstermekten kaçınmadılar. Sabi çocukları süngülediler, me-
zarlıkta masum kadınların ırzlarına tecavüz ettiler.
31 Ağustos perşembe günü öğleden sonra yerli Rum ve Er-
menilere silah, elbise ve cephane dağıttılar. Gece yangın çıkarma,
soygun yapma, adam öldürme bu keferelerin önderliğinde yapıldı.
Cepheden bozulup kaçan Yunan askerleri hükümet (şimdiki adliye)
istikametinden gelip istasyona doğru kaçıyorlardı. Bu bakımdan esas
zarar burada kalan askerlerle yerli Rum ve Ermenilerden görüldü,
ismen çağırırlardı bizi:
-Nuri... Çık dışarıya. Çıksan vuracaklar. Buna imkân verme-
dik.”
İşgal esnasında bize iş yaptırırlardı. Şimdiki halin olduğu yer-
de dükkânım vardı, soğuk demircilik yapardım. Çok zaman üzüntüden
doğru dürüst çalışamazdım. Yaptırdıkları işin de parasını vermezlerdi.
Angaryalarından usanmıştık. Çekilen rezalet ve kepazelik anlatmakla
bitmez. Gece fener astırırlar, bir iki gün sonra o feneri çalarlardı. Ça-
larlar ve askeri karargâhlarına götürürlerdi. Hırsızdılar.. Korkaktılar..
Bu da toplu gezmelerinden anlaşılırdı. Uşaklıların, Yunanlılara olage-
len iki yıllık kini son günü bir grup tarafından yakalananların fırına
atılmasıyla gün yüzüne çıktı. Bu vartadan ancak kumandanları otomo-
biliyle istasyona doğru kaçarak kurtulabildi. Ayrıca Ahmet ÜÇOLU
ismindeki vatandaşımız tek başına bahçeler arasında 10-15 Yunan
askerini öldürmek suretiyle kahramanlığını gösterdi. Bilâhare arkadaş-
larının ölüsünü gören Yunan askerleri bu kısma bir daha uğramamış-
lardır. Bir gizli teşkilat her semtte böyle bir müdafaa tertibi kursaydı
yangın ve katliamı daha az zararla atlatabilirdik, inşallah yurdumuz bir
daha işgal görmez.
Türk Askerleri Götürdüler

Mehmet ORMAN32
(Uşak, Bozkuş 1902 D.)
Yunanlılar Uşak’ı işgal ettiklerinde Uşak’ın Bozkuş köyünde
31
“...” Mehmet Ersin, a.g.e., s.,208.
32
Bekir Semerci: a.g.e., s.,55-57
88
çiftçilik yapardım. Köyümüzü işgal ettiklerinde önce halka iyi davrandı-
lar. Yunan ordusunun topları, atları, silahları, teçhizatı ve iaşesi bizim
köyde idi. Köylerden angaryacı topladılar. Nuri Şeker, Yunan iaşe
kumandanına angarya idaresini bana bırak dedi. Hacım köyüne, ora-
dan Alfaklar’a iaşe götürdük. Fakat iaşeyi az kişilerle götürmelerini
sağlardı. Hacımlı Ali Rıza Bey Kuva-yi Milliye’nin ileri gelenlerindendi.
İaşeleri Uşak’tan Hacım köyüne Ali Bey’in evine götürdük. Bu ev tahta
çıradan inşa edilmiş olduğundan tutuşarak, büyük bina yanmaya baş-
ladı. Aşağı kat Yunan cephanesiyle dolu olduğundan bizleri cephaneyi
kurtarmayınca bırakmadılar. Yoksa siz de evle beraber yanacaksınız
diye tehdit ettiler. Sonra cephaneleri meydana çıkardık. Evdeki öküzle-
ri palaskalarla işkence ederek çıkarttılar. Daha sonra Alfaklar köyüne
Yunan tümenine iaşeleri götürüp teslim ettik. Dumlupınar Savaşı olur-
ken, Atina’dan gelen takviye tümeni Bozkuş’ta idi. Yunan askerleri aç
kalınca halktan arpa, buğday topladılar. Biz ve İsmail Bozkuş, verme-
yeceğiz dedik. İsmail Bozkuş’u dövdüler. Bizi nohutçuların odasına
hapsettiler. Bozkuşoğlu Hilmi Bey o odadan bizi kurtardı. Benim 25
koyunumu aldılar. Köylerden topladıkları hayvanları şimdiki Aybey
mahallesinde toplatıp, iaşeleri dağıtarak Yunanlılar yiyorlardı.
Yunanlılar kaçarken köyü iki evden yakmaya başladılar. Kıl-
can ve İkisaray’ı ateşe verdiler. Sonra Yunan tümen komutanı “Bozkuş
köyü yanmayacak” dedi. Yunan askerleri kaçarken, harman savuran
Yörükoğlunu öldüren Yunanlıyı vurduk. Sonra Türk Süvari ve Piyade-
leri köye geldiler. Bozkuş köyünden mitralyözle Yunan askerlerini
öldürdüler. Bizim Türk kuvvetleri Uşak’ı kurtarıp, Yenişehir’e inmek
üzereyken Yunan komutanı Trikupis, yolu şaşırıp Çiftlik, Comburt
köylerini yakarak giderlerken, bizim köyün ileri gelenleri Işıkhasan’lı
Halit Ağa Uşak’a gelip, Türk komutanlarına Yunan ordusu bizim köyle-
ri yakıp yıkıyor diye haber veriyor. Sonra Türk süvarileri ikindiyle ak-
şam arası Bozkuş’tan geçtiler. Kaya deresinden Güldez dereden, Zeb
köyüne vardılar. Tahminen 10 veya 12 bin kadar Yunan askerlerini ve
Trikupis’i esir aldılar. General Trikupis’in yaveri esir olduğundan intihar
ediyor. Yunanlılar kaçarken bizim köye saldıran 50 Yunanlıdan 40
kadarını Bozkuş halkı silahsız, sopalarla öldürdü. Kalanları Türk as-
kerleri götürdüler. Daha sonra Yunan komutanı Trikupis, Paşa cadde-
sindeki Kaftancılar evinde kılıcını Başkumandan Atatürk’e teslim edi-
yor.
89
Mehmet Ersin
Kurtuluş Yeniden Yaşama Dönüş Oldu33
Anlatan: Ayşe ÇALIK34
Yazan: Ahmet GÜLEÇ
Nuri Çalık’ın eşi 83 yaşındaki Ayşe Çalık ise sesi titreyerek o
günleri anlattı. “Kurtuluş, yeniden yaşama dönüş oldu bizim için” dedi.
Sözlerini şöyle sürdürdü:
“Amcam Bursalıoğlu İbrahim Ağa, kuvayı milliyeciydi. Yunanlı-
lar amcamı yakalayabilmek için çoğu kez evimizi ve çalıştırdığımız
Bursalı Hamamı’nı basıyorlardı. Bize çok işkence ettiler. Komşu oldu-
ğumuz, yıllarca birlikte yaşadığımız Rumlar, işgalciler gelince birden
canavar oldu. Askerlere sürekli casusluk yaptılar. Bir çok Türk’ün ca-
nına kast ettiler, malına el koydurdular. Yunan’ın Afyon’daki mevzileri-
ni ordularımız ele geçirince, bunlar hemen eşyalarını toplamaya baş-
ladılar.
Rum kadınları “Kemal geliyor... Kemal geliyor... Bizi mahve-
decek” diye yaygara yapıyordu. Hâlbuki o güne kadar sokak köpekle-
rini “Hoşt Kemal” diye kovalıyorlardı. Yunan’ın son gecesiydi. Besim
Atalay’ın annesi ile kız kardeşi öldürüldü. Ayrıca atın nalı altında Türk
komutanlara mesaj ileten Hacıbekirler’in Mehmet ve üç yakını öldürül-
dü. Çok korkuyorduk. Sabah çarşıya giden kardeşim koşarak geri
döndü. “Bütün dükkânlar kapalı” dedi. O gün, 1 Eylül Cuma idi. Öğle-
den sonra Türk askerlerinin Aybey sırtlarına şanlı bayrağımızı diktikleri
haberi geldi. Yeniden doğmuş gibi olduk. Hüngür hüngür ağlıyorduk.
Acı günler geride kalmıştı. Her yerde bayraklarımız dalgalanmaya
başladı. Yunan itleri yolumuzu kesemeyecek, Yunanca şarkılar söyle-
temeyeceklerdi. Rum kadınları, salı ve cumartesi günleri, bizim Bursalı
hamamını doldurup keyif çatamayacaklardı.”
Örentepe Yokuşunda Yunan Kurşunları

Süleyman ÇALIŞKAN35
Annem:
“Akşam oldu, eğlenme. Anneannen yoluna bakar” dedi.
“Gidiyorum” dedim.
Kitabımı aldım, geceleri yanında kaldığım anneanneme gittim.
33
Başlık tarafımdan konulmuştur.
34
Yeni Asır Gazetesi, Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluşu 67. Yıl) İzmir, 1 Eylül 1989.
35
Süleyman ÇALIŞKAN : Örentepe Yokuşu, Uşak, Nisan 2001, s.,100-102.
90
Akşam namazını kılıyormuş. Ocağın bağrındaki kandili yaktım, kitabı-
mı açtım. Anneannem namazını kıldı. Her zamanki gibi:
“Nerede kaldın? Gelir gelmez kandili mi yaktın?” dedi.
“Çalışacağım”
“Şimdi okul mu var? Öğretmeniniz askerde değil mi?”
“Askere giderken çalışmamızı söyledi.”
“Sabahleyin bağa gideceğiz. Evde bir şey kalmadı.”
Anneannemin bir şey dediği şey; üzüm, bostan, domates,
bamya gibi yiyeceklerdi. Omaravgan, köyümüzün iki kilometre kuze-
yinde Örentepe yokuşuyla, tabanındaki düzlüğü verilen addı. Karşısı
koruluktu. Düzlükte anneannemin bir dönüm bağı vardı. Omçalar ara-
sına kavun, karpuz, domates, bamya, pamuk, soğan, susam, bağın
kenarlarına da nohut ekerdi. Ektikleri ona bol bol yeterdi. O nedenle
anneannem:
“Bir dönüm toprağın verdiğini bir bey vermez” derdi.
Anneannem beni erkenden kaldırdı. Sırtına büyük bir sepet
yüklendi. Bana da küçüğünü verdi. Örentepe yokuşundan, düzlüğe
doğru, anneannem önde, ben arkasında, keçiyolundan yürüdük. Yo-
kuşun iki yanındaki bağlarda, omçalar üzüm yüklüydü. Bağa vardık.
Armut ağacının dibine büyük sepeti bıraktık. Küçüğüyle bağın için
dolaştık. Yolduklarımızı küçük sepetlerle büyük sepetin yanına taşıdık.
Taşıdıklarımızı büyük sepete doldurduk. Kalanlarını da küçük sepete
koyduk. Büyük sepeti anneannem yüklendi, küçüğünü de bana verdi.
Geri döndük. Geldiğimiz keçiyolundan Örentepe yokuşunu çıkmaya
başladık.
Yokuşun sonlarına yaklaştığımızda anneannem sırtındaki dolu
sepeti kayanın üstüne koydu. Kollarının altından bağlı ipini çözdü.
Yükünü sırtından indirdi, oturdu. Karşımızdaki koruluğa, bir de oturdu-
ğumuz kayanın dibindeki çukura baktı:
“Bu çukuru görüyor musun?” dedi.
“Görüyorum anneanne.” Dedim.
“Bu çukur olmasaydı, biz şimdi yoktuk. Yunan cavuru, karşıki
koruluğun içindeymiş. Biz annenle böyle bir günde bağdan üzüm,
domates, bamya topladık, geliyorduk. Bir kurşun vızıldadı, yanımızdan
geçti. Bir daha vızıldadı. Üçüncüsü ayağımın yanına düştü. Hemen şu
çukurun içine girdik. Karşıki koruda Yunan cavuru çoğaldı da çoğaldı.
Biz çukurun kıyısından görüyoruz. Çukura iyice girdik, saklandık. Ka-
ranlık çoktan basmıştı. Çukurda ne kadar kaldığımızı bilmiyoruz.
Cavurun uğultusu kesildi de çukurdan çıktık, evimize geldik. Evde
Raziye teyzenle, Ummahan teyzen vardı. Korkularından bizi aramaya
91
Mehmet Ersin
çıkamamışlar. Biz eve geldiğimizde ağlaşıyorlarmış. Bizi cavurlar
öldürmüş sanmışlar. Birbirimize sarıldık, yeniden ağlaştık.
Bir gün sonra askerlerimiz köye geldiler. Askerlerimizi görünce
kimimiz sarıldık, kimimiz sevinçten ağladık! Tanrımızı şükürler olsun,
bugünleri gösterdi dedik. Üzümler, kavunlar dağ gibi yığıldı. Kazanlar-
la aş pişirdik, “yiyin” dedik. Ayakta atıştırdıkları kadar yediler. “Yunan
kaçarken köylerimizi yakıp yıkıyorlar, insanlarımızı öldürüyorlar. Biz,
arkalarından ne kadar hızlı kovalarsak, Yunan, o kadar az zarar verir.”
Dediler. Doyasıya ne aş yediler, ne kavun karpuz. Ellerine birer salkım
üzüm aldılar, Yunan’ı kovalamaya gittiler”
Anneannemin anlattığı olay, 2 Eylül 1922’de geçmiş olmalı.
Yunan ordusu 1 Eylül 1922 günü, Uşak’ı ordumuza bırakmış, 2 Eylül
1922 günü de bizim köyden, (Paşalar’dan) Bekilli yönüne doğru kaç-
mış olmalı. İlçemiz Karahallı’nın kurtuluşu da 2 Eylül 1922 günüdür.
Anneannem o gün, kara günlerin izlenimlerini anlattı:
“Bizim köyün muhtarı Abdullah Çavuştu. Cavurun kumanda-
nıyla anlaşmışlar. Cavurun kumandanına her gün bir bakraç pekmez,
on kilo üzüm, otuz yumurta, beş tavuk verilecekmiş. Buna karşılık
cavurun tek askeri köye girmeyecekmiş. Muhtar, köyde pekmezi,
üzümü, tavuğu, yumurtası olanları sıraya koydu da her gün bunlar,
cavurun kumandanına gönderildi. Onun için bizim köy, cavurdan pek
zarar görmedi.
Cavurlar, buralarda iki yıl kaldılar. Çevremizdeki köylerde çok
eziyet etmişler. Köylerde ne kadar at, eşek, öküz varsa tümünü almış-
lar. Köyde biraz olsun eli iş tutanları toplamışlar; Taş çektirmişler, yol
yaptırmışlar. Kimisini öldürmüşler. Kimisinin kolunu kanadını kırmışlar.
Kimisini çok uzaklara götürmüşler. Götürdükleri kişilerden Alfaklarlı
Köroğlan’ı, Atina’ya götürmüşler. Orada on beş yıl tutmuşlar. Atina’dan
geleli daha beş yıl olmuş.”
“Anneanne bizim dere komşumuz olan Köroğlan mı?” dedim.
“He ya, dere komşumuz Köroğlan” dedi.
Köyümüzden Tahir Coşkun anlatmıştı:
“On yaşındaydım. Anam bakraca pekmez doldurmuş. Bugün
cavura pekmez verme sırası bizdeymiş. Bu bakracı al, bekçiye götür”
dedi. Anamın elinden pekmez dolu bakracı aldım. Kimsenin göreme-
yeceği bir yerde içine tükürdüm. “Al ye, pis cavur” dedim, bekçiye
götürdüm.”
Küçük Ayşe Nine de bana şu anısını anlatmıştı:
“Bağ komşumuzun yerli bir Rum konuğu vardı. “Bizimkilerin
şimdi zararsız göründüklerine bakmayın. Yenilirler de kaçarlarsa, siz o
zaman korkun” demişti,” dedi.
92
Öğretmenimiz Latif Önder’in anlattıklarını anımsadım. Öğret-
menimiz “Düşmanlarımız kaçarken halkımıza çok eziyet ettiler,” de-
mişti. Biz, anneannemle orada kayanın dibinde iyice dinlendikten son-
ra kalktık, yürüdük. Okumayı, subay olmayı, düşmanları yurdumuza
sokmamayı düşünüyordum: “Hele öğretmenimiz askerden gelsin,”
diyordum.
Atina’da Askeri Hapishanede

İngiliz Kemal36
Parapigmata hapishanesi askerî tutuklulara mahsus olmakla
birlikte burada yüz elli kadar Türk de vardı. Bunlar Uşak ve Aydın
yöresi halkından idiler. Yunanlılar, bu biçareleri tarlalarından toplaya-
rak buraya getirmişlerdi, içlerinde bazı tanınmış kimseler vardı. Bunlar
arasında Uşak belediye başkanı olup Yunanlılarla birlikte hareket
etmiş olan Hulusi Bey’in akrabasından Acemzade (ismini hatırlamıyo-
rum) diye birisinin özellikle dikkati çeken yanı, diğer mahkûmlar üze-
rindeki müstebit tutumu idi...
Yine Yakayı Ele Verdim

Bu zavallı Türkleri, Acemzade baskısı altına almıştı. Hatta bu-
nun hapishane müdürüyle anlaştığını da öğrendim. İlk önce bunu
sebebini anlayamamıştım. Daha sonra anlattılar ki Acemzade bu şe-
kilde hareket etmekle kendi menfaatini sağlamayı düşünüyormuş.
Çünkü hapishanede Türk mahpusların sayısı çoğalınca bunlardan bir
kısmını başka hapishanelere sevk ederlermiş. Günün birinde kendisi
de bu muameleye maruz kalmamak için kendi vatandaşları aleyhine
hapishane müdürüyle anlaşmayı bile göze almış. Bu adam, birkaç
zamandan beri beni takip ve kontrol ile meşgul idi.
O sıralarda İzmir hapishanesinden bazı mahkûmlar gelmişti.
Bunlar beni oradan tanıdıklarını, bir Kemalist olduğumu Acemzade’ye
söylemişler. O da durumu müdüre hikaye etmiş, müdür durumu İz-
mir’deki divan-ı harpten sormuş, özetlemek gerekirse benden şüphe-
lenmiş, benim orada kalmamın iyi bir şey olmayacağını hükmetmiş,
her ne yapmışsa yapmış, parapigmata’dan başka bir yere gönderil-
mem konusunda karar çıkartmıştı. Bir sabah erken saatlerde eşyala-
rımı toplattılar ve beni Atina’daki Paleovastratos hapishanesine naklet-
tiler.
36
İngiliz Kemal (Ahmet Esat Tomruk): Millî Mücadele Dönemi Hatıraları, (Haz. Zekeriya
Türkmen), Ankara, 2000, s.,98,101 -102.
93
Mehmet Ersin
Saat Tamirciliği
Hasan ARIAK37,38
(Uşak, 1906 D.)
Ben Gediz’den Uşak’a 13 yaşında, eniştemin yanında saat
tamirciliğini öğrenmek için geldim. Yunanlılar Uşak’ı 22 Ağustos
1920’de işgal etti.39 Sami Çitim’in anlattığı olaylara aynen şahit oldum.
Şimdiki Belediye İşhanı’nın olduğu yer (Eski Pekmez Hanı), Yunan
işgalinde mahkeme merkezi idi. Hacı Gedik Hanı ise Yunan Hapisha-
nesi idi. Yunanlılar o zamanki belediye reisi Köseoğlu Ahmet Efendi ve
arkadaşlarını ve Uşak eşrafı (ileri gelenleri)nı Atina’ya sürgün olarak
sevk ettiler. Savaştan sonra bu kişiler esir mübadelesinde geri geldiler.
Yunanlılar kaçarken 1 Eylül 1922 tarihinde Havuzlu Hamam
karşısındaki evde Hacıbekirler ailesine mensup bir kişiyi öldürdüklerini
gayet iyi bilirim ve hatırlarım.
Kunduracı Çırağı
Sami ÇİTİM40
(Uşak, 1906 D.)
Yunanlıların Uşak’ı işgal ettiğinde kunduracı çırağı idim. İşgal-
den önce Uşaklıların, Rumlarla ve Ermenilerle iyi ilişkileri vardı. Yakı-
nım Halitoğlu Halit, Yılancıların dedesi Mehmet Efendi ve Uşak eşrafı-
nın (ileri gelenleri) Yunanları toplayıp Atina’ya sürgüne götürdüklerini
hatırlıyorum. Bu kişiler savaştan sonra geri geldiler. Yunanlılar kaçar-
ken çarşamba akşamüzeri Yılancı Camisi’nin yakınındaki karargâhları
yaktılar. Şimdiki Uşak Orman İşletme Müdürlüğünün bulunduğu yer-
deki Tahir Efendi Medresesi (Gülşen-i İrfan Mektebi)’ni ve camisini
yaktılar.
1 Eylül Cuma sabahı Ali Ağa Camisi yanında öğretmen Hacı
Remzi Efendi elinde Türk bayrağı ve yanında 5-10 gençle beraber
(Yaşasın Türk Ordusu geldi) diye yürüdüler. Paşa Hanı arkasındaki
Yunan karakolunu basarak oradaki silah ve cephaneleri almışlardır.
Ve birkaç Yunanlıyı da öldürdüler. Bunun üzerine Yunanlılar da katli-
ama giriştiler. Cim Cim Çeşmesi önünde Zincirli Camii hatibini işken-
ceyle keserek şehit ettiklerini seslerinden ve yakınlardan bağırış ve
feryatlarından duydum.
37
Bekir Semerci: Uşşak’ın Gönül Sultanları, Uşak, 1999. s.,55.
38
Bekir Semerci’nin eserinden yapılan alıntılarda başlıklar, tarafımdan konulmuştur.
39
Hasan Arıak, Uşak’ın Yunanlılar tarafından işgalini yanlış hatırlamaktadır. Uşak, 29
Ağustos 1920 tarihinde, Yunanlılar tarafından işgal edilir.
40
Bekir Semerci, a.g.e., s.,54-55.
94
1 Eylül Cuma günü ikindi vakti ilk Türk kuvvetlerinden öncü
süvariler Kalfa koruluğundan Uşak’a girdiler. Daha sonra Aybey Ma-
hallesinden Uşak’a diğer Türk kuvvetleri girdiler. Yunanlılar kaçarken
Uşak alevler içinde yanıyordu.
Angaryadan Kaçtım
Kazım ERTUĞRUL41
(Uşak, Muharremşah, 1905 D.)
Muharremşah köyünü Yunanlılar işgal ettiğinde bizi angarya
olarak çalıştırdılar. Ve angaryadan kaçtım. Banaz Çayından geçerek
köye varmayı düşündüm. Sonra yanlış istikamete gittiğimden Orta-
köy’e varmışım. “Buradan köyüne gidemezsin,” dediler. Tehlikeyi göze
alarak Yunanlıların tel örgülerini geçtim ve köye vardım.
Yunan çeteleri köyümüzün koyunlarını götürür, keserlerdi. İki
Yunanlı köyümüzden koyun götürüp kesiyorlardı. Bu iki Yunanlıyı
komutanlarına şikâyet eden köy muhtarının iki oğlunu, bu iki Yunanlı
vurdular. Yerli Yunanı destekleyen çeteler de Yunanistan’a kaçarken
köylüden zorla işkenceyle para aldılar. Yunan kaçarken biz bağlara
saklandık. Ve köydeki bir evi ateşlediler. Fakat bu yangını söndürdük.
Yunan kaçarken yakmaya başladı. Yunanlılarla Yunan çeteleri birbirle-
rini öldürdüler. Ovademirler köyünde, Yunanlılar, köylüyü camide top-
layıp yakacakları sırada, bizim iki Türk süvarisi yetişerek, halkı kurtar-
dılar. Sonra Yunanlılar kaçarken Bölme köyünde katliama giriştiler.
Bölme halkını katlettiklerini gördüm. Sonra bir Türk süvarisinin, çalılık-
lara saklanmış bir manga Yunan askerini vurduğunu gördük.
Yunan Askerini Halıpazan Köprüsünden Aşağı Attım

Nuri KAŞIKÇI42
(Uşak, 1907 D.)
Ben Yunanlılar Uşak’ı işgal ettiğinde 3-4 ay Uşak’ta kaldım.
Babam Develerin Kaşıkçı Ahmet Bey, İbrahim Tahtakılıç ile beraber
Kuva-yi Milliyeci idi. Kuva-yi Milliyecilerin ileri gelenlerinden Hanzal’ın
damadı Binbaşı Baha Bey tabur komutanı idi. 1. Bölük komutanı
Acemoğlu Reşat Bey, 2. Bölük komutanı Kabakların Ömer Bey, 3.
Bölük komutanı Deli Ahmet Bey, 4. Bölük komutanı Hacimli Mehmet
Bey idi. Bu teşkilat Yunanlıları Uşak’a sokmamak için kuruldu.
41
Bekir Semerci: a.g.e., s., 59-60.
42
Bekir Semerci: a.g.e., s., 58-59.
95
Mehmet Ersin
Yunanlılar Uşak’a doğru geldikleri zaman Kuva-yi Milliyeciler
Sarayköy’e kadar gittiler. Yunan ordusuyla çarpıştılar. Daha sonra
dağıldılar. Kuva-yi Milliyeci Reşat Beyi esir alıp, Atina’ya sürgün gö-
türdüler. Ancak bu, esir mübadelesinde Atina’dan Uşak’a geri geldi.
Kütahyalı Talip Bey (Çavuş), Ortaköy’ü yakan Çerkez
Ethem’in kardeşi Eşref Bey’in adamlarına engel olduğundan, onun
emriyle öldürüldü. Ben bir Yunan askerini Halıpazarı köprüsünden
aşağı attım. Bu nedenle beni İzmir’e gönderdi.
Buğday Kağnısı
Hayri MİNARECİ43
(Uşak, Ulubey 1902 D.)
Yunan işgalinde babam Osman Minareci, Yunanlılarla ilgili
bilgileri odun içerisine monte ederek Kuva-yi Milliye ajanlarına ve Ata-
türk’e istihbarat ettiğini bana anlattı. İşgalde Yunanlılar, Ulubey’in
erkeklerini camilere doldurup yakacakları zaman Ulubey’den İsmail
Toklu, buğday kağnısına gizlenerek, istasyondaki Yunan komutanına
durumu bildiriyor. Yunan komutanı emirle bu vahşeti durduruyor. Yu-
nanlılarla işbirliği yapan yerli çete Külçenli Ömer ismindeki şahsı, Yu-
nan kaçarken, Ulubey’den Buğuz Osman (Özdemir) takip ederek,
Develilerin harman yerinde vurdu.
Silah Depolarını Öğrendi

Necati ŞEKER44
(Uşak, 1911 D.)
Yunan işgali başladığında babam Nuri Şeker ile beraber Kalfa
köyünde idik. Yunanın Uşak’a geldiğini duyunca, babam bizi Bağbaşı
köyüne gönderdi. Babam Nuri Şeker, Yunanlılarla iyi ilişkiler kurarak
onların iç durumlarını, silah depolarını öğrendi. Bu bilgileri Milli Müca-
dele ajanlarına bildirdi. Sonra da bu yerleri Türk Kuvvetleri baskın
yaparak imha ettiklerini bana anlattı.
Yunan İaşe Kumandanı, Ovademirler köyünde oturuyor. Adı
Yançoploz. Nuri Şeker tercüman vasıtasıyla onunla görüşüyor. Nuri
Şeker:
- Uşak ve çevresi 100.000 nüfuslu. Bu nüfusun kendi kendini
beslemesi mi iyi, yoksa siz mi besleyeceksiniz?
43
Bekir Semerci: a.g.e., s.,62.
44
Bekir Semerci: a.g.e., s.,57-58.
96
- Ben size Alfaklar’a angarya götürmek için 50 kağnı arabası
bulayım.
Yunan iaşe komutanı, Nuri Şeker’in bu fikrini kabul ediyor.
Angarya taşıma işini Nuri Şeker’e veriyor. Nuri Şeker de bu arada bu
bilgileri Türk kuvvetlerine aktarıyor ve istihbarat ediyor.
Kelvelioğlu Hüseyin’in Katli

Derleyen: Kadir TEKİN45
Rahmetli annem Sultan Tekin, babası Kelvelioğlu Hüseyin’in
değirmende işgalci Yunan askerlerince dövülerek öldürülmesini bize
şöyle anlatırdı:
Beş ya da altı yaşında idim. Öksüzdüm. Annem, ben iki yaşı-
na geldiğimde ölmüştü. Beni değirmenci olan babam büyütüyordu.
Baba-kız hep değirmende kalıyorduk. O günlerde değirmene az müş-
teri geliyordu. Bazı günler hiç gelen olmuyordu. Müşteriler, babama
Sivaslı’yı işgal eden Yunanlıların yaptıkları kötülükleri anlatıyorlar, ben
de korku ile dinliyordum. Babamın da benim de içimizde bir korku
vardı. “Ya değirmene de gelirlerse. Ya bize de kötülük ederlerse. Ba-
bamın karşı koyacak tüfeği de yok. Ne yaparız, nereye kaçarız?” diye
düşünüyordum. Çok geçmeden, korktuğumuz başımıza geldi.
Yaz günü kuşluk vaktiydi. Babam içerde çalışıyor, ben de
değirmen kapısının önünde dereden topladığım çakıl taşlarıyla oynu-
yordum. Birden kulağıma sesler geldi. Baktım, iki Yunan askeri karşı
yamaçtan değirmene doğru geliyor. Hemen içeri koştum. “Baba
cavırlar (gavurlar) geliyor” diye seslendim. Babam elindeki çekici yere
attı ve bana “Sen çuvalların arkasına saklan kızım, hiç ses çıkarma,
ben onlara bakarım” dedi.
Ben saklandım, babam değirmenin koca kapısını kapatıp
sürgüledi. İçerde çıt çıkmıyordu. Derken askerler geldiler, kapalı kapı-
ya “güm...güm...” vurmaya başladılar. Birisi “Aç yoksa kapıyı kırarız”
diye bağırıyordu. Babam çaresiz, kapıyı açtı. Askerler babamı bağrın-
dan iterek içeriye girdiler. Birisi, ucu süngülü tüfeğini babamın bağrına
dayadı. “Karşı koyma, öldürürüm” dedi. Zavallı babam hiç kıpırdama-
dan duruyordu. Öteki asker babama sorular sormaya başladı.
-Silah var mı, söyle?
- Yok, yok, dedi babam.
45
Kadir Tekin: Uşak Şiirleri, Fıkra ve Anlatıları, Uşak, 2002, s.,91-94.
97
Mehmet Ersin
- İçerde başka kimse var mı?
- Yok, yok, dedi gene babam.
- Peki öyleyse, al şu matarayı bize şu hayvandan süt sağ.
Babam:
- O, erkek eşek, sütü olmaz, deyip, eline tutuşturulan matarayı
yere fırlattı. O zaman konuşan asker “Bize karşı geliyorsun” deyip
babamın sağ omzuna dipçikle hızlıca vurdu. Babam yere yıkıldı. İki
yerden tekmelemeye başladılar. Ben ağlayarak saklandığım yerden
çıktım. “Yapmayın, öldürmeyin babamı, biz size ne yaptık?” diyerek
ayaklarına sarıldım. Beni ensemden tutup çuvalların üzerine fırlattılar.
Babam, tekmelerden karnını korumak için yere yüzükoyun kapanmıştı.
Üzerine çıkıp kabaralı postallarıyla çiğnediler. Değirmende tarih kitap-
larının görmediği, yazmadığı bir katliam yapılıyordu. Babamı kurtar-
mak için ağlıyor, yalvarıyor, çırpınıyordum. Kâfirler, acımıyor, aldırmı-
yor, yanlarına her yaklaştığımda bağrımdan itip, sırtüstü yere yıkıyor-
lardı. Eşekten süt sağılmayacağını bal gibi biliyorlardı ama bunu ba-
hane ediyorlardı.
Sesi, soluğu kesilen babamı öldü sanarak kucakladılar ve de-
ğirmen taşlarının altındaki “domuzluk” denilen su çukuruna attılar.
Üzerine de bir süngü sallayıp gittiler. Ben “Babam öldü, babamı öldür-
düler” diye ağlamaya devam ediyordum. Bir an içerde yalnız kalmanın
korkusuyla olacak, değirmen kapısının önüne çıkmıştım. Az sonra
kulağıma inilti şeklinde bir ses geldi. Ses, değirmenin altından dışarıya
suların çıktığı kanaldan geliyordu. Babamın sesiydi bu. Bana “Kızım
ağlama, ben ölmedim, gel yanıma” diyordu.
Koştum. Bir anda üzüntüm sevince döndü. Babam ölmemişti,
yaşıyordu. Sürünerek kanaldan çıkmaya çalışıyordu. Omzundan çekip
yardım ettim. Zavallı babam, ayak üzerinde duramıyor, belini doğrul-
tamıyordu. Üzerine attıkları süngü kulağını delip geçmişti. Oradan kan
sızıyordu. Tükürünce de ağzından kan geliyordu. Sürünerek kapının
önündeki değirmen taşının yanına geldi. Bana “Haydi kızım, eşeğimizi
çöz getir. Evimize gidelim” dedi. Koşup, babamın dediğini yaptım.
Güçlükle taşın üzerine çıkan babamı zor zahmet eşeğe bindirdim.
Eşeği ağır ağır yederek babamı evimize getirdim. Amcalarımdan ikisi
de evde yoktu. Yengelerimin yardımıyla babamı taş merdivenlerden
üst kattaki odamıza çıkardım. Yere yatak serip yatırdık. Babam bir
ölüyor, bir diriliyordu. Ağzından ince ince kan sızıyordu. Aklı başına
geldiğinde elimden tutuyor, beni kimsesiz bırakıp gitmek istemediğini
anlatmaya çalışıyordu. Daldığında da “Sultan, Sultan” diye inliyordu.
98
Evet, babam ölmemek için, beni kimsesiz bırakmamak için
çok çabaladı. Ama olmadı. Yunan dayağına dayanamayıp o gece,
gece yarısında öldü. Ben, o gecenin sabahına hem öksüz, hem de
yetim bir kız çocuğu olarak çıktım. İşgal komutanı amcalarıma “Karde-
şiniz merdivenden düştü, başını taşa çarptı ve beyin kanamasından
öldü” diye bir tutanak imzalatıp defin için öyle izin vermiş.
Öte dünyada ellerim o iki katil Yunanlının yakasına yapışacak-
tır.
Haydi Altın. Para Yoksa Ölüm

Ahmet EKMEKÇİ46
(Uşak, 1908 D.)
Yunanlılar, Uşak’a gelmezden önce, Kuva-yi Milliye Teşkilatı
kuruldu. Bunların ileri gelenleri; İbrahim Bey, Hacımlı Mehmet Bey,
Alaattin Tiritoğlu. Ayrıca Hacımlı Mehmet Bey, Talip Bey, Eşref Bey,
Salihli tarafından Yunanlılarla çete savaşları yaptılar.
Yunanlılar Uşak’a ilk geldiklerinde halka iyi davrandılar. Ancak
bir yıl sonra, zorla almaya başladılar. Uşak çevresindeki Kalfa korulu-
ğu, Akse Çamlığı ve Karaağaç Çamlığı’ndaki ormanları kestiler ve
odun olarak kullandılar.
Uşak’ın ileri gelenleri Şakir Paşa, öğretmen Selim Bey, eski
Belediye Reisi Köseoğlu gibi 40-50 kişiyi esir alıp, Atina’ya sürgüne
götürdüler. Yunan zamanındaki Belediye Reisi, Acemoğlu Hulusi Bey,
Yunanlılarla Atina’ya kaçtı.
Yunanlılar Uşak halkından da angaryaya götürdüler. Uşak’tan
Yunanlılar kaçarken 650 kişiyi öldürdüler. Hacı Bekir’lerin evlerine
giderek “Haydi altın. Para yoksa ölüm...” demişler. Para ve altınları
aldıktan sonra Hacı Bekirle ailesinin tümünü katlettiler. Gülşen-i İrfan
Mektebi kurucusu, Orhan Dengiz’in babası Tahir Efendi’yi ve kızını
vurarak şehit ettiler.
46
Bekir Semerci, a.g.e., s.,58.
99
Mehmet Ersin
Kel Zabit
Ömer DEĞİRMENCİ47
(Uşak-Ortaköy, 1896 D.)
Yunanlılar Uşak’ı ve köyümüzü işgal ettiklerinde başta iyi
davrandılar. Daha sonraları köylüyü topladılar, zorla para aldılar ve
angaryaya götürdüler. Köyümüzde ve çevre köylerde “Kel Zabit” diye
adlandırılan bir Yunan subayı, zorla halkı döverek hatta işkenceyle
silah, çifte bıçak ve cephanelerini topladı. Köylümüzden silahları aldık-
tan sonra işkenceye devam etti. Köy halkından 20 kadar kişiyi bir eve
hapsettiler. Köy halkını bu Yunan subayı, tel kırbaçla urgana dizip
işkence yaptı.
Karlıklı Mustafa (Mıstıla Efe) adlı bir yiğit vardı. Murat Dağı
eteklerinde yaşardı. Bu efe önceleri Yunanlı görünüp onların güvenini
kazandıktan sonra, Yunanlılardan gizli kaçırdığı silah ve cephaneleri
Türk kuvvetlerine verirdi. Bu efe bir nevi casusluk yaptı. Yunanlılar
gittikten sonra bu efeyi onu çekemeyen bir başka efe öldürdü.
Yunanlılar köyümüz halkından ta Sakarya’ya kadar silah ve
cephane taşıtmak için angaryaya götürür. Köyümüzden Kadir Çavuş
ve Nuri Efendi Yunan angaryasına çok gittiler. Yunan ordusu bozulun-
ca Ortaköy’de çok mezalim yapan “Kel Zabit” diye bilinen Yunan su-
bayını Kusura Deresinde yakalayıp Ortaköy’ün aşağısında öldürür.
Yunanlılar Ortaköy’de iki üç ev yaktılar. Bunun yanında yerli Yunan
çeteleri de ev yaktılar. Üç Yunan askeri kaçarken Ortaköy’e geldiler.
Ekmek ve para istediler ve aldılar. Bu üç Yunanlı, Yunan ordusu bura-
dan geçecek köyü boşaltalım dedi ve köyü boşalttık. Hakkı Ülker’in
halasını, üç oğlunu kilere sakladığı için öldürdüler. Yunanlılar köyü-
müzden iki erkek ve bir kadını şehit ettiler.
Uşak’tan Yunanlılar kaçarken, Küçük Çarşı’daki cephanelerini
yaktılar. Karaağaç mahallesinde Çiçekoğlu’nun evindeki Yunan Has-
tanesini yaktılar. Ancak halk bu yangını söndürdü. Durak mahallesini,
Sabah mahallesini ve çarşıyı yaktılar.
47
Bekir Semerci, a.g.e., s.:63-64
100
Şu Yana Gitti48
Anlatan: Atike SAKAALP49
(Atike ebe, merhum Asiye ebenin kızı, 85 yaşında, aynı za-
manda Besim Atalay’ın dayısının hanımı.) Yunanlılar geldiklerinde hiç
zararları dokunmadı, iki yıl kaldılar Uşak’ta. Daha sonra cepheleri
bozuldu, kaçtılar. Bizler de onların olmadığı yerlere kaçarak zararla-
rından kurtulmağa çalıştık. Kaçarlarken çok eziyet ettiler, insan öldür-
düler. “Para çıkarın, para çıkarın...” diye kapılara varıverdiler, bizden
iki kişiyi öldürdüler. Evimiz islice’de çarşıda idi. Besim Atalay’ın anne-
siyle kızını “Siz Yunanlıysanız, biz de Türküz, ne olacak yani” demiş-
ler, bunun için öldürdüler. Kızın talaşını yaymışlar.
Bizimkiler ikindi vakti geldiler. Düşmanın ne tarafa kaçtığını
sordular. Biz de “Şu yana gitti” diye tarif ettik. Yunanlıların gittikleri
tarafı. Bunları hatırlıyorum ben, daha ne diyeyim.
Top Sesleri50
Anlatan: Süleyman SEBÜKTAY51
1 Eylül 1922. O gün biz yola gitmiştik. Şeker fabrikasının ol-
duğu yerden bir kilometre bu tarafta idik. Top sesleri duymağa başla-
dık. Bizimkilerin noktayı şikestler (top mermileri) Nohutova taraflarında
patlıyor. Ben dedim ki: “Arkadaşlar, bakın Kabaklardan çifte makine
tren geliyor. Biz derhal köprünün altına saklanalım. Tren geçtikten
sonra vagonetimizi koyup yola, hemen istasyona dönelim.” Arkadaşlar
razı oldular. Tren yaklaştı, biz köprünün altına saklandık. Tren geçtik-
ten sonra, vagoneti koyarak istasyona hareket ettik. İş karışmış, bizim
haberimiz yok. İstasyona bir kilometre mesafede, kuzeyde hastaneler
vardı. Orada tren durdu. Bütün yaralıları indirdiler. Biz de trenin arka-
sında bekliyoruz. Yaralıları indirdikten sonra tren istasyona gitti. Biz de
arkasından vardık. Makine deposunun yanında vagoneti yoldan çıkar-
dık. Doğru yaya olarak istasyona gittik. Orada Kısım Şefi İtalyan Mös-
yö Kapri vardı. “Aman dedi.. İyi ki geldiniz Bu herifler bozuldular, kaçı-
yorlar. Katliam yapacaklar.” Ne yapacağız dedik. “Gidemezsiniz” dedi.
48
49
D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s.,51.
50
51
D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s.,51-52.
101
Mehmet Ersin
Siz benim vagonu yükletin. Yaptık. Bir gece evvel de ambarın arka-
sında esir kampı vardı. Çivrilli Ömer çavuş serbest gezerdi. O gece o,
kaçmış, geldi. Onu bugünkü istasyon hizasındaki üç evden ortadakinin
mahzenine sakladık. Hareket Müfettişi Vasilâki: - Hadi çavuş, gidelim,
dedi. Son tren ambardan kalkacak. Gidelim, gitmeyelim derken amba-
rın arkasına bir top geldi. Çinko sedaları, topun gürültüsü etrafı şaşırt-
tı. Yunanlılar başladı bağırmağa: “Ve erkete Kemalist.. (Kemal’in as-
kerleri geliyor) Bir şaşkınlıktır gitti. Biz bundan istifade ederek, büfemiz
yanında tulumba vardı. O tulumbanın yanındaki parmaklıktan atlayıp,
bahçeden ortadaki eve vardık. Ömer çavuşun yanına indik. Tren gitti.
Aradan ne kadar zaman geçti bilmiyoruz. Uyuduk mu bayıldık mı?
Bizim bir şeyden haberimiz yok. Bir uğultu, bir gürültü gidiyor dışarıda.
Nihayet Yunanlılara küfreden Türkçe sesler duyduk dışarıda. Bunun
üzerine bağırdık, yumrukladık tahtayı. Odanın kapısı mahzen kapağı-
nın üzerine geldiğinden açamadık. Sesimizi duydular, geldiler. Kimsi-
niz diye sordular, anlattık. İnanmadılar herhalde, kapıyı kapatıp mah-
zen kapağını açtılar. Biz de dışarıya çıktık. Etrafımız üçer adım mesa-
fede bizim askerle çevrili. Mavzerler bize dönük, ateşe hazır. Ne işiniz
var burada diye sordular bize. Ömer çavuş anlattı olduğu gibi. Ona
sen nerede esir oldun diye sordular. Çivril cephesinde dedi. Hacı İbra-
him Beyin maiyetindeydim. Askerlerden birisi arkadaşıymış, tanıdı.
“Ooo. Ömer çavuş sen misin?” “Sen kimsin?” Sarmaş-dolaş.. Sonra
Ömer çavuş anlattı: “Bunlar demiryolu mensubudur. Ben kamptan
kaçınca beni buraya sakladılar. Kendileri de katliamdan buraya kaçtı-
lar. Siz bunları evlerine kadar geçirin. Bana da Allahaısmarladık, ben
askerlerimizle İzmir’e gideceğim.” Ve ayrıldık. İki asker verdiler yanı-
mıza. Yarı yola kadar geldik, askerleri oradan gönderdik geri: “Haydi
yavrum siz gidin. Allah selamet versin.. Biz buradan öte gideriz.”
Ertesi gün bir asker geldi. Beni çağırdı. Ulu camiden Kaftancı-
ların eve kadar telefon hattı çekmek için. O vazifeyi gördüm, hattı
çektim. Sonra bir asker daha geldi, istasyondaki makaslar tahrip ol-
muş, onlar yapılacak. Hadi bakalım, oraya da gittim. Makaslar da
düzeltildi. Sonra işler tekrar yoluna girdi, eskisi gibi yola devam ettim.
Yollarda ufak köprüleri yıkmışlar, rayların bazı kısımlarını uçurmuşlar.
Köprülere büyük azman koyarak seyrüsefere açtık yolu.
Yunanlıların Uşak’tan kaçışıyla ilgili kısa hatıralar bunlar...
102
Su Gibi Akarak Kaçtılar
Mehmet YILMAZ52
(Uşak, Muharremşah 1909 D.)
Yunanlılar Uşak’ı işgal ettiğinde Muharremşah köyü, İspiroğlu
çiftliğinde idim. Yunanlılar köyümüzü işgal ettiklerinde köyümüzün
tavuk, koyun, sığır gibi mallarını çete malı diye kesip yediler. Köyün
öküzlerini angaryaya götürdüler. Köyümüzdeki silahları topladılar,
vermeyenlere işkence ettiler. Buna rağmen biz 8 mavzeri toprağa
gömerek sakladık. Bu silahları ve cephanelerini daha sonra Türk Kuv-
vetlerine teslim ettik. Yunanlılar kaçarken perşembe akşamı amca
oğlum Şakir oğlu İsmail Yılmaz’ın evine iki Yunan askeri girip, evdeki
altın ve paraları aldılar. Sonra biz duyunca Nuri Barut ve İsmail Yılmaz
ev giderek, Yunanlı iki askeri silahlarla kovdular. Silahlı çatışma oldu.
Ancak gece karanlığından istifadeyle kaçtılar. cuma günü Yunanlılar
gelerek İspiroğlu çiftliğini yakar diye köyü boşalttık. Eli silah tutan kö-
yün büyükleri Burgaz Dağına doğru Türk askerlerine katılmak üzere
gittiler. Yunanlılar o gece sabaha kadar köyden geçtiler. Muharremşah
köyünde birkaç ev yaktılar. Halk bu yangını söndürdü. Ayrıca İkisaray,
Kılcan, Ovademirler köylerini ve Uşak’ı yaktıklarını gayet iyi hatırlıyo-
rum. Yine Cuma sabahı Kalfa köy halkını camiye toplatıp yakmak
isterlerken, Türk kuvvetlerinin Karlık köyü tarafından attıkları top ve
mermilerin cami yanındaki lahanalığa kadar düşmesi, havadan bir
Türk uçağının gelmesi ve öncü üç Türk süvarisinin orada belirmesi
üzerine, Yunanlılar camiyi yakamadan kaçtılar. Yunanlılar, Çanlı mev-
kiinde Argaç Kırı’nda çeşme yanında değirmenden gelen 9 kişiyi kur-
şuna dizdiler.
Cuma günü kuşluk vakti biz kırk kişi kadınlı erkekli İspiroğluna
geldik. Yunanlılar katliam yapar diyerek biz erkekler Koyunbeyli altına
kaçtık. Kadınlar köy altındaki somaklığa saklandılar. Yunan kaçarken
bir iki harmanı ateşe verdiler. Bu sırada Allah Allah sesleriyle Türk
askerleri geldi. Yunanlılar Türk askerlerinin öldürülmesi için Kabaklar
ve Yapağılar köyünden gençleri rehin aldılar. Türklerden bir topçu üç
top mermisini, Yunan askerlerinin ortasına attılar. Dağılan Yunan as-
kerleri Eşme tarafına doğru su gibi akarak kaçtılar.
Yazarın Notu: İşgalde yaşanan olaylar, sadece birkaç yerle-
şim biriminde değil, diğer köy, kasaba, ilçe ve illerde de yaşandı. Birbi-
rine benzeyen olaylar, bölük börçük anılarda dile geldi. Uşak-Ulubey-
52
Bekir Semerci: a.g.e., s.,60-61.
103
Mehmet Ersin
İnay doğumlu Muammer Sakaryalı, aidiyet duygusu ve düşüncesi ile
doğup büyüdüğü İnay’a borcunu bedelini ödemek üzere çok değerli,
kapsamlı bir inceleme olan İnaïs’ten İnay’a* adlı kitabını yazdı.
Muammer Sakaryalı; Şükrü Diker, Süleyman Aydoğdu ve pek
çok kişinin anlatımında yola çıkarak, işgalde benzer yaşananları derli
toplu adı geçen kitapta anlatmıştır.
Muammer Sakaryalı, Uşak Meslek Yüksek Okulundan öğren-
cimdir. 2 Nisan 2013 tarihinde saat 20.20’de telefonla konuşmamızda
aşağıdaki bölümleri kitabıma aynen alacağımı belirterek izinlerini iste-
dim. Duyarlılıkla, eserimde kitabından bölümlerinin bulunmasından
onur duyacağını belirtti. Söz konusu bölümlerin aynen yayınlanması
için izin verdiler. Kendilerine bu hoşgörülü davranışları için teşekkür
ederim.
İnaïs’ten İnay’a
İşgalci Yunan askerleri, İnay’da halka genel olarak şirin görü-
nerek onun güvenini kazanmak ister. Halka, yüksek uygarlığa sahip
Yunanlıların tebaası olunursa, rahat bir hayat sürecekleri anlatılır.
Ama bir yandan da otoritesini kuracaktır. İnay halkı işgalciyi sevmez,
işbirliği yapmaz, örgütsüzdür, yoksuldur, açtır, güvensizdir, henüz ulus
olma bilinci gelişmemiştir.
Fakat işgalden önce nasılsa komşusu yerli Rum Vasili, Torna,
Yokim, Naziri, Maria ve İlya ile şimdi de çok iyi geçinmektedir. İşgalci-
ler değişik yöntemlerle kendilerine işbirlikçi bulmak yolunu denerler.
Önce halkı silahsızlandırmak isterler. Çünkü dağılan Osmanlı ordu-
sunda asker olan gençler köylerine silahlarıyla birlikte dönmüşlerdir;
bu bilinmektedir. Ayrıca halk geleneksel olarak kendini koruyacak
silaha sahiptir. Ama silahlar gömüdedir.
Tat Sefer muhtardır. Bir de köyün ileri gelenlerinden Arap Am-
ca namıyla tanınan Arap Ahmet vardır. Köyde sözü dinlenen, söylediği
yapılan iki insan. Bu iki insanı, hanın temel taşlarının yanında, köylü-
nün önünde falakaya yıkarlar. “Kimde silah var, söyleyin?” derler.
Günlerce işkence ederler. Tat Sefer ve Arap Amca, “Bu köyde silah
yok, kimsede silah yok.” der, başka bir şey demezler. Kimseye zarar
vermezler. Bir hafta sonunda Tat Sefer’in tırnakları düşer. Arap Am-
ca’nın tırnaklarını penseyle sökerler. Köyde kimlerde silahın var oldu-
ğunu söylerlerse, çektikleri acıdan kurtulacaklardır. Fakat karısının,
*
Muammer Sakaryalı, İnaïs’ten İnay’a, İstanbul, 2005.
104
çocuklarının, köylülerin yüzüne nasıl bakacaklardır? Kendilerine karşı
nasıl dürüst olacaklardır? Yoksuldurlar ama onurlu birer insandır ve
insan ruhunu işkenceyle düşmana teslim etmemelidir. Nitekim öyle de
olmuştur. Tat Sefer de Arap Amca da işkencede konuşmamışlardır.
İnay Köyü’nün onuru olmuşlardır. Tıpkı Kuvayı Milliyeciler gibi, İkinci
Dünya Savaşı sırasında köyleri-yurtları Almanlarca işgal edilen yurt-
sever Yunan köylüleri gibi... Tat Sefer ve Arap Amca’nın yurtseverce,
onurluca direnişleri herkes tarafından bilinmektedir. Köylülerin yüre-
ğinde, “Arap Amca büyük adam”dır.
Köylünün geniş kesiminde teslimiyet yoktur. Sivil itaatsizlik di-
yebileceğimiz tarzda direnmeler vardır. Ama çalıkakıcı eşkıyalara,
kaçakçılara yataklık yapan, ihbarcılığı seven birisi vardır ki, o hiç baskı
görmediği, kendisine bir şey sorulmadığı halde, kendiliğinden gidip
köyde kimlerde silah olduğunu söyleyen B lakabıyla tanınan kişidir.
B’nin kendi yaşamını ya da çıkarını kolaylaştırmak için güçlü olanla -
işgalci bile olsa- girdiği işbirlikçilik, işgal boyunca sürer. Kızdığı insan-
lardan intikam almak için, “Evinde silahlı adam barındırıyor.” diye asıl-
sız ihbarlar bile yapar.
İlk işgal birliği 6 ay kalır, işgal kumandanı köye hakim bir evde,
Tepebey’in evinde oturur. “Ufak kumandanlar aşağıda, köyün içinde
otururlar.” Bahar gelince ilk kafile asker gider, ikinci altı aylık Yunan
askerleri gelir, iki yıl boyunca dört kafile gelip kalır. Başlangıçta Tat
Sefer ve Arap Amca’ya yapılan eziyet dışında halka zarar vermezler;
kadına kıza musallat olmazlar. İki göz (oda) evi olan her ailenin bir
odasında Yunan askeri yaşamaya başlar. Herhalde olası saldırılara
karşı halkı kalkan yapmak için böyle bir yola başvurmuşlardır. Bu
yaşam şekli içinde de halka karşı çok nazik davranma, kendi yiyecek
ve giyeceklerinden köy halkını yararlandırma yoluna giderler. Ta ki
bozgun anına dek...
O zamanlar Koca Çeşme’den başlayarak, dere ile Hacat Te-
pesi arasındaki arazi bağlıktır. Çalılı Boğazı bağlıktır. Bütün bu bağlık
bölge “Yunan kadanalarına tabla” yapılmıştır.
İşgalcilerle işbirlikçilik yapan yalnızca B değildir, işgalcilerin
muhtarı olan, hileci, palamut tüccarlığı yapan, uyanık, peşkeşçi biri
daha vardır: Bu kişi Kilalos lakabıyla bilinen Musa Vural’dır. Kilalos, bu
lakabını işgal sırasında almıştır. Yunanlılar Tat Sefer’i muhtarlıktan
alır, önce Kilalos’un babası Ali’yi muhtar yapmak isterler. “Cavır, Ali
Dayı’ya İslam’ın şartı kaç diye sorar. Ben bilmiyorum kumandan, be-
nim oğlan Kilalos, ona sor demiş. Yani bilgin, aydın demek.” Artık
“Yunan zamanı”nın İnay Köyü muhtarı Kilalos’tur. Tüccarlık yapar.
105
Mehmet Ersin
“Balambırt (meşe palamudu) aldı mı, kantarla çekerken 65 kilo geldiy-
se 45 kilo dermiş. Hile yaparmış. Yunan cavır çekerken hile yapmaz-
mış.” İnaylıların dilinde “Kilalos, yerli cavırdır”. “Ellik cavırlarıyla birlik-
te”, hem İnay’da hem de çevre köylerde yemediği nane kalmamıştır.
Köyde Yunan askerlerinin 4 tane mutfağı vardır. Mutfaklardan
biri Dükkanönü’nde, biri Onbaşılar’ın evindedir. Her gün 4 mutfakta
yemekler pişer. İnay arazisi meşe palamuduyla doludur. Arazideki
meşe palamutları kesilir, odunlarıyla yemekler pişirilir. İki yıllık işgal
sürecince arazideki ağaçların tamamına yakını biter. Hem de bu odun-
lar dağdan angarya olarak, köyden zorla götürülen genç erkeklere
getirtilir. “Şu anda İnay arazisinde var olan meşe palamutları Yunan
işgali bittikten sonra çıkan ağaçlardır.”
Köylüler sabah kendi işine giderken Önce Tuzla’daki karakol-
da kontrolden geçer. Kaç kişi tarlaya çalışmaya giderse kaydedilir.
“Akşam köye dönerken bir kişi eksik olursa, çekeceğin eziyete bak.
Tamam gelirsek bir şey yok.” Sonra Kumtarla Mevkii’ndeki karakolda
kontrolden geçilir. Daha aşağı inilirse, bir de 41’deki karakol kontrol
eder. Akşam geri dönüşte de aynı kontroller yapılır. “Yunan askerinin
içinde postalı tuğralı İngiliz askerleri de vardır.”
Köydeki gençleri angaryaya götürürler. Kağnılara cephane
yükletip Uşak tarafına, Alfaklar’a ve Afyon’a kadar olan bölgeye taşıtır-
lar. Gençler angaryaya gitmemek için tavan aralarına, kuyulara, çalı
çırpı içine saklanır. Tabii her zaman saklanamazlar. O zaman köyde
25-30 yaşlarında ve Osmanlı ordusu dağıldığı için askerden köye
gelmiş olan “Henterili, Topçu Kadir, Karabaş Ali, Kocaboyun Halil gibi
gençleri götürüp istihkâm çukurları kazdırırlardı.” Bu kişilerden daha
küçük yaşta olanları da grup grup angaryaya götürürler. Örneğin Sarı
İmam (Mustafa Kazanır), Kımpış Bekir, Badılcan (Mustafa) aynı grup-
tadır. Kağnılara yükledikleri cephaneyi Alfaklar Köyü’ne teslim ederler.
Karınları açtır. Evlere ekmek istemeye giderler. O arada kadının biri
Mustafa’ya “Gel oğlum şurada badılcan aşı var, ye de git” der. O ye-
meği yerken Sarı İmam ile Kımpış çağırırlar: “Haydi gidiyoruz Musta-
fa.” O da “Ben badılcan aşı yiyorum” der. O günden sonra lakabı
“Badılcan” olur.
İnay’da 7-8 tane Rum aile vardır. Köydeki 4-5 tane bakkalın
hepsi de Rumdur. Yokim, Torna, Vasili, Pandali, Naziri’dir adları. Nazi-
ri’nin karısının adı Maria, çocuklarının adı İlya’dır. “Kösüklerin odada
ekmek ederdi Maria. Biz de çocuğuz, oynardık sokakta. Ekmek koku-
su duyulur, çocukların canı çeker diye, Maria çocuklara birer parça
dağıtır giderdi. Oğlu İlya ile Vasili ip boyardı. Biz mektepteydik. Cavır
bize defteri kalemi parayla vermezdi. Tarhana ve bulgurla verirdi.
106
Tarhana ile bulguru irkelerdi (irkmek:biriktirmek) de buradan Yunanis-
tan’a sevk ederlerdi.” Kilim, dokunan yün ipin kök boyayla boyanması-
nı bizim köylüler işgalden önce Rumlardan öğrenir. Nasıl Yunan za-
manı bizim Türklerden bir kısmı Yunancı olmuşsa, yerli Rumlardan
bazıları da Yunan askerleri köye gelince şımarırlar. Gönüllü asker olup
her yeri ve herkesi önceden bildikleri için halka eziyet ederler. Ama
Yokim ve Naziri bizim Türklerle her zaman iyi geçineceklerdir-. Hatta
öylesine ki, Yunan bozgunu başlayıp kaçmaya başladıklarında, İnay’in
yakılacağını haberini ulaştıranlardan birisi Yokim’dir. “İzmir’e giden
kimse yoğudu. Şekerimiz yoğudu, hiç bişeyimiz yoğudu yavrum. Şeker
a ha şu televizyon büyüklüğünde, kütle halinde Rusya’dan geliyordu.
Kahve içinler kırıp kırıp içiyordu. Kahveci çekiç ile kırıyordu, 100 gram
200 gram veriyordu. Rum bakkallar ayın oyun getirip satarlardı. Ebe-
me süt sağacağı haranıyı (küçük bakır kazan) İzmir’den getiriverirdi.”
İnay’daki Rumların birisi kasaptır. Köydeki koyun, keçi, inek onun
emrindedir. Hayvanları yıkmadan keserler. Hayvanları Çomuklar’ın
evde keserler. Fakat İnay İstasyonu’nda daha çok Rum aile vardır.
Hareket memuru, makasçı, biletçi vs istasyonda hiç Türk aile yoktur.
“Şimdiki Haşim’in evi Rumların evi”dir. Tren yollarının amelesi Arap’tır.
Köyde Yahudi ve Ermeni yoktur. Tren yolu yapılırken çalışmak üzere 4
Kürt gelmiş ve onlar da köyden evlenerek İnay’da kalmıştır. Bunlar:
“Kürt Cemal’in babası, Derviş’in babası, Kürt Yusuf ile İbrahim’in ba-
bası Kürt Bekir; Paşa Hoca’nın babalığı (kayınpederi) Yakup’tur.’’
Köydeki Yunan subayları “eski yazı” bilir. Köyde o zamanki
imam Halil Hoca’ya İslamiyet’le ilgili sorular sorar. Halil Hoca’dan İs-
lamiyet’i daha iyi bildiği bellidir.
Köylülerden de Yunancayı hemen öğrenenler vardır. Topsakal
(Mehmet) ve Ahmet Çavuş’un ağabeyi Salih, Yunancayı çabuk öğre-
nirler ve Yunanlıların ne dediğini anlamaya başlarlar.
Köyde işgalcilerin doktoru da vardır. Şimdi 90 yaşında olan
Şükrü Diker, işgal sırasında 8-9 yaşlarındadır. Sünnetçi yoktur. Şükrü
Diker’in sünnetini, köye yüzükçülük - bilezikçilik yapmak için gelen bir
Çingene yapar. Yarasının iyileşmesi için de un haline gelmiş ağaç
çürüğünden ekiverir. Bunu haber alan Yunan doktor eline bir çikolata
alarak ziyarete gelir. “Yazık ettiniz çocuğa” der. Modern ilaçlarla teda-
visini yapar. Yara iyileşene kadar gelir, ilaçlar ve gider. Bu olay, Koca
Şükrü Dede’nin unutamadığı olaylardan biridir.
Somuncular’ın Tepebey’in evinde oturan işgal kumandanı her
sabah kalktığında, Tepebey’in 7-8 yaşlarındaki oğlu Süleyman’ı yan-
ma çağırır, kucaklar, öper, sever. Süleyman’a tayın ekmeği verir, baş-
ka yiyecekler verir, babasına götürmesi için de sigara verir. Yarım
107
Mehmet Ersin
yamalak konuştuğu Türkçesiyle, “Benim de var üç tane emanet, ya
görürüm ya da göremem onları” der. Kumandanın aşçısı Türk’tür.
Köydeki ihtiyarların anlatımına göre, Yunan askerleri yumurta-
yı çok sever. “Havga” derler yumurtaya. Çocukları da çok severler.
“Mıkıri” derler çocuklara ve helva verirler. Köpeği de çok severler.
Fakat kedileri sevmezler. “Kopsu kafel”, kafasını koparmak demektir.
Hatta bazı kedilerin üzerine gaz döküp yakarlar. “Batlen bayramı,
onların bayramıdır. Bu bayramda ateş yakarlar, yaktıkları ateşin üstü-
ne hasır sererler ve üzerinden atlarlar.” Bu ayin sırasında köyün ço-
cukları onları izler.
Çocukların izlediği bir başka eğlence ise, pazar (tatil) günleri
Dükkanonü’nde tahtadan çevirdikleri avlu içinde gerçekleştirdikleri
köpek boğuşturmalar. Biri şaşkın (zayıf) diğeri bakımlı acar iki köpeği
boğuştururlar, bu boğuşmayı keyifle izlerler. Mahsus aç bıraktıkları
zayıf köpek, acar köpeği altına büker alır. “Zakromut kamutu kerata”
diyerek zayıf köpeğe kızar, saldırırlar. Köydeki yaşlılara göre Kamutu
demek, bizdeki ..mına koyduğumun gibi bir küfürdür. Kamutu kerata
diye söverler. Sonra bu zayıf ve güçlü/aç ve tok iki köpeğin boğuşma-
sından hisse kaparlar: “Kemal bizi yenecek” derler.
***
İşgal altında halk asıl “yerli cavırlar”dan çok çekmiştir. Bu yerli
hainler, kâh Yunan askeri kılığına girer kâh Yunancı eşkıya kılığına
girer etraftan haraç toplarlar. Can ve mal korkusu içindeki halkın du-
rumunu kullanarak onları soyarlar. Kendilerine kazara diklenecek olan
birisi çıkarsa, onu acımadan vururlar. Kanunsuzluk, nizamsızlık hainle-
rin kanunudur. Örneğin İnay’ın Yunancı muhtarı Kilalos, Yunan askeri
kılığına girerek, Harmandalı (Söğütlü, Bekişli, Emirli, Düzköy, Hacı
Kadirli, Akçaköy, Katrancılar...) köylerini haraca bağlar. Kendisi Yunan
subayı kılığına girer, yanına o köylerin tanıdığı bir İnaylıyı alır ve “Çı-
karın altınları, paraları” dedirtir. Bir keresinde Arap Amca’yı da yanma
alıp gider. Yunan subayı gibi konuşmaya başlar. “Arap Amca ne diyor
bu cavır?” “Altın istiyor, para istiyor. Vermezlerse çok kötü olacak”
diyor. Bunun üzerine ellerinde ne varsa verir köylüler. Ama Kilalos
yine kızgın ve sert şekilde patır patır konuşur. Köylüler yine sorar:
“Arap Amca ne diyor cavır?” Arap Amca köylüleri yanıtlar: “...mına
koduğumun cavırı az buldu verdiğinizi, daha çok para istiyor; bu ana-
cığını s...min cavın doymak bilmez” diye tercümanlık yapar. İnay’a
dönüş yolunda Kilalos, Arap’a şöyle der:”Amca bahaneyle bana amma
da sövüverdin ha!”
İnaylılar bir taraftan da gündelik yaşamlarını sürdürmeye çalı
şırlar. Tarlalarını ekip harmanlarını kaldırırlar. Hayvanlarını güderler.
108
Gençleri evlendirirler, çocukları sünnet ettirirler... İşgal altında da bir
günlük rutin oluşur. İşgalciler halka karşı yumuşaktır. Henüz ırza geç-
me, adam öldürme, Tat Sefer ve Arap Amca’dan sonra işkence yapma
gibi eylemler yoktur; aşağı yukarı her şey kontrollerindedir. Halk yerli
ve yabancı vicdansızlar arasında kalmıştır.
Fakat zaman hızla akıp gitmektedir. İşgal ikinci yılını doldur-
mak üzere iken işgalciler tedirgindirler, hırçınlaşmaya, sertleşmeye
başlarlar. Çünkü Afyon cephesinden gelen haberler onlar için iyi de-
ğildir. Kemal’in askerleri Trikupis’in askerlerini önüne katmış, İzmir’e
doğru kovalamaktadır. Halk harmanları kaldırılmış, zahireyi ambara
koymuştur. Uşak’ı yakarlar. Bu haber bizim köye ulaşır.
***
Yunan bozulunca Afyon cephesinde, hele Trikupis Uşak’ta ya-
kalanınca, bozgun halinde kaçmaya başlarlar. Yakarak yıkarak kaçar-
lar. Hırçındırlar. Gözleri dönmüşçesine saldırganlaşırlar: Lütfü Bey’in
anasını, yer tarif ettirme bahanesiyle Kuloğlu Gölü mevkiine götürürler,
çıkar paraları derler; o da olmayan parayı çıkaramaz ve öldürürler53.
Genç kız Ç.H.’nin ırzına geçerler. Kilalos, karısı E.’yi peşkeş
çeker bir Yunan askerine. Günler hiç de tekin günler değildir.
Yunan askerlerine aşçılık yapan bir yerli Yunan vardır. Yunan-
lılar bozguna uğrayıp kaçarken, o aşçı Yunan köye gelir. Daha önce
bizim köylülerle beraber yaşadığı ve bizim köylülerden çok iyilik gör-
düğü için, köyün yanacağının haberini verir. “Yarın İnay yanacak ka-
çın” der. Hatta bizim köylüler o aşçı Rum’u ağırlamak ister, tavuk ke-
selim, yemeğe kal derler. “Tavuk filan kesmeyin, boğazımızdan geçe-
cek gibi değil, siz ailelerinizi toplayın dağa çıkarın, eşyalarınızı kuyula-
ra doldurun, hayvanlarınızı dağa sürün, içim kan ağlıyor, sizin verece-
ğiniz yemek benim boğazımdan geçmez” der ve gider.
“Yerli Rumlardan asker almışlar. Onlar bize köy yanacak kaçın
dediler. Sırataş’a çıkarıverdiler. Bize onların faydası oldu.”
Bu olay yüzyıllarca birlikte dostça ve barış içinde yaşayan
Türk ve Rum halkının birbirlerine duydukları yakınlığın, kardeşliğini bir
örneği olsa gerektir. Her iki halkın içinde de elbette “vicdansızlar” var-
dır. Ama halklar kendi başlarına kalsalar; dostça, kardeşçe yaşaya-
caklardır.
53
İşgal sırasında eşkıya zulmü de çoktur. Lütfi bey’in babasını 8 defa soyarlar. Her
seferinde birer çömlek altın alırlar. 9. Kez gelişlerinde gümüşler kalmıştır. Altın ister-
ler. Mehmet Ali Ağa, “Ben 8 kere soyuldum, yalnız bu kaldı”, der. Bunun üzerine eş-
kıya tereyağını kızartıp M.Ali Ağa’nın bağrına döker, öldürür.
109
Mehmet Ersin
Köyün yanacağı haberi bütün köye yayılır. Tabak Tepesi ve
Sırataş Tepesi’ne doğru yola koyulanlar bile vardır. Bazı kişiler yan-
gından belki bir şeyler kurtarabiliriz diye çok uzaklaşmazlar.
Bu arada Türk çapulcu çeteleri ganimet peşindedir. Köylülerle
birlikte dağa iki çocuğunu alarak topal ayağıyla kaçmaya çalışan Bekir
Efendi’ye (kendisi Kudüs cephesinde sakatlanmış İnaylı bir emekli
subaydır) kaçması için bir Yunan askeri yardım eder. Bekir Efendi’nin
Hatice adlı kızını Sırataş’a kadar kucağında çıkarıverir. Fakat çok kısa
süre geçmeden Bekir Efendi, evlerinden bir tüfek sesi duyar. “Eyvah!”
der ama topal ayağıyla geri dönemez. Tavukların yumurtasını toplayıp
arkalarından yetişecek olan karısı Hanım, evden çıkmak üzereyken
çapulcu bir grup Türk çeteci Bekir Efendi’nin babası Ahmet Ağa’nın
evine baskın vermiştir. Altın isterler. “Biz düşmandan kaçıyoruz, siz
başımıza tebelleş oluyorsunuz alçak çeteciler” der demez, Bekir Efen-
di’nin karısı Hanım’ı oracıkta vururlar. Bekir Efendi, karısının Türk
çeteciler tarafından öldürüldüğünü, Kışla Dağı’nda kendisi gibi kaçan
köylülerinden duyacaktır. Daha da hazini, Hanım’ın cenazesini bile
kaldıramazlar, evler yandığı için Hanım’ın ölü bedeni de yanıp kül
olmuştur.
“Cavır bu memleketten gittiğinde 10 yaşında” olan Hatice Ka-
vaklı, kaçışlarını bana şöyle anlattı: “Bubam ıremetliğin evi yok, Kadı-
ların evde duruyoz biz gari. Cavırla köyü yakcek dedile, o gün gece
Hacat Dağı’na kaçtık. Bir gecede çıktık dağa. Yanımız da Kösüğün
Arif varidi.
“Bizim evde oturan cavır kumandanı anama, ‘Bacım çocukla-
rınızı alıp kaçın yanacak buralar’ dedi. O kumandanın iki çocuğu var-
mış, ağamı ve beni çok severdi. Herhalde kendi iki çocuğunu özlüyor-
du. O cavır bizi köyün dışına çıkardı. Tavuk kümesimiz var, kapıyı
kilitledik. Arı kovanına evin anahtarını sokuverdik. Anam hâlâ ortalığı
topluyor. ‘Bacım al şu çocukları da git gari’ dedi cavır. Erkekler hep
saklanırdı. Babam ile Ethem dayım rafta saklıydı. ‘Siz gidin, ben onları
yollarım’ dedi. Bir eşek sıpasına bir şeyler yükledi anam, yürüdük,
Malak Kuyusu’na geldik. Cavımı biri sıpayı elimizden aldı. Öyle kaldık
Malak Kuyusu’nda. Sonra köye döndük, vardık. Şılakların Ali Çavuş
dayıya. ‘Dayı dayı sıpayı elimizden aldılar’ dedi anam.
“Bizi köyün dışına çıkaran cavır, ‘Ulan bacım sen belanın üs-
tüne üstüne geliyorsun’ dedi ve aldı bizi Paşaların evin üstüne kadar
geçirdi, köyün dışına çıkardı. ‘Bacım arkana bakma, git’ dedi. Kürt
Bekir vardı, o da ‘Yürüyün’ dedi. Gittik. Topçuların harımlı yere vardık,
‘tak’ diye bir silah sesi duyuldu.
110
“Ak topraklıktan ağmış, köyün dışına çıkarken Küçük Mehmet’i
vurmuşlar. Biz, Lillomcu, Kürt Bekir yola devam ettik.
“Kölelerin Küçük Mehmet orta yaşlıydı. Üzerinde para varmış.
Ak topraklıkta kaçarken vuruyorlar. Yunan askerleri üzerini arıyor ama
üzerinden para çıkmıyor. Çünkü Küçük Mehmet kaçarken parayı Top-
raklığa atmış.”
Bacak Ömer’i de kaçarken vururlar. Ama o ölmez. Bacak
Ömer bacağından yaralanır, kaçar. Anlaşılan o ki, Tahta Camii’ni ol-
duğu mahalle ve Orta Mahalle’nin çoğunluğu yangından bir gün önce-
sinin akşamı dağa kaçar ama Somuncu Kıranı Mahallesi son ana
kadar bekler. Nitekim Süleyman Aydoğdu’nun anlatımları bu kanımı
doğrular niteliktedir: “...İkindi zamanıydı. Oturuyorduk. Yunan askerleri
Taşlıca Bayır’dan, İshak Yaylası’ndan indi. Evvela Saraç Ahların evini
ateşlediler. Ateşi görünce biz kaçtık. Irgat Dağı’na çıktık. Bizim grupta
Enez Bekir ile Bekteş vardı.”
İlle Dostun Bir Acı Sözü Yaralar Bizi

Bozguna uğrayan Yunan askerleri kaçarken, yolları üzerindeki
şehirleri, kasabaları, köyleri yakmaktadırlar. Uşak’tan sonra ilk yaktık-
ları köy İnay’dır. İnaylılara köyün yanacağını, canlarını mallarını kur-
tarmalarını söyleyenler Rumlardır.
İnay halkı çoluk çocuk, yaşlı genç komşu Irgat Köyü’nün dağı-
na saklanmak için kaçmaktadır. Kaçarken Irgat Köyü’nün hemen ya-
nından geçilmektedir. İnaylı bir grup insan Irgatlı birinin bağının için-
den geçmektedir. Bağın sahibi Irgatlı bir bayanın söylediği sözler,
olayın üzerinden 80 yıl geçmesine karşın, yaşlı Körük Ebe’nin (Hatice
Kavaklı) gönlünde tazeliğini korumaktadır:
“Cavır artıkları cavır artıkları! Cavır artığı İneyliler geçmeyin
bağımdan, ellemeyin üzümlerimi.” Irgatlı kadın işte bu sözleri söyleye-
rek bağırıyor. Körük Ebe’nin yüreği hâlâ yaralıdır. “Kız biz senin üzü-
münü neyleyelim gari. Hey gözel Allah’ım biz can derdindeyiz, bizim
Irgatlı karı üzüm derdinde. Gecenin karanlığında bize bas bas bağırdı.
Hey gözel mevlam şu Türk’ün Türk’e yaptığına bak.”
“İlle dostun bir çift sözü yaralar beni beni” diyen türkünün sözü
herhalde böyle zamanlarda anımsanıyor. Hatice Kavaklı bu olayı bana
ağlayarak anlattı.
“Köylüler Türk Askeri Geldi, Hücum.”
İnaylılar Hacet Dağı’nda iki gün kalırlar. Bazıları yanında 3-5
ekmek götürmüştür, ekmeklerini paylaşırlar. Katrancılar Köyü’nden ve
Kışla Köyü’nden ekmek isterler. Kışlalılar ekmek, Katrancılılar da bir
heybe yufka verir. Dağda kaldıkları sürede o ekmeklerle idare ederler.
111
Mehmet Ersin
Hacet Dağı’nda bazı gruplara eşkıya da tebelleş olur. Dağın
alt yanında bir göl vardır. Köylüler o gölün yarınımdayken, göğsü çap-
razlamasına mermi dolu, sırtında mavzeri, doru bir at üstünde halı
heybesi olan bir atlı gelir. Kışla Köyü tarafından gelmektedir. Halı
heybesinin iki gözü de doludur. Kalabalığın içine dalar. Çeteci olduğu
her halinden bellidir. Erkeklerin yanma gelir, selam verir. Attan iner.
Silahını ve atını Enez Bekir’e teslim eder. Enez henüz askere gitme-
miş bir gençtir. Çeteci olduğundan şüphelenilen kişi, “Amanın kardeş-
ler şurada beş cavır beni çevirdi, ellerinden kaçtım, dağda bir mağara
varsa oraya saklanalım” der. Enez Bekir, “Bizim oğlan ne sen bizi
görmüş ol ne de biz seni, al şu silahını ve hayvanını da git” der. Çeteci
geçer gider.
Erkeklerin gözü köydedir. Ellerinde türbinle köye doğru bakar-
lar. Bir ara Çelebilerin Himmet bağırır: “Köylüler, köylüler... Türk askeri
geldi” (Hatice Kavaklı ağlayarak anlatıyor bu kısmı). “Amanın o dağ-
lardan nasıl indik, çoluk çocuk, sel gibi... Hücum dedi Himmet, hem
seviniyoruz hem ağlıyoruz. Gece boyu ancak çıktığımız dağdan iki
sigara içimi vakitte indik.” Her yandan duman tütüyor.
“Çıktık dağa, aş yok ekmek yok. Geri döndük köye, çul yok
çuval yok. Bir han, bir cami, Yunusların ev, Sahanların ev, Çuğulların
evler, Domalanların ev, Saraçların evler, Keloğlu’nun ev kaldı. Geriye
kalanı tamamen yandı. Öküzümüz, eşeğimiz, koyunumuz hepsi yandı.
Zahiremiz kalmadı.”
Öz Mevkii’nde Kalan Tren

İşgalciler yolları üzerindeki köyleri yakarak kaçarken, “İnay’ın
yandığı haberini alan Ulubeyliler puluşkaya (yağmaya) gelirler.” Bakar-
lar ki, her şey yanmıştır. Fakat Öz Mevkii’nde içi erzak dolu bir tren
kalmıştır; bunun haberini alırlar ve trene yönelirler. İnaylılar henüz
dağdadır.
Trende un, çadır, yatak, battaniye, halı, sabun, potin, zeytin-
yağı, gaz, tuz, şeker, afyon sakızı vs bulunmaktadır. Dağdan inen
İnaylılar da treni haber alır, koşarlar. Ama Ulubeyliler hem önce gelmiş
olduklarından hem de arabaları olduğundan, esas malı onlar götürür-
ler. İnaylılar da geriye kalanlardan yararlanırlar.
“Zeytinyağı, gazyağı, çadır aldık trenden. Gazyağını ve zey-
tinyağını Omurca’ya götürüp sattık; onun parasıyla yiyecek ve tohum-
luk buğday, arpa aldık.”
112
“... Dağdan sevinçle indik köye. Köy hâlâ yanıyor, iyice sön-
memiş yangın. Herkes evini bulmaya çalışıyor. Kürt Bekir’in evi yan-
mamış. Oraya büzüldük. Eşya lazım gari. Cavırlar bir katıra eşya sar-
mışlar, o katır kaçmış, katırın arkasından yakalamak için babam rah-
metlik, Avkat rahmetlik, Dolmacı rahmetlik gittiler. Katırı tutcez deye
taa Akkaya önüne inmişler. Katırı tutamamışlar. Herkes Öz’de un,
şeker, yağ tenekeleri yağmalıyor.
“Babamgil katırın ardından geriye geldiler. Biz trenden hiçbir
şey alamadık. Sonra biz Karacaahmetli Ayan Mustafa’nın yanına git-
tik. O bize ev buluverdi. Babam koyun çobanı oldu. Ağam rahmetliğe
köyün sığırını toplayı verdi, sığır çobanı oldu.
“Dağa kaçmadan önce Hacı Omar’ın evinde duruyorken, üç
çuval buğday sakladıydık. Ayan Mustafa o üç çuval buğdayı götürdü
de Karacaahmetlilere tohuma değiştiriverdi. Biz trenden hiçbir şey
görmedik.”
“2. Kolordu 1-2 Eylül 1922 gecesi yürüyüşünü durmadan de-
vam ettirerek, Mürettep Süvari Alayı 2 Eylül sabah saat 08.30’da İnay
İstasyonu’nda rastladığı Yunan artçılarını püskürterek, 25 vagonluk
dolu bir katarı ele geçirdi. Yanmakta olan istasyon binalarını da yan-
maktan kurtardı. Alay demiryolu boyunca batıya ilerleyerek keşif ve
taramaya devam etti. Kolordunun 8. Tümen’i saat 20.00’de Bekişli ve
Emirli’ye, 7. Tümen’i saat 23.00’de Düzköy’e, 4. Tümeni’yse Ahmet-
ler’e geldiler ve konmaya geçtiler.”
Evsiz Kalan İnaylılar

Yunan Eşme’ye doğru kaçar. O zaman şimdiki Eşme yolu yok-
tur. İnay’ın Akkayaönü’ne doğru giden yolu kullanırlar. Balçıklı Dere-
si’nde 6, Duman İni’nde 8 kamyonları batar. Kamyonları götüremeyin-
ce, yakarlar. Daha sonra yanan kamyonların demirlerini, Yunan asker-
leriyle birlikte kaçan Yunancı Türk köylülerinin götürdükleri tahtalarını,
İnaylılar getirir ve köy yeniden yapılırken kullanırlar.
Yatacak ev yoktur. İn’de, Kayalarda, handa, Balçıklı’daki dam-
larda yatmaya başlarlar. Dayanışırlar. Ellerinde avuçlarında ne kal-
mışsa paylaşarak yaralarını sarmaya başlarlar. Evlerini yeniden yapa-
caklardır, normal yaşamlarına yeniden geçeceklerdir ama öncelikle
yiyecek ekmekleri yoktur. Ambarlar da yanmıştır. Yanık buğdayları,
arpaları toplarlar, ezerler ve onlardan şipit denilen ekmek yaparak
yerler. Devlet yeniden kurulma sürecinde olduğu için, devletten yardım
113
Mehmet Ersin
alamazlar. Komşu köylerde akrabaları, yakınları olanlar bir süre onla-
rın yanında kalırlar. Fakat işgal sırasında “gemisini yüzdüren kurnaz”
insanlar, nispeten daha rahattırlar.
Rumların Durumu Acıklı

Yunan askerleri İnay’ı yakıp Eşme istikametinde kaçarken,
Kuvayı Milliyeci Yörük Ali ve efeleri Kızılyarma ve Koca Göl
mevkiilerinde konuşlanırlar. Düzensiz bir şekilde kaçan Yunan asker-
lerine yaylım ateşi açarlar. Birçok Yunan askeri kırılır54. Kalanlar, ka-
çamayıp kalanlar genelde sivil Rum halkındandır. Yangının, işgalin,
çekilen sıkıntıların acısı adeta onlardan çıkartılır:
“Yunan kaçtıktan sonra kalan Rumlar aç kalırlar. İnaylılar’dan
ekmek isterler, yalvarırlar. ‘Yokim55 hatırına bir parça ekmek verin’
derler. Fakat yangında her şey yandığı için İnaylılar ekmek veremez.”
“Yunan kaçarken yakalanan Yunan askerleri çok perişandı.
Asker elbiseleri yoktu. Şilteyi delip kafalarından geçirmişler, urbaları
öyleydi. Bizim askerler alıp alıp getirdiler. Burada toplayıp İzmir’e gön-
derilecekler, oradan da Yunanistan’a sevk edilecekler. Koca kahvenin
karşısındaki yerler bağlıktı, orada topladılar. O esirleri bekleyen bizim
jandarmalar muhtarın evine yemeğe gidince, bizim köyden canı yanan
insanlar, derenin bu yakasından ateş ederek birçok Yunan askerini
öldürdüler. Akşama sağ kalan esirleri bizim jandarmalar alıp giderdi.
Belki onlar İzmir’e sağ varamadı.”
“Yunan bozulunca, yerli Rum erkekleri kaçmış, karıları kalmış.
Kula’dan onları toplayıp getirdiler, Ankara’ya gönderdiler. İ. dayı rah-
metlik vardı. 12 yaşındaki Yunan kız çocuğunu kucaklamış, anası onu
götürme beni götür diye yalvarmış ama nafile...
Çok eziyet etti bizimkiler sivil Rumlara. Henterli Mehmet, Ka-
rabaş Ali bir tane erkek Rum’u Tabak Tepesi’nin arkasına götürmüş-
ler, bir kayanın üzerine çıkarmışlar, adam yalvarmış öldürmeyin diye,
vurup öldürmüşler, kayadan yuvarlanmış adam.
“Yunan askerleri bizim koyun sürüsünü alıp götürmüştü. O
yüzden köpeklerimiz bile kinliydi. Köpekler dipdiri esir cavırı yıkar,
dipdiri adamı yerdi. O kadar kinliydi köpekler. Kaçan Yunanlılar yollar-
da aç kaldı. Açlıktan pek çoğu telef oldu gitti. Bizim vicdansızlar da
sivillere çok eziyet etti.”
54
Bu olay Ulubeyli Böceklerin Mehmet Çavuş, İnaylı Mehmet Sakaryalı’dan anlatılmıştır.
55
Yokim, yerli Rum’dur. Kula’dan gelip İnay İstasyonuna yerleşmiştir. İnay’da manifatu-
racılık yapmaktadır.
114
“Aha bu Şılakların ev yaptığı yer bağ idi. O bağda bizim köylü-
ler bir cavır karısını vurmuşlar. Anam dedi ki Kürt Bekir’e, ‘Bekir Ağa
etmecedin. insanlığa sığar mı bu senin yaptığın? Allah bunun cezasını
sana verir’. Allah bunlara cezasını verdi. Babalarının intizarını alıyor
dedim ben de, Kürt Bekir’in iki oğlu İbrahim’in de Yusuf’un da çocukla-
rı olmadı.”
Dünyanın neresinde olursa olsun iki halkın birbirine düşman
olması kimin çıkarınadır? Birbirine düşman edilen halkların bu düş-
manlıktan ne gibi bir çıkarı olabilir? Türk çiftçisi/köylüsü ile Yunan
çiftçisi/köylüsünün ne çeşit bir çıkar kavgası olabilir? Yoksa halklar
arasına -halklar kullanılarak- atılan kin ve düşmanlık tohumları başka-
larının çıkarlarına mı uygun düşmektedir? Kimdir halkları birbirine
düşman edenler?
Normal zamanda iş ortaklığı, komşuluk, arkadaşlık yapabilen,
birbirlerine işlerini öğreten, hatta birbirlerine aşık olan iki halktan insan-
ların birbirlerine yaptığı eziyeti nasıl anlamak gerekir?
Bu soruların yanıtım, ataları Batı Anadolu’da yaşamış Yuna-
nistanlı yazar Dido Sotiriu’nun, Türk ve Yunan halklarının kardeşliğini
anlatan “Benden Selam Söyle Anadolu”ya romanından vermek istiyo-
rum. Rum bir baba - oğul arasında geçen bir konuşmayı ve belgeyi
aktarmak istiyorum:
“(...) Tino, tam bu sırada döndü Orta Doğu gezisinden:
- Sana kötü haberler getiriyorum baba... dedi. Türklerde borca
sadakat diye bir şey kalmadı. Bir alay Alman, İtalyan, Fransız ajanı,
durmadan kafaları karıştırmakla meşgul! Beyrut’ta Nuri Bey’e rastla-
dım, bütün Orta Doğu’da dağıtılan bir broşür verdi bana. Oku bak. (...)
Broşür şöyle diyordu:
‘Eğer biz Türkler açsak ve ıstırap çekiyorsak, bunun bütün se-
bebi, servetlerimizi ve ticaretimizi ellerinde tutan gâvurlardır. Bunların
istismarına ve küstahlığına daha ne kadar zaman göz yumacağız?
Gâvur mallarını satın almayın.
Onlarla her türlü ilişkiyi kesin... Ne ihtiyacınız var dostlukları-
na? Onlarla sözüm ona kardeşçe geçinmek size ne kazandırıyor? Siz
samimi olarak onlara sevgi ve servetlerinizi ikram ediyorsunuz, ama
onlar...’
- Bu alçaklık ve yalan dolu belgeyi bütün Orta Doğu’da dağı-
tan kim, biliyor musun baba?
- Jön Türkler tabii. Başka kim olur?
- Boşuna yorma kendini, Jön Türkler değil: Deutsche Palestine
Bank dağıtıyor. Evet evet, Filistin Alman Bankası. Şimdi anladın mı
durumu?
115
Mehmet Ersin
Tilki gözlerini şöyle bir yumdu ihtiyar Rum. Uzun süre sessizce
düşündü. İşini bilen bir tüccar olarak, yabancı sermayenin Anadolu’da
tek başına at oynatabilmek için hasmını bertaraf etmeye giriştiğini
anlamış bulunuyordu...
(...)
Bir halkın bir yanında kardeşçe yaşamış olan bir başka halkın
değişebilmesi için büyük bir kin birikimine ihtiyaç vardır. Nitekim pro-
pagandanın zehrinden uzakta yaşayan Türkler, daha yıllar boyunca
bizlere kardeş muamelesi yapmaya devam edeceklerdi...”
Bu bölümü Ömer Tuncer’in paylaştığım şu görüşleriyle noktala
yalım: “Gerçekte, çağlar boyu, sömürücülerin gözü bir türlü Anado-
lu’nun üzerinden çekilmek bilmemiştir. Anadolu’ya iki tür saldırı olmuş-
tur. Biri, Akhalar gibi, başka topraklarda yaşayıp Anadolu’nun zengin-
liklerini elinden almak için saldıranlar ki, daha sonra, İranlılar, Büyük
İskender, Romalılar, İtilaf Devletleri (1. Dünya Savaşı’nda) bu türden-
dir. Hepsi ‘geldikleri gibi gitmek’ zorunda kalmışlardır.
“İkinci tür, Anadolu’yu kendilerine yurt edinmek isteyenlerin
saldırışıdır. Bunlar çoluk çocuk, kadın erkek yollara düşerler. Kimi
yerden savaşarak aşar, kimi yerden savaşmadan geçer, gelir yerleşir-
ler. Üzerlerinde, Anadolu kültürünün etkisi çok yoğun olur. Kendi kül-
türlerini Anadolu bireşimine katar, zenginleştirirler. Hititler böyledir;
Phrygialılar böyledir; Urartulular, Selçuklular, Osmanlılar böyledir.
“Anadolu’nun kültürler karmaşası böyle oluşmuş. Kimse artık
safkan değildir; ne ırk olarak, ne kültür olarak... Anadolu insanı, Ana-
dolu potasının, Anadolu karmaşasının ürünüdür.
“Anadolu’yu sömürmek için gelenler, var olan kültürleri birbi-
rinden ayırıp birbirine düşürme çabası içindedir. Çünkü zayıf, parça-
lanmış Anadolu insanına kolayca egemen olunacaktır.”56
*56
Ömer Tuncer, İşte Anadolu, İstanbul, 1999, s.43.
116
İşgalde Olanlar
Türk halkına, işgalde; Anadolulu Rumların ve Yunan Ordu-
su’nun yaptıklarını, halkın yaşadıklarını, anılarından ve Prof. Dr. Bilge
Umar’ın, “Yunanlıların ve Anadolulu Rumların Anlatımıyla İzmir Sava-
şı”, adlı eserinden hareketle şöyle özetleyebilirim.
1.Venizelos Hükümeti, başta emperyalist İngiltere ile siyasal
işbirliğine girişerek, Ege Bölgesi’ni işgal etmesi,
2.Yunan Hükümetinin, kendi ordusunu emperyalizmin, köle-
leştirmenin, sömürünün hizmetine vermesi ve bir de “Esir kardeşleri
kurtarmaya gidiyoruz” havaları çalarak Türk vatanına asker çıkarması,
3.Anadolulu Rumların tamamı, Yunan işgalciye alkış tutması,
4.Yunan Ordusu önceleri halka şirin görünerek onun güvenini
kazanması
5.İşgalciler, değişik yöntemlerle kendilerine Türk ve Anadolulu
Rumlardan işbirlikçi bulması,
6.Anadolulu Rumlardan 35.000 genç işgalci orduya gönüllü
asker olarak yazılması ve Yunanistan yararına kurulan örgütlere sivil
milis olarak katılması,
7.İşgal ettikleri yerlerde, silah ve kesici aletleriniz var bahane-
siyle ileri gelenleri falakaya yatırması, eziyet etmesi,
8.İşgalci ordunun, memleketin ileri gelenlerini”, “Kemalist” ba-
hanesiyle sürgüne göndermesi,
9.Bölgesel ve kişisel direnmeler saptandığında “Sivil itaatsiz-
lik” nedeniyle çeşitli şekilde cezalandırılması,
10.Kumandan ve subaylar iyi ve güzel evlerde, askerler ise
cami ve okullarda ikamet etmesi,
11.Toprak da işgal altında olduğundan, tarla, bağ, bahçeler-
deki ürünleri; işgalci, kendi ihtiyaçları dışında arta kalanı halka bırak-
ması,
12.Cephane, silah ve erzaklarını cepheye taşıtmak için, erkek-
leri angarya olarak çalıştırması,
13.Gençlere cephede istihkâm çukuru kazdırması,
14.Meskûn mahalden giriş çıkışı kontrol etmesi,
15. Köpek ya da horoz dövüştürerek Türkleri aşağılaması
16.Halkın gündelik yaşamı, korkulu, endişeli şekilde devam
etmesi,
17.İşgalciler, savaşın ölüm ve yıkımını, Anadolu’ya taşıması
ve yayması,
18.Yunan Ordusu, Anadolu’da ikinci yılında daha da hırçın-
laşması,
117
Mehmet Ersin
19.İşgalin ilk gününden başlayarak pek çok yerde Türklerin ır-
zına, canına, malına saldırılması,
20.İşgalci Yunan Ordusu yenilgi sonrasında, geriye çekilirken
askerlik yönünden hiç gereği ve yararı yok iken, çekiliş yolu üzerindeki
Türk kent, kasaba ve köylerine; ölüm, zulüm, yıkım saçması, yangın
çıkartması,
21.Hamiyetli Rumlar; yıkım, yangın ve faciayı önceden Türkle-
re haber vermesi,
22.İşgalci Yunan askerleri, can pazarında bile ganimet peşin-
de koşması,
23.Türk halkının esaretten, işgalden kurtuluşunu, coşku ve
sevinç çığlıkları ile karşılaması, şeklinde özetleyebildim.
118
III. UŞAK-İŞGALDEN SONRA
119
Mehmet Ersin
120
UŞAK-İŞGALDEN SONRA
Gazi Mustafa Kemal Paşa, “Milleti, milletin azim ve kararı kur-

taracaktır”, diyerek milletin temsilcileri ile “Ulusal Egemenliğe” dayalı
TBMM’ni açtı. Kurtuluş Savaşı’nda; bu canlı, bu heyecanlı Meclis
“Tam Bağımsızlık”a (İstiklal-i Tam) giden yolun her aşamasında tartı-
şarak -köstek olanları bir tarafa bırakırsak- yöneticilere destek verdi.
Yanmış, yıkılmış, harap olmuş bir ülke. Elde avuçta kalmamış
bir akçe. Bu halk yeniden yaşayacak gönlünce. Mustafa Kemal Paşa,
yurt için çalışmış ömrünce, “Çağdaş Uygarlığın” gerekleri sürecek
senelerce…
Yenilgi sonrasında geriye çekilirken her çeşit ölüm, zulüm ve
yıkım yapan Yunan Ordusu’nun Başkumandanına, Mustafa Kemal
Paşa insancıllığını ve Türk konukseverliğini gösterir, sonra da Trikupis
ile karşılaşmasını şöyle anlatır:
“Yunan Ordusu Başkumandanına misafirim olduğunu söyle-
dim ve bir arzusu olup olmadığını sordum: İlk sözü karısına berhayat
olduğunu bildirmek üzere Atina’ya bir telgraf çekmek müsaadesini
istemek oldu. Arzusunu yerine getirdim”.
N.Trikupis, her 10 Kasım’da, Atina’daki Türk Büyükelçiliği’ne
giderek, Atatürk’ün anma törenlerine katılmıştır.
Yunan askerlerinin kurşunuyla ölen annesinin acısına karşılık,
Yunan tutsaklarına yardım etmek için yüreği çarpan Celal Okkan şöyle
diyor;
“---Bir çok kişiyi bu arada da benim annemi öldürdüler, bu ka-
dar zulüm yaptılar, yangın çıkarttılar fakat ona rağmen yine de o has-
ta, cılız askerlere acır, ekmek atardık. Dünya işleri böyle işte”.
Kurşun atana ekmek vermek, Türk’e has bir özellik olsa gerek.
Savaş bitmişti ama halkta bir karamsarlık vardı. Halide Edip
Adıvar:
“Herkesin ruhunda sonu gelmeyen ezilişin, açlığın her günü-
nün gizli felaket ihtimallerinin yoğurduğu ümitsizlik ve ilgisizlik vardı”,
diyor.
Halide Edip’de karamsarlık egemendir, ileriye dönük endişele-
ri, soru işaretleri vardır:
“Anadolu yaradılış günlerinin ilkçağlardaki yoksulluk, haraplık
ve vasıtasızlık içindeydi. Yeni Türkiye’yi yaratacak ulusta yine Hazreti
Adem’den sonraki devrelere benzeyen güç ve çalışma kabiliyeti la-
zımdı. Evsiz, ekmesiz, bezgin bir halk, dünya onların zafer destanını
terennüm ederken onlar ölümün gözlerinin içine bakıyorlardı. Memle-
keti kim yapacak? Nasıl Yapacağız?”
121
Mehmet Ersin
Falih Rıfkı Atay ve arkadaşları, İzmir’den Bursa’ya giderken
Uşak’a uğrarlar. Atay, halkın arzularını, yaşadıkları faciayı şöyle dile
getiriyor;
“Biz o bedbahtların faciasını görmemek içindir ki hürriyet ve
sulh istiyorduk. Hürriyet ve sulh bizi kurtardı, fakat bu sırada onlar, yüz
binlerce Türk, bizim görmemek istediğimiz faciayı gördüler. Onları
teselli etmedikçe bize bu hürriyet ve şeref helal değildir”.
Acımasız, aç gözlü, yağmacı Yunan askerlerinin giderken yap-
tıkları talan için F.R.Atay şunları yazıyor:
“Bütün tutulan esirlerin dolakları (tozlukları) ziynet altınlarıyla
doluydu. Bu delik altınların her biri kesilen veya tecavüz edilen bir
köylü kızın gerdanından koparılmıştır ve şimdi bütün köylü kadınların
boyunları hazin bir surette boştur”.
Anadolu, göçlerin mekanıdır. Savaş, yıkım, soykırıma maruz
kalan Müslüman Türkler, akın akın Anadolu’ya geldiler.
Gazeteci Taha Akyol, “Tehcir Çağı” başlıklı yazısında Anado-
lu’ya göç etmek zorunda kalanların öyküsü hakkında şunları yazıyor:
“Osmanlı, ‘tehcir, etnik temizlik, holojenleştirme’ denilen
olguyla ilk defa 1856’da Şeyh Şamil’in mağlup düşmesi üzerine Kaf-
kasya’da yapılan Müslüman tehcir ve katliamıyla tanıştı. Kafkas top-
raklarından 1.6 milyon Müslüman Anadolu’ya tehcir edildi, bunların
yüzde 44’ü yollarda öldü, öldürüldü.
Osmanlı’nın yaşadığı ikinci şok, 1877 Harbini izleyen Rumeli
tehcir ve katliamlarıdır. Kemal Karpat, ‘”Osmanlı Nüfusu 1830-1914”
adlı kitabında, 1877 savaşını takiben 300 bin Müslüman’ın katledilerek
1 milyon Müslüman’ın Anadolu’ya tehcir edilerek Tuna Vilayetinde
Müslüman varlığının sona erdirildiğini belgelerle ortaya koyar.
Bunu, 1912 Balkan Harbi’ndeki büyük katliam ve tehcir faciası
izledi. Sırp bölgesi hariç, kaybedilen toprakların nüfusu 2.9 milyondu.
Bunun 1 milyon 508 bini Müslüman idi.
Karpat’a göre 1856-1926 arasında 7 milyon Müslüman Kaf-
kasya ve Balkanlar’dan Anadolu’ya tehcir edildi.
Bu acılı göçmen nüfus, bozkır Anadolu’ya sebze ve bahçe ta-
rımını, şehir kültürünü getirdiler. Anadolu nüfusu yüksek oranlarda
İslamlaştı, Türkleşti… ve bir şey daha getirdiler: Yaşadıkları faciaların
beslediği milliyetçi öfke!”
Göçmenler için, son durak, son vatan, Anadolu’dur. Geldikleri
ülkelerde yaşadıkları hor görülme, aşağılanma, çektikleri eziyetler,
beleklerinde tazedir. Kurtuluş Savaşı’nda göçmenler en az Anadolulu
Türkler kadar var güçleriyle savaşmıştır.
122
Tarihte ilk zorunlu göç sözleşmesi, 23 Ocak 1923 tarihinde
Türk ve Yunan hükümetlerince imzalandı. İki milyon insan yer değiş-
tirdi. Yunanistan’ın; Selanik, Drama, Serez, Kavala vb. yerlerden Müs-
lüman Türkler Anadolu’ya geldi.
İşgal bölgesinin dışında yaşayan Anadolulu Rumlar ile Türkler
arasında pek fazla düşmanlık yoktur. Anadolulu Rumlar Türklere göre
iktisaden güçlüdürler. Türkler, Rumların Yunan Donanmasını ve Ordu-
sunu desteklemek üzere para gönderdiklerini öğrendikleri anda, bu
işgal dışı bölgede de dostluklar bitmiş, husumetler başlamıştır.
Önceleri Anadolulu Rumlar, “Türkler çalışıyordu, biz yiyorduk”
ve “Burada (Anadolu’da) kardeş gibi geçiniyoruz. Toprak kardeşiyiz”,
diyecekler, sonra da zorunlu olarak Yunanistan’a göçmen olarak gi-
dince “Cennete gideceğimizi sanıyorduk ve cehenneme geldik”, diye-
ceklerdir. Türkiye’den göçen Anadolulu Rumlar, Yunanlı Rumların
kendilerine kötü gözle baktıklarından, yakınacaklardır.
Gazeteci Yalçın Doğan, Hürriyet Gazetesi’nin 18 Ocak 2013 ta-
rihli sayısında, ulusal bayramlarımızın nedenlerini açıklar.
“Cumhuriyet kurulurken ulusal değerlere ihtiyaç var. Ulusal ben-
liğin oluşmasında, bizi ulusal hale getiren yaşanmış tarihsel gerçeklere
bağlılık esastır.
19 Mayıs’ın, 23 Nisan’ın, 30 Ağustos’un arkasında hep bir tarih-
sel gerçek var. Adım adım Cumhuriyet’in kuruluşuna giden kilometre
taşları. Her birinin ayrı bir anlamı var.
Bunlar totaliter rejimlerin kopyası ya da totemleri değil. Cumhu-
riyet düşüncesinin benimsenmesinde ihtiyaç duyulan semboller, coş-
ku…
Batı demokrasilerinde bu kadar çok ulusal bayram yok ama on-
ların kuruluşlarında rol oynayan Kurtuluş Savaşları da yok. İşgal atındaki
sömürge bir imparatorluktan yeni bir devlet kuran yok. Onların feodal
yapıdan ulus devlete dönüşme süreci kurtuluş yerine, ekonomik deği-
şimden, sanayi devriminden, kapitalizmin yerleşmesinden geçiyor.
Arada çok fark var”.
Gazi Mustafa Kemal Atatürk hakkında ileri geri konuşanlara
karşı, Gazeteci Ahmet Hakan şöyle diyor:
“Umutsuzluğun kopkoyu bir duman gibi etrafı sardığı bir dö-
nemde umudu kuşanıp, direnişi başlatan Atatürk’e en azından bir
saygı borcumuz vardır”.
Ben de diyorum ki: bu toz duman içinde çeşitli kurtuluş çareleri-
nin tartışıldığı ortamda, umutsuzluktan umuda, işgalden, esaretten; kurtu-
luşa giden yolu sağlayan başta umutsuzluktan Atatürk ve silah arkadaş-
ları olmak üzere tüm yurt severlere selam olsun, rahmet olsun…
123
Mehmet Ersin
Atatürk Büyük Zaferi Nasıl Anlatmıştı
Ali Naci KARACAN57
Bir an durduktan sonra birden yüzünün ifadesi değişmiş ve
menkıbenin bu sefer başka bir sayfasını çevirmişti.
- Bu müthiş tabloyu gördüğüm günün akşamı, karargahtaki
odamda vaziyeti takip ederken, şu haberi getirdiler: Yüksek rütbeli
bazı Yunan subayları esir edilmiş. Bunlar, Yunan yüksek kumanda
heyetine mensup olduklarını söylemekte imiş. Bu haberi zaten bekli-
yordum. Derhal Yunan kumandanlarının getirilmesini emrettim. Az
sonra, yorgun, bitkin bir halde General Trikupis ve diğer generaller
karşıma getirildi. Yunan ordusu Başkumandanına misafirim olduğunu
söyledim ve bir arzusu olup olmadığını sordum. İlk sözü, karısına
berhayat olduğunu bildirmek üzere Atina’ya bir telgraf çekmek müsaa-
desini istemek oldu. Arzusunu yerine getirdim ve sonra kendisiyle
taarruzumuza ait harekat üzerine görüştüm. Verdiği cevaplardan ha-
zırlıklarının asla farkına varmadıkları, tamamen gafil avlandıkları bel-
liydi. Kendisini teselli ettim. Napolyon gibi en büyük kumandanların
bile meydan muharebeleri kaybettiklerini söyleyerek müteessir olma-
masını söyledim...
Hiç Endişe Etmeyiniz

Sıtkı ÖZGER58
“Kurtuluş Savaşı’nın son ayları. Küçük bir Bulgar ilçesindeyiz.
Dilimizi yüksek sesle konuşmaktan, derdimizi doya doya dökmekten
yoksunuz. Hırsız gibi buluşuyor, dilsiz gibi konuşuyoruz. Tek dert orta-
ğımız gazeteler...
Her sabah gazeteye koşarken, içimde bir anda bin bir ihtimalin
ışıkları yanıp sönüyor.
Bir gün erkenden uyanmıştım. Çocuksu gönlümde yeni uçma-
ya alışan yavru bir kuşun kanat çırpışı var.
Gazeteme çekine çekine elimi uzatıyorum.
Aman Tanrım ne büyüksün!...
İlk sahifede Mustafa Kemal Paşa’nın bir fotoğrafı ve bir telgraf
bildirisi:
“Madam General Trikupis’e:
57
30 Ağustos Hatıraları, Cumhuriyet Gazetesi Yayını, İstanbul, Ağustos 2000, s.:73-74
(Bu yazı Vatan Gazetesi, 1941 ‘den iktibas edilmiştir.)
58
Der. Muhterem ERENLİ:Atatürk2 (Başkomutan), İstanbul 1981 s.,160.
124
Hiç endişe etmeyiniz, eşiniz yanımdadır!...
Mustafa Kemal”
Yunan Başkomutanının esaretini açıklayan bu telgraf, yurdu-
mun özgürlüğünü müjdeliyordu...
Evde, sevinçten doya doya ağlaştık.
Bu yaşları döken gözlerde, artık geleceğin ışıklı günleri dalga-
lanıyordu...”
İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar

İzzettin ÇALİŞLAR*
Emekli Orgeneral
C-Uşak’ın Kurtuluşu
Uşak’ın düşman istilası altında kaldığı tam iki sene içinde Bü-
yük Millet Meclisi hükümeti Garp Cephesi Kumandanlığına getirilen
Milli Şefimiz (İnönü’nün) kudretli eli altında, isyan eden Çerkez
Ethem’in tenkiliyle Birinci inönü Muharebesini kazandıktan sonra Or-
dunun teşkil ve tensıkına ehemmiyet vererek bu sayede ve bu kudretli
elin emrinde hareket eden Ordularıyla İkinci İnönü ve Sakarya gibi
büyük meydan muharebelerinde düşmanı yendi. Ve en sonra Afyon-
Dumlupınar meydan muharebesi ile şanlı Atatürk’ün Başkumandanlık
zaferini de temin etmeğe muvaffak oldu. Ve 30 Ağustos 1922’de Murat
dağlarının şimal doğu eteklerinde Çal köyü mıntıkasında müstevli
düşman ordularının büyük kısmını kuşatarak (Vatanın Hariminde) yok
etti. Türk ordularının imha hareketinden kurtulabilen ve General
Franko kumandasında toplanan birinci, ikinci Yunan piyade tümenle-
riyle bir süvari tugayı ve meşhur (Palastras müfrezesi) birinci kolordu-
muzun taarruz darbeleri karşısında 30 ve 31 Ağustos günlerinde (Ha-
laçlar Kaplangı) dağı hattında kati bir mağlubiyete uğratılmıştı. Gene-
ral Franko 1 Eylül 1922 günü ümitsiz bir halde Uşak’ın Kabaklar-
Kusura deresi-Elma dağı hattında tutunmağa çalıştı. Karlık istikame-
tinden ilerleyen 1 5 ve 57. tümenlerimizle Kabaklar istikametinden
ilerleyen 6. tümenimizin taarruzları önünde perişan bir halde kaçtı.
Franko Uşak’ta da duramayarak izmiryolunu tuttu. Düşman bundan
sonra hiçbiryerde duracak ve tutunacak halde kalmamıştı. Şimdi onun
elinden yalnız şehirlerimizi, köylerimizi yakmaktan ibaret cinayetler
geliyordu. Güzel Uşak’ta bu cinayetlerden kurtulamadı. Birliklerimiz
*
İzzettin Çalışlar, a.g.m.
125
Mehmet Ersin
süratle Uşak ovasından şehre doğru ilerlerken şehirden yangın ve
duman ve alevler yükseliyordu. Bu yangın dumanlarını görünce Yüz-
başı (AAufahham)ın süvari bölüğünü dörtnala şehre yetiştirdim.
Akşama doğru karanlık basmadan piyade öncüleri ve Kolordu
karargahı da şehre yetişti. Çarşıda başlayan yangınlar söndürüldü.
Yağmalara ve diğer bir fenalığa meydan bırakılmadı. Şehrin manzara-
sı sakin ve halk sevinç içinde Atatürk’ün meşhur (Ordular, ilk hedefiniz
Akdeniz’dir) emrini Uşak’ta aldık. 2 Eylül günü Uşak’in Çardak köyüne
vardığım zaman Atatürk ve İnönü iki büyük kumandan ve iki milli ha-
laskar Uşak’a girmiş bulunuyorlardı. Zafer yolunda Afyon’dan sonra
Atatürk’ün vücuduyla şeref ve sevinç duyan ilk şehrimiz Uşak’tır.
Çardak köyünde çadırda çalışırken Uşak’tan telefonla Gene-
ralliğe terfiimi bildirdiler. 1920 Eylülünün başında Uşak’tan Yarbay
olarak ayrılmıştım. 1922 Eylülünün başında Uşak’a General olarak
girdim. Fakat benim en büyük sevincim Uşak’ta düşmanı hezimete
uğratan ve Uşak’a ilk giren birliklerin başında bulunmaklığım oldu.
Uşak’tan ayrılırken bu ümit ile and içmiştim. Şimdi bu andı yerine ge-
tirmiştim.
Sevgili Uşaklılar! Acılan da beraber duyduk. Sevinçleri de be-
raber. Beni Uşak hemşehrisi yapmanızın da hikmeti budur. Bu müna-
sebetle Uşak’ın düşman tarafından işgalinde ve ordumuz tarafından
kurtarılışında kanlarını döken kahramanlarımızı rahmet ve saygı ile
anarım.
Himmet Çocuk59,60
Halide Edip ADIVAR61
Elvanlar’da ihtiyar bir kılavuz aldık. Köyün bir kısmı yanmış,

perişan, herkes fersiz ve şaşkın gözlerle kamyon denilen canavarın
lüzumsuz gürültüsüne bakıyordu. Herkesin ruhunda sonu gelmeyen
ezilişin, açlığın, her günün gizli felâket ihtimallerinin yoğurduğu ümit-
sizlik ve ilgisizlik vardı. Onun için kimse Uşak’a kadar gelmek istemi-
59
Halide Edip Adıvar: Türk’ün Ateşle İmtihanı (Kurtuluş Savaşı Anıları) (III.Baskı) İst.,
1973, s.,260-262’de Bölüm XIV “İzmir’den Bursa’ya” başlığı altında Himmet adında
bir rehberden söz eder.
60
Bu yazı, Uşak Der., Kasım 1978, S.:5, s.,8-9’da yayınlanır.
61
Halide Edip Adıvar : Dağa Çıkan Kurt, İst., 1976, s.,101-106.
126
yordu. Parayı ne yapacaklardı? Ne alırdı ki? Yalnız zayıf yüzlü bir
ihtiyar, halsiz bir sesle:
- Ben İney’e kadar yolu biliyorum. Fakat beni Uşak’a götürür-
seniz ve bana orada bir okka tuz verirseniz gelirim, dedi.
Akşam karanlığı basarken kamyon mırıldanarak, homurdana-
rak, Anadolu’nun ıssız, yolsuz çöllerine daldı.
Kamyonda Istanbul gazetecileri vardı. Düşmanın bir benzeri
olmayan zulümlerinin külleri ve facia sahnesi üstünde inceleme yapa-
caklar, ben cephenin düşmanın zulüm raporunu hazırlarken onlar da
ajansla Türk’ün felâketini dünyaya bildireceklerdi. Anadolu’da hakim
insan değil, tabiattır. Kuytu ormanlar, batak ovalar, sarp keskin yokuş-
lar, sonra karanlık kımıldıyormuş gibi insanı keserek, dondurarak esen
acı rüzgârın ortasında bin bir zahmetle bilmem kaç saat geçti.
İney, bir derenin yamacında kurşunî bir yangın harabesine
dönmüş bir köydü. Kamyon hırlayarak, çırpınarak köyün yoluna girer-
ken dünyada adam yaradılışı başlamamış gibi etraf insan sesinden,
hayatından yoksundu. Yalnız bir sürü çakal acı acı, karanlık esiyormuş
gibi dereyi yalayıp geçen rüzgârla birlikte uluyordu. İçimden;
-Eyvah, köyün hepsi gitmiş, nasıl soruşturma yapacağız? di-
yordum.
Biraz sonra sağda, bir kaya kovuğunda kızıl bir alevin önünde
ısınan iki hâkî gölgenin kımıldadığını gördüm. Karanlık dereye, kurşu-
nî yangın harabesi önce yamaca vuran biricik ışık, bu ateşin ve kam-
yonun yürüyen iki göze benzeyen fenerleriydi. Köprünün önünde şoför
kocaman, miskin makineyi durdurmaya çalışırken önünde birkaç karal-
tı kımıldadı. Sonra ışığın beyazlandığı taşlı yolda siyah cüppeli, beyaz
sarıklı, siyah sakallı bir adam, arkasındaki, henüz ışığın sınırına gire-
meyen karaltı, arkadaşlarından ayrıldı. Hiç unutamayacağım açık bir
sesle:
-Halide Onbaşı, sizi biz İney istasyonunda bekliyorduk, dedi.
-Geleceğimi nereden biliyordunuz?
-İstasyonda biliyorlar. Soruşturma heyeti gelecek, dediler.
Bu sesten gazeteci arkadaşlar hemen harekete geldiler, ka-
lem, kâğıt çıkardılar, kamyondan fırladılar, karartılardan soruşturmaya
başladılar. Kaç ev yandı? Kaç kişi öldü? Siyah sakallı adam yanıma
geldi. Fenerlerin verebildiği ışıkla notlarıma yiyecek gibi baktı.
-Kaç ev mi? Bütün köy yandı. Kaç adam mı öldü? Sayısını Al-
lah bilir. Eşkıya gelir, öldürür, düşman gelir öldürür, yakar, soyar. Gö-
rüyorsunuz ya, ne ev, ne yiyecek, ne giyecek var. Sen onları şimdi
bırak, İsmet Paşa’ya şöyle söyle!
127
Mehmet Ersin
-Benim işim bunları yazmak.
Biraz daha hırçın ve sesi titrek:
-Senin işin bizim halimizi söylemek... Kaç ev yandı, kaç kişi
öldü, karnımızı doyurur, başımızı örtecek dam yapar mı? İsmet Pa-
şa’ya söyle...
Sesinde, hayat için didinenlerin âmirliği vardı, itaat ederek
sordum:
-Ne söyleyim?
-Ev isteriz, rüzgâr bıçak gibi kesiyor, çocukların başını soka-
cak kovuk bile yok. Uşak’ta birçok kereste ve esir varmış, bunlardan
bize verilmesini emretsin. Hemen kendimize dam yapalım. Ekmek
isteriz. Asker ambarlarında buğday var, bir saat ötede, emretsin, bize
versinler, çiy olsun çocuklarımıza yedirelim. (Sesi acıyla, acımayla
yırtılarak devam etti.) Büyükler söz anlıyor, sesi çıkmıyor ama çocuk-
lar söz anlamıyor, açlıktan hep ağlıyorlar, sabaha kadar ağlıyorlar,
bunu Paşa’ya söyle...
Çakal ulumasıyla, rüzgârın iniltisi arkasından öyle zannettim ki
aç çocuklar ağlıyor, göğsü sütsüz, boş, sırtı çıplak analar yumruklarını
sallayarak dünyaya, talihe, hayata haykırıyorlar.
-Yazdım, dedim; şimdi bize Uşak’a kadar bir kılavuz veriniz.
Herkes birbiriyle konuştu; biraz meşveret etti, sonra:
-Şu çocuk sizi şoseye çıkartır! Dediler.
Kocaman kurt derisi gocuk, kalın çizmeler, yün başlık, artık
ısıtmıyor, yakıyordu. Bütün gün yemek yememiştik. Yanımızda, ne
olur ne olmaz diye alınmış yarım çuval peksimet vardı ki o da daha
çok yanımdaki şoförle kamyondaki iki muhafız askerindi. Fakat ne
onlar, ne arkadaşlar, biraz önce açlıktan şikâyet ettikleri halde yemek
arzusundan bir günahmış gibi, söz etmiyorlardı. Yalnız yanımda maki-
neyi düzeltmeye uğraşır görünen nefer şoförün bir şey söylemeden
içini yakan bir arzusu kalbime geçti, yavaşça:
-Peksimeti köylülere verelim mi? Dedim.
Bu söz, yanmak için bekleyen kuru çıraya dokunan bir kıvılcım
gibi oldu. Nasıl oldu bilmiyorum, üç nefer peksimet çuvalını yakalamış,
titreşen gölgelere zorla dağıtıyorlardı. Ağır ve tok bir ses:
-Uşak’ta belki ekmek bulamazsınız. Yanınızda kalsın, diyordu.
Yine kamyon hırıldadı, homurdadı, çatırdadı ve karanlığa,
rüzgâra daldı. Yer olmadığı için kılavuz Himmet, kamyonun basama-
ğında, yanımda ayakta duruyordu. Kamyona tutunan küçük çocuk
128
elinin güçsüzlüğünü, zavallılığını görmekle beraber İney’deki küçükle-
rin açlık çığlığıyla içim dolu gibiydi. Acı acı düşünüyordum. Bu, kaç
yıldır gezdiğim gölgede kül olan, halkı aç ve ölmeye mahkum olan
kaçıncı köydü.
Anadolu yaradılış günlerinin ilk çağlarındaki yoksuzluk, harap-
lık ve vasıtasızlık içindeydi. Yeni Türkiye’yi yaratacak ulusta yine Haz-
reti Adem’den sonraki devrelere benzeyen güç ve çalışma kabiliyeti
lazımdı. Evsiz, ekmeksiz, bezgin bir halk, dünya onların zafer destanı-
nı terennüm ederken onlar ölümün gözlerinin içine bakıyorlardı. Mem-
leketi kim yapacak? Nasıl yapacağız? Yanımda yüksek fakat sakin bir
çocuk sesi:
-Burası Kuzgun deresi, teyze!
Başımı çevirdim. Küçük, zayıf bir yüzü vardı. Çevresine doğru
uzanan ensiz yanağının derileri büzülmüş, çene iskeleti olduğu gibi
seçiliyordu. Bu açlık ve ümitsizlik içinde başının öyle içten bir sevimlili-
ği, insanı hayata çağıran bir gücü vardı ki... Sordum:
-Himmet, niçin peksimetini yemiyorsun?
-Sonra yerim teyze!
-Hele bir ye de sonra konuşalım.
Yavaş yavaş koynundan küçük lokmalara ayırarak çıkardığı
peksimeti yemesini bekledim. Çenesinin, başının bütün iskeleti peksi-
meti çiğnedikçe daha açık olarak meydana çıkıyordu. Birdenbire go-
cuğumun içine küçük başını almak, bilmem neden vaktiyle kendi ço-
cuğumu uyuturken söylediğim ninniyi söylemek istedim. Fakat bu
arzum çok sürmedi. Küçük kuru yüzde acımayı, güçsüzlüğü kabul
etmeyen bir olgunluk sezdim. Sakin ve arkadaş olmasına çalıştığım bir
sesle konuşmaya başladım.
Büyük bir gururla on üç yaşında olduğunu söyledi. Yedi ya-
şında, ihtiyar bir nine, genç bir kız kardeş, bir çift de öküzle anasız,
babasız kalmıştı. Öküzlerle kocasız iki kadının tarlalarını yıllarca sür-
müş, ortakçılık etmiş, ninesini, kardeşini beslemiş, hatta kız kardeşini
ere vermişti. Fakat bir gün, o bölgeye bir hayvan hastalığı gelmiş, iki
öküzü birden ölmüştü.
Hikayenin burası kalbimi burdu. Sordum:
-Ne yaptın?
Sessiz omuzlarını silkti. Hiç, ne yapacaktı? Öküzsüz çalışmış,
gündeliğe gitmiş, dul kadınların öküzlerini sürmüş, üç yıl çalışmış ve
sonunda iki şişman, kocaman dombay almıştı.
129
Mehmet Ersin
Hikayenin burası yine kalbimi heyecana verdi. Kimsesiz sekiz
dokuz yaşında kuru Anadolu’da alın teriyle iki manda alan çocuk, bu
benim anladığım, bildiğim kahramanlığın en yüksek derecesi gibi bir
şey. Avustralya’yı kuru topraktan bayındır hale sokan, vahşi Ameri-
ka’yı alın teriyle yenip uygarlık merkezi yapan ruhlar, bu tür ruhlardır.
-Dombaylar duruyor mu?
Bu defa gözlerimi yaşartan bir ifadeyle ince omuzlarını silkti.
Kamyon, karanlık bir vadiden geçiyordu. Anadolu’da vadiler, yarlar,
uçurumlar insanın hayalini ve arkasını soğuk soğuk ürpertir. Göçlerin,
kavgaların, cinayet ve soygunların sahnesi oralardır.
Üç ay önce bu uğursuz derede düşmanlar, Himmet çocuğu
yakalamışlar, kesmeye yatırmışlar, iki nefer arasında münakaşa ol-
muş, biri arabasını, mandalarını alıp bırakmak, öteki öldürmek istiyor-
muş, sonra salıvermek isteyen demiş ki:
-Arabasında yumurta varsa bırakalım, yoksa keselim.
Himmet çocuğun sakin sesi titreyerek:
-Ninem yolda yersin diye iki yumurta haşladıydı teyze, dedi.
Derenin sağ tarafındaki uçurum üstünde karanlık rüzgar tuhaf
tuhaf uluyordu. Çocuk susmuş, kamyona yapışmış, gidiyorduk. Tabii
bir sesle:
-Seni Uşak’a kadar götürelim Himmet, dedim; sen dönmekten
korkmazsın bilirim, fakat biz yolda bir yanlışlık yaparız, şoför bilmiyor.
-Olur teyze.
Nefer şoförün yarım aydınlıkta kayadan oyulmuş gibi sabit er-
kek yüzü garip bir gülümsemeyle harekete geldi.
Uşak’a girerken düşündüm, Anadolu’da geçen yıllarımda yüz
evden otuz eve eriyerek, dağılan, ölen, erkeksiz ve kimsesiz köylerde
Himmet çocuğun eşlerine rastlıyor, onlara memleketin hayat tarihinde
birer ışık ve iz diye bakıyordum. Hayat diye, insanlık diye Anadolu’da
ne kalmışsa gayretli kadınlarıyla bu küçük gündelik kahramanların
insanüstü çalışmasından kalmıştı. Bunlardan bir tanesi kafamda ve
kalbimde içimi kanatan bir çivi gibi saplanmış kalmıştır.
Antalya’dan Burdur’a gelirken sonsuz, kar bürümüş, bozuk,
taşlı, bir yanı uçurum, bir yanında daima eşkıya gizlenen yokuşlardan
birini tırmanıyorduk. Buralarda arabalar durur, arabacılar bir araya
gelir, her arabaya üç dört çift hayvan takarlar, arabacılar arabanın
arkasına omuz verir. Bin türlü acayip sesler çıkararak teker teker her
arabayı yokuşun başına çekerler ve çok zaman da bu tarih öncesi
araçlarla, terleyerek, inleyerek günlerce didişip Çine ovasına kadar
getirdikleri mallarını eşkıya çeteleri alır götürür, elleri boş geldikleri
yere dönerler. Böyle bir karışıklık ortasında, kalınlı inceli hayvanları
teşvik için birbirine karışan “oha”lar arasında billur gibi bir ses:
130
-Ah anam, ah, gel de bir kez halimi gör, dedi.
Kalbime ip takılmış gibi ses gelen yere sürüklendim. On, on iki
yaşlarında, gocuğundan sular damlayan, el kadar güzel yüzlü, mavi
gözlerini örten siyah kirpiklerinde yaş toplanmış bir çocuk arabacı
gördüm. Bu da Himmet çocuk gibi ihtiyar bir halaya bakmak için bir
insanüstü hayat didişmesinde pişen bir çocuktu. Istırabının kaynağı,
olsa olsa, toprak olan bir kadın kalbiydi.
Hala Türkiye’yi bu küçük Himmet çocuklar yürüyor. Belki hala
acılar bir çocuğun değil, bir devin kalbi gibi sağlam olan yüreklerinden
taşarsa:
-Ah kadın anam ah, gel de bir kez halimi gör, diyorlar.
Mesut Bir Kasaba

Falih Rıfkı ATAY62
Evet size mesut bir kasabadan bahsedeceğim.
İki gündür sarp dağ yollarından aşıyoruz. Kamyonet, bu kâh
uçurum gibi derinleşen, kâh önümüze bir set gibi çıkan, kâh dize kadar
toz, kâh taşlık ve kayalık güzergâhta bir tank gibi çalışıyor. Yeşil yayla-
lar ortasında, taraf taraf, sarı boşluklar var, bunlar yanan köylerin ha-
rabesidir. Yanından geçtiğimiz köylülere soruyoruz: Hep aynı facia...
Ve aynı ıstırap: “Anamı kestiler, veya, çocuğumu öldürdüler, evimizi,
ekinimizi, mahsulümüzü yaktılar, hayvanımızı sürüp götürdüler...” Ve
boyunlarından altınları koparılan genç kızlar, asıl büyük dertlerini söy-
lememek için dudaklarını kısıyor...
Ve iki gün sonra bir gece yatsıya doğru, uzakta, ağaçlıklar
arasında birkaç ışık göründü. Uşak’tayız.
Ta İzmir’den beri bana şu his gelmişti ki, bütün Anadolu’da
Türklerin, çarşısında oturduğu, tezgahında çalıştığı, çeşmesinden içip
fırınından yediği bir kasaba yoktur. Fakat işte Uşak... Ziyalardan bu
kesif karaltının bir yangın yeri olmadığını anlıyoruz. Bir Manisa ve bir
Alaşehir gecesini görenler için bunu keşfetmek güç değildir. Çöl orta-
sında birdenbire burunlarıyla havayı koklayarak fersahlarca uzakta
kadınlar olduğunu haber veren bedeviler gibi, duygularımızda faciayı
ve harabeyi sezen yeni bir meleke peyda oldu. Yüzüne baktığımız
insanın bize ne anlatacağını biliyoruz ve yolda birtakım ehemmiyetsiz
nişanelerden bir harabenin civarında bulunduğumuzu seçiyoruz.
62
Halide Edip – Yakup Kadri – Falih Rıfkı – Mehmet Asım Us: İzmir’den Bursa’ya, (II.
Baskı), İstanbul, 1980, s.:81-85
131
Mehmet Ersin
Uşak’ın ne kadar yandığını rehberimize sormak istemiyorum.
Fakat muhakkak o da yanmış olmalıydı, zira yangın ve cinayet oraya
da uğradı...
Kendi kendime düşündüm: “Belki süvarilerimiz çabuk yetişmiştir...”
Trikupis’in macerası aklıma geliyor. Onu Uşak yakınlarında
tutmamışlar mıydı? Belli ki Yunanlılar burada gafil avlandılar. Kasaba-
ya yaklaştıkça karanlıkta bina görüntülerini görmeye başlıyoruz.
Bizi karşılayanlar, bu akşam, uyumak için evlerine döndüler.
Yataklarımızda bu gece rahat uyuyabiliyoruz. Çünkü diğer kasabalar-
da, Manisa, Turgutlu ve Alaşehir’de bedbaht kadın ve çocukların üs-
tünde yattıkları taşlar vücudumuza batıyordu, kalın battaniyelerimizin
altında onların çıplak vücutlarını titreten ayazın etimize ve kemiğimize
işlediğini hissediyorduk.
Fakat şimdi rahatız. Evlerinde uyuyan bir kasaba halkının
misafiriyiz.
Sabahleyin erkenden çarşıyı görmeye gidiyorum. Sokakta
evlerinden çıkan ve çalışmağa giden insanlar kaynaşıyor. Vakıa, uzun,
iki taraflı bir yangın yerinden geçiyoruz, yerliler diyor ki:
- Burada bin sekiz yüz ev yaktılar, bütün Uşak yanacaktı, fakat
süvarilerimiz erken yetişti. Yarım saat daha geç kalsalardı...
- Şükrediniz, yine sizin çarşınız, sokağınız, dükkânınız ve evi-
niz var...
Ve geçtiğimiz yerlerden bahsediyoruz.
- Can ziyanınız yok ya...
- Nasıl yok? Uşak’ta bin kişi öldürdüler, yaktılar. Bin kişi... Ala-
şehir şehitlerinden bile fazla! Yanımızda giden bir genç yolun ortasın-
da bir bina iskeletini gösterdi.
- Burada bizim birkaç yüz esirimiz vardı, gece ateş verdiler
bizim asker girdikten sonra enkaz arasında kemikler bulduk, demek
hepsini yakmışlar.
Bu hikâyeler dün akşamdan beri içimde hissettiğim şevki kesi-
yor.
- Hepimiz evlerimize kapandıktı... Yunanlılar birkaç dinsiz
bulmuşlar, bu herifler birkaç defa “Dışarı çıkın, bizimkiler geldi!” diye
bağırdılar, hepimiz sokaklara döküldük, Yunanlılar:
- Demek Türkler geldiği vakit böyle sevineceksiniz!” diye çoluk
çocuk ellerine ne geçirdilerse süngülediler, bu yangın yerinde de ba-
caklarından tutup ateşe attılar.
İşte mesut Uşak... Ye’simi dağıtmak için her sokağa sapmak,
her evin kapısında durup yaşayanların seslerini işitmek, her dükkanda
oturmak istiyorum.
132
- Ya götürülenler? Buradan üç yüz aile Yunanistan’a gitti,
birçoğundan haber alamıyoruz. Bu yolda mı öldürdüler, orada mı öl-
dürdüler, bilmiyoruz.
Bir Uşaklı daha yanımıza sokuluyor:
- Son günü halk tarlalara kaçtı. Süvari Ay Bey sırtlarında gö-
rününce önlemeğe koştuk, bir de gördük ki Uşak yanıyor. Kadın, erkek
hepsi ateş içine koştu, yangını öyle söndürdük.
Geldiğimiz yerlerde diyorlardı ki, “Biz şehirlerimizi, bağlarımız-
la yaptık, bağımızı toprağımızı yakamadılar ya... Bir daha yaparız!”
Uşak’ın talihi başka türlüdür: Burada kasaba sağlam gibi...
Fakat Yunanlılar Uşak’ın bağlarını yakmışlardır. Üzüm kütükleri şimdi
birer kömür parçasıdır. Bir kulübe kurmak kolay fakat bir bağı nasıl
yerine koymalı?
Ve birdenbire isyan ettim. Camisiyle, şadırvanıyla, dükkânlar-
da, sokaklarda ve insanlarındaki bütün, hususiyetlerle bir Türk şehrin-
deyim. Burası denize birkaç gün uzaktır. Pencerelerden Türk kadınla-
rının dokuduğu halılar ve seccadeler sarkıyor. Yunanlılar buraya ne
cesaretle geldiler?
Tesalyalı bir Rum niçin Uşak’ın bağlarını yaktı? Giritli bir hay-
dut niçin Uşak kadınlarını ateşe attı? Atina barlarında caka eden pud-
ralı zabit ne hakla Uşak köylülerinin halılarını soydu ve Atina fahişele-
rinin ayağı altına serdi?
Şimdiye kadar bu isyanı neden bu kadar şiddetle hissetmedi-
ğime şaşıyorum. Bu isyan bana kendimizi denizin, İstanbul’un doğuda
ve batıda bütün Hıristiyan aleminin günlerce, haftalarca uzağında
bulunmuş olmak hasedinden geldi. Ve Yunanlıların bir müddet burada
kaldığını düşünmek, izzeti nefsimi o ana kadar o derece vuzuh ile
duymadığım bir acı ile yaktı...
Bir dükkânın eşiğine oturdum, avunmağa çalışıyorum. Dük-
kâncı bana raflarını gösterdi.
- Burada binlerce liralık malım vardı, hepsini alıp götürdüler.
Halı tezgahlarını durdurmak için türlü baskı icat ettiler, Türk ticaretini
yok etmek için bütün zenginleri soydular, sürdüler. Bir şirket geldi,
halıcılığı almak için ona her kolaylığı gösterdiler. Eğer bir iki sene
daha dursalardı, biz açlıktan ölecektik. Ve birdenbire:
- İşte hepsini bunlar yaptı.
Diye yerinden kalkmak istedi, baktım, çarşının içinden paçavra
esvaplı esirler geçiyor. Askerlikleri gittikten sonra, o örneklerini pekiyi
tanıdığımız çırak, uşak, garson ve serseri haline gelmişlerdi. Bu esirle-
ri yanmış bir dükkânın harabesinde çalıştırmaya götürdüler.
133
Mehmet Ersin
Yanımızdaki dükkândan bir adam boş sarraf camekânını gös-
terdi.
- İçinde, mücevher, gümüş ve altın vardı, son günü iki zabit
gelip çaldılar.
Bütün tutulan esirlerin dolakları ziynet altınlarıyla doluydu. Bu
delik altınların her biri kesilen veya tecavüz edilen bir köylü kızın ger-
danından koparılmıştır ve şimdi bütün köylü kadınların boyunları hazin
bir surette boştur.
Aziz okuyucular mektupları Uşak’ta kesiyorum. Filvaki oradan
Afyon’a, Kütahya’ya, Bursa’ya gittik. Tıpkı İzmir-Uşak yolu gibi, Uşak-
Bursa yolunda da köy ve kasaba harabeleri gördük. Hele Bursa taraf-
larında diğer üç taarruzun sarsıntıları vardı. Her tarafta bize yangın ve
cinayet faciaları anlattılar. Yollar üstünde kurumuş, madde haline
gelmiş eski Türk cesetlerine rast geldik. Oğlunu kaybeden her ananın
ıstırabı bir olduğu için, Afyonkarahisar, Kütahya ve Bursa analarının
acısı Manisa’da bıraktığımız kadınların eleminden daha aşağı değildi.
Sakarya’dan Marmara, Akdeniz ve Boğaz sahillerine kadar her taraf
bir alevin ve bir bıçağın altından kalktı. Ve henüz bütün Türk toprağı
bu dehşetten ürpermiş bir haldedir. Binlerce kimseler felce uğramış
gibi, kesik, tutuk ve şaşkın konuşuyor.
Bu faciayı her gün hatırla. Sana bunu bir intikam dersi vermek
için söylemiyorum. Fakat bu harabeyi inşa etmek ve bu sefaletin, din-
meyen bir kan gibi, hayatı alıp götüren cereyanına mani olmak lazım-
dır.
Biz o bedbahtların faciasını görmemek içindir ki hürriyet ve
sulh istiyorduk. Hürriyet ve sulh bizi kurtardı, fakat bu sırada onlar, yüz
binlerce Türk, bizim görmemek istediğimiz faciayı gördüler. Onları
teselli etmedikçe bize bu hürriyet ve şeref helal değildir.
Uşak Yangınlar İçinde

Yazan: Haşim TÜMER63
Başlık yaptığım bu cümle, 1922 senesi Eylülünün ikinci günü
Samsun Belediyesinin kara tahtaya yazıp halka duyurduğu ajans ha-
beri başlığıdır. (O zaman, ajans haberleri Vilayetlere telgrafla verilir,
Vilayetler de Belediyeler yoluyla, halka böyle duyururdu.)
Bu başlık, ilk görüşümde bir Uşaklı olarak bende, hiç unuta-
madığım bir etki yapmıştı: Gözümün önüne anamın, kardeşlerimin ve
63
D.B.Uşak Der., Ağustos-Eylül 1969, S.:7-8, s., 18 ve 53
134
bütün hemşehrilerimin yangının alevleri içinde kıvrandıklarını resme-
den ızdıraplı, facia pozları geliyordu. Evimiz yanıyor, içindekiler kavru-
luyordu. Birbirlerinin imdatlarına da koşamıyorlardı. Zira Uşak komşu-
ları ile, tüm varlığı ile (yangınlar içinde) idi.
Askerlik vazifem bana, Çanakkale’den başlayıp Romanya,
Batum, Tiflis, Bakû ve tekrar Batum’dan Samsun’a gelene kadar cep-
he cephe harp sahneleri, binlerle, yığınlarla ölü göstermişti. Yüreğim
artık taşlaşmış, hissim nasırlaşmıştı. Ama kara tahtadaki bu ilan, rikka-
timi birden uyarmış, hatta beni Samsun Belediyesi’nin önünde ağlat-
mıştı.
Tam bu sırada fırka kumandanım Miralay İsmail Hakkı Bey,
yakınımda görünüverdi. Aldığım selam durumumu eliyle cevaplarken,
gördü ki gözlerim yaşlıdır. Derhal soruya geçti:
- Niye ağlıyorsunuz?
Sol elimle arkamda kalan kara tahtayı işaret ederek:
- Uşaklıyım efendim, dedim. Yazıyı o da okudu. Yüzünde ba-
na hak veren tatlı bir pembelik belirdi. Fakat hemen ardından büyük
zaferin başladığını kurmay bilgisi ile sezmiş olan kumandanım şu
müjdeyi verdi:
- Düşman çözüldü, Vatan kurtuldu. Ağlaman bitsin, sevinmen
başlasın evlat.
Gözümün yaşını dindiren ve yüreğime su serpen bu büyük
sözü hiç unutmam. Her senenin 2 Eylülünde zaferin bana ilk duyuru-
lan müjdesi olarak hatırlarım.
Altı ay sonra iki aylık izinle Uşak’a döndüm. Trenimiz Eskişe-
hir’den, Dumlu’dan geçerken iki yanımız harp vasıtaları enkazı ile dolu
idi. Besbelli ki buralarda kıyasıya dövüşmeler olmuştu.
Sabahın alaca karanlığında Uşak’a geldim. Şehri yedi senelik
tahassürle süze süze, arabam yol aldı. Görüyordum ki sağımda, so-
lumda kalan mahalleler hep yanıktı. Şehrin büyük bir felaket geçirdiği
şu halinden belli idi. Manzaranın üzüntüsü içinde, fakat düşmanı kov-
muş olmanın muzaffer heyecanını duya duya evime geldim. Ohhh,
evimiz yanmamıştı, biricik baba yadigarımız duruyordu. Sevindim,
hemen kapıyı çaldım. İçerden ses geldi:
- Kim o?
Tek kelime ile cevap verdim:
- Aç, dedim. Yedi sene sonra anam, beni görmeden sesimden
tanıdı:
- Aaa, bu Haşim’imin sesi, dedi. Takunyasını tıkırdatarak koş-
tu, kapıyı açtı.
- Oğlum benim... dedi, beni bağrına bastı.
135
Mehmet Ersin
Göz yaşlarımızı birbirimize karıştırarak biz ana oğul sevinir-
ken, güneş Doğala sırtlarını yaldızlıyor, çay kenarında bir horoz yeni
doğan güneşi ve anamla beni selamlıyordu.
Unutamadığım hatıraların biri de budur: Anamın yedi senelik
ayrılıktan sonra tek kelimeli, tek heceli sesimden beni tanıyışı... Ne
demişler:
Ana gibi yar olmaz
Bağdat gibi diyar olmaz, diye.
İşgalden Sonra
Celal OKKAN* (*)
Yunanlıların gidişi, bölgede yaşayan Rumlar için de kötü oldu.
Bir çok yerli Rum, Yunanlılarla beraber gitmeye kalktı. Uşak’ta daha
önce de değindiğim gibi herhalde o zaman 3-4 bin kadar Rum vardı.
Uşak’ın nüfusu da zaten o zaman 16 bin civarındaydı. Demek ki nüfu-
sun yaklaşık dörtte biri Rumlardan oluşuyordu. Onlar da birlikte kaç-
maya çalıştılar. Fakat bir çoğu yollarda kaldı. Onlar gittikten sonra
derelerde, yollarda bir çok ceset bulundu. Yunan askerlerinin ve yerli
Rumlardan vurulanların cesetleriyle yollar kokudan geçilmez bir hale
gelmişti. Yunan askerlerinden esir olanlar ise istasyon civarında bir
tarlada tel örgü içine alındılar. Bu arada intikam almak isteyenlere
“Alın, öldürün” diyenler de oldu. Bizlerden gidip Yunan askeri öldüren
kimse olmadı. Onlar zaten kendiliklerinden ölüme mahkum olmuş
sayılırlardı. Çünkü fakir bir millet olduğumuz için o esirlere yedirecek,
giydirecek birşeyimiz yoktu.
Kışın onları gene bizim mahallede, giderlerken yakmak iste-
dikleri Kadir Efendilerin evine doldurdular. Kış bastırdı, tifüs gibi hasta-
lıklar başladı. Pencerelerden çıkan pis kokudan geçilmiyordu. Her gün
bir iki Yunan askeri ölüyordu. Karakıran’daki tarlalardan sonra, uzakça
bir yerde Kasap Deresi denilen bir dere vardı. Ölenleri kendilerine
taşıtırlar ve oraya atarlardı. Böylece hemen hepsi mahvoldu zavallı
Yunan gençlerinin... Biz, bilhassa çocuklar, onlara acıyorduk. Fırsat
buldukça pencerelerinden ekmek atardık. Yani biçok kişiyi, bu arada
benim annemi öldürdüler, bu kadar zulüm yaptılar, yangın çıkarttılar
fakat ona rağmen yine de o hasta, cılız askerlere acır, ekmek atardık.
Dünyanın işleri böyle işte!
*
Celal OKKAN: a.g.e.s.,8-9.
136
Kasap Deresi yakınında bizim tarlalarımız vardı. Daha önce
de anlattığım gibi, bazı yıllar bu tarlalara kavun karpuz ekilirdi. Aradan
üç dört ne geçtikten sonra Kasap Deresine gittiğimizde kafatasları
bulduğumuzu hatırlarım. Anlaşılan insanın diğer kemikleri çabuk eri-
yor, çürüyor. Ama kafatasları sağlam kalıyor. Kafataslarından gidip
alanlar olurdu. Gözler cürümüş, delikleri kalmış, burun kırılmış, fakat
kafatası sapasağlam duruyor. Kafataslarında parça parça gibi görü-
nen bölümler zikzak makine dikişi ile birbirine eklenmiş gibidir. Onları
gördükçe bizim Uşak’taki yaşlı kadınlar, »jste bunlar alınyazısı, herke-
sin kafatasında alın yazısı vardır. Hayatında pgler olacağı, neler göre-
ceği bu yazılardan anlaşılır” derlerdi. Kasap Deresi alm yazısı orada
biten, Yunan askerlerinin cesetleriyle doluydu... Ve esir falanların
hemen hepsi ne yazık ki mahvolup gitti.
Sonradan öğrendik ki işgalin son günlerinde yerli Rumlardan
bazılar ve bu meyanda istasyona yakın evlerde oturan bazı Türk aile-
leri Uşak’tan kalkan son trenle İzmir’e gidebilmişler, ilerde açıklayaca-
ğım gibi, müstakbel eşim olan Nuriye’nin ailesi Hacı Yahya Efendi,
mahdumları ve hanımları da yangından kaçmak için son trene binip
izmir’e gidenler arasındaymış. Yunanlılar giderken yakıp, yıkmış, ya-
kalayabildiklerini öldürmüşler. Bizden sonra Alaşehir, Salihli, Kasaba
(şimdiki adı Turgutlu), Manisa gibi şehirleri de ateşe vermiş, bulabildik-
leri insanları katletmişlerdi... Fakat sonunda Yunanlılardan Türk asker-
lerinin önünden kaçabilenleri de İzmir’de denize döküldüler. Sonradan
duyduk ki İzmir’i de en son fırsatı kullanıp baştan sona yakıp yıkmaya
çalışmışlar.
Eden Bulur
Derleyen: Kadir TEKİN64
Bu anıyı rahmetli babam Battaloğlu Ali Osman Tekin anlatırdı.
31 Ağustos 1922 günü Sivaslı’daki işgalci Yunan askerleri
kaçmış, Sivaslı kurtuluşuna kavuşmuştu. Yunanın kaçışından bir saat
sonra Türk kurtuluş birliği Sivaslı’ya girmişti. Karakol binasının önünde
bir ana baba günü yaşanıyordu. Sevinç gösterileri, sevinç çığlıkları
meydanı dolduruyordu.
Ben 17 yaşında bir delikanlıydım. Evimizin bahçesindeki as-
madan üzüm koparıp askerlerimize vermeye gitmiştim. Bir ara sesler
kesildi, herkes çarşıya açılan dar bir sokağa bakmaya başladı. Ben de
baktım. Ne göreyim? İki Türk askeri, bir Yunan askerini kollarından
64
Kadir Tekin: a.g.e., s.,94.
137
Mehmet Ersin
tutmuş, karakola getiriyorlardı. Yunan askerinin boynunda diri bir tavuk
asılıydı. Sağ elinde de bir şarap şişesi vardı. Yunan askerini karakolun
içine götürdüler. Askerin nasıl yakalandığı az sonra anlaşıldı. Kaçıştan
haberi olmayan asker, sokak aralarına gitmiş, şarap içmiş, bir evden
de bir tavuk almış, öylece dolaşıyormuş.
Yunan askerine ne yapılacağını öğrenmek için merakla bekle-
dik. Derken ne yapılacağını öğrendik. Karakol bahçesine bir darağacı
kuruldu. Yunanlı askeri darağacına astılar. Tavuk da boynunda duru-
yordu. Yunanın cesedi ibret için üç gün üç gece orada kaldı. Sonra
indirilip gömüldü.
Ne diyelim, eden bulmuştu.
Kurtuluş birliği, idamın yapılmasından birkaç dakika sonra kaçan Yu-
nanı kovalamak üzere, Sivaslı’dan ayrılmıştı.
Şehitlerimiz Mutlu Uyusun

Anlatan: Nuri ÇALIK65
Uşaklı Şeker Fabrikası emeklisi 88 yaşındaki Nuri Çalık, kara
günlerin dehşetini bize şöyle anlattı: “Alaşehir yönünden gelen Yunan
birlikleri, 29 Ağustos 1920 günü Karakıran üzerinden Uşak’a girerken
bazı mevzii çatışmalar olmasına rağmen, çok güçlü olduklarından
fazla zorlanmadan şehire hakim oldular. Yerli Rumlar, aniden şımarıp
başımıza bela kesildiler. Yunan askerlerini sürekli tahrik ediyorlardı.
17-18 yaşlarındaydım. İki yıl işgalde çok acı çektik. Büyük taarruz
başlayınca Dumlupınar yönünden top sesleri duyulmaya başlanmıştı.
Bazı yaşlılar, Türk ve Yunan toplarının seslerini ayırt edebildiklerinden
ordularımızın yaklaşmakta olduğunu söylüyorlardı.
Yerli Rumlar, eşyalarını toplamaya başladılar. Uşak’ta büyük
bir yangın çıktı. Bir gün evimizin arka bahçesine çıktım, ne göreyim.
Üç Yunan askeri yaşlı komşularımız İbrahim Hacıbekiroğlu’nu, Hacı
Ahmet Taviloğlu’nu ve Ali Kodal’ı yere diz çöktürerek süngülerini da-
yamışlar, “Altınları çıkarın” diye eziyet ediyorlardı. Üçü birden “Evimiz
ahırımız yandı, paramız yok” diye yalvarıyorlardı. Yunan askeri elinde-
ki altın dolu torbadan bir avuç altını çıkarıp “Bize bunları verenler kur-
tuldu, siz öleceksiniz” diye bağırıyorlardı. O an öyle korkmuştum ki
dudaklarım yarıldı, uzun süre kanı durduramadım.
İki gün sonra tamamen yanmış ve yıkılmış Uşak’a Nurettin
Paşa’nın komutasındaki askerlerimiz girdi, Dikilitaş mevkiinde Yunan
65
Yeni Asır Gazetesi, Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluşu 67. Yılı), İzmir, 1 Eylül 1989
138
askerlerini perişan ettiler. 3 bin civarında Yunan askeri cesedi yerlerde
yatıyordu. Her yer alev alev yanmasına karşın, tüm Uşak halkı sokak-
lara dökülmüş, ağlayarak askerlerimizi bağrına bastı. Yananı, yıkılanı
yeniden inşa edebilirdik, ettik de. Atatürk, beraberinde Fevzi ve İsmet
Paşalarla Uşak’a girerken tozdan başlarındaki kalpaklarıyla kaşları
aynı rengi almıştı. Yiyecek içecek ikramlarına karşı “Ne olur bizi yolu-
muzdan alıkoymayın. Yeniden döneceğiz, misafiriniz olacağız” dedi.
Bir gün sonra döndü ve Yunan generali Trikupis’i Uşak’ta esir aldı.
Türklüğün şanını yükseltti. O günlerin heyecanını aynen yaşıyorum.
Allah ordumuza, askerimize zeval vermesin. Şehitlerimiz mutlu uyu-
sun.”
Hoca İbrahim Bey

Şevket Süreyya AYDEMİR66
Kuva-yı Milliye saflarında değerli insanlar elbette çoktu. Mese-
la bunlardan birini tanımış ve dinlemiştim: Hoca İbrahim Bey
(Tahtakılıç-Mebus)
İbrahim Bey Uşaklı idi. Uşak’ın Bozkuş köyündendi. Sarıklı
Hocaydı. Uyanık bir insandı. Alaşehir Kuva-yı Milliye kongresinin ön-
cülerindendi. Her cephesiyle ağırbaşlı, kemallı, saygıdeğer bir insandı.
Milli mücadele sıralarında Uşak Kuva-yı Milliyesi’nin de başıymış.
Arada, çoğu şuradan buradan toplanmış, her birinin sicilinde
kanlı kayıtlar bulunan, cezaevlerinden çıkarılmış bazı insanları da ister
istemez, idare etmek zorunda kalmıştı. Hem de ellerine birer silah
verilip dağlara salarak...
Bir gün, bir Dumlupınar ziyareti dönüşü, İbrahim Beyin Bozkuş
köyüne gittik. İbrahim Beyi ilk defa orada tanıdım. Ne yiğitçe konuşu-
yordu. Kuva-yı Milliye devrinde köylerden aldığı her torba samanın,
her ölçek bulgurun, buğdayın hesaplarını, santimine kadar birtakım
sarı bakkal defterlerinde tutmuştu. Bize bu defterleri, sandığından,
kutsal emanetler gibi çıkarıp gösterdi:
- Vasiyet ettim. Beni bunlarla beraber gömecekler. Eğer millet-
ten aldığımın bir habbesi yerine harcanmamış ve benim kursağımdan
geçmişse Allah bana hesabını sorsun diye...
Bunları söylerken kırış kırış gözleri içten gelen damlalarla ışıl
ışıldı.
Sonra çocukları adına da bir ahdı vardı:
66
Şevket Süreyya AYDEMİR : Tek Adam, C.: II (III. Baskı), İstanbul, 1967, s., 186-187
139
Mehmet Ersin
- Harpler bitince beni mebus seçtiler. Ankara’ya yolladılar.
Fakat çocuklarım adına bir ahdım var: Büyüsünler, adam olsun-lar,
sonra santimine kadar hesabını çıkarıp, şu fakir milletten mebus maa-
şı diye aldığımız paraları devlet hazinesine geri ver-sinler. Böylece
bizim de bir hizmetimiz geçmişse, bari hak yo-lunda hizmet sayılsın...
Hülâsa Kuva-yı Milliyeciler arasında elbette bir mizaç birliği
olamazdı. Meselâ Denizli Belediye meydanında serdirdiği halının üs-
tünde bağdaş kurup, bir taraftan nargilesini içerken, diğer taraftan
karşısında diktirdiği darağaçlarına:
- “Ulen şunu da asın, bunu da asın” diye, Denizli eşrafı-nın,
hatta hükümet adamlarının sıra sıra cesetlerini dizdiren Demirci Efe ile
Uşaklı İbrahim Hoca elbette ki başka hamurdan yoğrulmuş insanlardı.
Bozkuş’lu İbrahim Bey’e Övgü67

(Besim Atalay’ın “Uşak’ta Milli Hareket” başlıklı yazısından
sonra yazılmıştır.)
Bir yiğit çıkar; bir köyü,
Bir bilgin çıkar; bir kenti,
Doğuverir bir kahraman;
Düşmana boyun eğdirmez;
Bir tek teline değdirmez,
Kurtarır bir memleketi.
Bozkuş’lu İbrahim Bey de
Bağımsızlık Savaşı’nın
En karanlık günlerinde
Böyle erlerden biriydi
Uşak’a kol-kanat geren,
Öz değerlerden biriydi.
Çeteleri frenleyen,
Kötülükleri önleyen;
Bütün zorlukları yenen,
Erdemli halk önderiydi.
Bu kutsal Alperen için
Bir anıt dikmeye değer.
Almalıdır İbrahim Bey
Uşak’ta bir alanda yer.
67
Uşak Der., Temmuz 1978, c.1, S.:3, s.,14
140
Ararsanız az bulunur,
Her ilde böyle yurtsever.
Halka gönül verenleri;
Halktan biri çıkar, över.
Mehmet Necati ÖNGAY
Yazarın Notu: Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Uşak’a 8 kez gel-

miştir. Atatürk’ün 22 Haziran 1934 tarihindeki 8.gelişinde “Sarık Olayı”
diye netelendirebileceğimiz bir olay yaşanmıştır. Bu olayı “Sarık Olayı”
başlığı altında yazmıştım68.
Bu olaya tanıklık eden Ali Rıza Oktay’ın69 yazısını “Kimsin
Sen” başlığı altında veriyorum. Başlık tarafımdan konulmuştur.
Kimsin Sen
Sarık dolayısıyla, belki de günün tarihçilerince bilinmeyen, du-
yulmayan bir olayı şuracıkta yazıvermekten kendimi alamadım. İran
Şahı Rıza Pehlevi, Türkiye’de Atamızın konuğudur. Beraber trenle
Ankara’dan İzmir’e gitmektedirler. Tren Uşak istasyonuna yaklaşıyor.
Halk, istasyon ve civarını doldurmuştur. Vakit ise gece yarısıdır. Kay-
makam ve yetkililer trenin nerede duracağını saptayarak, gruplar ha-
linde yer almışlardır, kaymakam ve hükümet memurları, Halk Partisi
yetkilileri, askerler, öğretmenler, Kızılay gibi derneklerin yöneticileri ve
spor kulüpleri yer almışlardır. Daha önce Ata’nın özel trende içki sof-
rasında İran Şahı ile karşılıklı yobazlardan, Ahunt’lardan yakındıkları
sanılıyor. Özel tren istasyona giriyor, ama makinist kaymakama kötü
bir şaka yapıyor! Tren saptanan yerde değil de, daha ileride duruyor!
Evet beklenen yerde değil, son vagon elli metre ileridedir, Tren durur
durmaz da Ata son vagonun sahanlığında görünüyor. Tesadüfe bakın
ki, tam orada başının sarığı ile müftü, Ata’nın elini öpmek için eğilmiş-
tir. Bir anda Ata’nın eli müftünün sarıklı takkesini yakaladığı gibi hava-
ya fırlatıyor ve sarık açılarak bir serpantin gibi halkın arasına düşüyor.
Aynı anda Ata’nın sert sesi duyuluyor: «Nedir bu hâl Uşaklılar?»
Önünde başı açık iki büklüm olan müftü duruyor ve Ata onu göstere-
rek «Bu bir cenaze merasimi midir? Beni muhterem misafirime karşı
güç durumda mı bırakmak istersiniz? (bereket versin ki, o sırada Şah
vagonunda uyumaktadır.) Siz hâlâ inkılâbı ve mahiyetini kavrayama-
68
Mehmet Ersin: a.g.e. s.: 157-158.
69
Ali Rıza Oktay: Biz Anadolu Türkleri, Ankara, 1975, s.67-68.
141
Mehmet Ersin
dınız mı? Yazıklar olsun size!» diye bağırıyor. O sırada karşısına te-
sadüf eden subay grubuna sesleniyor: «Ya siz askerler, sorarım bu
hâl ne?» deyince askerlik şubesi başkanı Albay cevap veriyor. «Pa-
şam biz askerler siyasete karışmak istemiyoruz,» deyince Ata büsbü-
tün kızıyor ve «O nasıl cevap? Bu işlerin askerlikle politika ile ne ilgisi
var? Yaptığımız inkılâplarda asker ve sivil hep beraberiz,» diyor.
O sırada epey uzakta kalmış olan Kaymakam nefes nefese
geliyor, Atanın önünde duruyor: «Kimsin sen?» sorusuna «Kayma-
kam» deyince, Ata: «Bu nasıl Kaymakam, Seni azlediyorum!» diyor.
Olay sırasında halk, aralarındaki bir kaç sarıklıyı omuzlarından bastı-
rarak çömeltiyorlar, ve Ata öğretmenlere de çatıyor. Sakin tabiatlı olan
Kaymakam, o sırada Başvekil ismet Paşa’ya dert yanıyor. Ata onu da
gözünden kaçırmıyor, ve İnönü’ye «Paşa o zatla anlaşamazsınız diyor
ve trene giriyorlar ve tren kalkıyor Artık Atatürk görünmüyor. Halk
bağırıyor, «Paşam bizi affet».
Uşaklılar postaneye koşarak, Alaşehir’e Atatürk’e bir telgraf
çekerek af edilmelerini ve sarığın kaldırılmasını istiyorlar. İşte bu olay-
dan sonradır ki, din adamlarının sarığı nerede ve ne zamanlar sarabi-
leceklerine dair kanun çıkıyor, ismet Paşa’nın kayırması ile de Atamız
sonradan Kaymakamı affediyor ancak yakın bir ilçeye atanıyor.
Yazarın Notu: Bir Türk gazetecisi Mete Akyol ile Kıbrıslı Rum
Yüzbaşı Takis Cagaris’le savaş ortamında karşılaşıp birbirlerine zarar
vermeden yolları ayrılır. Yıllar sonra bu Türkle bu Rum bir araya gelir-
ler. Bu birliktelik ile; insan sıcaklığının, toprak kardeşliğinin komşulu-
ğun örneğini verirler.
Birbirimizin Kopyasıyız70
1974 Kıbrıs Banş Harekâtı’nı izlemek için adaya giden 11 Türk
gazeteci yanlış yola girince Küçükkaymaklı’da Rumlara esir düşmüştü.
Bu gazetecilerden biri de bizim gazete adına giden (Ben o
zaman Milliyet’te çalışıyordum) Mete Akyol’du.
Rum milisler Türk gazetecileri bir binaya sokup ellerini duvara
dayatmışlar.
Mete Akyol o zamanlar çok popüler olan “Memleketim” şarkı-
sını mırıldanmaya başlamış. Ötekiler de ona katılınca Rumlar öfkeyle
“Susun!” diye bağırmışlar.
70
Tufan Türenç, Birbirimizin Kopyasıyız, Hürriyet Gazetesi, 28 Ocak 2011.
142
Mete, “Bizi nasıl olsa öldüreceksiniz, onun için susmayacağız”
demiş.
Milisler “Sizi öldürmeyeceğiz” demişler ve onları bir yüzbaşıya
teslim etmişler.
Yüzbaşı Takis Çagaris gazetecileri bir okula götürmüş. Orada
bulunan Yunanlı subaylar Mete Akyol’a bazı sorular sormuşlar ve
sonra grubu bir cezaevi arabasına bindirmişler. Başlarında yine Yüz-
başı Takis Çagaris olmak üzere yola çıkmışlar ama nereye götürül-
düklerini bilmiyorlar.
Yolda EOKA yollarını kesmiş. Çetecilerle yüzbaşı arasında
sert tartışma yaşanmış.
Tekrar yola devam etmişler. Yolları iki kez daha EOKA tara-
fından kesilmiş. Yine aynı tartışmalar yaşanmış, yeniden yolu çıkmış-
lar.
Sonradan öğrendiklerine göre EOKA militanları yüzbaşıya
“Gazetecileri bize ver, onları öldüreceğiz” demişler.
Yüzbaşı her seferinde “Beni öldürmeden onları alamazsınız”
diye direnmiş.
Sonunda birçok tehlike atlattıktan sonra Limasol’a varmışlar.
Çagaris onları Limasol Emniyet Müdürlüğü’ndeki görevli alba-
ya teslim etmiş.
Sonra Mete Akyol’a “Kim bilir nerde ne zaman görüşeceğiz”
diyerek sarılıp veda etmiş. O gece hücrelerde yatmışlar, ertesi gün
Klerides’in emriyle serbest bırakılmışlar.
37 yıl sonra Yüzbaşı Takis Çagaris ile Mete Akyol İstanbul’da
bir araya geldiler.
Ölümle yaşam arasındaki ince çizgide yazgılarını paylaşan bu
iki insan Atatürk Havalanı’nda ilk karşılaştıklarında sevgiyle kucaklaş-
mışlar.
Bu buluşmanın ilginç bir öyküsü var.
Kıbrıs’ta televizyonculuk yapan Cem Kar, 1974 savaşındaki
tutsaklarla ilgili “Meçhul Tutsaklar” adlı bir belgesel hazırlıyor.
Kıbrıs’ta pek çok insanla konuşuyor, sonra da Türkiye’ye gelip
Akyol’u buluyor.
Akyol’a bir yüzbaşının Türk tutsaklarla ilgili bir kitap yazdığını,
o kitapta kendisinden de bahsettiğini anlatıyor. Mete yüzbaşıyı anım-
sıyor ama adını çıkaramıyor, “Bana onu bul” diyor.
Cem Kar, yüzbaşıyı bulup Mete Akyol’a telefon ettiriyor.
Mete Akyol o anı şöyle anlatıyor:
“Takis’in sesini duyunca o kadar duygulandım ki kendimi tu-
tamayıp ağlamaya başladım. Takis de ağlamaya başladı. Daha sonra
143
Mehmet Ersin
sık sık telefonla konuşmaya başladık. O beni Kıbrıs’a davet etti, ben
onu İstanbul’a... Sonunda o geldi.” İki dostla geçen akşam bir yemekte
birlikte olduk. Duygu dolu bir geceydi.
Takis’le Mete Akyol’a dedim ki: “Dünyada, savaşan iki insanı
37 yıl sonra bir araya gelip kucaklaşmış başka iki millet bulamazsınız.
Sizin bu yaşadıklarınız Türk ve Yunan halklarının ne kadar birbirlerinin
aynısı olduğunu ortaya koyuyor. Politikacılar aradan çekilirlerse Türk-
Yunan halkı tıpkı sizin gibi kucaklaşır”.
İkisi bir daha kalkıp kucaklaştılar. Dedim ya, duygu dolu bir
geceydi. Onların buluşmasına tanık olduktan sonra şöyle düşünme-
den edemedim:
“Bu iki ülke neden hâlâ kucaklaşmıyor? Neden hâlâ bu güzel
coğrafyanın keyfini, mutluluğunu birlikte sürdürmeyip, didişiyorlar?”
144
B. İŞGAL ALTINDAKİ UŞAK’TA

KİŞİSEL ve BÖLGESEL DİRENMELER
145
Mehmet Ersin
146
Kişisel ve Bölgesel Direnmeler
İşgal altında ve işgalden kurtuluşta, Türkiye’nin diğer bölgele-
rinde olduğu gibi Uşak’ta da nice destanlar yaratılmıştır. Yazılı kaynak-
lardan derleyebildiğim bu kişisel ve bölgesel direnmelerin, savaşımla-
rın dışında, daha nice nice adsız yiğitler, bölgeler vardır. Bunları bulup
çıkarmak, yazıya dökmek, hepimizin ama hepimizin görevi olmalıdır.
Zaman daralıyor, her geçen gün olaylar sis perdesiyle, tevatürlerle
örülüyor. Bizim aradığımız, gerçek, yalnız gerçeklerdir.
Dünü bugüne taşımak, unutulmuşluktan kurtarmak için, Çece
Köylü Kara Murat ile Çarıklı Çavuş’a ilgililerin kadirşinaslıklarının so-
nucunda yaptırdığı mezar ve höyükler takdire şayandır. Değerlere
sahip çıkmak, diğer değerlerin ortaya çıkmasını sağlamaz mı? Bizleri
dünden bugünlere getirenlere; her köy, her kasaba, her ilçe, her il
sahip çıkarsa, tarihimiz daha da güzelleşmez mi? Bugünkü kuşaklara,
yurt için omuz verenlerin, bu uğurda şehit olanların mezarları gösteri-
lerek tarih bilinci daha iyi verilmez mi?
Bu bölümde, Uşak’ın ilçeleri alfabetik sırayla ve o ilçe ile ilgili
kişisel direnmelere yer verilmiştir. İlçelerin, kasabaların ve köylerin
kurtuluşunda; bireysel çabalar da görüldüğünden, bireylere ait oldukla-
rı yerlerde yer verdim.
İnsan kendisini, ailesine ve doğup büyüdüğü mekana borçlu
hisseder. Bu ayaklar, bu vücudu nereye götürürse götürsün, başını da
beraberinde taşır. Bu kafa, ortak paydaların oluştuğu ailesini, mahalle-
sini, toprağına bağlılığını aidiyet duygusuyla hep düşünür. Bu aidiyet
duygusu, kişi nerede olursa olsun, sıla özlemini canlı tutar. İnsanların
aidiyet duygusudur ki yaşadığı topraklar, tehlike ile karşı karşıya kalır-
sa, hele işgal edilirse gözünü kırpmadan toprağı uğruna canını feda
eder.
Tarih bize geçmişten bu güne bakmaya ve geleceği kurmaya
hizmet etmelidir diyorsak, işte bireyler; geçmişte, özellikle aidiyet duy-
gusu ile toprağı işgal edince; direnişin, cesaretin, savaşımın örnekleri-
ni veriyorlar.
Çece Köylü Kara Murat düşmana karşı:
“---Namert gavur… İstediğini yap… Bir Kara Murat’la bu millet
ölmez… Ben vazifemi yaptım”, diye haykırabiliyor.
Numune-i Edep Okulu Müdürü Hacı Remzi Efendi; işgalde, iş-
gal kumandanına:
“---Hayır, hayır siz bu topraklarda şimdi müstevlisiniz. Burası
vatanınız, kendi toprağınız olmamıştır. Hükümetimiz size karşı bu
topraklar için savaşmaktadır. Harp bitmiş, bu toprakların Yunan haki-
147
Mehmet Ersin
miyetine geçmesi resmi bir antlaşma ile kesinleşmiş olmalı ki davranı-
şınız haklı olabilsin. Buna şimdi hakkınız yok. Okuldaki bayrağımıza
dokunamazsınız”, diyerek cesaretini, yurtseverliğini gösteriyor, bağım-
sızlığın simgesi olan bayrağımıza sahip çıkıyor. Okulunda, işgal altın-
da olsa bile Türk Bayrağını dalgalandırıyor.
Haşim Tekin Bulkaz’dan (Uşak Belediye Başkanlığı, 1928-
1932)
Yunanlıların işgal ettikleri yerler halkından Batı Anadolu’nun,
Yunanistan’a ilhakına dair mazbatayı imzalamasını istenince
“---İmza edemem.
---Neden?
---Parmaklarımın şerefi kırılır da ondan…” diyerek sürgüne
gönderilmeyi, idam edilmeyi göze alacak kadar yurtsever bir aydındır.
Çece Köylü Kara Murat

Fikret KARAKOYUNLU71
Hey efeler diyarı Uşak hey!.. Ben şimdi senin ebedîleşmiş
kahramanlık destanlarından ancak mütevazı bir yaprağı çeviriyorum.
Gözlerimin önünde, arslan yelesi gibi omuzlarını okşayan güzel çık-
maları, güneşten kavrulmuş mor cepkeni, yeryüzünün en asil gururunu
taşıyan eğilmez başıyla Kara Murat canlanıyor... Onun bu yakışıklı efe
kıyafetinde, eşsiz efe şahsiyetinde yurdun milyonlarca Kara Muratları-
nı, Mehmetlerini mihraklanmış görüyorum.
Bütün bu adlı ve adsız ülke kahramanları şimdi Dumlupınar’da
granitleşmiş güneş gözleriyle ebediyete bakan Meçhul Asker abidesi-
nin alnında ve göğsünde yaşıyor. Abideler, Heykeller olmasa da dün-
ya tarihi yeryüzünün en bahadır ve muhteşem kahramanı olarak dai-
ma bizim Mehmetçik’i selamlayacaktır:
Askerden henüz tebdil havalı dönmüş bir delikanlı tasavvur
ediniz. Bu sırada Türk milleti mukadderatının en karanlık ve uğursuz
günlerini yaşamaktadır...
71
Türk Maarif Cemiyeti (T.M.C.) Uşak Lisesi 1943-1944 Yıllığı, İstanbul, 1944, s.,35
Bu yazı:
1- Uşak Der., Kasım 1978, S.:5, s.,30-31’de
2- Alaattin Hazıroğlu, a.g.e.’lerinde, s.,6-8, 93-94’de
3- Haz. Şadi Yılmaz; Yarenler Pınarı, Uşak, 2002, s.,21-23’te yayınlanmıştır.
Yazarın notu: Uşak Belediyesi kadirşinaslık göstererek 18 Mart 2013’te “Uşak Be-
lediyesi Çeceli Kara Murat Şehit ve Gazi Müzesi”ni açtı. Uşak Belediyesine bu adı-
mından dolayı teşekkür ederim.
148
Kara Murat Uşak-Gediz arasındaki Kusra yamaçlarına yas-
lanmış, derin bir ıstırap içinde düşünürken bir aralık gözleri çok uzak-
larda askeri yürüyüş koluna takılıp kalıyor... Tertemiz yüreği bunların
düşman askeri kuvvetlerine mensup olabileceğine ihtimal vermek
istemiyor. İçinde hiç sinmeyen bir ümit meşalesi var sanki... Kol yak-
laştıkça Kara Murat’ın sinirleri geriliyor ve nihayet acı hakikatle karşı
karşıya gelmiştir... Kara Murat’ı çağırıp, yolu soruyorlar...
- Bizi en kısa yoldan Uşak-Afyon demiryoluna götüreceksin.
Kara Murat yorgun ve hasta ciğerleriyle soluyor. Karşısındaki
acı hakikate rağmen içindeki meşale hala sönmemiştir... Titrek ve
heyecanlı bir sesle adeta homurdanır gibi şu azimli ve kararlı cevabı
veriyor:
- Peki, gidelim...
Bir saat sonra bu askeri kıta Kusra deresinin en sarp, en çı-
kılmaz ve müdafaaya elverişsiz yerinde bulunuyor...
Bu sarp ve çıkılmaz dereye niçin ve hangi maksatla sokuldu-
ğunu anlayan kumandanın vahşi bir tavırla bağırdığını işitiyorlar:
- Hain, alçak”..
Yine azimli bir cevap, ıstırap dolu ağır bir ses, dünyanın en
feragatli ve asil sesi... Kara Murat’ın sesi duyuluyor:
- Namert gavur... İstediğini yap... Bir Kara Murat’la bu millet
ölmez... Ben vazifemi yaptım...
Kara Murat’ın hasta ciğerleri, süngülerin namert ucuyla delini-
yor... Türk Milleti, istiklal ve şerefi uğruna, kahraman evlatlarından
birisini daha bağrına gömüyor... Kara Murat’ın göğsüne Türk Bayrağı
gibi yayılan temiz cevherini ve vatan olmak vasfını72 verirken; tepeleri
ele geçirmiş olan Türk kumandanı Kusra deresine sıkışmış olan düş-
mandan “Teslim” işareti alıyor...
Fedai bir Türk çocuğu düşmanı hayatı bahasına ve neticesini
bilerek Kusra deresinin çıkılmaz bir yerinde pusuya düşürürken, uzak-
tan hadiseyi seyreden Hafız adlı diğer bir kahraman da bu haberi
Uşak’ın Mıngırap köyünden Halil vasıtasıyla en yakın Türk birliğine
ulaştırmıştır.
Pek az bir zaman sonra müjdeler biri birini kovalıyor. Bedbaht
düşman kumandanı, civanmert hasmının önünde alnını toprağa değdi-
rerek, kılıcını, kürenin en büyük askerine, Mustafa Kemal’e teslim
ediyor...
72
“Toprak, eğer uğrunda ölen varsa vatandır.” Mithat Cemal Kuntay
149
Mehmet Ersin
Türk milletinin kahraman evlatları makûs giden talihlerini bir
kere daha yeniyorlar...
Biz bu toprakları, Kara Muratların, Halillerin, Mehmetlerin
ölçüye ve akla sığmayan fedakarlıklarına borçluyuz, istiklalimizi onla-
rın kanı ve kemikleri üzerinde kurduk. Kara Muratların, Mehmetlerin
büyük hatırası önünde takdis ve tazimle eğilerek, yürekten şu hakikati
tekrar ediyorum:
Ne Mutlu Türk’üm Diyene!..
Bayraksız Okul Olmaz7374

Uşak Belediyesi’nin Yazı İşleri Müdürlüğü’nden emekli Sayın
Ziya Başpınar anlatmıştır:
Lisede öğrenci idim. Salonumuzda bir Türk bayrağı işgale
rağmen asılı dururdu.
Bir gün lisemize bir Yunan Subayı, yanında üç Jandarma ile
çıkageldi. Teneffüste oynaşan bizleri ite aralaya içeriye girdi. Merdi-
venleri çıktı, salonda asılı duran bayrağa doğru yürüdü. Bir sandalye
üstüne çıkarak bayrağı sökmeye koyuldu. Bu sırada Müdürümüz Hacı
Remzi Efendi odasından çıktı ve derhal subaya sert bir sesle haykırdı:
- Dur, ne yapıyorsun?
- Bunu indireceğim.
- Niçin, ne hakla?
- Merkez Komutanımız emretti. Söküp ona götüreceğim.
Müdürümüz, bu cevap üzerine daha da celallendi:
- İn sandalyeden, git komutanına, Okul Müdürü bayrağı in-
dirtmedi de. Bu bayrak oradan inmez ve Yunan Karakolu’na gitmez.
Subay sandalyeden indi. Müdürle aralarında ufak bir tartışma
oldu. Sonunda Subay anladı ki Okul Müdürü, bayrağa dokundurtma-
makta kararlı ve ısrarlıdır. Çareyi, müdürü Merkez Komutanlığı’na
götürmekte buldu. Müdürü Jandarma neferlerinin arasına aldı. Komu-
tanlığa götürdü.
Komutanlıkta ne oldu, ne görüşüldü bilmiyoruz. Bildiğimiz şu:
Bayrak yerinden indirilmedi, eskisi gibi olduğu yerde kaldı. Biz de
bayrağımızı selamlamaya devam ettik.
Sonradan okul öğretmenlerimizden öğrendiğimize göre, Mü-
dürümüz ile Komutan arasındaki konuşma şöyle olmuştur:
73
Sözkonusu okul Numune-i Edep’tir.
74
Uşak Der., Ocak 1979, S.:6, s.,20.
150
- Görevli subaya niçin engel oldunuz?
- İndirilmek istenen bayrak bir okulda asılıdır. Bayrak onun
sembolüdür. Bayraksız okul olmaz!
- Fakat buraları artık Yunan hakimiyetine geçti. Yunan toprağı
oldu!
- Hayır, hayır siz bu topraklarda şimdi bir müstevlisiniz. Burası
vatanınız, kendi toprağınız olmamıştır. Hükümetimiz size karşı bu
topraklar için savaşmaktadır. Harp bitmiş, bu toprakların Yunan haki-
miyetine geçmesi resmî bir anlaşma ile kesinleşmiş olmalı ki davranı-
şınız haklı olabilsin. Buna şimdi hakkınız yok. Okuldaki bayrağımıza
dokunamazsınız.
Yunan Merkez Komutanı, bu yerinde ve mantıklı direniş karşı-
sında bir şey diyememiş, verdiği emri geri almış, ancak Hacı Remzi
Efendi’yi bir gece olsun nezarethanede tutmaktan kendisini alamamış-
tır.
Parmaklarımın Şerefi Kırılır75

Haşim TÜMER76
Haşim Tekin Bulkaz hazırcevap, nüktedan ve malumatlı bir
hemşehrimizdi. İşittiğini unutmayan sağlam bir hafızaya, derin ve kes-
kin bir görüş nüfuzuna sahipti. Arapça’sı, Farsça’sı kuvvetli, hele Türk-
çe’si edebî değerde idi.
Muallim, Müfettiş oldu. Umumi Meclis üyeliğine seçildi. Sü-
merbank müessesesine girdi ve bir aralık politikaya da atıldı.
Haşim Tekin bilhassa vatanseverdi. Atatürk’e ve inkılâplarına
hayrandı. Bir misal:
“Yunanlılar, işgal ettikleri yerler halkından imza toplamaktadır-
lar: Batı Anadolu’nun Yunanistan’a ilhakına yerli Türk halkın güyâ razı
olduklarını beyan eden imzalar, mazbata.
Bu mazbata o zamanki Birleşmiş Milletler’e gönderilecek ve
yerli halkın, ilhaka muvafakat ettiklerine vesika yapılacaktır. Nitekim
yapılmış, Lozan müzakeresinde bu mazbata Yunanlılar tarafından
bahis konusu edilmiştir.
İşte bu mazbata için Uşak içinde imza toplanırken Haşim Te-
kin, Yunan İşgal Komutanlığı’na çağırılmış, onun da imza etmesi ken-
75
Başlık tarafımdan konmuştur.
76
Haşim Tümer: Uşak Tarihi, İstanbul, 1971, s.,102-103.
151
Mehmet Ersin
disinden istenmiştir. Fakat Haşim Tekin, hiç düşünmeden ve tereddüt
etmeden şu cevabı vermiştir:
- İmza edemem.
- Neden?
- Parmaklarımın şerefi kırılır da ondan..”
Uşak halkı İşgal Komutanı’na sayı ile teslim edilmemiştir. Tek
kurşunla muhatabını yere sermek işten değildir. Bunu çok iyi bildiği
halde Haşim Tekin, bu çok sert ve hakaret dolu sözü İşgal Komuta-
nı’nın yüzüne söyleyebilmiştir.
Bu hadisenin hikayesini, rahmetli Sadık Polat Bey hocamızdan
dinlemişimdir. Sadık Polat Bey, hikayesini şu ek bilgiyi vererek bitir-
mişti: “Haşim Tekin ve onun gibi düşünen pek çok Uşaklılar, işte böyle
vatanperverlik imtihanı vermişlerdir.”
Sonra ne mi olmuş?.. Haşim Tekin ve benzerleri kurşunlan-
mamışlar amma Yunanlıların Atina’ya sürgün ettikleri vatanseverleri,
sürgün listesinin tâ başına almışlardır.
Haşim Tekin ince düşünür, güzel hisseder, problemi çabuk
kavrayıp çözümlerdi. Çok aşırı hassaslığından olacak, genç yaşta ince
hastalığa tutuldu. Bütün şuuru ve melekeleri yerinde olarak gözleri
baka baka ciğeri kendinden evvel söndü, gitti.
Onun zekâsına, irfanına büyük üstad Besim Atalay hocamız
hayrandı. Ölümüne yas tuttu. Mezar taşına yazılmak üzere şu kitabeyi
yazdı, Uşak’a gelince de mezar taşına oydurup, baş ucuna dikti. Me-
zar taşındaki yazı şudur:
Haşim’in ilmi, zekası, yüreği, ahlakı

Kendini hâle gibi çevrelemişti, halkı
Daha gençliğinde iken sardı vatandaşı
Yoktu zalimden O’nun zerre kadar pervası
Sarsmadı zulm-ü esaret daha dünyada O’nu

Vatanın, gördü bu iman ile kurtulduğunu
Böyle bir yurtseverin, Hakseverin şeksiz
Her zaman namını rahmetle anar milletimiz.
Yazarın Notu: Haşim Tekin Bulkaz hakkında, Haşim Tümer’in

adı geçene eserde verdiği bilgiler dışında torunu Cevide Örnekol’un
10 Nisan 2013 tarihli bana yazdığı mektubunda ek bilgiler verilmekte-
dir;
“Dedem Haşim Tekin Bulgaz, 1892-1947 yılları arasında ya-
şamıştır. Anne tarafından Çakaloz ailesinden gelmektedir. Baba tarafı
152
ise Konya’dan gelmiş Yörük asıllı bir ailedir. Babası Halil Bulkaz, dev-
let tarafından aşar toplamak için görevlendirilmiş ve kendisine de
Bulkaz’daki arazilerin aşar toplanması görevi veriliyor.
Haşim Tekin, İdadiyi bitirdikten sonra yedi yıl, Ömer Bederettin
Uşaklı’nın babasından özel dersler alarak eğitimini sürdürüyor. Arap-
ça, Osmanlıca, Farsça, Fransızca dillerine vakıf olduğu söyleniyor.
Hitabet gücü dikkat çekici imiş.
Haşim Tekin, Uşak ve Kütahya’daki görevlerinin dışında bir
süre Gemlik’te sun’i ipek fabrikasında ticaret müdürlüğü daha sonra
da Kayseri’de Sümerbank müdürlüğü görevlerinde bulunmuştur.
Uşak’a geri döndüğünde siyasete altılmış, belediye başkanlığı (1928-
1932) ve Halk Partisi ilçe başkanlığı yapar.
Eşi Şaziye Bulkaz da, dayısının kızı olan Ethem Çakaloz’un
kızıdır. Şaziye Hanım şapka devriminden sonra Uşak’ta ilk şapkayı
giyen bayandır.
Haşim Tekin’in yaşayan iki çocuğu olmuştur. Annem Sevin
Örnekol, 1928 Uşak doğumlu olup, Bursa Kız Lisesi’nden mezundur.
Annem, babasını erken yaşta kaybettiği için Üniversiteyi okuyamamış-
tır. Dayım Tekin Bulkaz da 1930 yılında Uşak’ta doğmuştur. Ankara
Hukuk Fakültesini bitirerek uzun yıllar hakimlik yapmış, 1997 yılında
vefat etmiştir.
Dedem Haşim Tekin, bir yıl kadar Kahire’de İngiliz esiri, bir yıl
kadar da Atina’da Yunan esiri olarak yaşamıştır. İngilizlerin esirlere iyi
davrandığını, hatta onlara belirli bir aylık verdiğini söylermiş. Yunanlı-
lar ise Mustafa Kemal’e olan düşmanlıklarını ve kızgınlıklarını esirler-
den çıkartmak istemişler. Esaret dönemindeki kötü yaşam koşullarının
etkisiyle verem mikrobuna yenik düşmüş ve ölümü de bu hastalıktan
olmuştur*.
Ağalığın Mehmet 77
Bir Ağalığın Mehmet vardır. Ona “Ha Mehmet, göreyim seni”
demek yeterlidir. Gözünü budaktan sakınmaz, her tehlikeye gözü
yumuk koşar. Cesur, atılgan bir ruhu vardır.
Hükümet Konağının arkasındaki kâgir binayı Yunanlılar silah
deposu yapmışlardır.
*
Cevide Örnekol: Emekli Albay Mustafa İzzet’ten olma, Sevin Örnekol’dan doğma,
İstanbul 1950 doğumlu, Mudanya’da (Bursa) ikamet ediyor.
77
Uşak Der. Mayıs 1978, S.:2, s.,14
153
Mehmet Ersin
Ağalığın Mehmet, gözüne almıştır: Buradan silah kaçıracaktır.
Zaten bildiği yerler olmakla beraber gündüz gözü ile çevreyi inceler,
kafasında planlar yapar: Kerpiç duvardan atlayarak, nöbetçi erini ar-
kasından ansızın yakalayıp boğacak, silahını ve kurşunlarını alıp ka-
çacak!
Mehmet, tasarladığını bir gece yarısı uygulamış, nöbetçinin
silahını ve kurşunlarını alarak geldiği yoldan kaçmıştır. Bir saat sonra
Yunan Karakolu ayaklanmış; sokaklar, yakın evler didik didik aranmış-
tır. Fakat boşuna... Mehmet, Doğala sırtlarına çoktan varmış ve kur-
tulmuştur...
Arap Mehmet 78
Arap Mehmet diye anılan biri vardı. Kunduracı Ahmet Usta’nın
dükkanında bir gün şunları anlatmıştı: “Parti Pehlivan grubuna katıl-
mak için Alaşehir istikametine giderken, gecenin zifiri karanlığında bir
Yunan birliğinin içine bilmeyerek girmiştim. Ya dönüp uzaklaşmam, ya
da toplu halde bulunan düşmanı bombalamam gerekiyordu. Bir dakika
düşündüm. Parti Pehlivan’a neye gitmekteydim? Düşmanla çarpışa-
cak örgüte girmek için değil mi? Fazla düşünmeden kuşağımdaki iki
bombadan birinin ipini dişimle çekerek düşman kalabalığının ortasına
var gücümle fırlattım.
Yunan karargahı toza dumana bölenmiş; erler, subaylar bir
birine karışarak, paniğe başlamışlardı. İçimde bir rahatlık duyarak
karanlıklara daldım ve Parti Pehlivan’a kavuştum. Onun emrinde düş-
mana baskınlar yaparken, kaba etime bir kurşun saplandı. Parti Pehli-
van çakısı ile etimi oyup, kurşunu çıkardı. Bu sırada “vay” demem
üzerine Parti Pehlivan “Sus be delikanlı, ayıp!” diye söylendi. Üç gün
topalladıktan sonra iyi oldum ve baskınlara devam ettim.”
Dişçi Ali Efendi 79

Bir Dişçi Ali Efendi vardı. Yunan işgalinde istasyonda salep
satmakla geçinirdi. Sabahın çok erken saatlerinde istasyona gider,
trenin gelişini beklerdi.
İstasyon yolu üstündeki Çallı Ömer Efendi camiini Yunanlılar
silah deposu yapmışlardı. Kapısında daima bir nöbetçi bekler, çok
zaman uyuklardı.
78
Uşak Der., Eylül 1978, S.:4, s.,9.
79
Uşak Der., Temmuz 1978, S.:3, s.,17.
154
Bir gün nöbetçi derin bir uykuya dalmış, silahını da duvara
dayamıştı. Ali Efendi’nin aklına nöbetçinin silahını alıp kaçmak geldi.
Derhal uygulamaya geçerek, bir elinde silah, diğerinde salep güğümü
olduğu halde, oradan hızla uzaklaştı. Az ileride Giritlilerin evinin poy-
razında, okul yapmak için vaktiyle açılmış çukura silahı attı ve üstünü
toprakladı.
İstasyona vardığı zaman ortalıkta kimsecikler yoktu. O gene
de alışılmış sesiyle “Salep, salep” diye bağırmaya başladı. Yarım saat
sonra istasyonda ve civarında sıkı araştırmalar ve soruşturmalar baş-
ladı. Fakat boşuna...
Haydi Gelin Köye Dönelim 80

Kadıoğlu Hüseyin (Yolyaran)81
(Bölme-Uşak, 1327 D.)
(Bölme köyüne, Yunan girmiş ve iki sene kalmış.)
Sedelen evde Başkumandan, Zincirlen evde subaylar,
Gırmızılan odada borazancılar kalıyordu. Bir gavur askeri de bizim
evde kalıyordu. Ona ekmek verirdik. O verdiğimiz ekmekleri yimeyip,
garadabana (çatı arasına) atarmış, sonraları fark ettik, zehirlerler diye
korkarmış.
Banaz’dan öteye geçemediler. Allah belalarını verdi. Çok eza
cefa etti gavur:
Cambaz Yusuf’u kuru demenin (değirmenin) Garabol
demeninin orada vurdular. Yusuf ayağından yaralı kaldı. Kerim dayıyı
köyün ortasında öldürdüler. Kadınları taciz ettiler. Monisi anası
Hacce’yi vurup öldürdüler. Sarılan Ayşe Alduman’ı vurdular.
Biz köycek köylü, İtecik dağındaki Gelincik inine (Asar’a iki yüz
koyunu alacak genişlikte) saklandık. Sabahleyin iki kişi geldi:
- Cavır gitti, hadi gelin, köye dönelim, dediler.
Köylü, Gayallı dağındaki inlerden çıkarak köye döndü. Yunan
askerleri Skoda gibi arabalarınan Yeşildere yokuşundan çıkamadılar.
Bizim askerler de peşlerinde. Karasan Boğazı’ndan Ulubey’e doğru
gaçtılar, gittiler.
80
81
UKTAD, Ekim-Kasım-Aralık 1998, S.:2, s.,32
155
Mehmet Ersin
Sayısı Belli Değil
Anlatan: Bekir KAYA
Yazan: Erkan KAYA82
Uşak merkez Yavu köyünün yakınlarında karargah kuran
Yunan birliği, civar köylerden eli kazma kürek tutacak herkesi toplar.
Onları, yola taş döşeme ve yol yapımı işinde çalıştırırlar. Bu iş böyle
devam edip giderken, bir gün yağmur yağıp çalışamaz duruma gelince
köylüler, Yunan karargahına geri dönmek için yola çıkarlar. Fakat Türk
grubunun başındaki Yunan askerlerinden biri Türklere gayet kaba
davranır, elindeki süngüyü “Çalışın veya yürüyün” gibisine dürterek,
zulüm eder. Bu arada Türklerin içinde nereden geldiği pek bilinmeyen
“Mehmet Çavuş” isminde iri yarı birisi vardır. Köprünün üzerine geldik-
lerinde –muhtemelen Çanlı Köprü- süngü dürten Yunan askerini
Mehmet Çavuş tutup, köprüden aşağı atar. Fakat derede çok su var-
dır, Yunanlı selin geldiği istikamete atıldığından köprünün diğer tara-
fında öteki Yunan askerleri tarafından, paraşüt gibi açılan parkasından
yakalanarak, kurtarılmıştır. Kamp yerine geldiklerinde Yunan yüzbaşı-
sına Mehmet Çavuş’u şikayet ederler. Yüzbaşı da Mehmet Çavuş’un
yanına gelerek, şöyle boyuna posuna bakar:
- Sen Çanakkale’de savaştın mı, diye sorar. O da:
- Evet, savaştım, der.
- Peki kaç tane İngiliz öldürdün? Mehmet Çavuş:
- Sayısı belli değil, der.
Daha sonra yüzbaşı, Türklere dönerek:
- Bakın bu yolu biz toplarımız geçsin diye yapıyoruz. Ama
tarihten okuduğum kadarıyla Türkler, bunu bizim yanımıza bırakmaz-
lar, yani bu yolun ilerde size kalıp yarayacağını bilerek çalışın, der.
Daha sonraki günlerde Yunan ordusunun bozgun haberinden
sonra o yüzbaşı Türklerle vedalaşarak ayrılır.
Nazik Hanım’in Türküsü ve Öyküsü83

Zalim Yunan geldiğinde fazlaca şerlenmedi; gerçi yerli Rumlar
ve Ermeniler onlardan daha azgın çıktı. Yunanlılar daha çok yağma,
hırsızlık olaylarına girişiyor, yerli Rumlar ise sanki dün birlikte değilmi-
şiz gibi bir anda haince davranışlar içine girdiler, anlaşılan koynumuz-
da yılan beslemişiz, neyse konumuz o değil.
82
Uşak, Merkez Yavu köyünden 1955 doğumlu Erkan Kaya’nın, babasının amcası Bekir
Kaya’dan dinleyip kaleme aldığı bu anı, 28 Aralık 2002 tarihinde bana verilmiştir.
Erkan Kaya’ya teşekkür ederim.
83
UKTAD, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, S.:4, s.,48-49.
156
İsmini burada zikretmeyeceğim bir köyümüzde, güzeller güzeli
gara zeytin gözlü, elma yanaklı, gamzesinin hemen dibinde siyah bir
beni olan Nazik adında bir kız vardı.
Aşk, sevda, ölüm, zulüm bilmez ki. Karşılıklı bir elektriklenme
ile gönülden gönüle bir yol oluşuverir. Bir bakışma neticesinde kalpten
kalbe bir bağ kurulur. Nazik hanım da köyün yakışıklı bir oğluna aşık
olur.
Yunan bu memlekette iki yıl kaldı, ne seven sevdiğini bildi, ne
düğün dernek oldu, olsa bile sessiz sedasız, sazsız sözsüz yapılıyor-
du. Yunan pılıyı pırtıyı toplamış ayakları kıçına değiyordu kaçarken. 31
Ağustos 1922 Büyük Zafer kazanılmış, palikaryalar geldikleri yere, geri
inlerine dönüyorlardı. Ne yaptıklarını bilmiyorlar, hem kaçıyorlar hem
de sağa sola saldırıyor, yangın çıkarıyor, adam yaralıyor, kimisini taciz
ediyor, kimini öldürüyor, ırza geçiyor, yakıyor, yıkıyor, kesiyor, aklın
hayalin almayacağı ezayı, cefayı yapıyor. Gelirken yapmadıklarını
giderken bin misli yapmaya çalışıyor.
İşte Nazik Hanım da bu Yunan mezalimine kurban olanlardan
biri. Aylardan eylül, harmandan kalkmak üzere köylü; bir iki ıramas
kaldı savrulmadık, o da Karayel esmedi son günlerde de ondan. Bir
gayret var oğlan evinde, geçmiş yıllara inat çarçabuk harmandan kal-
kıverip mahsulü ambara doldurmadan bir kaç metre fistanlık, bir o
kadar da dizlik basma kestirecekler bezirgândan. Davul zurna da ol-
sun. Nazik hanıma yakışır bir düğün yapalım isterler.
Bir anda, silah sesleri duyuluyor, bir alev yükseliyor köyün öte
yüzündeki harman yerinden. Yunan kaçıyor kaçmasına, kaçıyor ama
geçtiği yerleri de kül edip yakıp yıkıyor.
Bu köyümüzde de yaşlı, genç, çoluk çocuk, kadın, erkek de-
meksizin herkes, köycek köylü, ellerine ne geçtiyse onunla saldırıyor
gavura, fırsat vermiyor, bir kaç da yaralı, bununla kurtulduk, derken,
bir de bakıyorlar, Nazik kız yok. Yunanlılar Nazik hanımı yanlarına alıp
onu ve onun gibi yüzlerce binlercesini yanlarında götürüyorlar.
Günlerden bir gün, bir kayıkçı; alnının terini siliyor bir eliyle, di-
ğer eliyle de kürek çekiyor. Nazik Hanım: ‘‘Ha gayret, ne olur Allah
Lillah aşkına, beni bizim yüze ulaştır.’’ Kan ter içinden kalıyor her ikisi
de, zar zor da olsa kıyıya çıkmayı başarıyorlar. Fakat bir tek saçları,
zülüf dipleri ağarmış Nazik Hanım. Bir de kayıkçı.
Gözlerini kapatmıştı karaya ayak basmadan önce Nazik Hanım.
Her kötülükten kurtulmak, her kötü olayı görmemek için yaptığı, çocu-
ğunu denize koyarken yaptığı gibi açtı gözlerini, anasından yeni doğ-
muşçasına bir huzur sardı benliğini, tüm günahları öte yüzde kaldı.
İstemeyerek de olsa Nazik Hanım tam 10 yıl Yunanın kahrını çekiyor.
157
Mehmet Ersin
Yıllar sonra da olsa özgürlüğüne kavuşma fırsatını buluyor ve bunu
değerlendiriyor.
Kayıkçı ..............a’ya, kolunda koynunda biriktirdiği, altın salkım
ne var ne yoksa verip gönlünü ediyor. Nihayet kayık kıyıya yanaşıyor,
ay aydınlık denizde dalga yok, deniz sessiz sükut içinde bir çarşaf gibi
serilmiş Nazik Hanım’ın ayaklarının altına... İki adımda geçiverecek
elinde olsa, kuş olup uçuverecek. Yüreği yerinden fırlayacakmış gibi
çarpıyor. Biniyor kayığa... Yanında da çocuğu. Kayıkçı kürek çekiyor,
habire korkak ve ürkek zor gidişle bizim yüze ulaşmak yine de, Nazik
Hanım’ı ulaştırması gerekiyor o yakaya, istemeyerek de olsa bu görevi
yapacak, çünkü paranın dini imanı yok. Çiğil çiğil sarı liraları, bilezikle-
ri, küpeleri, yüzükleri verdi. Bedel olarak, Yunan zulmünden kurtulmak,
güzel yurduna, Anadolu’ya kavuşabilmek için Nazik Hanım. Ah yıllar;
on yıl öncesi geliyor aklına, köy geliyor, köylü geliyor. Ne derler acaba!
Yüzlerine nasıl bakarım? Eh olsun be, ne derlerse desinler, nasıl ba-
karlarsa baksınlar. Gitmem gerek, dönmem gerek sılaya, Anayurdu-
ma, ana ocağına ve ana kucağına, gavur ellerinde yüz yıl gülmekten-
se Vatanında doğduğum topraklarda bin yıl ağlamayı yeğ tutmalıyım.
Onurumla, gururumla yaşamalıyım. Ben bir Türk’üm. Türk kızıyım.
Dünyanın en iffetli kadını benim. Bunu dünya alem böyle bilsin. Eh
şurada ne kaldı, şafak sökecek. Güneş doğacak karanlıklar yok ola-
cak. Yurdumun üstüne doğan güneşle birlikte ağlayanlar gülecek,
Nazik Hanım da dahil. Dönüyorum. Dönüyorum.
Atina hamam oldu

Dört yanı duman oldu
Ben Atina’ya gideli
On sene tamam oldu
Atina’nın urganı
Telli olur yorganı
Nazik Hanım’ın çocukları
Balıkların gurbanı
Nazik Nazik genç ölümüne yazık
Yumurtanın gulpu yok

Gözlerimde uyku yok
Sür kayıkçı kayığı
Pis Yunandan korkum yok
158
Atina’nın üzümü
Tutturamadım sözümü
Yunan dölü değil mi
Yumuverdim gözümü
Yumurtanın sarısı
Yere düştü yarısı
Yunan geri kaçarken
Oldum gavur garısı
Eskişehirli Nazik’in Çilesi84

Yunanlılar, 1919’un 15 Mayısında, sözüm ona büyük idealleri-
ni gerçekleştirmek için İzmir’i işgal etmişlerdir. Batı Anadolu’yu, haçlı
güruhunun son temsilcisi edasıyla zulümden geçirmişlerdir. Hangi
köye gitseniz hangi ihtiyara sorsanız bu dönem hakkında söyleyecek
bir acı gerçeği vardır. Yazımızın asıl konusunu oluşturan, yaşanılmış
olan aşağıdaki hikâye de, Yunanlıların doğrudan olduğu gibi dolaylı
yönden de nice zulümlerde bulunduklarının açık bir delilidir. Bu hikâye,
Hisarcık’ın Hasanlar köyü sakinlerinden Neslihan Mor ve Ümmü Yıl-
maz’dan derlenmiştir. Hikâye şöyledir:
Yunan kuvvetleri Eskişehir’i işgal etmişlerdir. Halkı tam mana-
sıyla kargaşa ve korku sarmıştır. Çünkü daha önceden Yunan askerle-
rinin Ege’de yaptığı zulümler halkın kulağına gitmiştir. Halk sokağa
çıkmaya bile çekinmektedir. Ankara’daki meclis durumun vahametini
iyi bildiği için meclisi daha doğudaki bir şehre taşıma planları yapmak-
tadır. Yunan kuvvetleri şehirde hâkimiyeti sağlamıştır. Başta hükümet
konağı olmak üzere resmi dairelere el konularak bir süre sokağa çık-
ma yasağı ilan edilmiştir. Yunan kuvvetleri komutanı kendisine bir ev
seçerek yerleşmiştir.
Aradan bir iki gün geçtikten sonra, Yunan komutan kaymaka-
mı yanına çağırarak ahlaksız bir istekte bulunmuştur. Şehrin en güzel
kızını kendisi için istemiştir. İsteğinin gerçekleşmemesi durumunda
halkı kurşundan geçireceği tehdidinde bulunmuştur. Kaymakam, bu
aşağılık isteği çaresiz karalrak yerine getirmeyi kabul etmiştir.
84
Simav Gazetesi, 4.5. 2010/Salı, Yıl:5, Sayı:1115.
159
Mehmet Ersin
Şehrin en güzel kızı Nazik adlı güzeller güzeli bir kızdır. Nazik
nişanlanalı on beş gün olmuş ama nişanlısı düzenli orduya katılma
üzere Ankara’ya gitmiştir. Nazik elinde kınası bile kurumadan ayrılık
acısına düşmüştür. Kaymakam, Nazik’i anne ve babasının elinden
zorla alarak Yunan komutanına teslim etmiştir. Yunan komutan Na-
zik’in güzelliği karşısında büyülenmiştir. Komutan, Nazik’i bir savaş
ganimeti gibi görerek başkent Atina’ya göndermiştir. Nazik, Atina’ya
varınca kralın bir akrabasıyla zorla evlendirilir. Evliliğinden yıllar geç-
miş ve üç çocuğu olmuştur. Nazik, tüm baskılara rağmen dinini değiş-
tirmemiş, Hıristiyan olmamıştır. Bir Yunanlı ile evli olduğunu ve ondan
çocukları olduğunu yıllar geçmesine rağmen bir türlü kendisine yedi-
rememiştir. Hatta çocuklarını bu yüzden sevmemektedir. Çünkü Yu-
nanlılar daha birkaç sene evvel Türkiye’yi istila ederek bir çok eziyet-
lerde bulunmuşlardır.
Nazik Türkiye’ye dönmeyi düşünmektedir. Türkiye’ye gidecek
bir gemi kaptanı ile anlaşır. Yüklü miktarda para verdiği kaptan onu
Türkiye’ye götürmeyi kabul eder. Anlaştıkları gün güneş doğmadan
yola çıkarlar. Nazik çocuklarını da yanına alır. Kocası, Nazik’in kaçtı-
ğını anlasa da iş işten geçmiştir. Gemi tam denizin ortasındayken
Nazik çocuklarını denize atmaya karar verir. Çocukları Nazik’e:
“Ne olur anne atma bizi denize
İstersen hemen döneriz dinimize”
Deseler de Nazik çocuklarını Ege Denizinin serin sularına at-
mıştır. Artık onu hayata bağlayan hiçbir şey kalmamıştır. Nazik, önce
İzmir’e daha sonra da Eskişehir’e ulaşır. Tek isteği son nefesini ülke-
sinin toprağında vermektir. Anne ve babasını bile görmeden canına
kıyar. Nazik’in annesi bu duruma çok üzülmüş ve kızının arkasından
bir çok mani yakmıştır. Bu manilerden derleyebildiklerimiz şunlardır:
-1-
Arpalar hasat oldu
Nişanlım nasıl oldu
Ellerimin kınası
Yunana nasip oldu.
-2-
Atina’nın üzümü
Söyleyemem sözümü
Üç kuzumu atarken
Yumuverdim gözümü
160
-3-
Atina’nın yanında
Asilik var karnımda
Üç çocuğunu sorarsan
Balıkların karnında
-4-
Kırda kavak biter mi?
Dibinden su teper mi?
Sen gavur ben Müslüman
Bize nikâh düşer mi?
-5-
Çiğ yumurtayı içmem
Pis Yunan bize düşman
Sür gemici gemini
Ben dinimden vazgeçmem
-6-
Kabaklar köken attı
Yunanlılar sulha yattı
Eskişehir muhtarı
Beni Yunan’a sattı
Nazife Hanımın Ağıtı (Atina’nın Urganı)85

Kurtuluş Savaşı yıllarında, Yunan işgaline uğrayan Ege Böl-
gesi’nde ne yazık ki birçok trajedi yaşanmıştır. Nazife Hanım’ın traje-
disi de bunlardan biridir.
Güzeller güzeli Nazife, düşmanla işbirliği içinde olan bir imam
tarafından kandırılarak Atina’ya kaçırılır. Dini, dili, ırkı, yaşama biçimi
çok farklı olan Yunanistan’da bir Rum ile evlendirilir.
Nazife Hanım, evlendiği Yunanlıdan üç çocuğunun olmasına
karşın, içindeki vatan özlemini bir türlü silemez. Bir fırsatını bulup
memleketine kaçmanın yollarını arar. Nihayet, Ahmet isminde bir Türk
denizciyle tanışır ve onun sayesinde de Atina’dan deniz yoluyla kaçar.
Yanında getirdiği üç de yavrusu vardır Nazife Hanım’ın. Yu-
nanlı kocasından olan bu çocuklar, vaftiz edildikleri için birer Hıristi-
yan’dırlar. Nazife Hanım, yüreği ile inancı arasında gider gelir ve so-
85
Cihan Pala-Ertuğrul Erdoğdu: Doğası Tarihi ve Folkloruyla Simav, İzmir, Nisan 2007,
s.,132-133.
161
Mehmet Ersin
nuçta yüreğine taş basarak bu öz yavrularını denize atıp memleketine
onlarsız döner.
Bu talihsiz kadın, kendi elleriyle denize attığı çocuklarını hiçbir
zaman unutamaz. Çevresi de ona aşağıdaki ağıtı yakarak acısını
sürekli tazeler.
Atina’nın urganı, telli midir yorganı
Mükelleften kurtulan, çifte de kessin kurbanı.
Atina’da buldum bir kadın, kolları altın bilezik
Nazife Nazife Hanım, senin gençliğine yazık.
Atina’dan çay, yüreğimden kan geçer
Nazife Hanım’ı sorarsan, denizden gece geçer
Atina’nın hamamı, yoktur gavurun imanı
Hiç kimseden korkum yok, öldürüversinler imamı.
Atina’nın limanı, gemi kıyıya dayandı
Sür Ahmet Bey kayığı, Yunanlılar uyandı.
Atina’nın hamamı .çabuk çıkar urbanı
Üç çocuğu sorarsan, Nazife Hanım’ın kurbanı.
Alma attım denize, geliyor yüze yüze
Atma anam denize, billah döneriz dininize
Yazarın Notu: Kurtuluş Savaşı sürecinde yaşanmış nice dra-

matik ve trajik olaylar var. Kimi olay/olaylar var ki halkın belleğine
kazınmış, duyulan acı karşısında halk denilen büyük usta, bu hususta
duygularını dizelere dökmüştür.
Nazik ya da Nazife Hanım şu veya bu şekilde Yunanistan’a
götürülmüş ve her yöre de bu konuya kendi yönünden yaklaşmış,
gerçek olan olaya eklemeler yapmıştır. Dizelerdeki ana teme aynı
olup, işlenişi farklıdır.
Bu üç anlatımdan anlıyoruz ki Nazik Hanım olayı bir gerçektir.
Bu gerçeklik halkın anlatımına göre kurgulanmış olarak yazıya dökül-
müştür.
162
Gül Hanım
Haşim TÜMER86
1922 Eylülünün üçüncü günü... Uşak kurtulmuştur. Askerleri-
miz kaçan Yunanlıyı doludizgin kovalıyor. Memleket eşi görülmemiş
sevinç içinde. Halk arka arkaya geçen askerlerimizi alkışlamaya do-
yamıyor. Her ev, bir şeyler ikram etmek için çırpınıyor: Ekmek, su,
ayran, pekmez... Hamit Ağa da kazanlar kurdurmuş, caddeden geçen
askerlerimizi durdurmaya, doyurmaya çalışıyor. Çoğu, hemen bir iki
lokma alıp ayrılıyor, vazifesine koşuyor.
Elimizi göğsümüze götürüp, bize bugünleri gösteren Allah’a
şükrediyor, büyüklerimizi minnetle anıyoruz.
Süvarilerimiz fırtınalar gibi geçtiler. İki günden beri de piyade-
ler, geri hizmettekiler geçiyor. Hepsi de toz toprak içinde. Yorgun ama
neşeliler. Zafer sevinci onlara yorgunluklarını duyurmuyor. Şevkle,
hevesle yürüyorlar.
Kerim Efendi’nin eşi Zeynep Hanım bu güne ait anısını şöyle
anlatıyor:
“Üç Eylül günü oturduğumuz odaya ansızın bir asker giriverdi.
Sırtında kaput, başında kalpak, göğsünde çaprazlama fişekler,
omuzunda filinta vardı... Çakı gibi bir asker.
Biz oda içindekiler hep kadındık. Sıkı kaç göç zamanındayız.
Ansızın gelen bu asker karşısında örtünelim mi, kaçınalım mı, karar-
sızlaştık. Fakat çok geçmedi, asker başındaki kalpağı hemen çıkardı,
saçları omuzlarına dökülüverdi. Derhal anladık ki bu bir erkek değil,
kadın askerdir. Kadın asker gülerek bizim hayretimizi çözdü:
- Çekinmeyin hanımlar, görüyorsunuz ben de sizler gibi kadı-
nım. Ben Erzurum’luyum. Adım Gül, askerlik vazifesi aldım, gönüllü
çalışıyorum. Evinizi dışından mamur gördüm, cesaretlendim, girdim.
Memleketim Erzurum’a mektup atacağım Uşak’tan. Bir okur yazarınız
var mı?
Serinledik ve asker kadınla sarmaş dolaş köşeye oturduk. Biz
de kendimizi birer birer tanıttık. İkramda bulunduk. İki gündür irkilen
coşkun sevinç göğsümüze sığmıyordu. Nice sonra Feride Annem
bana emretti:
- Zeynep, yazıver mektubunu kızım.
Kağıt kalem aldım. O söyledi, ben yazdım. Söyledikleri kısa
telgraf kelimeleri idi: “Bugün Uşak’tayım, yakında İzmir’de olacağım.
86
Uşak Der., Kasım 1978, S.:5, s.,10-12.
163
Mehmet Ersin
Ordumuz büyük zafer kazandı. Müjde ederim, sıhhatteyim. Gözleriniz-
den öperim.”
Mektubu postaya atmak vazifesini bize verdi. Çok da kalmadı,
tekrar erkek kılığına girdi, atına binip askerlerimiz arasına karıştı gitti.
Altı ay kadar zaman geçti. Ben, İzmir’de ağabeyimin yanına
gittim. Bir gün, bitişiğimizdeki komşuya ziyarete geçtik. Orada gördüm
ki bu komşu evin sahibi kendisine mektup yazıp verdiğim Erzurumlu
Gül hanımdır. Elini öperken sordum:
- Siz, Erzurumlu Gül hanım değil misiniz?
- Evet benim kızım.
- Beni tanıyacaksınız öyleyse efendim. Ben Uşak’ta Hamit
Ağanın gelini Zeynep’im. Hani Yunanın kaçışında Uşak’tan geçerken
cadde üstünde taş merdivenli bir eve uğramıştınız. Size mektup yazı-
vermiştim.
Gül hanım bin bir olayla yüklü hafızasını eşeledi ve beni tanı-
dı. Ayağa kalktı. Bana doğru geliyordu, karşıladım. Oda ortasında
birleştik ve sarmaştık. Ana kız gibi.
Sohbet esnasında öğrendik ki Kurtuluştan sonra Hükümet,
Gül Hanım’a İzmir’de ağabeyime komşu düşen bu evi, armağan etmiş-
tir.”
Gül Hanım’dan, Türk’ün Ateşten İmtihanı adlı eserinde Halide
Edip Adıvar da söz etmiştir. Adı geçen eserin 226-227. sayfalarında
şunlar anlatılmaktadır:
“Bir gün çarşıdan atla geçerken Doru şaha kalkmaya başladı.
Neden korktuğunu biraz sonra anladım. Önde üç asker gidiyordu. Bir
tanesi kafasına tuhaf, beyaz bir örtü sarmıştı. Burnu ağzı kapalıydı.
Gözlerinde siyah gözlük vardı. Binbaşı Tahsin Bey’e bu garip askerin
kim olduğunu sorduğum zaman, dedi ki:
- Ben de bu kadından size söz edecektim.
- Kadın mı?
- Evet, Gül Hanım. O doğudan geldi. Biraz sonra gelip sizi gö-
recek.
Erzincan’dan garip bir rüya etkisiyle gelmişti. Hazret-i Ali’yi rü-
yasında görmüş, orduya katılmasını söylemiş. Evini barkını, kocasını
bırakarak on beş yaşında oğlu ile orada komutana gitmiş, o da Gül
Hanım’ı Batı Cephesi’ne yollamıştı. Yunanlılarla savaşmak istiyordu.
Tatlı bir sesi vardı. Fakat insana huzursuzluk veriyordu. Bana
rüyalarını anlattı. Eğer kendisi harbe girerse, Yunanlıların hemen yeni-
leceğine inanıyordu. Hoşuma gitti. Çünkü Üsküdar’da Hazret-i Ali
hakkında okuduğum hikayeleri hatırlıyordum. Kadına Hazret-i Ali gü-
nünden beri harp şeklinin değiştiğini anlatmaya lüzum görmedim.
164
Kalbindeki inanç ve memleketi kurtarma isteği bizimkinin aynıydı.
Diyordu ki:
- Hemen beni cepheye yollayın.
O akşam yemekte İsmet Paşa’ya bundan bahsettiğim zaman,
yemekten sonra odasında bu meseleyi birlikte konuşmamızı söyledi.
Bu Gül Hanım’ı ne yapacağını sorunca, cepheye gönderilmesini tavsi-
ye ettim. İsmet Paşa dedi ki:
- Kıyafeti bugüne uymuyor. O garip maskenin arkasında ko-
nuşurken insana tuhaf bir his geliyor. Söyle onu başından çıkarsın.
Hastahanede ona bir yer bulamaz mısın? Yahut Tetkik-i Mezalim
işlerinde kullanamaz mısın?
Gül Hanım’ı Ortaçağdan ve isterik ruhundan ayırmak için pek
özel bir işlem yapmak gerekiyordu.
Ertesi gün onu görmeye gittim. Asker üniformasıyla beni kabul
etti. Ceketinin üstünde sarı örgüleri sallanıyordu. İnce bir yüzü vardı.
Küçük bir burun yahut XIII. Yüzyıl ressamlarının çizebilecekleri bir cadı
ya da bir ermiş yüzü.
Hastane meselesini açınca baş kaldırdı. Okumak yazmak bili-
yorsa benim şubemde çalışabileceğini söyledim. Yine başını salladı.
Sadece “uhrevi şeylerle” meşgûl olduğunu ve kesin olarak cepheye
gitmek istediğini söyledi. Bir ay sonra sanki ben mesulmüşüm gibi
Genelkurmay Başkanı, kadının köyü altüst ettiğini, neleri varsa alıp,
askerlere verdiğini ve rüyalarıyla halkı korkuttuğunu söyledi.”
Aynı eserin 258-259. sayfalarında şunlar yazılıdır:
“İzmir’den ayrılmadan önce, Başkomutana veda için gittim. La-
tife Hanım’ın evinin kapısında Gül Hanım’ı buldum. Her zamanki gibi
yüzünde o garip beyaz maskeye benzeyen örtü vardı.
Mustafa Kemal Paşa, balkondaydı. Ali Fuat Paşa ile, o zaman
kabine reisi olan Rauf Bey de yanındaydılar. Gül Hanım’dan bahsede-
rek onu kabul etse iyi olacağını söyledim.
- Ben onun orada olduğunu biliyorum. Fakat kabul etmeyece-
ğim, dedi. Sonra konuyu değiştirerek: Siz hala onbaşı işareti taşıyor-
sunuz diye ekledi ve sonra gitti, başçavuşluk işaretlerini getirdi, Latife
Hanım da oturdu, onları koluma dikti.
Hareket etmeden önce:
- Hava çok soğuk. Paltonuz var mı, diye sordu.
Olmadığını söylediğim zaman:
- Biraz durun, ben pelerinimi size vereceğim, dedi. Gitti, bugün
hala çok iyi hatırladığım, uzun kurşunî pelerinini getirdi. Bunu, idama
mahkûm olduğu günlerdeki didişmeleri sırasında hep giyerdi. Bazen
bütün gece ateşin karşısında herhangi dakika ölüm beklerken, buna
165
Mehmet Ersin
sarılı olduğunu hatırlarım. Pelerin yerde sürünerek giderken, merdiven
başında Latife Hanım’la beraber beni uğurladılar. Ben de: Pelerini
miras olarak çocuklarıma bırakacağım. Sonra da müzeye gidecek,
diye seslendim.
Kapının önünde Gül Hanım’ın beklemekte olduğunu gördüm.
İçim yandı. Fakat öteki komutanlar kendisine iltifat etmişlerdi. Her
halde mükafatsız hizmet çok daha değerli bir şeydir.”
Çapalı Kocamanların Hatice87

Anlatan: Hatice KOCAMAN88
Başucundan Türk bayrağını eksik etmeyen bir kız evlat, 7
torun, 36 torun çocuğu sahibi 88 yaşındaki Güreli Hatice Kocaman “Bir
kez daha 1 Eylül’ü yaşayayım, ne olur Allahım bunu bana göster”
diyerek bize şunları anlattı: “Hayvanlarımızı, yiyeceklerimizi Yunan
elimizden aldı. Erkeklerimiz çeşitli yerlerde Kuvayı Milliye oldukları
için, ancak geceleri köyümüze geliyor, yiyecek içecek alıp yine dağa
çıkıyorlardı. Bu tedbirlerine rağmen, çatışmalar içinde çok gencimiz
şehit oldu. 18 yaşındaydım. Tarlada çalışmak, kışlık yiyeceğimizi am-
bara taşımak kadınların işi olmuştu.
Bir gün üç hanım komşumla köy yakınındaki tarlada çalışma-
ya gidiyorduk. Elimde çapa vardı. Komşular bir anda kaçışmaya baş-
ladılar. Ben kaçamadım. Yol kenarındaki Yunan askerlerinden biri
çalılık arasından bize yaklaşıyormuş. Aniden karşı karşıya geldik.
“Yaklaşma vururum” diye bağırdım. Güldü. Küçümseyerek üzerime
geldi. Ağzından Rumca ayıp laflar çıkıyordu. Aniden çapayla kafasına
vuruverdim. “Manav” diye bağırdı. Çok korkmuştum, sendeledi, bir
daha, bir daha vurdum. Yüzükoyun devrildi, ağzı kum dolmuştu. Kıpır-
danınca, bir daha vurdum. Hemen eve kaçıp saklandım. Komşular,
gece gizlice oraya gidip, askeri gömdüler.
O günden sonra ismim Çapalı Kocamanların Hatice kaldı. İyi
mi?...”
87
88
Yeni Asır Gazetesi, Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluşu 67. Yıl), İzmir, 1 Eylül 1989.
166
Banaz’ın Kurtuluşu 89
(31 Ağustos 1922)
Kan kokulu gecelerin bir sabahı işte... Uzak, hem çok uzak
olan umutların gerçekleştiği bir gün: 31 Ağustos. Ben, o alışılagelen
top seslerini anımsatmak istemiyorum sizlere. Yürek çarpışlarındaki
gücü, yürek çarpışlarındaki inancı duyuracağım bu kez.
Yıl 1920... Bu gün mutlu adımların atıldığı Uşak caddesinde,
3000’e yakın Yunan atlısı giriyordu Banaz’a. Uşak’ı işgal etmiş olan
Yunanlılar, daha sonra İnaz’a dek varıp, Kuşdemir yakınlarındaki or-
mana ve Gülüçam (Erceş) köyü üzerine birer karakol kurmuşlardı. İşte
o gün, yurdun bu parçası da ağlıyor ve yiğitlerini kurtuluşa çağırıyordu.
Yüce kuşaklarının mutluca gömüldüğü bu topraklar için, göklerden bir
ses geliyordu Türk’e:
“Git, yetiş, yıkmak için vahşete sancak çekilen her direği,
Sendedir bu umutlar, sende çarpar yurdun yüreği.”
Ve olgun Düzlüce’li Ahmet Duman, yığınak haline getirilmiş
tahtaları düşmana bırakmamak için kağnılarla kaçırıyordu. Olayın
ötesini bugün (1962 yılı itibariyle) 72 yaşında olan Ahmet Ağa şöyle
anlatıyor: “Düşmanın Banaz’a girişinden iki gün sonra kuvvetlerimiz
önce Hamam Boğazı’na, daha sonra da Dumlu’ya çekilerek gelen
düşmanla çarpışmaya başladılar.” Sözünün burasından itibaren durdu
Ahmet Ağa, bakışları buğulandı, sonra yüce savaşlara kahkaha ile
girmiş olan bu adam, hüngür hüngür ağlamaya başladı. Hıçkırıkları ile
birlikte, dudaklarının arasından şu sözler dökülüverdi: “Kadınlara,
kızlara etmedik şey bırakmadılar Bey. Kadınlarımızı samanların içinde
saklıyorduk.”
Bu acılı günler Dumlu’daki kuvvetlerimizin Afyon’a doğru çe-
kilmesiyle daha da uzayıp gidiyordu. Böylece Yunanlılar Banaz’a yer-
leşmiş ve bu günkü İstasyon ambarının altında karakol kurarak bir
buçuk iki yıl bu yeşil kente askıntı olmuşlardı.
İşte 31 Ağustos 1922 gününe dek Banaz’ın yiğitleri köylerde
düşmanla göğüs göğüse gelmiş ve sokak çarpışmaları yapmışlardır.
Bu gözü pek kişilerin arasında Düzlüce’li Ahmet Duman, Yenice’li
Süleyman Doğumlu, Düzkışla köyünün bugün yatağından kalkamayan
kahraman yiğidi Mustafa Aslan ve Ahat köyünden rahmetli
Kamburoğlu Halil Ağa vardı. Vahşetin en vahşi örneğini gösteren Yu-
nanlılar girişte Özköy ve Gedikler’de kuvvetlerimizi yenmişler, sonra
89
UKTAD, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, S.:4, s.,14.
167
Mehmet Ersin
da üç kola ayrılmışlardı. Bu kollardan birisi Yenice’de Çalcı dağına
yerleşmiş ve Balmahmut’ta yaptıkları çete savaşında epeyce ölü ver-
mişlerdi. Gümre ve Kaplangı dağı ile, Yenice’nin Pazarçamı dağı ve
Dede Yakası ve Ahır dağında da düşman karakolları kurulmuştu.
Düşman, çiftçinin öküzünü, sabanını almış, ona elinden gelen
en ulu güçlüğü çektiriyordu. Akmanlık (iffet) kavramı yitmiş, insanlık
duygusunun zerresi kalmamıştı. Aç kalan çocuk ve kadınları doyura-
bilmek için Düzkışlalı Mustafa Aslan, arkadaşlarının yardımı ile düş-
manı avlıyor ve yiyecek getiriyordu.. Uşak ve çevresinde ün salmıştı
bu yiğit. Bir gece kapısı çalındı, açınca karşısında Keçiler köyünden
Memiş Efe ile arkadaşlarını gördü.
Memiş Efe, o zamanlar Yunan Efesi adıyla tanınan, yurt düş-
manı Mahmut Efe ile birlikte çalışıyordu. Efe oturduktan sonra sözü
uzun ve dolambaçlı yollardan götürerek paraya getirmiş ve Yunanlıla-
ra yardım ederse, kendisine çokça para vereceklerini söylemişti. Mus-
tafa’ya bu söz bir bomba etkisi yapmış, Mustafa yerinden fırlayarak:
“Kendimi ipe veririm de Yunan’a vermem. Git o Yunancı Efene böyle
söyle!” diye gürlemişti. Yunan uşağı, bu yiğitliğin, bu inancın önünde
küçülerek çekilip gitti. Sonra Yunanlılar geldi ve Aslan Mustafa’yı alıp
götürdüler. İki yıl Afyon’da hapis kaldı. Afyon’un kurtuluşu ile o da
kurtuldu.
Bir gün Sakarya’nın al al aktığı duyuldu. Düşman karakolların-
da bir telaş vardı nedense. Süngülü erler erkekleri bir araya topladılar
ve daha sonra da Ahmet Duman vasıtasıyla, dışarı çıkmanın üç gün
yasak olduğunu köye duyurdular. Bu süre Yunanlıların “Türkler bu
istihkamı dört ayda aşamazlar” dedikleri tel örgülerin yerle bir edildiği
26-29 Ağustos günlerine rastlıyordu. Yasağın ertesinde, güneş dağla-
rın ardında kaybolurken İslamköy’den silah sesleri gelmeye başladı.
Bu sırada, toplanan erkekler, Karakuyu’ya istihkam kazmak için götü-
rülmüşlerdi. Ne var ki korku Yunanlıları iyiden iyiye sarıyor, onlar da
bu yüzden sık sık yer değiştirmek zorunda kalıyorlardı. Gümre’ye
geldikleri gün, Yunan kumandanı Banazlı erkeklere “Türk ordusu bo-
zuldu” şeklinde asılsız bir haber vermiş ve köylerine gitmelerini söyle-
mişti. Oysa bozguna uğrayan kendi birlikleri idi ve Gümre deresine
doğru geliyorlardı.
Ordumuz Erceş’e yetişmişti. Bu kesimde Ali İhsan Paşa kuv-
vetleri Türk gücünü, vahşet dünyasına bir kez daha gösterirken, İsmet
İnönü de Murat, Güngörmez ve Kesiksöğüt bölümünde düşmanı peri-
şan ediyordu.
Düşman Gövem boğazında çevrilerek bozguna uğratılmıştı.
Banaz’ın içinden kaçan düşman, kendi deposunu ve Banaz Çayı üze-
168
rindeki koca köprüyü yakmıştı. Gümre’den Uşak’ın alt tarafındaki
Ovademirlere getirilen erkekler daha sonra Kalfa köyüne getirilerek
camiye kapatılmışlardı. Birden Ay-yıldızlı şapkalar görününce, cami-
dekiler sevinçten ağlayarak yiğitlerini, Mehmetlerini, karşılamaya çıktı-
lar, çok geçmeden yiğitlerin yiğidi geldi köye. İhtiyarlara “Gazanız
geçmiş ola babalar. Ailelerinize sizi sekiz saat içinde kurtaracağımıza
söz verdik. Tez evlerinize varın. Kağıt gönderdiğimiz zaman yine gelir-
siniz” dedi. Ayağında kanlı çizmeler vardı, başı açıktı ve burnunun ucu
sıyrılmıştı. Birkaç gün eliyle gösterdiği yere gidiyordu Mustafa Kemal:
Düşmanı denize dökmeğe!
Ve bugün 31 Ağustos, Kurtuluş günü Banaz’ın. Tümümüze
kutlu olsun. Aziz şehitler, nur içinde yatın. Sizleri özgürlük gibi yüreği-
mizde, inancımızda yaşatıyoruz ve yaşatacağız.
Athena Olayı90
Yunan işgali sırasında Çerkez Ethem, Gediz havalisinde hü-
küm sürdüğü dönemlerde şimdiki Uşak’ın Banaz ilçesinin Comburt
köyünde (Ayrancı) geçen bir vakayı sizlere aktarmak istiyoruz.
Yunanlıların yerleşmiş oldukları muhitlerde, köylülerden haraç
mezat toplayıp, alamadıkları yerleri yakıp yıktıkları, eza ettikleri yerler-
den Comburt’un merkez köylerinden Çece’de (Çamsu) köyünde bir
Yunan karakolu bulunmakta, her köye olduğu gibi Comburt’a da haraç
almaya gelen Yunan askerlerinin de istedikleri haraç, Çerkez Ethem’in
adamları tarafından verilmemesi telkin edilmesine rağmen, köylü de-
vamlı rahatsız edilmeyelim diye istenilen haracı veriyor. Fakat bu ha-
racın arkası kesilmiyor. Devam edince de köylünün sabrı taşıyor. En
son haraç istemeye gelen 2 Yunan askerine haracı veriyorlar. Ve
şöyle bir plan hazırlıyorlar. Nasıl olsa Çerkez Ethem’in adamları hara-
ca karşı çıkmışlardı. Bunları ıssız bir yerde sıkıştırıp, ortadan kaldırır-
sak, Çerkez Ethem’in adamları yaptı deyip kurtuluruz düşüncesiyle,
Mıngırap Deresi denilen mevkide kıstırıp öldürüyorlar. Bir gün sonra
Çece Karakolundan Yunan askerleri gelip, köyden bir kişiyi alıp götü-
rürler. Telaşa düşen köylüler, bu adam konuşursa, köyümüzü yakıp
yıkarlar kaygısıyla, bu adamı öldürelim diye düşünerekten gece kara-
kolu basarlar.
3-4 tane Yunan askerinin dışında köyden götürülen adamı
göremezler, bu arada tanınmayalım diye, karakoldaki askerleri öldü-
rürler. Karakola girdiklerinde bir inilti sesi duyarlar. Baktıklarında fıçı-
90
UKTAD, Nisan-Mayıs-Haziran 1999, S.:3, s.,52.
169
Mehmet Ersin
nın içinden ses duyarlar. Fıçıya yaklaşırlar. Fıçının üzerinde ATHENA
yazılı. Kapağı da çakılıdır. Kapağı hemen açarlar, fıçının içinden köy-
den yakalanan adam çırılçıplak bir halde ve ayaklarına at nalı çakılmış
bir halde bulurlar. Adamla beraber köye dönerler. Köydeki nalbant
tarafından ayaklarındaki nallar sökülür. Rahmetli dedem bu vakayı
anlattıkça, gözlerinden dolu tanesi gibi yaşlar dökülür, sanki o günleri
tekrar yaşardı.
Eşmenin Kurtuluşu
Eşme ilçe merkeziyle buraya bağlı 28 köy 1922 Eylül ayının ilk
cuma günü bozgun halinde çekilen Yunan kuvvetleri tarafından yağma
edildikten sonra ilçe merkezi feci bir şekilde ateşe verilerek yakılmıştı.
Yunan sansürünün sıkı çemberi içinde yaşayan Eşme halkı muzaffer
ordumuz yetişinceye kadar Yunanlıların bozgun halinde çekilmeye
başladıkları hakkında hiçbir haber alamadıkları için gafil halde ve anî
bir şekilde tehlikeyle karşı karşıya kalmışlardı.
İlçe merkezi yakılırken halkı Rüştiye Mektebi (ortaokul derece-
sinde) binası önündeki alanda toplamış ve süngülü erlerle kuşatarak
civardaki binaların hepsini birden ateşe vermişlerdi. Bunun üzerine
meydanda toplu halde bulunan halk can havliyle bir taraftan süngü ve
alev çemberini yarmış, diğer taraftan çoluk çocuk, kadın ve erkek
birbirini ezerek kasaba dışına çıkabilmiş. Kendilerini takip eden katli-
am postalarının tehdidi altında müthiş bir gece geçirmişlerdi.
Ertesi gün sabahleyin kasabaya bir saat mesafede Kale denilen
yere iltica eden halk yeniden Yunanlılardan ve Ermenilerden teşekkül
eden süvarilerle kuşatılmıştır. Fakat bu sırada Uşak tarafından muzaf-
fer Türk topçularının top sesleri gelmeye başladığı için telaş içinde
kaçmaya başlayan düşmanın katliamından kurtulmuşlardır. Evinden
barkından, her türlü eşya ve gereçten mahrum olan Eşmeliler ve köy-
lüleri bir gün fazla yaşayabilmek için kül ve kömür halindeki erzak
ambarlarının enkazını karıştırırken başka bir şey yapamamışlardır.91
91
Alb.Yalazan, a.g.a., Kls. 1654, Dos. 329, Fih. 17-1, 17-9.
170
Eşme ilçesi ve köylerinde Yunanlıların yapmış olduğu

zarar ve tahribat
İlçe ve köy halkı üzerine

Ölü ............................................................ : 26
Yaralı ........................................................ : 19
Dayak ve işkence ................................... : 112
Beraber götürülenler ................................ : 15
Irza tecavüz .............................................. : 62
Bekaret giderme ....................................... : 11
Çocuk zayi .................................................. : 4
Yakılanlar
Ev .......................................................... : 1532
Mağaza ve dükkan ................................. : 722
Resmi bina ............................................... : 14
Dinî bina ..................................................... : 9
Hayvan ve mahsul zayiatı
Sığır+Koyun/ keçi .............................. : 19.496
Mahsul ......................................... : 13.844 ton
Zayiat değeri
Gayri menkul ..............................: 810.834 lira
Menkul ........................................: 622.789 lira
Toplam ................................ : 1.438.832 lira.92
Köyünü Kurtaran Yiğit

Der. Veli TEMUR93
Kaçan Yunan askerlerinin mezaliminden korunmak için bütün
köylüler, hayvanlarını da alarak ormanlık olan “Deve Deresi” mevkiine
saklanmışlardı. Onları koruyabilecek çok az erkek vardı. Köylüler,
Türk askerinin zaferine seviniyor, kaçan Yunan askerlerinin yapacağı
zulümden korkuyorlardı. Yunan askerleri aç oldukları için orada bulu-
nan hayvanları keserek, ateş yakıp, etle karınlarını doyuruyorlardı.
Sonra ne yapacakları belliydi.
İşte bu sırada durumu uzaktan gören “Şildir Ali” ormanda atına
binerek, sağa sola koşturuyor, silahıyla rasgele ateş ediyor, “Türkler
92
Alb. Yalazan, a.g.a., Kls. 1702, Dos. 529, Fih. 56-1.
93
Kırşehir, 1940 doğumlu, Emekli öğretmen Veli Temur’un 30 Aralık 2002 tarihinde
verdiği derlemedir. Kendilerine teşekkür ederim.
(Veli Temur, Uşak-Eşme-Yeleğen kasabasında uzun yıllar öğretmenlik yapmıştır.
Olayın geçtiği yer Yeleğen kasabasıdır.)
171
Mehmet Ersin
geliyor!!!” diye avazı çıktığınca bağırıyordu. Bunu duyan Yunan asker-
leri, canlarını kurtarmak için her şeyi bırakarak kaçtılar. Çoluk, çocuk,
kadın, erkek, sevinç içinde bağırıyorlardı.
Ortalık boşalınca “Şildir Ali” geldi. Hep beraber büyük zaferin
mutluluğunu yaşadılar. Tek kişi Yiğit Ali, köyünü kurtarmıştı.
Karahallı’nın Kurtuluşu94
Karahallı halkı da 1920’den 1922’ye kadar iki yıl Yunan meza-
limine uğrayan bir ilçemizdir. Bilhassa Alfaklar’da Yunan ordusunun
iaşesinin derlenip toparlandığı bir Ambar konumunda (Levazım bölü-
ğünün) olması, bu yöre insanının mallarının gasp edilmesine, dolayı-
sıyla malı olmayanların eza cefa edilerek işkenceye tabi tutulmalarına
vesile olmuştur.
Delihıdırlı’ya giremeyen Yunan, Çoğuplu’da, Garbasan’da, Kül
köyde daha çok taciz etmiştir. Bilhassa yerli işbirlikçiler, yöre eşrafının
mallarının gasp edilmesine zemin hazırlamışlar, kendileri de karı kız
peşine düşmüşlerdir. Bunlardan Ayı Veli Avgan’da, Avgan halkından
gereken cevabı almış, alama yağmuruna tutularak, diri diri gömülmüş.
Fakat bu havalide, yani Banaz Çayı’nın Çal yakasında olan Yunan
efelerinden çoğu, M. Ali, Kadir, Şevket, Gadder gibileri Yunanla birlikte
kaçmışlardır. Alfaklar-Budaklar arasında 6 kişinin öldürülmesi, çevre
halkının ağıtlar yakmasına vesile olmuştur.
Fakat Banaz, Eşme, Ulubey, Sivaslı’ya nazaran en az hasar
alan ilçemiz Karahallı ve ona bağlı köylerdir. Delihıdırlıların kadınları-
nın dahi silah taşır olması, Beki köydeki Yüzbaşı denilen şahsın birey-
sel çabası, Çoğuplu’da leylek sürülerinin kahpe ve korkak Yunanı
korkutması, Bulkaz Dağı’ndan doğru gelen leylek sürülerinin korkak
Yunanlılarca asker sanılıp “Kemal’in askerleri geliyor “ deyip, babıcı
yırtılınca kaçmaları, Buğdaylı’da Gara Ahmatlan Ali Bey’in tahıl ve
para vererek köyü koruması, daha niceleri Karahallı ve havalisinin
halkını bir nebze de olsa korumuştur. Moracallı Hasan Çavuş ve daha
nice adsız kahramanları minnetle anıyoruz. Allah o günleri bir daha
göstermesin
94
172
Alfaklar
Adnan BAL95
Alfaklar Köyü’ne (Karahallı) Yunan girmiş, burada iki yıl kal-
mış. Köye, “Levazım Bölüğü” yerleşmiş, yiyecek içecek buradan sevk
edilirmiş.
Turşucuyu muhtar yapan kumandan üç sefer “Köyü yak” emri
verdiği halde; “Yaktım” diye bildirip köylüyü kurtarmış.
Yunan kaçarken biraz hasar vermiş, bir de Turşucu’nun çocu-
ğunu Yunan Kumandanı yanında Atina’ya götürmüş. Bir gün Atina’da
Uşaklı yerli Rumlardan fotoğrafçı olan bir Rum bunu tanımış:
- Sen Türk’sün, nerelisin, demiş. O da:
- Alfaklarlıyım, deyince tanışmışlar. Köye döndüğünde Türk-
çe’yi az biliyormuş.
Bundan yirmi yıl önce, ölmeden bana anlatmıştır, diyor: Hasan
Gökdurna ve İsa Aydın, bir de Mustafa Keskin. Yirmi yıl olmuş (Ali
Osman Gücergün) öleli, fakat şimdi olmuş gibi anlattı köy halkı, turşu-
cunun çocuğunun kumandan tarafından götürülüp geri dönüşünü.
Ali Osman Gücergün

Anlatan: Tahsin COŞKUN96
Yazan: Mazhar Osman KUTSAL97
Kurtuluş Savaşı sonlarında, Yunan orduları Uşak ve civarın-
dan İzmir’e doğru kaçarken, Karahallı’nın Alfaklar köyünden de düş-
man birlikleri geçiyormuş. Ortalık karma karışıkmış, herkes korkunç
can derdine düşmüş.
Alfaklar köyünde oturan ve “Turşucu” namı ile anılan amca-
mın, beş yaşlarında bir oğlu varmış. Adı Ali Osman’mış. Çiçek hastalı-
ğı geçirdiğinden bir gözü sakat olmuş ve yüzünde hastalığın eserleri
kalmış.
Kaçan Yunan askerlerinden bir subay, acıdığından mı neden-
dir, bu çocuğu yanına alıp götürmüş. Aile bunu sonradan öğrenmiş
amma, günün şartlarında ellerinden bir şey gelmemiş.
95
UKTAD, Nisan-Mayıs-Haziran 1999, S.:3, s.,38.
UKTAD’dan tüm alıntılar için; UKTAD Başkanı Adnan Bal’la 9.3.2002 tarih, saat
16.00’da yaptığım görüşmede izin vermiştir. Kendilerine teşekkür ederim.
96
1926 Uşak doğumlu, İstanbul’da ikamet ediyor.
97
Mazhar Osman Kutsal: Ummahan’dan doğma, Hüseyin (Yağcı Hüseyin)’den olma,
Uşak, 1924 doğumlu, İzmir Yüksek Ticaret mezunu, tüccar, İstanbul’da ikamet ediyor.
18.01.2003’te yazıp bana gönderdiği bu anı için, Mazhar Osman Kutsal’a teşekkür
ederim.
173
Mehmet Ersin
Ali Osman Yunanistan’da büyümüş. Kendisini kaçıran subay,
çocuğu olmadığından onu resmen evlat edinmiş. Ali Osman Rumca
öğrenmiş, okur-yazar olmuş. Yetişkin hale gelince ailenin kendilerine
ait tütün deposu işletmesinde görevlendirilmiş.
Ali Osman’ın akıbeti yıllarca meçhul kalmış. Amcam bir taraf-
tan öğretmenlik yaparken, bu çocuk kaçırma işini takip edip, nasıl
olduysa on sene sonra Ali Osman’ın Yunanistan’dan Türkiye’ye iade-
sini sağlamış ve İzmir’de teslim almış.
Olayın başını arkadaşım Tahsin Coşkun, babası ve amcala-
rından öğrenmiş. Bundan sonrasını 1931 yıllarında 5-6 yaşına gelmiş
olan arkadaşım Tahsin Coşkun, hatırlıyor ve biliyor.
Amcam Ali Osman’ı, İzmir’den Uşak’taki evimize getirdi. Ben
merakla olanları izliyorum.
Ali Osman o zamanın Türkiyesi’ne göre, mükemmel giyim
kuşamlı ve tam bir delikanlı idi. Evi ve etrafını hayretle ve merakla
seyretti. Belki de buraları ve bu yaşantıyı beğenmemişti.
Sonra Ali Osman, Alfaklar köyüne, doğduğu yere götürüldü. O
zamanın köy haline ve yaşantısına alışamadığını iyi biliyorum. Yaz
tatilinde köyümüze gittiğimde, Ali Osman’la beraber olurdum. Bana
şikayetlerini ve kendisini buralara getirenleri hiç affetmediğini söylerdi
ve bana Rumca şarkılar dinletirdi. Yunanistan’daki yaşantısını özledi-
ğini anlardım.
Ali Osman zamanla, kaderine razı oldu. Köyden evlendi, ço-
cuğu olmadı. Dürüst ve çalışkan bir kişiliği vardı. Sonraları Banaz Çayı
üzerinde Karahallı’lara ait değirmenin işletmesini ona verdiler. Yaşa-
mını oralarda tamamladı.
Türkiye’ye geldiği ilk yıllarda, Ali Osman köyden Uşak’a gelir,
Osmanlı Bankası’ndan Yunanistan’da kendisini evlat edinen ailenin
gönderdiği paraları alırdı. Demek ki ailesi onu unutamadı; “İnsanlar
her zaman yine insandı. Onları düşman yapıp birbirine düşürenleri
Allah kahretsin diyerek”, bu yaşanmış olayları, arkadaşım tamamladı.
174
Alfaklar Yöresinde Katledilen 6 Kişinin Ağıtı
Mezar arasından atlayamadım
Döküldü cephanem toplayamadım
Zalim Yunan galip geldi
Haklayamadım yiğidim
Aslanım burda yatıyor
İpekli yeleği kana batıyor
Mezar arasında harman olur mu

Yağlı kurşun yarasına derman olur mu
Kalleş Yunan gavurunda
Din iman olur mu
Bize yaptıklarını bir gün bulur mu
Yandım anam yandım yatamıyorum
Kırıldı mavzerim atamıyorum
Mezar arasında yol kısa kısa

Koptu anam ciğerlerim kan kusa kusa
Beni vuranı sorarsa Yunancı Musa
Ölsem de gam yemem gavur kaçıyor
Kaçıyor inine geri kaçıyor
Giderken bile anam, ateş saçıyor
Not: Şimdi Eskişehir’de Operatör Doktor olan Nafiz Mercan’ın

dedeleri, merhum İbrahim Bey’in babası: Hafız Nafiz Efendi ve ailesi,
Yunancı Çopur Musa tarafından gammazlanarak katlettirilmiştir. İbra-
him Bey rahmetli, o günleri gördüğünden dolayı çok mütevazı insanları
seven, onurlu bir kişiydi. Bana yıllar öncesi bu olayı anlatmıştır. 1341
doğumlu Akif Kalaycı (Delihıdırlı Köyü)
Ayı Veli’nin Sonu98

Uşak’ın Yunan işgalinde olduğu dönemlerde şehrimizde, kasa-
ba ve köylerimizde bir sürü çapulcu takımı ortaya çıktı. Bunlardan
birisi de sizlere ibret olsun diye anlatmaya çalışacağımız Ayı Veli’dir.
Ayı Veli ve Gaddar, Delihıdırlı köyünden olup, köye zararları dokun-
maya başlayınca, o zamanın örflü muhtarı diye anılan bir şahıs tara-
fından, kalabalık arasında tokatlanır. Ayı Veli Örflü muhtara “Ben sana
98
UKTAD, Ekim-Kasım-Aralık 1998, S.:2, s.,17.
175
Mehmet Ersin
99
çatmadım” der. Fakat her ikisi de ar edinerek köyü terk ederler. Ayı
Veli Hasköy’e gelir, Gaddar da Çoğuplu’ya doğru gider.
Yunan, Uşak ve havalisini işgal etmiş, Ulubey’e karargah
kurmuş. Bu yörede iskan eden halka zulmediyor. Akıl almayacak bas-
kılar yapıyor. Yöre halkının Yunan zulmünden bunaldığı bu dönemler-
de, bir de yerli gavurlar (işbirlikçiler) türer. Bir yandan gavurlar, bir
yandan da bu hainler, bilhassa Avgan halkına çok eziyet ediyorlar.
Bunlardan birisi de şimdi anlatmaya çalıştığımız Ayı Veli’dir..
Ayı Veli yakın destekçileri; Kadir, M. Ali ve Şevket’den aldığı
destekle, Avgan halkına kan kusturuyor. Haraç alıyor, efelik yapıyor,
bunlar yetmemiş gibi kıza, karıya göz dikiyor. Bu durumları bilen köy-
lülerin canına tak ediyor. Yine bir gün Ayı Veli’nin köye geleceği, Eşe-
nin Fatma’yı kaçırıp oynatacağı, gönül eğlendireceği duyulur. Köy
halkı tedbirini alıyor. Köye geldiğinde ne olursa olsun Ayı Veli öldürü-
lecek. Bıçak kemiğe dayandı. Bir yandan M. Ali, Şevket, Kadir soy-
guncuları, bir yandan Yunan baskısı, bir de üstüne üstlük Ayı Veli
belası, gel de dinden imandan çıkma.
Ayı Veli dal öğlen attan indi. Hacamatların evin yanında Eşe-
nin Bekir’in eve doğru baktı, hain planını uygulamak için harekete
geçecekti. Tam o sıra pıynar toplamaktan gelen Topal Ekiz dayı (Hü-
seyin), Ayı Veli’yi gördü ve ünü çıkınca bağırdı. Köyün tellalı olan Ekiz
dayının sesi köyün dalga dalga her yanına yayıldı. “Ayı Veli köyü bas-
tı... Yetişin...” Sesini işiten koştu. Garamat, sesi duyar duymaz tüfeğini
aldığı gibi geliyor ve Ayı’ya ilk kurşunu sıkıyor. Topal Ekiz, elindeki
pıynar kestiği nacakla vuruyor şuursuzca ve bağırıyor “Allah de bre
cavır, Allah de..” (Ayı Veli, kurşunu ve darbeleri yedikçe Ah.. Of.. diye
feryat ediyor.) Bir yandan bağırıyor, bir yandan kaçmaya çalışıyor. Bu
ara köylü başına çokaşıyor. Taşlarla, sopalarla linç ediyorlar, öldü diye
leşini sürükleyerek köyün dışına bırakıyorlar. Dokuz canlı gavur yine
de ölmüyor. Sürüne sürüne Kösüklerin eve kadar geliyor. Onlardan su
istiyor.
Onlar da su vermeyip, köylüye, “Ayı Veli ölmemiş, geri geldi”
diye haber veriyorlar. Ayı Veli bu ara sürüne sürüne Hurşitlerin odaya
girmiş. Toplanan köyün ahalisi Ayı Veli’yi odadan almışlar, bir kağnıya
99
Delihıdırlı’dan (Karahallı) iki tane de Yunan yanlısı çıkmış, bunlar da örflü muhtar
tarafından köyden sürülmüş: Birisinin adı Gaddar, bir diğerininki Ayı Veli’dir. Örflü
muhtar Hacı İbrahim Çatmadım, Yunan işgali döneminde muhtarlık yapmakta idi. Ayı
Veli’yi tokatlayıp köyden kovunca, Ayı Veli kendisine “Ben sana çatmadım” demiş.
Cumhuriyet kurulup, soyadı verilirken “Çatmadım” onun soyadı olmuş. (UKTAD, S.:2,
s.,36)
176
bağlamışlar. Bir yandan da taşlarla sürükleyerek, şimdiki Ulubey yolu
üzerindeki çamların olduğu boğaza (Ballık Boğazı denilen yere) yarı
ölü, yarı diri gömüyorlar. Böylece Ayı Veli’den kurtuluyorlar. Fakat
Yunan memleketi terk edip gidinceye kadar, Kadir, Şevket ve M.
Ali’nin işkencelerinden kurtulamıyorlar. Sık sık köye baskın yapan bu
hainler, soygun, işkence yapıp, silahları topluyorlar, haraç alıyorlar,
tabii ki bu zulmü Yunanlılarla birlikte gerçekleştiriyorlar.
Kurtuluş Savaşı neticeleniyor ve Yunan gavuru ile birlikte
onlar da bu güzelim toprakları terk ederek, Atina’ya sığınıyorlar. Bu
hadiseyi anlatan 86 yaşındaki Ramazan Büyükaltay “O zamanlar 8
yaşındaydım. O günleri düşündükçe hep ağlarım” dedi. Bir yandan
ağladı, bir yandan anlattı. “Allah yurdumuzu ve halkımızı korusun, o
günleri bir daha yaşamayalım” dedi.
Çoluk çocuk ders almışlar hocadan

Yorgan yakan silah attı bacadan
Gayıp ettim al atımın izini

Ben ne bilen Çil Ercebin gızını
Çekildi mi şu Avgan’ın sürüsü

Zebeb oldu datlıların hörüsü
Her olayın ardından olduğu gibi, bu hadiseden sonra da halk

tarafından vakayı anlatan deyişler söylenmiş, bunlardan akıllarda
kalan üç dize köy halkından Çorluların Zalike’den alınmıştır.
Gadder Mehmet 100

Karahallı’nın bir köyü vardır ki ahalisi gözü pek, cesur insan-
lardır. Bu köyümüzde iki Yunancı çıkmış, bunlardan biri Ayı Veli, bir
diğeri de Gadder imiş.
Ayı Veli bir başka köyden, Gadder ise Delihıdırlı’danmış. Köy-
de ve çevre köylerde halkı basıktırmaya, kendilerinden korkutmaya
çalışıyorlar, çeşitli yolsuzluklar yapıyorlarmış. Bir gün bir kalabalık
içinde Delihıdırlı’da örflü (itibarlı) muhtar denen kişi bunları tokatlamış,
bu bunlara ar olmuş. Yani köy halkından utanır duruma düşmüşler. Bu
olaydan sonra bu köyden uzaklaşmışlar. Ayı Veli Banaz Çayı’nın bu
yüzündeki köylere tebelleş olmaya başlamış. Sonra da Avgan köyün-
100
UKTAD, Ekim-Kasım-Aralık 1999, S.:5, s.,8.
177
Mehmet Ersin
de, köy halkı tarafından linç edilmiş, diri diri gömülmüş, velhasıl o
ettiğini bulmuş.
Konumuz Ayı Veli değil. Onu daha önceki sayımızın birinde
anlattık. Anlattık ki yeni yetişen nesil ibret alsın. Vatan hainlerinin so-
nunun ne olduğunu bilsin.
İşte Gaddar Mehmet de bunlardan biri, biz onu anlatmaya
çalışacağız:
Gadder, çayın Karahallı yakasındaki köylerde haydutluğunu
sürdürdü. Çomuk Musa’dan, M. Ali’den, Şevket’den destek alıyor,
ipsizlik ve yolsuzluklarına devam ediyordu. Yunan gâvuruna yataklık
yapıyor, her bilgiyi veriyor, istediği karşılığında emeline ulaşmaya
çalışıyor, yapamadığı ezayı, cefayı Yunanlılara yaptırıyordu. Ta ki
Yunan bozguna uğrayıp, bu memleketi terk edinceye kadar, memle-
kette istediği gibi at koşturdu: Türk askeri, palikarniyaları ve onların
yandaşlarını önüne katıp denize sürmeye başladı. Gadder ve onun
gibiler, yerli gâvurcular da kimisi Yunanistan’a kaçtı, kimisi de gerçek
efelerce veya o yörenin halkı tarafından cezalandırıldılar. Biz Gadderi
de Yunanla birlikte kaçtı gitti bilirdik, meğerse o utanmaz arlanmaz,
kılıktan kılığa girip, yine ihanet ettiği bu halkın içinde yaşamış. Bu
şehitlerimizin kanıyla suladığımız topraklarda yetişen meyvelerden
yemiş, sulardan içmiş, utanmadan aramızda yıllarca dolaşmış.
Ben Alaman harbi zamanında, yani savaş sürerken, 1944’de
İzmir’in Narlıdere’de Jandarma olarak karakolda askerlik yapıyordum.
Bir çerçi geldi. Bana asker sana esans (koku) sürüverem dedi ve ko-
kuyu sürdü. Nerelisin diye sordu. Ben de Uşaklıyım dedim. Neresin-
densin diye tekrar sordu. Ben de Delihıdırlı köyündenim dedim. Öde-
miş mi geçmiş gün Söke mi dedi pek hatırlamıyorum. Oralardan oldu-
ğunu söyledi. Delihıdırlı’ya çok kez gelmiş, hatta kız kardeşi Takkalı
Fatma’ya su istemiş, içmiş, yine tanıdıklarından ekmek istemiş, yemiş.
Kimse onu tanımamış. Nedeni bizim kadınlarımız köye gelen misafirin
önüne sofra kurar, eline su verir fakat asla yüzüne bakmazlardı. Gele-
nek, görenek budur bizim köyde ve çevremizde. Köye daha defalarca
gelmiş, hatta birinde mezarın orda dua edip ağlarken görülmüş de bu
yabancı da ne ediyo ne dini bütün bir adam, bak gabristanlıktan bile
dua etmeden geçmiyor, diye gıpta ile bakmışlar. Gadder, Yunanla
birlikte kaçtı gitti diye karısını, kardeşi Köçek Hasan’la evermişler.
Gadderden Şerif diye bir oğlu vardı. Diğer çocuklar Köçek Hasan’dan
olmuş. Şimdi saydığımız isimlerin hepsi öldüler. Ben askerden dönün-
ce Çatmadımların odanın önünde, harpten filan bahsediliyordu. Ben
de ben Narlıderede iken şöyle bir anım oldu. İri yapılı, uzun koca bu-
runlu bir adam bana, asker sana koku sürüvereyim mi diye sordu. Ben
178
de evet dedim. İnanın o koku ben deyem on gün, siz deyin bir hafta
üzerimden gitmedi dedim. Bunu işiten köydeki yaşlılar adamın şeklini,
şemalini tekrar tarif ettirdiler. Sonra da içlerinden bazıları gördünüz
mü, yahu bu Gaddar Mehmet. Akif’in anlattığı kişi bizim köye sık sık
gelen çerçiye tıpatıp benziyor. Sayi, Takkalı Fatma onun kardeşi değil
mi? Tabi ya! Hep ona ekmek su isterdi, çoğunlukla mezar başında o
sebepten dolayı dualar ediyordu. Görün bakın, vatanına ihanet eden-
ler kendi köyünde bile gizlenerek dolaşır, insan yüzüne bakamazlar.
Belki de yaptıklarına pişmanlık duyuyordu? Toprak onu çekiyor, dönüp
dolaşıp çaresizlik içinde ihanet ettiği kendi insanlarına ve köyüne geli-
yor. Onların elinden bir lokma ekmek yiyip, bir tas su içiyordu.
Bilemeyiz fakat belki de Söke, Ödemiş havalisinde tebdil kıya-
fet yapıp el yüzüne bakamadan yüzlercesi vardı. Yaşayıp giden. Kim
bilir hangisinin leşi hangi çukurda kaldı. Bin defa lanet olsun halkını,
yurdunu satana, köyüne köylüsüne ihanet edene. Türk’ün ekmeğini
yiyip, cavırın kılıcını sallayana.
Yeter Akif amca fazla anlatmana gerek yok. Afakanım kalkıyor
seni dinledikçe. Şimdi elime geçse bir kaşık suda boğasım geliyor.
Gaddar ve onun gibilerini. “Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul
zurna az.” Dedim. O da be evlat ben nasıl bir ruhi haliye içindeyim,
biliyor musun? Dedi. Gözlerinden yuvarlanıp gelen bir damla yaşı
şöyle elinin tersi ile silerekten hamdü şükürler olsun, şu günkü halimi-
ze. Allah o günleri geri getirmesin.
Atatürk ve silah arkadaşları, şehitlerimiz nur içinde yatsınlar.
Bu vatanı kimseler alamaz da bölemez de! Ne cavırlar, ne de
cavırcılar! Köküne kibrit suyu dökeriz alimallah! Biz böyle bir milletiz,
dedi. Delihıdırlı’dan 1341 doğumlu Akif Kalaycı.
179
Mehmet Ersin
Musa’yı Yol Arkadaşı İzzet Öztürk Anlatıyor

Anlatan: İzzet Öztürk (Cınbıl)*
Dinleyen: Süleyman Çalışkan**
Yazan: Mehmet Ersin
İzzet Öztürk; genç, dinamik, köyünde öğretmenlik yapan Köy
Enstitü çıkışlı hemşehrisi Öğretmen Süleyman Çalışkan’ı görünce:
-Gel öğretmenim. Ne yeller esti? Dedi
Altıma minder attı.
Hoşbeşten sonra asker kaçağı olduğu günlerdeki yaptıklarını
anlatmaz sandığım bu adama:
-Sizin için asker kaçağı, soyguncu diyorlar, ne dersiniz? Dedim.
-Ne diyeyim? Doğru demişler, dedi.
-O günlerle ilgili birkaç anınızı anlatır mısınız?
-Neden anlatmayayım? İstersen öğretmen baştan başlayayım.
-Buyur
-Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bizim taraf yenilmiş. Ölen
ölmüş. Kiminin bacağı yok, kiminin kolu. Kalanlar aç, susuz, yorgun,
bir deri bir kemik. Herkes birliğinden dağılmış. Kimin nereye gittiği belli
değil. Biz de dağıldık. Üç ayda köyüme geldim. Geldiğimi kimse bil-
medi. Gündüzleri evden çıkmadım. Altı ay geçti. Köyde olduğumu
duymuşlar. “Askerden arıyorlarmış”, demişler. “Askerlik mi kaldı?”,
dedim. Askerden getirdiğim tüfeğim yanımda.
Memlekette düzen bozulmuş. Halk, mal ve can güvenliğinden
endişe eder hale gelmiş. Bu başıbozuk durumda, kimileri devlet, kimi-
leri de kendi adına, düzen koruyuculuğuna soyunmuşlar. Eşkıyalardan
*
İzzet Öztürk: Karahalllı-Paşalar Köyünden. “Cınbıl” lakabıyla anılan, adı asker kaçağı-
na çıkmış kişi.
**
Süleyman Çalışkan: Karahallı-Paşalar Köyünden, 1929 doğumlu, Emir Ali’den olma,
Ayşe Hanım’dan doğma, emekli öğretmen.
Yazarın Notu: Süleyman Çalışkan, köylüsü İzzet Öztürk’ten dinlediği olayı, 1 Mayıs
2013 Çarşamba günü saat:13.30’da Uşak Öğretmenevinde şöyle özetledi: “1948 İlk-
öğretim Programında, çevrenizde savaşa katılmış kişiler varsa, okulunuza çağırın.
Anılarını öğrencilerinize dinlettirin”, denilmektedir. O nedenle köyümüzden Osman
Çavuş diye tanınan, Osman Mercan’ın yanına gitmiş, anılarını dinlemiş, 1959’un 23
Nisan Bayramı öncesi öğrencilerimize dinletmiştik.
Bu kez de adı eşkıyaya, asker kaçağına çıkmış olan, Cınbıl diye anılan İzzet Öztürk’ün
anılarını önce kendim dinlemek, sonra gerekli görürsem öğrencilerimize dinletmek için
1959’un 23 Nisan Bayramı sonrası, 26 Nisan 1959 Pazar günü saat 14.00’de evine git-
tim. Evleri köyümüzün Cananlar Mahallesi’nde tek katlı, iki odalı, toprak damlı bir evdi.
Önünde iyi havalarda oturmak için sekisi (taraça, teras) vardı. Benim vardığımda İzzet
Öztürk, “Tahtalı” lakabıyla anılan kardeşi Ali Öztürk ile oturuyorlardı.
180
korkanlar, onlardan çıkar sağlayanlar, dağdaki eşkıyaları o zamanlar
över olmuşlar.
İzzet Öztürk, geceleri buluştuğu arkadaşlarla birleşir, eşkıyala-
ra özenir, onlar gibi olmaya çalışırlar. Bu arkadaşlar grubuna sonradan
Çomuk Musa ya da Çopur Musa diye anılacak kişi de katılır.
Karahallı’nın; Paşalar, Çoğuplu, Karbasan, Delihıdırlı, Beki,
Buğdaylı vb köylüleri Karahallı-Uşak yolu üzerindeki Banaz Köprüsün-
den geçerek, Uşak pazarında ürünlerini satarlar.
İzzet ve arkadaşlarının ilk olayı, ürünlerini satarak, köylerine
dönmekte olan bir grup köylüyü, Banaz Köprüsünün dayandığı bayır-
da “Akyol Bayırı” denilen yerde pusu kurarak , maskeli halde soyarlar.
Kendilerini tanıması olası köylüleri öldürürler.
İzzet, yaptığı, yaşadığı olayları anlatmaya devam etti::
Çivril üstünde bir dağ vardır. O dağda konaklıyoruz. Açız. Köy-
lere gidemiyoruz, giremiyoruz. Dağın eteğindeki çayırlarda hayvanlar
otluyor. Açlıktan gözümüz kararmış. Otlayan ineklerden birine yaklaşı-
yor, hayvanı tutup, boğazlamadan anında arka bacağını kesip oradan
uzaklaşıyorum. Hayvanın arka bacağını pişirim nefsimizi körletiyoruz.
Bir gün koyun güden çobana rastladık. Çobanın göğsünde
zinciri sarkan köstekli bir saati var. Çobana yaklaştım:
-Göğsünde zinciri sarkan ne, Dedim.
-Saat
-Satar mısın?
-Hayır, satmam.
Satması için ısrar ettim, kabul etmedi. Bunun üzerine bir avuç
toprak alarak çobanın gözlerine attım. Çobanın göğsünden saati ala-
rak oradan uzaklaştım.
Bir köyden diğer köye giderken yolda gerdanından altınlar,
bileklerinde bilezikler olan gelinlik bir kıza rastladık. Yanındakini ve
gelinlik kızı etkisiz hale getirerek, aynı köylümle, kızdan altınları ve
bilezikleri aldık. Köylüm, gasp ettiklerimizi üleşelim dedi. Ben, “sen
bunları saklayamazsın, ben saklarım, sonra payını veririm” diye aldım.
Sonradan dini bütün olan köylüm, “İzzet bana payıma düşen altın ve
bilezikleri vermedi”, diye cami avlusunda anlatırmış.
Biz bu kötülükleri yaptık. Hoş, neyin iyi neyin kötü olduğunu da
bilmiyorduk ya. Dağlardaki eşkıyaya özendik, onlar gibi olmaya çalış-
tık. Oysa çıkmaz bir bokluğun içine girdiğimizi sonradan anladık. An-
ladık ya iş işten geçmişti. Geçit veren boğazlara yerleştik. Gelenin-
gidenin paralarını, eşyalarını, direnenlerin, bizi tanıyanların canlarını
aldık.
181
Mehmet Ersin
Anlattığım adamlar, yeter ki o zaman benim gibi olanların
binlerce olduğunu, bizlerin neden o durumlara düşmüş olduğumuzu
düşünsünler. Bizlerde okuma-yazma yok, çevremizde önümüzde dü-
şecek akıllı bir adam da yok.
Yunan, yurdumuza girmiş. Biz onun işini kolaylaştırıyormuşuz.
Bunun farkında değiliz. Farkına vardığımızda kendimizi Yunan vapurunda
bulduk. Yunan vapuru ile Atina’ya gittik. Mustafa Kemal Paşa, büyük
adammış. Bizleri bağışladı. Yoksa hapis damlarında çürürdük, dedi.
Derince bir soluk aldı. Zor soluk alıp veriyordu. Yanımızdaki
kardeşine:
-Bana bir bardak su alıver, dedi.
Suyu içti, boğuk boğuk öksürdü:
-Bu hastalığı ben ta o zamanlar buldum. Gençliğinizin kıyme-
tini bilin, dedi.
-Ben biraz yatayım dedi, kalktı yattı.
İzzet’in konuşmasını birlikte dinlediğimiz kardeşine;
-Atina’daki yaşamlarını, oradan Türkiye’ye nasıl geldiklerini
soracaktım, dedim.
-Bizlere çok anlattı, istersen onu da ben anlatayım, dedi.
-İyi olur, dedim.
Anlattı:
İzmir’den Yunanlılar kaçarlarken bizimkiler arkalarından silah
atıyorlar. Ağabeyim, Yunanlılara şirin görünmek, onların şerrinden
korunmak için, Türklere öfke dolu sözler söylüyor. Ağabeyimin yanın-
da Tatarlı Çomuk Musa da varmış. Orada iki yıl kalmışlar. (1922-1924
yılları olmalı) Atina’ya varınca, ağabeyim ile Musa’ya yer gösterirler,
yiyecek, içecek verirler. Yunanlıların ilgisizliği artınca, nafakaları da
bitince Çopur Musa ile birlikte en yakın karakola giderek:
-Hani bize bakacaktınız? Hani bizi rahat yaşatacaktınız, diye
Yunanlıların davranışını protesto ederler. Yunanlılar, ağabeyim ile
Musa’ya para, ekmek, sigara verirler.
Yunanlılardan bazıları ile sürekli konuşmuşlar, dost olmuşlar.
Bir zaman gelmiş bunlar yurt özlemi çekmeye başlamışlar. Denizle
haşır neşir olan, motoru bulunan dost oldukları birine:
-İzmir’in Çeşme ilçesi köylerinden birinin tarlasına bir küp altın
gömmüştük, gidelim birlikte çıkaralım, demişler. Yunanlı motorcu;
-Benim payım ne olacak?
-Küpün içindeki altının onda birini veririz, demişler. Yalnız
madem ki seninle dost olduk, senden başkası ile gitmeyiz.
-Yunan kaptan, iki yıldır konuştuğu bunlara inanıyormuş ya, o
anda kararsız kalmış. Aradan birkaç gün geçince, “İki arkadaşım daha
182
var, onlar da katılırsa altınları yarı yarıya bölüşürsek sizleri Çeşme’ye
götürmeyi kabul ediyorum, demiş. Bizimkiler aslına her öneriye açık,
şüphelendirmemek için işi ağırdan alıp, pazarlık yapıyorlar. Bu pazar-
lıktan sonra altınların yarısını Yunanlılar, yarısını da bunlar almak
üzere anlaşmışlar. Bunların beşi de silahlıdır.
Ağabeyim ile Musa; Çeşme’ye varıp kıyıya çıkınca, bunlardan
kurtulmak için plan yaparlar. Tatar’lı Musa, İzzet’e; “İzzet tabakayı at”,
dediği anda, Yunanlıları öldüreceklerdir.
Uzun bir yolculuktan sonra Çeşme kıyılarına gelmişler. Altınla-
rın gömüldüğü sanılan yere gelmeden mola vermişler. Çatışma olursa
hazır olalım diye silahları temizlemeye başlamışlar. İşte bu sırada plan
gereği, bizimkiler iki adım geriye çekilmişler. Musa, “İzzet, tabakayı
at”, dediği anda silahlarını üç Yunanlıya boşaltmışlar. Yunanlıları öldü-
rünce, durumu en yakın karakola gidip bildirmişler.
Karakolda bunların kimlikleri saptandıktan sonra karakol ku-
mandanı yanına yeteri kadar jandarma almış, olayın doğru olup olma-
dığını anlamaya gitmiş. Anlatılanlar doğrudur. Karakol kumandanı
durumu üstlerine bildirmiş. İkisi, birbirine kelepçelenerek karakoldan
karakola getirilerek,” en kısa zamanda Uşak emniyetine teslim edile-
cek” buyruğu gelmiş.
Kelepçeli olarak Çeşme’den Uşak’a jandarma gözetiminde üç
günde gelmişler. Yolda birkaç kez Musa, ağabeyime:
-İzzet, kelepçeyi gevşet, bileğimi kurtarıp, jandarmaları temiz-
leyip, kaçacağım, demiş.
-Ben, kelepçeyi gevşetmeyeceğim. Senin de kaçmana aracı
olmayacağım. Artık korkulu günler geçirmek istemiyorum. Suçlarımın
cezasını çekeceğim, demiş. Musa, ağza alınmayacak küfürlerle ;
-Eğer kelepçeyi gevşetmezsen, senin sülaleni ortadan kaldırı-
rım, diye tehdit etmiş.
Buyruk yerine getirilmiş. Zanlılar Uşak emniyetine teslim edil-
miş. Mahkeme sonunda ikisi de cezalandırılmış. Sonradan çıkarılan
afla Tatarlı da bizim ki de hapishaneden çıkmışlar, dedi İzzet
Öztürk’ün kardeşi Ali Öztürk.
İzzet Öztürk, köyü paşalara gelip, yaşamını burada tamamlar.
Tatarlı Çomuk Musa’ya gelince, kimileri Musa’nın adını kulla-
narak, köylülerden rüşvet almaya, eziyet etmeye başlıyorlar. Rüşvet
verenler Musa’yı Uşak’taki ilgilere şikayet ediyorlar.
Uşak’tan gelen jandarmalar, Tatarlı Çomuk Musa’yı ifadesini
almak için Uşak’a götürürken, Musa’nın bir çeşme başında elini yüzü-
183
Mehmet Ersin
nü yıkayıp uzaklaştığını görünce, “Musa kaçıyor” zannıyla ateş ediyor-
lar. Musa orada ölüyor.*
Atıcı Musa
Anlatan: Sadık Saraçoğlu
Yazan: Latif Saraçoğlu
Çopur Musa, Uşak-Ulubey-Dutluca Köyüne sık sık gelir-gider.
Köyün zenginlerine kendisini davet ettirir.
Bir gün “Sağırların Oda”da yenip içildikten sonra “sen atıcısın,
ben atıcıyım” konusu gündeme gelir. Musa, 50-100 metre uzaklıkta bir
yere mavzer fişeklerini diktirir. Adamları dahil oradakilerin hepsi
fişeklere nişan alarak atış yaparlar. Nişancıların hiç birisi fişekleri
vuramaz. Atış sırası Musa’dadır. Musa, fişeklere nişan alır, silahını
ateşler, hepsini birer birer havaya uçurur. Musa, bir atıcıdır.
Cacık
Anlatan: İsmail Dumlu**
Yazan: Latif Saraçoğlu***
Tatarlı Musa, Yunan işgali sırasında köyleri gezer, kendisine
ziyafet verdirir. Köylerin asayişi –her ne kadar Yunan askerleri varsa
da- Musa’dan sorulur.
Bir gün köyden “Cacık” –adını bilmiyorum- lakaplı birisi
Uşak’taki Yunan komutanına Musa hakkında şikayette bulunur. Şika-
yetinde, “Musa, benden para aldı, bana eziyet etti”, diye belirtir.
Yunan komutanı, şikayet ve şikayetçiyi Musa’ya bildirir. Mu-
sa’nın yolu bir gün yine Dutluca’ya düşer. Musa’nın adamları “Cacık”ı
döve döve Musa’nın önüne atarlar. Musa, Cacık’ı biraz daha döver.
Öfkesi geçmez, boynuna ipi geçirir, ipi de atın eyerine bağlar,
Şükraniye’ye doğru götürür. Musa’nın arkasından, köyün Musa’ya
ziyafet veren hatırlı kişileri yetişip, yalvar yakar Cacık’ı, Musa’nın elin-
den alırlar.
Bir müddet sonra, Cacık çektiği eziyetten ve korkudan ölür.
*
Yazarın Notu: Bu yazı Süleyman Çalışkan: Öğretmenim, Ankara, 2003 adlı eserin
(s.223-226) ile anlatımlarından yararlanılarak yazılmıştır.
**
Sadık Saraçoğlu: Hakkı’dan olma, İsmihan’dan doğma, 1913 Dutluca Köyü doğumlu.
***
İsmail Dumlu: Hüseyin’den olma, Elif’ten doğma, 1910 Dutluca Köyü doğumlu.
184
Bir Fotoğraf
Şerafettin Polat
24 Kasım 2008
Bu fotoğraf bana altı yedi sene önce
Paşalar köyünden bir arkadaş tarafından verildi.
Bunun aslı Edirne’de olduğunu söyledi, hele
altında İkinci Balkan Savaşı gönüllülerinden
Uşak’ın Paşalar köyünden doksan yaşındaki
Mehmet Ağa diye yazıyor olması beni heyecan-
landırdı. İnceleyelim dedim ama nasıl, tanıyan
kimse yok hatta duyan bile yok.
Olayı biraz açalım; 1912 Balkan
Savaşı, dünkü dört tebaamız Osmanlı’ya saldırıyor. Avrupalı güçler,
bu dört küçük ve yeni bağımsızlıklarını elde etmiş ülkelerin Osmanlı
karşısında bir varlık gösteremeyeceği kanaati ile bir bildiri yayınlıyorlar
özet olarak; “savaşın sonucu ne olursa olsun mevcut statüko koruna-
caktır”, diyorlar ama Osmanlı yeniliyor düşman Çatalca’ya kadar gelip
adeta İstanbul’u tehdit ediyor. Bir çok toprak kaybettik. Edirne elimiz-
den gitti. Midye-Enez hattının gerisine çekildik. Yapılan antlaşma çok
zaman olduğu gibi hep aleyhimize, çok yer kaybettik en acı olanı eski
başkentimiz Edirne idi.
1913 ortalarında, Balkan Savaşı galipleri paylarına düşen top-
rakları paylaşamadıklarından birbirlerine düştüler. Bir avuç çapulcuya
feci şekilde yenilmenin üzüntüsünü ve psikolojik çöküntüsünü üzerin-
den atmak için fırsat bekleyen ordu ve İttihat Terakki Fırkası aradığı
fırsatı buldu. Edirne üzerine yürüdü bu yürüyüş ne tuhaftır ki hüküme-
tin karşı çıkmasına rağmen yapıldı, her yerden gönüllü milis kuvvetler
katıldı. Serhat şehrimiz böylece kurtarıldı.
Fotoğrafta 90 yaşında olduğu yazılı olan Mehmet Ağa da
gönüllü olarak Uşak’tan katılmış milis kuvvetlerin başında bulunan
ünlü Kuşcubaşı Eşref Bey’in yanındadır, “Allah’tan isteğim şu; Edirne
Kalesine bayrağı ben çekeyim ve şehit olayım”, der. Gerçekten de
kurtuluşta bayrağı o çeker.
Edirne’yi Bulgarlardan kurtarma girişimi Enver Paşa’nın planı-
dır, bunu başarırsa ordunun, partinin ve şüphesiz topyekun ülkenin
prestijini kurtaracaktır, bu işe hırslı bir biçimde sarılır bu harekete hü-
kümetin pek onay vereceği yoktur, çünkü savaş sonrası barış imza-
lanmış kaybedeceğimizi kaybetmişiz başımıza yeni gaileler açılmasın
duygusu hakimdir.
185
Mehmet Ersin
Ancak, o sıralarda orduda birçok operasyon yapılmaktadır: Bazı
yaşlı subaylar emekli edilerek gençleştirme hareketine hız verilmiş ol-
duğundan, Edirne üzerine askerlerle birlikte çok sayıda gönüllü sivil
kuvvetler de katıldı. Yurdun dört bir yanından toplanan gönüllü birlikler
akın akın Trakya topraklarına yürüdü. Uşak’ta da gönüllü savaşçılar
İbrahim Tahtakılıç Bey’in başkanlığında bir araya geldiler, doksan ya-
şındaki Mehmet Ağa da bu kafilenin içinde hırsla düşmanın üzerine
yürümek azmindedir. Mehmet Ağa, İbrahim Tahtakılıç Bey’in köyü olan
Uşak’ın Bozkuş köyündendir. İbrahim Tahtakılıç’ın büyük dedeleri Fatih
Sultan Mehmet döneminde Karaman’dan İzmir ve dolaylarına gelmişler
sülalenin bir bölümü Karaman soyadını taşımaktadır bir bölümü ise
Paşaoğulları olarak anılmakta olup Bozkuş köyüne yerleşmişlerdir,
buraya bazen Paşaoğlu köyü de denilmiş dolayısı ile Mehmet Ağa’ya
Uşak’ın Paşalar köyünden denilmiş olduğunu anlıyoruz.
Biz Edirne’nin kurtarılış olayını anlatmaya devam edelim; Yuka-
rıda belirttiğimiz gibi 1912 yılının son çeyreğinde Bulgar, Yunan Sırplar
ve Karadağlılar birleşerek Osmanlı Devletine savaş açtılar onlardan kat
kat üstün olmamıza karşın feci mağlubiyete uğradık. Bulgarlar Çatal-
ca’ya kadar geldiler ve İstanbul tehdit altında bu savaş sırasında Yunan
ve Bulgar zulmüne dayanmanın mümkün olamayacağını bilen soydaş-
larımız, sayıları yüz binleri bulan yaşlı, genç çoluk çocuk çarnaçar yolla-
ra düştüler. Balkanların kışında, kar yağmur altında, kendilerine uzana-
cak bir yardım eli nerede. Kim bilir yollarda kaç kişiler öldüler, geldikleri
İstanbul ve başka şehirler de yaşam derdinde…
Bu Balkan Savaşı faciası herkesin sinesinde derin yaralar açtı,
ordunun genç subayları yüzkarası hezimetin intikamını alabilmenin
hayallerini kurmaya başladılar. Yenilginin nedenleri üzerinde çok tar-
tışmaların olacağı bir gerçektir, kimi ordu içindeki siyasi ayırımcılığı
gösterir, kimi yaşlı subayların yeteneksizliğini ortaya koyar, ama olan
olmuştur.1908 de ikici Meşrutiyeti ilan ettiren İttihat ve Terakki Fırkası
sivil ve askeri kanadı önemli bir güç olduğu halde iktidarda değildir. 23
ocak 1913 tarihinde Enver Paşa ve arkadaşları ile çok basit bir yolla
Kamil paşa hükümetine darbe yaparak istifaya zorlar, bu darbenin
halka yansıması Edirne’nin kaybı ve Kamil Paşa hükümetinin yapıla-
cak antlaşmada burayı kurtaramayacak olması ve aynı zamanda Har-
biye Nazırı Nazım Paşa savaşın kaybedilmesinde sorumlu görülmesi
gibi nedenlerle yapılan darbe sırasında Nazım Paşa öldürüldü. Halk
“Edirne, Edirne” diye bağırıyordu
186
Yukarıda da değinildiği gibi Balkanlı galipler bizden aldıkları
toprakları paylaşma sırasında birbirine düştüler. Enver Paşa bu duru-
mu iyi değerlendirebilmenin yollarını arıyor, ancak savaş sonrası Bal-
kanlardaki dengeleri kendilerine göre ayarlamaya çalışan dış güçler,
masa başında her zaman olduğu gibi bizim karşımızdalar, bu yüzden
askeri bir hareketle kaybedilen toprakların alınması zor görünüyor. Bu
sırada Said Halim Paşa Sadrazam, Ahmet İzzet Paşa da Harbiye nazı-
rı,bu ikisi ve öyle görünüyor ki diğer hükümet üyeleri de aynı görüşte ve
silahlı çatışmaya karşı çıkıyorlar.Ama İttihat ve Terakki’nin öyle gözüpek
silahşörleri var ki ele avuca sığacak gibi değillerdir. İşte bunlardan bazı-
ları; Kuşcubaşı Eşref ve iki kardeşi Selim Sami ve Ahmet Kaptan, İbra-
him Cihangiroğlu, Yakub Cemil, Süleman Askeri, gibi…
Enver Paşa X.kolordu kurmay başkanıdır, kolordu kumandanı-
nın bilgisi dışında, Kuşcubaşı’nın emrine üç yüz kişilik bir kuvvet veriyor,
bu kuvvet ve her taraftan gelen gönüllülerle birlikte Edirne’ye kadar
Bulgarları temizliyorlar ve orayı da kurtarıyorlar. Bu arada sık sık İstan-
bul’dan haberler geliyor “gitmeyin geri dönün” diye, artık “ok yaydan
çıkmış durumda”. Edirne’den de içerilere sarkıp birçok yerler elde edili-
yor bu arada birçok Türklere zulüm eden Bulgar çetelerini de çökertiyor-
lar. Bu yaptıkları takdire şayan işler İstanbul hükümetini zor durumda
bırakıyor düşüncesi ile orada bağımsız bir cumhuriyet kuruyorlar.
Devletin Adı: Batı Trakya Türk Cumhuriyeti (Muvakkatesi veya
Müstakilesi. Önce Geçici deyimini daha sonra da bağımsız deyimini
kullanıyorlar.)
Kuruluş tarihi 31 Ağustos 1913
Devlet başkanı: Hoca Salih Efendi
Genelkurmay Başkanı: Binbaşı Süleyman Askeri Bey
Umum Kuva-yı Milliye Kumandanı: Kuşcubaşı Eşref
Adliye teşkilatı kuruluyor pul basılıyor otuz bin kişilik askeri
güç oluşturuluyor pasaportsuz girilmez. Bu gözü pek cengâverler çetin
bir işi başarıyorlar ama İstanbul Hükümeti masa başında o yerleri
Bulgarlara bırakıyorlar.
Şimdi Uşak’ın Paşalar köyünden Edirne’nin kurtuluşuna gönül-
lü giden 90’lık Mehmet Ağa’dan söz edelim; Kuşcubaşı savaş sırasın-
da bu ihtiyarı hayretle izlemiş. Aradan uzun yıllar geçmiş Kuşcubaşı
150’likler listesinde yurtdışına sürgüne gidiyor daha sonraki yıllarda af
çıkıp ülkeye dönünce Mehmet Ağa hakkında bilgi edinmek istiyor,
Uşak belediyesine ve Karahallı Paşalar köyü muhtarlığına mektupla
187
Mehmet Ersin
soruyor her iki yerden de bilgi alamıyor bu duruma üzülüyor. Muhtarlı-
ğa gelen yazı 1952 yılında o sıra Paşalar muhtarı rahmetli Hüseyin
Çalışkan (Goca Üssüğün) ne yazık ki okuma yazma bilmez dolayısı ile
mektup yanıtsız kalmış. Konuyu Süleyman Çalışkan Hocamız ile ko-
nuşurken; Olayı hatırlıyorum Paşalar’a iki jandarma geldi Mehmet
Ağa’yı sordular, bilen çıkmadı,diye anlattı.Demek ki bu muhterem
şahıs Paşalarlı değil,1913 yılında Edirne kurtuluşunda görülen Vatan
sever insan, kırk yıl sonra köyünde soruluyor, bilen çıkmıyor,kısaca bu
şahıs Paşalarlı değil yakın zamanda okuduğum “Ege’deki Sivil direniş-
ten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim
(Tahtakılıç) Bey” isimli kitapta olay açık. Mehmet Ağa,İbrahim
Tahtakılıç Bey’in köyü olan Bozkuş köyünden ve Tahtakılıç’ın topladığı
gönüllüler arasında olup Edirne’nin kurtuluşuna katılmıştır.Kanaatime
göre yaşı 90 yoktur,bir fikir yürütürsek 60 civarlarında olabilir, 1877-78
Plevne savaşına katılmış 36 yıl sonra İkinci Balkan Savaşı denilen
savaşta gönüllü birliklerin içindedir Allah Rahmet eylesin.Yaşı ne olur-
sa ve nereli olursa olsun göğsünde iman ve memleket sevgisi dolu,
Mehmet Ağa’nın mekanı Cennet olsun.
Kaynaklar: Ahmet İzzet Paşa anıları, Eşref Kuşcubaşı Anıları,
Tek Adam, İkinci Adam, Suyu Arayan Adam (Şevket Süreyya Aydemir),
Mahmut Şevket Paşa’nın Günlüğü, Kamil Paşa’nın Anıları, Talat Pa-
şa’nın Anıları, Atatürk’le Otuz Yıl,İsmet İnönü Anıları, 20.Yüzyıl Siyasi
Tarihi,1913 de Garbi Trakya’da İlk Türk Cumhuriyeti (Cemal Kutay)
Şerafettin Polat
24 Kasım 2008
Not: Yukarıdaki yazı “Karahallı Haber Bülteni” Aralık 2008 sayı-
sında basılacak, ancak olayı daha detaylandırarak anılarıma eklemeyi
düşündüm. Fotoğraftaki Mehmet Ağa’yı Paşalar köylü Beyoğlu diye
bilinen Mehmet Ali Efendi olarak düşündük çünkü onun da Edirne’nin
kurtuluş hareketine katılmış olduğunu, 1908 ikinci Meşrutiyet ve 1909
otuzbir mart gerici ayaklanmasının bastırılması olaylarına aktif olarak
katıldığını duyardık. Aşağıda “MEHMET ALİ EFENDİ (Uşaklı)” yazıyı
“Son Dönem Osmanlı Âlimleri” isimli kitaptan aynen alıntı yaptım.
Mehmet Ali Efendi (Uşaklı )
Molla Mahmut oğullarından Ahmet Efendinin oğlu olup 1291
(1875) tarihinde Uşak’ın Paşalar köyünde doğmuştur. Uşak’ta bulunan
Ayn-ı Tabi’ ve Buğdaylızade Medreselerinde tahsilde bulunmuş-
tur.1314 (1898) tarihinde İstanbul’a gidip Fatih Bahr-i siyah ayak Kur-
188
şunlu Medresesinde kaydolup tahsili şart olan ilimleri okuyup h. 1323
(1905 ) Tarihinde Fatih dersiamların Nasuhefedizade Mustafa Asım
Efendiden icazet almıştır. Şaban 1326 (1908) senesinde imtihanla
Mekteb-i Kudat’a girmiş ve Şaban 1332 (1914) senesinde şahadet-
name almıştır. 5 Kanunievvel 1332 (1916) tarihinde Köstence Müftü-
lüğüne tayin olunmuştur. Mustafa Sabri Efendi’nin Meşihatı zamanın-
da 4 eylül 1335 (1919) tarihinde İleride başka bir yere tayin edilmek
şartı ile Köstence Müftülüğünden affedilmiştir. 10 nisan 1339 (1923)
tarihli bir yazı ve Mehmet Fehmi Efendi’nin İmzası ile dosyası Umur-u
Şerriye ve Evkaf vekaletine gönderilmiştir (Dosya nu.3482).
Görüldüğü gibi Paşalarlı olmasından sevinç duyacağımız
Mehmet dedemiz bizim köylü değil. İleri yaşına karşın içindeki yurt
sevgisinin verdiği inanç ile nerelere kadar gitmiş ve söylentiye göre
Edirne Kalesine bayrağı o çekmiş ikinci isteği olan şehit olma arzusu
hakkında ne oldu onu bilemiyoruz Allah Rahmet Eylesin bize göre o
mertebeye ulaşmıştır Tanrım kabul buyursun.
Kurtuluş Savaşında Karahallı

Şerafettin Polat
Mayıs 2013
1920 Ağustos sonlarında Uşak ile birlikte o zaman nahiye olan
Karahallı’mız da Yunan işgaline uğramış. Düşmana göre burası her-
hangi bir stratejik bir durumu olmamakla beraber yine de 300 veya
400 kadar mevcutlu bir birlik nahiyede kalıyor. Çevremizde önemli bir
çarpışma yok dolayısıyla herhangi bir direniş hareketi de görülmemek-
tedir.
İki yıl işgal altında kalan beldemizde o dönemin sıkıntılarını
çeken büyüklerimizin anlatımlarına çok tanık olduk, bunları dinleyip
hayallerimizle oluşan belleklerimizdeki anıları anlatmaya çalışalım;
Konut veya büro olarak kullandıkları yerler: 1 – Aşağı çarşıda
“Kelalar’ın” ev, o dönemde bu sülale, varlıklıdır. Keza evleri de göste-
rişlidir, hatta ev demek biraz yanlış olur, misafir odası olarak kullanılı-
yormuş.
2- Hacı Yüzbaşı’nın evi, bu ev Hacı Veyis Camiinin önünde
büyükçe bir yer. Karakolları ve barınma yeleri olarak kullanmışlar.
Rahmetli Hafız Veli Çimen’in anlatımına göre buradaki Yunan subayı,
bir kadını sorgulamak için çağırtır ve sorgulamaları sırasında kadına
tecavüze yeltenir kadın da güçlü kuvvetlidir subayı iteleyerek elinden
kurtulur ve yandaki dam üstlerinden kaçar.
189
Mehmet Ersin
3- Çetmi Mescidi, Ömer Özer (Pıstı Oma) lerin olduğu ev o
zamanlar mescid olarak kullanılıyor ve mahalle sakinleri akşamları
toplanıp orada çay sohbeti yapıyorlar ve namaz kılınıyor. İşgal sıra-
sında düşmanlar burayı da kendilerine mekan olarak gasp ediyorlar.
4- Körükçülerin ev, bu gün için Hamza Körükçü varislerinin
olan ev sırtı Bademliğe dayalı yüksekçe bir evdir orası da Yunanlıların
hizmet binaları olarak kullanılmış.
Üç yüz veya dört yüz kişi kadar sayıları olduğu tahmin edilen
düşmanların bu dört evde barınmaları mümkün değil daha başka işgal
ettikleri yerler olabilir bu konuda fazla bilgimiz yok, belki de uygun
yerlerde askeri çadırları olabilir.
Karahallı’da bulundukları sürece halka kayda değer bir taciz
hareketleri yok, ancak çok anlatılan bir durum; Kuva-yı Milliye teşkila-
tının tespitinden sonra burada çok miktarda silah olabileceği varsayımı
ile çeşitli aramalar ve birçok kimseyi darp ederek sonuca varmayı
sürdürmüşler. Birçok erkeği ulu camiye doldurup orada işkence ile
silah sorgulaması yapmışlar. Tabii bu konuda herhangi bir bulguya
rastlayamamışlar.
Ancak tahminlerimize göre bazı kimseler evlerindeki eski av
tüfekleri veya çakaralmaz cinsi tabancaları teslim etmişler bu işe ya-
ramaz silah eskilerini kanaranın yanında bulunan kuyu veya çukura
atmışlar ve üstü toprakla örtülmüş. Son zamanlarda bu konu ile ilgili
duyumlar aldık bu durumu uzmanlarla konuşup resmi yoldan bunlara
ulaşırsak, İlçemizde tasarladığımız müzede değerli birer malzeme olur
diye düşünüyorum.
Ülkenin işgale uğrayan her yerinde direniş birimlerinin oluş-
ması doğaldır tabii işgalciler de bu direnişi kırmak için çalışacaklardır.
Karahallı’da herhangi bir sıcak çatışma yaşanmamıştır, ancak Yurt
savunmasındaki sivil veya ordu birlilerine yardımcı olmak her vatanse-
verin boynunun borcudur. Bu duygu ve düşünce ile beldemizde Kuva-
yı milliye birimi oluşturulmuş.
Karahallı’daki Kuva-yı milliyeciler: Sakallı hoca namıyla maruf
Hafız Ali Arslan, Hafız Nafiz, Aşıkomar oğlu Hafız Veli, Cerit oğlu Meh-
met Ağa, Kumru oğlu Hacı Ali, Akkıllardan Hacı Şerif, Çakçaklardan
Hafız Osman, İsa oğlu Şerif efendi, Mercan oğlu Hasan, Çakçaklar
sülalesinden Hüseyin efendi. Bu isimleri büyüklerimizden, özellikle Hafız
Veli Çimen’den çok dinledik. Değerli Arkadaşım Ali İhsan Özkan’ın
yazmış olduğu “Dünden bu güne Karahallı” isimli eserinde detaylı bir
biçimde anlatmış. Bu Yurtsever şahıslar Yunanlılar tarafından, Salihli ve
Alaşehir hapishanelerinde sekiz buçuk ay yatmışlar.
190
Bu muhterem kişiler, Salihli ve Alaşehir taraflarındaki direnişçi-
lere yiyecek giyecek ve nakit gibi yardımlarını orada bulunan Kuva-yı
Milliye teşkilatına göndermişlerdir, tabii olarak beldemizin gücü ora-
nında bu yardımlar yapılmıştır.
Salihli ve Alaşehir taraflarındaki teşkilatın önemli kişilerinden
olan İbrahim Tahtakılıç Bey aynı zamanda Uşak teşkilatının başında-
dır. Çeşitli yerlerden gelen her türlü yardımın listesini ve nerelere ne
şekilde sarf edildiğini hassasiyetle listelemiş. 1930’lu yıllarda yazacağı
kitaplara malzeme olarak yaptığı araştırmada Şevket Süreyya Ayde-
mir İbrahim beyi ziyaret eder ve İbrahim Bey savaş yıllarında Kuva-yı
milliye adına gelen çeşitli yardımların nerelere sarf edildiğinin belgele-
rini yazara gösterir. Yazar bu hassasiyet karşısında hayran kalır. Bu
konuyu “Suyu Arayan Adam” “Tek Adam” ve “İkinci Adam” gibi eserle-
rinde, övgü ile anlatır.
İşgal yıllarında (1921) Karahallı’yı yasa boğan korkunç bir
vahşet olayı yaşanmıştır. Bu çok çeşitli ağızlardan dinledik buna kar-
şın net sonuca ulaşmak mümkün olmadı bu bakımdan duyduklarımızı
kaleme alırken hassasiyetle irdelememiz gerekiyor. Hafız Nafiz Efendi,
Coğuplu köyünde bir çiftlik sahibidir, esas oturma yeri Karahallı nahi-
yesidir ancak bazı zamanlar aile efradıyla birlikte çiftliğine gider ve
orada birkaç zaman kalır. Varlıklı bir ailedir kendisi savaş öncesi bele-
diye başkanıdır. Karahallı kuva-yı milliye teşkilatının etkin üyesidir.
Karahallı’ya Karbasan’dan su getirme girişimlerinde çevresindeki ha-
yırseverlerle birlikte çaba saffetmiş aydın bir kişidir, ancak birinci Dün-
ya savaşı çıkınca su getirme işi sonuçsuz kalmış.
Bu zat-ı muhterem kendisi ve dört yakını ile birlikte Coğuplu
köyünde bir gece hunharca öldürülüyor cesetler veya sadece Hafız
Nafiz’inki parçalanıyor. Ölüm olayı kuşluk vakti fark ediliyor, cesetler
kağnılarla Karahallı’ya getirilip mezara defnediliyor. Köylerden gelen
birçok kimseler cenaze namazlarını kılarak mezara akın ediyorlar ve
olayı kınıyorlar.
İlk anda bu menfur cinayeti Yunanlıların yaptığı izlenimi kana-
ati oluşuyor ama sonraları onların yapmadığı anlaşılıyor. Daha sonraki
yıllarda tetikçiler halk arasında bilinmeye başlanıyor ama zaman geç-
miş hiçbir tanık yok. Bu konuda çeşitli görüşler ortaya atılsa da yapıla-
cak bir şey kalmamış oldu.
İşgal dönemine ait aktaracaklarımız bu kadar deyip Ulu Tan-
rı’m öyle günleri bir daha göstermesin.
Mayıs 2013 Şerafettin POLAT
191
Mehmet Ersin
Atatürk’ün Telgrafında Karahallı
Şerafettin Polat
22 Ekim 2008
Kurtuluş savaşı yıllarında Yunan saldırısı Uşak’a yaklaştığı
sıralarda Mustafa Kemal Paşa’nın bir telgrafında Karahallı’nın adı
geçmektedir. Karahallı Haber Bülteninin Eylül 2008 sayısında, Meh-
met Çolak’ın hazırladığı haber, Çivril’li araştırmacı öğretmen Münir
Sayhan arkadaşımızın, “Milli Mücadele’de Çivril” isimli kitabında yer
alan telgrafın metnini orada bazı kuruluşların elbirliği ile kuşe kâğıda
güzel bir biçimde basılıp halka dağıtıldığı bilgisi ile
Telgrafı aynen yazılmış. Olay sanırım hepimizin hoşuna gitmiştir. Öyle
ya küçük nahiyenin kurtuluş savaşı yılları ile ilgili eserlerde adının bile
geçmesi ne güzel. Şimdi o telgrafı aynen yazalım ve bu konudaki başka
kaynaklarda bulduğumuz bilgilerin ışığında yorumlarımızı koyalım.
Çivril Müdafaa-i Hukuk Başkanlığına
Alaşehir ve Elvanlar’da toplanan düşman kuvvetleri İnay isti-
kametinde ilerlemeye başlamıştır. Namus ve fedakârlık gösterme
zamanı gelmiştir. İlçenizin bütün silahlı kuvvetlerini toplayarak
KARAHALLI nahiyesine hareketle, mıntıka komutanı Sabri Bey emrin-
de, Uşak istikametinde düşmanın yan ve gerilerini tehdit edecek şekil-
de 23. Tümen’e Yardımınızı istiyorum. Çivril kazası namuskâr halkının
Uşak’taki din kardeşlerine yardım edeceklerine eminim. Ne kadar
kuvvetle hareket edildiği haberini Afyonkarahisar’da bekliyorum. Hepi-
nizi Tanrı’ya emanet ederim.28 Ağustos 1920.
Büyük Millet Meclisi Başkanı
Mustafa Kemal
Bu telgraf Çivril ile birlikte Dinar ve Çal ilçelerine de yazılmış-

tır. Ne yazık ki Uşak bir gün sonra Yunan işgaline uğramıştır. Değerli
öğretmen arkadaşım Ali İhsan Özkan’ın “Dünden Bugüne Karahallı”
isimli eserinde bu telgraf olayı yer almaktadır 28 Ağustos 1920 cumar-
tesi günü Karahallı Yunan eline geçmiş olup yukarıdaki telgraf emrinin
yerine getirilmiş olması mümkün olmamıştır kanaatini taşımaktadır
ben de aynı kanıdayım.
Bu telgrafla ilgili bilgileri daha başka kitaplarda da gördüm tarih
27 ağustos 1920 olarak biliyorum Ali İhsan Arkadaş da öyle yazıyor.
Karahallı bilindiği gibi o zamanlar nahiye hatta başka kaynaklarda, emre-
dilen kuvvetlerin KARAHALLI’NIN DOĞUSUNDA TOPLANACAKLARDIR
olarak da okuduğumu anımsıyorum. Neyse bazı tarihi olaylarda böyle
farklılıklar olabiliyor. ATA’nın toplanmasını emreylediği birlikler her ne
192
kadar zamanında istediği bölgeye yetişememiş olsalar bile Banaz ve
Dumlupınar’daki kuvvetlere katılmışlardır diye düşünebiliriz çünkü bu
ölüm kalım savaşı çok büyük fedakârlıklarla kazanıldı.
Telgraf çekilen üç yer; Dinar, Çal ve Çivril ilçeleri, buralarda
Müdafaa-i Hukuk Başkanlıkları var ama Karahallı’da yok, kim bilir belki
de mıntıka komutanı Sabri Bey’e de böyle bir tel çekilmiş de olabilir
fakat bunu bilemiyoruz. Kurtuluş savaşı yıllarında nahiyemizde Kuva-
yı Milliye teşkilatı kurulmuş, teşkilatın yaptığı işler cephede çarpışan
askerlerimize yiyecek giyecek türünden gerekli malzemeleri sağlamak
veya bunlar için para toplamak gibi işler yaptıkları anlaşılıyor. Yine
Türk Tarih Kurumu tarafından yazılan “Ege’deki Sivil Direniş” ile ilgili
bir eserde şöyle bir bilgi okudum; “Karahallı’dan gelen bulgurlar pey-
derpey gönderiliyor” Bir başka yerde de “Karahallı’dan gelen bulgurlar-
la Sivaslı’dan gelen nohutlar gönderildi” gibi bilgilere rastladım.
Nahiyemizdeki Kuva-yı Milliye Teşkilatı; Birliklerinden kaçıp
gelen askerlerin orduya geri gönderilmeleri konusunda da çaba gös-
terdiğini biliyoruz, bu olaylarla ilgili çok anlatımlar dinledim. Rahmetli
babam Tahir Usta, bir asker kaçağının derede çaydan balık çıkarmak
için el bombası attığını ve oradan çok balık çıktığını anlatmıştı. Bura-
daki olaya bakın cephede düşmana atılması gereken bombanın nere-
de kullanıldığına. Yine rahmetli Hacı Hafız savaştaki başarısından
dolayı komutanı tarafından verilen birkaç gün izin dolayısı ile Karahal-
lı’ya gelmiş kahvede otururken teşkilattan biri gelip kendisini kahvenin
dışına çağırıyor. Ordunun emri var çabuk birliğine dön demiş. Bunu
bizzat anlattı. O benim kaçak geldiğimi sanmış, ben de kendisine izin
belgemi gösterdim mesele halloldu, diye anlattı.
Bu vesile ile Karahallı’daki Kuva-yı Milliyecilerin isimlerini
sayalım: Sakallı hoca (Ali Arslan) Çakçak oğlu Hüseyin, Hafız Nafiz,
Aşık Ömerlerden Hafız Veli, Akkıllalardan Hacı Şerif, Hasan Mercan,
İsaoğlu Şerif,Kumruoğlu Hacı Ali,Ceritoğlu Mehmet. Ali İhsan Özkan
arkadaşımız bu isimleri veriyor bunların dışında bazı kimseleri de
Kuva-yı Milliyeci diye duyuyordum bunlardan biri de Kisbet Asım’ın
babası onu da teşkilat içinde görevli çalıştığını duyardım neyse hep-
sinden de Allah Razı olsun ve mekânları cennet olsun.
Sivaslı’da Milli Mücadele Yılları101,102

Sivaslı, 1920-1922 yıllarında tam iki yıl Yunan işgalinde kal-
mıştır. İşgal tarihi kesin olarak tespit edilememiştir. Ancak Sivaslı’nın
101
Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996, s.,26.
102
Bu yazı UKTAD, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, S.,4, s.,15.
193
Mehmet Ersin
Uşak’tan sonra işgal edildiği bilinmektedir. Uşak 29 Ağustos 1920’de
işgal edildiğine göre; Yunanlılar Sivaslı ve köylerine bu tarihten sonra
girmişlerdir. Yunan işgal kuvvetlerinin Sivaslı topraklarına iki koldan
girdiği anlatılır. Birisi şimdiki asfalt boyunca Uşak’tan gelmiş, diğeri ise
Alfaklar Köyü’nden Yayalar-Dedeballar-Tatar-Pınarbaşı ve Azizler-
Sazak-Selçikler’i takip ederek girmiştir. Uşak yönünden gelen işgal
kuvvetleri, Yenierice-Salmanlar arasında Türk askeri ve yerel güçler
tarafından büyük direnişle karşılaşmıştır. En son işgal olan köyümüz
Bulkaz’dır. Aynı dönemlerde Bulkaz ve Ahat’ta Türk askeri bulunmak-
tadır. Komutan Uşak Kaymakamı Murat Bey’dir.
Yine bu dönemde Sivaslı, cephe durumundadır. Yunanlılar,
Bulkaz Dağı’nın doğusuna geçememişlerdir. Işıklı-Eldeniz-Ahat hattı-
nın doğusu Türklerde, batısı Yunanlılardadır.
Sivaslı’da düşmana ilk direnişi, zamanın Belediye Reisi Tahsin
Efendi yapmıştır. İşgali kabul edemeyen bu zat ve beraberinde
Katipoğlu Mehmet, Bayram Çavuş ve birçok insanımız halkın önünde
dövülmüştür. Halk okul, cami gibi yerlerde toplanarak; silah arama ve
sorgulama gibi gerekçelerle dövülmüş, işkence edilmiş, hatta bu iş-
kencelerde ölenler dahi olmuştur. Yollara karakollar kurulmuş, kasa-
badan giriş-çıkış izne (belgeye) bağlanmıştır. Yunan askerleri evlere
dağıtılmış, iki yıl boyunca evlerde kalmışlardır.
Yunan, Sivaslı ve köylerinde dövme, işkence, angarya, gasp,
mala-mülke el koyma, ev boşaltma, yağma, uzuv kesme, esir götür-
me, öldürme, çocuk öldürme, köy yakma ve kadınlara sarkıntılık gibi
her türlü zulmü yapmıştır.
Sivaslı halkından Hacımlı Mehmet Bey, Uşak Müdafaai Hukuk
Cemiyeti üyesi olup, Kuva-yı Milliye hareketinde etkin rol almıştır.
Tatarlı Deli İbrahim, Uşak Askerlik Şubesi Reisliği yapmıştır. İlçede
Kuva-yı Milliye çalışmaları olmuş, ancak fazla etkinlik gösterememiştir.
Bu çalışmalara Hacımlı Mehmet Bey, Selçikler’den Hacı Üsen Ağa,
Bulkaz’dan Üsen Ağa, Karalar’dan Gamzaoğlu, Ağaçbeyli’den Rama-
zan Ağa, Tatar’dan Deli İbrahim gibi köylerin ileri gelenleri öncülük
etmişlerdir. Asker ve yardım toplamışlar, asker kaçaklarıyla ilgilenmiş-
lerdir. Oluşturdukları birlikleri Yunan daha Uşak’a gelmeden Salihli ve
değişik cephelere göndererek mücadele etmişlerdir. İlçe halkından
Hasbi Hoca, Gani Mehmet, Musa Kazım Sancar, Bayram Çavuş,
Şevket Efendi, Şehirli Mehmet (Nacak), Amanoğlu Mustafa, Amanoğlu
Mehmet ve tespit edemediğimiz yüzlerce insanımız bu harekete iştirak
etmişlerdir. Yine ilçe halkından Hasan Hüseyin Dane, Kuynuoğlu Os-
man, Halil Paşa, Bayram Nadi, Hatıpoğlu Mustafa ve Ağalar’ın Hasan
düzenli orduda savaşarak düşmanı İzmir’e kadar sürmüşlerdir.
194
Kuva-yı Milliyeciler, işgal yıllarında küçük baskınlarla düşmana
zarar vermeye çalışmışlardır. Bu mücadelelerde ve Kurtuluş Sava-
şı’nda Sivaslı yüzlerce adsız kahramanını şehit vermiştir. (Allah onlar-
dan razı olsun.) Bu konunun hakkını veremeyeceğimiz düşüncesiyle
fazla inceleme yapılmamıştır.
İşgalde ilçe çapında büyük bir direniş olmamıştır. Yapılan
küçük girişimlerde ise hep halk zararlı çıkmış, baskın yapanların ve
Kuvvacılar’ın yakınları büyük işkenceler görmüştür.
Büyük Taarruz sonucu Afyon tarafından top seslerini duyan Yu-
nanlılar, 31 Ağustos 1922 günü Sivaslı’yı terk etmişlerdir. Bu kaçış sıra-
sında yaşanan ilginç bir olaydan şöyle bahsedilir: Sivaslı’nın doğusundaki
harman yerinde Yunanlıların mevzileri vardır. Bu mevziler mayınlanmıştır.
Eldeniz’li Gıralı Dayı’nın keçi sürüsü buraya girer ve mayınlardan patla-
yanlar olur. Patlama seslerinin yakından geldiğini anlayan Yunanlılar:
“Türkler geliyor!” diyerek Sivaslı’da tahribat yapamadan kaçmışlardır.
Eğer bu patlamalar olmasaydı, ilçe büyük ölçüde yakılacaktır.
Düşmanın kaçışı sırasında Sivaslı’ya ilk giren müfreze Ali
İhsan Paşa’nın askerleridir. Bu askerler içinde Kuynuoğlu Osman da
bulunmaktadır. Geldiklerinde halk etraflarına toplanır. Kadınlardan
ağlaşanlar vardır. Askerlere su ve ayran ikram edilir. Bu sırada bir
askerimizin ağlayan bir kadının yanına yaklaşarak söylediği sözler
halkı duygulandırmıştır: “Ağlama ana! Sizlerin verdiğiniz temiz süt
sayesinde düşmanı yurdumuzdan atacağız!”
İlçe halkından Mustafa Çakır, Murat Çetgin, Mehmet Yazgan,
Berber İsmel, Hebipler’in Recep (Dolaysu), Hasbi Hoca, Recep Çavuş
(Akçin), Mehmet Danacı gibi birçok insanımız Atina’ya esir götürül-
müş, bir kısmının ölüsü oralarda kalmıştır.
Yine aynı yıllarda Tatarlı Çomuk Musa, Çiftlikli Dırgınoğlu,
Kökezli Kadir, Şevket ve Mehmet Ali, Eldeniz’li Efe Veli, Gök Üsen,
Efe Şükrü, Sivaslılı Şükür Efe, Karaboyalıklı Şıddak Emin’in halk ara-
sında bilinen efeler olarak adı geçmektedir.
Not: Bu bilgilerin bir kısmı Eylül 1994-Haziran 1995 tarihleri
arasında, o günleri bizzat yaşamış kişilerden alınmıştır. Kuva-yı
Milliyecilerin ve savaşanların İstiklal Madalyaları mevcuttur.
Selçikler Kasabası 103

Selçikler, 1920 yılında Yunan işgaline uğramıştır. Bir grup
piyade Yunan askeri, Yayalar tarafından gelip, köye girer. Bunlar hiç-
bir şey yapmadan, Pınarbaşı’na geçerler. Birkaç gün sonra bir başka
103
Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996, s.,120-121.
195
Mehmet Ersin
bölük, Alfaklar-Azizler istikametinden Selçikler’e girer. Bunlardan 100-
150 kadarı köyde kalır. Diğerleri Sivaslı’ya geçerler. Köye girişte hiçbir
direniş olmaz. Genelde odalara ve müsait evlere yerleşirler. Köyde her
türlü zulmü yapmışlardır. İki defa halkı camiye toplayıp, işkence yap-
mışlardır. Kırk kadar köylüyü kağnı ve öküz arabaları ile cephane,
kumanya ve top taşıtarak Ankara-Polatlı’ya kadar götürmüşlerdi. O
günleri anlatan 85 yaşındaki Selçiklerli Hacı Hasan Kara şunları söy-
lüyordu: “Selçikler’den Polatlı’ya dört ayda vardık. Yollarda savaşılı-
yordu. Biz de Türk askerine karşı kullanılan bu cephaneleri taşıyorduk.
Bu bizi kahrediyordu. Yollarda ölmüş insanlara, yanan harmanlara çok
rastladık.” Yine bu konuyla ilgili olarak dinlediğimiz Hacı İbrahim
Tiryakioğlu, gözyaşlarını gizleyemedi.
Selçikler’de Seferberlik ve Kurtuluş Savaşı’na iştirak edenler
pek çoktur. Ancak kesin tespit edemeyeceğimiz düşüncesiyle konuya
girmeye cesaret edemedik. Kuva-yı Milliye’de görev yapmış İmamoğlu
Hacı Hüseyin Ağa ve köylüsü Kahvecioğlu Necip Çarpan, Yunan’ın ilk
gelişinde İnay’da çarpışmalara katılmışlardır.
İşgal günlerinde Kelete Değirmeni’ni Anton adında bir yerli Rum
çalıştırmaktadır. İki oğlu, iki kızı ve bir karısı vardır. Bunlar çevresindeki
direniş hareketlerini Yunanlılara ihbar etmektedirler. Bunun için çevre
köylere çok işkence yapılmaktadır. Bir gün Anton, Dedeballarlı
Kocakafa’nın yanına gider. O gece Türkler Sivaslı’dan inerek değirmeni
basarlar. Anton’un karısı ve çocuklarını yakalarlar. Büyük oğlana 300
metre ilerideki Yunan askerlerinin bulunduğu Ağalar Değirmeni’ni aç-
masını söylerler. O da Yunan askerlerine dışarıdan bağırarak: “Dışarıda
Türk askeri var. Kapıyı açınız” der. Bunun üzerine Yunanlılar ateşe
başlarlar. Anton’un büyük oğlu ölür. Türkler diğerlerini kaçırırlar. Bu
olaydan sonra Selçikler ve çevre köylerde halka çok işkence yapılır.
O yıllarda köy muhtarı, Güzel’in Halil İbrahim’dir. Yine aynı yıllar
Fevzi Çakmak Paşa Selçikler’e gelmiş ve camide namaz kılmıştır.
Tülüce Tepeleri’nde toplar patlamaya başlayınca Yunanlılar
köyü terk ederler. Alfaklar yönüne doğru kaçarlar.
Madalyasız Kahraman Elif Nine

Der. Kadir TEKİN104
Sivaslı’daki işgalci Yunan askerleri ev ev dolaşırlar: “İki yumur-
ta bir tavuk, haydi çabuk çabuk...” diyerek zorla yumurta, tavuk toplar-
104
Kadir Tekin, a.g.e., s.,101
196
larmış. Torumların Elif Nine adlı dul kadının evine kuşluk vakti gelen
askerler, kadıncağızın ne kadar tavuğu, yumurtası varsa toplayıp
giderler. Aynı günün akşamüzeri tek başına bir Yunan askeri Elif Ni-
ne’nin kapısını çalar. Elif Nine aşağıya inip avlu kapısını açar. Yunan
askeri hemen isteğini söyler:
- İki yumurta, bir tavuk, haydi çabuk çabuk...
Elif Nine kızar fakat hiç belli etmez.
- Gel arkamdan yukarı, vereyim, der.
Taş merdivenden çıkarlar. Önde bulunan Elif Nine, merdiven
başına atım atar atmaz bir yay gibi arkasına döner ve Yunan askerini
bağrından hızla arkasına iter. Boş bulunan Yunan askeri, bir kütük gibi
arkasına devrilir, başını merdivenin taş basamağına çarpar ve ölür.
Elif Nine şaşırır. “Kör olasıca cavır, beni katil ettin, ben seni ne yapa-
yım, nereye saklayayım...” diye söylenir. Sonra cesaretlenir, gavurun
ölüsünü sürüye sürüye götürüp alt kattaki samanlığa saklar. Geceleyin
bir çuvala kor, komşularının da yardımıyla götürüp bir kör kuyuya atar.
Aradan aylar geçer, Sivaslı kurtuluşa kavuşur. Elif Nine’nin
gavuru nasıl öldürdüğünü herkes öğrenir ve ona bir unvan verilir:
“Madalyasız kahraman Elif Nine”
Çarıklı Çavuş 105

Milli Mücadele’de Yenierice’nin önemli bir yeri vardır.106 Köy
sınırları içinde Yunanlıların ilk gelişlerinde büyük çarpışmalar olmuş-
tur. O günleri yaşayanlardan edinilen bilgilere göre Ahat ve
Bulkaz’daki Türk birliklerine ait cephane bu köyümüzde Mehmet Çakı-
cı isimli şahsın evindedir. Onun için Yunan bu köye yoğun saldırılar
yapmış, Türkler de büyük direniş göstermişlerdir. Az sayıda askerle
Höyük Tepesi’ne ve batısındaki Raşit Dayı Tepesi’ne iki makineli kura-
rak gelen Yunan’a karşı savunma yaparlar. Yunan Akarca’dan gelir,
püskürtülür. Samatlar köyü Keycek Çeşmesi mevkiinden yüklenir.
Gene ilerleyemez. İki gün köye giremezler. Höyük Tepesi’ndeki Çarıklı
Çavuş, düşmana aman vermez. Düşman, ertesi gün yerli işbirlikçilerin
de yardımıyla Salmanlar köyü Pamuklu Tepesi’nden top ateşine baş-
lar. Köylüler, tepenin arkasına ve dağlık alana kaçarlar, saklanırlar.
Kahramanca dövüşen askerlerimiz önce küçük tepede, sonra Höyük
Tepesi’nde (Çarıklı Çavuş) şehit olurlar. Kuşluk vakti Türklerden karşı-
lık gelmeyince Yunanlılar köye girerler. Bulabildiklerini esir olarak
105
Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996, s.,152-153. Bu yazı; UKTAD, Nisan-Mayıs-
Haziran 1999, S.:3, s.,43’te yayınlanır.
106
Yenierice, eski adı “Çiftlik” olan, Sivaslı’ya bağlı bir köydür.
197
Mehmet Ersin
götürürler. Sağ kalan askerlerimiz de Kel Bey komutasında geriye
çekilmişlerdir.
Ertesi günü köylüler tepelere çıktıklarında Çarıklı Çavuşun
ölüsünü görürler. Ve Höyük Tepesi’ne, şehit olduğu yere gömerler.
Dönüşlerinde bir inilti duyup araştırırlar, yaralı vaziyette bir asker bu-
lurlar. Köye getirirler. Bu asker Mehmet Onbaşıdır. 15 gün kadar teda-
vi ederler. İyileşince, Bulkaz’daki birliğine para toplanarak yollanır.
Yunanlılar, köyü top ateşine tuttuklarında, Mehmet Çavuş
isimli bir köylü, halkı, tepenin arkasına toplayarak zarar görmemelerini
sağlar. Yunanlılar köyü işgal edip, bulabildiği esirleri götürdükten son-
ra, halkı camiye toplar. Bu sırada Türk askerleri gelir. Köylüler, kavun
karpuz ikram ederler. Askerler “Sağ ol amca, düşmanı yurdumuzdan
çıkarıncaya kadar dur emrimiz yok” derler.
Yenierice halkının bu mücadelelerde çok faydaları olmuştur.
Askerimize yiyecek, barınma, saklanma, cephane gibi yardımları ol-
muştur. Çarıklı Çavuşun kimliği bilinmemektedir. Bu kahraman Türk
evladı, Yunan saldırısını üç defa püskürtmüştür. Yunanlılara çok zarar
vermiştir. Bazı rivayetlere göre 500 civarında Yunan öldürmüştür.
1988 yılında Sivaslı Kaymakamı Fuat Ergün’ün emri ile Köy Muhtarı
Nazmi Çakmak önderliğinde mezarı yeniden tanzim edilmiş, Höyük
Tepesi de düzeltilmiştir.
Moracalı Hasan Çavuş 107

Hasan Çavuş’un anne ve babası şu anda Kutlubey olarak
anılan Moraca köyünden olduğu için Moracalı Hasan Çavuş, harp
zamanında, içindeki vatan sevgisiyle birlikte Arabistan’a savaşa gider.
Fakat savaş esnasında Moracalı Hasan esir düşer. O sırada Araplar,
İngilizlerin kandırmaları sonucu esirlerin karnında altın olduğunu sanır-
lar ve esirlerin karnını yarıp altın ararlarmış. Moracalı Hasan esir oldu-
ğu için karnını yarmak istemişler. Fakat Moracalı Hasan ısrarla yemin
edip, karnımda böyle bir şey yok demesiyle, Arap askerler, Moracalı
Hasan’ın karnını yarmaktan vazgeçmişler. Diğer bir Arap asker buna
kızıp onu bırakan askerin ayağına kurşun sıkar. Moracalı Hasan bu
durumdan kurtulduktan sonra Arapların esirlerini İngilizlere vermesiyle,
İngilizlerin, esiri daha sonra Yunanlılara vermesiyle Yunanlıların esiri
olmuştur.
Yunanlılar da Türkiye’ye gelirken, esirlere, bizim dinimize
geçip, bizim süvarimiz olup, Türklere karşı savaşacak var mı derler.
107
198
Moracalı Hasan ve birkaç kişi Türkiye’ye gelirler. Eşme kırına geldikle-
ri zaman da Moracalı Hasan, ormana sapar ve kaçmayı başarır. Or-
manda bir çobanla karşılaşan Hasan Çavuş, çobanın kıyafetlerini
giyer. Silahını ve kılıcını gömdükten sonra kız kardeşinin köyü olan
Avgan’a gelir. Çocuklar onu, çingene diyerek taşlarlar. Moracalı Hasan
evin damına girip hayvanını bağlar ve çıkıp yatar. Bu sırada kız karde-
şi kırdan eve gelir. Çocuklar hemen haber verirler. “Bizim eve bir çin-
gene gelip, yattı” derler. Kız kardeşi eve çıkıp bakar, yıllardır hasretini
çektiği kardeşi Moracalı Hasan’dır evde yatan. “Çocuklar o sizin dayı-
nız,” denir ve yılların özlemi sarılınarak giderilir. 1-2 saat sonra Türk
çeteleri adı altında toplanan bir çete de Yörük Ali’nin yanında Yunanlı-
larla çarpışan kardeşi İsmail eve gelir. Abisini gören İsmail, Yunanlıla-
rın onu kıstırdığını, silahını ve atını aldığını anlatır. Yörük Ali’nin de
“silahını geri almazsan seni öldürürüm” dediğini ve onun kaçıp geldiği-
ni söyler. Ertesi gün Moracalı Hasan daha önce çobanla karşılaştığı
yere döner. Gömdüğü silahı ve kılıcı alır. Sonra da atını, silahını ve
kardeşini alıp, Yörük Ali’ye teslim eder. Bu arada kılıcını da yeğenle-
rinden biri olan ve şu anda Avgan Kasabası’nda ikamet eden Rama-
zan Büyükolta’ya bırakır. Kılıç halen orda bulunmaktadır. Moracalı
Hasan çavuşun köyde de sözü dinlenir ve sevilir, sayılırdı. Ağlayan
çocuklara “Hasan Çavuş geliyor” denildiğinde susarlardı.
Bu arada heybetli bir adamdı. Moracalı Hasan Çavuş için harp
bitmiş demek değildir. Çok güzel Yunanca bilmektedir ve bunu çok iyi
kullanır. Yunanlılara dost gibi görünüp, bütün bilgileri Türk kumandan-
lara anlatır ve Yunanlıları kıskıvrak yakalarlar. Bilgi getirdiği kuman-
danlar arasında Fevzi Çakmak gibi büyük kumandanlar vardır. (Fevzi
Paşa o zamanlar değişik kılıklara girerek köy köy dolaşır, Moracalı
Hasan Çavuş gibi adamlarından bilgi edinirmiş.) Bu yüzden Cumhuri-
yetin ilanından sonra Moracalı Hasan’ı ödüllendirmek için ararlar, fakat
bulamazlar. Çünkü bu büyük halk kahramanı arkasında sadece bir
kılıç bırakarak, 1924’de ölmüştür.
Ulubey’in Kurtuluşu 108

Derleyen: Hasan BAĞCI109
İlçenin Yunan işgalini görmüş ihtiyarlarından alınan bilgilere
108
Ulubey ve Köyleri Tarihi ve Bugünü, b.t.y.(1983), b.y.y., s.,4-5’te ve UKTAD, Tem-
muz-Ağustos-Eylül 1999, S.:4, s.,43-45’te yayınlanır.
109
Hasan Bağcı, Ulubey Lisesi’nde tarih öğretmeni olarak çalışırken, görevlendirilmesi
üzerine bu derlemeyi yaparak, 15.02.1981 tarihinde okul müdürlüğüne teslim eder.
Lütfedip bana da verdiği için teşekkür ederim.
199
Mehmet Ersin
göre:
Yunan İşgalinden Önceki Çalışmalar:
Yunanlılar, Mayıs 1335’te (15 Mayıs 1919) İzmir’e çıktıktan
sonra Batı Anadolu’da yayılmaya başladılar. O zamanın Yunan Baş-
bakanı Venizelos “Salihli’ye kadar işgal edelim. Daha ileriye kadar
gidersek Anadolu bize mezar olur” demesine rağmen, Yunan Kralı
Konstantin’in Ankara’ya kadar Anadolu’nun işgalini istemesi üzerine,
batıdan başlamak üzere Anadolu adım adım işgal edilmeye başlan-
mıştır.
İzmir’in işgalinden bir yıl sonra 1336 (1920) yılının Eylül başla-
rında Yunanlılar önce İnay istasyonunu, hemen arkasından Ulubey’i
işgal ettiler.
Halk bu tür bir işgali her an beklediği için ayrıca devamlı ola-
rak Uşak’tan (ilçe merkezi idi) alınan emir gereği, Heyet-i Nasiha deni-
len bir heyet kurularak Ulubey ve köyleri, “Yunana karşı koymayın,
yağma ve katliam yapabilirler” diye uyarılmıştır. Bu nedenle halk, işgal
anında Yunanlılara karşı gelmemiştir.
Yunanlılar, Uşak ve çevresine gelmeden önce Uşak’ta Milis
Alayı (Eşref Alayı) kurulmuştur. Bu alayın kumandanı Biliğin Deli Ah-
met adında bir zattır. Maiyetinde zabit ve er olarak görev yapan pek
çok kimse vardır. Bu alay Akse köyünde yatar kalkar, orada talim
ederdi. Bu alayın Ulubey’de uzantıları (kolları) vardı.
Ayrıca yine Uşak’ta bir çete örgütü kurulmuştu. Bu örgütü
İbrahim Bey (İbrahim Tahtakılıç, 1927, 1931, 1935 yılları Uşak’ı
temsilen Kütahya Milletvekili) yönetiyordu. Bu örgütün Ulubey’deki
temsilcileri Hasköylülerin Osman Efendi (Osman Toklu), kardeşi Sarı
Ali (Ali Toklu) ve Hacının Osman (Osman Türker) idi. Ulubey’deki
Kuva-yı Milliyecilerin başı olan bu kişiler Yunanlıların muhbirleri tara-
fından devamlı izlendikleri için işgal sırasında çok eziyet çekmişler,
zaman zaman hapsedilmişlerdir.
Yine işgalden önce Çerkez Ethem’in yeğeni olduğu sanılan
Çerkez Eşref, Yunanlılara karşı kullanılmak üzere 65 adet kuvvetli atı
Ulubey’den toplayarak götürmüştür.
Yunan İşgali:
Yunanlılar Ulubey’i işgal etmeden önce uçakla alçaktan uça-
rak yer tespiti yapmışlardır. Yukarıda da belirtildiği gibi 1336 (1920)
yılının Eylül başında bir ikindi vakti boru ve trampet çalarak İnay yö-
nünden bugünkü sığır yolu mevkiine geldiler. Hemen burada ve daha
sonra sırası ile Yağlı Göl (bugünkü Hükümet binasının bulunduğu yer)
ile Develi harman yeri çevresinde çadırlar kurarak Ulubey’i işgal ettiler.
Heyet-i Nasiha’nın uyarıları doğrultusunda işgalcilere karşı hiçbir dire-
200
niş olmadı. İşgalciler bu arada evleri tespit ettiler. Ev sahiplerine bir,
en çok iki oda bırakarak diğer odalara kendileri yerleştiler. Ayrıca ca-
mileri de işgal ederek, buralara yerleştiler. Nahiye merkezine bir kara-
kol kurdular.
Önce Ulubey’e topçu fırkası geldi. Bunların çok miktarda ka-
danaları vardı. Bu fırkanın bir kumandanı birkaç kumandan yardımcısı,
İzmirli yerli Rumlardan olan bir tercümanları vardı. Fırka kumandanı
Gavrako idi. Bunlar halka iyi davranıyorlardı. Ancak daha sonra gelen
süvari alayı çok edepsiz olup, halka çok eziyet etmişlerdir.
İşgal ettiklerinin birinci yılında harmanlardan buğday, arpa
almaya başladılar. Özellikle çiftçilere elleri erdiği, güçleri yettiği sürece
eziyet etmeye çalıştılar. Kasaba dışına çıkmak izne bağlandı. Yol
başlarında gece gündüz nöbet tuttular. Halk kendi işinden çok Yunan-
lıların angaryasını yapıyordu. Yunanlıların esas karargahları Çivril’e ve
Afyon’a semt olduğu için Alfaklar köyünde idi. Ulubey ve köylerinden
toplanan un, yumurta, saman, arpa, v.s. yükler mahalle muhtarlarının
tespit ettiği sıraya göre 40-50 kağnı veya araba ile Alfaklar’a taşınıyor-
du. Afyon ve Eskişehir’i Yunanlıların işgal ettiklerinde, Ulubey’den
buralara da angarya götürülmüştür.
İşgalciler, işgallerinin ikinci yılında 11-12 yaşından büyük er-
kekleri çarşı camiine doldurarak yakmak istediler. Bu feci olaydan
Ulubey’i Osman Efendi’nin oğlu İsmail Efendi kurtardı. Küçük bir çocuk
olan İsmail Efendi gizlice kaçarak İnay’daki büyük kumandanı olaydan
haberdar etti. Ulubey’e gelen kumandan olayı tetkik etti ve çarşı cami-
indeki erkekleri serbest bıraktı. Ancak Yunanlılar Ulubey’de kaldıkları
iki yıl içinde halka angarya işleri ile ilgili olarak devamlı sıkıntılı günler
yaşatmışlardır. Halkın elinden kendilerine yararlı olabilecek her şeyi
almışlardır.
İşgal sırasında erkekler dışarı çıkamadıkları için Kurtuluş Sa-
vaşı’nın çeşitli safhalarına katılamadılar. Ancak Seferberlik sırasında
askere alınmış veya Kafkas cephesinde bulunan Ulubey ve çevresin-
den asker kişiler, oradan Büyük Taarruza iştirak ettiler. Bunlar Çakal
Ahmetlerin Mustafa Çavuş, Şerif Hoca oğlu Mustafa Çavuş ve Osman
Çavuş’tur. Bu çevreden Seferberliğe çok kişi katılmıştır. Ancak bunla-
rın büyük çoğunluğu çeşitli cephelerde şehit olmuşlardır.
Yunan kuvvetleri meydan savaşı için Afyon’a gitmişlerdir. 30
Ağustos’ta ordularımıza yenilince, kaçarlarken önce İnay’ı sonra da
Ulubey çarşısının bir kısmını, Çolak’ın kahvesini kundaklamak suretiy-
le yakmışlardır. Halk evlerini kapadığı ve kilitlediği için mahalleleri
yakamamışlardır. Yunanlılar kaçarken bu çevrede pek çok esir bırak-
201
Mehmet Ersin
mışlardır. Bu esirlerden işgal sırasında çok eziyet edenler, derelerde
öldürülmüştür. Diğerleri Yunan ordusunun arkasından kaçmıştır. Aynı
gün Yunanlılar kaçarken Beşir Mehmet Yunan işgali sırasındaki Nahi-
ye Müdürü Mustafa Bey’in Yunancı olduğu gerekçesiyle öldürmüştür.
İşgalden kurtulduktan sonra:

Yunanlılar, 2 Eylül 1338’de (1922) Ulubey’den kaçmışlardır.
Bizim askerlerimiz geldiği zaman, büyük sevinç gösterisi olmuştur. İlk
defa süvariler gelmiştir. Halk neyi var neyi yoksa, Yandımların Koca
Kahve’nin olduğu yere yığılmıştır. Buradaki boş alana kazanlar vurul-
muş, askerlerimize üç gün yemek verilmiştir.
Kaynak: Münüp Kıllı (1306 D.), Osman Çil (1319 D.), Hakkı Ak
İtecik Lâleleri
Der. Ramazan ŞENTÜRK110
Yıl 1920, Ağustos ayı. Uşak Hücum Taburu askerleri
Eskisaray- Karakuyu hattında, Yunan birliklerine karşı koymaya hazır-
lanıyorlar. Kurban Bayramı için Hücum Taburunda görev yapan gönül-
lü askerlere mahalli komutanlar izin vermiş. Bunu fırsat bilen Yunan
işbirlikçileri cephede az sayıda asker olduğunu karşı tarafa bildirmiş-
ler. Kurban Bayramı günlerinde Yunanlılar, Uşak’a karşı taarruza baş-
lamışlar. Bu sırada Kayağıl köyü civarındaki tek ocaklı değirmene
buğdaylarını un yapmak için gelen üç kardeş, sabah ezanı zamanı
Yunan askerleri ile silahlı çatışmaya girmişler. (Kardeşlerden biri Ça-
nakkale Savaşı gazisi imiş.) Üçü de vuruşa vuruşa İtecik dağına doğru
geri çekilmişler. Üçü de çeşitli yerlerinden yara almışlar. Kanları, terleri
İtecik dağının topraklarını sulamış. Yunan askerleri üç kardeşi takip
ederek; “Yeşil sarıklı” dev askerlerle karşılaşmışlar. Korkularına, geri
dönmüşler. Üç kardeş İtecik dağının değişik yerlerinde kan kaybından
şehit olmuşlar. Yaz bitmiş. Sonbahar, kış derken o güne kadar hep
beyaz açan İtecik Lâleleri, 1920 baharında kırmızı açmaya başlamış-
lar. O gün bu gündür İtecik Lâleleri hep kırmızı açıyor.
Halk denen usta, Kurtuluş Savaşı’nı her konuda destanlaştır-
mış. Ben de bu öyküyü şiirleştirdim.
110
Öğretmen Ramazan Şentürk’ün 9 Eylül 2002 tarihinde bana verdiği yazı ve şiirdir.
Kendilerine teşekkür ederim.
202
İtecik Lâleleri
İtecik dağının yamaçlarında
Kırmızı lâleler açar
1920’lerden beri...
Daha önceleri rengi beyaz lâle
Neden geldi kırmızı hale?
Derler ki Yunan işgal ettiği günlerde
Anadolu’yu
Çok çetin savaşlar olmuş,
Vatan için, namus için, özgürlük için...
Üç yiğit varmış Uşak ilinden
Düşmana kurşun sıkmak için
İtecik siperlerinde bekleyen...
Düşman yaman, düşman küstah,
Düşman acımasız, düşmanlığından...
İtecik önlerinde mantar gibi
Bitiverir birden.
Üç yiğit bu,
El mi yaman, bey mi yaman?
Üç yiğidin gönlünde vatan...
Kurşunları bitene dek,
Ateş etmişler İtecik tepelerinden.
Damlayan ter, damlayan kan
Akmış İtecik toprağına
Üç yiğitten armağan lâle soğanlarına...
Biri gümede, biri siperde, biri de zirvede
Yahya Çavuşla karşılaşmış,
Seher yelleri estiğinde...
İşte o gün karar vermiş,
İtecik Lâleleri
Dünya var oldukça, kırmızı açmaya...
Bu toprağı kanı ile sulayan
Şehitlerin vatanı olmaya...
Senin için masalsa bunlar!
Git, gez, gör İteciği
İtecik’te açan kırmızı lâleyi....
203
Mehmet Ersin
Ulubey
Yurdum ocağım, şirin kentim, Ulubey'im,
Sana borçluyum, ne varsa elimde, benim.
Asar Tepeleri, Eskiçeşme geçmişten bir anıttır,
Parlak mazine Blaundos Kenti bir kanıttır.
Unutmak mümkün mü, iki yıllık düşman mezalimini,
Hayırla anıyoruz Atatürk’ün şanlı süvarilerini.
Düşman bir gecede, koca çarşını yakıverdi,
Yılmayan halkımız yeni baştan yapıverdi.
Yıllar boyu evlatların, büyük kente göç etti,
Amaçları yükselmek, ön saflara gelmekti.
Tarım bir ülke için vazgeçilmez bir kaynaktır,
Geniş arazilerinin değeri, bir gün anlaşılacaktır.
Sarı ayvaların, şeftalin, ceviz, erik, narınla,
Ne güzel bir kentsin, Ulubey, yemyeşü tarlalarınla.
Uzanıp giden, doğa harikası, derin kanyonlar,
Hepsi senin bağrında, insanlar bilmiyorlar.
Doğayı kirleten, bazı çıkarcı çevreler,
Her ülkenin tarihinde vardır böyle evreler.
Savaş yıllarının kıtlıkla geçen günlerinde,
Hayat bulduk yetiştik, o müşfik ellerinde.
Disiplinli, sevgi dolu, özverili bir anne gibiydin,
Kırklı,ellili senelerde ne zengin, ne fakir ettin.
Çiftçi, sanatkar, esnaf yetenekli insan yuvası,
Asırlardır yaşatıyor seni, evlatlarının duası.
Atmışlı yıllarda ülkemizi yurtdışına gitme modası sardı,
Usta becerikli, çalışkan insanımız Almanya’ya uzandı.
Onlar, orada hala azimle gayretle çalışıyorlar,
Ulubey sevgisini hep yüreklerinde taşıyorlar.
Acı tatlı günler gördün, beş bin nüfusla kalıverdin,
Fazlasını bir umutla yurt dışına salıverdin.
Ulubey'in geçmişinde, zengin bir yemek kültürü vardır,
Ebem Köftesi, Döndürme, Cızdırma, Basma Helva bunlardandır.
Mazide ünlü din büyükleri, Hocaları yetiştiren Ulubey,
Senden yetişen onlarca bilim insanı önünde başını ey.
Osmanlıda Ulubey küçük bir kasabaydı,
Tahsil için gelinen bir ilim, irfan yuvasıydı.
Dürüst,çalışkan, azimli Ulubey’liler,
Eskiden adları Ulu Gök Bek’li idiler.
Köylerimiz, İnay, Kışla, Çardak, Hasköy ve Avgan'dır,
204
Buralarda yetişen, arpa, huğday, çavdar, küçükbaş hayvandır.
Büyük, Küçük Kayalı, Dutluca, Aksaz, Omurca
Güzelliğinize doyamam, otursam ömür boyunca.
Tanrı önce cenneti yaratmış, sonra Ulubey Deresi'ni.
Sözcüklerle anlatamam, gidin görün ötesini, berisini.
Biz, Ulubeyliyiz, anlımız açıktır, insanları hep severiz,
Elini uzatanlara, inanın, canımızı veririz.
Uşak ilinde güzel bir kentiz, yurdumuzu çok seviyoruz,
Ulubey’de doğduğumuz için gurur duyuyoruz.
Eczacı Halit KARAMAN
23.3.2013
205
Mehmet Ersin
206
C. TRİKUPİS NASIL TUTSAK OLDU?
207
Mehmet Ersin
208
Nikolaos Trikupis (1868-1959)
Uşak’ta Kurtuluş Savaşı’nın konusu açıldığında, söz döner
dolaşır Trikupis’in kılıcına111 ve esir oluşuna gelir. Bu konuşmaların
içeriği gerçeklere dayansın, konunun meraklıları aydınlansın diye bu
konuda yazılanlardan çok önemli gördüğüm yazıları yayınlanış sıra-
sında göre bu bölüme koyarak okuyuculara sunuyorum.
Trikupis’in Tutsaklığı
Trikupis’in tutsaklık öyküsü, birçok kişi tarafından, çeşitli tarih-
lerde farklı anlatılsa da, Genelkurmay tarafından hazırlanan“Türk İstik-
lal Harbi” kitabında, Genelkurmay tarafından yazılanlar gerçeğe daha
yakındır. Söz konusu kitapta, Trikupis’in tutsak olduğu/nasıl teslim
edildiği özetle şöyledir.
I.Ordunun IV. Kolordu’sunun 23. ve 5. Kafkas Tümenleri sağ-
dan, 11. ve 12. Tümenleri soldan Uşak’a doğru ilerliyor. 23. Tümen
mola verdiğinde; 23. Tümene bağlı 69. Piyade Alayı, bir süvari bölüğü,
bir dağ bataryası, 5. Kafkas Tümeni emrine veriliyor. Sonra neler olu-
yor? “…69. Alayın 2. Taburu daha solda mevzide idi. Bu tabur 5. Kaf-
kas Tümenini beklerken, saat 17.50’de Karacahisar güney sırtlarındaki
düşmanla süvarilerimizin ateş muharebesi yaptıklarını gördü. Bunun
üzerine Tabur Komutanı, süvari keşif kolunun bulunduğu hatta bir
bölüğünü sürdü. Bu hatta gelinince köyün önündeki dereden 4 Yunan
subayı ve silahsız on er ellerinde beyaz mendiller sallayarak geldiler.
Tabur Komutanı’na (Yüzbaşı Nihat Ok) : “Teslim olacaklarını, fakat
Tümen Komutanlarının bir Tümen Komutanına teslim olmak istedikle-
rini “ bildirdiler. Tabur Komutanı Yüzbaşı Nihat Ok : “Tümen Komuta-
nının kendisi olduğunu gelip teslim olmalarını” söyleyerek subayların-
dan birisini Yunan Komutanına gönderdi. 15 dakika sonra 2 general
ve 100 kadar karışık rütbedeki subay Tabur Komutanının yanına geldi-
ler ve protokolle teslim olacaklarını söylediler. Tabur Komutanı, proto-
kolün geride imza edileceğini bildirerek tercümanları ile 2 generali
Tabur Emir Subayı Teğmen Sungurlu Nuri ile Uşak’a 23.Tümen’e
gönderdi. Fakat sonra 19.30’da Kosur vadisini batıya geçerek kuzeye
ilerlemekte olan, 9. Alayın başında bulunan 5. Kafkas Tümeni Tugay
Komutanı Yarbay Hopalı Ali Rıza Bey, bunlara rastladı ve esir gene-
ralleri Emir Subayı’nın elinden aldı.112”
111
Mehmet Ersin: a.g.e., s.,67-70.
112
Türk İstiklal Harbi, II.Cilt, Batı Cephesi, 6.Kısım, III.Kitap, Ankara, 1995 (Genelkurmay
Basımevi), s.,77-85.
209
Mehmet Ersin
Tutsaklar, 2 Eylül 1922 cumartesi günü saat 23.00’da Göğem
Köy’ünde bulunan 5. Kafkas Tümen’i karargâhına getirildiler. Yunan
Generaller ve Kurmayları 3 Eylül 1922 Pazar günü saat 08.00’da Tü-
men Süvari Bölük Komutanı Sivaslı Yüzbaşı Ahmet Salih Efendi refa-
katinde atlarıyla Uşak’a IV. Kolordu karargâhına gönderildiler.
Tutsaklar: a)1. Yunan Kolordusu Komutanı General Trikupis:
22 Ağustos 1922’de Yunan Resmi Gazetesinde Yorgo Hacıanestis
yerine Küçük Asya Orduları Komutanlığına tayin emri yayınlanmış,
ancak bu haberi Trikupis, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın huzurunda
öğrenir. Trikupis Uşak’tan Ankara’ya ve oradan Kayseri Esir Kampı’na
götürülür. Trikupis’in esareti 1 yıl sürer.
b)2. Yunan Kolordusu Komutanı General Dienis
c)1. ve 2. Yunan Kolordularının Kurmay Başkanları: Albay
Yuanis ve Albay Vandelis
d) 13. Tümen Komutanı Albay Kaybalis (İzmir’e 15 Mayıs
1919’da çıkan bu tümendir.)
Tutsaklar, silsile yoluyla IV. Kolordu Komutanı Kemalettin
Sami’nin sonra 1.Ordu Komutanı Nurettin Paşa’nın, daha sonrada
Garp Cephesi Kurmay Başkanı Asım Bey’in (Orgeneral Asım Gündüz)
huzuruna çıkarılırlar. En sonra da 2 General (Trikupis ve Dienis) 1.
Ordu Komutanı Nurettin ve 4.Kolordu Komutanı Kemalettin Sami Pa-
şaların arasında Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa, Fevzi ve
İsmet Paşaların huzurlarına çıkarılırlar.
9 Eylül 1922 tarihinden 6 gün öncesine gidelim:
Yer: Uşak
Mekân: Kaftancılar’ın Evi (Bugün Atatürk ve Etnografya Mü-
zesi), Üst kat, Sofa. Ortada bir tahta masa. Masanın pencere kenarın-
da 3, karşısında 2 sandalye.
Zaman:3 Eylül 1922 Pazar
Kişiler: a) 1.Gazi Mustafa Kemal Paşa
2.Mareşal Fevzi Paşa (Çakmak)
3. İsmet Paşa (İnönü)
b) 1.Yunan 1. Kolordusu Komutanı General Trikupis
2. Yunan 2. Kolordusu Komutanı General Diyenis
210
Trikupis Nasıl Teslim Oldu? 113
Anlatan: Dadaylı Albay Halit Bey (AKMANSÜ)
Yazan: Feridun KANDEMİR114
Büyük Taarruzumuz esnasında vazife başında bulunmayan
Yunan Orduları Başkumandanı General Hacı Anesti yerine bu vazifeyi
üstüne alan General Trikupis, sonraları yayınladığa hatıralarında,
uğradıkları bozgundan sonra adım adım esarete doğru nasıl gittiklerini
anlattığı gibi, onu esir etmek mazhariyetine eren kıymetli kumandanla-
rımızdan rahmetli 1. Kafkas Tümeni Kumandanı Dadaylı Albay Halit
Bey (Akmansü) de askerlik hayatının en mesut hâdisesini teşkil eden
bu olayı arkadaşımız Kandemir’e tafsilâtıyla anlatmıştı.
Aşağıda, birbirini tamamlayan bu hatıralarını bir arada bula-
caksınız.
Trikupis anlatıyor115:
“30 Ağustos akşamı saat 17.30’dan itibaren ihtiyat diye bir
kuvvetimiz kalmamıştı. Gerideki kuvvetlerden bir ihtiyat kuvveti teşkili-
ni emretti isem de erlerimiz bu emrimi dinlememişlerdi. Saat 19’da,
erler mevzilerini terk ediyorlar, buna karşılık Türk kuvvetleri kuzey ve
güneyimizdeki çemberi gittikçe daraltmağa başlıyorlardı. Bu durumda
kuzey batımızda-ki serbest kalan biricik noktadan faydalanmağa karar
verdiğim sırada, 9. tümenin kuzey cephesinin bozulması ile, o kısım
müthiş bir paniğe sahne oldu. Başıboş bir kaçış ve ateş başladı. Ka-
çanlar, borularla arka arkaya verilen: “Dur. Dikkat!” emirlerine kulak
asmıyorlardı. Karanlık bastıktan sonra durumun vahameti arttı. Şafak
sökerken – yani 31 Ağustos sabahı – Çal köyü yakınlarında her şey-
den evvel, tümenlerin mümkün olduğu kadar süratle derlenip toplan-
malarını emrettim. Saat 21’de bazı birliklerin hareketi başladı.
Aliviran muharebesi diye isimlendirdiğimiz bu savaşa katılan-
lar, kuvvetlerimizin uğradığı büyük kayıplardan dolayı buraya (Ölüm
Geçidi) adını vermişlerdi. Arazinin dağlık ve ormanlık, elimizdeki hari-
taların da yanlışlıklarla dolu oluşu yüzünden yolumuzu şaşırdık. Ve
gün ağarırken kendimizi Murat dağı yamaçlarında bulduk.
Yanımda bulunan 2. Kolordu Kumandanı General Dienis,
orman içinden geçerken, güzel çiftlikler gördüğünü zannederken he-
113
Bu yazı, Uşak Der., Temmuz 1978, S.:3, s.,6-9’da yayınlanmıştır.
114
(Hatıralar, Vesikalar, Resimlerle) Yakın Tarihimiz, C.:3, S.,28, 6 Eylül 1962, s.,35-36
115
Kaynak gösterilmiyor, ilerleyen sayfalarda kaynak gösterilerek, Trikupis’in anılarına
yer verilecektir.
211
Mehmet Ersin
zeyana başladı, biraz sonra da hayal ettiği köşklere girmek ister gibi
hareketler yaparken atından düştü. Doktorlar öldüğünü zannettiler.
Bu minval üzere gece yürüyüşünden sonra 1 Eylül sabahı
şafak sökerken, Murat dağının bir tepesi üstünde bulunduğumuzu
anlamış ve – henüz Türkler tarafından alınmadığını ümit ettiğim –
Uşak’a bir an evvel varmak için, o istikamette ilerlemeğe başlamıştık.
Saat 22’de, Küçükler kuzeyindeki tepelere vardık. Erler aç ve yorgun-
du. Biraz dinlenmeleri için mola verilmesini emrettim. Ve ertesi günü
erkenden Uşak genel istikametinde Küçükler – Karacahisar – Mesudi-
ye yolunun takip edileceğini emrettim. 2 Eylül sabahı saat 4’de yürü-
yüş kolu, verdiğim emre göre güneye doğru bitkin bir vaziyette, ağır
ağır ilerliyordu.
Öğleye doğru Karacahisar kuzeyinde iken, Uşak’ın Türkler
tarafından işgal edilmiş olduğunu haber aldık. Üç dört günlük açlık ve
yorgunlukla perişan bir halde bulunan erler, adeta sürüklenir gibi idiler.
Vadinin tabanını takip eden patika yoluna çıkarak, buradaki savunma
mevziinde tutunmağa karar verdim. Yürüyüş kolu Karacahisar’dan
hareketle 1115 rakımlı tepeye kadar ilerledi. Bir dayanma merkezi
halindeki bu yerde, saat 16’da gözetleyiciler bin metre yakınımıza
kadar, beş yüz mevcutlu bir Türk süvari kuvvetinin yaklaştığını ve
biraz gerilerinde de 4 km. derinliğinde bir piyade kolunun bize doğru
ilerlediğini haber verdiler.
Bu haber üzerine, 13. Tümen Kumandanı Albay Kaybalis’e
son savunma tedbirlerini almasını emrettim. Savaşabilecek durumda
nihayet 1500 kadar erimiz vardı. Fakat topların muhafazasına memur
silahlı piyade erlerinin, top başındaki nişancı arkadaşlarına “ateşe
başladıkları takdirde, evvela kendilerini öldüreceklerini” söyledikleri
görüldü. Ve bu esnada örtme kıtalarımızla Türk süvarisi arasında ateş
başlayınca, kendilerine “Ateş ve ileri!” emri verilen 13. tümen birlikleri
de: “Artık savaşacak halimiz kalmadı, Boşu boşuna helak edilmeye-
lim!” diye bağırarak, karşı geldikleri görüldü. Bunu gören borazan eri
de kendiliğinden “Ateş kes” işaretini verdi.”
Birinci Kafkas Tümeni Kumandanı Albay Halit Akmansu da
demişti ki: “31 Ağustos sabahı, düşmanın çekildiği anlaşılınca Uşak’a
doğru takibimiz devam etti. Fakat tümenim, beş günlük aralıksız sa-
vaşlar esnasında 105 subay ile 1200 er yaralı ve şehit vererek çok
yorgun düştüğü için, o gün Aslıhanlar civarında dinleniyordu. Ertesi
gün, ağırlıklarımızla toplu bir halde, Uşak istikametinde yolumuza
devam ettik. Eylülün ikinci günü öğleden sonra, ikiye doğru kol başı-
mız Karacahisar’a yaklaşmıştı ki dört nala gelen bir köylü: “On iki bin
212
kadar tahmin olunan düşmanın, köyleri yakarak Murat dağı cihetinden,
Elmalı-Uşak’a doğru” ilerlediğini haber verdi.
Arazi çok dalgalı, dereli tepeli olduğu için bir şey görülmüyor-
du. Hemen muharebe tertibatı aldırdım. Süvari bölüğümü de düşman
mevkiini tayine memur ettim. Biraz sonra bu bölük düşmanla temas
etti. Biz de zaten ilerliyoruz. Süvari bölüğüm yaya cengine başlayınca,
onu bir alayla takviye ettim.
Bir batarya dürbünü ile, düşman istikametini tarassut ve tetki-
kimde Elma dağı doğu eteğindeki Karahisar köyünün yandığını ve
düşman askerlerinin köy içinde gezindiklerini gördüm. Ve tümenin
mütebaki kuvvetiyle Kosur deresinin iki tarafında hazırlık mevziine
girdim. Durumun bizar aydınlanmasını bekliyordum.
Düşman son hesaplara göre filhakika, on, on iki bin tahmin
ediliyordu. Dağı işgal altında bulundurduğu için mevzii bize hakimdi.
Akşama da iki saat kadar bir zaman vardı. Kolordu, Uşak’a gitmiş
olduğu için tümenim, yalnız kalmıştı. Bu durumda yalnız başıma ve
hemen bir taarruza kalkmayı doğru bulmadım, ihtiyatlı hareketi tercih
ettim.
Fakat akşama doğru Elma dağı üzerinden, büyük bir beyaz
flama sallandı. Aramızda iki kilometre kadar bir mesafe vardı. İlerideki
süvarilerimiz ise bir kilometreden uzakta değillerdi. Biraz sonra, süvari
bölüğüme gelen beyaz flamalı bir Yunan küçük zabitini bana getirdiler:
- “Beni General Trikupis gönderdi. Teslim olacak. Teslim al-
manızı istedi...” dedi.
- “Yanında kim var; ne kadar kuvvet mevcut, neredeler?” diye
sorduk.
- “Yanında 2. Kolordu Kumandanı General Dienis, Tümen
Kumandanı Albay Vandelis ve Erkân-ı Harbleri, yaverleri ve bir tümen
asker var...”
Liva Kumandanı Ali Rıza Beye gidip bunları teslim alması
emrini verdim. O gün 23. tümenden emrime verilen bir alay da dahil
olmak üzere, dört piyade alayı halindeki kuvvetlerim Elma dağı ete-
ğindeki Göğem köyü civarında Yunanlıları teslim aldılar. Esir alınan
asker sayısı 6000 idi.
2-3 Eylül gecesi saat 10’a doğru süvari bölüğü kumandanı
Sivaslı Yüzbaşı Salih Efendi, iki general ile bir albayı, erkân-ı harpleri
ve yaverlerini bulunduğum Göğem köyü kuzeyindeki Bölmelik tepeye
getirdi. Atla geldikleri halde yorgun, bitkin bir halde idiler. Bunların
İzmir’e ilk çıkan 13. Yunan Tümeni oldukları anlaşıldı.
Generaller ve maiyetleri karşıma geldiler. Fakat General
Trikupis beni mirî fiyatla levazımdan alınmış ve yollarda yıpranmış bir
213
Mehmet Ersin
er elbisesi ve kaputu, yine öyle bir er çizmesi ve başımda sade kalpak
gibi bir şeyle görünce, bir kumandana filan benzetmemiş olmalı ki
gözlerini sağa sola çevirerek araştırıyordu. Hakkı da yok değildi. O
anda cebimde top topu bir lira param vardı. Kendisi ise, mükemmel bir
Avrupalı kumandan kıyafetinde bulunuyordu.
Bir zaman sesimi çıkarmadım. Nihayet karşısında benden
başkasını göremeyince, yüzüme bakıp Fransızca:
- “Ou est le Commandant?” diyerek, kendisini teslim alacak
kumandanı aradı.
Ben, “Yârabbi, bu zalimleri benim gibi mütevazi bir adama tes-
lim ettin” diye Allah’a şükrediyordum. Sonra kendisine, bir adım daha
yaklaşarak Fransızca:
- “Kumandan benim... Hoş geldiniz!” dedim.
İnanmıyormuş gibi, şaşkın şaşkın bakıp bir tereddüt devresi
geçirdikten sonra, böyle basit kılıklı birine teslim olmak talihsizliğine
düştüğünü hissettiren bir iç çekişi ile boynunu büktü. Ben tabancaları-
nı alarak – hiçbirinin kılıcı yoktu - :
- “Buyurun oturun...” dedim.
Karşı karşıya yere oturduk. Melûl ve mahzun bir halde idiler.
Karınlarının aç olduğunu anlayınca bir sofra çıkaralım, güzelce yesin-
ler, içsinler dedim ama, kendilerine haber gönderdiğim, hala evleri
alev alev yanıp duran köylüler, bunları da gözleriyle gördükten sonra:
“Kumandanımıza canımız feda... Nemiz var, nemiz yoksa
onun olsun. Ama bize yapmadıklarını bırakmayan düşmana, avuç
dolusu altın da verseniz, alimallah bir lokma ekmek bile veremeyiz...
Baksanıza, hala yanıyoruz...” diye red cevabı verdiler. Ben de yanım-
da bulunan zeytin, peynir, ekmekle bir fincan çay ikram ettim. Ortamı-
za da bir ateş yaktırdım. Onun çatırdaya çatırdaya yükselen alevi
esaretin acısını birkaç saatten beri çekmekte olan General Trikupis ile
arkadaşlarının yüzlerine bir başka ıstırap ve hüzün veriyordu. Nihayet
sıra sorguya gelmişti. General Trikupis’e:
- “Siz, dedim. Vazifenizi yaptınız, fakat harp talihi aleyhinize
döndü. Zaten memleketimizi haksız yere işgal etmiştiniz. Biz sizi vata-
nımızdan çıkarmak için çalıştık. Er geç muvaffak olacağımızdan emin-
dik ama bu kadar çabuk, bir hafta gibi kısa bir zamanda, ordunuzun
darmadağın olarak bozguna uğrayacağını, doğrusu, tahmin edemez-
dik. Ben Sakarya Meydan Muharebesi’nde Tümen Kumandanı olarak
bulundum. Yunan ordusu orada, bu seferki muharebelere nispetle
daha ziyade harp kıymeti göstermişti. Şimdi ne oldu? Başkumandan
Vekili sıfatıyla elbette bunun sebeplerini bilmeniz lazımdır.”
214
General Trikupis, artık olan oldu der gibi bir el işareti yaptı ve
anlatmağa başladı:
- “Mağlubiyetimizin sebepleri çoktur. Bence bunların başında
Sakarya bozgunundan sonra Yunanistan’da kabinenin değişmesini
mucip olan büyük galeyan ve Başkumandan General Papulas ile Ge-
nel Kurmay Başkanı General Dosmanis’in azli gelir. Bundan sonra da
orduya, Krala sadakatini muhafaza edecek bir Başkumandan aranın-
ca, Kralın yaveri Hacı Anesti’nin seçilişi gelir ki bu general Başkuman-
danlık yapacak kudrette değildir. Hele maiyet kumandanları da kendisi
gibi aynı düşünce ile tayin edilince, içine siyaset giren orduda ne itimat
ne inzibat kaldı.
Diğer mühim sebep de şu olmuştur: Casuslarım vasıtasıyla,
sizin taarruza hazırlandığınızı ve Uşak istikametindeki ric’at hattımızı
kesmek üzere bütün kuvvetlerle sağ kanadımıza taarruz edeceğinizi
haber aldığım zaman bunu, Başkumandan Hacı Anesti’ye yazdığım
halde, o böyle bir taarruza ihtimal vermediğini söyledi, boş bulundu.
Sonra: 26 Ağustos’ta taarruza başlayıp da birinci hat siperle-
rimizi düşürdüğünüz zaman, Altıntaş-Eskişehir istikametindeki taarru-
zunuzun kuvvetlerimizi oraya tespit için olduğunu yazarak, asıl ciddi
taarruzun, Afyon bölgesinden olduğunu tasrih ile yine acele kuvvet
istedim. Ancak geç vakit ve yalnız bir tümen gönderildi. Bunu takviye-
ye muhtaç tümenlere dağıttım ama iş işten geçmişti...
Son sebep: Cephe, kuvvetimizle gayrı mütenasip genişlikte
olduğundan Eskişehir-Afyon hattında muharebeyi kabul etmemiz mü-
nasip değildi. Ben geride, Belen hattında muharebeyi kabul etmenin
lazım geldiğini, daha muharebeye başlamadan evvel, Başkumandan-
lığa teklif etmiştim, bu da kabul edilmemişti.
Nihayet bütün bunlara bir de Yunan askerinin, Sakarya Muha-
rebesinden sonra uzun müddet hareketsiz beklemesinin, ruhi ahvali
bozmuş olduğunu da ilave edebiliriz. Bu esnada Yunanistanda da
hava bulanmış, umumî efkârda harp aleyhtarlığı alıp yürümüştü... Bu
fikir cephedeki askere kadar yayılıp, subayların da erlerin de manevi-
yatını sarsmıştı. Öyle zamanlar oldu ki subaylar ve erler, bizzat benim
emrimi dinlemez oldular.
İşte yunan ordusunu umulmadık bir yenilgiye uğratan başlıca
sebepler bunlardır.”
3 Eylül sabahı General Trikupis ile arkadaşlarını Süvari Bölü-
ğüne teslim ederek Uşak’a gönderdim. O gün Başkumandan Mustafa
Kemal Paşa ile Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi ve Cephe
Kumandanı İsmet, 4. Kolordu Kumandanı Kemalettin Sami ve 1. Ordu
kumandanı Nurettin Paşalar da Uşak’ta bulunuyorlardı.”
215
Mehmet Ersin
19 Ağustos 1922 Uşak’a Doğru Çekiliş116
(Taarruzun Yedinci Günü)
General Nikolaos TRIKUPIS117
Gece yürüyüşünden sonra ve ortalık ağarmağa başlarken
Murat Dağı’nın tepelerinden birinde ve Sukur-Evren’den (Susuzören
olması muhtemel) üç kilometre Güney-doğu’da bulunuyorduk.
O zaman, Banaz istikametinde yürümeyi faydasız bulduğum-
dan, Murat Çay vadisinden Batı istikametinde ilerlemeğe karar verdim.
Fakat yürüyüş esnasında Türklerin iki piyade tümeni (16. ve 17. Tü-
menler) ve bir süvari tümeni (14. Tümen) ile karşılaşacağımız haberini
aldığım ve silahlarımızın noksanlığı ile askerimizin kötü durumunu
düşündüğüm için Yunan kuvvetlerini bulmak ümidiyle, istikamet değiş-
tirerek, Uşak yolunu tuttum.
Saat 22’de, kuzeydeki Çikli tepesine geldik ve bitkin olan as-
kerlerin dinlenmesi için mola verdim. Yürüyüş esnasında Türk devriye-
leri tarafından takip ediliyorduk.
Ertesi günü, saat 4’te Çikli-Karacahisar-Mesudiye üzerinden
Uşak istikametinde yürüyüşe devam edilmesini emrettim.
20 Ağustos 1922 Uşak İstikametinde Çekilişe Devam

(Taarruzun 8. Günü “Son Gün”)
Ertesi günü (20 Ağustos) bizim alay hedefsiz olarak ilerliyordu.
Fakat askerlerin yorgun ve aç olmaları sebebiyle ilerleme yavaş olu-
yordu ve askerler aç oldukları için etrafta yiyecek arıyor, alayda kalma-
ları güçleşiyordu.
Öğleye doğru Karacahisar yakınındaki küçük Mug-Arap köyü-
ne geldik ve oradan köylülerden Uşak’ın geçen akşamdan beri Türkler
tarafından işgal edilmiş olduğunu öğrendik. O sırada, alaya dahil as-
kerler, yürümekten ziyade sürünüyorlardı. 16 Ağustos’tan beri iki şid-
detli savaşa girmişlerdi ve geri kalan zaman zarfında da kısa birkaç
mola hariç, mütemadiyen yürümüşlerdi. Buna ilaveten, ayın 17’sinden
ve hatta 16’sından beri gıda olarak bir şey almamış, yalnız ot ve yolda
rastladıkları tek tük sebze bahçelerinden temin ettikleri meyve ve seb-
zeleri yemişlerdi. Cephaneye gelince, her birinde 5-10 mermi kalmıştı,
makineli tüfeklerin ise bir tek mermisi yoktu.
116
Trikupis Yunan takvimi kullandığından, arada 13 günlük fark vardır. 19+13=1 Eylül
1922 olarak düşünülmelidir.
117
General Trikupis: Hatıralarım (General Trikupis’in Hatıraları) Çeviren: Ahmet Angın,
İstanbul, 1967, s.,99-104
216
Alayın genel durumu bu olup, askerler birer savaşçıdan çok,
insan harabesi haline gelmişti ve bu halde bulunan asker ve subaylar
13 Ağustos’tan beri çarpışıyor, ablukaya giriyor, ikinci bir savaşa baş-
lamak üzere düşman hatlarını yarıyor, geceleri ormanlarda ilerliyor,
ayın 16’sından beri bir şey yemeyip cephanesiz kalıyorlardı. Velhasıl
bu alay yorgun ve aç olup, sinirleri tamamen bozulmuştu. Kısaca,
başlarına bunlar gelmişti ve çektikleri insan takatinin üstünde idi.
Uşak’ın işgal edildiğine dair haber üzerine subaylarla askerle-
rin içinde bulundukları durumdan dolayı fazla bir şey yapamazdım;
bunun için ordunun şoseden ayrılarak, günün geri kalan kısmında
oradaki mevcudiyetimizi gizlemek amacı ile vadi içinde ve savunma
durumunda kalmasına karar verdim. Bu suretle askerler de karanlık
basıncaya kadar istirahat etmiş olacaklardı. Gece olunca yola devam
edecek ve Uşak ovasından güneyde, Karacahisar üzerinden Mesudi-
ye’ye, oradan kapaklara ve yine güneyde Salmanlara ve oradan batı-
ya giderek bu suretle mümkün olduğu kadar az enerji sarf edecektim.
Bunun üzerine alay, 1155 metre yüksekteki köyün güneyinden
Karacahisar istikametinde yola çıktı; bu alan 1921 Haziranında Kütah-
ya harekatının cereyan ettiği yerdi ve Uşak doğusundaki savunma
hattı burada idi. Saat 14’de burada mola verilmesini ve emniyet tedbiri
olarak da askerlerin gizli siperlerden çıkmamaları emrini verdim.
Saat 16 sıralarında güney tarafındaki nöbetçiler o cepheden
takriben 1 km. mesafede Türk süvarisiyle ondan dört km. mesafede de
bir miktar Türk piyadesinin görüldüğünü haber verdiler. Keşif yapmak
üzere yolladığımız 2. Grup kurmay subaylarından Binbaşı Ruvlais geri
dönerek yukarıki haberleri doğruladı ve tahminine göre gelen kuvvetin
üç piyade tümeni kadar olduğunu söyledi. Aynı anda, güney istikame-
tinden Türk topçu ateşi başlıyordu.
Bunun üzerine 13. Tümen Komutanı Albay Kaybalis’e gerekli
tedbirleri almasını söyledim. Ben bu albaya, çoğu 14. tümene mensup
birliklerden teşekkül etmiş alayın kumandasını vermiştim. Bu derleme
kuvvetlerin heyeti mecmuası 15.000 kişiyi geçmezdi.
Fakat biraz sonra yanıma gelen bu komutan, savaşmak üzere
ilk hatta götürmek istediği askerlerin kafi cephaneleri olmadığından
cepheye gitmek istemediklerini ve boşuna telef olacaklarını söyledikle-
rini bildirdi. Bundan sonra, borazanlardan biri, kimsenin emri olmaksı-
zın “ateşkes” borusunu çaldı ve bu suretle ilk hattı işgal eden askerler,
kendilerinden 600 metre mesafedeki düşmana ilk kurşunlarını attıktan
sonra yerlerini terk ettiler.
217
Mehmet Ersin
Buna hiddetlenerek, mezkûr borazana doğru koştum ve “ateşe
başla” borusunu çalmasını emrettim. Bu emrimi yerine getirdi. Sonra
uzaklaşmasını söyledim. Derhal cepheye gitmek istemeyen bölüğün
yanına koştum ve vatan ve namus hislerini okşayıp vatana karşı olan
vazifelerini hatırlatarak onları iknaya çalıştım; bölüğün başına geçtim
ve sonuna kadar mukavemet etmelerini söyleyerek takip etmelerini
istedim.
Fakat onlar, reddederek mermileri olmadığını ve bu sebeple
boş yere ve maksatsız olarak ölmeyeceklerini söylediler.
Daha küçük birliklerin komutanları da askerlerin Türklere karşı
gitmek istemediklerini bildirdiler. Bazıları da başlangıçta işgal etmiş
oldukları savunma mevkilerini terk etmişlerdi. Bazıları ise, kendilerini
boş yere telef edecekleri için, buna devam ettikleri takdirde subaylarını
bağlayıp, Türklere teslim edeceklerini söylüyordu.
Bu vaziyetle karşılaşınca 12. Tümen topçu komutanı Yarbay
Manusos’u çağırarak, Türklere tümenin toplarıyla ateş açmasını söy-
ledim. Bu işte mevcut mermileri kullanacaktı. Fakat topçu ateşi geciki-
yordu.
Biraz sonra şu haberi aldım:
Silahlı piyade askerleri, topçuların etrafını sarmış ve Türklere
ateş açıldığı taktirde, kendilerinin de topçulara ateş edeceklerini söy-
lemişlerdi. İleri sürdükleri sebep de şu idi: Şayet şimdiden ateşe baş-
lanmaz da Türklerle göğüs göğüse gelince savaşa girişilirse, Türkler
onları esir alırdı, eğer cephanelerini şimdiden bitirirlerse, Türkler geldi-
ği zaman hepsini keserdi.
Bu suretle son mukavemet ümidi de sönmüştü.
Derhal küçük birlik komutanlarının subay ve askerleriyle birlik-
te sonuna kadar mukavemet için mevzie girmelerini emrettim. Fakat
istisnasız, bütün subaylar bana askerlerinin savaşmak istemediklerini
söylediler ve kendi fikirlerini de ilave ederek mücadelenin boş olduğu-
nu, tarafımdan gösterilecek sabrın, subayların Türklere teslim edilme-
sinden daha hayırlı olacağını bildirdiler.
Bu acıklı durumda kalınca, büyük bir üzüntüyle top ve makineli
tüfeklerin tahrip edilmesini emrettim ve bu emrim yerine getirildi. Mev-
cut subaylar bana askerlerin takındığı tavır hakkında imza verdiler (bu
husustaki rapor bilahare General Konstantinos Aenias Mazarakis’in
riyasetindeki Tahkik Komisyonu’na verildi) ve Türk süvarilerinin hatla-
rımıza yaklaşıp, mukavemet gösterdiğimiz takdirde askerlerin kesile-
ceğini anlayınca, beyaz bayrak çekmek mecburiyetinde kaldık.
218
Esaret, Yunanistan’a Dönüş
Uşak dışında esir olup, o zamanki Türk ordusu kumandanı
İsmet Paşa’nın (bilahare Türkiye Cumhurbaşkanı olmuştur) dairesine
götürüldüm; o da beni Mustafa Kemal’e götürdü.
Mustafa Kemal’in odasına girdiğim zaman o, ayağa kalkarak,
dostane bir şekilde beni karşıladı ve Fransızca hitap ederek şunları
söyledi:
- Unutmayın ki koca Napoleon da esir olmuştu. Siz vazifenizi
tam olarak ve sonuna kadar yaptınız, biz de sizi takdir ve size hürmet
ediyoruz. Siz burada esir değil, misafirsiniz.
Sonra bana sordu:
- Küçük Asya Orduları Komutanlığına tayin edildiğinizi biliyor
musunuz?
Ben cevap verdim:
- Hayır!
Malum olduğu üzere Türk ordusunda telsiz vardı ve taarruz
esnasında dışardan haber alıyordu.
Ne olursa olsun, 23 Ağustos 1922 tarihli Atina gazeteleri şu
haberi veriyordu:
“Tuğgeneral Trikupis, Küçük Asya Orduları Komutanlığına
tayin edilmiştir. Kendisi harp sahalarındaki cesaretinden dolayı tüm-
generalliğe terfi ettirilmiştir.”
22 Ağustos 1922’de de Resmi Gazetede benim Küçük Asya
Orduları Komutanlığına tayin emrim intişar etmişti ve bunda şöyle
deniyordu:
“Halihazır yılın 22 Ağustos günü Kraliyet iradesi ve milli Sa-
vunma Bakanı’nın tasvibiyle, bakanlık emrine alınan Tümgeneral Hacı
Anesti G.’in yerine Tuğgeneral Nikolaos Trikupis, Küçük Asya Orduları
Komutanlığına getirilmiştir.”
Savaş alanlarında gösterdiğim cesaret hakkındaki sözler ise
bu emirde yoktu: Zira, herhalde felaket ve Küçük Asya’daki ordumu-
zun dağıldığı öğrenilmişti.
Fakat sonraları, 1927 yılında bu rütbeyi aldım. 9 Haziran
1927’de imzalanan tümgeneralliğe terfiim emri ayni yıl ve ayın 11
tarihli Resmi Gazetesinde yayınlanmıştı.
Uşak’tan Ankara’ya ve oradan da Ankara’nın kuzeydoğusunda
ve Küçük Asya’nın ortasında bulunan Kırşehir’e götürüldüm; buraya
diğer generaller (Diyenis, Dimaras ve Kladas) ile birçok subay da
getirilmişti.
219
Mehmet Ersin
Orada aslen Tesalya’nın Larisa şehrinden olan ve Yunanca
bilen bir Türk albayının sıkı nezareti altında idik. Günün birinde ikimiz
konuşurken bana:
- Birkaç güne kadar, dedi, bizden ayrılacaksınız.
Ben sordum:
- Ne oldu?
- Türk Hükümeti, Yunan hükümetinden Trakya’da esir olan
General Cafer Tayyar’ın iadesini istedi. Yunan hükümeti de mukabilin-
de sizi istemiş.
Birkaç gün sonra aynı Türk albayı bana şöyle dedi:
- Türk hükümeti, General Cafer Tayyar’a mukabil, Trikupis ha-
riç, herhangi bir Yunanlı generali vermeğe razı olduğunu bildirdi.
Bu suretle, neticede general Kladas esaretten kurtuldu.
Esaret bir yıl devam etti.
General Trikupis’in Esir Edilişi
Değişik Söylentiler ve Gerçek Durum
Albay Dr. Ziya GÖĞEM118
1. Ordu Sağlık Bşk.lığından Emekli
Anadolu’nun düşman çizmesinden temizlendiği Kurtuluş Sa-
vaşı sonunda, Yunan I. ve II. Kolordu Komutanları General
Trikupis’le119, General Dienis ve maiyetlerinde bulunanlardan başka
4776 subay ve er, 2-3 Eylül 1922 gecesi Murat dağları güneybatısın-
daki Elma dağı eteklerinde, Türk birliklerine teslim olmak zorunda
kaldılar. Generallerle öbür komutanlar, geceyi Göğem köyü kuzeyin-
deki Bölmelitepe’de (Çakmaklıtepe), Kurmay Albay Dadaylı Halit
Bey’in (Akmansü) komuta ettiği 5. Kafkas Tümeni Karargahında geçir-
dikten sonra, 3 Eylül Pazar sabahı Tümen süvari bölüğü refakatinde
Uşak’taki IV. Kolordu Komutanlığı emrine gönderildiler.120 Bunların,
118
Türk Kültürü Der., S.:82, Ağustos 1969, s.,32-53.
119
23 Ağustos 1922 günlü Atina gazetelerinde yayınlanan habere göre, General
Trikupis “Küçük Asya Ordusu Komutanlığına” tayin edilmiş, gösterdiği kahramanlık-
lardan ötürü de, tümgeneralliğe yükseltilmişti. Ancak, Türklere esir olduktan sonradır
ki 29 Ağustos’ta Hacı Anesti’nin yerine Başkomutanlıkla görevlendirildiğini, Uşak’ta
Kaftancıların evinde karargâh kuran Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ten öğrenmiş bu-
lunması, General için bir sürpriz ve üzüntü kaynağı olmuştu. Bu durum, Yunan ha-
berleşme teşkilatının gaflet içinde bulunduğunu gösteriyordu. Trikupis, 93 yaşında
iken, 1956’da bir kalp krizi sonucu Atina’daki evinde ölmüştür.
120
General Trikupis, Uşak’a götürüldüğü zaman, silsileler yoluyla IV. Kolordu K. Kemalettin
Sami, I. Ordu K. Nurettin Paşalardan sonra, Garp Cephesi Karargahında Cephe Kur-
220
esir olmadan az önce ve sonra içinde bulundukları durumla, Türk
Tümeni tarafından alınan savaş düzeni, teslim bayrağı çekilmesine yol
açan çatışma ve karşılaşma olaylarına; Trikupis’in Yunan mağlubiyeti
sebeplerini açıklayan ve tarihi bir değer taşıyan konuşmasına ait bili-
nenlerin kısa özetini, yazımızın sonuna bırakmayı faydalı bulduk. Ön-
celikle, bazı hissî sebepler ve üstünkörü bilgilerle ortaya sürülmüş
mühim yanlışlıkları, bir çuval pirincin taşını ayıklar gibi ele almanın
uygun olacağını sanırız. Bu satırlar sabırla okunacak olursa ibret
alınmaya değer bir çok noktalar bulunduğu hayretle görülecektir.
Trikupis’in Esaretine Ait Değişik Söylentiler

Yunanlı General Trikupis’in Türk Silahlı Kuvvetleri’ne esir
düşmesi olayı, I. Dünya Savaşı’nda İngiliz Generali Tawsend’in 13 bin
kişi ile Kût-ül Emmare’de teslim olmasından sonra, harp tarihimize
altın harflerle kaydı gereken mühim ve o kadar da şerefli sayılabilecek
başarılardandır. Ancak 1944’ten beri bu konuda pek değişik söylenti
ve kulaktan dolma bilgilerle, mesnetsiz ve belgesiz birçok yazıların
yayın organlarımızda yer aldığı görülüyor. Bu yüzden şaşırtıcı ve ger-
çek dışı hikayelerle, Trikupis’in esareti meselesi karmakarışık bir du-
rum almaktadır. Halbuki, birçok canlı şahitler ve arşivlerdeki belgeler-
le, yakın tarihte cereyan etmiş bu olayı tespit etmek her zaman müm-
kündür. Son yirmi beş yıllık devrede bazı askerî yazarların her 30
Ağustos’ta yayınlanan yazılarında, türlü yanlışlıklara ve birbiriyle çeli-
şen görüşlere rastlamak gerçekten üzüntü ve ibret verici olmaktadır.
Olayın bugüne kadarki açıklamalarında, çok defa bu generali
teslim aldığı söylenen tümenlerle komutanları, kendisiyle ilk karşılaşan
daha küçük rütbedeki ilgililer, esaret günü ve yeri, değişik biçimde
anlatılmaktadır. Yazımızın bu bölümünde, türlü söylentilerden pek
yanıltıcı saydığımız birkaç örneği özetlemek suretiyle, doğruların göz
önünde belirmesine yardım edeceğiz...
may Başkanı Asım Bey’in önüne de çıkarılmıştı. Em. Orgeneral Asım Gündüz “Soh-
betler Mecmuası”nın 3. sayısında (Şubat 1969) bu sahneyi şöyle anlatıyor: “Çok asabi
idim. Yunan Ordusunun bir eşkıya sürüsü halinde geçtikleri yerleri yakıp yıktıkları, şe-
ref ve namuslara tecavüz ettikleri, taş üzerinde taş bırakmadıkları haberleri geliyordu...
Kendilerine dedim ki: Sizi muntazam, askerlik ve insanlık kaideleri içinde harp eden bir
nizam ordusunun zabitleri diye mi yoksa ahlak ve kanun dışı katil bir çetenin fertleri
olarak mı karşılamak lazım? Bunda tereddüt içindeyim. Trikupis sapsarı kesilmişti.
Üzgündü... Başında olduğu kuvvetin cinayetlerini pekala biliyordu.”
221
Mehmet Ersin
3. Kafkas Tümeni ile 16. Tümeni İlgilendirenler
II. Dünya Savaşı sırasında askerlik olaylarına dair Cumhuriyet
gazetesinde kritikler yapan Em. Gnl. H.Hüsnü Erkilet, 14 Mart 1944
günü yazdığı uzunca bir makale ile, Yunan Başkomutanı Trikupis’in 3.
Kafkas Tümeni tarafından esir alındığını anlattı. Bu yazı ile, hadisede-
ki şerefin, o sıra Genelkurmay Başkanlığına getirilen Orgnl. Kazım
Orbay’a verilmek istendiği anlaşılıyordu. Ancak, yanlış bazı bilgiler
verilmek suretiyle de gerçeklerle taban tabana zıt ve tamiri güç bir
durum yaratılmıştı. Bunun üzerine Generale bir mektup yazarak, çeli-
şen noktalara dikkatini çekmiş, görüşünün bildirilmesini rica etmiştim.
Gönderdiği karşılığı yeterli ve doyurucu bulmadığımdan, durumu Ka-
dıköy’de oturan 5. Kafkas Tümen Komutanı Em. Kur. Alb. Halit
Akmansü’ye bildirdim. Dayım H. Akmansü’nün 25 Haziran 1944’te
Van’a yazılmış 12 sayfa tutarındaki mektubunda, esaret olayının bili-
nen şekildeki açıklamaları ve iç yüzü, teferruatiyle anlatılıyordu. Mek-
tubun birkaç parçası şunlardır:
“16. Tümenin Erkânıharbi İsmail Hakkı Bey’in 2. Orduya ver-
miş olduğu bir rapora istinaden mütalâa yürütüyor: Trikupis ile yirmi
kadar erkân ve ümerânın 31 Ağustos’ta 16. Fırka İstihkâm Bölüğüne
teslim olmak istediklerini ve 3. Fırkanın Süvari Bölüğü yetişerek
Trikupis ve maiyetini İstihkâm Bölüğü elinden alıp kendi Fırka Kuman-
danı Kâzım Beye götürmüş olduğunu, onun da Dumlupınar İstasyo-
nunda Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’ya teslim ettiğini yazıyor...”
“Bolvadin’de O II. Ordu, ben I. Ordu Erkânıharbiye Reisi idik.
Bu sıfatla da temaslarımız vardır, beni tanıması lâzımdır. En muktedir
kumandan da bazan yanlış kanaate varabilir. Trikupis’in esaretinde
Muhterem Paşa da İsmail Hakkı Bey’in raporuna bağlanarak yanlış
kanaat vermiştir. Neşriyatının tekzibini istemem. Çünkü böyle bir tek-
zip, şahsına ve askerî kudretine büyük itimat beslediğim General Kâ-
zım Orbay hakkında saygısızlık olur. Ben, şeref ve şan peşinde deği-
lim. Trikupis’in esareti de bütün Ordu’nun mesaisi mahsulüdür. Şeref
umuma aittir. Ben, Ordu’nun aciz bir ferdi sıfatıyla Ordu namına onu
teslim aldım. Muhterem Hüseyin Hüsnü Erkilet, bugün tanınmış ve
muktedir bir askeri muharririmiz olduğundan, tarihin mühim bir safha-
sına ait bir mesele hakkındaki yanlış kanaatini tashih buyurması mü-
nasip olur.”
“97 sayılı Askerî Mecmuanın 262. sayfasında, 3. Kafkas Fır-
kasına ait 1 Eylül 1922 günü harekatı meyanında şu cümle vardır: “3.
Fırka Süvari Bölüğü bugün Kızıltaş Vadisinde 4. ve 12. Yunan fırkaları
kumandanları ile (Gnl. Dymeras’la, Albay Kalliopulos’dur, yazan) I., II.
222
Kolordu ve 4., 12. Fırkaların topçu kumandanlarını ve bir miktar askeri
esir ederek Dumlupınar’a getirmiştir.”
“İşte, 3. Kafkas Fırkası’nın esir aldığı erkân, ümera ve esirler
bunlardır. Mezkûr Fırka Süvari Bölüğü bunları Dumlupınar’a sevk
etmiştir. İhtimal ki Hüseyin Hüsnü Paşa’ya bu esirler, Trikupis ve mai-
yeti olarak aksettirilmiştir...”
Bu mektupta açıklanan hususlar, sayın Gen. Erkilet’e tarafı-
mızdan tekrar duyurulmuşsa da yanlışları düzeltme yolunda bir teşeb-
büsü görülmemiştir.
3. Kafkas Tümeni’ne ait Harp Ceridelerinde, General
Trikupis’le maiyetinin bu tümence teslim alındığına dair herhangi bir
belge bulunmamaktadır. Buna mukabil, 4 Eylül günü Karacaahmet’ten
3. Tümenin alaylarına verilmiş ve öbür silahlı kuvvetlerimizin hareket-
lerini de özetleyen 26 No.’lu Tümen Komutanlığı emrinin birinci mad-
desindeki şu şifre durumu aydınlatmaktadır:
“Adatepe Muharebesinde mağlup edilen düşman fırkalarının
takriben 10.000 kişilik bakiyyetüsüyyûfu şimaldeki kuvvetlerimizin
tazyiki üzerine Murat dağlarından cenuba Comburt civarına geçerek,
başlarındaki iki generalle 3.9.1338’de o mıntıkadaki kıt’alarımıza tes-
lim olmuşlardır.”
Burada işaret edilen iki generalin, 2-3 Eylül akşamı 5. Kafkas
Tümeni’ne teslim olan Trikupis ile Dienis’ten başkaları olmadığını
kestirmek güç değildir.
On yıl kadar önce idi. 4. ve 12. Tümen Komutanlarını Dumlu-
pınar’a götüren 3. Kafkas Tümeni Süvari Bölüğü’nün Takım Komutan-
larından Pers. Alb. Rıfat Bey’le Konya As. Hastanesinde yattığı sırada
bu meseleyi konuşurken, esirler kafilesinin sevkine dair oldukça geniş
bilgi edinmiştik. Ancak, 16. Tümen İstihkam Bölüğü elinden aldıkları
general ve komutanlar içinde Trikupis’in de bulunduğunda ısrar edi-
yordu. Albay Rıfat Bey’e, yanılmalara sebep olan noktaları anlatarak
bazı belge, yazı ve kitaplar da verdim. Bunları okuduktan sonra: “Derin
bir uykudan uyanır gibi oldum, durumu şimdi daha iyi kavradım...”
sözleriyle teşekkür ettiğini hatırlıyorum.
General Trikupis’in, M. Kemal Atatürk’e takdimi olayını anlatan
eski Başkomutanlık yaverlerinden merhum Muzaffer Kılıç da İsmet
Paşa’ya cevap niteliğindeki “Trikupis’i Esir Eden Bir İstihkam Subayı-
mızdır” başlıklı bir yazısında (Son Havadis, 6 Mayıs 1959), aynı konu-
yu işleyerek, yanlış bazı mütalâalar ileri sürmüştür:
“... Kumandanları Trikupis, Murat dağları şimal eteklerinde
Kızıltaş Deresi civarında kaçarken, bir İstihkam Teğmenimize teslim
223
Mehmet Ersin
olmuştur. Binaenaleyh, bu general ve arkadaşı General Dienis bu
suretle Başkomutanımızın huzuruna getirilmiştir...” dedikten sonra,
İsmet Paşa’nın da Afyonkarahisar’da Garp Cephesi Karargahında
bulunduğunu, Başkomutana tâzim ve tebrik telgrafı gönderdiğini yaz-
maktadır. Ki bazı hissî sebeplerle kaleme alındığını sandığımız buna
benzer gazete ve dergi yayımlarının halkoyunu şaşırtmaktan başka bir
faydası düşünülemez.
Bir de büyük zaferden sonra Gazi M. Kemal Atatürk’ün, 4 Ekim
1922 günü B. M. Meclisi’nde yaptığı bir konuşma sırasında, bu olayı
anlatan sözleri vardır: “Son defa şuraya buraya başvurup kurtulmak im-
kanını bulamayan Başkumandan Trikupis ve bakiyyetüssüyûfu teslim
olacak adam arıyordu. Tesadüfen oralarda bir istihkam mülazımımız
vardı, ona haber göndermiş. Mülazım Efendi buyursun demiş, Derhal
atına binmiş, birkaç neferle dereye inmiş ve saff-ı harp nizamında bekle-
yen ordu bakiyesini görmüştür. Bunlar derhal zabitleri, generalleri ve
askerleriyle beraber bu zabitimizi selamladılar ve arz-ı teslimiyet ettiler...”
Besbelli ki gerçekleri iyi bilmeyen bazı zevatın sonradan ver-
dikleri yanlış bilgiye dayanarak, Trikupis’i bir istihkam mülazımının
teslim aldığı ifade olunmuştur. Bu satırlar içinde gün, yer ve kişi adları
fazla geçmemekle beraber, Trikupis’i 2-3 Eylül gecesi teslim alan 4.
Kafkas Tümeni’nde esaret olaylarıyla ilgili bir istihkam subayı bulun-
madığına göre, bunun 1 Eylül akşamı Dumlupınar’da Atatürk’ün huzu-
runa çıkarılan iki Yunan tümen komutanını Oysu civarında teslim al-
dıktan sonra, 3. Tümen birliklerine bırakmak zorunda kalan İstihkam
Teğmeni Celal Bey’le (Em. Tümgnl. C. Sorgunç) ilgili bulunması gere-
kir. Aslında, yanlışlığı ortada bulunan müphem bazı cümlelerin Ata-
türk’e sarf ettirilmiş olmasından ötürü de zaman zaman bu konunun
açıklanmasında değişik görüşler ileri sürülmesine kapı açılmış bulun-
maktadır.
Nitekim Yaver Muzaffer Kılıç’tan başka, Nâtık Poyrazoğlu da
30.8.1954’te Ayyıldız Gazetesi’nde, Trikupis’in 2 Eylülde Somaklı
civarında (Murat dağı kuzeyindedir, yazan) bir ere rastladığını, ondan
bir subay istediğini ve bir istihkam teğmenine teslim olduğunu hikaye
ediyor. Sonra da gerçek durum ele alınmak suretiyle, 5. Kafkas Tü-
meni Komutanı Halit Akmansü’nün karşısına çıkarıldığı, edebî bir dille
anlatılıyor. Burada, hem Murat dağı kuzeyindeki Somaklı Köyünden ve
istihkam teğmeninden, hem de 2 Eylülde Murat Dağı’nın oldukça gü-
neyinde görev yaptığı bilinen Tümen K. Halit Bey’le Trikupis’in konuş-
masından söz ediliyor.
Bizce yanıltıcı yayımların en önemlilerinden biri, kısa süre
önce vefat eden Em Korgeneral Nüzhet Bulca’nın 1949 Ağustos so-
224
nuna doğru binbaşı rütbesinde iken radyoda yaptığı konuşmalarla,
bunları bir araya getiren “30 Ağustos Zaferine Doğru” adıyla yayınla-
dığı kitaptaki satırlardır. Yazara göre General Trikupis, karargahı Sa-
raycık’ta bulunan 16. İstihkam Bölüm K. Celal Efendi tarafından Murat
dağı kuzeyindeki Oysu civarında esir edilmiş; sonra, 3. Kafkas Tüme-
ni’ne bağlı 11. Alay K. Rahmi Bey işe müdahale ederek esir kafilesini
ellerinden almış ve Dumlupınar’a götürmüştür.
General Erkilet’in gerçeklere uymayan yazılarından beş yıl
sonra aynı yönde ileri sürülmüş olan yukarıki mütalâalar, sağduyu
sahibi kişilerle esaret olayını açıkça bilen ve merak edenlerin zihinleri-
ni karıştırıcı ve pek şaşırtıcı olmuştu. Bundan sonraki yıllarda esaret
olayının tatmin edici şekilde açıklanması, Feridun Kandemir’in kale-
miyle Resimli Tarih ve 20. Asır dergilerinin 1950 ve 1952 Ağustos
sayılarında, 5. Kafkas Tümeni K. Em. Kur. Alb. Halit Akmansü tarafın-
dan yapılmış olmakla beraber, 16. İst. Bl. Komutanına ve 3. Kafkas
Tümenine ait yanlış bilgilerin arkası kesilmemiştir.
24 Haziran 1954’te 20. Asır Dergisi’nin 97. sayısında Afyonlu
yazar Behçetoğlu Muzaffer Görktan’ın bir yazısı çıktı. Görktan, bir yıl
önce Dumlupınar’da on generalin huzuruyla yapılan tören sırasında
geçen bazı konuşma ve tartışmalar üzerinde duruyor; Kurmay Nüzhet
Bulca’nın radyo konuşmalarını ele alarak: “... Fakat, işin mütehassısı
olmadığından hurafelere de yer vererek vesika istememiş, hadiseleri
birbirine kaynatamamıştır.” Diyordu. Bu yazı üzerine, bazı gazetelerde
ve Yeni Sabah gazetesi fıkra yazarı merhum Kadircan Kaflı’nın sütu-
nunda, meseleyi yanlış bilenlerden başka, olaydan fazlaca sinirlendiği
anlaşılan eski 16. Tümen Kur. Başkanı İsmail Hakkı Okday’ın da yazı-
ları çıktı.
Bunlardan sonra, ağırlık merkezini bu konuda yapılmakta olan
türlü hataların düzeltilmesi teşkil eden uyarıcı bir yazıyı, Genelkurmay
Harp Tarihi D. Başkanlığı ile 20. Asır Dergisi’ne göndermiştik. Bu yazı,
Derginin 20 ve 25 Eylül 1954 tarihli 110 ve111. sayılarında yayımlan-
dı. 112. sayısında da (7 Ekim 1954), M. Savunma Bakanlığı Temsil
Bürosu’nun gerçek durumu aydınlatan ve bizi tamamen teyit eden bir
açıklaması çıktı. Bazı parçaları şunlardır:
“Muhtelif tarih ve zamanlarda yapılan neşriyatta İstiklâl Sava-
şımızın değerli menkıbeleri ve olaylar; yazarların elde edebildikleri
değişik ve resmî olmayan vesika, bu savaşlara katılanların anlattıkları
ve kulaktan kulağa intikal eden ve fakat bu nakillerde unutulma ve
eklemelerle hakikatlerin bilerek veya bilmeyerek uğradığı değişiklikler-
le başka başka tarz ve şekiller alan bazı şahısların kendisine mal
ettikleri olay ve hadiselere istinat ettirilmektedir...
225
Mehmet Ersin
Kurmay Yarbay Nüzhet Bulca’nın dahi verilen müsaade ile
Harp Tarihi Dairesinde mevcut İstiklâl Savaşı resmî vesaikini tetkik ile
1949 yılında radyoda yaptığı konuşmaları ve derlediği “30 Ağustos
Zaferine Doğru” eserinde de bilhassa 1.9.1922 günü Oysu civarında
hattı bâlâ ile Kızıltaş arasındaki yamaçlarda 16. Tümen İstihkam Bölü-
ğü tarafından esir edilen iki general (bunlardan birisi albaydır, yazan),
1. Kolordu 4. ve 12. Tümen kumandanları... kaydını havi vesikalardan
mülhem ve esasen muharebenin bidayetinden beri Yunan 1. Kolordu-
su Kumandanı da General Trikupis olması dolayısıyla şahsen bu ge-
neralin de bu birlik tarafından bugün esir edildiği zühulüne düşülmüş
ve Harp Tarihi Dairesince de 20. Asır Mecmuası Yazı İşleri Müdürlü-
ğüne gönderilen 2.7.1954 tarih ve 405 sayılı yazı ile böylece teyit
edilmişti. Üzerinde durulan bu konuya ait zamanında tutulan vesaik,
evrak mahzeninde devam edilmekte olan tasnif çalışmalarında mey-
dana çıkarılarak yeniden elden geçirildiği ve hakikatin açıklanması ile
yazarların ve devâirin düştüğü tereddüt ve zühullere son verilmesi
gerektiği kanaatine varıldı...”
Bu açıklamanın devamında, Gnl. Trikupis’le maiyetindekilerin
5. Kafkas Tümeni tarafından teslim alınışına ait harekâtla, 2-3 Eylül
gecesi Türk Tümen Komutanının esir generalle yaptığı konuşmalar
anlatılmakta ve yazı şu satırlarla son bulmaktadır:
“Değerli asker ve kumandan Halit Bey: “Düşman ordusunun
büyük kumanda heyetini bu vaziyette karargahımda esir görmek maz-
hariyetine nail olduğumdan dolayı Cenab-ı Allah’ıma bin hamdü senâ-
lar ettim” sözleriyle 2 Eylül 1922 tarihine ait Harp Ceridesi günlük kay-
dını kapamaktadır.”
Öteden beri, Trikupis’i ilk defa teslim aldığı şeklinde bazı yanıl-
tıcı söylentilere sebep olduğu anlaşılan Em. Gnl. Celal Sorgunç, 1965
Meclis seçimlerinde Doğu illerinin birinden Türkiye İşçi Partisi adına
adaylığını koymuştu. Bu sırada çıkmaya başlayan “Kurtuluş” gazetesi-
nin ilk sayısındaki general üniformalı klişesi yanında “Trikupis’i Nasıl
Esir Aldım” başlığı ile bir yazısı da yayımlandı. Bunda, esaret olayın-
dan 43 yıl geçtikten sonra da bundan önceki uyarıcı ve inandırıcı ya-
yın ve belgelere rağmen, savaşın heyecanlı günlerinde çevreye dal
budak salan bazı yanlış hikaye ve söylentiler sıralanıyordu:
“O zaman ünlü 16. Tümende teğmendim. Bana bir ganimet
bataryası teşkili emri verildi. Ödevi başardıktan sonra, 1 Eylül günü
tümenime dönerken Uysu Köyü çevresinde bazı düşman hareketleri
olduğunu haber aldım. Bölüğü gereken muharebe nizamında yürüyü-
şe geçirdim. Düşmanın Uysu sırtlarında görünen kuvvetleriyle çarpış-
226
ma başladı. Yarım saat süren çatışma sonunda düşman ateşi kesti ve
teslim bayrağını çekti.121 Türkçe bilen bir Yunan yüzbaşısı gelerek şu
bilgiyi verdi: “Yunan Başkumandanı General Trikupis ile İkinci Kolordu
Kumandanı Dienis ve diğer generaller teslim olacaklardır.” Bunun
üzerine, iki manga kuvvetle bunları teslim almak üzere bir değirmen
civarında bulunan düşman karargahına gerekli tertibatı alarak gittim.
Vardığımda, yüzbaşıya verdiğim talimata uygun olarak hazırlık içinde
olduklarını gördüm... Mevcudu dört general (gerçeklerle bağdaşması
mümkün olmayan şu satırların, bir vakitler Türk Ordusunda ciddi so-
rumluluklar almış bir zat tarafından yazılabilmiş olması, bize üzüntü
vermektedir, yazan), 85 subay, 1300 erden ibaret Yunan Başkuman-
danlık heyeti, önce Uşak çevresinde bir gedik bulup kaçmak istemiş-
ler, başaramayınca dereye dönmüşler, bu kez de karşılarında bizi
bulmuşlar. Bunları yola koyduk. Uysu Vadisine doğru indik... Silahlar,
hayvanlar ve ağırlıklar teslim alındı. Generallerin kılıçları kendilerine
bırakıldı ve Birinci Ordu Karargahına sevk edildi.”
General Celal Sorgunç’un yukarıki ifadelerinde, doğru olanlar
yanında büyük yanlışlıklar, hayal mahsulü ve gerçek dışı sözler de
bulunduğu açıkça anlaşılmaktadır.
Aslında, İstihkam Bl. K. Teğmen Celal Bey’in iki manga asker-
le böyle bir işi başarmakta gösterdiği cesaret övülmeğe değer bir
olaydır. Ancak, teslim aldığını söylediği kolordu komutanları bu saat-
lerde Murat dağlarının güneyindeki Elma dağı doğu eteklerinde
Minkarip Köyünü geçmiş, belki de Aşağı Karacahisar’a girmişlerdir. 1
Eylül’de Celal Bey’in teslim aldıkları, arşivlerde kayıtlıdır. Olay yeri,
Murat dağlarının kuzeyinde Kızıltaş Vadi ve çevresi; gün, 1 Eylül Cu-
ma, zaman öğle vaktidir. Trikupis ve maiyeti ise, Elma dağı güneydo-
ğusunda 2-3 Eylül Cumartesi gecesi teslim alınmış, 3 Eylül sabahı da
Uşak’a sevk edilmişlerdir. Yayla Boğazı’nda (Dana Eğreti) silahtan
tecrit edilerek Oysu Köyüne getirilen esirler kafilesi, sonradan olay
yerine gelen 16. Tümen kurmay Başkanı Bnb. İsmail Hakkı (Okday)
Bey’le kendisinin de itirazlarına rağmen, bu bölgede tarama ve temiz-
leme görevi yapan 3. Kafkas Tümeni 11. Alayı’na mensup 10. Piyade
Bl. K. Yzb. Ali Bâkube (Baykal), Tümen Sv. Bl. K. Yzb. Vahap (Küçük)
beyler tarafından alınarak, akşamüzeri Dumlupınar’daki Alb. Kazım
(Orbay) Bey’in karargahına götürüldüler. Tümen komutanları da orada
M. Kemal Atatürk’ün huzuruna çıkarıldılar...
121
Bu kuvvetler, bir gün önce buralardan batıya doğru yürüdükten sonra, gece vakti
İsmail Kaya ve Emin Karakafa adlarındaki kılavuzlarla birlikte 1 Eylül sabahı
“Başalan” köyüne inmişler, sonra da Yayla Boğazında toplanmışlardır.
227
Mehmet Ersin
Ana hatlarıyla durumun özeti bundan ibarettir. Aslan pençe-
sinde munis bir ceylanı kurtarmak kadar güç ve yorucu olan şu açık-
lamalardan sonra, General Trikupis’in daha sonraki esareti ile 16. ve
3. Kafkas Tümenlerinin ve bu tümenlere mensup küçük birliklerin ve
subaylarının ilgili bulunmadıkları, sanırız ki şüpheye yer bırakmayacak
şekilde gün ışığına çıkmıştır.
Ahmet Çavuş’la 23. Tümeni İlgilendirenler

5. Kafkas Tümeni tarafından teslim alınan Trikupis’in, Tümen
Komutanının emriyle Piyade Tugay K. Kurmay Yarbay Hopalı Ali Rıza
Bey’in sorumluluğuna giren öncü birliklerince Aşağı Karacahisar köyü
çevresinde ele geçirildiği bilinmektedir. Bu güne kadar temas kurabil-
diğimiz Tümen ilgilileri, Afyonlu Ahmet Çavuş’un (Ünlü) yanındaki iki
erle Trikupis’i ilk defa karşılayarak teslim aldığına, sonra da karargahı
Göğem köyü kuzeyinde bulunan Tümen Komutanı Dadaylı Halit
Akmansü’ye gönderdiğine dair kendisi ve başkaları tarafından anlatı-
lanları teyit etmemişlerdir.
Vatan gazetesinin 29.4.1953’te yayımlanan Afyon ilavesinde,
Ahmet Çavuş’un eski biçim asker üniformalı resmi altındaki açıklama-
da; Sabahattin Şehsuvar’ın “Trikupis’in Hatıraları” adıyla derlediği
tefrikanın 17 No.’lu kısmındaki Gazetecioğlu Cemalettin Ünlü tarafın-
dan verilen bilgilere dayanılarak yazılanlarda; Hasan İzzettin Dina-
mo’nun “Kutsal İsyan” adlı eserinde (Cilt:8, s.:525-526) ve daha başka
eserlerle radyo yayımlarında da Ahmet Çavuş’tan söz edilmiştir.
1958’de kendisiyle Afyon’da görüştüğümüz Ahmet Ünlü Ça-
vuş, bu olayı inandırıcı şekilde açıklayamamıştı. Anlattığı hikayenin
gerçek bazı yönleri bulunsa bile, hangi birlikten olduğunu, emrinde
bulunduğu bölük ve tabur komutanlarını, olay yerini ve zamanını da
tarif edemediğini hatırlıyoruz. Bizce, Ahmet Çavuş içinde bulunduğu
psikolojik durum tesiriyle çevreden ilgi ve takdir bekleyen, İstiklâl Ma-
dalyası’na sahip saf ve cesur bir savaş kahramanı sayılmalı; bu konu-
daki sözleri de teyit edilinceye kadar ihtiyatla karşılanmalıdır.
General Trikupis’in sarıldığı ve teslim olmaya başladığı saat-
lerde Uşak’a girmiş bulunan 23. Tümenin o zamanki Kurmay Başkanı
Em. Korgeneral Fahri Belen de bu olayda 5. Kafkas Tümeni emrine
giren 23. Tümen birliklerinin payı bulunduğuna birkaç defa işaret et-
miştir. Halen derlemekte olduğunu duyduğumuz hatıralarında, konuyu
etraflıca ve belgelerle açıklaması umulur. Biz burada, şimdiye kadar
yayımladığı ve birbiriyle kısmen çeliştiği görülen birkaç yazı parçası
üstünde duracağız.
228
3 Mayıs 1959 günlü Dünya Gazetesinden:
“İşte bu sırada 4. Türk Kolordusu, başta 23. Tümen olmak
üzere Uşak’a varmıştı. Ben de bu tümenin Kurmay Başkanı idim. Uşak
şimalindeki dağlarda yangınlar görülüyor, halk da dağlardan ovaya
doğru kaçıyordu. Derhal o istikamete doğru takviyeli bir alay sevk ettik.
Fakat, daha batıdan da gittikçe Uşak’a doğru yaklaşan ateş sesleri
gelmekte idi. Buradaki durumu anlamak ve tedbir almak için bir miktar
süvari ile ileri doğru giderken birkaç otomobile rast geldim. Başku-
mandan Atatürk ve Garp Cephesi Kumandanı İsmet İnönü birinci oto-
mobilde idiler. Durumu arz ettim. Düşmana karşı sevk ettiğimiz bir
alayı kâfi görmediler. Tümenin bütün kısmıyla da Uşak üzerinden
Elma dağı istikametinde ilerlemesini emrettiler. İşte bu hareket netice-
sinde Yunan Başkumandanı, maiyetindeki on bin kişi ile teslim olmuş-
tur.”
Bu yazının dipnotunda şunlar kaydedilmiştir:
“Trikupis’e karşı iki koldan harekete geçen 23. Tümendir.
Sonra, sağ kol Halit Bey’in idaresindeki 5. Tümen tarafından takviye
edilmiştir. Bu takviye oluncaya kadar, Trikupis 23. Tümen müfrezesi
tarafından teslim alınmış bulunuyordu. Yeni kumanda tertibine göre,
Trikupis 23. Tümen 68. Alay kumandanı tarafından Halit Bey’in karar-
gahına gönderilmiş, o da İsmet Paşa’ya sevk etmiştir.”
Vatan Gazetesinde “Büyük Taarruzun Bilinmeyen Tarafları”
başlığı ile 2.9.1960 günü yayımlanan yazısında da şöyle demektedir:
“Bu kısa hikayeden anlaşılıyor ki Trikupis 23. Tümenin gönder-
diği ilk müfreze ile teslim müzakeresine girmiş ve 23. Tümenin büyük
kısmına daha batıda vazife verildiği, müfreze 5. Tümen Kumandanı
emrine girdiği için de müfreze, teslim aldığı generalleri 5. Tümen Ku-
mandanına göndermiştir ki Trikupis’in 5. veya 23. Tümenler tarafından
teslim alınması hakkındaki rivayetler de bundan ileri gelmiştir...”
Bu parçalar 23. Tümenin iki koldan harekete geçtiği, aynı
zamanda Tümenin büyük kısmına daha batıda vazife verildiği söylen-
mektedir. Trikupis’in o sırada bulunduğu yer ise Uşak’ın takriben 12-
15 km. doğusundaki Kusura Deresi kuzeybatısı ile Elma dağıı’nın
kuzeydoğu yamaçlarıdır. 68. Alay da saat 14’ten biraz sonra 5. Kafkas
Tümeni emrine girmiş bulunmaktadır. Bir de burada Trikupis’in 68.
Alay komutanı tarafından Halit Bey’in karargahına gönderildiği kayıtlı-
dır; daha aşağıda görüleceği gibi, 69. Alayın I. Tabur Komutanı Yzb.
Nihat Bey de aynı görevi kendisinin yaptığını ifade etmektedir.
Em. Korgeneral Fahri Belen’in 30 Ağustos 1962 günlü Milliyet
Gazetesinde çıkan “Büyük Türk Zaferi-Trikupis’i 5. Tümen Esir Almış-
tı” başlıklı yazısından:
229
Mehmet Ersin
“Kolordunun ilerisinde yürüyen 23. Tümen, dağlarda düşman
bulunduğunu haber alarak 69. Piyade Alayı, Süvari Bölüğü ve bir dağ
bataryasından mürekkep müfrezeyi düşmanın bulunduğu istikamete
gönderdi... Alınan tertip maksada fazlasıyla kâfi görüldü. Tümen, Uşak
batısındaki konaklama yerine doğru yürüyüşe devam etti... Kolordu-
nun aldığı tamamlayıcı haberler üzerine, bütün 4. Kolordu düşmana
doğru yöneltildi. 23. Tümen Uşak’ın batısından ve 5. Tümen de doğu-
sundan kuzeydeki dağlara doğru yürümeye başladılar. 23. Tümenin
gönderdiği müfreze de yürüyüş istikameti itibarıyla 5. Tümen emrine
verilmişti... Trikupis’i ve ilk kafileyi 23. Tümenin gönderdiği 69. Alay
müfrezesi teslim almış ve sonra yetişen Tümen işe el koyarak teslim
muamelesi tamamlanmıştı... (Bu ifadeler, 1 Eylül’de Kızıltaş Deresin-
de, 16. İst. Bölüğü ile 3. Tümen arasında geçen el değiştirme olayla-
rından ilham alınmış intibaı vermektedir, yazan)... Bizim gönderdiğimiz
alay, 5. Tümen emrine girdikten sonra da sevk ve idarenin mesuliyet
ve şerefi o tümene aittir. 5. Tümenin esir generalleri rütbeler silsilesine
göre yüksek makama göndermesi, Garp Cephesi Kumandanı tarafın-
dan Başkumandana takdim edilmesi pek tabiidir.”
Belli bazı gerçeklerin belirtildiği görülen bu parçalarda, alay
numaraları değişik olarak kaydedilmiştir. 5. Kafkas Tümeni emrine
giren alay, Uşak’taki 23. Tümenin muhtemel direktifinden önce bu
görevi yapmıştır. Ayrıca, 23. Tümenin Uşak doğusundaki düşmana
karşı sevki işi, Halit Bey’in durumu Kolorduya bildirmesinden sonra ve
geç vakit uygulanmıştır.
Fahri Belen’in de son satırlarında işaret ettikleri gibi, herhangi
büyük bir birliğin emrine giren daha küçük birliklerin karşılaştıkları
olayların acı ve tatlı tarafları, sorumlulukları ve şerefleri, emrine girilen
o büyük birliğe ait olması gerekir. Nitekim, Trikupis’in teslim alınması-
na ait patent, 23. Tümenden önce, 5. Kafkas Tümeninindir ve sırasıyla
4. Kolordu, 1. Ordu ve bütün Türk Silahlı Kuvvetleri’nindir. Bununla
birlikte, 5. Tümen yönünden, General Trikupis’in 68. veya 69. Alaylar-
dan biri veya mensuplarınca ilk defa teslim alınmış olduğu yolunda ve
kayda değer bir bilgi yoktur. 5. Tümenin ön saflarındaki birlik komutan-
larıyla yakın temasta bulunan ve emirlerin ulaştırılması işleriyle görevli
o zamanki Tugay Emir Subayı Gnl. Kemal Çakın da aynı görüşü yaz-
dıkları mektupta ısrarla belirtmektedir. Bu sebeple, yetkili makamların
arşivdeki resmî belgelerle ve objektif esaslara göre hazırlayacakları
eserler henüz elde bulunmadığından, daha ileri hatlara ait teslim ve
tesellüm olaylarının yeterince aydınlığa kavuşmuş sayılamayacağına
işaret etmek yerinde olacaktır.
Türkiye Eski Muharipler Dergisi’nin 1966 Mayıs sayısındaki
“Trikupis’i Kim Esir Aldı” başlıklı yazıda, harp mâlûlü Afyonlu Altınay’ın
230
Harp Tarihi Daire Başkanlığı’na baş vurarak edindiği bilginin özeti ile
bazı parçaları şöyledir:
1) 2 Eylül 1922 günü 23. Tümen Uşak’a yürürken, 5 km. arka-
dan 5. Kafkas Tümeni geliyordu. Çarıkköy hizalarında istirahatta iken,
Kusura Boğazı istikametinden gelen bir köylünün haber vermesi ve
köylerin yakıldığının görülmesi üzerine, 23. Tümenin 69. alayı bir dağ
bataryası ile takviye edilerek kuzeye doğru ilerlemeye, tümenin büyük
kısmı da Uşak istikametinde yürüyüşe başladı.
23. Tümen Uşak kuzeyinde görev aldığından, 69. Alayın yal-
nız 1. Taburunu bir süvari bölüğü ile boğaza bırakarak batarya ile
birlikte Uşak istikametinde yürüyüşe geçti.
Boğazda bırakılan 69. P. Alayının 1. Taburu, 5. Kafkas Tüme-
nine bölgesini teslim için beklerken, Taburun sağındaki sırtlardan 5.
Kafkas Tümeni Süvari Bölüğünün de boğaza doğru ilerlediği görüldü.
Aynı gün saat 17.50’de hafif bir piyade ateşi başladı. Bu sırada
Karacahisar Köyünün batısındaki dereden dört Yunan subayı ile silah-
sız on er, beyaz mendil sallayarak 1. Tabur Komutanının yanına geldi
ve komutanlarının Tümen Komutanına teslim olmak istediklerini söy-
ledi. 1. Tabur Komutanı Yüzbaşı Nihat da bu söze karşılık olarak:
Tümen Komutanının kendisi olduğunu ve kendilerini teslim alabilece-
ğini bildirerek, gelen subaylardan birini teslim olmak isteyen komutan-
larının yanına gönderdi.
15 dakika sonra General Trikupis, yanında General Dienis ve
muhtelif rütbelerdeki 100 kadar subay olduğu halde 1. Tabur Komutanı-
nın yanına gelerek teslim olacaklarını, mevcutlarının 12.000 olduğunu
ve bu hususta bir protokol imza edilmesini beyan ettiler. Ortalık karar-
mak üzere olduğundan, Tabur Komutanı Yüzbaşı Nihat, protokolun
geride imza edileceğini söyleyerek, iki generali tercümanlarıyla bir de
Emir Subayı Sungurlulu Teğmen Nuri refakatinde 23. Tümen Komutan-
lığı’na teslim edilmek üzere Uşak’a gönderdi. (Bunların, 23. Tümen
tarafından alındığı bilinen esirler arasındaki Yunan 1. Kolordu Kurmay
Başkanı ile 96 subay olması gerektiği mütalâasındayız, yazan)
Kafile yolda giderken geriden gelmekte olan 5. Kafkas Tümeni
9. Alayının o sırada başında bulunan Tugay Komutanı Yarbay Ali
Rıza, esir generalleri Teğmen Nuri’den alarak 5. Kafkas Tümeni Ko-
mutanı Dadaylı Halit Akmansü’ye teslim etti.
Zaten, Yüzbaşı Nihat’ın komuta ettiği tabur da o sırada 5.
Kafkas Tümeni emrinde bulunmakta idi.
2) İstihkam Üsteğmeni Celal (Emekli Tümgeneral Sorgunç)’un
General Trikupis’i teslim alması olayında ise bir isim yanlışlığı vardır.
231
Mehmet Ersin
Yukarıki açıklamalardan anlaşıldığına göre, Murat dağları
kuzeyinde 1 Eylül günü teslim olan iki Yunan Tümen Komutanı yerine
adları geçen General Trikupis ile, Dienis, İst. Teğmeni Celal Bey’le 3.
Kafkas Tümenine ait söylenti ve hikayelerden kesin olarak ayrılabil-
miştir. Bazı yönleriyle aynı hikayeleri andıran 23. Tümeni ilgilendiren
senaryo biçimindeki yakıştırmaların da beş bine yakın Yunan askerinin
ileri hatlarda silahtan tecrit edilmeleri sırasında ve bütün gücüyle çalı-
şan 5. Kafkas tümeni birliklerinin (üç piyade, bir topçu alayı ile bir
hücum taburu ve süvari bölüğünden başka, emrine aldığı 23. Tümen-
den bir piyade alayıdır) şerefle dolu büyük emeklerini, bilerek veya
bilmeyerek gölgelemek gibi bir mana taşımaktadır.
Bununla birlikte, 5. Kafkas Tümeni ve Komuta bakımından,
tarihe mal olan bu büyük başarının seyrine ve harp ceridelerinin resmî
kayıtlarına aykırı düşecek hiçbir nokta bulunmadığını rahatlıkla söyle-
yebiliriz.
General Trikupis’in Esir Edilişi Olayı ve Kurmay Alb.

Dadaylı Halit Bey (Akmansü)
Em. Orgeneral Asım Gündüz, Sohbetler Mecmuasının 1969
Şubat sayısında Trikupis’in esaretini anlatan 24 sayfalık uzunca yazı-
sına başlarken, “Kahraman 5. Kafkas Tümeni ve Kumandanı” başlığı
altına şu satırları koymuştur:
“Fertlerin olduğu gibi, müesseselerin ve birliklerin de şansları
ve kaderleri vardır. Bazan talih, emek ve himmetleri değerlendirmek
için de tecelli eder. Millî Mücadele tarihimizde böyle örnekler çok oldu.
İşte, Yunan Başkumandanı Trikupis’i teslim alan 5. Fırkamız
ve onun değerli Kumandanı Kurmay Albay Dadaylı Halit Bey (Rahmet-
li Halit Akmansü) böylesine hakkettikleri kadere sahip oldular.
Gerçekten, Halit Bey’le emrindeki iyi hazırlanmış tümeni, 26
Ağustos’ta aşılması çok güç sanılan müstahkem Küçük Kalecik Sivri-
sine, 30 Ağustos akşamı da Adatepe’ye cepheden yapılan çetin taar-
ruzlarıyla, harp tarihimize altın sayfalar kaydeden Türk Silahlı Kuvvet-
lerinin başarıya ulaşmış mütevazi bir paçası, fedakarlık örneklerinden
olmuştur.
Şimdi, “Yunan istila ordularının büyük umutlarıyla birlikte Ana-
dolu yaylasında mezara gömülüşünün ibret verici hikayelerinden” pek
ilgiye değer olan bir safhayı, Yunan Başkomutanı (veya Küçük Asya
Ordusu Komutanı) General Trikupis’le maiyetindekilerin esareti olayını
özetleyebiliriz: Bu konuda, zarurî bazı sebeplerle ve şahsen birkaç defa
açıklamalarda bulunduğumuzdan, burada okurlarımızın aydınlanmasını
232
sağlayacak noktalar üstünde kısaca durulacaktır. Yazacaklarımızın tek
satır ve kelimesinde, gerçeklere aykırı sayılabilecek ve yanıltıcı herhan-
gi şüpheli bir nokta bulunmadığı inancını beslemekteyiz...
5. Kafkas Tümeni, ağırlıklarıyla birlikte 2 Eylül Cumartesi sa-
bahı Hatıplar’dan Uşak istikametinde yürüyüşe başladı. Daha sol ve
ilerisinde 23. Tümen vardı. Geceyi Uşak’ın kuzeydoğusundaki Akse
Köyünde geçirecekti. Bindiği atı ter içinde bırakan Ovacık Köylü Kuşçu
Hasan (rahmetli Hasan Toy) saat 14 sularında Karlık köyüne girmek
üzere bulunan öncü birliklerden, Tümen Komutanını sordu. Biraz ar-
kadan gelen Komutan Halit Bey’le Kızılhisar köyünde karşılaşınca,
düşman hakkında bildiklerini heyecanla anlatmaya başladı. Kuşçu’nun
sözlerinden, geceyi Murat dağlarında geçiren 10-12 bin kişilik Yunan
askerlerinin “kuşluk vakti” Comburt Ovasını geçerek Minkarap üzerin-
den Elma dağı’na yöneldikleri, köyleri yaktıkları, halkın da ölüm korku-
suyla dağlara sığındığı anlaşılıyordu. Ancak arazi çok dalgalı, dereli-
tepeli olduğundan uzaklardaki yer yer duman sütunlarından başka
düşman varlığını gösteren bir işaret yoktu. Tümen Komutanı, bir ihtiyat
tedbiri olarak yürüyüş kolunu, Karlık’tan Göğem Köyü’ne çevirtti. Sü-
vari Bölüğü, düşman hakkında kesin bilgiler edinmek üzere, Kosura
Deresinden Elma dağı eteğindeki Aşağı Karacahisar istikametine
keşfe gönderildi.
Biraz sonra, Karlık Köyünden gelen 68. Alay Emir Subayı da
köylülerden alınan haberleri getiriyordu. Bu alay kolbaşısı Çarıkköy’de
idi. 23. Tümen Komutanı Halis Bey (Bıyıktay) Uşak’a gittiğinden, alın-
ması gereken tedbirleri sormaya gelmişti. 5. Tümen Komutanı, önde
giden tümenin kol nihayetindeki alay komutanına: “23. Tümenin yürüyüş
kolundan ayrılarak kolbaşısı ile sağa çarketmesini, Kepeztepe istikame-
tine yürümesini ve Zepköy’de emrine girmesini” bildirdi. Alay komutanı
emri yerine getirdi. Bu sırada, Uşak’ta bulunan IV. Kolordu Komutanlı-
ğı’na bir atlı ile düşman hakkında elde edilen ilk bilgilerle, yürüyüş isti-
kametinin değiştirildiği, Göğem Köyü çevresinde ve Kosura Deresinin iki
yanında alınacak düzen bildirildi. Durumun aydınlanmasına kadar Tü-
men komutanlığınca alınan tedbirler şunlardı: 9. alayla Hücum Taburu
Elma dağı güney eteğindeki Zepköy’e hakim Kepeztepe’de, 10. Alay
Bölmelitepe gerisinde mevzie gireceklerdi. 13. Alay ihtiyatta tutularak,
bir topçu taburu Kepeztepe’de, öbürü Göğem Köyü’nde görev alacak;
sıhhiye bölüğü Göğem’de, bir postası da Zepköy’de bulunacaktı.
Kepeztepe’deki birlikler Tugay K. Yarbay Ali Rıza Bey’in emrine veril-
mişti. Tümen Karargahı ve gözetleme yeri Bölmelitepe idi...
Tümen gözetleme yerinden batarya dürbünü ile bakıldığı za-
man, Elma dağı güneydoğu eteğindeki Aşağı Karacahisar Köyü’nün
233
Mehmet Ersin
yanmakta olduğu, düşman askerlerinin köy içinde ve hakim sırtlarda
gezindikleri görülüyordu. Yalnız, tepelerin arkasındaki durum iyi tespit
edilemiyordu.
10-12 bin kadar olduğu söylenen düşman kuvveti Elma dağını el-
de bulundurduğundan, Türk birliklerine üstün durumda sayılırdı. Tümen
Komutanı, hava kararmadan topçuyu örtmek, düşmanı yayılmaya ve
ateşe zorlamak suretiyle kesin durumu ve niyetlerini öğrenmek için,
Kepeztepe’deki birliklerin Aşağı Karacahisar Köyü sırtlarını işgale baş-
layarak, yaya savaş düzeni alan Süvari Bölüğü hizasına kadar ilerleme-
leri emrini verdi. Sırtların işgale başlandığı sırada, 9. Alay ile Hücum
Taburunun giriştikleri bu hareket, düşman hatlarından şiddetle karşılık
görecek yerde, Süvari Bölüğü karşısındaki zayıf piyade ateşi de kesil-
mişti. Pek ilgiye değer olan bu durumu, Tümen gözetleme yerinden
batarya dürbünü ile takip eden Halit Bey, düşmanın Türklerle savaş-
maktan çekindiği anlamına gelen ani sessizliği değerlendirmek üzere
iken, A. Karacahisar Köyü sırtlarından bir beyaz flamanın sallandığını
gördü. Bunun, bir teslim olma işareti sayılması gerekirdi...
Bir süre sonra, Süvari Bölüğüne başvuran bir Yunan
parlementeri, Süvari Takım Komutanı ile birlikte Bölmelitepe’deki Tü-
men Komutanına getirildiler. Parlementer, kendisinin General Trikupis
tarafından gönderildiğini, teslim olmak istediklerini bildiriyordu. Yunan-
lının anlattıklarından, Trikupis’in yanında II. Kolordu K. Dienis, bir
tümen komutanı, diğer erkânla kurmaylarından başka, beş-altı bin
kadar da asker bulunduğu anlaşılıyordu. Parlementerin gerekli talimat-
la geri çekilmesinden sonra, Tümen Komutanı Halit Bey,
Kepeztepe’deki Tugay Komutanı Ali Rıza Bey’e son durumu bildirerek,
bunların derhal teslim alınması ve silahtan tecrit edilmeleri; erlerin
Zepköy’de toplanması; yaralıların Göğem’deki Shh. Bölüğüne, gene-
rallerle maiyetindekilerin de Tümen Karargahına gönderilmelerini iste-
di. Bu emrin uygulanmasına gurup zamanı ve hemen başlandı. Yeni
durum, Kolorduya bildirildi.
Bugün öğle vakti Aşağı Karacahisar Köyü’ne ulaşan dağınık
Yunan birlikleri, kendilerinin bir an önce tutmak istedikleri Uşak’ın 1
Eylül’de Türkler tarafından alındığını öğrenerek ne yapacaklarını şa-
şırmışlardı. Beklenmeyen bu durum karşısında Gnl. Trikupis, Elma
dağı eteklerindeki sırtlarda eskiden yapılmış müstahkem mevzilerin
savunmaya elverişli olduğunu düşünerek, karanlık basıncaya kadar
burada birkaç saatlik vakit kazanma kararı verdi. Böylece, aç ve yor-
gun askerin istirahatini sağlamak ve durumun gelişmesini beklemek
mümkün olacaktı. Daha sonra, 1155 rakımlı tepelerden Mesudiye-
Kapaklar yolu ile düzlüğe inip, nereden ve nasıl çekilebileceklerini,
234
olayların gelişmesine göre ayarlayacaktı. Saat 14’te ihtiyat tedbirleri
alınarak bu mevzide durulmuş, erlere de sırtlar üzerinde gezinmeme-
leri tembih edilmişti.
Saat 16’dan sonra, ileri hatlardaki gözcüler, bulundukları tepe-
ye bir kilometre mesafede 500 kişilik (?) Türk süvarisinin ilerlemekte
olduğun, dört km. arkadan da kuvvetli piyade birliklerinin geldiğini
(uğradıkları şaşkınlık yüzünden üç tümen tahmin etmişlerdi, yazan)
haber verdiler. Bu sırada, güneydeki yamaçlardan Türklerin açtığı
piyade ateşi de başlamıştı. General Trikupis, Türklere ait saldırı ve
işgalleri önlemek üzere görevlendirdiği 13. Tümen Komutanı Albay
Kaybalis’in dönüşünde, askerlerin savaşa girmek istemediklerini ve
beyhude harcandıklarını söylediklerini öğrendi. Adatepe Savaşların-
dan canlarını zor kurtarabilen yılgın Yunanlılar, Türklerle bir daha
kapışmaktan ürkmüştü. Ast-üst münasebetleri ortadan kalkmış, disip-
lin kalmamıştı. Aynı zamanda, yakında bulunan bir borazan kimseden
emir almadan “ateş kes!” işareti de verince, 600 metreye kadar soku-
lan Türkler karşısında savunma yapan erler, mevzilerini terk etmişler-
di. Bundan sonraki, birlik komutanlarının inandırıcı söz ve didinmeleri-
nin de sonuç vermemesi üzerine büyük üzüntüye kapılan General
Trikupis, “yaralı bir kalp ile, toplarla makineli tüfeklerin tahribini” em-
retmek zorunda kaldı. Yüksek rütbeli komutanların katılmasıyla bir
Harp Meclisi kuruldu; oradaki subaylardan, erlerin uygunsuz davranış-
larını ve çözülme olaylarını belirten yazılı belgeler alındı. Toplantıdaki
kısa süren tartışmalar sonunda, Türklere boyun eğmekten başka çıkar
yol bulunmadığına karar verilerek, beyaz teslim bayrağı çekildi.
2-3 Eylül gecesi saat 22’den sonra , Süvari Bölük Komutanı
Yzb. Sivaslı Ahmet Salih Bey, esir generallerle maiyetindekileri 5. Kaf-
kas Tümeni Karargahının bulunduğu Bölmelitepe’ye (Çakmaklıtepe)
getirerek, Tümen K. Halit Bey’e teslim etti. Bunlardan her birinin yüzün-
de derin bir üzüntü ve endişe seziliyordu. Atlarla geldikleri halde, çok
yorgun ve bitkin durumda idiler. Şimdi Uşak Valiliğince zarif bir anıt
yaptırılan yerde ateş yakılarak çevresinde oturuldu. Karargahta buluna-
bilen yiyeceklerle, Türk misafirperverliğine yakışır şekilde ikramda bulu-
nuldu, çay içildi, sohbet edildi. Bu akşam esir alınan birliğin, İzmir’e ilk
çıkan 13. Yunan Tümeni olduğu anlaşılmıştı. Ateş çevresinde biraz
kendilerine gelen generallerle subayların, parlak üniformaları içinde,
basit giyimli Türk subaylarından çok farklı bir yaşayış ve varlığa sahip
oldukları görülüyordu. Türk Tümen Komutanı ile yanındakilerin tevazu,
azim ve metanetleri karşısında ezilmiş, perişan ve pişmandılar.
5. Kafkas Tümeni tarafından teslim alınan Yunan Komuta He-
yeti şunlardı: Bu olayın ertesi günü, Gazi M. Kemal Atatürk’ten Başko-
235
Mehmet Ersin
mutanlığa daha önceki günlerde atanmış bulunduğunu öğrenen I. Yu-
nan Kolordusu Komutanı General Trikupis, II. Kolordu K. General
Dienis, 13. Tümen K. Alb. Kaybalis, II. Kolordu Kurmay Başkanı Alb.
Yuvanis, Albay Vandelis, bir kısım kurmaylarla emir subayları... Ayrıca,
391 subay ve astsubayla 4385 er, 700’den fazla hayvan, 1296 tüfek, 11
ağır, 50 hafif makineli tüfek, 4 top ve çok sayıda cephane de alınmıştı.
Esir komutanlar, o geceyi Çakmaklıtepe’de kurulan mahrûti
çadırlarda geçirdiler. General ve albayların üzerlerindeki tabancalar,
yatmadan önce bizzat Halit Bey tarafından alındı. Hiç birinin üstünde
ve atlarındaki eğer takımlarında kılıç yoktu. 3 Eylül Pazar sabahı, yine
Tümen Süvari Bölüğü refakatinde ve kendi atlarıyla, Uşak’ta bulunan
IV. Kolordu Komutanlığı emrine gönderildiler.
Çakmaklıtepe’de ateş çevresindeki sohbet sırasında, Tümen
Komutanı ile General Trikupis arasında, Fransızca olarak ilgi çekici
tarihi bir konuşma oldu. Halit Bey, Yunanlıların yenilme sebeplerini
Trikupis’in kendi ağzından öğrenmek istiyordu. Sorulanlar General
Trikupis’in hoşuna gitmemiş olmakla beraber, bu konudaki düşüncele-
rini açıklamak zorunda kaldı.
Anlattıklarının özeti şunlardı:
“1- Sakarya Savaşlarından önce, Kral Konstantin de Eskişe-
hir’e kadar gelmişti. Sakarya çekilmesi üzerine komutanlar değiştirildi,
yerlerine siyasi tesirlerle kabiliyetsiz kişiler getirildi. Kralın Yaveri Top-
çu Generali Hacı Anesti, Başkomutan oldu. En kötüsü,orduya siyaset
karıştırıldı.
2- Son taarruzunuzdan önce, Türklerin ciddi saldırılarını Af-
yon-Eskişehir hattında kabul etmek yerine, Milen hattında tertiplen-
memiz gerektiğini teklif ettim. Bunu, Başkomutana kabul ettiremedim.
3- Casuslarım vasıtasıyla taarruz hazırlıklarınızı haber alarak,
Hacı Anesti’ye durumu bildirdim. Lakin, Türklerin taarruz edecek kud-
rette bulunmadığını, bildirdiğim yığınakların birer blöften ibaret olduğu
karşılığını aldım. Altıntaş tarafındaki 2. Kolordumuzun, sağ yanımıza
yaklaştırılması teklifimi de kabul etmedi.
4- 26 Ağustos sabahı Afyon mevzilerine taarruzunuz üzerine,
Altıntaş-Eskişehir istikametindeki taarruzunuzun kuvvetlerimizi tespit
için yapıldığı, asıl amacın sağ yanımız olduğu anlaşıldı. 2. kolordunun
bu tarafa kaydırılmasını ve hemen cephenin takviyesini istedim. İz-
mir’den sakat emir ve hedefler vermeğe devam etti, geç olarak gön-
derdiği bir tümen de durumu kurtarmaya yetmedi. Sağlam durumumu-
za rağmen, böylece yenildik, çekildik ve bozguna uğradık.
5- Sakarya Savaşlarından önce, bütün erlerle subaylarda
fedakarlık ruhu vardı, disiplin yerinde idi. Uzunca süren bekleme dev-
236
resinde, Yunanistan’da savaş aleyhtarlığı ortaya çıktı. Komünizm
propagandası ileri hatlarımıza kadar sokuldu. Firar olayları sıklaştı.
Moral bozulmuştu. Öyle zamanlar oldu ki subay ve erler, bizzat benim
emirlerimi dinlemediler.”
Düzeltilmesi Gereken Birkaç Nokta

Trikupis’in Kılıcı Meselesi:
Esir olduğu sırada General Trikupis’in kılıcı yoktu. Uşak’ta,
Türk Başkomutanına kılıç teslim ettiği şeklindeki söylentiler de gerçek-
lerle bağdaşmamakta, yakıştırma sözlerle sembolik resimler olarak
kalmaktadır. Trikupis kendi hâtıralarında, teslim olma kararına varılan
harp meclisi sonunda, kılıcının yaveri tarafından alınarak, parçalandı-
ğını anlatmaktadır. 1952’de Atina’ya gittiği zaman, muharrir Hıfzı To-
puz’a da: “Ordunun adım adım hezimete yaklaştığını hissediyorduk.
Bizde, kılıcını düşmana teslim etmek küçüklük sayılır. Durumun kötü-
ye gittiğini gören yaverim bir an yanıma gelerek, “Generalim kılıcınızı
imha edelim” diye teklifte bulundu. Kılıcımı kendisine verdim. Aldı ve
parçaladı” demiştir.
Ayrıca General Trikupis’le maiyetindekileri bir gece
Çakmaklıtepe’de alıkoyan 5. Kafkas Tümeni Komutanı ile karargah
subayları da kesin olarak Trikupis’te kılıç bulunmadığını söylemiş ve
yazmışlardır.
Şu halde, Askerî Müzemizde 11. Tümen tarafından alındığı ve
Trikupis’e ait bulunduğu ifade olunan kılıcın, nereden ve nasıl sağlan-
dığı araştırma konusu olmalıdır. Bizim tahminimize göre, durum şöyle
olabilir:
Dumlupınar savaş alanında beş tümen askerini kaybettikten
sonra, 30-31 Ağustos gecesi, Türk çemberinin batısına rastlayan zayıf
noktalardan Kızıltaş Vadisine kaçmak imkanını bulan Trikupis’in,
Adatepe’deki çadırına terk edilen eşyalar arasında, 11. Tümen ilgilile-
rince böyle bir kılıcın ele geçirilmiş olduğu düşünülebilir. Bunu teyit
eden başka bir delil de 2 Eylül günü Uşak’a hareket etmeden önce (ki
3 Eylül’de Uşak’ta Trikupis ile karşılaşma olayından bir gün öncedir,
yazan) Başkomutan Atatürk’ün, General Kâzım Özalp’e kendi el yazısı
ve imzasıyla yazdığı şu mektuptur: “Müdafaa-i Milliye Vekili Kâzım
Paşa Hazretlerine: Muharebe meydanında 1. Kolordu ve Cenup Ordu-
su Kumandanı General Trikupis’in eşyası arasında iğtinam olunan
kılıncını zât-ı âli-i biraderilerine takdim ediyorum efendim. 2 Eylül 38
(1922) M. Kemal.”
237
Mehmet Ersin
13. Tümen Komutanının Adı:
Bu Tümen Komutanının adı bazı yazılarda ve Hâlid
Akmansü’nün notlarında Vandelis olarak gösterilmekte ve Kalinalis
şeklinde yazılmakta ise de bunun Kaybalis olarak düzeltilmesi gereklidir.
Şahıs ve Yer Adları:
“Trikopis” şeklinde söylenen Generalin adı “Trikupis” olacaktır.
Digenis veya Digennis kelimesi Dienis, Zimeras da Dymeras olarak
dizilmelidir, sanıyoruz.
Bundan başka, Trikupis’in esareti olaylarında ve bazı tartışmalar
sırasında geçen yer adlarının doğruları şöyledir: Uysu=Oysu, Keçi-
li=Keçiller, Kökem-Köküm=Göğem, Kosur Deresi=Kosura Deresi,
Cumburdu=Comburt, Mütekarrip-Munkarip-Minkarip=Minkarap... olacaktır.
Bir-İki Yanlışlık Daha:

Trikupis’in teslim olduğu sırada, Tümen Komutanı ile ve daha
üst rütbedeki komutanlarla çekilmiş fotoğrafları yoktur. Bazı gazetele-
rimizde çıkan ve Trikupis’i, Uşak İstasyonunda veya esirler kampında-
ki garnizon subaylara ile gösteren resimler altına da yanlış adlar ko-
nulduğu görülmektedir.
Süvari Bölüğü refakatinde Çakmaklıtepe’ye getirilen
Trikupis’in bindiği kadana siyah renkli olduğu halde, biz de bir kitabı-
mızda122 bunun beyaz renkte olduğunu yazmıştık ki düzeltiriz.
Yüze yakın kitap, dergi, gazete ile başka not ve kaynaklardan
faydalanmak suretiyle ve oldukça emek vererek kaleme aldığımız bu
satırlar, önemli bir yakın tarih olayının aydınlanmasında sayın okuyu-
cularımıza yararlı olur, aynı zamanda ibret vesilesi teşkil ederse, bun-
dan derin mutluluk duyacağız...
General Trikupis’in Esareti

(2 Eylül 1922 )
General Fahri BELEN123
Başkumandanlık Muharebesinden çekilen üç Yunan kuvvetin-
den 5. ve 9 tümen müfrezelerinden mürekkep olan kol, kurtulmaya
muvaffak olmuş, Trikupis grubundan ayrılan bir Yunan kolu da 1 Ey-
122
Dr. Ziya Göğem: Kurmay Albay Daday’lı Hâlid Beğ (Akmansü), I. C. 1954, II. C.
1956, İstanbul.
123
General Fahri Belen: Büyük Türk Zaferi (Afyon’dan İzmir’e) İstiklâl Harbi Hatıraları,
Tenkitler, Tahliller, İstanbul, 1970, s.,810
238
lül’de esir edilmişti. Bu kuvvetlerden en önemlisi olan Trikupis kolu 2
Eylül’de Murat dağından Uşak’a doğru yürürken durum şöyle idi:
1 Eylül akşamı Uşak 1. Kolordumuz tarafından zapt edildi. 2
Eylül’de 1. ve 2. kolordularımız karşılarındaki düşmanı Güre ve İnay
istikametlerinde takip etmekte idiler.
Murat dağı kuzeyinden ilerleyen kuvvetlerimizden, Gediz’i
işgal eden süvari kolordumuz, Selendi istikametinde yürümekte ve
bunu takip eden 2. ordu birlikleri de Gediz’e doğru ilerlemekte idiler.
Başkumandanlık Muharebesinden sonra, bir gün istirahat eden
IV. Kolordumuz da 1 Eylül’de Dumlupınar’dan hareket ederek 2 Eylül’de
Uşak’a varacaktı. Tesadüf ve tali’ Trikupis’i Uşak’ta tekrar
IV.kolordumuzun karşısına çıkardı. Bu kolordu, Başkumandanlık Meydan
Muharebesinde elinden kaçırdığı yorgun ve yaralı avını Uşak’ta yakaladı.
IV. Kolordu Uşak’a doğru iki kol halinde yürümekte idi. Sağ
kolda 23. ve 5. tümenler, sol kolda da 11. ve 12. tümenler vardı. Sağ
kolun başında bulunan 23. tümen sat 15.30’da Uşak’a birkaç kilometre
yaklaştığı zaman, şehirden muntazam muntazam geçmek için büyük
mola vermişti. Bir gün evvel zapt edilen Uşak’ta askeri idare kurulmuş,
yangınlar söndürülmüş, mağazalardan bir kısmı da açılarak normal
hayat başlamıştı. 2 Eylül öğleden sonra Başkumandan ve Garp Cep-
hesi Kumandanları da Uşak’a gelmişlerdi.
23. Tümen Uşak doğusunda molada iken köylüler, düşmanın
Comburt’tan Uşak’a doğru ilerlediğini ve köylerini yaktığını haber ver-
diler. Dürbünle yaptığımız gözetleme neticesinde yangınlar ve dağdan
ovaya doğru kaçan köylüler görüldü. Biz bunların bir gün evvel Uşak’ta
yapılan muharebede dağlarda kalan düşman artıkları olduklarını tah-
min ederek 69. piyade alayı, bir süvari bölüğü ve bir dağ bataryasın-
dan ibaret olan müfrezeyi hadise mahalline gönderdik.
Daha sonra tamamlayıcı bilgiler ve Garp Cephesi Kumanda-
nı’ndan da direktif alan IV. Kolordu kumandanı, bütün kolordusunu
düşman istikametine yöneltti. 5. Tümen bizim gönderdiğimiz müfreze-
nin gittiği istikamette, Uşak doğusundan, 23. tümen de Uşak batısın-
dan kuzeye doğru yürütüldü. 23. tümenin evvelce gönderdiği 69. piya-
de alay müfrezesi de 5. tümen emrine verildi. 11. ve 12. tümenler de
birinci hatta bulunan tümenlerin gerisine yanaştırıldı.
Bu tertipler alınırken evvelce gönderilen 69. alay müfrezesi
düşmanla temas etti. Trikupis bidayette müdafaa için emirler vermiş
ise de birlikler bu emre itaat etmemişlerdi. Trikupis hatıratında hadise-
yi şöyle anlatıyor:
“Kol ertesi gün (2 Eylül) Karacahisar güneyinde 1155 rakımlı
tepeye vardığı zaman saat 16’da düşman süvarisinin ve bunun gerisin-
239
Mehmet Ersin
den piyadesinin ilerlediği (69. alay müfrezesi) haber verildi.” Bu haberi
alan Trikupis müdafaa için verdiği emirleri, aldığı tedbirleri anlattıktan
sonra şöyle devam ediyor: “Müdafaa ya memur edilen Albay Kaybali
yanıma gelerek kâfi cephane olmadığını, askerin beyhude feda edildik-
lerini söyleyerek, mevzii işgal etmediklerini bildiriyor. Bir borazan da
ateş kes işaretini verdiği gibi, erler de mevzilerini terk ediyorlar.”
Trikupis, erlerin isyan ederek kalan mermilerini subaylara karşı
kullanmak ihtarı karşısında “böyle elim bir vaziyette mecruh bir kalp ile”
topların ve makineli tüfeklerin tahribini emrettikten sonra, subaylardan,
erlerin isyanına dair yazılı beyanat alarak, teslim bayrağını çektiriyor.
69. Alayımızın raporuna ve bu alayın öncü taburu kumandanı
Yzb. Nihat Bey’in bana anlattığına göre vak’a şöyle cereyan etmiştir124:
Öncü, düşmana yaklaştığı zaman, düşman teslim olmak için
büyük rütbeli bir subay istemiştir. Yüzbaşı Nihat Bey, kendisini tümen
kumandanı göstererek, müzakereye girişmiş ve teslim muamelesi
başlamıştır.
5. Tümen kumandanı da haberi aldıktan sonra teslim muame-
lesini idareye tugay kumandanını memur etmiştir. Nihat Bey ilk aldığı
esirleri 25 kadar üstsubay, birçok subay ve 1000 kadar eri, 23. tümen
karargahına gönderdi. Tümen karargahı Uşak’ın 7 km. kuzeyindeki
çamlık bir tepede bulunuyordu. Hava soğuktu. İçlerinde kolordu, tü-
men kurmay başkanları ve topçu kumandanları buluna yüksek rütbeli
Yunan subaylarını bir ateş etrafında toplayıp konuşurken Yunan su-
bayları, yanımıza gelen Yüzbaşı Nihat Beyi görünce, tümen kuman-
danı geliyor diye ihtiram için ayağa kalktılar. Bu hareket Nihat Bey’in
tümen kumandanı rolünü yaptığını göstermişti.
Trikupis’in kimin ve hangi tümen tarafından teslim alındığı
meselesi harpten sonra bir mesele halini aldığı için bu konuda biraz
tafsilata girmek lüzumunu hissettim. 23. Tümenin 69. alay müfrezesi,
5. tümen emrine girdiği için Trikupis’in de bu tümen tarafından esir
edildiğini kabul etmek lazımdır.125
124
Harp Tarihi Dairesi Arşivi No: 6/3389 Dosya: 1: Saat 17.30’da süvari ileride muharebe
yapmakta idi. Tabur Komutanı Nihat Bey, bir bölük ile bunların yanına gittiği zaman
Karacahisar güneyindeki dereden dört Yunan subayı ile on er, ellerindeki beyaz men-
dilleri sallayarak geldiler. Komutanlarının bir tümen komutanına teslim olacağını bildir-
diler. Nihat Bey, kendisinin Tümen Komutanı olduğunu söyleyerek gelip teslim olmala-
rını istedi. Ve subaylardan birini gönderdi. 15 dakika sonra 2 general ile 100 subay tes-
lim oldu. Esir generaller, tabur emir subayı ile 23. Tümen Karargahına yola çıkarıldı.
Bunlar yolda iken, 5. Tugay Komutanı esir subayları emir subayının elinden aldı.
125
Harp Tarihi Dairesi incelemeler sonunda Trikupis’in, 23. Tümen tarafından esir
edildiğini kabul etmiştir.
240
Esir generaller, 5. tümen tarafından IV. Kolordu karargahına
ve sonra da Garp Cephesi Kumandanına gönderilmişlerdi. Garp Cep-
hesi Kumandanı da bizzat Başkumandana takdim etmiştir ki mertebe-
ler silsilesine göre işin böyle cereyan etmesi de tabiidir.
Uşak’ta esir edilenler, Garp Cephesinin muharebe raporuna
göre General Trikupis, İkinci Kolordu Kumandanı General Dienis,
Kurmay Başkanı Albay Yuvanis, 13. tümen kumandanı Albay Vandelis
ile 120 subay, 3000 erdir. Diğer bir raporda da er miktarı 4000 göste-
rilmektedir. Yunan kaynaklarına göre de 300 subay, 5000’den fazla
erdir.126
Trikupis’in esareti, süvari kolordusunun Murat dağı kuzeyin-
den Gediz ve 1. kolordunun da güneyden Uşak istikametinde yaptıkla-
rı hareketlerin meydana getirdiği bir neticedir. Stratejik tedbirler ve
durum Trikupis’i Uşak’ta bizim önümüze getirmiştir. Bizim Uşak’ta
yaptığımız iş, teslim olmaktan başka çaresi kalmayan, bir kuvveti esir
etmekten ibarettir.
Umumî efkâr, taktik ve stratejik başarılardan ziyade, şehirleri
kurtaran ve düşman kuvvetini esir eden kumandanları takdir eder.
Kumandanların da buna ehemmiyet vermeleri yüzünden tarihimiz
boyunca bir çok fırsatlar kaçırılmıştır. Biz bu kitapta kati netice yerle-
rindeki başarıları ile ordumuzu zafere ulaştıran kumandanları ve birlik-
leri göstermiş bulunuyoruz
Trikupis’i Esir Alan Kimdir?

Tahsin ÜNAL127
Zafer kazanılınca, kahramanlar çoğalır. Hakikisini, sahtesin-
den ayırmak bir hayli zorlaşır.
Bilindiği gibi büyük taarruzun bir parçası demek olan Dumlu-
pınar (Başkomutanlık) Meydan Muharebesi de kazanılmış ve Yunan
ordusu başkomutanı Trikupis esir edilmişti. Trikupis’in esaretinden
sonra, bazı kimseler ortaya çıktı. Trikupis’i ben esir ettim, dedi. Mese-
la, 69. Alayın öncü Tabur Komutanı Yzb. Nihat Bey: “Trikupis’i ben
esir ettim, öncüler düşmana yaklaştığı zaman, Trikupis teslim olmak
için büyük rütbeli bir subay istedi. Ben Tümen komutanıyım dedim.
Teslim müzakeresine giriştim. Teslim muamelesini tamamladım” diyor.
Mesela, 16. Tümenin istihkam bölük komutanı Yzb. Celal Bey:
“Trikupis’i ben teslim aldım. Fakat, 5. Kafkas Tümenine mensup olan 11.
126
İstiklâl Harbi Tarihi, 2.Cilt, 6.Kısım, s.,52.
127
Türk Kültürü Der., 1 Kasım 1972, S.:121, s.,30-39.
241
Mehmet Ersin
Alay Komutanı Bnb. Rahmi Bey işe müdahale etti ve esirleri benim elim-
den aldı” diyor.128 Yahut: “5. Kafkas Tümenine mensup olan ve Tümen
komutanı Kur. Alb. Halit Bey tarafından keşfe gönderilen süvari bölük
komutanı Sivaslı Yzb. Ahmet Bey, Trikupis’i esir alıp geldi ve Göğem
köyü üzerinde Bölmelik tepede Halit beye teslim etti” deniliyor.129
Fakat bunların hiçbiri doğru bir tarih, yer, hatta saat söyleye-
medikleri gibi hadiseyi anlatırken, Yunan Başkomutanı’nı esir alırken
duydukları his ve heyecandan, esir komutanla aralarında neler konu-
şulmuş olduğundan bahsetmiyorlar veya bahsedemiyorlar... Bunlar,
isimleri geçen şahısların, Yunan Başkomutanını esir alıp almadıkları
hususunda, insanı tereddüde sevk eden başlıca âmiller olmaktadır.
Afyon’dan sonra ve Dumlupınar Muharebesinin sonuna kadar,
zaman zaman ve peyderpey, düşman er ve komutanları esir alınmış-
tır. Konuyu ve Trikupis’i kimin esir aldığını karıştıran, tereddüde yol
açan ve Trikupis’i ben esir aldım dedirten, işte bu çeşitli zamanlarda
çeşitli Yunan birliklerinin, komutanlarıyla beraber esir alınmış olması-
dır. Tabii sonuç olarak biraz da maiyetine moral vermiş olmak için,
“Trikupis’i ben esir aldım” demiştir; halbuki esir aldığı Trikupis değil,
üst rütbeli (General veya Albay) bir Yunan subayı idi.
Şurası da bir hakikattir ki bu konuda şimdiye kadar, detaylara
kadar inen ne ciddi ve ilmi bir tetkik yapılmış ve ne de ciddi ve doğru
olarak tutulmuş bir hatıra neşredilmiştir.130 Sanırım ki ilk defa bu konu-
daki doğru ve ciddi hatırayı biz neşretmiş, dolayısıyla tarihin buradaki
karanlık yerini aydınlatmış olacağız.
Büyük Taarruzda 5. Kafkas Tümeninin Komutanı Dadaylı Kur.
Alb. Halit Bey idi. Bu Tümenin Tugay Komutanı da Hopalı Kur. Yb. Ali
Rıza Bey idi. Ali Rıza Bey’in o günlere ait günlük hatıralarından önemli
kısımlarını akrabasından Öğr. Yzb. Tahsin Benli’nin müsaadesiyle
aynen neşrediyorum. Okuyunca anlaşılacaktır ki Ali Rıza Bey, hem
hadiselerden ilham alarak bize bazı nasihatler veriyor, hem bilmediği-
miz veya tarihlerimize geçmemiş olan bazı olayları naklediyor, hem de
Trikupis’i bizzat esir alıp geldiğini, bu arada his, heyecan ve düşünce-
lerini naklediyor:
128
Z. Göğem, Halit Bey, İstanbul, 1954, I/276
129
Z. Göğem, aynı eser, I/148.
130
Dr. Z. Göğem Bey’in Dadaylı Halit Bey hakkında neşretmiş olduğu iki ciltlik eser bu
konuda yazılmış ciddi bir eserdir. Trikupis’i esir alan da Halit Bey’in komuta ettiği 5.
Kafkas Tümenidir; fakat bu eserde Trikupis’i kimin esir alıp geldiğini izah etmez. Bu
konudaki izahları da hatalıdır.
242
“... hadiseler insanların karakterini ne güzel gösteriyor. Geri
hatlarda kabadayılık ve kahramanlık taslayanların hiç biri ileri hatlarda
görülmüyor... Erlik ve cesaret lafla, sırmayla ve nişanla değil, idealle,
imanla ve vatanperverlikle mütenasiptir...”
“Sırmalar komuta etmeyi kolaylaştırıyor. Fakat komutan olmak
sanatını vermiyor.. İnsan, sanıldığından çok fazla güçlüdür, lakin insan
ne kadar güçlü olduğunu bilmez. Türk ruhunun soydan gelen, aşılması
zor yalçın vadileri bulunduğunu işte olaylar gösteriyor ve daha da
gösterecektir... Vatan denilen toprakları korumak demek, bir milletin
geçmişini, halini ve geleceğini korumak demektir. Bunu ancak, birkaç
sene önce ölmek ile birkaç sene sonra ölmek arasında bir fark olma-
dığını, yahut madem ki kaderde ölmekte var, öyleyse yatakta ölmek-
tense, Vatanı müdafaa ederken şehit olarak ölmeyi yeğ görenler dü-
şünebilir.. Türk ruhunun en güçlü belirtisi, vatan ve millet sevgisidir.
Asırlarca beslenmiş olan bu ruh, bundan sonra da dikkat ve ihtimamla
beslenmelidir. Milletin bekası, buna vabestedir. Milli ruhun güçle belir-
diği ve şahlandığı yer, Muharebe sahalarıdır. Muharebe sahalarında
şahlanmayan ruhlar, yenilmeye ve yerlerde sürünmeye mahkumdur.
Bir milletin ruhu, kaderinin ve geleceğinin yaratıcısıdır. Mehmet’te
gördüğüm sağlam iman ve güçlü ruh ve cesaret, bana Yunanlıların
akıbetinin iyi olmadığını gösteriyor... Evvelden görmek nasıl her ada-
mın, her komutanın harcı değilse, atılgan olmak da herkesin ve her
askerin harcı değildir. Yenilenin ümidi kırılmışsa, bir mağlubiyet bir
mana ifade etmez, aksine Milli duyguları kamçılar. Sağlam ve güçlü bir
iman ve ideal yoksa, güçlü bir ordu yoktur...”
“25-26 Ağustos 1922. Bu gün yatsı namazından sonra tümen-
de zafer için dua edildi. Güzel sesli hafızlar, Allah’ın mücahit melekle-
rini yardımımıza göndermesi için niyazda bulundular. Şahsen ben ilahî
güçle kalbimin dolduğunu hissettim. Diğer tümen ve kolordularımızda
da böyle dualar edildi.
Büyük muharebelerden önce, Allah’a dua etmek, ondan yar-
dım istemek, bilindiği gibi Türk tarihinde âdettir. Maddî güçleri, mânevi
güçlerle destekleyerek, birkaç misli düşman kuvvetine saldırmak, Türk
ordusunda bir gelenektir. 50.000 kişiyle, 200.000 kişiye taarruz etme-
den önce Malazgirt’te, Kosovalar’da, 122 parça gemi, 166 top ve
8.000 kişiyle, 302 parça gemi, 250 adet top ve 6.000 kişiye taarruz
etmeden önce Preveze’de böyle dua edilmiş, Barbaros paşa secdeye
kapanarak, Yarabbi bize zafer ihsan et, demişti. Büyük taarruzdan
önce de bu geleneğe uyuldu ve dua edildi.”
“Duadan sonra Tugayımın başına dönmüştüm. Biraz sonra,
mümkün olduğu kadar düşman mevzilerine yaklaşılacak ve saat
243
Mehmet Ersin
4.30’dan 6’ya kadar devam edecek olan topçu tahrip ateşinden sonra,
düşman mevzilerine taarruz edilecektir, emrini aldım. Bu emir üzerine
Tugayımla beraber düşman mevzilerine biraz daha yaklaştım. Heye-
can içinde top ateşini beklemeye başladık.”
“26 Ağustos 1922. Bugün sabah saat 6.55’te hedeflerimizi ilk
defa biz aldık. Bunun başlıca âmili, ağır topçumuzun bizi çok iyi hima-
ye etmesi ve karşımızdaki düşmana göz açtırmaması; birliklerimizin
böyle bir taarruz için iyi yetiştirilmiş olması; baskın tarzında başlayan
bu taarruzda askerlerimizin gösterdiği şecaat ve kahramanlıktır. Büyük
bir iman ve vatanperverlik ruhu ile dolu olan ve düşmandan beheme-
hal intikam almak isteyen askerler, düşman mevzilerine gözünü kırp-
madan, kurdun koyuna saldırdığı gibi saldırıyorlardı. Mehmetlerin,
çavuşların ve subayların her biri bir aslan kesilmişti... Ölmek kimsenin
aklına bile gelmiyordu. Darbemiz o kadar ani, o kadar şiddetli olmuştur
ki düşman, siperlerinde bastırılmıştı. Tel örgüler sökülüp atılmış, ilk
düşman siperleri saat 6.50 veya 6.55’te zapt edilmişti. Düşman subay-
ları, ocaklardaki kahve cezvelerini almaya vakit bulamadıkları gibi
siperde bulunan hiçbir şeye el sürmemişler, her şeyi yerinde bırakarak
kaçmışlardı. Hafif ve ağır makineli tüfekler kullanılmamıştır. Olduğu
yerde bırakılmıştı. Kullanacak bilek ve yürek olmazsa, makineli tüfek
bir yığın demir külçesidir.”
“27 Ağustos 1922. Tümenimiz bugün ve bunu takip eden 28,
29 ve 30 Ağustos günleri de kaçan düşmanın peşini bırakmadan şevk
ve heyecanla muharebelerine devam etti. Düşmana nerede rast gel-
mişsek, orada şiddetle vurduk. Derlenip toparlanmasına asla müsaade
etmedik. Fırsat ve imkan vermedik. Düşman birlikleri sürüler halinde
çekiliyor, biz de adım adım takip ediyorduk. Bir tepe veya derede yer-
leşmesine göz yummuyor ve ihmal etmiyorduk. Bir tepede tutunmaya,
mukavemet etmeye kalkarsa, hemen etrafını kuşatarak, toplan,
tüfeklen ver-yansın ediyorduk.
Düşman, daha gerilerde bulunan Resulbaba-Oğlan mezarı-
Bakırcık- Dumlupınar ve Toplusivrisi hattında mukavemet edebilirdi.
Fakat biz düşmandan önce davrandık ve Balmahmut’tan geçerek
Resulbaba- Oğlan mezarı hattını tuttuk. Trikupis, bizden önce bu hattı
tutmadığına sonra çok üzülmüş ve vurunmuştur.
5. Kafkas Tümeni Komutanı Halit Bey, 29 Ağustos 1922 sa-
bahı, komutam altında bulunan Tugay önde, ben Tümen karargahıyla
arkada, 12. Tümen de benim arkamda olduğu halde yürümeye başla-
dık. Öğleden sonra saat 2.30 civarında Tugay Komutanım Ali Rıza
Bey atla dört nala yanıma geldi ve:
244
“- Komutanım, ordu komutanımız, Çat köyü tarafında keşif
yapılmasını, hücum taburunun Mandıra civarında ihtiyatta kalmasını,
onuncu alayın Taşlı ve Düz tepelerin sırtlarını tutmasını, bataryanın bu
iki tepeyi ateşle baskı altına almasını, 9. Alayın sağda, ihtiyatta bulu-
nan hücum taburunun merkezde, benim tugayımın da solda olmak
üzere Adatepe’ye taarruz ederek, Adatepe’yi zaptediniz, emrini verdi.
Bilgilerinize arz eder, emirlerinizi beklerim, dedi. Ben de tasvip ettim.
Ali Rıza Bey’in fedakarlık ve kahramanlığıyla Adatepe zapt edildi.131
Ali Rıza Bey bununla da kalmadı. 11. Tümenden önce Çal köyü sırtla-
rını da işgal etti ve Dumlupınar yolunu açtı, diyor.”132
“2 Eylül 1922. Bugün ben Tugayımla önde, Tümenimiz bizim
arkamızda olduğu halde hareket ettik. Uşak’a doğru gidiyorduk. Yürü-
yüş kolu halinde gidiyorduk. Havada bunaltıcı bir sıcak vardı. Askerin
kaldırdığı toza, civarlardan gelen dumanlar da karışıyor, sık sık boğa-
zımızı kurutuyordu. Bir hayli yürümüştük ve asker yorulmuştu. Öğle
üzeri bir çeşmenin başında Tugaya mola verdim. Biz mola yerinde
iken, Halit Bey de mola yerine geldi ve burada birleştik. Halit Bey beni
bir kenara çekti. Parmağı ile araziyi ve yükselen kesif dumanları gös-
tererek:
- Ali Rıza Bey, şu yükselen dumanlar Elma dağında peraken-
de düşman kuvvetlerinin bulunduğunu gösteriyor ve izah ediyor. Düş-
man yine bir köyümüzü veya ormanı yakıyor. Bunlar kalabalık ve mu-
harebe edebilecek muntazam kuvvetler olabileceği gibi, az ve başıboş
kuvvetler de olabilir.
Vaziyet tamamen aydınlanmadan önce Tümeni yürütmeyece-
ğim. Sonra da aynı istikamete doğru gideceğim, belki Göğem köyü
sırtlarında, Bölmelik tepesine yürüyeceğim. Dikkatimi de bu dumanla-
rın çıktığı taraftan ayırmayacağım. Ben bu dumanların çıktığı tarafta
neler olup bittiğini anlamak için Yüzbaşı Ahmet Bey komutasında bir
süvari bölüğünü keşif yapması maksadıyla, o tarafa gönderdim. Siz de
moladan sonra Tugayınızla beraber bu dumanların çıktığı yere doğru
gidiniz. Bu mıntıkada bizzat tetkik ve keşifte bulununuz. Gereken ted-
birleri vakit geçirmeden alınız ve bana bilgi veriniz, emrini verdi. Ben
de başüstüne dedim.
Moladan sonra Tugayımla beraber bahsedilen dumanların
yükseldiği tarafa doğru hareket ettim. Bir saat kadar yürüdükten sonra,
ileride, tepenin üstünde ve çamlar arasında bir birliğin muharebe hat-
131
Bahsedilen Muharebe, Dumlupınar (Başkomutanlık) Meydan Muharebesidir. Bilgi için
bkz.: Z. Göğem: Halit Bey, İstanbul, 1954, I/142-143
132
H.T. Dairesi Arşivi: Dosya No.: 25160/33
245
Mehmet Ersin
tına yayılmış olduğunu gördüm. Düşman birliği mi yoksa tümen komu-
tanının bahsettiği süvari birliği mi diye tereddütte iken, bizim süvari
bölüğü olduğunu anladım. Nitekim biraz sonra süvari bölük komutanı
Yzb. Ahmet Bey levend endamı, merdâne tavrıyla yanıma geldi. Se-
lamlaştık:
- Komutanım, dedi. Biraz evvel beyaz bayrak çeken bir Yunan
subayı görüldü. Yanıma getirttim. General Trikupis tarafından gönde-
rildiğini, 4000 kadar er ve 400 kadar subayla, aralarında Trikupis de
olduğu halde teslim olmak istediklerini, teslim şartlarını görüşmek
üzere komutanımızı istediklerini bildirdi. Bu Yunan subayını bir çavuş
ve iki erle Tümen komutanımız Halit Beye gönderdim.
Bir çatışmaya meydan vermemek için, ileriye gözcüler gön-
dermekle ve sağdaki açık kanatta da keşif yaptırmakla beraber, bölü-
ğümü burada durdurdum dedi. Bunun üzerine ben, gözetleme yerine
gittim. Araziyi ve gösterilen bölgeyi gözden geçirdim. İleride ve yakın-
da düşman namına bir şey göremedim. Fakat aşağı kısmı derince bir
vadi idi. Bu vadide saklanmış olabileceklerine hükmettim. İşte bu sıra-
da tümen komutanımız Halit Beyden bir süvari eri geldi ve bana hita-
ben yazılmış bir emir getirdi. Halit Bey emrinde Yzb. Ahmet Bey’in
bana söylediklerini yazdıktan sonra:
- 9. Alay ve onu takip eden 11. alay komutanlarının yanına
kadar gidiniz. Alay komutanlarına düşmanın teslim olmak istediğini
bildiriniz. Herhangi bir çatışmaya meydan verilmeden, fakat 9. ve 11.
alayları, Trikupis kuvvetlerine karşı kuşatıcı ve muhasara edecek bir
şekilde tertibat aldırınız. Lazım gelen bütün emniyet tertiplerini alınız.
Bize subay göndermek suretiyle teslim olacağını bildiren
Trikupis’le kayıtsız şartsız teslim görüşmesini ve muamelesini yapma-
ya zat-ı âliniz memur ve selâhiyettarsınız. Yanınıza iki subay alarak
Trikupis’in yanına gidiniz, diyordu.”133
Ali Rıza Bey devamla “Emri aynen yerine getirmek için kalk-
tım. 9. alay komutanı Hüseyin Beyin yanına gittim. 11. alay komutanı
Rahbi Beyi de oraya çağırdım. Kendilerine emri tebliğ ettim. Lazım
gelen askeri tedbirleri ve tertipleri aldırdım. Haritamı açtım. Düşmanın
bulunduğu yeri ve gideceğim yolu tespit ettim. Güneş inmek üzereydi.
Yanıma karargahımdan bir yedek subay ile bir çavuş aldım. Hava
kararmak üzereyken, mevzilerimizi geride bırakarak yürümeye başla-
dım. Güneş artık yoktu, ama parlak bir mehtap vardı. Mehtap sanki
133
Bu emir, Z. Göğem’in kitabında I/148, hem de Ali Rıza Bey’in hatıratında vardır. O
halde şek ve şüphe yoktur ki Trikupis’i esir almaya giden ve alıp gelen Ali Rıza beydir.
246
bize, gideceğimiz yolda ışık tutuyor ve bize yol gösteriyordu. Bir pati-
kadan gidiyordum zaman zaman kayalıklar yolumuzu kesiyor, yeniden
yol bulmamızı zorlaştırıyordu.134
Bir saatten fazla yürüdük, gece o kadar sessizdi ki etrafta ge-
ce böceklerinin seslerinden başka çıt yoktu... Hiçbir tehlike, sessiz bir
gecede bu kadar tatlı ve heyecanlı olamaz. Talihin bana bahşettiği bu
tarihi anı yaşamış olmanın sevinci ve bahtiyarlığı içindeydim... Ey
Allahım!.. Sen ne büyüksün!.. Sen neye kadir değilsin... Üç sene önce
mağrurane memleketimize saldıranların, şimdi başlarını yere getirip
rezil ve rüsva ediyorsun... Mazlum Türk Milletini bugün nasıl aslan
yapıyor, kahramanlar zümresine ithal ediyorsun... Mağrurane insanları
çiğneyenlerin, hayal aleminde fetihlere girişenlerin başı, şimdi o insan-
ların ayağını öpmek için başını toprağa koymuş bekliyor... Beline so-
payı yiyen yılan, şimdi beni öldürme diye dil döküp yalvarmaya hazır-
lanıyor.
Ben bunları düşünüp giderken, birden nasıl oldu bilmem, bir
arazi kesiminden geçer geçmez, kendimi kalabalık düşmanlar arasın-
da buldum. Düşmanın bir gözcü koyacağını, bir emniyet tedbiri alaca-
ğını, bizi önce onların karşılayacağını düşündüğüm için, kendi ayağı-
mızla gelip esir olduğumuzu sandım. Halbuki düşman, bizim ümit ve
düşüncemizin hilafına, hiçbir emniyet tedbiri almamış ve buna neden-
se lüzum görmemiş.
O kadar şaşkın, ümitsiz ve insicamsızdı ki belki gözcü koymak,
tedbir almak düşünülmüş, fakat kimse bu emri dinlememişti.. Gördükle-
rim asker değil, sanki lalettayin oraya toplanmış başı bozuktu.
Askerler bizi aralarında görür görmez, bizi dört gözle bekliyor-
larmış ki sevinçle bağırmaya, yüksek sesle konuşmaya başladılar.
Tabii ne dediklerini anlayamıyordum. Yalnız Kemal!.. Kemal!.. kelime-
lerini anlıyordum. Merak ve heyecanla etrafımı çevirdiler. Bazılarının
Türkçe konuştuklarını duydum. Ben Türkçe konuşanlardan birini ça-
ğırmadan, biri bana yaklaştı. Ona:
- General Trikupis nerededir... Beni yanına götürünüz, dedim.
Düzgün Türkçe konuşan biri:
- Buyurun, dedi ve önüme düştü. Beni Trikupis’in yanına gö-
türdü. Mağlup komutanı; sadece selamladım, kendimi tanıttım. Tümen
komutanımızın emrini kendisine tebliğ ettim. Teslim muamelesini yü-
rütmeye memur edildiğimi söyledim. Kayıtsız şartsız teslim olmaları-
134
Türk Kültürü Der., S.:34, s.,684-685.
Ali Rıza Bey’in üzerinde bulunduğu yer, Karacahisar köyü sırtları idi. Bu sırtlardan
Kosur deresini tetkik etti. Kosur deresi derin ve dik yamaçlı bir vadidir.
247
Mehmet Ersin
nın, komutanımızın emri olduğunu, bu itibarla mukabil teklifte bulu-
nulmamasını; teslim hususunda pazarlığın kabul edilmeyeceğini söy-
ledim. Bunların haricinde bir teklifte bulunmak, sizlere bir fayda temin
etmeyecektir. Belki zaman uzayacak, fakat kurtulmanız mümkün ol-
mayacaktır. Çünkü şu anda dört yanınız kuvvetlerimiz tarafından çev-
rilmiş, muhasara edilmiş ve çıkabileceğinizi ümit ettiğiniz bütün kapılar
kapanmıştır, dedim.
Az çok Türkçe bilen Trikupis, konuşmamı dünyada duyulabi-
len en derin bir ıstırabın zehirli sükûtu içinde dinledi. Kadere baş eğen
büyük bir teslimiyetle ve yarım Türkçe’siyle:
- Evet, bunları biliyorum. Teslim olmaktan başka çıkar yolu-
muz kalmamıştır. Kabul ediyorum. (Etrafındaki generallere dönerek)
Öyle değil mi generaller? Teslim olmaktan başka çaremiz var mı? diye
sordu. Onlar da sadece evet dediler. Sonra bana dönerek:
- Tümen komutanınızı bekliyorum. Ne zaman gelirler?
- General, Tümen komutanımız gelmeden evvel, sizin silahla-
rınızı bize teslim etmeniz lazımdır.
- Silahlarımızı teslim etmemiz kolaydır. Görüyorsunuz bizimki-
lerin çoğu zaten silahlarını attılar. Silahlı olanlara da emir veririm.
Silahlarını teslim ederler. “Biraz ilerimizdeki dereyi göstererek” silahlı
askerler gidip silahlarını şu derenin içine koysunlar ve silahların ya-
nından uzaklaşsınlar, emrini verdi. Yunan askerleri tereddüt etmeden,
hatta sevinerek, gösterilen yere silahlarını koydular ve uzaklaştılar.
Yunan askerleri silahlardan tecrit edilmişti. Trikupis:
- Şimdi sıra (generalleri kastederek) bizim ve subayların silah-
larını teslim etmeye geldi. (Subaylara hitaben) Arkadaşlar kılıçlarını ve
tabancalarını çıkarıp teslim etsinler emrini verdi. O zaman ben:
- Hayır general, sizin ve subaylarınızın silahları kalsın. Ben bu
hususta komutanımdan hiçbir emir almadım.
- .... Teşekkür ederim. Bu Türkün bir âlicenaplığıdır, dedi.
- Komutanımı buraya davet edeceğim. 8-10 dakika bana mü-
saade etmenizi rica ederim, diyerek yanlarından ayrıldım. Bir köşeye
çekilerek Tümen komutanı Halit Beye, kısaca yaptıklarımı yazdıktan
sonra “Düşmanın 4000 askeri silahtan tecrit edildi. 400 Sb. Ve 4000
askerle beraber teslim oldular. Bundan sonra nasıl hareket edeceğim
hakkında emirlerinizi bekliyorum” diye ilave ettim. Yanımdaki çavuşla
gönderdim. Bir saat kadar bir zaman geçmişti ki Elma dağı’ndaki derin
ve kuru Kosur deresinin batı kısmında ben esirlerle beraber dururken,
derenin doğu kısmında, o mehtaplı gecede bazı karaltıların belirdiğini
gördük ve bir süvari birliğinin bize yaklaştığını, ayak seslerini duyarak
anladık. Biraz daha yaklaştıklarında parlak mehtaplı gecede, birliğin
248
önünde geleni siluetinden tanıdım. Bu tümen komutanımız Halit Bey
idi. Ben:
- Tümen komutanımız geliyor, dedim. Bunun üzerine, esir su-
baylar bir araya toplandılar. Ben ayrı duruyordum. Bu sırada benim
gönderdiğim çavuşun kılavuzluğu ile Halit Bey yanıma geldi ve atın-
dan indi.
Arkasında Karargah makineli tüfek müşaviri İbrahim Bey, ka-
rargahındaki süvari takımı vardı. Onlar atlarından inmediler. Ben Halit
Beyi selamladım. Halit Bey sessiz bir teslimiyet içinde bekleyen esir
subaylara ve Trikupis’e doğru yaklaştı. Trikupis’in elini sıkarken:
- Üzülmeyin General, bu harp talihidir. Her asker için yenmek
kadar, yenilmek de mukadderdir. Esasen Yunan ordusunun memleke-
timizde yapacak bir işi, halledecek bir davası da yoktu. Şahit olduğu-
muz şu netice, hakkın tecelli ve tezahüründen başka bir şey değildir.
Yarım Türkçe’siyle:
- Şahsen bu neticeden pek üzgünüm. Fakat sizleri de tebrik
ederim. Türk Ordusu cidden büyük bir zafer kazandı. Bizim için artık
yapılacak hiçbir şey kalmamış ve her şey bitmişti. Bu neticeyi Türkler
için bir mucize olarak vasıflandırmak icap eder, dedi. Ali Rıza Bey:
duramadım. Ben de konuşmaya katıldım ve:
- Anadolu’nun suçsuz, mazlum ve müdafaasız köylülerine ve
halkına yapılan Yunan mezaliminden acaba kimler mesuldür? Kaçar-
ken bile buna devam ediyorsunuz. Sizlerde hiçbir vicdan ve izan yok
mudur?.. Bu masum milletten ne istersini? Bunlara neden lüzum görü-
lüyor dedim. Trikupis, önce sustu. Sonra kekeleyerek:
- Haklısınız Komutan, bunları perakende, şaşkın ve yolunu
şaşırmış askerler yapıyor. Ben, birlikler üzerindeki kontrol imkanımı
kaybettim. Bu itibarla herhalde bunların, şahsen mesulü sayılmam
icap eder. Fakat bunlara elbette üzülüyor ve müteessir oluyorum, dedi.
Halit Bey:
- Ali Rıza Bey, bunları daha fazla uzatmayalım, hesaplaşma-
nın yeri burası değildir, dedi ve Trikupis’e dönerek:
- Buyurun gidelim... dedi.
- Nereye gideceğiz?
- Büyük Karargaha, Mustafa Kemal Paşa’nın yanına...
- .... Beni lütfen birliklerimden ayırmayınız, diye ricada bulun-
du. Halit Bey:
- General, birlikleriniz kalabalık olduktan başka bir kısmı da
hasta ve yaralıdır. Sizlerle beraber, bunları da götürmek bize zaman
kaybettirir. Bu itibarla askerleri, yaralı ve hastaları ayrı, sizi ve üst
rütbeli subayları ayrı götürmekte zaruret vardır ve biz mecburuz. Kü-
249
Mehmet Ersin
çük rütbeli subaylar ve askerlerle komutanlarımız meşgul olacaklardır.
Sizler benimle geleceksiniz, dedi. Ben, Halit Bey, General Trikupis,
General Dienis, Alb. Yuvanis, Alb. Vandelis, yaverleri ve daha birkaç
üst rütbeli subayla büyük kafileden ayrıldık. Vakit bir hayli ilerlemiş,
saat 24 olmuştu. Sabah saat 5 civarına kadar yol aldık. Sabahın so-
ğuğu çökmüştü. Bir aralık Trikupis:
- Birkaç gündür ağzıma bir şey koymadım. Yiyecek bir şeyiniz
bulunur mu? diyerek, yiyecek bir şey istedi. Ali Rıza Bey:
- General, birkaç günden beri biz de doğru dürüst bir şey ye-
medik. Yanımızda ikram edilecek bir şeyimiz yok, yediklerimiz Yunan-
lılardan ele geçirdiğimiz bisküvi, peksimet ve konserve gibi şeylerdir
derken, bir süvari eri çantasından çıkardığı 8-10 bisküviyi generale
uzattı. Askerin uzattığı bisküviler, Yunan bisküvileriydi.
- Buyurun general, kendi malınız gibi yiyin, dedim. Bu sırada
güneş doğuyordu ve biz Göğem köyüne gelmiştik. Köylüler bizi karşı-
ladılar, ısrarla mola vermemizi istediler. Karpuz ikram ettiler. Trikupis’e
ve öteki subaylara da verdik. Trikupis bir taş üzerine oturmuş; bir yan-
dan karpuzla bisküvi yiyor, bir yandan da derin, kederli düşüncelere
dalmış, acı acı tebessümle gülüyordu. Bir aralık başını kaldırdı. Neden
icap etti bilmem:
- Çok yaman savaştınız. Amansız bir takip yaptınız. Bu cidden
bir mucize ve bir hakikattir, dedi.135
Trikupis’in esir olduğu gece 2-3 Eylül 1922’dir. Bugün 3 Eylül
ve saat 8.15’tir. Ben mola verdiğimiz Göğem köyünde tümen komuta-
nımın emriyle, kafileden ayrıldım ve tugayımın başına döndüm.136
Ne zaman doğduğunu bilmediğimiz Hopalı Ali Rıza Bey,
1910’da Harp akademisin bitirmiştir. Balkan Harbinde, 1. Cihan Har-
binde Doğu Cephesinde, Harp Okulu İstihkam Öğretmenliği hizmetin-
de bulunmuştur.
Sakarya Meydan Muharebesi’ndeki kahramanlıkları ve hizmet-
leri ayrı bir makale teşkil edecek kadar önemli ve uzundur.
Fedâkarane hizmetleri sebebiyle, akademidekinden başka 4 yıl Kıdem
135
Z. Göğem: Halit Bey; I/148’de anlattığı esaret olayı ile Ali Rıza Bey’in anlattığı birbi-
rinden çok farklıdır. Olay her halde Ali Rıza Bey’in anlattığı şekilde cereyan etmiştir.
Z. Göğem’in burada hadiselerin derinliğine inmediği ve Trikupis’i Yzb. Ahmet Bey’in
alıp Bölmelik tepede Halit Bey’e teslim ettiğini sanmıştır. Cemal Kantar’ın Türk Kül-
türü, sayı 34/684-685’de anlattıkları da Z. Göğem’in anlattıklarından farksızdır.
136
Anlaşılıyor ki Halit Bey, esirleri Bölmelik tepede beklememiş. Bizzat Kosur Deresine
kadar giderek General Trikupis’i oradan almış ve Bölmelik tepedeki karargahına ge-
tirmiştir. Hasta ve yaralı askerler Göğem köyünde sıhhiye bölüğüne teslim edilmiş,
öteki sağlam askerler de Zep köyünde muhafaza altına alınmıştır.
250
ve 3 kere Liyakat ve Kahramanlık Madalyası ile taltif edilmiştir. Fakat
talihin kaderi ve cilvesine bakınız: Bunca fedakârlıklardan, kahraman-
lıklardan ve Trikupis’i esir alıp geldikten 19 gün; İzmir’in İstirdadından
9 gün sonra, zaferin sevincini tatmadan 22 Eylül 1922’de mide kana-
masından vefat etmiştir.
Allah Rahmet Eylesin.
General Trikupis’in Esir Edilişi 137

5. Kafkas Tümeni (Kroki: 10) 2 Eylül 1922 günü saat 08.30’da
üç yürüyüş grubu halinde;
“Birinci grup; 9. Alay, muhabere takımı, karargah muharebe
kademesi, bir dağ top bataryası;
İkinci grup; 13. Alay, sahra topçu bataryaları,
Üçüncü grup; 10. Alay, sıhhiye bölüğü, topçu cephane kade-
mesi, hücum taburu” halinde sırasıyla ve gruplar mesafesiz olarak
Hatipler-Kuşdemir-Derbent yolu ile Akse istikametine doğru yürüdü.
Tümen süvari bölüğü önde gidiyordu. 23. Tümen fazla ilerlemiş oldu-
ğundan yol serbest bir durumda idi. Uşak şosesi bir çok kafile ve ka-
tarlarla dolu olduğundan yolların açılması için Derbentte büyük mola
verildi. Moladan sonra Karlık-Göğem yolu ile Akse istikametinde yürü-
yüşe geçildi. Saat 16.00’da kolbaşı Karlık köyüne 2 km. yaklaştığı
anda, bir köylü gelerek bir tümen kadar düşmanın Murat dağından
Comburt ovasına inerek Elma dağına doğru yürümekte olduğunu
bildirdi. Bu sırada, tümen süvari bölük komutanının Çarık köyünün iki
km. kuzeyinde bulunan Ortaköy’ün bir km. kuzeydoğusundan saat
15.15’te yazmış olduğu raporu geldi. Bu raporda;
“Bir düşman kuvvetinin Murat dağından inerek Minkarip-
Aşağıkaracahisar’a geldiğini ve köyleri yaktığını, o tarafa iki keşif kolu
gönderdiğini, bölüğün de Göğem istikametine doğru gideceğini” bildiri-
yordu. Saat 10.20’de tümen Karlık köyüne gelince 69. Alay’dan bir
subay gelerek düşmanın Minkarip’de olduğunu, alayın Çarıkköy kuze-
yinde bulunduğunu bildirmesi üzerine tümen komutanı: “Yetişmek
üzere yolda bulunan tümenin gelinceye kadar alayın, mevzilerini sa-
vunmasını” emretti. Ayrıca 9. Alaya da ağızdan: “Göğem istikametinde
ilerleyerek ve sağ tarafını süvari bölüğüyle emniyete alarak Zep köyü
batısındaki Kepeztepe’yi tutup kuzeye karşı emniyet tertibi alarak
Karacahisar ve Kosur deresi istikametinde keşif kolları sürmesini”
137
Türk İstiklâl Harbi, II. Cilt, Batı Cephesi, 6. Kısım, III. Kitap, Ankara, 1995 (Genel
Kurmay Basımevi), s.,77-85.
251
Mehmet Ersin
emretti ve Alayı desteklemek üzere bir dağ top takımını da verdi. Diğer
yürüyüş gruplarını da Göğem istikametine yöneltti. Göğem köyünün 1
km. kuzeyindeki sırtta tümen süvari bölüğünü görünce de oraya gitti.
Giderken yolda süvari bölüğünden saat 16.20’de yazılmış bir rapor
aldı. Bu raporda “Karacahisar köyü batısındaki ormanlıkta bir düşman
kuvvetinin görüldüğü, miktarının tespit edilemediği keşif kollarının
düşmanla çarpıştıkları” bildiriliyordu. Saat 18.15’te 9. Alay Göğem
köyünü batıya geçerken tümen komutanı, alay komutanına “köyün
batısındaki sırtlarda tertiplenmesini” emretti. Bu sırada tugay komutanı
tümen komutanının yanına gelerek tümen büyük kısmının Göğem
köyüne yanaşmakta olduğunu bildirdi. Yine bu sırada Karacahisar
güneyindeki Süvari Keşif Kolu Komutanı olan astsubayı beraberinde
bir Yunan sözcüsü olduğu halde, geldi. Yunan sözcüsü; “Teslim ola-
caklarını, iki generalin teslim alınmak üzere tümen komutanını bekle-
diklerini” bildirdi. Saat 18.30 olmuş ortalık kararmaktaydı. Tümen ko-
mutanı 13. Alay’la Hücum Taburu’nun ve sahra bataryalarının Kosur
batısına geçmelerini emretti. 9. Alay’la beraber bu birlikleri tugay ko-
mutanının emrine verdi. Tugay komutanı Yunan sözcüsü ile birlikte
hareket etti. 10. Alay ile iki dağ topu Göğem köyünün 1,5 km. kuzeyin-
de tümen ihtiyatında bırakıldı. 69. Alay’ın 2. Taburu daha solda mev-
zide idi. Bu tabur 5. Kafkas Tümenini beklerken, saat 17.50’de
Karacahisar güney sırtlarındaki düşmanla süvarilerimizin ateş muha-
rebesi yaptıklarını gördü. Bunun üzerine tabur komutanı, süvari keşif
kolunun bulunduğu hatta bir bölüğünü sürdü. Bu hatta gelinince köyün
önündeki dereden dört Yunan subayı ve silahsız 10 er ellerinde beyaz
mendiller sallayarak geldiler. Tabur komutanına; “Teslim olacaklarını,
fakat tümen komutanlarının bir tümen komutanına teslim olmak iste-
diklerini” bildirdiler. Tabur Komutanı, Yüzbaşı Nihat Ok; “Tümen komu-
tanının kendisi olduğunu, gelip teslim olmalarını” söyleyerek subayla-
rından birisini Yunan komutanına gönderdi. 15 dakika sonra 2 general
ve 100 kadar karışık rütbedeki subay, tabur komutanının yanına geldi-
ler. Ve protokolle teslim olacaklarını söyledi. Tabur komutanı, protoko-
lün geride imza edileceğini bildirerek tercümanları ile 2 generali Tabur
Emir Subayı Teğmen Sungurlulu Nuri ile Uşak’a 23. Tümene gönder-
di. Fakat saat 19.30’da Kosur vadisini batıya geçerek kuzeye ilerle-
mekte olan 9. Alayın başında bulunan 5. Kafkas Tümeni Tugay Komu-
tanı Yarbay Hopalı Ali Rıza Bey, bunlara rastladı ve esir generalleri
Emir subayının elinden aldı.
69. Alayının 1. Taburu, sorumluluğunda bulunan bölgeyi 9.
Alaya teslim etti. O zamana kadar gelip teslim olan 117 subay, 600 er,
252
82 hayvanı beraberlerine alarak, alayına katılmak üzere Uşak’a gitti.
Sabaha karşı tümenine katılan tabur, aşağıda özeti yazılı muharebe
raporunu verdi:
“2 Eylül 1922’de Tabur, 5. Kafkas Tümeni’ne işgal ettiği mev-
zilerini teslim için beklerken, saat 17.50’de, 5. Kafkas Tümeni’nden 1
mevcutlu bir süvari keşif kolunun Minkarip köyü istikametine doğru
ateş ettikleri görülmüş ve derhal taburdan bir bölük Zep deresini tara-
mak için süvarilerin bulunduğu hatta sürülmüştü. Bölük bu hatta gelin-
ce Minkarip köyünün yanında bulunan dört Yunan subayı ve silahsız
10 er, ellerindeki beyaz mendilleri sallayarak kendilerini komutanları-
nın gönderdiğini ve teslim olacaklarını bildirmeleri üzerine bunlara
cevap verilerek, subaylardan birinin komutanlarının yanına gönderildi-
ğini, on dakika sonra iki general, 100 kadar karışık rütbede düşman
subayları geldiler. Bir protokole göre teslim olacaklarını ve kuvvetleri-
nin mevcudu 12.000 olup, 1. ve 2. Kolordularının birliklerinden aldıkla-
rını söylediler. Generallere cevaben protokolün geride yapılacağını,
Tabur Komutanı Yüzbaşı Nihat bildirmiş ve iki general ile tercümanları
tabur emir subayı ile geriye gönderilmişse de yolda önlerine çıkan 5.
Kafkas Tümeni bunları zorla almıştır. 100 subayla 600 er ve 82 hay-
vandan gayri diğer esirlerle çok miktarda hayvan, silah, cephane ve
eşya 5. Kafkas Tümeni’ne bırakılmıştır.”
Yunanlılar, her şeylerini bırakarak, saat 19.00’dan itibaren
teslim olmaya başladılar. 5. Kafkas Tümeni’nin 9. ve 13. Alayları ve
Hücum Taburu, Kosur vadisi batısında sabaha kadar esirleri toplamak,
kafilelerini düzenlemekle meşgul olmuşlar, 10. Alay, Kosur deresi
doğusunda Göğem köyü kuzey sırtlarında, tümen karargahı ve bağlı
birlikleri Göğem köyünde gecelemişlerdi.
Alınan esirler arasında 1. Yunan Kolordusu Komutanı General
Trikupis, 2. Yunan Kolordusu Komutanı General Dienis, 13. Yunan
Tümen Komutanı Albay Miryanidis, 2. Yunan Kolordusu Kurmay Baş-
kanı Albay Yuvanis ve Albay Kalinablis vardı. 69. Alay’ın 1. Tabu-
ru’nun götürdüğü esirlerden başka 391 subay, 4385 er, 700 küsur
hayvanla 3 Eylül 1922 sabahı toplanan silah toplamı 5000 tüfek, 100
makineli tüfek, yüzlerce otomatik tüfek, 12 dağ topu ve 1000 sandık
topçu cephanesiyle miktarı sayılamayan piyade cephanesi ve bomba
idi.
Esirler, 2 Eylül 1922 saat 23.00’de Göğem köyünden 5. Kaf-
kas Tümeni karargahına getirildiler. Çok yorgun olduklarından istira-
hatları sağlandı. Yaralı ve hastaları tümen sıhhiye bölüğünde tedavi
edilerek köylerden toplanan kağnı arabalarıyla Uşak hastanesine
gönderildiler. Diğer esirler de iki bölükle gece Uşak’a sevk edildi.
253
Mehmet Ersin
Yunan Generalleri de 3 Eylül 1922 saat 08.00’de tümen Süva-
ri Bölüğüyle Uşak’a kolordu karargahına gönderildiler.
Bu günkü hadisenin en önemlisi muharebe esnasında ordu
komutanlığına atanan 1. Kolordu Komutanı Trikupis ve 2. Kolordu
Komutanı Dienis’in Başkomutan Meydan Muharebesi’nde kaybettikleri
enkazı teslim etmeleridir. Bu generaller 30/31 Ağustos gecesi cephe-
den kaçarak Murat dağlarına sığınmış bir vaziyette kalmışlardı. 1 Eylül
1922’de Uşak kasabasının tarafımızdan zapt edilmesi üzerine artık hiç
kaçma ümitlerinin kalmadığını anlayarak teslim olmuşlar ve Uşak’a
getirilmişlerdi.
Ne gariptir ki Yunan ordusunun en büyük emir ve kumanda
heyeti, yaktıkları ve halen alevler içinde büyük bir harabe halini almak-
ta olan Uşak caddelerinden kızararak başkomutanın huzuruna sevk
edilirken, civar köylerde Yunan ordusunun süngüledikleri köylülerin
önünden suçlu suçlu geçmekteydiler.
Allah’ın bunları bu kadar çabuk cezalandırması, yaptıkları
cinayetlerin dehşetini göstermekteydi.
General Trikupis, esaretini şöyle anlatıyor:
“Küçükler köyünün kuzey sırtlarında 1-2 Eylül 1922 gecesini
geçirdikten sonra, 2 Eylül sabahı saat 04.00’de güneye doğru yürüyüş
başladı. Yürüyüş kolu bidayette düzgündü. Biraz sonra açlıktan, yor-
gunluktan erler dağılmaya başladılar. Öğleye doğru Karacahisar kö-
yünün kuzeyindeki Minkarip köyüne gelindi. Burada, bir gün önce
Uşak’ın işgal edildiğini öğrendik. Takip edilen araba yolundan çıkarak
akşama kadar bir savunma mevzii tutmaya ve gece olunca Mesudiye-
Kapaklar üzerinden güneye çekilmeye ve duruma göre harekete karar
verdim.
Kol yürüyüşüne devamla Karacahisar köyünün güneyindeki
tepeye ilerledi. Burası, Kapaklar mevziinin kuzey savunma merkeziydi.
Saat 14.00’de yürüyüş durdu. Emniyet düzeni alındı. Saat 16.00’da
emniyet hattının 1000 metre ilerisinde süvari kolları, 4 km. ileride de
piyade kolları göründü. 13. Tümen Komutanı’na tertip alarak savun-
masını emrettim. Türk piyadesi 600 metreye yanaşmıştı. Topçuya
Türk piyadelerine ateş için emir verdim, fakat erler mani oldular. Erler
29-30 Ağustos’tan beri aç idiler, ot yiyorlardı. Cephaneleri de tüfek
başına 10, top başına da birkaç mermi kalmıştı. Bu sırada 13. Tümen
Komutanı yanına gelerek erlerin muharebe etmek istemediklerini bil-
dirdi. Ben, herhangi bir karar vermeden evvel kıta komutanlarının
imzasıyla erlerin harp etmekten kaçındıklarına dair resmi bir rapor
verilmesinin lüzumlu olduğunu söyledim. 2. Kolordu Kurmay Başkanı,
254
hiçbir erin harp etmek istemediğini ve eratın subayları herhangi yeni
bir zayiata uğramamak için tehdit ettiklerini söyledi. O zaman erleri
harbe girmeleri hususunda ikna etmeye tekrar çalıştım. Buna mukabil
erat, harpten kaçınmaktan vazgeçmeyerek ateşin derhal kesilmesini
istiyorlardı. Bazı subaylar da topçu ateşi başladığı anda erat üzerinde
zayiatı ortaya çıkaracak düşman ateşine sebep verildiği takdirde era-
tın, subaylar aleyhine hareket edeceklerini haber verdiler.
Böyle bir vaziyet karşısında, savunmanın artık mümkün olma-
dığına dair subayların hepsinin fikri karşısında teslim olmaya karar
verdim ve beyaz bayrak çekilmesini kabul ettim ve toplarla cephanenin
tahribini emrettim.”
Yukarıda görülüğü gibi Yunan ordusu; en büyük komutanın-
dan en kıdemsiz erine kadar Anadolu’da asri ve medeni bir ordu gibi
değil, haydutluk, katillik ve soygunculukla, insan denilen yaratığın
yüzünü kızartacak bütün kötülükleri nefsinde toplamış bir canavar
sürüsü gibi davranmıştı.
Ordusunun büyük kısmı yok edildikten sonra bütün sevk ve
idare dayanak ve gücünü kaybederek, Kızıltaş deresi istikametinde bir
kurtuluş yolu arayan yeni Yunan Başkomutanı Trikupis, yanındaki
generaller ve kurmay heyetleriyle ve döküntü kıtalarıyla nihayet teslim
olmaya mecbur olmuştu. Bunların, verdikleri emir ve direktiflere göre
yakılan, alevleri yükselen, dumanları tüten Uşak caddelerinden utanç
içinde ve daima önlerine bakarak 5. Kafkas Tümeni Süvari Bölüğü’nün
kısa muhafazası altında geçmişler, bir taraftan civar köylerde yine
Yunan ordusunun süngüledikleri ve her türlü iğrenç ve korkunç zulüm-
lere uğrattıkları köylü kadınlarını taşıyan ve sanki kaderinden inleyen
kağnılarla, yığın yığın masum, halk ölüleriyle karşılaşmışlardı. Ölüsü-
ne, ırz ve namusuna, yanan ocağına ağlayan bu zavallı halkın arasın-
da Yunan komutanları Türk Orduları Başkomutanı Mustafa Kemal
Paşa’nın huzuruna götürüldüler.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa esirleri, evvelce Yunan
Başkomutanı Hacı Anesti için hazırlattığı, içi mavi ve beyaza boyatıl-
mış bir Türk evinin geniş salonunda Fevzi ve İsmet Paşalarla beraber
kabul etti. Kıyafetleri, erler gibi son derece sade ve yüzleri çok sakindi.
Buna karşılık 1. Ordu Komutanı Nurettin ve 4. Kolordu Komutanı
Kemalettin Sami Paşaların arasında salona gelen Yunanlı iki Gene-
ralden Trikupis daha dinç, Dienis ise biraz daha yaşlı görünüyor ve her
ikisi de yorgun ve yaptıklarından korkan ve utanan bir vaziyette görü-
nüyorlardı. Yunanlı Generaller sırmalı üniformalar giymişlerdi. Fevzi
255
Mehmet Ersin
Paşa son derece, adeta taşlaşmış gibi sakindi. İsmet Paşa ise gözle-
rindeki öfkeyi göstermemeye çalışıyordu.
Mustafa Kemal Paşa, suçluluk ve aşağılık duygusu altında
ezilen Trikupis’in elini sıkıp; “Oturun general, yorulmuş olacaksınız”
dedi.
Mustafa Kemal Paşa harita üzerinde bazı izahat aldıktan son-
ra, yunan ordusunun hezimetini kastederek: “Bu nasıl sevk ve idare-
dir? Sizin için teşebbüs edilecek birçok hareket tarzları vardı, hiç birine
neden başvurmadınız?”138 diyerek durumu açıklayarak önemli sorular
sordu.
Dienis kahvesini içiyor ve dinliyordu.
General Trikupis dertlerini bir profesyonele döken amatörler
gibi konuşarak bir taraftan hükümetinden birçok şikayetlerde bulun-
muş, Yunan ordusunun kötü durumunu, bundan sorumlu olan Başko-
mutan Hacı Anesti’nin kusurlarını ve durumu anlamadan orduya ver-
diği emirleri anlatmıştı.
Görüşme sonunda Mustafa Kemal Paşa ayağa kalkarak
Trikupis’e; “Dünyanın en meşhur askeri Napolyon bile esarete düş-
müştür, üzülmeyin, yorgunsunuz. Gidip istirahat ediniz. Sizin için bir
şey yapabilir miyim?” diye sormuş, Trikupis de İstanbul’da bulunan
eşinin hayat ve sıhhatinden haberdar edilmesini rica etmişti.139
Diğer taraftan, Yunan Kolordularının Kurmay Başkanları ve
Kurmay subayları da Batı Cephesi Kurmay Başkanı, Kurmay Albay
Asım’ın (Orgeneral Gündüz) huzuruna çıkarılmışlardı. Yıllardan beri
çekilen zahmetlerin ve bilhassa Yunan vahşet zulümlerinin haklı açıla-
rıyla heyecan içinde bulunan Albay Asım, Yunan kurmaylarına; “Sizleri
muntazam, asrî ve medenî bir ordunun subayları diye mi, yoksa kana
susamış sefil bir çetenin efradı olarak mı karşılayalım? Bunda müte-
reddidim” demiştir.140 Bunlar da Albay Asım’ın yanında bir süre kaldık-
tan sonra kalacakları yerlere gönderilmişlerdi.
Türklerin misafiri durumuna gelen esirlerin aç oldukları anlaşı-
lıyordu. 5. Kafkas Tümeni Komutanı Dadaylı Halit bey, karargah ko-
mutanına bir ikramda bulunulması emrini vermişti. Fakat, aşağıda
bulunan Göğem köyüne erzak tedariki için gidenler elleri boş dönmüş-
lerdi. Köylüler daha birkaç saat önceye kadar köylerini yakan ve kendi-
lerine her çeşit zulmü reva gören düşman subaylarına hiçbir yiyecek
138
İncedayı; s., 195
139
a.g.e.; s., 195
140
Asım Gündüz: Hatıralarım, İstanbul, Kültür Yayınları Matbaası, 1973, s.:178.
256
hatta bir lokma ekmek bile vermeyeceklerini, buna mukabil, komutanın
şahsı için canlarını feda edeceklerini söyleyerek özür dilemişlerdi.
Bunun üzerine kendilerine karargahta ne varsa o ikram edilmişti.
Esir generallerin bu ikramla biraz kendilerine gelebildiklerini
gören 5. Kafkas Tümeni Komutanı Halit Bey kendi ağızlarından mağ-
lubiyetlerinin sebebini öğrenmek isteyerek General Trikupis’e şunları
sordu:
“Siz bir asker ve bir komutan olarak vazifenizi yaptınız. Ancak,
harp talihi aleyhinize tecelli etti. Biz de vazifemizi yaptık. Ordularınızı
vatanımızdan çıkarabilmek için elbirliği ile çalıştık. Anadolu’yu haksız
işgalinizden dolayı er geç sizi mağlup edeceğimize inanıyorduk. Ancak
bu kadar çabuk, bir hafta gibi kısa bir zamanda ordunuzun çökeceğine
inanmamıştık. Ben, Sakarya Meydan Savaşı’nda da tümen komutanı
idim. Görünüşe nazaran, Yunan ordusu Sakarya’da son meydan mu-
harebesinden çok daha fazla harp kabiliyet ve kıymet göstermişti.
Şimdi, neden bu kadar süratle mağlup oldunuz? Mağlubiyetinizin ger-
çek sebeplerini sizin ağzınızdan duymaktan memnun olacağım.”141
General Trikupis, kısaca düşünerek, teessür içinde, Yunan
ordusunun yenilmesinin sebeplerini beş maddede toplayarak özetle-
meye çalışmıştı. Ona göre, birçok yenilgi sebeplerinin başlıcaları şun-
lardı:
1. Sakarya Muharebesi’nden evvel Kral da Eskişehir’e kadar
gelmişti. Başkomutanımız ehliyetli bir zat idi. Sakarya çekilmesi üzeri-
ne Yunan genel efkârında galeyan görüldü. Siyasi değişiklikler oldu.
Bu sebeple de Başkomutan Papulas ile Genelkurmay Başkanı
Dusmanis değiştirildi. Papulas’ın yerine siyasi düşüncelerle, Kralın
yaveri topçu generali Hacı Anesti Başkomutan oldu. Bu suretle bazı
makamlar iktidarsız ellere verildi. En kötüsü, orduya siyaset karıştırıldı.
Her işimize hakim oldu.
2. Son taarruzumuzdan önce, Başkomutanımız general Hacı
Anesti’ye şu teklifte bulundum: “Türklerin ciddi saldırılarını, şimdi bu-
lunduğumuz Afyonkarahisar-Eskişehir hattında kabul etmediğimiz
hatalıdır. Burasını daha fazla kuvvetle tutmak iktiza eder. Bu cephenin
genişleyeceği, bizim kuvvetimizle mütenasip değildir. Bu sebeple
Türklerin muhtemel taarruzlarını Milen hattında kabul edecek şekilde
tertiplenmemiz uygun olur” dedim. Bu fikrimi Hacı Anesti’ye kabul
ettiremedim.
3. Casusların vasıtasıyla ve uçak keşifleriyle taarruz hazırlıkla-
141
Sözler, 5. Kafkas Tümeni K. Halit Bey’e aittir.
257
Mehmet Ersin
rını haber alarak, durumu Başkomutanlığa bildirdim. Ancak, Türklerin
taarruz edecek kudrette bulunmadığı düşüncesine kapılan Hacı
Anesti, bildirdiğim hareket ve yığınakların bir blöften ibaret olduğunu
söyledi. Sizin, Uşak istikametindeki çekilme imkanlarınızı ortadan
kaldıracak şekilde sağ cenahımıza taarruz edeceğinize ihtimal verdi-
ğimizden, Altıntaş tarafındaki 2. Kolordumuzun vakit geçirmeden bu
tarafa yaklaştırılmasını kendisine yazdımsa da onu buna da inandıra-
madım. Blöfte ısrar ederek yine tekliflerimi kabul etmedi.
4. Nihayet 26 Ağustos sabahı bütün cephede taarruza geçti-
niz. Altıntaş-Eskişehir bölgesindeki taarruzların kuvvetlerimizi tespit
için yapılan, asıl taarruz hedefinizin kolordunun cephesi, sağ cenahı-
mız olduğu anlaşıldı. İlk savunma mevzilerimiz teker teker düşmek-
teydi. İzmir’deki başkomutanlığa hemen müracaat ederek, 2. Kolordu-
nun sağ cenaha kaydırılmasını, bu cephenin süratle takviyesini iste-
dim. Bu yerinde teklifim karşısında, geç olarak ve ancak bir tümenle
takviye edildim. Bu kuvveti düşmüş olan mevzilerimizin yeniden alın-
ması için parçalanmak zorunda kaldım. Hacı Anesti, bize İzmir’deki
Karargahından tekrar taarruz emir ve hedefleri vermeye devam etti.
İşte, makul tekliflerimize kulak asılmadığından, çalışmamıza ve sağ-
lam durumumuza rağmen böylece mağlubiyete uğradık. Çekildik ve
imhilâl ettik.
5. Sakarya Muharebesi’nden önce, bütün erlerle subaylarda
fedakarlık ruhu vardı. Disiplin yerindeydi. Uzun süre bekleme devre-
sinde memlekette harp aleyhtarlığı ortaya çıktı. Cephedeki asker ihmal
edildi. Komünistlik propagandası ileri hatlara kadar sokuldu ve erlerde
itaat ve disiplin gevşedi. Erler, neden evlerimize gitmiyoruz demeye
başladılar. Gruplar halinde firar hadiseleri oluyordu. Moral bozulmuştu.
Öyle zamanlar oldu ki subay ve erler bizzat benim emirlerimi dinleme-
diler.142
General Trikupis, Yunan mağlubiyetinin sebeplerinden en
önemlisini unutmuştu; bu “Türk fedakarlığı” idi.
2-3 Eylül 1922 gece yarısında sona eren, bu dikkate değer
konuşmalardan sonra, esasen yorgun olan Yunan generalleri ile mai-
yeti mahruti çadırlara yatırıldı.
Bunların istirahatları şüphesiz ki layıkıyla temin edilememiştir.
Çünkü, Yunanlılar geçtikleri yerlerde her şeyi yakmış, yıkmış, harap
etmiş ve oturulabilir bir tek dam bırakmamışlardı.
142
a.g.e.; s., 178-180 Haritaya Bak.
258
Ovacık Köylü Kuşcu Hasan (Toy)
Anlatan: Hakkı TOY-1932-1997
Yazarı: Ali TOY
Rahmetli babam Hakkı TOY’ un bana anlattığına göre;
Rahmetli dedem Banaz Ovacık köyünden 1890 doğumlu Kuş-
çu Hasan (Hasan TOY (1890-1962)) Kurtuluş Savaşı’nda, Yunanlıların
köyümüz “Ovacık”ı basma tehlikesi ile kendilerini güvenli bir yere al-
mak için tüm köylü çoluk çocuk herkes köyün en yüksek mevkisi olan
Sırıklı Dağı’na çıkarlar.
Bu arada Tümgeneral Trikupis komutasındaki Yunan ordusu,
Murat Dağı’ndan inerek Baltalı ve Mıngırap (Çamyuva) köylerini talan
edip Aşağı Karacahisar köyünü yaktıklarını, bulundukları Sırıklı Da-
ğı’ndan, zamanın Ovacık köyünün ağası Osman Ağa Kıdiroğlu (Erdo-
ğan) ile birlikte dürbünle etrafı kontrol amacıyla izlerken görürler, Os-
man Ağa ile Kuşçu Hasan oturup konuşurlar ve Göğem’de bulunan
Türk birliğine haber ulaştırmaya karar verirler. Dedem Kuşçu Hasan, o
zaman 30 yaşlarında genç ve dinamik tabiri caizse filinta gibi bir
adamdır. Şöyle bir üstünü başını düzeltir, kendine bir çeki düzen verir
ve atına atlar köylüyle helalaşır ve yola koyulur, ormandan Göğem
köyüne gider ve Türk birliğinin bulunduğu yere varır, askerlere, komu-
tanla görüşmek istediğini söyler. Türk birliğinin komutanı Albay Daday-
lı Halit Bey (Akmansu) dedemi kabul eder. Dedem kendini tanıtır. Ben
Ovacık köyünden Kuşçu Hasan, biz köyümüzü düşman tehlikesiyle
boşaltıp yüksek olan Sırıklı Dağı’na çıkmıştık, oradan dürbünle Aşağı
Karacahisar köyünden dumanların kabardığını ve köyün ateşe verildi-
ğini gördük ve size haber vermeye geldim, der. Albay “Hasan Ağa
tahminin Yunan ordusu kaç kişi, gücü ne kadar”, diye sorar; Dedemde
10-12 bin var, der.
Albay orada görevli subayı çağırır ve düşmanın kuvvet ve gü-
cünün öğrenilmesini ister. Bunun üzerine giden Türk askerleri, Yunan
ordusuna silah çekerek, “teslim olun etrafınız sarıldı” derler. Bunun
üzerine Trikupis “tamam teslim olacağız, teslim oluyoruz atın silahları”
der, komutasındaki birliklere emir verir. Bu arada bir teğmen “ben
teslim olmam” der ve tabancasıyla intihar eder.
Dedemle Albay çadırda konuşurlar. O sırada Türk askerleri
Trikupis’i Albay Halit Bey’in yanına getirirler. Orada Albay Trikupis’e
bir misafir gibi davranır.
Albay, dedem Hasan’a “seni Uşak’a göndereceğiz” der, de-
demin yanına bir asker verirler ve Uşak’a gelirler, Uşak’ta yetkililerle
görüşürler. Ertesi sabah, Uşak Halı Pazarı’ndaki bir kahvede çay içer-
259
Mehmet Ersin
lerken, tellal bağırır, “Yunan ordusu 12 bin askeriyle teslim alınmış
olup, şu anda Uşak’a girmek üzere, bakmak isteyenlerin Halı Pazarına
gelmeleri” diye, O sırada dedemin yanında bulunan asker, kahvedeki-
lere “bir dakika beni dinler misiniz” der ve ekler “Yunan ordusunun
teslim alınmasına yardımcı olan kişi yanımda oturan Ovacık Köyünden
Kuşçu Hasan’dır”, der ve kahvedekiler dedemi ayakta alkışlarlar.
Sonra dedem atına binip, Göğem Köyü’ne yine Albay Halit
Bey ‘in yanına geliyor bir müddet konuşuyorlar, müsaade isteyip kö-
yüne gitmek üzere yoluna koyuluyor ve Kusura Deresinde, askerlerin
Yunan ordusunun silah ve cephanelerini toplayıp istif ettiklerini görü-
yor, selam verip başlarındaki subaydan, bir tüfekle biraz mermi istiyor.
“Amca orman silah dolu isterse atına sar götür” diyor. Dedem, oradan
bir mavzer ve biraz mermi alarak, mermileri ata ata köye varıyor. Köy-
dekiler tabi dedemden ümidi kesmişler, geldiğine de çok seviniyorlar.
Dedem köylülere müjdeyi veriyor “Yunan ordusunu teslim aldık, artık
ülkemiz kurtuldu” diyor, dedem, sevincini Ovacık köylüler ve Osman
Ağa Kıdiroğlu ile paylaşıyor.
Daha sonra 1960-1961 yıllarında, köyümüzden Halil İbrahim
Çavuş’un oğlu Mustafa ÇAKAL, Konya’da askerlik yaparken bölük
komutanı Albay Halit Bey’in (Akmansu) yeğeni Dr. Yzb. Ziya GÖĞEM
soruyor erata “İçinizde Uşak Banaz Ovacık köyünden olan var mı?”
diye, Mustafa Çakal da “Ben varım komutanım” diyor, odasına çağırıp
“Sizin köyünüzde Kuşçu Hasan isminde bir adam, var mı sağ mı öldü
mü?” diye soruyor, Mustafa da, “var sağ”, diyor. Peki sana 30 gün
mükafat izni vereceğim ama bana bu adamı memleketine gidip, Hasan
Amcayı buraya getireceksin diyor, Mustafa köye gelip dedemi ziyaret
ediyor. “Hasan Amca benim askerlik yaptığım Konya’daki Bölük Ko-
mutanımız Dr. Yzb. Ziya GÖĞEM seni çağırıyor Konya’ya, bana senin
hatırına 30 gün mükafat izni verdiler izin bitiminde beraber gideceğiz,
der. Dedem de “oğlum ben yaşlıyım, hastayım” der. Dedem o sıralar
astım hastasıdır. Daha sonra, Mustafa’nın izin bitiminde dedem, kar-
deşi olan öbür dedem, Halil Toy’u da yanına alarak, birlikte Konya’ya
giderler.
Konya’da Dr. Yzb. Ziya GÖĞEM dedemi 4-5 gün evinde misa-
fir eder, Kurtuluş Savaşı’yla ilgili anılarını, anlattırır. Dedem Albay
Dadaylı Halit Beyi soruyor, konuşuyorlar. Dedem, “sen beni nereden
sordun buldun” deyince, Yzb. Göğem, “Hasan Amca Albay Dadaylı
Halit Bey benim dayımdır, ben onun not defterini okurken, defterde
senin adını dayım sık sık tekrarlayarak “ah Kuşçu Hasan ah” diye çok
yer verdiğini okudum ve seni çok merak ettim. Kusura bakma, babam
yaşındasın, seni buraya kadar yordum ama çok merak ettiğim için
260
dayımı ve savaş anıları için görüşelim, bir de maddi durumunuz nasıl-
dır bilmem ama iyiyse Kurtuluş Savaşı’yla ilgili bir film çevirmek istiyo-
rum bu filmde size de rol vereceğiz, daha sonra çocukların torunların
izlerler, hem seni görmüş olurlar”, diye konuşur. Dedem ise “oğlum biz
köylüyüz ve çiftçilikle uğraşırız, köyümüz dağlık bir köy olup arazi
verimsiz ve engebeli olduğu için anca karnımızı doyuruyoruz”, der.
Daha sonra dedeme teşekkür eder Yzb. Göğem, (1962 yılında
“Murat Dağlarında” isimli bir kitap yazmıştır Dr. Yzb. Ziya GÖĞEM)
Dedemle kardeşi oradan ayrılırlar ve köye dönerler. Dedem de 25
Mart 1962 yılında vefat eder. Allah rahmet eylesin mekânı cennet
olsun.
Göğem Köyünde Trikupis Anıtının Yapılışı

Anlatan: Dr.Alaettin Ergönenç
Yazan: Mehmet Karayaman
1961 yılında Uşak Valisi İhsan Tekin idi. Kendisinin anlattığına
göre, Dumlupınar Meydan Muharebesindeki Trikupis’i teslim alan
tümen kumandanı Dadaylı Halit Beyin yeğeni imiş. Dadaylı Halit Beyin
anısını yaşatmak için Karadeniz taraflarında bir dernek kurmuş, bu
dernek vasıtasıyla Yunanistan’a gidip Trikupis ile görüşmüş.
Bu sebeple Göğem Anıtının yapımıyla çok ilgilendi. Burada da
olayın geçtiği köylerdeki yaşlı kişileri bulup onlarla konuştu. Trikupis’in
esas esir alındığı yer, anıtın yapıldığı yer değil, Aşağıkaracahisarlı
Köyünün alt tarafından küçük bir düzlük var orada esir alınmış.
İhsan bey anlattı bana, bir gün belediyenin üstündeki valiliğe
Aşağıkaracahisar Köyünden biri geliyor. Elinde bir kılıç getiriyor, üs-
tünde Trikupis’in ismi yazıyormuş. Bu kişinin amcası Yunan askerleri-
nin ve Trikupis’in esir oluşuna şahitlik etmiş, bir çalıların arkasında
Yunan askerlerini izlemiş. Onun anlattığına göre, Yunan subayları
yeter savaşmayalım teslim olalım diyor, Trikupis Murat Dağı eteklerin-
den İzmir’e gideriz diyormuş. Subaylar teslim olmak için ısrar etmiş,
Trikupis teslim olmam deyince ona tabanca çekmişler. Trikupis de
subaylara, teslim olmak istediğinize dair bana yazılı kağıt verin demiş,
subaylar da vermişler. Daha sonra Trikupis, kılıcını alıp çalıların arası-
na atmış. Bu olayları izleyen kişi Yunan askerleri gidince gidip kılıcı
alıyor. Yıllarca bu kılıcı saklıyor, çocuğu olmayınca kılıcı yeğenine
veriyor, o da getirip Uşak Valisi İhsan Beye teslim ediyor. İhsan Bey
de bunu İstanbul’daki Askeri Tarih Müzesine bağışlıyor.
Atatürk’e sembolik olarak Trikupis’in kılıcı diye bir kılıç veriyor-
lar o da komutanlardan birine hediye ediyor kılıcı. Bu kılıç sonra Askeri
261
Mehmet Ersin
Tarih Müzesine bağışlanıyor, dolayısıyla bu gün müzede iki tane
Trikupis’e ait olduğu iddia edilen kılıç var, biri Trikupis’in üzerinde ismi
yazan gerçek kılıç, diğeri de sembolik kılıç
Dadaylı Halit Akmansu’nun kuvvetleri Yunanlıları teslim almış-
lar. Dadaylı Halit Beyin karargahı şimdiki anıtın olduğu yerdeymiş,
Yunan askerlerini teslim alan çavuş esirleri buraya getirmiş. Dolayısıy-
la şimdiki anıt esir alınan yere değil, karargahın kurulduğu yere yapıl-
mıştır.
262
İKİNCİ BÖLÜM
A.YAYINLANMAMIŞ ANILAR
Her anı parçası yaşanmış ya da yaşanacak serüvenlerin

anlamlı bir toplamı değil mi?
Analar, insanlık komedyasının ya da hayal olmuş
hakikattlerin görüntüleridir.
Şener ÖZTOP
Cumhuriyet Gazetesi,
Cumhuriyet Kitap,
28 Kasım 2002 s.:10-11
263
Mehmet Ersin
264
I. UŞAK-İŞGALDEN ÖNCE
265
Mehmet Ersin
266
Yaşanmışlar
Bir yerde okumuştum. Bir yazarımız Yörüklerle cıva arasındaki
benzerliğe dikkati çekerek, “Yörük; hararet ölçüleri içindeki cıva gibi
sıcak oldukça yükselir, dağlara çıkar; soğuk oldukça alçalır, ovalara
iner.” Nereden nereye yaşlılarla röportaj yaparken, yapılanları okurken
bu sözler aklıma geliyor, cıva ile yaşlılar arasında ilişki kuruyordum.
Yaşlılara sevgiyle yaklaşıp, saygıda kusur etmeyip, yalnızlıklarını
paylaşırsanız, keyiflerine diyecek yoktur. Size anılarını tatlı tatlı anlatır-
lar, heyecanlanırlar, dağlara çıkarlar, sonra da içsel bir dürtüyle ağlar-
lar. Yaşanmışları anlatan yaşlının, o anda ayakları yerden kesilir,
geçmişe yolculuk yapar. Yaşamı, gözünün önünden film şeridi gibi
geçer, son noktayı da öğütle bitirir. Birlikteliğinizle zamanını paylaştı-
ğınız için mutludur, sevinçlidir.
Yaşlı, tek kaldığında sessizce düşünür. Ovalarında yalnızlığı-
nın türküsünü söyler. Eski gücünde olamamanın, bir şeyler yapama-
manın hırçınlığıyla çoğu kez asabidir. Yaşadıkları, artık anılarında
kalmıştır.
Kişinin yaşadığı mekanda, gündüzün telaşı, gürültüsü bitip
akşamın karanlığı çöktüğü ilk anda, insanı ürküten bir renk oluşur. El
ayak çekilince, koyulaşan renkler arasında alıştığımız her şey yiter;
çevrede hiçbir eşya kalmamış gibi bir sahipsizlik duygusuna kapılırız.
Artık gece hayali besler. Yalnızlık içinde sahipsizlik duygusuyla anılar
dile gelir. İşte o anda yaşlıların kapısını çalarsanız, size neler neler
anlatırlar.
Bilindiği gibi anılar, tarih için, tarihçi için de bir kaynaktır. Anı-
lar, anılarını açıklayan kişinin dünyasını yansıtmakla beraber, dolaylı
olarak pek çok konuya da aydınlık getirir.
Uşaklıların Kurtuluş Savaşı’yla ilgili şimdiye kadar yayınlan-
mamış anılarını, anlatan-yazan biçimiyle düzenlerken, özüne dokun-
madım. Kendi el yazılarıyla verilen anıları ise anlatımlarını bozmadan
vermeye çalıştım. Yazıların başlıklarını ben koydum. Bu anılar, Kurtu-
luş Savaşı’mızın öncülerinin çok dikkate değer anıları değildir. Bunlar,
sonuçta bir zaman diliminde yaşanmıştı. Bizler, anıların tamamından
veya satır aralarından o dönemdeki kişileri tanıdıkça, daha büyük işler
yapmak gayreti içinde oluruz. Atatürk’ün belirttiği üzere: “Türk çocuğu
ecdadını tanıdıkça, daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet
bulacaktır.”
Bu bölümde, yüreğimi, gözlerimi, yaşayan canlı tarihlere çe-
virdim. Anlattılar, ağladılar, ağladım. Sonra onları; sevgiyle, saygıyla,
içtenlikle teselli ettim. Anıları hep acıklıydı. Gözlerinde sonsuz bir
267
Mehmet Ersin
elem, karanlık dönemin izleri vardı. Bugüne, bağımsızlığa gelince,
gözleri ışıl ışıldı. Ulusu özgürlüğe kavuşturanlara sonsuz minnet duyu-
yorlardı.
Geleneğimizde “büyüklere saygı, küçüklere sevgi” vardır.
Büyüklerimizi saygı ile hatırlama, onları yüceltme insanlığa hizmettir.
Yaşayanlar, yaşanmışlara saygı duyarsa, onları yüceltirse, içinde
acıları barındıran anıları hafifletebilir. Yürekten inanırım şu sözlere:
“Acılar paylaşıldıkça azalır, sevgiler paylaşıldıkça çoğalır.”
Benimle konuşan, belge, bilgi, yazı verenlere gönülden teşek-
kür ederim. Duyulanlar, bilinenler, görülenler; insanlığın belleği olan
yazıya dökülünce unutulmaktan kurtuldu. Yazılı bilgi verenlerin yazıla-
rını, çektiğim kamera bantlarını arşivimde saklıyorum. Paylaşmayı
sevdiğimden, isteyenlere kopyalarını, gerekirse asıllarını – yazılı bilgi
verenlerden izin alarak – resmi makamlara, örneğin Türk Tarih Kuru-
mu, Genelkurmay ATASE gibi, vermeye hazırım.
Bilgisine başvurduğum kişilerden kimilerinin “Ah... on yıl, yirmi
yıl, otuz yıl önce olsaydı”, “Anam, babam, dedem... sağ olsaydı”, “Si-
zin istediğiniz bilgileri verir, gördüklerini anlatırlardı...” yakınmalarına,
ahlarına, vahlarına çok tanık oldum. Bu nedenle, yazılı bilgi verecekle-
re ulaştım, bulabildiklerimle yetinmek zorunda kaldım.
268
Hubb-ül Vatan 143
(Vatan Sevgisi)
Münevver Okur MERİÇ144
Babam Hacı Ahmed Efendi (H.1290/M.1873)’de Divrik’te
doğmuş. “Rıdvan Paşazâdeler” ailesinin oğludur. On beş yaşında
tahsil için Divrik’ten ayrılıp Mısır’a, Kahire’ye gider. Orada EZHER
Üniversitesi’nde medrese öğrenimi görür, tahsili sekiz yıl sürer, eski
adıyla (aliyyül alâ) pekiyi dereceyle bitirir. Bu zaman içinde Mısır
Hidiv’i çocuklarının eğitimi için Ahmed Efendi’yi sarayına alır. Ahmet
Efendi sarayda ikisi kız, ikisi erkek dört çocuğa verdiği din bilgisi ders-
lerinin yanında, cebir, geometri ve kozmoğrafya dersleri de vermiş.
Bundan Ahmed Efendi’nin Ezher’de din öğrenimi yanında cebir, geo-
metri ve kozmoğrafya dersleri de gördüğü anlaşılıyor.
Hidiv, Ahmed Efendi’ye ders ücreti olarak her bir çocuk için her
Cuma dört altın vermeyi teklif eder. Ahmed Efendi altın yerine, Hidiv’den
kendisine kitap vermesini ister. O da bir deve yükü kitap verir.
Ahmed Efendi, Ezher’deki sekiz yıllık medrese eğitimini bitir-
dikten sonra İstanbul Fatih Külliyesinde İcazetini alır. O dönemde
Uşak iki büyük (Antepli-Adanalı) medreseleriyle, İmparatorluğun
önemli kültür merkezlerinden biridir. Adanalı medresesinin Müderrisi
Adanalızâde Mehmed Efendi’dir. O dönemde usule göre müderris
olabilmek için medrese sahibi olmak gereklidir ve müderrislik babadan
oğula ve ailenin büyük erkek çocuğuna geçmesi şartı vardır. Müderris
Adanalızâde Mehmed Efendi’nin kendisinden sonra müderrislik yapa-
cak şartlarda oğlu olmadığından, müderrislik boş kalır.
Rivayete göre Adanalılar ailesi Adana dolaylarından Toroslara
çıkmış, orada bir kuşak kaldıktan sonra yedi kola ayrılıp Anadolu’nun
batısına inmiş, bu kollardan biri de Uşak’ta yerleşmiş.
Ahmed Efendi, Fatih külliyesinden icazetini aldıktan sonra
(1898) yılında Müderris Adanalızâde Mehmed Bey’in kızı Hesna ha-
nımla evlenip, ailenin oğlu olur, Adanalı medresesinde müderrisliğe
başlar.
Adanalı Medresesi’nde Müderris olan Hacı Ahmed Efendi,
Uşak’ta Yunan işgalinde bütün vatanseverlerle beraber Millî Mücadele
hareketinin içinde yer alır ve İbrahim Tahtakılıç’ın (anam Hesna Ha-
nım’ın dayısıdır) giriştiği cephe harekatının ana damarını besleyecek
olan bir başka istikametinde çalışır.
143
Hubb-ül Vatani min-el îmani: Vatan sevgisi imandandır. (İmandan gelir.) Hadis
144
Hacı Ahmet Efendi’den olma, Hesna’dan doğma, Uşak 1924 D., İstanbul’da ikamet
ediyor.
269
Mehmet Ersin
Hacı Ahmed Efendi’nin karargahı sıra ile Uşak camileridir.
Camilerde halkı Milli Mücadeleye katılmaya, İstiklâl Mücadelesine
inandırmaya, yüreklendirmeye başlar. Halkı milis kuvvetlerinin toplan-
masında, vatan müdafaasına hazırlamada vaazlarıyla kendi manevî
cephesini kurar.
Vatan sevgisin, vatanın kutsallığını, dini yönden işler. İslami-
yet’te Hz. Peygamber’in hadisinde (Hubb-ül Vatan imândandır.) sözü-
nün imanın şartlarından birisi olduğu gerçeğiyle halkı bu doğru yönde
bilinçlendirir. “Hubb-ül Vatan kavramını” yani vatan sevgisini, vatanı
kurtarmanın bir iman işi olduğunu Hubb-ül vatan sözünün Peygam-
ber’in sözü olduğunu, İslamiyet’te imanın esaslarından biri olduğunu
hatırlatır. Vaazlarında halkı milis kuvvetlerine katılmalarına inandırır.
Yunanlılar, halkı bu içten, gönülden silahlandırmaya öncülük eden
Hacı Ahmed Efendi’yi hemen öğrenirler, bu gerekçeyle, Uşak’taki
diğer vatansever arkadaşlarıyla beraber Atina’ya sürgüne gönderirler.
Kitabınızın145 44. sayfasında adı geçen Adanalı damadı Hacı Ahmed
Efendi babamdır.
Yiğit’in146 babasından duyduğu bir küçük olay, “Halkta milis
kuvveti şuuru oluşur, eli silah tutan herkes milis teşkilatına katılmaya
başlar, halk atlanıp dağa çıkar, babam da bir ata binip arkalarından
aynı dağa çıkar, (Burada hangi dağ olduğunu bilmiyoruz.) Dağda di-
ğer, gönüllülerin toplanmasını bekleyen gönüllüler, babamı görünce
şaşırırlar, Hoca Efendi sen silah tutmayı bilmezsin, buraya niye geldin
derler. O da bu çocukları vatan uğruna ölüme ben gönderdim, yanla-
rında olmam gerekir, der.”
Hoca Efendiyi zorla Uşak’a geri gönderirler.
O günler için anamın anlattıklarından biri: Yunanlılar, babamın
da aralarında olduğu esirleri Atina’ya götürürken önce İzmir Kordon
boyundan geçirirler, burada diğer başka Türkleri bu esirlerin yüzlerine
tükürtürler.
Gine anamdan duyduğuma göre: Babamları esarette Atina’da
hendekler içine koymuşlar. Türkiye’de ordu muharebeyi kazanırsa
Yunanlılar esirlere yemek verirlermiş, Türkiye’de ordu muharebeyi
kaybederse mısır koçanı yedirirlermiş.
Evden babama açıktan mektup yazamazlarmış, mektubu gizli
gönderebilmek için (eskiden erkekler kaput bezinden yakası açık iç
gömlekleri giyerlerdi) mektubu gömleğin iç kısmına sabit kalemle ya-
zarlar, mektubu bu yolla gönderirlermiş. Babamın Atina’daki esareti
145
Mehmet Ersin, a.g.e. s.,186.
146
Av. Dr. Yiğit Okur: Hacı Ahmet Efendi’nin (Okur) torunu.
270
sırasında sol tarafına felç gelmiş, onu Manisa’ya getirmişler, orada
tekrar hapse atmışlar.
Cumhuriyet Hükümeti tarafından İstiklâl Madalyası ile onur-
landırılanlardan biri de odur. Madalya kırmızı şeritlidir. İstiklâl Savaşı
Madalyasının kırmızı şeritli olanı, kanun gereği en yüksek rütbeye
verilen madalya olarak öngörülmüştür.
Hacı Ahmed Efendi, Mısır Hidiv’inin çocuklarının ders ücretine
karşılık verdiği bir deve yükü çok kıymetli kitapları kendisiyle beraber
Uşak’a getirmiştir. O dönemde Uşak iki medresesiyle yetiştirdiği seç-
kin kişileriyle İmparatorluğun ehemmiyetli kültür merkezlerinin
başlıcalarındandır. Buna bağlı olarak halkın kültür seviyesi çok yük-
sektir. İlme, ilim adamlarına saygılıdırlar. Anamdan duyduğuma göre:
bu kişiler arasından o zaman Hacı İnceler lâkaplı, yanılmıyorsam gali-
ba Mehmed Efendi adında bir bey, bir meydanda taşlar yaktırıyor.
Yanmayan taşlarla Hacı Ahmed Efendi’nin oturduğu evin müştemilatı-
na onun Mısır’dan getirdiği kıymetli kitaplarını koyabilmesi gayesiyle
bir kütüphane yaptırıp Hacı Ahmed Efendi’ye hediye eder. Uşak’ta
Yunan yangınından her yer yanarken, Hacı Ahmed Efendi’nin kütüp-
hanesi yanmayan taşlardan yapıldığından içindeki kıymetli kitaplarıyla
beraber yanmaz.
Hacı Ahmed Efendi, şapka kanununa hemen uyar, sarığının
çıkarır, kasketini giyer. Atatürk’ün Uşak’a bir gelişinde ona “Hoca
efendi siz sarığınızı çıkarmayabilirsiniz” der. Ahmed Efendi, Atatürk’e
“Kanun neyi emrediyorsa ben onu yaparım” der.
Hacı Ahmed Okur Efendi, aydın kafalı, ilerici, çağdaş bir mem-
leket evladıydı. Hukukun üstünlüğüne inanan, devrimlere bağlı, Kuva-
yı Milliyeci idi. 05.09.1934 tarihinde öldü.
Hacı Ahmed Okur Efendi’nin üç çocuğu vardı. Merhum Mah-
keme reisi Yargıç Hasan Tahsin Okur, Merhum Dr. Mustafa Emre
Okur, kızı Türkolog Münevver Okur.
Torunları: Avukat Dr. Yiğit Okur, Avukat Mehmet Okur, Eko-
nomist Ahmet Okur.
Hacı Ahmed Okur’un çok kıymetli kitaplarla dolu kütüphane
binası eski eser olarak korunmaya alınmış durumdadır. Fakat maale-
sef bugün kütüphane düşmanlarıyla her an tehdit altındadır. Kökleriyle
binanın temeline zarar verecek ceviz ağacı, kütüphanenin dibine kas-
ten dikilmiştir. Bizzat Müftü ceviz ağacını diken şahsın caminin temiz-
liğine yardım ettiği bahanesiyle ağacın yerini daha uzağa kaldırtma-
makta ısrarla arka çıkmaktadır. Kütüphanenin dibindeki cevizin kökleri,
binanın temeline zarar vermekte, bina su almaktadır.
271
Mehmet Ersin
Şimdi Uşak nereden nereye geldi. Vaktiyle ilme, ilim adamla-
rına saygılı Uşak halkından değerli insanlar, kütüphanenin yapımında
muhtemel yangından korunmak için taşların yanmayanını arıyor. Şim-
di ise Uşak’ın en öndeki din temsilcisi müftü efendi kütüphaneye zarar
veren şahsı koruyor, zarar verecek ağacın da yerini değiştirtmemek
için tehlikenin koruyucusu oluyor.
Bir hazin gerçeğe bir ilave daha: Kütüphanede çok nadide
kıymetli kitaplar ve beraberinde çok sayıda el yazması eserler vardı.
Meraklısının kullanımına açılması için Kültür Bakanlığı Kütüphaneler
Genel Müdürlüğü ile yüz yıllık geçerli olacak şartlı bir anlaşma yapmış-
tık.
Anlaşma şartımı; kütüphaneden hiçbir kitap dışarıya izinsiz
verilmeyecek, kitapların tasnifinde, düzeninde biz de bulunacaktık.
Tamir yapılırsa bizim de haberimiz olacaktı. Bu şartların herhangi
birisinin gerçekleştirilmesi için haber beklerken Fikri Sağlar’ın Kültür
Bakanlığı döneminde bütün kitaplar, bizden habersiz, kütüphaneden
kaldırılıyor, kütüphane boşaltılıyor, kitaplar önce müftülük binasına
konuyor, sonra da o dönemdeki kültürsüz Kültür Müdürü kim idiyse,
hiç vicdanı sızlamadan, bir daha yerine konması mümkün olmayan
nadide kitapları ve el yazmalarını, müdürlüğünün bodrumuna attırıyor,
yağmaya açıyor; bütün kıymetli kitaplar ve el yazmaları belirsiz kişiler-
ce kapışılıyor.
Kitaplarımızın habersiz yerinden kaldırıldığını ve onların Kültür
Müdürlüğü binasında bodrumdan başka hiçbir yer bulunamamasını
doğrudan Türk kültürüne vicdansız bir saldırı olarak görüyorum.
1999’da Hacı Ahmed Efendi’nin torunları, kütüphaneyi Eski
Eserleri Koruma Kurulu’nun izniyle tamir ettirdiler. Koruma altındaki bir
eski eser binanın tamiri sırasında Uşak Kültür Müdüründen hiçbir ilgi
göremedim. Bu sebeple Kütahya Kültür Müdürü Ahmet Yılmaz
Bey’den –kendisini tanımadığım halde- telefonla yardım istedim. Kü-
tahya Kültürü Müdürü Ahmet Yılmaz Bey, özel arabasıyla Uşak’a geldi
ve kütüphane için o günkü sıkıntımı halledip gitti. Kütahya Kültür Mü-
dürü Ahmet Yılmaz Bey’e Uşak ve kendim adına tekrar teşekkürler.
Kitapların Kültür Müdürlüğündeki çalınanlarından geri kalanı-
nın akıbetini Uşak Kültür Müdüründen sorduğumda onları Kütahya’ya
gönderdik dedi. Derhal Kütahya’ya gittim. Orada yokmuş. Kütahya’dan
geri kalanların Ankara’da Milli Kütüphaneye gönderildiğini öğrendim.
Kültür Bakanlığı’nın emriyle o günkü Uşak Kültür Müdürü’nün
eliyle başımıza gelen bu felaketin, Milli değerlerin göz göre göre bile-
rek kayboluşuna seyirci kalan idarecilerin Türk kültürüne yaptıkları bu
aleni düşmanlığı açıkça kınıyorum.
272
Akarcalı Medresesi
Mehmet KEYVANOĞLU
Akarcalı Medresesi’nin banisi Akarcalı Mehmet Efendi, tahsil
yapmak için 1890’lı yıllarda Akarca Köyünden Uşak’a gelir. Belli bir
eğitim öğretimden sonra kendi medresesini kurmaya karar verir. 1905
veya 1907 yıllarında istasyon yakınında şimdiki Umpaş marketlerinin
olduğu yerde medresesini inşa eder. 1920 yılında işgalci Yunan,
Uşak’a yaklaşırken Mehmet Efendi Yunanlılar kullanmasın diye kendi
elleriyle yaptığı medresesini yıkar.
O yıllar iletişimin zor olduğu, hatta imkansız olduğu, Türk hal-
kının kimin tarafında olacağına karar veremediği bir devir. Mustafa
Kemal’in istanbul tarafından hain ilan edildiği, Yunan Kuvvetlerinin
kurtarıcı olarak geldiği söylentilerinin olduğu dönem 1 5 Mayıs 1919
da İzmir’e ayak basan Yunan askerleri ve yerli işbirlikçileri henüz vah-
şete başlârnamışlardı. Yerli halka çok da zorluk çıkarmıyorlardı. Ama
işte Uşak’a girmek üzereydiler. 29.8.1920’de Uşak işgaledildi.
İstasyona yakın olması sebebiyle stratejik konumda olan
Akarcalı Medresesi binasının Yunan askerlerince çeşitli sebeplerle
kullanılabileceği düşüncesiyle, Mehmet Efendi tarafından yıkılması
uygun görülür ve yıkılır. Bu medrese binasını da Yunan’m eline geç-
memiş olur. Daha sonra görüleceği üzere bu tür binalar; tavla olarak,
yargı binası olarak, hastane olarak veya karargah olarak kullanılmıştır.
En sonunda da oralara doldurulan vatandaşlarımız diri diri yakılmıştır.
İşte tüm olanları önceden sezen Mehmet Efendi böyle bir önlem al-
mıştır. Akarcalı Mehmet Efendi Akarcalı Medresesi ni Yunan askerleri
Uşak’ı işgal etmeden önce yıkmıştır.
Şimdiki Akarca camiinin bulunduğu mevkiye gelerek savaş sü-
resince derslerine orada devam eder. Savaş sonrasında ise yerleşik
medresesini ve camii inşa eder. Camii yeni binasıyla hizmete devam
etmektedir.
273
Mehmet Ersin
274
II.UŞAK-İŞGALDE
275
Mehmet Ersin
276
Allah Âşkına Kapıyı Açın
Ahmet ÖZDİL147
Yunan askerleri Uşak’a geldiğinde ben on bir yaşında idim.
Yunan askerlerinin Uşak’a “Bugün geliyor, yarın geliyor” diye her gün
bir korku içinde yaşıyorduk. Uşak halkı, her gün sabahleyin evden geç
çıkıyor, akşam evine gün batmadan geliyor, evinin kapısını iyice kapa-
tıyor idi. Korkudan hal böyle iken günün birinde Yunan askerleri
Uşak’a geldiler. O gün Uşak halkı evinden dışarı çıkmadı. O gün ben
oturduğumuz binanın sarayına çıktım. Ve saraydan yolları takip ettim.
Yunan askerleri katırlar üzerinde doğru Hükümet ve Adliye binasına
gelerek Yunan bayrağını astılar. Yunan işgalini gördüm ve yaşadım.
Yunan askerleri Uşak’ta kaldığı zaman içinde, Uşak’ın varlık
sahibi olan fabrika sahiplerinden Köme Mahallesi’nde (Özdemir Mah.)
bulunan büyük evleri olan Yılancızadeler’in evlerini işgal ederek Askeri
Hastane yaptılar. Bu hastahanede hasta olan askerler yatmakta idi.
Hastahane de bizim evimize yakın olduğu için, hastahaneye ben süt,
yoğurt verir, parasını alırdım. Askerlerin içinden parasını vermeyen de
olurdu.
Yunan askeri Uşak’ı işgal ettiğinde, Uşak halkı geceleri soka-
ğa çıkamıyor, korkudan evlerinde lamba yakıyorlar. Yunan askerleri
ışık olan evlerin kapısını çalarak içeriye girip, altın, para, güzel kız ve
kadın istiyorlardı. Vermez ise eziyet ediyorlardı.
Yunan askerleri Uşak’a girerken Uşak Devlet Demiryolları
istikametinden geldiler. En fazla zarar gören mahalleler Yörükler (Du-
rak), İslice, Kurtuluş Mahalleleridir. Yunan askerleri kaçarken yine de
aynı mahalleler zarar gördü. Zulüm, işkence, yangın, ölüm, para, altın,
ırza geçmek gibi tecavüze uğrayan mahalleler arasında bu üç mahal-
le.
Hüseyin Oğuz, Aksekili Hafız Ahmet, ben Ahmet Özdil, üçü-
müz bir evde toplandık. Geceyi aynı evde geçirdik. Sabahleyin, üçü-
müz birlikte evden çıkarak, çarşıya gittik. Dükkanlarımızı kontrol ede-
lim dedik. Çarşıdan sonra da Hüseyin Oğuz’un evi Kurtuluş Mahalle-
si’nde olduğu için, evi kontrol edelim dedik. Üçümüz birlikte eve gittik.
Kapıya vardık, açtık, içeriye girdik. Kapıyı kapadık. Aynı zamanda da
bir kadın bağırıyor Türkçe: “Allah aşkına kapıyı açın, bizi de içeriye
147
Halil’den olma, Ayşe’den doğma, Uşak 1909 doğumlu Ahmet Özdil’in 20.3.2002
tarihinde eski yazıyla yazıp, bana verdiği anısı.
277
Mehmet Ersin
alın” diyor. Hüseyin Oğuz kapıyı açıyor. İki Yunan askeri kapıda Hü-
seyin Oğuz’dan para, altın istiyorlar. O da “Yok” deyince, dövüyorlar.
Yunan askerleri bizi soruyorlar, Hüseyin Oğuz da “Yukarıdalar” diyor.
Yunan askerleri bizi aramak için yukarıya çıkıyorlar. Hüseyin Oğuz da
komşusunun bahçesine, sonra da evine girip bir tavuk kümesine giri-
yor. Yunan askerleri bizleri bulamayınca bırakıp gidiyorlar. Hüseyin
Oğuz bir gece tavuk kümesinde kalıyor. Ertesi gün daha evvel kaldı-
ğımız evde birleştik. Hüseyin Oğuz’u çok fena halde dövmüşler. Her
tarafı simsiyah bere idi.
Çekilip Gittiler
Anlatan: Mehmet BAŞPINAR148
Yazan: Zuhal BAŞPINAR
Savaşı daha tam hissetmemiştik. Bir gün caminin önünde
otururken iki adam geçti yoldan. Banaz’a doğru gidiyorlardı:
- Oturun beyler, dinlenin, dedik.
- Ne oturması, Yunan geliyor, önlem alın, diye bağırıp gittiler.
Aradan bir hafta geçmeden geldi Yunanlı ve tam iki sene buralardan
gitmedi.
Başlangıçta yiyecekleri çoktu, fazla sataşmadılar insanlara.
Hatta ekmekleri çok güzel olduğundan onlarla ekmek değişmeye çalı-
şırdık. Bazan ekmekleri karşılığında tütün verirdik, hemen kabul eder-
lerdi. Yine de ilk günler, köy halkı, çok korktu Yunan askerinden.
Bir gün evde oturuyorduk. Yunan askeri aniden içeri girdi,
kadınlarımızdan birinin kolundan tutup, dışarı çıkarmak istedi. Benim
babam ölmüştü. Üvey babam hoca idi. Hemen fırlayıp askere karşı
çıktı. İkisi boğuşurken, süngü babamı yaraladı. Asker, babamın kula-
ğının ucunu da ısırarak koparmıştı. Babam can havliyle askere vurdu.
Süngü deldi geçti askeri. İçeri giren Yunan askerlerine ölen askerin
suçunu söylediler:
- Bunu alıp gidin, namusumuza el uzatırsanız arslan kesiliriz,
dedi babam. Çok inatlaşmadılar, çekilip gittiler.
Yine bir gün, ahırdan, kesmek üzere bir ineğimizi çaldılar. İnek
çayıra çıkınca, kendini yere bir attı, bir daha kalkmadı. Dövdüler, söv-
düler, ittiler olmadı, inek asla kıpırdamadı. Yanına kimseyi yaklaştırmı-
yordu. Onlar bıkıp da çekilince, hayvan usulca ahıra döndü. Bizler de
“Hayvan bile bunlara teslim olmak istemiyor” diye düşündük. Gözleri-
148
Salih’ten olma, Fatma’dan doğma, Uşak-Bozkuş Köyünden 1909 doğumlu Mehmet
Başpınar’la 20 Haziran 2002’de yapılan röportaj.
278
miz yaşarmıştı.
Yunan askerleri her gün minareden Türk askeri geliyor mu di-
ye gözlerlerdi. Bir gün bir boru sesi duyuldu, apar topar kaçtılar. Top
sesleri kesilince yine geri döndüler. Gitmek istemiyorlardı. Köyümüzde
rahatları çok iyiydi.
Erzakları tükeniyor, aç kaldıkça saldırganlaşıyorlardı. Evde 8-10 ka-
dın, erkek olarak bir ben vardım. Komşunun kazmasıyla bizim kapıyı
kırdılar. İçeri girip “ekmek” diye yalvardılar. Kadınlar acıdı, ateş yakıp
yufka yapmaya karar verdiler. Yufkalar piştiği anda, silah sesleri du-
yuldu ve Türk askeri köye girdi. Bir tanesine bile o yufka nasip olmadı.
Hepsini sevinçle askerlerimize verdik. O sırada Türk askerlerinden
birinin üzerine giydiği elbiseyi üç senedir çıkarmamış olduğunu öğren-
dim. Bunu hiç unutmam.
İstedikleri Yerlere Oturdular

Anlatan: Ali ALCAN (Gök Ali)149
Yazan: Mehmet ERSİN
Yunanlılar, Salihli’yi işgal edince o taraftan, dombaylar ve
inekleriyle mâcırlar (Salihli’den düşmandan kaçanlar) köyümüze geldi-
ler. Sonra da Yunanlılar, Kalfa Meşesi’ne gelip, karargah kurdular.
Tayyare alanında dört Türk tayyaresi varmış, biri arızalanmış,
tayyarelere bakmaya gittik. Yunanlılar, bizi tayyarelerin yanında gö-
rünce ateş ettiler, darıların içine saklandık.
Yunan askerleri köyümüze geldiğinde sakindiler. Sonra evle-
rimizi işgal edip, istedikleri yerlere oturdular, hayvanlarımızı aldılar.
Köyümüzün bütün insanlarını bir alana topladılar.
- Silah var mı? dediler. Hepimize eziyet ettiler, dövdüler. Beni
de bacağımdan asıp, kırbaçla dövdüler. Ben bir şey söylemedim.
Cebren malımızı alıp, alem yaptılar. Her türlü rezaleti yaptılar. Kimi
kime şikayet edeceksin?
Türk askerinin gelişini minareden takip ettiler. Ben o sırada
Hacı Ahmet dedenin evinde, torunu Mehmet Ali’yle beraberdim. Evden
Yunanlılara bakıyorduk. Yunan askeri, minareden telefon gibi bir şey
atınca Yunan askerleri, köyümüzden çıkmaya, kaçmaya başladılar. O
sırada harman yerinde harman savurmakla meşgul olan Yörükoğlu
Halil’i, evinde Şerif Ağa ile Bıdıloğlu Hasan Ağa’yı kaçarken Yunanlılar
149
Mehmet’ten olma, Nazife’den doğma, Uşak-Bozkuş 1908 D. Ali Alcan’la 8 Nisan
2002’de yapılan röportaj.
279
Mehmet Ersin
öldürdüler.
Çok sakin girdi kefereler, sonra sonra eziyet etmeye, giderken
de yakıp yıkmaya, öldürmeye başladılar.
Yunan askerinin yaptıkları ölünceye kadar kafamdan çıkmaz.
Köyde Benden Başka Kimse Yok

Anlatan: Mustafa AKIN150
Yazan: Necati AKIN151
Yunanlılar kaçarken 14-15 yaşlarında idim. Babam köy muhta-
rı idi. Yunan bozgunu duyulunca, köylüler dağlara kaçmışlardı. Köyde
yaşlı kadınlar ile biz kalmıştık. Babam kaçan Yunanlılar köye zarar
vermesinler diye köyün dışına Hatıplar köyü yolu yakınına ekmek
pişirmek için saç vurdurmuş, yaşlı kadınlar orada ekmek pişiriyor,
gelen Yunanlılar da ekmek alıp kaçıyorlardı. Bir ara kağnılarla birlikte
gelen ve ağırlıklarını taşıyan Yunanlılar geldi. Babama kağnı angarya-
cısı bulmasını söylediler. Babam da:
-Köyde benden başka kimse yok, dedi. Babamı tüfek dipçiği
ile dövdüler, başından yaralandı. Bana kağnı arabamızı hazırlamamı
söylediler. Ben Çeşme’ye kadar başka köylülerle birlikte gittim. Orada
İslam köyünden Yavaşçıoğlu bana yardım etti. Köye dönerken Türk
süvarisi ile karşılaştık. Süvarilerin başında bulunan subay:
-Şerefsiz herifler, düşmanı uğurlamaktan mı geliyorsunuz, di-
ye bize hakaret etti. Biz gerçeği söyleyince ve olayı anlatınca, subay,
önceki sözlerinden pişmanlık duydu. Köye döndüğümde, babamın
cenazesi ile karşılaştım.
Şehitler Abidesi
Anlatan: Mustafa BAYRAKTUTAN152
Yazan: Necati AKIN
Yunan işgali sırasında ben Şabanköy-Hasanköy taraflarına
tarla sürmek, odun kesmek bahanesiyle giderdim. Orada benim yanı-
ma Sabri Bey’in yolladığı sivil kıyafetli adamlar gelir, benden Banaz
150
Mustafa Akın: Ahmet’ten olma, Uşak-Banaz, (1907-1979)
151
Necati Akın: Uşak, 1934 D. Emekli İlköğretim müfettişi, Banaz’da ikamet ediyor.
152
Mustafa Bayraktutan (Mustafa Çavuş) Yunus’tan olma, Elif’den doğma, Uşak-Banaz-
İslâmköy, 1893-1961: Çanakkale Savaşlarına çavuş olarak katılmış, İngiliz gemisinin
vuruluşunu gözüyle görmüş, Kurtuluş Savaşı’nda Sandıklı tarafında bulunan Sabri
Bey komutasındaki Türk birlikleri ile irtibatlı olarak İslamköy’de bulunmuştur.
280
Tren İstasyonu’ndaki Yunanlılar hakkında bilgi alırlardı.
Bir gün Sabri Bey’in bir manga askeri istasyondaki Yunan
askerlerine saldırdı. Ancak Yunanlılar hangarın arkasına mevzilenmiş
olduklarından başaramadılar. Üç askerimiz şimdiki Şehitler Abidesi’nin
olduğu yerde şehit oldu.
Aynı sıralarda köyümüzde Ali Rıza isimli bir şahsın Türk birlik-
lerine ait bir atı çalarak Yunanlılara satmış olduğunu öğrendik. Ali Rıza
benim Türk askerleri ile ilişkim olduğunu bildiği için, bunu benden
bilerek, bizim harman yerine geldi. Ben harman saplarının içine sak-
landım. Küfür ederek harman yerine silahı ile gelen Ali Rıza benim
yerime, babamı vurdu. Ben kaçarak Türk askerlerine sığındım.
Yunan bozgun halindeydi. Ben Türk askerleri ile tekrar
İslamköy’e geldim. Sabri Bey, Ali Rıza’yı buldurarak, İslamköy köprü-
sünün başına kurdurduğu bir darağacında astırdı.
Bakalım Beni Ne Yapacaklar

Anlatan: Tahsin COŞKUN153
Yazan: Mazhar Osman KUTSAL154
Tahsin Coşkun babasından155 naklen anlattı:
Kurtuluş Savaşı’nın son zamanlarıymış. Yunan cephesinin
bozulduğu haberleri gelmiş. Babam, Alfaklar köyünde yaşayan dedem
Hacı Hasan’ı ve kardeşlerinin durumunu merak edip, köyüne gitmiş.
Kısa zaman sonra Yunan orduları İzmir’e doğru kaçmaya başlamış.
Alfaklar köyü ve civarından Yunan kafile ve askerleri korku ve telaşla
geçiyormuş.
Amcamlardan birisi neler olup bitiyor diye evlerinin çatısını
çıkıp etrafı gözetlerken, Yunan askerleri onu görüp evlerinin kapısına
dayanmış.
Babam evde bulunanların yüzlerine birer yazma bağlayıp,
samanların içine saklamış. Kendisi dışarı çıkıp teslim olmuş. Düşman
askerleri tüfek ve süngülerle tehdit edip kaçan kafilelerin arasına gö-
türmüşler.
Yunanlılar kendi kamyonları ve köylerden mecbur ettiği araba
153
1926 Uşak doğumlu Tahsin Coşkun, İstanbul’da ikamet ediyor.
154
Mazhar Osman Kutsal: Hüseyin’den (Yağcı Hüseyin) olma, Ummahan’dan doğma,
Uşak 1924 doğumlu, İzmir Yüksek Ticaret mezunu, Tüccar, İstanbul’da ikamet edi-
yor. 18.01.2003 tarihinde bana gönderdiği anı.
155
Nuri Coşkun: Tahsin Coşkun’un babası. Uşak-Karahallı-Alfaklar, 1893 doğumlu.
Cumhuriyetin ilk yıllarında Bölme köyünde öğretmenlik yapmış, daha sonra Uşak
Özel İdaresi’nde çalışmıştır.
281
Mehmet Ersin
ve kağnılarla cephane ve diğer ağırlıklarını taşıyorlarmış. Babam yol-
culuk devam ederken, hem korkuyor hem de gerilerde kalmaya gayret
ediyormuş. Niyeti kaçmakmış.
Yükünü boşaltıp geriye tekrar yük almaya dönen Yunan kam-
yonlarından birine elleri ile işaretler verince duran şoförün yanına
oturuvermiş. Şoföre yine işaretlerle yiyecekler verebileceğini, memnun
edeceğini anlatmaya çalışmış. Onun bu hali şoförün hoşuna gitmiş,
aynı yollardan köyüne geri gelmiş.
Götürülürken beni bakalım ne yapacaklar, nerede öldürürler
diye düşünürken, böyle bir mucize ile düşmanlardan kurtulmuş.
Babam Gelmiş
Nihat MIDIKOĞLU156
Babamın amca oğlu Remzi Mıdıkoğlu’nun (Uşak-Güneli 1933
D.) anlattığına göre, dedesi Hamit Mıdık’ı (1877-1951) Büyük Taar-
ruz’dan önce çeteler yakalayıp “Sen Yunan ajanısın” diye suçluyorlar.
Sonra Yunanlılar, Hamit Mıdık’ı yakalayıp onlar da “Sen çetecisin”
diye suçluyorlar. Hamit Mıdık, çeteciler ve Yunanlılar tarafından 3-4
kez karşılıklı suçlamaya maruz kalıyor. Sonunda Yunanlılar, Hamit
Mıdık’ı yanlarına alarak Salihli hapishanesine atıyorlar. Hamit Mıdık
hapishanede altı ay kalıyor.
Türk askerleri, Yunanlıları Ege Denizi’ne doğru sürerken,
Hamit Mıdık’ın Mıdıklı köyündeki evinin önündeki geniş arsada mola
verirler. Hamit Mıdık’ın oğlu Akif Mıdık (1913-1988) Türk askerlerine
gereken ve elinden gelen konukseverlikle, buğday arpa ambarlarını
açarak süvarilerin tüm atlarını yemliyor, torbalarını dolduruyor, kendi-
lerine de yemek veriyor, kumanyalar hazırlatıyor. Türk askerleri ye-
mekten sonra istirahata çekildiklerinde Akif Mıdık’la sohbet ediyorlar.
Akif Mıdık, Türk askerlerine, babasının hem çeteciler hem de Yunanlı-
lar tarafından suçlandığını, Yunanlıların yaptıkları eziyetleri, babasının
da şu anda Salihli hapishanesinde olduğunu anlatıyor.
Türk askerleri, Mıdıklı köyünde gece dinlenmede iken, Hamit
Mıdık, Salihli hapishanesinden çıkıp köyüne gece saat iki sularında
gelerek, oğluna sesleniyor. Akif Mıdık babam gelmiş diye evinden
koşarak çıkıyor. Sesi duyan dinlenmedeki Türk komutanları, Hamit
156
Selim oğlu, Uşak-Güneli (Mıdıklı), 1963 doğumlu, Yüksek Ziraat Mü-
hendisi Nihat Mıdıkoğlu’nun 19.11.2002 tarihinde bana verdiği yazıdır.
282
Mıdık’ın etrafını sarıyorlar. Hamit Mıdık, olup bitenleri, Yunanlılar hak-
kında bildiklerini, askerlerimize anlatıyor. Türk askerleri sabaha karşı
hazırlanıp, hemen Salihli’ye doğru hareket ediyorlar.
Dedem Ahmet Sabit Mıdık’tan (1914-1985, Hamit Mıdık’ın
oğlu) dinlediğim olayı yazayım.
Yunanlılar bir gün Hamit Mıdık’ın evine gelirler. Hasta annesi-
nin yanında yatmakta olan Ahmet Sabit Mıdık’ı, bir Yunan askeri ko-
lundan tutarak kaldırır ve evin bahçesine götürür. Yunan komutanı,
askere çocuğu ne yapacağını sorar. Asker de çocuğu havaya atıp,
yere düşerken süngüyle öldüreceğini söyler. Bunun üzerine Yunan
komutanı askere çocuğun öldürülmemesi gerektiğini ve onu serbest
bırakmasını emreder. Asker çocuğu yani Ahmet Sabit Mıdık’ı yere
çarparak bırakır. Çocuk ağlayarak ve koşarak tekrar hasta annesinin
yanına gelir, ona sokularak yatağına yatar.
Efendiler Biz Şu Anda Esiriz

Anlatan: A. Rıza BAYRAM157
Yazan: Necati AKIN
Yunan işgali sırasında Banaz köyü nahiye idi ve köyde önemli
bir Yunan komutanı vardı. Ben çocuktum. Bir gün köyde bir kalabalık
oluştu. Yunanlılardan da Türklerden de tanımadığımız insanlar köye
geldiler. Halk EREK denen köy meydanında toplandı. Konuşmalar,
kavgalar oldu. Daha sonra bu işin aslının şöyle olduğunu öğrendim:
Köye bazı Yunan subayları ile Avrupalı gazeteciler gelmiş.
Banaz nahiyesinin köylerinden ileri gelenleri, köyde toplamışlar. Köylü-
lere Yunan idaresinden memnun olup olmadıklarını sormuşlar. Köylü-
lerden biri memnun olduklarını söylemiş. Halk arasından, 18 yaşların-
da bir delikanlı olan Ahmet Yücel158 itiraz etmiş. Her gün tavuklarımızı
yiyorlar diye. Bunun üzerine Yunan askerinin biri onu, omuzundan
dipçikle vurmuş. Yunan askeri ile Ahmet Yücel dövüşmüşler. Ahmet
Yücel, Yunan askerini döverken diğerleri alkış tutarak seyretmişler. Bu
olay üzerine köylüler konuşmak istememişler. Yunanlılar konuşun diye
ısrar etmişler. Susuz köyünden Yüzbaşıoğlu namıyla tanınan birini
ısrarla ortaya çıkarmışlar. Israr üzerine Yüzbaşıoğlu:
- Efendiler, biz şu anda esiriz, biz ne söylesek kıymeti yoktur.
Biz kötü söyleyemeyiz, iyi söylesek inandırıcı olmaz, diye cevap ver-
157
Ali Rıza Bayram: Faik’ten olma, Hatice’den doğma, Uşak-Banaz, 1915 D.
158
Halk arasında sonradan Kadı Dayı diye tanınan eski Uşak Milli Eğitim Müdür Yar-
dımcılarından Ali Yücel’in babası.
283
Mehmet Ersin
miş.
Yukarıdaki olayı köyden bir çok kişiden dinledim. Ancak işin
mahiyetini, gazetecilerin olup olmadığını bilen yoktu. A. Rıza Bayram
daha sonradan olayın mahiyetini araştırdığını ve aslının böyle olduğu-
nu anlattı.
Geldiler
Mahmut SEZER159
Yunanlıların Uşak’ı işgalinde beş yaşında idim. Gittiklerinde
yedi yaşında idim. 5-7 yaş arası hatırlayabildiklerimi yazmaya çalışa-
cağım.
Babam, Bağdat Cephesi’nde şehit olmuştu. Babaannem,
annem vardı. Yunanlılar Uşak’ı işgale başlayınca, halı dibine saklan-
dık. Silah sesleri geliyordu, sonradan makineli tüfek olduğunu öğren-
dim.
İşgalden sonra, yavaş yavaş dışarı çıkılmaya başlandı. Her-
kese iyi davranıyorlardı. Evlerden “Üç yumurta bir tavuk, çabuk çabuk”
diyerek yumurta, tavuk isteyip, parasını veriyorlardı. Bu ara “Erkek
çocukları kesiyorlarmış” sözü yayılıyor. Annem bana kız entarisi giy-
dirdi.
Şimdiki Kemal Paşa (Kemalöz) Mahallesinde, Rumlar oturu-
yordu. Yunanlılar gelinci ispiyonculuğa başladılar. “Şu komitacı, şu
zengin” diye ileri gelenleri ihbar ettiler.
Bu arada da Mustafa Kemal, İsmet Paşa, doğuda örgütlenme-
ye gece gündüz devam ettiler, iki yıl sonra taarruz başladı. Yunanlılar,
durumlarını değiştirdi. “Türkler geliyor” diye her yeri yıkmaya, çıkanları
öldürmeye başladılar. Bu durum karşısında, bazı eşyalarımız yanma-
sın diye, kuyuya attık. Kendimiz de bahçelere çıktık. Yunanlılar, evlere
girip, yükte hafif pahada ağır eşyaları (altın) cebren almaya başladı.
Kuyucuların evine girip, Ömer ismindeki çocuğu yatırıp kesmek ister-
ken, annesi altınlarını Yunanlıların önüne atıp, çocuğu alıp, kaçıyor.
Annem, komşular, bahçede duruyorduk. Yunan askeri bahçe
duvarından seslenip ekmek istedi. “Kemal bom bom, şimdi geliyor”
dedi. Bu ara Türk taarruzunun başladığını anladık.
Bu sırada üzerimizden bir top mermisi geçti. Bahçe önündeki
159
Ayşe Dudu’dan doğma, Osman’dan olma, Uşak 1915 doğumlu Mahmut Sezer’in
19.3.2002 tarihinde yazıp bana verdiği anısı.
284
patlıcan kökenleri arasına saklanan bir Yunan askeri gördüm. Bir iki
saat sonra herkes dışarı çıkmaya başladı. Ben de çıktım. Kiremithane-
lere doğru gittim. Mahallemizde biriken adamlar da vardı.
O sırada bizim süvariler gelmeye başladı. Süvariler, tozdan,
topraktan simsiyah olmuştu. Atların apış araları köpürmüş. Herkes
süvariye sarılmaya başladı. Süvari: “Allah aşkına beni bırakın” deyip
atını mahmuzladı. Arkadan süvariler çoğaldı. Bir kısmı istasyon tara-
fından, bir kısmı Aybey Mahallesi tarafından Uşak’a girdiler.
Bir gün İslice Mahallesine doğru gittim. Orada, sokak kapısı
önünde bir kadının cesedini gördüm. Yarısı içeride, yarısı dışarıda,
siyah çarşaflı idi. Oradan şimdi Ziraat Bankası olan yer mezardı, me-
zara gittim. Birkaç tane ölü gördüm. Yunanlılar kaçarken öldürmüştü.
Esirler, Demiryolları İstasyonu’nun arkasında geniş arazide,
tel örgü içine konuldu. Evlerinde ağır işleri olanlar – Lağım temizliği,
kiremit aktarma gibi işlerde – çalıştırılmak üzere 2-3 esir alırdı. Akşa-
ma tel örgüye teslim edilirdi. Bir gün komşumuz iki esir almış, geliyor-
du. Duvar dibine atılmış karpuz kabuğu gören esirlerin, kabukları ka-
pışarak yediklerini gördüm.
Şimdi Kemal Paşa Mahallesi olan mahallede, Ermeniler ve
Rumlar oturuyordu. İstirdattan (geri alma) kaç gün sonra olduğunu
hatırlamıyorum, Ermenileri, Rumları, kadın, çocuk bir sıra olarak Türk
askerinin emrinde (50-100 kadar) İstasyona götürüldü. Oradan İzmir’e
sevk edildi.
Yunanlıların Uşak işgalinde ispiyonculuk yapan Rumlar da
Karamanlis, Yorgo ve Dimitri, İzmir’de yakalanarak Uşak’a getirildi ve
hükümet önünde asıldı.
Yunan İşgalinde
Ali Rıza MİNARECİ160
1920 yılı Ağustos ayının sonlarında, Burçakçı Deresi’ndeki
bahçemize ceviz ağacındaki cevizleri toplayıp ev getirmek üzere git-
miştik. Biz bahçede iken Yunan ordusu Ulubey’i işgal etmiş. Eve gel-
diğimizde Halil Efendi Camii’ne bakan evimizin odasındaki penceresi-
ne perdenin üstüne bir de namazlağ ile kapatmışlar, oda çok karanlık
olmuştu. Ben, penceredeki perdeyi birazcık açmak istedim, beni ko-
lumdan tutup çektiler, açtırmadılar. Odada kimse kalmayınca, perdeyi
biraz açıp baktım, ne göreyim! Yunan askerleri camiyi işgal etmişler.
160
Mehmet’ten olma, Fatma’dan doğma, Uşak-Ulubey, 1914 doğumlu, Ali Rıza Minare-
ci’nin 24.3.2002 tarihinde yazıp bana verdiği anısıdır.
285
Mehmet Ersin
Bu askerler ilk zamanlarda halka yumuşak davranmakta idiler. Arada
sırada yumurta kaynatıp, boyalı olarak çocuklara dağıtırlardı.
O sıralarda birçok evde, tavuk ve inek bulunurdu. Bu inekler,
sabahleyin bir yerde toplanıp bir çoban tarafından, boş arazi ve mera-
larda güdülür, akşamına evlerine dönerlerdi. Yunan askerleri, bu inek-
lerin sütünü sağmak için yoldan çevirir, sütleri sağarlardı. Bizim de bir
ineğimiz vardı. Ben, ineğimizi onların hududuna gelmeden sopa ile
koşturarak geçirirdim.
Zaman uzadıkça, askerler halka biraz sertleşmeye başladılar.
İnzibat Zabiti Kavrako, dayım Ethem Hoca’yı silah bulundurma ihbarı
ile çok şiddetli şekilde dövdürdü. İki kişi hamur teknesinde eve getirdi-
ler, evde bir koyun kesilerek derisine sarıldı.
Bir gün; dedem, babam ve iki amcam ve yengelerim bahçeye
gitmişlerdi. Evde ebem ve ben ikimiz vardık. Öğleyin evimize bir Yu-
nan askeri geldi. Tavukları görünce, yumurtaları istedi. Bu sırada bü-
yük amcam Hasan eve geldi. Yunan askerini sopa ile dövdü ve evden
gidip, Yukarı Mahalledeki tanıdık bir ahbabın evine gizlendi. Biraz
sonra mahalle muhtarı İbrahim Hoca ile birlikte silahlı Yunan askerleri
eve geldiler. Ebem ile ben tavanın üzerine, kiremidin altına saklandık.
Ben saçağın ucuna kadar giderek onları gözetledim. Her yeri aradılar,
bir müddet sonra gittiler.
O zaman bizde, iki adet mavzer, bir çifte, bir tabanca varmış.
Bunları saklayabilmek için evin bir kısmını yıkarak, sandık içinde ker-
piç duvarın içine yerleştirilmiş. Dedem, Hacı Yusuf, babam Hafız
Mehmet, amcalarım Hasın, Ahmet ve Hüseyin, kökten gelen meslek
olarak minare yaparlar ve inşaat işleriyle uğraşırlardı. Bu silahların
saklama işlerini, bir baba, dört oğul, gece gündüz hep kendileri çalışa-
rak, evin bir kısmını yeniden yapmak suretiyle gerçekleştirdiler. Yu-
nan’ın Ulubey’den kaçıp gittiği gün duvarın önünü açıp silah sandığını
çıkardıklarını hatırlıyorum.
Yine bir gün, dedem ve babamların hepsinin evde olduğu
zaman, eve yine bir Yunan askeri geldi, yumurta istedi. Tarladan kal-
kan mahsulleri koymak için, tahtadan geçkili yapılmış, iki gözlü amba-
rımız vardı. Yerden altmış santim kadar yüksekte kurulmuş, altı boş
ambara, tavuklar yumurtluyor. Asker yumurtaları görür, sürünerek
ambarın altına girer, yumurtaları alıp kaba koyar ve sürünerek geri
gelir. Yunan askerinin tam kafasının dışarıya çıkmasıyla, iki tarafından
büyük çekiçle kafasına vurularak öldürülür. Üç metre derinlikteki tuva-
let çukuruna atılarak üzeri hayvan gübresiyle örtülür ve Yunan Ulu-
bey’den gidinceye kadar gübre arıtılmaz.
Yine bir gün, on beş yaşından büyük ne kadar erkek varsa
286
camilerde toplanır, kapıları kapatılır. Her evde büyük heyecan vardır,
ne yapacakları belli değildir. Dört beş saat sonra, Sığır Yolu’ndaki
karargahta bulunan komutanın emriyle serbest bırakılırlar.
Yunan askerleri 1922 yılı Eylül ayının ikinci günü sabahın
erken saatlerinde çarşıdaki bütün tahta dükkanları gaz dökerek yak-
mışlar ve kaçıp gitmişlerdi. Uyandığımda çarşıdaki yangının alevi
adeta Ulubey’i aydınlatıyordu. Bütün Ulubey halkı, ellerinde teneke ve
kovalarla çeşme ve kuyulardan su taşıyarak, elle çalışan bir tulumba
ile yangını söndürmeye çalışıyorlardı.
Haydi Köyüne
Emin SARIHAN161
Bizim köyde Uşaklı yerli Rumlardan Yordanoğulları tüccarlık
yapıyor. Bir gün Yordanoğulları Ladin, Köselerin odada oturuyormuş.
Bizim köyden Uzun Ali oğlu İsmail Ağa, Köselerin odaya gelip
Yordanoğlu’nu dövmeye çalışıyor. Hane sahibi de:
- Benim odamdaki misafir dövülmez, diyerek bıraktırıyor.
Yordanoğlu:
- Haydi İsmail Ağa, gün bir de batıdan doğar, fırsat bir de bize
geçer, der.
Yunan bölgemizi işgal edince Yordanoğlu Ladin, kendi ku-
mandanlarına İsmail Ağa’yı şikayet ediyor. Yunan kumandanı Uşak’ın
merkez köylerinden Kabaklar istasyonunda oturuyor. İsmail Ağa’yı
oraya götürüyorlar, usulen ifadesini alıyorlar. “Haydi git” diye bırakıyor-
lar. İsmail Ağa oradan biraz ayrıldıktan sonra mavzerle vuruyorlar.
Bizim askerle Yunan askerinin arası pek yakındı. Bizim asker-
ler bir gün gece gelip Yordanoğlu’nu oturduğu evden alıp götürüyorlar.
Yunan askerleri, Yordanoğlu’nun kaçırıldığını duyunca, köyümüz
Kızılcasöğüt’e gelip köyde erkekleri camiye, çocukları muhtarın evine,
kadınları bir tarafa toplayıp sorguya çekiyorlar. Yordanoğlu muhtarın
dünürünün evinden kaçırıldığı için muhtarı, oğlunu ve bir kişiyi daha
Atina’ya götürüyorlar. Köy muhtarsız kalınca babamı da muhtar vekili
yapıyorlar. Kurtuluştan sonra mübadelede muhtarın oğlu köye dönü-
161
Emine’den doğma, Mehmet’ten (Hacı Gaganın Mehmet Ağa) olma, Uşak-Banaz-
Kızılcasöğüt 1913 doğumlu Emin Sarıhan’ın 19.4.2002 tarihinde dokuz sayfa olarak
eski yazıyla yazıp, bana verdiği anısıdır. Bu dokuz sayfalık eski yazıyı bugünkü ya-
zıya çevirip, okuyup değerlendirdiğimde; pek çok tekrarların, düzensizliklerin oldu-
ğunu gördüm. Metnin özüne ve anlatımına sadık kalarak, yazıyı yeniden kaleme al-
dım.
287
Mehmet Ersin
yor, muhtarla öbürü Atina’da kalıyorlar.
Yordanoğlu kaçırıldıktan sonra, bizim köyü macır olarak
Uşak’ın merkez köylerinden Çarık köyü, Bozkuş Suadiye’ye taksim
ediyorlar. Ama harman zamanı, harman kaldıracağız, afyonumuzu
işleyeceğiz, bütün bunları gavurun kumandanlarından izin alarak ya-
pıyoruz. Afyon işleniyor, sonra hasadımız, arpa buğday, her ne varsa
onları işlemeye, biçip harman yerine getirmeye çalışıyoruz. Gidiş ge-
lişler vesikaya bağlandı.
Köydeki kağnıları, sahipleri ve öküzleriyle beraber bir araya
topladılar. Ankara’ya doğru kağnılarla mermi ve eşya taşımak için
köylüleri zorlayarak götürdüler. Gidenlerden pek çoğu gavurlar uyu-
duktan sonra kağnısını, öküzünü bırakıp kaçıyorlar.
Bizim odada otuz senedir yatıp kalkan, yiyip içen Gediz’in
Şaphane köyünden Topal Mustafa Dayı namında birisi vardı. Bu Topal
Mustafa’yı kandırarak:
- Mehmet Ağa ile Yusuf Çavuş, Yordanoğlu’nun, Türk askerle-
ri tarafından kaçırılışına yardım etti, şeklinde ifade verdirmişler.
Babam Mehmet Ağa ile amcam Yusuf Çavuş’u Kabaklar İs-
tasyonu’ndaki Yunan karargahına, Yordanoğlu’nun kaçırılışı hakkında
ifadeye çağırıyorlar. Kumandan babama:
- Sen yardımcı olmuşsun, senin teşvikinle götürmüşler, öyle
mi? Babam:
- Hayır efendim, benim haberim yok. Kumandan:
- Şahidim var. Babam:
- Kimdir? Kumandan:
- Topal Mustafa. Babam:
- Efendim, aklı ermez, delidir o, diyor. Kumandan Topal Mus-
tafa’yı sıkıştırıyor. Topal Mustafa:
- Ben deli değilim, diyor. Babam, Kumandana:
- Topal Mustafa Dayı nerelidir, sorun. Kumandan:
- Mustafa Dayı nerelisin?
- Gediz’in Şaphane’denim.
- Kaç sene oldu buraya geleli?
- Otuz sene. Babam:
- Otuz senedir nerede yatıyorsun, nerede yiyip içiyorsun?
Elbiseni kim alıyor, kim seni yıkıyor? Topal Mustafa babama bakıyor.
Babam devam ediyor:
- Efendim, benim odamda otuz senedir, benim himayem altın-
da yaşıyor. Deli olmasa, ben bu işi yapmadım ama yapsam bile söy-
288
lememesi lazımdır. Kumandan düşünür:
- Haydi köyüne. Böylelikle kurtulup geliyorlar.
Yunanlılar Uşak’a geldiğinde Uşak’ın merkez köylerinden
Kırka köyünden kendini bilmez birkaç efe ortaya çıkıyor, Yunanı des-
tekliyorlar. Günler geçti, aylar geçti... Bizim Türk askeri Yunanlılara
pek yakın. Bizim askerler ikindi üzeri bizim köyün yakınlarına doğru
marş söyleye söyleye geliyorlardı. Kırka köyünün efeleri Yunanın
askerleriyle o gün, batı güneyine düşen Sarıçam namıyla hâkim tepe-
den bizim askerlere ateş açıyorlar. Bizim askerleri şehit ettiler. Hatta
biz de bunalım geçirdik. Ateş kesilince köyün ön tarafından oralara
bakmaya gittik. Sarıların bahçe evinde bizim askerlerden iki yaralı
görünce köylülere haber verdik. Köylüler o askerleri getirdiler. Köyü-
müzde Hacı Ahmet isimli tedaviden anlayan bir adam vardı. Bu adam
yaralı askerlerimize on-onbeş gün baktı, askerlerimiz iyileşmeye baş-
ladı. Yaralı askerlerimizi, köyümüzden Hüseyin Sarı ismindeki şahıs,
kağnısıyla memleketleri olan Sandıklı’nın Kelferli köyüne götürdü.
Bozgunda düşman hem kaçıyor, hem de önüne geleni yakıp
yıkıyor. İkindi ile akşam namazı sıralarında köylüler harımlarını ateşe
veriyorlar. Daha önce düşman korkusundan harımların altına cepha-
ne, mermi saklamışlar. Harımlar ateşlenince bu mermiler patlamaya
başlıyor ve bir gürültüdür gidiyor. Düşman, Türk askeri yetişti, diyerek
olanca hızıyla köyümüzden uzaklaştı. Yatsı zamanı Türk süvarileri
köyümüze girdi. Süvarilerimizin geldiğini gören halk, evinden çıkarak
alkışlamaya, sevinç gösterileri yapmaya başladı. Düşman yöremizi
terk ettikten sonra bir saat ileride cephe kurmuş, bizim süvariler arka-
larından koşuyorlar. Arkadan piyadeler geliyorlar. Babam Mehmet Ağa
muhtar vekili olduğundan köy korucusuyla evlere haber göndererek
“Herkes birer tavuk kessin, getirsin. Fırınlarda ekmek yapsınlar” diyor.
Askerlerimiz usul usul gelmeye başlıyorlar. Babam beş altı kişi tayin
ediyor. Kendisiyle de beraber askerlerimize ekmek, 3-4 kişiye bir tavuk
vererek askerimizi memnun etmeye çalışıyor.
289
Mehmet Ersin
Daha Siz Gitmediniz mi?
Kadriye EŞLER162
İbrahim Eşler kızı Kadriye Eşler, Yunan işgali hakkında annem
ve babamdan duyduklarım: Annem, babamla yeni evlenmişler, baba-
mın ilk evliliğinden iki ablamız var, bizler yokuz. Evimiz çok büyük, taş
duvarlı, bahçesi var, duvar bir yerinden yıkılmış, oradan Yunan asker-
leri bizimi eve girmeye başlamış. O sırada kapı çalınmış, babam kapı-
yı açmış, atlı Yunan subayı bizim evde asker kalacağını söylemiş.
Babam da “İki saat izin verin evi boşaltalım” demiş. Müsaade etmişler;
dört odanın ikisini boşaltmışlar, annemi, ablalarımı babam almış, da-
yımlara koymuş, babam Yunan askeri ile yaşamak zorunda kalmış.
Bizim ev, Akarca Camisi’nin önündeydi. Yunanlılar camiyi de
işgal etmişler, orada da kazanlarla yemek pişermiş, Ayşe teyzeden
duydum: “Biz yemek istemeye giderdik” derdi. Daha sonra bizim evi
boşaltmışlar, tabii babam bahçe duvarını yaptırmış, evi temizlemişler,
annemi, kardeşlerimi eve getirmiş.
Yunan subayı bir gün, babamın önüne geçmiş, askerlerin
arasında bir Türk kızı olduğunu söylemiş, babam da “Bizde askerin
yanında kadın olmaz, varsa onu bana getirin, ben bakayım” demiş.
Kızı getirmişler. Babam, “Bak kızım, onlar Yunan, biz Türk’üz. Onların
yanında yaşamak hem günah, hem de ayıp, burada; ekmek, aş, her
şey var, burada otur” demiş, fakat kız vazgeçmemiş. Yunan çobanı
her gün domuz gütmeye gidermiş, kız bizim evin önünden onun geçe-
ceği saati bilirmiş, annemi avsıdır (aldatır), ya kapıdan ya da pencere-
den konuşurmuş, bir süre sonra çoban ile kaçmış. Türk askerleri bizim
evin önünden İzmir’e doğru yürümüş, bütün halk sokaklara çıkmış,
askerlere yiyecek, sigara vermişler, camilerde selâlar verilmiş ve bazı
Yunan askeri ile yaşayan kadınları Kara Dede Mezarı’nın üstünde
vurmuşlar.
Annem babam işgal altında yaşamışlar ama Yunanlılar kendi-
lerine zarar vermemişler. Kurtuluş Mahallesi’ne Yörükler Mahallesi’ne
çok zarar vermişler, olanları ben yaşayan tanıklardan dinledim: Eşimin
amcasının gelini Şemsilerin kızı Naciye Güneş 4 yaşında, Hüseyin
Güneş 2 yaşında imiş. Yunanlılar kaçıyormuş, herkes saklanmış,
Naciye ablamın babası da samanlığa saklanmış. O sırada annesi
beşinci çocuğunun doğum sancısını çekiyormuş. Herkes can cana,
baş başa, kadına bakan yok. Eşi samanların arasından çıkar, “Ayşe
162
İbrahim’den olma, Fatma’dan doğma, Uşak 1930 doğumlu, Uşak’ta ikamet ediyor.
290
nasıl oldun” dermiş, gene saklanırmış. Derken bir kız doğmuş ama
Yunanlılar evi ateşlemiş. Başlamış ev yanmaya, baba saman içinde
yanacak, oradan çıkmış, Halkevi’nin olduğu yer, şimdiki park, mezar-
lıkmış. Anne; yeni doğan çocuğu arkasına sarmış, iki yaşındaki Hüse-
yin ile dört yaşındaki kızının elinden tutmuş, baba ile iki oğlu da yan-
gından yatak, yorgan, eşya çıkarmaya başlamış. Tam o sırada Yunan
askeri gelmiş; para istemiş, o da para yok, saatini vermiş. Orada onu
öldürmüşler; karısının, çocuklarının gözü önünde yere devrilmiş. Onu
gören karısı, saçını başını yolmaya başlamış, arkasına bağladığı ço-
cuğunu atmış, dönmeye başlamış. On iki, on yaşındaki oğulları, yeni
doğan çocuğu almışlar, çocukları annesinin başındaki altın fesi almış-
lar. Ayşe teyzeyi ben tanıyorum, bu acıları yaşadığı için sıkıntılı bir
kadındı.
Yörükler Mahallesi’nde Okkaların Hacer teyzeyi çocukluğum-
da dinledim; Manisa’ya gidenlerden Yanıkların kızı Makbule’den din-
ledim: Yanıkların Hüseyin, Hüseyin’in karısı Iraz, Hüseyin’in kız karde-
şi, Ahmet Kemikli’nin babaannesi, daha pek çok kimseleri yazıya gö-
türmüşler, daire gibi toplamışlar, etrafına gaz dökmüşler, tam o sırada
jiple büyük bir subayları gelmiş. Ne yaptıklarını sormuş. İçlerinden bir
bey, biraz Rumca anlıyormuş, “Yakacağız...” demişler. Subaylar,
“Yakmayın, Kemal geliyor, esir alın, istasyona götürün” demiş. Toplu-
ca bunları trene bindirmişler, çok kalabalıklarmış, İzmir’e doğru yolda;
Küpe, yüzük, para, ne varsa almışlar. Aç, susuz, akıbetlerinin ne ola-
cağını bilmeden, Turgutlu’ya gelmişler. O sırada Yanıkların Hüseyin
amcanın eşi, sekiz aylık hamileymiş. Hamile kadına baygınlık gelmiş.
Orada Uşaklı bir makinist, Iraz teyze doğum yapacak, ölüyor, diye
yardımcı olmuş, trenden indirmiş, onları kaçırmış ve evine götürmüş.
Onların ihtiyaçlarını gidermiş, doyurmuş, orada da yangından kaçışma
varmış. Onlar da oradan tepelere doğru kaçmaya başlamışlar. O sıra-
da bir erkek de kaçıyormuş, çocukları, karısı yanmış, şuurunu kay-
betmiş, “Yakın, yakın...” diye bağıra bağıra koşuyormuş. Hüseyin
amca, karısı Iraz, kardeşi, Uşak’a doğru yollara düşmüşler. Iraz teyze
hem hamile hem de ayağında ayakkabı da yokmuş. Bir hafta yürü-
müşler, ayakları kanamış. Yolda bir karpuz kabuğu bulmuşlar, içine su
dolmuş. Susuzluktan o suyu içmişler, dibini de yemişler. Yorgun argın
Uşak’a evlerine gelmişler. Evler yanmış, evlerinin ocağında dikilmiş
kömür gibi yanmış üç ceset görmüşler. Evler yanık, insanlar ölmüş,
kalacak yer yok. Iraz teyzenin annesine gidelim, sağ mı, ölü mü bilmi-
yorlar. Annesi de Yunan kaçınca gelmiş, kızı yok, damadı yok, ev yok,
291
Mehmet Ersin
ölüsü yok, ölüleri aramış. Ne ölüsü var, ne dirisi, acılar içinde kıvranan
bir anne. Bir kapı çalınıyor: “Kim o?” diyor. Iraz teyze, “Biz geldik ana”
diyor. O anda kadını dili tutuluyor, kadın iki ay konuşamıyor.
Yunanlıların, Manisa’ya kadar götürdükleri diğer vatandaşlar,
Manisa’da trenden inip, dağlara kaçmaya başlamışlar, Yunanlılar da
kendi başlarının derdine düşmüşler. Kemikli’nin babası, anasını ara-
maya Manisa’ya gitmiş. Hatice Kemikli anlattı: “Babam, babaannemi
Manisa dağlarından aldım, geldim” dermiş. Hatice Kemikli’nin evi Or-
han Dengiz’lerin dibinde, İsmail Çobanların evi de yanında, “Komşular
hep bir yerde saklanalım” demişler. Orhan Dengiz’in babası (Tahir
Hoca), ablası, kapıdan çıkınca hemen vurulmuşlar, kadınlar da büyük
bir fırın varmış, fırına saklanmışlar. Telaştan bir oğlan çocuğunu
unutmuşlar. O çocuk sokakta kalmış ve bir yere saklanmış, o vurulan-
ları görmüş. Koca bir kapı, arkadan demirli bir kapı, o kapıyı zorlamış-
lar, fakat açamamışlar. Silahla kapıyı delik deşik etmişler, içerden
Türkler de taşla cevap vermişler. Hatice Kemikli’nin kayınvalidesi an-
latmıştı bu vahşeti, en çok Kurtuluş Mahallesi, Yörükler Mahallesi
yaşamış.
Yörükler Mahallesi’nden Meryemlerin torunu Fatma yenge
annesinin yaşadığı olayı anlattı: Yanıkların karşısında evleri varmış,
Yunanlılar kapıyı tepip girmişler. Meryem teyze on bir aylık oğlu
Alaattin’i emziriyormuş, asker hemen silahını doğrultmuş çocukla
anaya, Meryem teyzenin annesi Fatma; “Onun çocuğu var öldürmeyin,
beni öldürün” diye üstüne kapanmış ve anneanne ölmüş. Alaattin’in
babası da gitmiş. O kaçanların içinde, Berberlerin gelini varmış, elleri
kınalı yeni gelin, o da vurulmuş, ölmüş.
Meryem teyzenin kocası ölmüş, annesi Fatma, anneanne
ölmüş, kadın çaresiz sığınmak için her kapıyı çalmış, korkudan kimse
kapısını açmamış. Kadın çocuğu ile Aybey’e doğru kaçmış, bilmediği
bir eve sığınmış. Bu arada çocuk da altını kirletmiş. Bez serilen bir ev
varmış, oradan bir bez almış, çocuğuna bağlamış. Yaşadığı sürece
hep kızı Fatma’ya anlatırmış: “O bez aldığım evi bilemiyorum, bilsem
de o bezi götürseydim” dermiş.
On bir aylık Alaattin Aksuna İzmir Bayraklı’da oturuyor. Mer-
yem teyzenin ikinci eşinden olan, annesinin adını verdiği Fatma yen-
geden, yaşayan tanığın kızından öğrendim.
Hüsnü Boztuğ 93 yaşında, İzmir Hatay’da oturuyor. Yunan
askerleri onu çok feci dövmüşler, her tarafı yara bere olmuş. Ağabeyi
Mehmet Ali, salhaneden deri getirmiş, o deriye bütün vücudunu sar-
292
mışlar. Hüsnü ağabeyin hanımı, babaannesi Ümmüş, babası, Çolakla-
rın Hacı İsmail Hakkı, evleri de Acemler Hamamı’nın sırasında; ha-
mamın karşı köşesi Surullahların eviymiş, onun dibi Çolakların eviy-
miş. Surullahların evini, hastane yapmışlar. Bir de Sinanoğlu varmış.
Üç Yunan askeri görmüş, “Daha siz gitmediniz mi?” demiş. Birini vur-
muş, kalan iki asker gitmiş, diğerlerine haber vermiş, onlar da gelmiş-
ler, Surullahların evini, Çolakların evini ateşlemişler. Onlar da altın
akçadan başka bir şey alamadan, Paşa Caddesinde kardeşinin evine
kaçmışlar.
Yılancı Hanı’ndan az ilerde Bayram Çavuş’un evi vardır. Yu-
nan askeri onu ateşlemeye gelmiş. Kasap Efe’nin anası karşıdan
görmüş, kadın bir odun sopası almış, askeri kovalamış, askeri kaçır-
mış, belki de “Efe Kızı” derlermiş, bu unvanı o cesaretten almıştır.
Ahmet İçöz de çocukmuş, “Biz Çalıkların bağına kaçardık”
diyor. Akrabaları Kireçtaşların Şerif Ahmet de kadınları bir eve götür-
müş, kendisi de en arkadan girerken vurmuşlar. Eyüplerin evlerini,
dükkanlarını yakmışlar, onlar da bağlara kaçmışlar.
Ben, bu yazdıklarımı, yaşayan tanık veya çocuklarından öğre-
nerek yazdım. O günleri bir daha yaşamayalım. Atatürk nur içinde
yatsın
Toz Bulutu
Anlatan: Hatice COŞKUN163
Yazan: Ramazan COŞKUN
Köyümüze Yunan askerlerinin geldiğinde takriben altı-yedi
yaşlarında, babası ölmüş, annesi ve ağabeyi ile yaşayan bir kızdım.
Bize ait olan evin bir bölümünde de Yunan askerlerinden bir grup
kalıyorlardı.
Köyümüzün vatandaşlarına ait büyük ve küçük baş hayvanları
kesmeden, can damarlarına sert bir cisimle vurarak öldürüyorlardı. Bir
gün bizde kalanlardan biri bana:
- Sizin de ineğiniz var mı? diye sordu. Ben de çocukluğun
verdiği temizlikle:
- Sarı bir düvemiz var, dedim. Ancak, bizim sarı düvemize
herhangi bir şey yapmadılar.
Komşularımız, köyümüzün genç kızlarından bazılarına kötü
muamele ettiklerini söylüyorlardı. Bu davranış içinde köyümüzde iki
163
Ömer’den olma, Emine’den doğma, Uşak-Banaz-Paşacık köyünden 1914 doğumlu
Hatice Coşkun’la 15 Aralık 2002’de yapılan röportaj
293
Mehmet Ersin
yıldan fazla kalan Yunan askerinin köyümüzü terk ettiği gün, ben ve
kardeşim köyümüze 1,5 km. uzaklıktaki arpalığımızda tütün kırıyorduk.
Köyümüz tarafından bir toz bulutu yükseldi. Küçük olduğumuz için
kardeşimle çok korktuk. Gelenler Yunan askerleriydi. Yunan askerleri
bizim dengimize geldi, içlerinden iki Yunan askeri bizim bulunduğumuz
tarafa geçti. Yanımızda bulunan eşeğimizi ve ekmeğimizi alarak, bize
herhangi bir şey yapmadan diğerlerinin arkasından gittiler.
Kuru Darı
Anlatan: Mustafa DÖNER164
Yazan: Mehmet ERSİN
Bir gün Veli, Kürdoğlu Hüseyin ve ben, cin darımıza bakmaya
gittik. Alaşehir tarafından gelen süvariler bizi görünce:
- Yunanın önünde biz duramadık, çekiliyoruz, artık siz durun,
diyerek uzaklaştılar. Arkasından Çerkez Ethem çetesinden Kafaoğlu
Ahmet de kaçmış, köyümüze geldi.
- Ben kurtuldum. Arkadaşım Boz Ahmet’i esir aldılar, dedi.
Korkumuzdan ne yapacağımızı şaşırdık. Hemen Ulubey
Demirtepe’ye kaçtık. Bir ay kadar Avgan’da kaldık. Köyde kalanlar
bize haber saldı.
- Gelin, bir şey yapmıyorlar. Bu haberi duyunca köyümüze
döndük. Yunanlılar köye yerleşti. Üç ay kadar kaldılar. İyi davrandılar.
Bir gün Doğantepe’deki bahçemize gittim. Yunan askerleri,
bahçede beni görünce:
- Bahçe kimin, dediler. Ben de korkumdan:
- Sizin, sizin, dedim.
O sıralarda koyun güdüyorum. Köydeki kağnıları topladılar.
Beni de kağnının başına verdiler. Kağnılara cephane sardılar. Benim
kağnıda, biri sarı, diğeri kara Yunan askeri vardı. Kara Yunan askeri
Türkçe biliyordu. O asker:
- Yunan hem bizi, hem de sizi yaktı, dedi. Sarı Yunan askeri
bu lafa kızdı. Dereden geçerken sarı Yunan askerinin matarası yere
düştü. Kağnının tekerleği matarayı ezdi. Bunun üzerine o sarı Yunan
askeri bana bir tokat vurdu. İstasyonda kağnılar toplandı. 500-600
kadar Türk’üz istasyonda. Bizi esir alıp götürecekler diye çok korktuk.
Bizi tek sıra yaptılar. Yaz günü sıcak mı sıcak. Ancak çay bardağıyla
su verdiler. Cephane yüklü katarlara yol vermediler. Uşak tarafından
katarlar geldi, içinde yaralı Yunan askerleri varmış, iniltilerini duyduk.
164
Hüseyin’den olma, Hatice’den doğma, Uşak-Eşme-Yeleğen köyünden 1904 doğumlu
Mustafa Döner’le 10 Nisan 2002’de yapılan röportaj
294
Milis komutanı İbrahim Bey’le Yunanlılar çarpışmış. Güney’den istas-
yona gelen, işbirlikçi Topal Mustafa Yunan teğmenine:
- Bunlar, Milise su, ekmek verdi, diyerek istasyonda bulunan-
ları şikayet etti. Bize o zaman çok eziyet ettiler.
Kağnıyla bostana gittim. Kayaağıl’dan toz duman içinde asker-
ler geliyorlar. Köylüler toplandı. Panik içinde, kimimiz ormana, bir kıs-
mımız Karaahmet mezarına, Kürt Deresine, Ada Deresine, Güllük
mevkilerine kaçtık. Ada Deresi’ndeki sırttan köyümüzün yangınını
gördük. Bir müddet sonra “köyümüze gidelim, yangını söndürmeye
çalışalım” dedik. Köye doğru giderken bir kadınla karşı karşıya geldik.
Elbisesi paramparça, her tarafı mosmor, belli ki kaçamayıp köyde
kalmış. Yunanlılar tecavüz etmiş, deli gibi, yanımızdan uzaklaştı.
Biz köyden kaçıp, Yunan’dan saklandığımız gece, Yunan
askerleri köydeki evlerden yorgan, yatak almış. Toptepe’de yatmışlar.
Talan ettikleri eşyalarımızı, kızartılmış kuzu ve tavukları, ertesi gün
Toptepe’de gördük. Türk askerleri, bunları kovalayınca, kuzu ve tavuk-
lara dokunmadan olduğu gibi bırakıp gitmişler. Biz de belki zehirlidir
diyerek yiyeceklere dokunmadık.
Ben, Veli, Kürdoğlu Hüseyin, üçümüz Yunanlıların gittiği yer-
lerde, cephane, silah arıyoruz. O arada ölmüş bir Yunan askeri gör-
düm, belinden kayışını aldım.
Ağıldere sırtlarında, mızraklı ve yedekli atlarıyla Türk askerle-
rine rastladım. O sırada Yunan uçağı süvarilerimize ateş etti, bizimki-
ler dağıldılar. Ölen oldu mu bilmiyorum. Arkasından yaya piyadeleri-
miz geldiler. Kumanya olarak ceplerinde kuru darı vardı. (Mustafa
Döner, Türk askerinin cebinde yiyecek olarak “kuru darı vardı” derken
ağlamaya , gözünden yaşlar akmaya başladı.))
Teğmen Yorgo
Galip Agâh AKIN165
Benim köyümün adı: Paşacık köyü. Ege Bölgesi’nin küçük bir
iline Uşak’ın Banaz ilçesine bağlı küçük bir köy.
Yunan Genel Kurmayı, işgal planında bizim köye de bir takım
askeri yerleştirdi. O günlerde köyün muhtarı Hacı Osman sülâlesinden
Koca Mehmet Dayı, öğretmen Galip Akın’a şöyle anlattı:
“Ben padişahlık döneminde askerliğimi Girit adasında yaptım.
Adanın güzel bir sahil kentinde, merkezi bir yerde, güzel bir kahvenin
165
Galip Agâh Akın: Mehmet Emin’den olma, Ayşe’den doğma, Uşak-Banaz-Paşacık
1926 doğumlu, emekli öğretmen.
295
Mehmet Ersin
vazgeçilmez müşterileri biz Osmanlı askerleriydik. Kahvenin sahibi
Türk dostu bir Rumdu. Rum işletmecinin 5-6 yaşında çok sevimli bir
oğlu vardı. Yorgo adlı bu sevimli çocuk biz Türk-Osmanlı devleti as-
kerlerini çok severdi. Bizler de Yorgo’yu kucağımızdan indirmezdik.
Anadilimiz Türkçe’yi Yorgo’ya öğretmeye çalışırdık.”
Kurtuluş Savaşı’mızın kökeninde ulusal varlığımızın yeniden
bağımsız bir yapıya kavuşması için yapılan bir direniş ve ayağa kalkış,
onurumuzu kurtarma işi gibi kutsal bir savaşa karar verme gibi çağdaş
değerleri içine düşmanlık değil, barışın sürekliliğini sağlama girişimi
olarak görmek durumundayız.
Yunan birliğinin komutanı teğmen Yorgo, bir gün Muhtar Koca
Mehmet Dayı’yı yanına alarak yakın bir köy olan Büyükoturak köyüne
gitmek üzere yola çıkarlar. Teğmen atlı, muhtar yayan yürümektedir.
Teğmen Yorgo, muhtara sorar:
- Muhtar, askerliğini nerede yaptın?
- Ben askerliğimi Girit adasında yaptım, der. Orada bir Rum
kahvecimiz ile Yorgo isimli küçük oğlu vardı. Onu çok severdim, şimdi
büyümüştür. Muhtar, bunları der demez at üstündeki Yorgo’nun başı
döner, bayılır. Muhtar teğmeni ayıltır. Yorgo:
- O kahvecinin oğlu Yorgo benim, der. Muhtarın eline sarılıp
öper. Köye dönerler.
O günden sonra Yunan işgal gücü askerlerinin tavrı değişir.
Köyden hiç kimse dövülüp, sövülmez.
Milli Kurtuluş tarihimizin üzerinde düşünülecek, genç kuşakla-
ra aktarılacak bir davranıştır.
Düşmanın Köyümüzü Terk Edişi

Mehmet ÜNAL166
Dumlupınar’da yenilgiye uğrayan Yunan birliklerinin İzmir’e
doğru geri çekildiklerini kulaktan kulağa duyan köy halkı, hayvanları ile
birlikte “Tümenler” diye bilinen ormanlık bir vadiye sığınmışlardı.
2. Eylül 1922 sabahı tan yeri ağarırken düşman müfrezeleri
köyümüze (Ulubey’in Çardak Köyü) girerek 15 kadar evi ve bir çok
harmanı ateşe vererek köyü terk etmişlerdi.
Üç dört gündür aç açık, korku içinde yaşamını sürdüren köy
halkımız, gizlendikleri yerlerde düşman baskınına uğradıklarından
166
Mahmut’tan olma, Emine’den doğma, Uşak-Ulubey-Çardak 1915 doğumlu emekli
veteriner teknisyeni Mehmet Ünal’ın 18.3.2002 tarihinde yazıp bana verdiği anısı.
296
köyümüze doğru kaçarak, köye 300 metre kadar bir yerde toplanmış-
lardı. İşte burada toplanan halkımız “Köye girelim mi, girmeyelim mi”
diye pür heyecan ve korku içinde beklerlerken, köy tarafından atlı
süvarilerin bize doğru olanca hızı ile gelmekte olduklarını görünce,
askerlik yapmış köy adamları:
- Biz düşmanın piyadelerinden kaçarak, buraya geldik. Şimdi
ise süvarileri geliyor, bunlardan kaçılmaz” diye pür heyecan ve korku
içinde beklerlerken, yanımıza gelen süvariler:
- Korkmayın kardeşler, biz Türk askeriyiz, dediklerinde; yerler-
de korku içinde ağlaşan, kadın erkek, çoluk çocuk, sevinçle askerlerin
ayaklarına sarılmış, onlara:
- Siz şimdiye kadar nerelerdeydiniz? Bizler birkaç senedir
düşman mezaliminde inim inim inledik, bizlere yapmadıkları eza cefa
kalmadı, diye dert yandılar. Askerler:
- Bırakın bizi, eğlenmeyin, düşmana yetişelim. Köyleri, har-
manları yakmalarından kurtaralım, deyip orada küçük bir vadiye inip,
yarısı henüz köy hudutlarında görülen düşmanla sıcak temasa geçti-
ler.
Köye girdiğimizde, bizim evin saçaklarından yanmaya başla-
dığını gördük. Hemen komşularımız gölden (Çardak köyünün ortasın-
daki su toplanan büyükçe havuz) kovalarla, bakraçlarla su taşıyarak
yangın söndürülmüştür. Ben o zaman üzeri toprak olan evimizin üzeri-
ne çıktım, etrafı gözlerken iki Türk süvari askerinin köyde kaldığını
gördüm. Bu esnada köyün kuzey istikametinden sekiz askerin gelmek-
te olduğunu gördüm. Köydeki Türk süvari askerinin birisi bu sekiz
askerin geldiği yere geldiğinde, bunların bozguna uğramış, birliğini
kaybetmiş Yunan askeri olduğunu görünce, hemen atını olanca hızı ile
sürüp, köyün doğu tarafına kaçmıştır. Sekiz Yunan askeri, süvarimizin
arkasından ateş etmişlerse de isabet ettirememişlerdir. Biraz sonra bu
Yunan askeri köyün güney istikametindeki mezarlık arkasına doğru
gittiklerinde oraya gelmiş olan Türk askerleri tarafından kurşunlanmış-
lardır. Az sonra askerlerimiz köye girmişler ve bizim evin önündeki
meydana silah çatarak, kısa bir mola vermişlerdi. Köy halkı ellerine
geçirdikleri üzüm, kavun, karpuz, ekmek, ne varsa askerlerimize ikram
etmişlerdir.
Bu çok üzücü ve üzücü olduğu kadar da askerlerimizin gelme-
siyle çok sevindirici dakikaları gördüğüm ve yaşadığım için, hala daha
unutamıyorum.
Hele bir gün, köy kenarında kuzularımı otlatırken Köy Korucu-
su ile yanıma gelen iki Yunan askeri, en besili bir kuzumu aldılar, gitti-
ler. Bu da hiç içimden çıkmıyor.
297
Mehmet Ersin
Allah bu günleri bize ve Türk halkına bir daha göstermesin.
Bizi bu günlere ulaştıran, kahraman komutan Atatürk’e ve askerlerimi-
ze şükran borcumuz sonsuzdur, nur içinde yatsınlar.
Yazarın Notu: Uşak Kültür Müdürü Şerif Arıtürk-Kurtuluş
Savaşı ile ilgili çalışmalarımı bildiğinden ve Uşak Lisesinde öğretmen-
liğini de yaptığımdan- Uşak’a gelecek olan gazeteci Yavuz Donat’la
Kurtuluş Savaşı’na tanıklık eden birilerini bulmak için benden yardım
istedi. Yaşayan canlı tarihlerden, yakınımda olan defalarca anılarını
dinlediğim kayın pederim Mehmet Ünal vardı. Mehmet Ünal’ın anıları
bu kitabın birinci ve ikinci baskılarında yer aldı.
Kayınpederim Mehmet Ünal ile vilayete gittik. Yavuz Donat, ilk
tanışmamızın ve konuşmanın içeriğini, köşesinde 21 Kasım 2004
tarihli Sabah Gazetesinde yayınladı.
Her canlı gibi ölüme aday olan, çalışkan, dürüst, Uşak-Ulubey-
Çardak köyünden emekli baytar memuru Mehmet Ünal 25.12.2004
tarihinde ölümü tattı. 27.12.2004 tarihinde Yavuz Donat’a telefon ede-
rek, “CANLI TARİH”in vefat ettiğini söyledim.
Yavuz Donat’ın Sabah Gazetesindeki, “Vitrin” başlıklı köşe-
sinde “Canlı Tarihin Ölümü”, başlığı ile 1 Ocak 2005 cumartesi günü
bir yazısı daha çıktı.
Yavuz Donat’a 3 Ocak 2005 pazartesi günü saat:16.30’da
telefonla yaptığım konuşmada şunları söyledim:
“1 Ocak 2005 tarihli yazınız için şükranlarımı ve teşekkürlerimi
sunuyorum. Cumartesi günü yayınlanan yazınızı okuyunca, hüzünden
mi desem, yoksa saygın, tanınmış bir yazarın Türkiye’nin herhangi bir
köşesinde yaşayan insana, kadirbilirlikle değer verdiğinizden mi, göz-
yaşlarımı tutamadım.
Oğlumun, kızımın cep telefonları ve evimin telefonu Mehmet
Ünal’ın vefat haberini duymayanlara aracılığınızla duyurduğunuzdan,
susmadı. Hep başsağlığı dileklerinde bulundular.
27.12.2004 tarihindeki konuşmamızdan sonra, düşüncelerim
dinlenip, duygularım havalanınca, Yavuz Beye şunu da söylemeliydim,
bunu da anlatmalıydım, diye içim içimi yedi. Size anlatacaklarımın
hemen hepsini vefat haberinde yazmışsınız. Sağolun.”
Yavuz Donat’a bir kez daha duyarlılığı için teşekkür ederim.
298
Aşıklar Diyarında Bir Canlı Tarih167
Yavuz Donat
Eskiden “Uşşak” diye bilinirmiş. “Aşıklar” anlamında. Evliya
Çelebi’nin “küçük ama bakımlı bir yer” dediği Uşak, “aşıklar kenti”
olarak tanınırmış.
Binlerce yıllık “aşıklar kenti Uşak”, aynı zamanda bir “acılar
kenti... Şehitler kenti... Gaziler kenti.”
Hangi köye gitseniz “Kurtuluş Savaşı’ndan bir anı.”
0 günleri yaşayan bir “nine” ya da “dede”.
***
Uşak Lisesi’nin eski müdürü Mehmet Ersin “sizi kayınpederim-
le tanıştırayım” dedi.
Ve yaşı 90’ı geçmiş olan Mehmet Ünal’ı getirdi.
O sırada Vilayet Konağı’ndaydık.
Mehmet dede bizi Uşak Valisi sandı, elimize sarıldı:
-Demek Cumhuriyetin valisi sensin… Atatürk’ün yolunda hiz-
mete devam et… Seni seviyoruz Vali bey.
“Dede” dedik:
- Biz vali değiliz. Sonra Vali Ali Fuat Güven’i gösterdik:
-İşte sözünü ettiğiniz Uşak valisi.
***
Uşak’ın Ulubey ilçesinin Çardak köyünden, emekli veteriner
teknisyeni Mehmet dede anlattıkça anlattı.
Vali beyle birlikte dinledik.
Yunan birlikleri Dumlupınar’da yenilgiye uğratılmış. İzmir’e
doğru geri çekiliyor. Kaçıyor.
Mehmet Ünal’ın köyüne de “düşman yurdu terk ediyor haberi
geliyor.
- Sonra dede?
- 2 Eylül 1922 sabahı tan ağarırken Yunan müfrezeleri, bizim
köyde 15 evi ateşe verdiler... Harman yerlerini yaktılar... Sonra da
köyü terk edip gittiler.
***
-Daha sonra dede?
-Ben daha güççüktüm, çocuktum… Bir borazan öttürüldü…
Baktık 50 kadar atlı geliyor... Amanın Yunan geliyor diye kaçışırken,
içlerinden biri bağırdı.
- Ne diye?
167
Yavuz Donat, Aşıklar Diyarında Bir Canlı Tarih, Sabah Gazetesi, 21 Kasım 2004.
299
Mehmet Ersin
- Korkmayın kardeşler biz Mustafa Kemal’in askerleriyiz diye.
- Sonra?
- Kadın, erkek, çoluk, çocuk, genç ihtiyar köyde kim varsa
herkes Mustafa Kemal’in askerlerinin atlarının ayaklarına sarıldı…
atları öptük, askerleri öptük.
***
Kimi üzüm bulup koşturmuş, kimi kavun, kimi yumurta, kimi
ekmek.
Askerlere vermek için.
Askerler “yolumuzdan çekilin, bizi oyalamayın” demişler:
-Bizi bırakın, varıp iki köy daha kurtaralım.
***
-Yaa işte böyle gazeteci bey… Çok acılar çektik… İyi ki Ata-
türk vardı… Atatürk, 15 gün sonra fakire, evi yanana giyecek yolladı…
Atatürk bizi okula yolladı, Atatürk bizi adam etti... O günleri unutmayın
gazeteci bey evladım…
Anadolulu, Anadulu ve Kınalı Kuzu

Damadı Mehmet Ersin “baba” diyerek canlı tarih Mehmet
Ünal’ı yerinden kaldırmak istedi:
- Gidelim, Yavuz beyin işi çoktur, fazla meşgul etmeyelim.
90’ı devirmiş Mehmet dede “dur” diye itiraz etti:
-Kınalı kuzumu anlatacağım.
***
- Babam Çanakkale harbine gitmiş... Babam gittikten 3 ay
sonra doğmuşum... Babamı hiç görmedim... Gazeteci evladım, Anado-
lu sözü nereden gelir, bilir misin?
- Nereden gelir dede?
- Anadolu demek, Anadulu demek... Bütün analar dul kaldı...
Babalar Çanakkale’de, Sakarya’da, Dumlupınar’da hep şehit oldu...
Bu vatan için.
***
Annesi, küçük Mehmet’e bir gün “kuzuları dere kenarına gö-
tür” demiş.
Mehmet, dere kenarında kuzulan otlatırken, bir Yunan askeri
gelmiş.
En besili kuzuyu alıp, gitmiş.
- Ağlaya ağlaya eve vardım... Ana dedim... Kınalı kuzumu
Yunan aldı... O benim en sevdiğim kuzuydu.
- Anam dedi ki, ağlama benim yetimim... Yunan kimi evin ökü-
zünü alıyor, iki evin eşeğini, kimi evin kağnısını... Hemi de onlara
300
mermi yükleyip, Türk askerine atmaya götürüyorlar... İçim yanıyor
oğul, içim.
***
Küçük Mehmet, kınalı kuzusu için hüngür hüngür ağlamayı
sürdürünce, muhtar gelmiş. Mehmet’i elinden tutup, Yunan karakoluna
götürmüş. “Bu çocuğun babası yok... Anası fakir... Kuzusunu geri
verin” diye.
Komutan onları öyle bir kovmuş ki...
Dede hala ağlayarak anlatıyor.
***
Mehmet dede seneler önce bir turla, turist olarak Rodos’a git-
miş. Yolda, kendisinden daha yaşlı, sarışın, mavi gözlü bir Rodoslu’yu
görünce, hemen eşine dönmüş:
- İşte o... Ta kendisi. Eşi şaşırmış:
-Kim?
- Benim kınalı kuzumu alan Yunan askeri sarışın, mavi göz-
lüydü.. Bu işte o.
Aynı turdaki Türkler “dur dede” demişler:
- İnsan, insana benzer... Gördüğün her mavi gözlüyü, senin
köyü işgal eden Yunan askeri sanma.
Mehmet Ünal bu olayı anlatıp, sordu:
- Gazeteci bey yavrum, acep Rodos’ta gördüğüm o ihtiyar,
benim kınalı kuzumu alan Yunan askeri miydi?
Ve yanaklarından yaşlar süzülmeye başladı.
Mehmet Ünal, Atatürk’ü Anlatıyor.

Mehmet dede, Atatürk’ü gördünüz mü?
- Heç görmez olur muyum? O bizim kurtarıcımız, babamız...
Hemi de damadımız... Atatürk, Uşak’tan evli... Eşi Latife hanım,
Uşakîler’den Helvacızade Mustafa beyin kızı.
***
- Atatürk’ü nerede gördünüz?
- Talebeydim, Atatürk gelecek dediler, bizi istasyona götürdü-
ler.
- Sonra?
-Akşam oldu, tren geçikti, öğrencileri evlerine yolladılar ama
ben istasyondan ayrılmadım… İyi ki beklemişim.
-Geldi mi?
-Geldi, herkes selamladı… Konuşma yaptı.
-Ne dedi?
301
Mehmet Ersin
-Ey Uşak ahalisi dedi… Asayiş iyi mi, bir şikayetiniz var mı,
jandarma size iyi davranıyor mu, vergiler yüksek mi?... Bunları sordu.
-Sonra?
-Lise öğretmeni Ethem Beye kızdı.168
-Neden?
-Ethem Ruhi bey dedi ki, Atam, sen şöyle büyüksün, böyle
büyüksün, sen Bismark’sın, sen Napolyon’sun.. Atatürk buna kızıdı.
- Ne dedi?
- Dedi ki, onlar şan şöhret peşindeydi... Ben ise ülke için çalı-
şan, içinizden biriyim.
***
- Dede... Bugün Atatürk denilince aklınıza ne geliyor?
- Okul geliyor oğul, okul... Eskiden köye mektup gelirdi de,
kimse okuyamazdı... Komşu köyden mektup okuyacak biri aranırdı...
Şimdi okulu olmayan köy yok... Artık kültürlüyüz, güçlüyüz... Atatürk
bizi adam etti oğlum, adam.
***
- Dede, hanım hayatta mı?
-Hayatta… 80 yaşında
- Sizi yorduk.. Kendinize iyi bakın.
- İyiyim, iyiyim gazeteci bey evladım... Tek dileğim var, Allah
bir daha bu ülkeyi Kurtuluş Savaşı yapmak zorunda bırakmasın... Şu
bayrak var ya, hep dalgalansın.
168
Yazarın Notu: Mehmet Ünal’ın yaşlılığından dolayı bellek yanılgısı var. Mustafa
Kemal Paşa’nın Uşak’a üçüncü gelişinde, 19 Şubat 1923’te Türk Ocağı’nda Ethem
Ruhi Alper’in Atatürk’ü; Bismark ve Napolyon’la karşılaştıran bir konuşması vardır.
302
Canlı Tarihin Ölümü169
Yavuz Donat
Tarih 21 Kasım 2004... Pazar.

Uşak’ın Ulubey ilçesinin, Çardak köyünden, 90 küsur yaşında-
ki, emekli veteriner teknisyeni, canlı tarih Mehmet Ünal erkenden kalk-
tı, ilk işi SABAH gazetesini almak oldu.
“VİTRİN sayfasını” açtı. “Aşıklar diyarında bir canlı tarih” diye
başlayan “kendi yaşam öyküsünü” okuyunca...
Gözyaşlarını tutamadı. Ve dudaklarından şu sözler döküldü:
- Allah’ım, canımı alabilirsin... Demek bu yetim Memet’i de
takdir eden çıkıyormuş... Gayrı ölsem de gam yemem.
***
Mehmet dede yaşlıydı ama... Toprağa sağlam basıyordu. Yü-
rüye yürüye gazete bayiine gitti:
- Yavrum, SABAH gazetesi ver.
- Mehmet dede, az önce aldın ya.
- Yavrum, gazete beni yazıyor. Gazete bayii işi gücü bıraktı.
Başladı “Mehmet dedenin hikayesini” okumaya:
-.....2 Eylül 1922 sabahı Yunan müfrezeleri, Atatürk’ün asker-
lerinden kaçarak, vatanı terk ediyorlardı... Köyümüzü ateşe verdiler...
Harman yerini yaktılar.
***
Mehmet dede o gün “tam 20 gazete” aldı.
“Bayi, bayi” dolaştı.
“Okudunuz mu, gazete beni yazıyor” diye duyana, duymaya-
na, eşe, dosta, konu komşuya haber verdi.
169
Yavuz Donat, Canlı Tarihin Ölümü, Sabah Gazetesi, 1 Ocak 2005.
303
Mehmet Ersin
***
Mehmet Ünal’la Uşak’ta, Vali beyin odasında konuşmuştuk...
Bizi Uşak valisi sanmıştı.
Uzun uzun onu dinlemiştik.
Yunanlılar yakarak, yıkarak köyü terk ettikten bir süre sonra,
uzaktan “atlılar” görünür.
Köylü “yine Yunan geliyor” diye sağa sola kaçışırken...
Atlı askerler borazan çalarak yaklaşırlar:
-Kaçmayın kardaşlar... Biz Mustafa Kemal’in askerleriyiz.
Köyde herkes askerlere sarılır, onlara su getirirler. Atların
ayaklarını öperler. Askerler der ki:
-Çekilin, bizi yoldan alıkoymayın... Varıp, bir köyü daha Yu-
nan’dan kurtaralım.
***
Mehmet’in annesi, askerlerden birine “bir tas ayran” uzatır.
Kan ter içindeki asker, ayranı başına dikeceği sırada fark eder
ki, “ayranın içinde saman çöpü” var.
Bir an duraklar.
Yaşlı kadın der ki:
-Yavrum, ayranın içine saman çöpünü mahsus koydum... Ter
içindesin... Soğuk ayranı birden içersen, hasta olursun... Yavaş yavaş
iç istedim.
***
Mehmet Ünal “şehit çocuğu.”
Babası Çanakkale savaşına gittikten 3 ay sonra o doğmuş.
-Babamı hiç görmedim... Çocuktum, Yunan geldi... Sonra
Mustafa Kemal Paşa bizi kurtardı... Vatanı kurtardı... Hepimizi okuttu...
Adam etti... Okumak gibisi var mı? Yaşasın Cumhuriyet.
***
21 Kasım’dan bu yana Mehmet dede gelene, gidene “kendisi
ile ilgili yazımızı” gösterip, durdu.
“Tarih kurumlarından... Tarih vakıflarından... Üniversitelerden”
dedeyi ziyaret etmek, anılarını “banda kaydetmek” isteyenler oldu.
Ama “bunlar gerçekleşemedi.”
“Yaşam öyküsünü” yazmamıza çocuklar gibi sevinen, “artık
ölsem de gam yemem... Gözüm açık gitmem” diyen “Uşaklı baytar
Mehmet”, 2005’i göremedi.
Akşam saat 19.00’da, kronik kalp yetmezliğinden vefat etti.
Elinde gazete, yüzünde ise bir gülümseme vardı.
Nur içinde yat dede.
304
Zito Venizelos
Anlatan: Hasan (Hasköylü) Bozkurt*
Yazan: Prof. Dr. Yalçın Bozkurt**
Babam, işgal yıllarında 4-5 arkadaşıyla okula gitmektedirler.
Bir Yunan işgal kuvvetlerinin karakolunun önünden geçerken iki-üç
Yunan askerinin kendilerini yanlarına çağırdıklarını görürler.
Askerlerin yanında iri bir karakol köpeği bulunmakta ve yanın-
da bir de uyuz köpek bulunmaktadır.
Askerlerden biri, çocuklara;
“---Gelin bakalım buraya… bu iri köpek Venizelos, bu uyuz
köpek de Kemal Paşa… kapıştıralım bakalım ne olacak?”
Askerler uyuz köpeğin perişan olacağını beklemektedirler. Bu-
runlarını birbirine sürterek kapışmalarını beklerler. Beklenen olmaz,
uyuz köpek Venizelos’u kovalar. Bu sahneye dayanamayan babam
kahkaha ile gülerken kulağında bir kuvvetli tokat patlar.
“Aylarca kulağım, fan… fan… etti yavrum,” diye anlatırdı.
Mağara
Anlatan: Hasan Bozkurt
Yazan: Prof. Dr. Yalçın Bozkurt
Yunan işgalinde insanlar dağlara çıkar, yakalanmamak, meza-
limden kurtulmak için mağalara sığınırlar.
Babam, annesi ile birlikte can derdi ile bir mağaraya girmek is-
terler. Ama mağaradan biri
---Siz başka yere gidin, burası dolu, der.
Babam ve annesi bu cevap karşısında yıkılırlar. Zira bu lafı
eden kişi anneannem ve dedemin yıllarca gönüllü yardım ettiği kişi,
evde hep misafir ettikleri bir kişidir.
Babam, bu örnekle bize;
---İnsanlar, sorunlar karşısında problemleri yaşadığında anla-
şılır oğlum, derdi.
Bu olay, babamda çok hüzün yaratmışa benzerdi.
*
Hacı Abdilerden Mahmut (Hasköylü) Bozkurt’tan olma, Hatice’den doğma, Uşak-
Ulubey-İnay-1327(1911)-1992, Hasan Bozkurt.
**
Prof. Dr. Yalçın Bozkurt, Hasan’dan olma, Zekiye’den doğma, Uşak-26.5.1948 do-
ğumlu, İzmir’de ikamet ediyor.
305
Mehmet Ersin
306
III.UŞAK-İŞGALDEN SONRA
307
Mehmet Ersin
308
Ekmek
Anlatan: Hasan Bozkurt
Yazan: Prof. Dr. Yalçın Bozkurt
Yunan Ordusu, Dumlupınar’da bozulup, İzmir’e doğru kaçar-
ken pek çok subayı ve erleri tutsak olmuşlardır.
Küme halinde esir tutulanlara ekmek getirilir. Ekmek havadan
dağıtılırken – zira insanlar açlıktan hücum ettiklerinden dağıtan kişi,
ekmekleri her halde havaya atmak zorunda kalıyor- ekmekler havada,
bir çok eller tarafından parçalanıyor. Hemen tüketiliyor. İşte o anda
babamın gözlemlediği, esir biri havada kopardığı lokmayı hemen çiğ-
nemeye başlar. O anda ekmek kapamayan diğer bir esir, çiğnemekte
olan kişinin boğazına sarılır, sıkar, ağzını açmak zorunda kalan kişinin
ağzından işaret parmağı ile çiğnenen lokmayı alıp, kendi ağzına atar
ve oradan kaçar.
Babam:
---İşte savaş böyle bir şey yavrum, Allah açlıkla terbiye etme-
sin, derdi.
Kim Bu Baba?
Fatma TOKMAK170
Babam Ali Sabri Cengiz171 kaç kez 4-5. sınıfları okuttumsa,
benim sınıflarımda Kurtuluş Savaşı’nın tarihteki yerini, önemini, o
dönemde çektiği eziyetleri, hatıralarını heyecanla anlatırdı.
Yunanlılar yurdumuzu işgal edip, Uşak bölgesine geldiklerinde
köyümüz Ahat Yunan karargahı olmuş, komşu Kaylı köyünde de Türk
karargahı varmış. Bizim köyün halkı Yunan işgali karşısında göçmen
olarak köyü terk etmiş, fakat babam köyde kalmış.
Babam, 9. Kolorduda askerlik yapmış, yurdunu, yurdunun
insanlarını çok seven bir insandı. İşgal edilen ve Yunan Karargahı
yapılan köyümüzde kalan babam, gündüzleri düşmanla birlikte yaşa-
masına karşın, geceleri Türk ordusuna çalışmaya başlamış. Düşman
kumandanlarından ve askerlerinden öğrendiği bilgileri, geceleri çay-
dan yoldan izini kaybederek Türk karargahına iletirmiş. Uzun süre bilgi
170
Fatma Tokmak: Ali Sabri’den olma, Ayşe’den doğma, Uşak 1924 doğumlu emekli
öğretmendir. Fatma Tokmak’ın, 21.1.2003 tarihinde yazıp bana verdiği anısıdır.
171
Ali Sabri Cengiz (Kör Ali Hoca): Hatice’den doğma, Himmet’ten olma, Uşak-Banaz-
Ahat köyü (1895-1967), din eğitimi, yeni alfabe öğretimi almış bir öğretmendir.
1967’de vefat eder.
309
Mehmet Ersin
alış verişi olmuş. Bir gün düşman cephaneliği deposunun ateşlenmesi
emrini almış. Üç arkadaşıyla – ne yazık ki diğerlerinin ismini şimdi
hatırlayamıyorum – düşman cephaneliğini infilak ettirmişler.
Düşman şüpheleri üzerine üç arkadaş, yakalanmışlar. Önce
köyde, sonra da Afyon’da Yunanlılar çok eziyet etmişler. Babamı te-
pesi aşağı asıp, alttan da ateş verince saçları yanmış, o eziyetin ârazı
olarak gözleri bozulmuş. Koltuk altlarına, avuç içlerine kaynamış yu-
murta koymuşlar, kırbaçlarla dövmüşler, cevap alamayınca da babam-
ları esirlerin arasına atmışlar. Sonra divan-ı harbe çıkarmışlar. Babam
köyden Afyon’a giderken torbasına yanmış kaplumbağaları koymuş.
Hakimlere, mahkeme huzurunda cephaneliği kundaklamadıklarını,
yanmış kaplumbağaları göstererek, bunların tokuşurken çıkardıkları
kıvılcımla cephaneliğin tutuşabileceğini söylemiş. Mahkemeden tekrar
esirlerin ve arkadaşlarının yanına gönderilmiş. Babamın gözleri önün-
de pek çok Türk esirleri, kurşuna dizilmişler. Babam bunları anlatırken
nasıl üzülürdü, üzüntüsü hala gözümün önünden hiç gitmez.
Yunanlılar, eza-cefa, ve sonunda bir grup Türk esirlerini Af-
yon’dan İzmir’e, İzmir’den de Atina’ya götürmüşler. Babamın kemerin-
de beş sarı lira varmış. İzmir’den Atina’ya gemiyle giderlerken muhafız
subaya babam, bu beş sarı lirayı kendisine yardımcı olması için teklif
etmiş. Yunan subayı rüşveti kabul ederek babama yardımcı olacağına
söz vermiş. Yunan subayı, Atina’ya vardıklarında babamı, evine gö-
türmüş, o gece eziyetten gördüğü yaralarını tedavi etmeye çalışmış.
Banyo yaptırmış, mahkemede de her sorulan soruya “Bilmiyorum”
diye cevap vermesini söylemiş. Babam yurttaşları ile bir süre Atina’da
esir kalıyor, sonra İzmir, oradan da tekrar Afyon’daki Yunan hapisha-
nesine gönderiliyor. Büyük Zafer’den sonra Afyon’da özgürlüğüne
kavuşuyor.
1945 veya 1946 senesiydi. Babamla Uşak’tan öğretmenler
toplantısından Banaz’a trenle dönüyoruz. Tren tıklım tıklım Yunanlılar-
la doluydu. Yunanlılar muhacir olarak Suriye’ye gidiyorlarmış. İşin
ilginç yanı bu sırada bir Yunanlı gelip babama boynundan sarıldı.
Babama sordum:
- Kim bu baba? Dedim. Babam:
- İşte beni ölümden kurtaran kişi, dedi. Babam Rumca, Arapça bilirdi.
O Yunanlıyla Banaz’a kadar konuştular. Babam, Banaz’da kalmasını,
kendilerine misafir olmasını söylediyse de Yunanlı – ismini hatırlamı-
yorum – kafileden ayrılamayacağını söylemiş. Uşak’tan aldığımız
çantamızda bulunan yiyecekleri Yunanlıya verdik. Banaz’da vedalaş-
tık.
310
Beş Bidon Glikoz
Anlatan: Kamil Karaman*
Yazan: Halit Karaman**
1920-1922 yılları arası Ulubey, Yunan işgali altındadır. Düş-
man yakın köylerden birinde karargah kurmuş, askerleri ile Ulubey’i
baskı altında tutmakta, her şeye müdahale etmektedirler. Ahali, sıkıntı
ve yokluk içinde hayatını idame ettirmek çabasındadır. Esnaf özellikle
gıda maddelerini üretip satmakta, maişetini çıkarmaktadır. Ulubey’de o
yıllarda gayrı müslim ancak az sayıda, yakındaki tren istasyonunun
bulunduğu İnay Köyünde vardır. Bunlar çevredeki en büyük ticari mer-
kez İzmir ile ticari bağlantı içindedir ve ülkemizden yurt dışına ihraç
edilen her türlü emtia, ticarete hakim olan Yunan ve Musevi kökenli
tüccarlar tarafından yapılmaktadır. İnaylı yerli Rumlar, bu çevrede
yetişen tarım ürünlerini satın almakta ve Türkiye’ye Avrupa’dan ithal
edilen sanayi mamüllerini, bu yörede satıcılığını yapmaktadırlar. O
zamanlar Ulubey’de el sanatları ve esnaflık gelişmiş idi. Türkiye’de bu
yıllarda şeker fabrikaları yoktu. İlk şeker fabrikası Uşak ve daha sonra
Alpullu’da Cumhuriyet Döneminde kurulmuştu. Ulubey’de helvacılık
sanatı gelişmişti. Şeker yerine ikame edilen glikozu helva, lokum, tatlı
üretiminde kullanırlardı. Glikoz yurt dışından getirilmekte, helvacılara
satılmakta idi. Bu yörede çok miktarda olan meşe palamutlarının
meyvası olan pelitler yüksek oranda “tanen” içerir. Tanen, deri ve ilaç
sanayinde değerli bir madde idi. Yıllar sonra kimya sanayi taneni sen-
tetik olarak imal ettiğinden dolayı bu ürün gözden düştü ve maalesef
meşe ağaçları kesilip yok edildi.
İşte babam Kamil Karaman, -ki sonradan 1950-1954 arasında
Ulubey Belediye Başkanı olmuştur tarım ürünlerini halktan satın alır,
meşe palamudunu, İnaylı yerli Rumlar vasıtasıyla İzmir’e satardı. Ye-
rine aldığı glikoz ile kardeşleri Adil ve Şevket Karaman ile birlikte hel-
vacılık yapardı.
1922 Ağustos ayında ordumuzun Afyon Cephesinde çok güç-
lenmesi nedeniyle yerli Rumlar tedirgin olmuşlar ve kendilerini güven-
siz hissetmişlerdir. Doğup büyüdükleri ülkeyi terke hazırlanıyorlardı.
Adını “Yorgi” olarak hatırlıdığımız bir yerli Rum tüccar gayet iyi
tanıdığı babama:
*
Kamil Karaman: (1900-1995), Halit ve Şemsi oğlu, tüccar ve sanayici, 1950-1954
tarihleri arasında Ulubey Belediye Başkanı.
**
Eczacı Halit Karaman: (1938- ), Kamil ve Rabia oğlu, eczacı ve çevirmen, Uşak
Güven Eczanesi sahibi.
311
Mehmet Ersin
-Kamil Bey, durumlar iyi görünmüyor, burayı işgal eden Yunan
Ordusu gidici görünüyor, benim ve ailemin geleceği de karanlık. Ben
seni tanıyorum, Hacı Halit Hocanın*** oğlusun, dürüstlüğünüzü biliyo-
rum. Ben sana beş bidon glikoz bırakacağım. Bana bir şey olursa,
bedelini aileme ödersin, diyor.
Tanesi yaklaşık 220 litre olan beş bidon glikozu gerçekten
babama gönderiyor. Türk Ordusu 2 Eylül 1922’de Ulubey’e girmezden
önce, Yunan askerleri, Ulubey çarşısını gidere ayak ateşe veriyor, bu
arada dükkanda iki bidon glikoz da yanıp kullanılmaz hale geliyor. Geri
kalanı değerlendiriliyor.
Ordumuz İnay’a girince yerli Rumları ve ailelerini de İzmir’e
doğru götürüyor. Geri ödeme imkansız oluyor. Yıllar boyu borcunu
ödeyemediği için babam vicdanen çok rahatsız oluyor. 1930’lu yıllarda
ürettiği tahini İstanbul’da da satmaya başlıyor. O yıllarda İstanbul’da,
120 bini aşkın Rum asıllı Türk vatandaşı yaşamakta ve bir çok meslek
ve ticarete egemen durumunda idiler. Tanıştığı Rum vatandaşlarımıza
kendine emanet olarak glikoz veren kişinin adını, tanıyıp tanımadıkla-
rını, nasıl bulacağını soruyor. Onlar, “senin sorduğun isim Türkiye’de
“Mehmet” gibi Yunanistan’da binlercesi var, nasıl bileceğiz, derler. En
sonunda Prodromos Topçuoğlu adlı komisyoncu, kendisine Fener
Rum Başpiskoposluğu’na başvurmasını salık verir.
Babamı, başpiskopos bizzat kabul edip, aradığı kişiyi bulma-
nın mümkün olmadığını, arzu ederse bedelini Heybeliada’da Rum
Yetimhanesi’ne bağışlayabileceğini öğütler. Teklif, babama makul
gelir. O günkü fiyat üstünden, üç bidonu sekiz bidon olarak hesaplaya-
rak glikozun parasını bu Rum yetimhanesine fazlasıyla bağışlar ve
vicdani rahatsızlıktan kurtulur. Babam, bunu anlatırken bile kendini
ferahlamış hissederdi.
O zamanlar İstanbul’da daha 1960’lı yıllara kadar yayın yapan
“Apoyermatini” gazetesi çıkıyordu. Bu olayı 2-3 gün maneştten haber
yapar ve İstanbul’daki Rum camiasına duyurur. Rumlar tarafından çok
ilgi duyulan bu gazete haberi, babama İstanbul borsa ve ticaret ale-
minde bir çok kapı açar, ismi hatırda kalır.
Yapılan bu örnek davranış, sonunda Karaman Ailesi açılan bu
kapıdan İstanbul ile ticaretlerini devam ettirmiş ve halen devam ettir-
mektedirler. Bu olay bize “dürüst olmaya değer” ilkesini öğretmiştir.
***
Hacı Halit Karaman Hoca: (1866-1953) Mehmet oğlu, Ulubey’de müderris, kadı, Halil
Efendi Medresesi Müderrisi.
312
MEHMET ERSİN İLE TARİH SOHBETLERİ
YEREL TARİH ARAŞTIRMACISI MEHMET ERSİN172
Kerim Özkan: Bir Haşim Tümer Hocamız vardı, Uşak’la ilgili
derli toplu bir kitap yazmak için kolları sıvamayı akıl eden. Nasıl bir
uğraşı verdi, nasıl bir enerji buldu ve nasıl bir sabırla çalıştı da o güze-
lim Uşak Tarihi kitabını ortaya çıkarabildi bilinmez. Ancak yine de bu
şehir çok şanslı sayılmalı ki, böyle bir insan geldi, toparladı tüm bilgile-
ri, zamanına göre oldukça başarılı ve son derece saygıdeğer bir eser
ortaya çıkartabildi. Ve daha sonra bir çok çalışma yapılmakla beraber
ısrar ve inatla Uşak tarihinin özellikle bir dönemine eğilen bir tarihçi
çıktı ortaya. Ona bir tarihçi dediğimizde gerçek anlamda tarih yazan
pek çok insan ve özellikle akademisyen yadırgayabilir ve haklı da
sayılmalıdırlar. Ne var ki, Mehmet Ersin Bey, pek çok kurumun ciddiye
bile almadığı araştırma ve inceleme ve de belge toparlama çabasının
içinde. Üstüne üstlük bir de bu belgeleri amatör yerel tarihçi boyutlarını
giderek çok daha fazla aşan ciddiyet ve disiplin çerçevesinde yayına
hazırlamayı başarmış bir insan.
Soruyoruz Sayın Ersin’e, ne oldu ve nasıl oldu da Uşak Tari-
hini yazmaya başladınız?
Mehmet Ersin: 1995’de ben emekli olduktan sonra, kendi
kendimi dinledim, evraklarımı toparladım, kendi özgürlüğümü tattım.
Emekli olunca dershanelerden müdürlük ya da yöneticilik teklifleri
geldi. Ancak bana göre öğretmenliği noktalamıştım. Neler yapabilirim
diye düşündüm. Bu arada bir A.B.D gezim var. Ordan çok büyük izle-
nimlerle döndüm. Hatta “Eski Dünyadan Yeni Dünyaya” adıyla Uşak
Haber Gazetesinde bir ay kadar süren bir yazı dizisi olarak yayınla-
dım. 1998’de Eski Dünya’da yaşayan bir insanın Yeni Dünya’ya dair
gözlemleriydi bu yazı serisi. Bir anlamda şuna benziyordu; Namık
Kemal İngiltere’ye gittiğinde, Parlamento dikkatini çekmiştir. Ve onu
yazmıştır. Abdülhak Hamid Londra’ya gittiğinde, zevk-sefaya düşkün
birisi olarak Hayd Park’ı yazmıştır. Önemli Olan gidip gördüğünüz bir
yeri kendi kültürünüz ve bakış açınızla nasıl görüyorsunuz, bunun
tespitini yapabilmektir.
2000’li yıllara geldiğimizde İstanbul’da Hakim Emekli Albay
Sırrı Akbay’ın babasının hatıralarını okudum, dinledim ve çarpıldım ve
buradan hareketle bir şeyler yapmaya çalıştım. Daha sonra bizim
dergah diye tanımladığım Mehmet Keyvanoğlu’nun işyerinde oraya
172
Ege’de Yenigün Gazetesi, 17-19-22 Mart 2007.
313
Mehmet Ersin
gelen arkadaşlar, Mustafa Demirci, Şener Öztop, Mehmet
Keyvanoğlu’yla danışarak, onların da yardımlarını alarak kitap yazma
sevdasına kapıldım.
Bazı duygular bir temel oluşturuyor. Daha sonra belge ve bilgi
birikiminiz devreye giriyor. Ben olaya çok geniş boyutlarıyla bakarken,
daha sonra boyutların daraltılması sınırlandırılması gerektiği noktasına
geldim. Bu da bana hareket rahatlığı sağladı aslında. Yurdum İçin
Savaşırken’de olduğu gibi, 1920-22 tarihleri arasındaki bilgi ve belge-
lere ulaşmak ve konuyu bu çerçevede ortaya koymak daha iyiyiydi.
Ama bu ilk kitap yayınlandıktan sonra eldeki belgelerle Kurtuluş Sava-
şı’nda Uşak kitabının malzemesi oluşturulmuştu. Ben bu kitapları
yazmaya çalışırken, Uşak’ın entelektüelleriyle, olayların bizzat orta-
sında yer alanlarıyla konuşmayı istemiştim. 1900 yıllarında doğanlara
ulaşmayı hedeflemiştim. Konuştuğum kişiler 1915-16-17 yılı doğumlu-
lardı ki, savaş yıllarında ancak çocuk yaşlarda olabilirlerdi. O yıllara ait
akıllarında ne kalabilirdi. Ancak hayal-meyal birkaç cümle. Buna rağ-
men tarihe tanıklık etme düşüncesiyle anlatılanları kayda geçirerek
yayınladım. Bazılarını redakte ettim, bazı çok önemsiz görünen bilgile-
ri başka birisi önemli bulabilir diye düşünerek yayınladım.
Kerim Özkan: Yayından sonraki dönemde aldığınız tepkiler
nasıldı? Yankı buldu mu kitabınız?
Mehmet Ersin: Tabii bunun da yankılarını aldım. Ulusal baz-
da yayın yapan kuruluşların yazarlarından, TRT’de yayınlanan “Tarihe
Tanıklık Edenler” Programının yapımcısına kadar pek çok kişiden, ya
da sözü edilen tarih dilimine ait olayları incelemek isteyen Üniversite
Öğretim Üyelerine Öğrencilere kadar pek çok kişiye kaynak oluşturabi-
lecek iki kitap yayınlamış oldum. Daha sonraki zamanlarda, Uşak’la
ilgili yayınlanan kitapları, Uşak’lı yazar ya da şair insanların yayınladığı
kitapları da toplayarak, bir Uşak kitaplığı oluşturma gayretine girdim.
Uşakla ilgili dergi bilgi, fotoğraf, kaset toplama çalışmaları sonucunda
pek az insanda olabilecek bir arşive sahip oldum. Bu birikimin de ver-
diği cesaretle, özellikle Şu Çılgın Türkler’deki -bir aralar oldukça revaç-
ta olan bir kitaptı- o kitapta gözümden kaçan ve bir dostumun yardı-
mıyla farkına vardığım, kitapta kısa bir pasaj halinde adı geçen, Uşaklı
Yüzbaşı Hasan Basri Beyle ilgili daha fazla malumata sahip olmak için
yola düştüm.
Kerim Özkan: Peki neden böyle bir araştırma diye sorarsak.
Mehmet Ersin: Çanakkale Savaşları hakkında bana göre en
özlü sözü Fazıl Hüsnü Dağlarca söylemiştir; “Çanakkale Savaşları,
Türkiye Cumhuriyetinin önsözüdür.” Yani bu savaş kazanılmasaydı,
314
mısak-ı milli sınırları içindeki bu devlete sahip olamazdık. Bu savaş
bizi Kurtuluş Savaşının yapıldığı zemine taşımıştır. Özellikle 1. ve 2.
İnönü Savaşlarının kazanılması. Nitekim Gazi Mustafa Kemal, İsmet
İnönü’ye siz bu milletin makus talihini yendiniz, demiştir. Çünkü, Bal-
kan Savaşlarındaki yenilgiler, Kafkas Cephesindeki yenilgiler, Sarıka-
mış üzüntüleri, 1.Cihan Harbi Yenilgileri ertesinde ilk kez bu millet 1.
İnönü Savaşındaki zaferle ilk kez mutluluğu tadabilmiştir. 2000 yılının
başlangıcı olacak dönemin eşiğindeki yüzyıldır bu. Önsöz Çanakkale
ise İnönü ilk sayfası. Ve sonra Sakarya savaşı. Bu bir dönüm noktası-
dır. Yunanlı Ankara’ya ulaşamayacağı bilincinde. Türkler ise Sakarya
savaşıyla bu bilinci pekiştirmiştir. Sakarya savaşında her şeye inanmış
bir ordu vardır. Ve bu ordunun en önemli neferlerinden ve daha son-
raki yazılarımda anlatacağım derecede önemli görevler yapmış bir
kumandan var ki bu Yüzbaşı Hasan Basri Beydir. Böyle bir evlada
sahip olduğunu bütün Uşaklılara duyurmak bence büyük bir olaydır.
Sakarya savaşında tabii ki pek çok Uşaklı görev almış ve şehit olmuş-
lardır. Ancak bu çorbada tuzu olan önemli bir şahsiyettir Yüzbaşı Ha-
san Basri Bey. Hasan Basri Bey Turgut Özakman’ın Şu Çılgın Türkler
kitabında kısaca sözü geçen birisi iken, kendisine ulaştığımda bu
ismin kurmaca bir roman kahramanı olmadığından hareketle Şevket
Soğucalı’ın yazdığı “Samsundan İzmir’e Kurtuluş Savaşı” eserine
yönlendirmiştir. Gerçekten bu kitapta Hasan Basri Bey uzun uzun
anlatılmaktadır. Bu konuda daha iyi kaynaklara ulaşabilmek için Genel
Kurmayla yaptığımız yazışmalardan sonra daha sağlıklı bir noktaya
ulaşmayı umarken ordan gelen yanıt ta beni çok fazla tatmin etmedi.
Daha sonra bir takım yeni belgelere ulaşarak bu günkü noktaya gele-
bildik. Sonra da Belediye Meclisinde istek üzerine üyelere Hasan Basri
Bey hakkında bilgiler verdim. CHP’li Meclis üyesinin teklifi ve diğer
üyelerin de kabulüyle Cumhuriyet Mahallesinde bir sokağa Yüzbaşı
Hasan Basri Bey adı verildiğini öğrendik. Tabi gönül isterdi ki, bu isim
bir caddeye verilsin...
Kerim Özkan: Niye Cumhuriyet Mahallesi? Bir ilintisi var mı?
Mehmet Ersin: Hiçbir ilinti yok. Sadece iş yapmış olmak için
Zaten Hasan Basri Beyin ne ailesinin ne de çevresinin kim olduğuna
dair bir bilgi mevcut değil. 1890-1921 yılları arasında yaşadığı ve sa-
dece babasının adının İsmail Hakkı olduğu bilgisine ulaştık. Yedek
Teğmen Şevket Soğucalı’nın 1941 yılında yazmış olduğu kitaptan bu
bilgilere ulaşıyoruz.
Kerim Özkan:Şevket Soğucalı kim?
315
Mehmet Ersin
Mehmet Ersin: Şevket Soğucalı, yüzbaşı Hasan Basri’nin bir-
liğinde görev almış birisi. Ve bu kitabı olaydan 20 yıl sonra kaleme
alıyor. Yani böyle bir şahsiyet hakkında daha fazla bilgiye sahip ol-
mamız gerekmekte.
Kerim Özkan: Sayın Hocam, gerek Yüzbaşı Hasan Basri, ge-
rekse bu olayda olduğu gibi, bir Besim Atalay, bir Ömer Bedrettin ve
benzeri şahsiyetlere yönelik resmi makamların yakın ya da uzak tari-
himize karşı genel bir ilgisizlikleri söz konusu.
Mehmet Ersin: Bu konuda benim şöyle bir çağrım oldu; özel-
likle bu ismi taşıyan okullarda okuyan öğrencilere yönelik bir çalışma
olmak üzere, bu adamlar kimdir? Böyle bir ismi taşıyan okulda oku-
duklarına göre Besim Atalay kimdir? Ömer Bedrettin kimdir? Yani
okula girişte kayıt parası alıyorsunuz. Mezun olurken de diploma pa-
rası adıyla bir para alıyorsunuz. Ne bileyim başka bir kaynak da sağ-
lanabilir. Ama öğrencinin okuduğu okulun adını alan kişiyle ilgili bir
bilgileri yok. Bu isim her kimse O. Bu Muzaffer Mert’te olabilir. Sait ve
Sabri Ağaoğlu da. Halit Ziya Uşaklıgil de olabilir. Böyle bir çalışma
olabilir. Besim Atalay’la ilgili pek çok kitap var ancak öğrenciye ya da
Uşaklıya dönük bir şey yok. Bırakın onu. İzzettin Çalışlar Lisesine
gittim. Beğenmedim. Bunu o zamanın müdürüne de söyledim, e, ne
yapabiliriz? Ne yapılabilir. Ben İzzettin Çalışlar ile ilgili birçok belge
verebilirim dedim. İzzettin Çalışlar’ın Uşak’la ilişkisi nedir? Neden bu
kişi Uşak için önemlidir? Meselâ İzzettin Çalışlar Uşak’a iki defa gel-
miştir. Biri Kurtuluş Savaşı öncesinde bir diğeri Kurtuluş savaşında 1
Eylül 1922’de Cuma günü ikindi ezanında Uşak’a ilk giren birliklerin
başındaki kişidir O’nun Kurtuluş Savaşı öncesinde Ulubey’in Çardak
köyünde karargah kurduğu yeri tespit ettim. İzzettin Çalışlar, Çardak
Köyünden Batı Cephesi Karargahı ile görüşmüştür. Yani bu noktanın
bir anıtla taçlanması sağlanabilir. Bunlarla ilgili küçük kitapçıklar hazır-
lanabilir. Bu gibi konularda genellikle şahsi çabaların ortaya çıkardığı
eserler gözümüze çarpmaktadır. Sayın Şener Öztop’un hazırlamış
olduğu Ömer Bedrettin Uşaklı kitabı etraflı bir araştırma kitabıdır. Ve
Uşaklılar bu kitaba gereken ilgi ve desteği göstermemişlerdir. Bütün
bunlar gösteriyor ki bir ilgisizlik söz konusu. Tarihe, sahip çıkacaksak
somut adımlar atılmalı. Bu konuda okul müdürlerine Milli Eğitim öncü-
lük yapabilir.
Kerim Özkan: Kurtuluş Savaşı ve işgal yılları konusunda ça-
lışmalar devam edecek anladığım kadarıyla. Ancak özellikle daha
sonraki yıllarda sosyal roller alan kişiler de yavaş yavaş tarihin karan-
316
lıklarına doğru yol almaya başladı. Yol almaya başladılar diyoruz çün-
kü o kişiler de bu şehir ve bu ülke için kaygılara sahiplerdi Bir şeyler
yaptılar, yapmaya çalıştılar. Ama bizler, Onlar hayattayken kendileriyle
ilgili hiçbir çalışma yapmamaya inatla devam ettikçe ne yazık ki, tarihin
karanlıklarında onlar da yerlerini alacaklar. Ne olacak söyler misiniz
sayın hocam?
Mehmet Ersin:Küçük kentlerin küçük olanakları diye bakma-
mak lazım. En büyük sıkıntımız kaynak sorunu.
Kerim Özkan: Parasal kaynak mı?
Mehmet Ersin: Tabii o da var ama özellikle bir Halkevleri dö-
nemi var ki, Türk Aydınlanması diye bilinir. Eski Yunan ve Latin Klasik-
lerinin tercümesi çalışmaları var. Bütün illere bu kitaplar gönderilmiş
ancak merkezden gönderilmiş kitaplar şimdi kayıp. 1950’ye kadar
musikiden tiyatroya, folklörden, tarih araştırmalarına kadar pek çok
alanda kent bazında çalışmalar yapılmıştır. Uşak Halkevi 2 sayı dergi
çıkarmıştır. Onlar da yok. Benim bildiğim Alaattin Tiritoğlu Kurultay
adında bir dergi çıkarmış o da yok. Sadece adını bildiğimiz ancak
kendisine ulaşamadığımız bir yığın dergi ve gazete var. Bırakınız
bütün bunları şu anda yayın yapan gazetelerin kendi arşivleri yok.
Kerim Özkan: Şimdi hem komik hem trajik bir durumdan bah-
sedelim isterseniz sayın Hocam. Geçenlerde Uşak Üniversitesinin bir
fakültesinde bir öğretim üyemiz öğrencilerine mezuniyetlerine de etki
edecek önemde bir tez veriyor; Özellikle son seçim döneminde medya
ile seçim ve siyasal partiler arasındaki ilişkileri sorgulayacak bir araş-
tırma yapılması gerekiyor. Yani seçim çalışmalarında medyanın rolü
ne olmuştur gibi. Ve özellikle o yıllarda yayın yapan gazetelere gidildi-
ğinde ve arşivlerine bakılmak istendiğinde maalesef söz konusu gaze-
telerin kendi arşivlerini bile yapmadıklarını dolayısıyla da o döneme ait
gazetelere ulaşamayacaklarını görüyorlar öğrenciler. Hayretler içinde
bu olayı anlatıyorlar. Çok kolay ve zevkli bir çalışma olarak algıladıkla-
rı bu tez çalışmasının nasıl da kabus gibi bir hale dönüştüğünden
bahsediyorlar.
Mehmet Ersin: Doğru. Madem ki canlı tanıklar hayattan çeki-
lip gitmişler bizim ufak bile olan bilgi kırıntılarından hareketle bir şeyle-
re ulaşabilme çabasında olmamız gerekiyor. Meselâ, Zeki Sarıhan’ın
henüz okuyup bitiremediğim Kurtuluş Savaş Günlüğü 4 ciltlik eseri var.
Şu an Çerkez Ethem’in İhaneti kitabını okumaktayım. Çerkez Ethem’in
İşgal Kuvvetlerine sığınmak için kardeşi Reşit’in Uşak’a gelerek Yunan
Komutanıyla pazarlık yaptığından söz ediliyor. Yanlış hatırlamıyorsam
317
Mehmet Ersin
Ethem 26 Ocak 1921’de Yunanlılara sığınmış. Bundan önce onlarla
beraber olan ve Osmanlı Dönemi Teşkilat-ı Mahsusa’sının Başkanı
olan Kuşçubaşı Eşref var, onun bugünkü İsmetpaşa Caddesinde yani
İstasyon Caddesinde deve ile yürüdüğü söylenmekte. Yani görenler
var. Bu kişi kendi çiftliğini Çerkez Ethem’e tahsis ettiği de bilinmekte.
Ve bu kişi Uşak’ta görünüyor. Bu küçük ve iki cümlelik bilgiden nereye
varılabilir. Kaynak yok derken bunu kastediyoruz. Peki ne yapacağız?
Canlı tanık yok, belge yok. Ulaşabildiğimiz en küçük bir bilgiyi dahi
ihmal etmeden parçaları birleştirmeye çalışacağız. En ufak bir ışığı
dahi değerlendireceğiz. Bunun gibi örneğin özellikle 1923’ten sonraki
belediyelerin çalışmaları ya da başkanlarla ilgili çalışmalar yapılabilir.
O yıldan itibaren görev alan başkanların kimler olduğu ve ne gibi gö-
revleri yerine getirdiği ortaya çıkartılabilir.
Uşak Dokümantasyon Merkezi Kurulmalı

Mehmet Ersin: Uşak, pek çok yönden önemli kenttir. Her dö-
nemde. Bakın Yunalıların Anadolu’yu işgali, üç ana koldan olmuştur,
İzmir, kuzeye Balıkesir’e... Diğeri İzmir’den güneye Selçuk, Aydın,
Nazilli, Denizli hattı.
Bunlardan en önemli olanı da; İzmir’den Kemalpaşa,, Salihli,
Turgutlu, Alaşehir, Uşak Polatlı hattı, yani tam göbekten direnişi delme
harekatı. Şimdi bu çizgilerin her birine karşılık gelecek direniş örgütleri
kurulmuştur düzenli ordular döneminde. Esas hat Uşak hattıdır. İşgal
kuvvetleri burayı delse işi bitirecektir. O işgal döneminde Uşak’ta işgal
kuvvetlerinin askeri hastanesi, askeri yargılama sistemi vardır. Bu
buranın ne kadar önemli olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Ve işte tam
burada da İbrahim Tahtakılıç ortaya çıkmakta sahneye... Balıkesir,
Nazilli Alaşehir Kongreleri yapılıyor. Ve bu kongrelerin birinde Balıke-
sir’de Muhiddin Çarıklı başkan. Alaşehir Kongresinde de Çarıklı baş-
kanlık yapıyor ama Tahtakılıç 2. başkanlık yapıyor kongrenin. Bu
Tahtakılıç, Çerkez Ethem’i Uşak’a sokmayan kişi. Bu üç direniş hare-
keti arkasından Düzenli Orduya geçilince İ.Tahtakılıç Bey de bütün
mesaisini Kurtuluş Savaşı’na ayırıyor. Bu konunun da araştırmaya
ihtiyacı vardır.
Kerim Özkan: Bu konuda son söz olabilecek bir şey söylemek
gerekirse.
Mehmet Ersin: Tarihte son söz yoktur. İşte öncelikle bir Uşak
Dokümantasyon Merkezi kurulması gerekmektedir. Uşak Gönüllüleri
Derneğinin de yapmaya çalıştığı şeydir. Buradan hareketle Uşakla
İlgili bir Uşak Tarihi Araştırmaları Enstitüsüne geçilebilir. Geçilmelidir
318
de. Çünkü tarih asıl itibarıyla, tarihsel araştırma metotlarıyla yazılması
gereken bir bilim dalıdır. Bu konuda Uşak Üniversitesinde sadece
tarihi konu edinen bir fakülte yok. Olmasında yarar var.
Mesela Haşim Tümer’den söz edildi. Sayın Sabri Kırlı’nın Halk
Eğitim Derneği Başkanlığın-dayken, çıkarttığı bir dergi var. -”Dünkü
Bugünkü Uşak” dergisi. Bu dergide Haşim Tümer, Uşak’ın Kurtuluşuy-
la ilgili bir kitap hazırladığını söylüyor. Ama kitap yayına verilemiyor.
Yani ömrü vefa etmiyor. Bir de İlçemiz Sivaslı adındaki kitapta Hacimli
Mehmet Beyin Kurtuluş Savaşıyla ilgili anıları olduğu yazılmakta. Ve
bu anıların Haşim Tümer tarafından alındığı söyleniyor. Sayın Sabri
Kırlı’ya yani Haşim Tümer’in damadına konuyla ilgili sorduğum soruya
olumlu bir yanıt alamadım. Ne yapılabilir. Her şey birer birer ortadan
kayboluyor.
Mesela Alaattin Hazıroğlu’nun yayınladığı kitap; “Dorukta Gö-
rülen Yer.- Uşşak.” Bu kitabı eleştirenler çıkmıştır. Ama bence Sayın
Hazıroğlu kendi üzerine düşeni az ya da çok yapmıştır. Tamam eleşti-
rilsin. İtirazımız yok ama daha iyisini de yapmak için çalış.
Kerim Özkan: Hocam, Keşke çeşitli kurumlar da hiç olmazsa
o kadarcık bile olsa bir hassasiyet gösterebilmiş olsalardı diyor insan.
Bu gün hemen hemen her kurumun kendine ait birtakım kayıtları mev-
cut. Örneğin Ticaret Odasının üye kayıt defteri. 1920’li yıllara kadar
uzanan bu defterler ortalıkta herhangi bir korumaya gerek görülmeden
tutulabiliyor. Oysa o defterde yıllar önceki Uşaklıların çok önemli anıla-
rı mevcut. Ne zaman ve hangi işi yapmış. Ne zaman işi bırakmış. İz
sürme yöntemiyle herhangi bir kişi hakkında yapılacak bir çalışmada
çok önemli bir başvuru kaynağı olabilir bu kayıtlar. Ancak, belirttiğimiz
gibi hiç bir önlem alınmadan hırpalanmaya devam etmekte.
Mehmet Ersin: Tamam işte bunlar güncelleşebilir. Araştırma-
larımızla ilgili biz de bir takım kurumlara gittiğimizde ne belediyeden,
ne vilayetten, örneğin ne de emniyetten arşive konu olabilecek belge
ya da kitap olmadığını gördüm. Belki vardı da yok denildi. Yani baştan
savma şekilde davranılıyor. Elimde bir takım belgeler var. Zamanın
Kütahya Valiliği, 1950’lerde galiba, o zaman Uşak daha Kütahya’ya
bağlı, Uşak’taki kimi insanlara bir seri soru gönderiyor. Atatürk Uşak’a
geldiğinde nerede kaldı, Trikupis’i nerede teslim oldu falan diye. Bu
belgeyi de yayınlayacağım. İşte o dönemde bu soruları bu olaya görgü
tanıklığı yapma ihtimali olan kişilere soruyor. Ve cevapların tamamını
eski yazıyla yanıtlıyorlar söz konusu kişiler. Bu güne kadar gün yüzü-
ne çıkmamış belgeler bunlar. Bir tanesinin verdiği cevapta Trikupis,
Bedesten önünden geçirilip, Kaftancıların evine yani Mustafa Kemal
Atatürk’e götürülürken, ya da getirilirken Bedesten’den Trikupis’e san-
319
Mehmet Ersin
dalye atıyorlar!. Ordu Komutanı Asım Gündüz’e, Trikupis’i götüren
Müşfik Bey diye birisi var. Yayınlanan eserlerde Müşfik Beyin adından
da bahseden olmuyor.’
Bir yanlışlığı olduğu gibi, düzeltmeye çalışmadan, mantık süz-
gecinden geçirmeden aktarmaya devam ediyoruz. Geçenlerde Sayın
Valimiz de TRT’deki “Gezelim Görelim” programında, Trikupis’in Ata-
türk’ün huzuruna çıkarıldığı yerde, Trikupis’in silahını ve kılıcını teslim
ettiğini anlatıyor. Yok böyle bir şey. Trikupis kılıcı belinde tabancası
elinde Atatürk’ün huzuruna çıkartılacak, olacak şey mi? Bir kere man-
tık buna itiraz eder. Muzaffer Türk Ordularının güvenliği, mağlup ol-
muş bir komutanı, o ülkenin kaderini elinde tutan, o ülkeyi kurtaran bir
insanın huzuruna silahı ve kılıcıyla çıkmasına müsaade eder mi? Yok
böyle bir şey. Bunun için de bu en önemli olayda da olduğu gibi, tari-
himizi iyice ortaya çıkartabilmeliyiz.
Ben buradan Uşak’ta yaşayan herkesin ellerindeki bilgi belge
fotoğraf her ne varsa, kurulacak bir dokümantasyon merkezine devre-
dilmesi çağrısını yapmak istiyorum. Şu sandıklardaki özel olarak sak-
lanan ve topluma mal olmamış belgeleri Uşak Halkının ortak bilincine
kazandırmaları çağrısı yapmak istiyorum. Bu görüşme için de
Yenigün’e teşekkür ediyorum.
Kerim Özkan: Bizde Sayın Mehmet Ersin Beye teşekkür edi-
yoruz. Umalım ki, bu sesleniş, gerek resmi kurumlara, gerekse halkı-
mıza yapılan bu çağrı yankı bulur. Ve tarihiyle kucaklaşmış bir Uşak
göreceğimiz günler çok uzak değildir. Saygılar.
320
ANILARIN
DEĞERLENDİRİLMESİ
321
Mehmet Ersin
322
ANILARIN DEĞERLENDİRİLMESİ
Bu kitabı, ikinci baskısı için yeniden okuyup düzenlerken, anı-

lardan ilginç notlarçıkardım. Saptamalarımın kaynağı bu kitaptaki
anılardır. Dipnot kullanmadım. Anılarda sözü edilen, dikkatten kaçan;
olaylar, olaylarda yer alan kişiler ve mekanlar, Kurtuluş Savaşı’mız
konusunda bilinenlerin yanında, bilinmeyenleri de tespit etmek olana-
ğını verdi. Kitabın, “Birinci BölünV’ünün “A. Yayınlanmış Anılar”a geç-
meden önce “Anılar...” başlığı altında anılardan hareketle saptamalar
yapmıştım. Bu tespitlerin dışında, başka tespitler de yapmak istiyo-
rum.
1. İşgal Öncesi ve İşgalde Kişiler
15 Mayıs 1919-1 Eylül 1922 tarihleri arasındaki Uşak ilçesinin
atanmışlarını ve seçilmişlerini, tarihi kaynaklardan tespit etmek müm-
kündür. Halk belleğinde yer eden, anılarda adı geçen kişileri belirle-
mek, onların etkinliğini olumlu/olumsuz yönlerini de gün ışığına çıka-
racaktır.
Kütahya Valisi : Fevzi
Kaymakamlar : Asaf Bey (lakabı Demirayak) 1914’lerde
: Faik Bey (Ankara Valisi hain Muhittin Pa-
şa’nın yakın akrabası)
: Kemal Bey (Fransız tabiyetinde): Azmi Bey
(İşgal öncesi Uşak’ı terk eder): Murat Bey
(Sivaslı-Bulkaz ve Ahat’taki Türk askerlerinin
komutanı)
Belediye Başkanları: Köseoğlu Ahmet Efendi (İşgalde Ati-
na’ya sürgün gönderilir)
: Acemlerin Hulusi Bey (Yunan Generali Nider
tarafından atanır)
Müftüler : Çeltiklerli Halil Efendi
: Hafız Ali Efendi
Vaazcı : Besim Atalay; “Kocayazı” denilen meydanda
ve Ağalar Camii’nde Kurtuluş Savaşı’mız le-
hinde konferanslar ve vaazlar verir.
Müezzin : Hafız Hüseyin: Ulu Cami Müezzini
Ulubey Nahiye Müdürü: Mustafa Bey: Yunanlılar kaçarken
Beşir Mehmet, Yunan işgali sırasında nahiye
müdürünün Yunancı olduğu gerekçesiyle öl-
dürür.
Karahallı Nahiye Müdürü: Kosti (Yerli Rum İzmir’den gelir.)
323
Mehmet Ersin
Öğretmen: Mahmut Efendi
Ulubey Mahalle Muhtarı: ibrahim Hoca
Karakol Kumandanı: Banaz Çece (Çamsu) köyü Karakol
kumandanı Kütahyalı Talip Çavuş. Talip Çavuş, olumsuz davranışlar-
da bulunan çetelerin, ateşe verdiği Ortaköy yangınını söndürmeye
çalışır. Bunu duyan Kuşcubaşı Eşref, emir vererek, Talip Çavuş’u
Cigeroğlu Pınan’nın yakınlarında kurşuna dizdirir.
Okullar : Numune-i Edep: Müdür Hacı Remzi Efendi. Bu yü-
rekli müdür, işgalde okulundan bayrağı indirmeyen, “Bayraksız okul
olmaz” diyen, kurtuluşta (1 .Eylül. 1922) elinde Türk bayrağı ve yanın-
da 5-10 gençle birlikte “Yaşasın Türk ordusu geldi” diye Uşak caddele-
rinde sevinç çığlıkları atan şahsiyettir.
Adanalı Medresesi: Müderris Hacı Ahmet Efendi: Milli kuvvet-
lerin toplanmasında, halka katılmaları için vaazlar veren manevi, cep-
heyi hazırlayan kişidir.
Dar-ül Hilafe Medresesi: Müdür: Ayıntabizade Salih Uçar, 1.
Dünya Savaşı’nda 5.Fırka, 13 Alay, 2.Tabur imamı olarak; Çanakka-
le’de, Anafartalar’da, doğuda da Bitlis Savaşı’na katılarak askerlik
görevini yapar. İşgalde Yunan askerlerinin yaptıklarını, mezalimi;
I.Dünya Savaşı’ndaki taburundaki yedek subay İzmirli Tüccar
Abdullahzade Nuri Sevil’e bildirir. Nuri Sevil de Fransız postanesi
kanalıyla Ankara Hükümetini haberdar eder.
Okulundaki öğretmenlerden biri Yunan emellerine hizmet
edince, onu görevden alır.
Belediye Başkanı Hulusi Bey’in “İlhak ve muhtariyet” içeren
bildirisini gençlerle protesto eder ve Nuri Bey aracılığıyla gereken
yerlere haber gönderir.
İdama mahkûm olan üç kişi hakkında, Kral Konstantin Uşak’a
geldiğinde (17 Temmuz 1921) refakatçi olarak bulunan İzmir Fevkala-
de Komiseri İstiryadis nezdinde, teşebbüste bulunur. İdamlar 101 yıl
hapse çevrilir.
Uşak’tan Atina’ya gönderilen sürgünler hakkında, İzmir’e gide-
rek, Yunan casusu Madam Mari nezdinde girişimde bulunur, 200 lira
rüşvet verir, Uşak’a sürgünler dönünce daha önce rüşvete ilaveten
200 lira daha ekler.
Medresenin camiine Yunan askerlerinin esir ettiği 12 Türk su-
bayı ve erat konur. Müdür, İngiliz genelkurmayından gelenlere konuk
severlik göstererek Türk esirlerine yardım edebilmek için onlardan
belge sağlar. Bu belge sayesinde Müdür işgalde esir Türklere yardım
eder. İngiliz komutanı sayesinde Yunanların bozgununu, katliam ya-
pacakları öğrenerek, önlem almaya çalışır.
324
Gülüstan-ı Maarifet İptidai Okulu (Aybey İlkokulu): Hocalar:
Sarı Sadık, Osman Kılıç, Hakkı Doğan.
Mahkeme Kâtibi: Canların Kadir Efendi (İdamlıktan 101 se-
neye hapse çevrilen, Kuva-yı Milliye haberler ulaştıran)
Trikupis’in Tutsaklığı: Trikupis’in tutsak edildiğini Uşak’taki
Türk karargâhına bildiren: Ovacık köylü Kuşçu Hasan (Toy) Halı Tüc-
carı: Mehmet Kabakçı Tellâl: Feyzi Ağa
Kahve: Hamit Ağa’nın Kahvesi (Hamit Ağa; Mehmet Paşa’nın
kardeşi, Alaattin Tiritoğlu’nun amcasıdır. Mustafa Kemal Paşa, 31
Temmuz 1920’de Uşak Elvanlar Cephesini teftişten sonra, Uşak’ta,
Hamit Ağa’nın evinde kalır. Bu ev İstasyon Caddesinde olup, bugün
yoktur, yıkılmıştır. Hamit Ağa’nın kahvesi, Kemalistlerin toplandığı
yerdir. Gar: Şef Tren: Giritli Ali Kazım İstasyon Kısım Şefi: Vasilaki
İstasyon Harekat Müfettişi: Dedeyan
Yerli Rumlar: Sava Usta, Fakir Yorgi (Sofuların Bekir’i öldü-
ren), Aşçı Haralambus (Yunan askerleri geldiğinde işbirlikçi, Yunan
Kralı’nın ayaklarına bayrak seren, Bedestenin önüne zorla halkı topla-
yan ve ilhak ve muhtariyet bildirisini okuyan Belediye Başkanı Hulusi
Bey’in yanında yer alan). Haralambus ve Yorgi, kurtuluştan sonra,
izmir’den yakalanarak Uşak’a getirilir ve idam edilir. Yardanoğlu Ladin
(Banaz-Kızılcasöğüt)
Not: O tarihlerde Uşak’ın nüfusu tahminen 16 bin civarındadır.
Bu nüfusun 3-4 bin kadarı Rum’dur. İşgalde ve bozgunda, Uşaklı yerli
Rum ve Ermeniler Türklere eziyet etmesine karşın yerli Yahudiler
yardımcı olurlar.
İşgalciler: Yunan mevki kumandanı: General Nider, Yunan
merkez kumandanı: Papa Nikola, İnzibat Kumandanı: Alb. Kondilis,
Ulubey’deki topçu Fırkası Kumandanı: Gavrako, Uşak Ortaköy’de: Kel
Zabit (Türklerin taktığı lakap)
2. Kuvayı Milliyeciler, Çeteler, Eşkıyalar
a. Kuvayı Müliyeciler
Uşak Müdafaa-i Hukuk Heyet-i Merkeziyesi: Başkan İbra-
him (Dalkılıç) Tahtakılıç. Kuruluşu: 30 Temmuz 1919. Uşak’tan: Kay-
makam, Kabalak Ömer Ağa, Bacakoğlu Mustafa Bey, Acemlerin Re-
şat Bey, Bursalıoğlu İbrahim Bey dışında Gediz delegesi olarak Şap-
haneli Mehmet Fuat, Demirci’den Mazhar Nuruilah, Kula’dan Raşit,
Alaşehir’den Nazmi, Salihli’den Abdullah Salih yer alırlar, ibrahim
Bey’in Uşak’a sayısız hizmetleri vardır. Uşak’a kol-kanat geren, çetele-
ri frenleyen, kötülükleri önleyen, bütün zorlukları yenen, erdemli halk
325
Mehmet Ersin
önderidir. Özellikle halktan hakça erzak, saman, bulgur, buğday, silah,
at cephane, para toplayarak, hem Millilere hem de Çerkez Ethem’e (iki
milyon lira) göndermiştir. Çerkez Ethem’in Uşak’a gelmesine, girmesi-
ne engel olmuş, kötülüklerine fırsat vermemiştir. Yunan işgaline karşı
Uşak Hücum Taburu’nu kurmuştur.
Müdafaa-i Hukuk Heyet-ı Milliyesi: Başkanı Mustafa
Bacakoğlu’dur. Önce gizli olarak kurulmuştur. İtilafçılara karşı Uşak
Harekatını düzenleyerek milisleri Uşak’a çağırır, tehlikeyi önler, itilafçı-
ları bertaraf eder. Bu kuruluşta Yedek Subay Sökeli Hilmi Bey çok
önemli roller oynar. Sökeli Hilmi Bey, gerçekten Uşak’ta çok önemli
hizmetler yapar. 2003 yılında, torunu, bir devre CHP milletvekilliği
yapan şimdi Söke’de eczacılıkla uğraşan Hilmi Ziya Postacı’ya, uzun
araştırmalar sonunda ulaştım. Amacım Sökeli Hilmi Bey hakkında,
bilgi, belge almak istiyordum. Hilmi Bey’in 1960’larda Söke’de çıkardı-
ğı “Hür Söke” adlı gazeteyi bulamadım. Hiçbir belge alamadım. Araş-
tırmak için içimde “ukde” kaldı. “Yurdum İçin Savaşırken” isimli kitabı-
mın; 16-17.sayfalarında, Sökeli Hilmi Bey hakkında torunu Eczacı
Hilmi Ziya Postacı’nın gönderdiği bilgi ve resimlere yer verdim.
Âkıncı Müfrezesi: Komutan Alaattin Tiritoğlu, komutan yar-
dımcısı; Giritli Tahsin’dir.
Uşak Milli Piyade Taburu: İhtiyat erleri, 250-300 silahlıdan
oluşur.
Uşak Süvari Alayı: 27 Temmuz 1920’de oluşur. Banaz’dan
47 süvari 19 gönüllü, Hacim ve Sivaslı’dan 100 süvari, Karahallı’dan
gönüllüler
b. Çeteler
Kuşcubaşı Eşref Çetesi: Mücahidin kumandanı da denilen
Kuşcubaşı Eşrefin çetesidir. Kuşcubaşı Eşref Sencer (1873-1964)
İlkOsmanlı gizli haber alma teşkilatı olan “Teşkilat-ı Mahsusa”nın
(1903) kurucusudur. Bu çete, Sandıklı ve Ulubey taraflarına giderek
olumsuz davranışlarda bulunur. Kuşcubaşı Eşref, hecin devesine
binerek istasyondan çarşıya kadar, devesini koşturur. Kocaman bir
kadanası vardır. İşgalde oğlu Feridun’la birlikte Kuşcubaşı Eşref hecin
devesine binerek, Uşak’tan kaçarlar.
Çerkeş İlyas Çetesi: inay’da karargâh kurdular. Konya’dan
gelmişler. Komutanları Binbaşı Abdi’dir, Eşme-Elvanlar’da olumsuz
davranışlarda bulunurlar.
Arnavut Çeteleri: Başında yine Kuşcubaş Eşref vardır. Bu çe-
te daha sonra Bolu’ya gitmiştir.
326
c. Eşkiyalar, Efeler
1. Ayı Veli: Karahallı-Delihıdırlı’dandır. Kızanları: Kökezli Şev-
ket, Kökezli Mehmet Ali, Tatarlı Çomuk Musa, Kadir’dir. Özellikle
Avgan ve yöresinde olumsuz faaliyette bulunmuştur.
2. Gaddar (Gadder) (Kıyıcı) Mehmet: Karahallı-
Delihıdırlı’dandır. Ayı Veli’nin yakın arkadaşıdır. Veli ve Mehmet, faali-
yetlerine başlamadan önce, olumsuz davranışlarını gören Örflü (itibar-
lı) muhtar Hacı İbrahim Çatmadım, bunları uyarır.
3. Keçiler Köyünden Memiş Efe (Yunan Efesi) ve Mehmet
Efe
4. Yörük Ali Çetesinden Moracalı Hasan Çavuş’un kardeşi
İsmail
5. Tatarlı ÇamukMusa: Yunanlılar yol göstererek, işbirliği
yapar.
6. Çiftlikli Dırgınoğlu
7. Kökezli Kadir
8. Eldenizli Efe Veli
9. Eldenizli Gök Üşen
10. Eldenizli Efe Şükrü
11. Sivaslılı Şükür Efe
12. Karaboyalıklı Şıddık Emin
13. Topal Mustafa (Yeleğen)
14. Kariıkiı Mustafa (Mıstıla Efe)
15.Uşak-Banaz, Bahadır Köyünden; Çingene Hasan
16.Uşak-Banaz, Kızılhisar Köyünden İbrahim Hakkı, Os-
man Çavuş
17.Uşak-Ortaköy; Köse Mustafa ve Kardeşi Mehmet Şirin
Ali173
3. Yunan Askerlerinin Yerleşme Alanları
Haşim Tümer’in “Uşak’ın İşgali ve Sürgünler” başlıklı yazısın-
da, Yunan askerlerinin Uşak’taki yerleşme alanları konusunda tatmin
edici bilgiler vardır. Bu bilgilerle birlikte yine anılardan hareketle Yunan
askerlerinin nerelerde yerleştiklerine idari ve asgari tesisler kurdukları-
na bir göz atalım:
Yunan ordusunun Uşak’a girerken muntazam birlikler halinde
geldikleri, süvarilerinin atlarının kadana olduğu, toplarını arabalı mo-
torlularla getirdiklerini, ilk işlerinin hükümet konağına ve belediye bina-
sına Yunan Bayrağını çektiklerini, biliyoruz. Uşak’ta: Fırka, Mevkii,
173
15-17.madde ismi geçenler, Dr. Barış Metin, Esaretten Zafer’e, İstanbul, 2012,
s.,385, 395’den alınmıştır.
327
Mehmet Ersin
Merkez, İnzibat Kumandanlıkları kurulur. Divan-ı Harp ve Divan-ı Harp
soruşturma yeri, İlhak ve Muhtariyet için siyasi çalışmalar bürosu,
misafirhane, hastahane (yedi ev), için evler işgal edilir, istasyonda
Çallı Ömer Efendi Cami, Silah Deposu; Küçük Çarşı ve Gülşen-i İrfan
Mektebi, Cephanelik yapılır. Kadir Efendi’nin evi Büyük Depo, Pekmez
ve Hacı Gedik Hanı kadınlar hapishanesi olarak, işlev görür. Subaylar
ayrı ayrı evlere yerleşirler. Erlere; cami, medrese, okullar ayrılır.
Azizlerli Ali’nin evini Efzun Askerleri işgal ederler.
Uşak’ın dışında Bozkuş’ta Yunan askerlerinin, toplan, atları,
silahlan, iaşesiyle birlikte takviye tümeni yer alır. Ulubey’de; topçu
fırkası ve süvari alayı vardır. Karahallı-Alfaklar’da Levazım Bölüğü
bulunur. Yavu, Güllüçam köylerinde Karakolları vardır. Kabaklar istas-
yonunda, Ahat’ta (Banaz) Yunan Karargahı kurulur.
4. Eziyet Yöntemleri
Yunan askerleri işgalde yapmadıklarını, özellikle giderken ya-
parlar. İşgalde de mezalim görülür ama asıl mezalim kaçışta yapılır.
Maddeler halinde sıralayalım:
1. Silah, bıçak vb. bulundurma, kuvvacılara yardım etme ihba-
rı ve bahanesiyle dövme, (ayaklarından asıp kırbaçla dövme) işkence
(tepesi aşağı asıp, alttan ateş verme, koltuk altına, avuç içine kayna-
mış yumurta koyma)
2. Gençleri ve çalışabilecekleri angaryaya götürme,
3. Ev boşaltma, evi yağlama, mala mülke el koyma,
4. Uzuv kesme,
5. Çocukları öldürme,
6. Kadınlara, kızlara sarkıntılık, tecavüz,
7. Hırsızlık (Buğday, arpa, halı, mücevher, gümüş, altın, para
vb.)
8. Yakma (Köy, ev, ekin, mahsûl, bağ) Kaçışta Yakılan Köyler
a. Bozkuş
b. Muharremşah
c. İki Saray
d. Kılcan
e. Ovademirler
f. Çardak (Ulubey)
g. Yeleğen (Eşme)
h. Aşağı Karacahisar
9. Zorla alarak, tavuk, koyun, sığır kesme (İki yumurta bir ta-
vuk, haydi çabuk çabuk tekerleme haline gelmiştir.) Hayvanları kes-
meden öldürme (can damarlarına sert bir cisimle vurma)
328
10. Ormanları kesme (Kalfa koruluğu, Akse ve Karaağaç
Çamlığı)
11. Silahları toplama, arama, adam yaralama,
12. Taş çektirilip yol yaptırma, istihkam kazdırma,
13. Köy halkını camiye toplama, yakma,
14. Gençleri rehin alma, tutsaklara mısır koçanı yedirme, tut-
sakları su dolu hendeklere koyma,
15. Köylüleri başka köylere sürme, asıl köylerine gidiş-gelişi
vesikaya bağlama,
16. Sokaklara zorla fener astırma
17. Halı tezgahlarının çalışmasını durdurma,
18. Pazar günleri içki içip yolda gelip gezene sataşma, eziyet
etme
19. Hayvanları sürüp götürme, çiftçinin öküzünü sabanını al-
ma, öküzleri angaryaya götürme
20. Yerli Rumlar ve çocuklar taklitle “Dışarı çıkın bizimkiler
geldi” diyerek bağırırlar. Halk sokağa dökülünce, demek Türkler geldi-
ği vakit böyle sevineceksiniz, diye çoluk çocuk karşılarına kim çıktıysa
süngüleme, yaralama, öldürme.
Yunan askerleri kaçarken, daha önceden hazırlanan ve plan-
lanan yerlere gaz ve benzin dökerek ateşe verir. Uşak merkezde ilk
ateş Yılancı Camii yanında bir evde çıkmış. Çarşı, Durak, Kurtuluş
(Sabah), Karaağaç, Ünalan, Aşağı mahalleleryanmış.
5. İşgalde, Kaçışta: Dövülenler, Vurulanlar, Öldürülenler
“Yurdum İçin Savaşırken,” adlı eserimin “Üçüncü Bölüm” Yu-
nan Mezalimi’nde, kimilerini fotoğraflarla belirttiğimiz öldürülenlere,
burada yerverilmemiştir.
a. Dövülenler:
Cemal Aksoy (D. 1909) 11-12 yaşında çocuk,
Bozkuş Köyünden ismail Bozkuş; arpa, buğday vermeyince,
Sivaslı Belediye BaşkanıTahsin (Aysal) Efendi, Katipoğlu Mehmet,
Bayram Çavuş: halkın önünde, düşmana karşı direndiklerinden, Ulu-
bey’den Ethem Hoca, silah bulundurma ihbarının sonucu, Uşak Mer-
kezden Hüseyin Oğuz; para, altın vermeyince,
Uşak- Ulubey – İnay’da muhtar Tat Sefer
Uşak- Ulubey- İnay’da köyün ileri gelenlerinden Arap Amca
b. Vurulanlar
Bölme Köyünden Cambaz Yusuf, Garabol değirmeninde, aynı
köyden Munis’in anası Hacce (Hatice), Sarıların Ayşe Alduman,
Kireçtaşlarm Şerif Ahmet Banaz-Kızılcasöğüt’ten Uzun Ali oğlu ismail
329
Mehmet Ersin
Ağa, Muharremşah köyü muhtarının iki oğlu, Karıncaların İbrahim
Efendi ve Asiye,
c. Öldürülenler
Sivaslı’dan Kelvelioğlu Hüseyin
Bölme’den Kerim Dayı
Çanlı Mevkiinde Ağaç Kın’nda çeşme yanında, değirmeden
gelen dokuz kişi kurşuna dizilir.
Bozkuş Köyünden; Yörükoğlu Halil (evinde) Şerif Ağa ve
Bıdıloğlu Hasan Ağa (Yunan askerinden kaçarken)
Uşak’ta, Meryemlerin Meryem’in kocası ve annesi Fatma,
Uşak’ta Berberlerin elleri kınalı yeni gelini,
Cim cim çeşmesi önünde, Zincirli Camii hatibi,
Ortaköy’den Hakkı Ülker’in halası
Okkaların Celal Okan’ın annesi
Uşak’ta Golancılarm Yusuf, kırk yerinden süngülenerek öldü-
rülür.
Uşak’ta Yağcıların İbrahim evinin kapısında
Uşak-Ulubey-İnay’da; Lütfi Beyin Babası Mehmet Ali Ağa
Uşak-Ulubey-İnay’da Lütfi Beyin Anası
Uşak-Ulubey-İnay’da Bekir Efendinin karısı Hanım
Uşak-Ulubey İnay’da Kölelerin Küçük Mehmet
Uşak-Ortaköy’de işkenceci “Kel Zabit” lakaplı Yunan subayını,
Ortaköy’den Kadir Çavuş ve Nuri Efendi, bozgunda öldürür.
İşbirlikçi Ulubey Nahiye Müdürü Mustafa Bey’i, Ulubey’den
Beşir Mehmet, Kurtuluşta öldürür.
İşbirlikçi Külçen Köylü Ömer’i, Ulubey’den Buğuz Osman (Öz-
demir)
Develilerin Harman Yeri’nde vurur.
Karlıklı Mustafa (Mıstıla Efe)’yi Yunan askerleri gittikten sonra,
bu yiğit efeyi, onu çekemeyen bir başka efe öldürür.
İşgalde, Yunan askerleriyle yaşayan kadınlar, Kara Dede Mezarı’nın
üstünde, Kurtuluş’taTürklertarafından vururlar.
Banaz İslamköy’den işbirlikçi Ali Rıza, Sabri Bey tarafından
İslamköy köprüsünde idam edilir.
6. İkramlar
Tutsaklıktan özgürlüğe kavuşan Türk halkı, askerlerimize elin-
de nesi varsa, nesi yoksa ikram etmiştir. O günkü ikramlara baktığı-
mızda, halkın içinde bulunduğu ekonomik koşullan hakkında bir parça
bilgi sahibi oluyoruz.
a. Ekmek
b. Şipit
330
c. Bazlama
d. Ayran
e. Pekmez
f. Kavun
g. Karpuz h. Üzüm i. Su
j. Sigara
Ulu Camiiden Mustafa Kemal Paşa’nın kalacağı Kaftancıların
evine kadartelefon hattını Süleyman Sebüktay 2 Eylül 1922 tarihinde
çeker.
7. İşgalden Sonra Yargılananlar
Kurtuluş gerçekleşmiş, sıra suçluları, işbirlikçileri yargılamaya
gelmiştir. Nuri Torlak, Kurtuluş’tan bir iki ay sonra tekrar askere alınır.
Divan-ı Harb’te mübaşirlik görevi görür. Nuri Torlak’ın anlatımına göre;
Divan-ı Harp başkanı Albay İsmail Hakkı Bey, üye yüzbaşı Tahsin
Bey’dir. Divan-ı Harp’te: Esmeli Madanoğlu, Karahallı’nın Kül Köyün-
den Kamil Çavuş, Karaçinoğlu Halil Ağa, Kökezli Memiş Efe, Tatarlı
Musa, Acemlerin Hülûsi Bey, kardeşi Süreyya muhtelif suçlardan yar-
gılanırlar. Hepsi de gereken cezayı alırlar.
Yerli Rumlardan aşçı Haralambus, Fakir Yorgi, İzmir’de yaka-
lanarak Uşak’ta getirilirler. Yargılama sonucunda Haralambus, Yorgi,
Uşak’ta Tuz Pazarı önündeki ağaçta idam edilirler.
331
Mehmet Ersin
332
SON SÖZ
Okuduğun bu anılarla geçmişe yolculuk yaptın mı? Yaşanmış-
larla, tarih sayfasını araladın mı? Üzüntü-mutluluk gel-gitlerini yaşadın
mı? Savaşın vahşet, kin ve nefretin insana yük olduğunu hissettin mi?
Mutlu, kutlu, barış dolu bir dünyada yaşamak istedin mi? Gerçek ve su
katılmadık kahramanları, yaşamın içinden geçerken pek fark ettin mi?
Soruların yanıtları; kişinin bakış açısına, dünya görüşüne,
kültürüne göre değişir. Kanaatimizce temel ilke ve yaşam biçimimiz;
barış dolu bir dünyada yaşamalı insanlar... Dünya; güzelliklerle, iyilik-
lerle, doğruluklarla doldurmalı insanların yüreğini. İnsanlık yaşamında
yaşam, bir damla bile olsa, damlanın, zerrenin değerini bilmelidir in-
san.
İnsanların yüreğinden, kafasından savaşlar gitmelidir. Huzur
dolu, mutluluklarla sarmaş dolaş, bir yaşam kurulmalıdır yer yüzünde.
En kutsal hak, yaşama hakkı; Tanrı’dan gelip Tanrı’da bulma-
lıdır son. Ölüm kuldan değil, Hak’tan gelmelidir. Alırsa canı kul değil,
Tanrı almalıdır.
Kimler geldi, kimler geçti, geçecek dünyadan. Bu dünya, gü-
zellikleriyle, çirkinlikleriyle yaşanmaya değer.
Anılar, yaşam süresince belleklerde güzelliklerden oluşsun.
Girmesin beynimize; kötü, çirkin, acı anılar. İyi, güzel, tatlı anılar kalsın
yarınlara, yarınlara, yarınlara...
Erdal Atabek: “Beyaz Balinayı Sevmek” adlı eserinde:
“... Kendimizi değil, kendimizin dışındakini de sevmek... Sade-
ce bizim olanı değil, bizim olmayanı da sevmek. Sadece bize benze-
yeni değil, bize benzemeyeni de sevmek. Sadece bizden olanı değil,
bizden olmayanı da sevmek... Belki de asıl öğrenmemiz gereken buy-
du.
Eğer bunu bilseydik, aramızdaki nefret duvarlarının yerini
birbirine sevgiyle uzanmış eller alırdı” diye yazıyor.
Sevgi, saygı, barış, mutluluk dolu bir dünya dileğiyle......
333
Mehmet Ersin
334
KAYNAKLAR
A. Resmi Yayınlar
∗ Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı, İzmir, 1996
∗ Türk Maarif Cemiyeti (T.M.C.) Uşak Lisesi Yıllığı, 1943-1944,
İstanbul, 1944
∗ Ulubey ve Köyleri Tarihi ve Bugünü, b.y.y., b.t.y.
B. Süreli Yayınlar
∗ Cumhuriyet Gazetesi, “Cumhuriyet Kitap” ekleri
∗ Dünkü Bugünkü Uşak Dergisi, (Aylık) Yayımlayan: Uşak Halk Eğiti-
mine Yardım Derneği, Uşak Saraçoğlu Matbaası, S.:1-8, 1969, 1.,
2., 3., 4. sayıları müstakil, 5.- 6., ve 7.- 8. sayıları bir arada yayın-
lanmıştır.
∗ Hatıralar Vesikalar Resimlerle Yakın Tarihimiz, C.:1-4, 1 Mart 1962-
14 Şubat 1963
∗ Türk Kültürü Dergisi
∗ Uşak Halk Eğitimi Dergisi (2 aylık) Yayımlayan: Vali Mehmet Al-
dan’ın himayelerinde Uşak Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü, S.: 1-6
(1978-1979)
∗ Uşak Kültür Turizm Araştırma Derneği Dergisi (UKTAD): (Üç aylık)
Yönetim Kurulu Başkanı: Adnan Bal, S.:1-9, 1998-2000
∗ Yeni Asır Gazetesi
C. Eserler
∗ Adıvar, Halide Edip: Türk’ün Ateşle İmtihanı, İstanbul, 1973
∗ Adıvar, Halide Edip: Dağa Çıkan Kurt, İstanbul, 1976
∗ Aydemir, Şevket Süreyya: Tek Adam, 2. C., İstanbul, 1967
∗ Belen, General Fahri: Büyük Türk Zaferi, (Afyon’dan İzmir’e) (İstiklâl
Harbi Hatıraları, Tenkitler, Tahliller), İstanbul, 1970
∗ Çalışkan, Süleyman: Örentepe Yokuşu, Uşak, 2001
∗ Erenli, Muhterem: Atatürk 2 (Başkomutan), İstanbul, 1981
∗ Ersin, Mehmet: Yurdum İçin Savaşırken, İzmir, Üçünü Baskı, 2012
∗ Eyüpoğlu, Sabahattin: Mavi ve Kara, İstanbul, 1977
∗ Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rıfkı-M. Asım: İzmir’den Bursa’ya, 2.
Baskı, İstanbul, 1980
∗ Hazıroğlu, Alaattin: Aşıklar Diyarı Uşşak (Tarihi Vesikalar ve Şiirler)
Uşak, 1998
∗ Hazıroğlu, Alaattin: Konuşan Tarih Dorukta Görülen Yer Uşşak,
İzmir, b.t.y.
335
Mehmet Ersin
∗ İngiliz Kemal (Ahmet Esat Tomruk): Millî Mücadele Dönemi Hatırala-
rı (Haz.: Zekeriya Türkmen), Ankara, 2000
∗ Kaygusuz, Bezmi Nusret: Bir Roman Gibi, (2. Baskı), İzmir, 2002
∗ Okkan, Celal: Anılar, İstanbul, Köln, 2002
∗ 30 Ağustos Hatıraları: Cumhuriyet Gazetesi Yayını, İstanbul, 2000
* Sarıkoyuncu; Doç. Dr. Ali: Millî Mücadele’de Din Adamları, C.:2,
Ankara, 1997
∗ Semerci Bekir: Uşşak’ın Gönül Sultanları, Uşak, 1999
∗ Tekeli, İlkin - İleri, Selim: Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Sava-
şı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç)
Bey, Ankara, 1989
∗ Tekin Kadir: Uşak Şiirleri Fıkra ve Anlatıları, Uşak, 2002
∗ Trikupis, General Nikolaus: Hatıralarım, (General Trikupis’in Hatıra-
ları), Çeviren: Ahmet Angın, İstanbul, 1967
∗ Tümer, Haşim: Uşak Tarihi, İstanbul, 1971
∗ Türk İstiklâl Harbi, C.:2, Batı Cephesi, 6. Kısım, III. Kitap, Ankara,
1995
∗ Ünaydın, Ruşen: Atatürk’ü Özleyiş, Ankara, 1957
∗ Yılmaz, Şadi: Yarenler Pınarı, Uşak, 2002
Ç. Kendileriyle Konuşulanlar
∗ Alcan, Ali: Mehmet oğlu, Uşak-Bozkuş, 1908 doğumlu, 8 Nisan
2002, Konuşan: Mehmet Ersin
∗ Başpınar, Mehmet: Salih oğlu, Uşak-Bozkuş, 1909 doğumlu,
20.06.2002, Konuşan: Zuhal Başpınar
∗ Coşkun, Hatice: Ömer kızı, Uşak-Banaz-Paşacık, 1914 doğumlu,
15.12.2002, Konuşan: Ramazan Coşkun
∗ Döner, Mustafa: Hüseyin oğlu, Uşak-Eşme-Yeleğen, 1904 doğumlu,
10.4.2002, Konuşan: Mehmet Ersin
∗ Mıdıkoğlu, Remzi: Uşak-Güneli, 1933 doğumlu, 19.1.2002, Konu-
şan: Nihat Mıdıkoğlu
D. Yazılı Bilgi Verenler

∗ Akın, Galip Agah: Uşak-Banaz-Paşacık, Emekli Öğretmen,
26.01.2003
∗ Akın, Necati: Uşak-Banaz, 1934 D., 17.01.2003
∗ Bağcı, Hasan: Uşak-Ulubey, 1943 D., 25.06.2002
∗ Eşler, Kadriye: Uşak, 1930 D., 28.01.2003
∗ Kaya, Erkan: Uşak-Yavu, 1955 D., 25.12.2002
336
∗ Kutsal, Mazhar Osman: Uşak, 1924 D., 18.01.2003
∗ Meriç, Münevver Okur: Uşak, 1924 D., 08.02.2003
∗ Minareci, Ali Rıza: Uşak-Ulubey, 1914 D., 24.03.2002
∗ Özdil, Ahmet: Uşak, 1909 D., 20.03.2002
∗ Sarıhan, Emin: Uşak-Banaz-Kızılcasöğüt, 1913 D., 19.04.2002
∗ Sezer, Mahmut: Uşak, 1915 D., 19.03.2002
∗ Şentürk, Ramazan: Uşak-Karahallı, 1953 D., 09.09.2002
∗ Takmak, Fatma: Uşak, 1924 D., 21.01.2003
∗ Temur, Veli: Kırşehir, 1940 D., 30.12.2002
∗ Ünal, Mehmet: Uşak-Ulubey-Çardak, 1915 D., 18.03.2002
* Bozkurt, Yalçın, 13.2.2013.
* Örnekol, Cevide, 10.4.2013.
* Karaman, Halit, 15.4.2013
Uşak Hakkında Kaynaklar Denemesi

A. Resmi Yayınlar:
∗ 10 Cumhuriyet Senesinde Uşak (1923-1933)
* Uşak Ticaret ve Sanayi Odası, İzmir, 1933
* Uşak Lisesi Tarihçesi: İzmir, 1983.
* Banaz Tanıtım Rehberi: (Banaz Belediyesi Yayını), b.y.y., b.t.y.
∗ 1953-1983 Uşak Lisesi Tarihçesi: İzmir, 1983
∗ Cumhuriyetin 50. Yılında Uşak 1973 İl Yıllığı: İzmir, 1973
∗ Cumhuriyetin 75. Yılında Uşak: (Uşak Valiliği Yayını), b.y.y., b.t.y.
∗ Dünden Bugüne Banaz: Mustafa Murat Öntuğ-Deniz Doğru (Banaz
Belediyesi Yayını), Uşak, 2002
∗ Eşme – 1994: (Eşme Belediyesi Yayını), b.y.y., 1994
∗ Her Yönüyle İlçemiz Sivaslı: İzmir, 1996
∗ 10 Cumhuriyet Senesinde Uşak (1923-1933): Uşak Ticaret ve Sana-
yi Odası, İzmir, 1933
∗ Öğretmenler Günü Bülteni Uşak 1988: Ankara, 1988
∗ Türk Maarif Cemiyeti (T.M.C.) Uşak Lisesi 1943-1944 Yıllığı:
İstanbul, 1944
∗ Ulubey ve Köyleri Tarihi ve Bugünü: b.y.y., 1993
∗ Uşak (Uşak Valiliği Yayını): Ankara, 1953
∗ Uşak 93 (Vilayet Özel Yayını): İzmir, b.t.y.
∗ Uşak Dünü Bugünü Yarını (Ankara Uşaklılar Derneği Yayını):
Ankara, 1989
* Uşak Halkevi Bir Yıllık Çalışma, İstanbul, 1937.
* Uşak Halkevi İki Yıllık Çalışma, İstanbul, 1936.
337
Mehmet Ersin
∗ Uşak İli: (Uşak Valiliği-Komisyon) (Fotokopi), Uşak, 1985
∗ Uşak İl Yıllığı (1967): İstanbul, 1968
∗ Uşak İli Turizm ve Tanıtım Rehberi (Uşak Valiliği Yayını): İzmir, 1988
∗ Uşak’ın Tanıtımı (Uşak Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası Yayı-
nı): Uşak, 1996
∗ Uşak Sanayi ve Ticaret Odası İş Rehberi 2000: Uşak, b.t.y.
∗ Uşak Şehit ve Gaziler Albümü: İzmir, 1999
∗ Uşak Turizm Envanteri 98 (Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 Yılı) (İl Tu-
rizm Müdürlüğü Yayını): İzmir, b.t.y.
∗ Uşak Turizm Envanteri 2000 (İl Turizm Müdürlüğü Yayını): b.y.y.,
b.t.y.
∗ Uşak Turizm Envanteri 2001 (İl Turizm Müdürlüğü Yayını): b.y.y.,
b.t.y.
* Uşak’ın Tanıtımı (Uşak Şoförler ve Otomobilciler Esnaf Odası Yayı-
nı): Uşak, 1996
* Uşaklılar Rehberi (Karahallılar Vakfı’nın Katkılarıyla): İstanbul, 1992
* “İlkler Şehri” Uşak; Uşak, 2005 (Uşak Valiliği),
* Uşak İli Şehitlerimiz, Uşak 2006 (AKÜ-Uşak iktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi):
* Uşak Milli Eğitim Müdürlüğü, Uşak 2005
* Uşak Sanayi, Kültür, İzmir Eylül 2006. Uşak, Ticaret ve Sanayi Odası,
* Uşak&Yaşam, : Uşak Temmuz 2006 (Uşak Belediyesi)
* Sayan, Yüksel: Uşak Evleri, Ank. 1997 Kültür Bakanlığı Yayınları
* Uşak Kültürel Değerler Yapı Envanteri. İzmir, 2007. (Uşak Valiliği)
B. Uşak’ta Yayınlanmış ve Yayınlanmakta Olan Gazete ve

Dergiler
∗ Kurultay (Haftalık): Sahibi: Alaattin Tiritoğlu, 1949-1951
∗ Demokrat Uşak (Günlük): Sahibi: İsmail Saraçoğlu, 15.02.1954-
22.01.1962
∗ Dumlupınar: 1954-1956, İzmir’de basılır
∗ Halk Yolu: 1954-1956, Afyon’da basılır
∗ Halkın Sesi: 1954-1956, Eskişehir’de basılır. Sahipleri: Ali Uluğ,
Murat, Celal Kağnıcıoğlu
∗ Hür Uşak: 1954-1956, Sahibi: Av. Ahmet Seyhan
∗ Gürel: 01.06.1956-01.06.1965, Sahibi: Sabri Saraçoğlu
∗ 30 Ağustos: 1957-1960
∗ Vatandaş (Günlük) (İlk adı, Demokrat Uşak): 22.01.1962, Sahibi:
Sabri Saraçoğlu
338
∗ Panayır: 1962
∗ Asena (1963), Ufuk (1963), Haykırış (1963): Lise öğrencileri tarafın-
dan yayınlanmıştır.
∗ Pınar: 1963, Öğretmenler Derneği tarafından yayınlanır.
∗ Kaynak: 1963, Erkek Sanat Enstitüsü tarafından yayınlanır.
∗ Ülkü: 30.06.1964, Sahibi: Ş. Başakçı
∗ Gürel: 1967
∗ Uşşak Postası Gazetesi: 1967, Sahibi: Sezai Duman
∗ Akın Dergisi (Aylık fikir ve sanat dergisi): 1967, 1.-7. sayıların sahi-
bi: Nevzat Sebüktay, 8.-22. sayıları Uşak Kültür Derneği Yayın Or-
ganı olarak yayınlanır.
∗ Uşak İli Aylık Bilgi ve Haber Bülteni (Aylık): 1967, Halk Eğitimi Baş-
kanlığı tarafından yayınlanır.
∗ Halkın Sesi Gazetesi: 1967,Sivaslı
∗ Yeşil Banaz Gazetesi: 1967
∗ Banaz Postası Gazetesi: 1967
∗ Höyük (Aylık Turizm ve Aktüalite Mecmuası): Ankara, 1968, sadece
bir sayısı Uşak’a aittir.
∗ Akış (Haftalık): 04.11.1968-19.06.1981, 85 sayı, Halit Ziya Ortaokulu
Yayını
∗ Dünkü Bugünkü Uşak Dergisi: 1969, 1.-4. sayıları ayrı, 5.-6. ve 7.-8.
sayıları birlikte (Halk Eğitimine Yardım Derneği Dergisi)
∗ Eşme’nin Sesi: 1971-01.04.1986’da Metin Cıvgın
∗ Yeni Eşme Sesi: 1972
∗ Eşme Postası: 1972
∗ Uşak Dergisi (2 Aylık): Mart 1978-Ocak 1976, 6 sayı (Uşak Halk
Eğitimi Dergisi)
∗ Uşak Haber Gazetesi: 1979’dan beri yayınlanmaya devam ediyor.
∗ Sivaslı’nın Sesi: 1982
∗ Yeşil Sivaslı: 29.06.1982, Çetin Kököz
∗ Ege Ses: 1983-19.01.1987’den itibaren Erdoğan Dernek
∗ Millî Hakimiyet (Dergi): 1985, Bir sayı yayınlanır
∗ Gerçek: 1989
∗ Uşşak: 1990
∗ Yöneliş Dergisi: 1992, Ali Osman Aşçı
∗ Gazete 64: 1993, Kazım Şen
∗ Uşak Tarım: 1993-Şubat 2003
∗ Yörem: 1994
∗ İstikbal: 1994
339
Mehmet Ersin
∗ Sivaslı Haber: 1994
∗ Müsiad Bülteni: 1994, Beyazıt Sağıroğlu
∗ Bir Eylül: 1994-2002 Hulusi Dinçer
∗ Sadeçler Bülteni: 1994-2003 itibariyle 9 bülten yayınlandı.
∗ Uşak Der. Bülteni: 1994
∗ Usiad Dergisi: 28.08.1995
∗ Genç Öğretmen: 20.11.1995 (Uşak Abdülkadir Kılavuz Anadolu
Öğretmen Lisesi Yayını)
∗ Kent Haber: 1996
∗ Hasret Gazetesi: 17.06.1996, Murat Ali Teke
∗ Özgür Düşünce: 1997 (Atatürkçü Düşünce Derneği tarafından)
∗ Çağlayan: 1997 (Edebiyat ve Fen Fakültesi öğrencileri tarafından)
∗ Uşak Gözlem Gazetesi: 13.03.1997, Bülent Dolapçı
∗ Uşak Egemen Bülteni: 1998-1999
∗ Nitelik: 1998
∗ Uşak Mimarlık Bülteni: 16.03.1998, Mustafa Sinemci (Uşak Mimarlık
Odası adına)
∗ Yeni Uşak: 1998, Kazım Şen
∗ UKTAD (Uşak Kültür ve Turizm Araştırma Derneği Dergisi): 1998-
2000, 9 sayı yayınlandı.
∗ Uşak Lisesi: 1998, (1. Sayı Çanakkale Zaferi), (2. Sayı: 1999, Türki-
ye Cumhuriyeti’nin 75. Yılı)
∗ Çağdaş Haberci: 1999, Salih Kılınç
∗ Uşak Olay Gazetesi: 25.02.1999, Abdurrahman Yavuz
∗ Yeni Kent: 1999, Yıldıray Koç
∗ Banaz Belediyesinin Sesi Bülteni: 29.11.1999, Banaz Belediyesi
∗ Uşak Belediyesi Şehir Bülteni: 01.11.1999, Uşak Belediyesi
∗ Yeşil Banaz Gazetesi: 30.07.1999, A. Erdal Sarıoğlu
∗ Gazete Egem: 05.04.1999, Bildik Tekstil Turizm İnşaat Tarım Basım
Sanayii ve Ticaret A.Ş.
∗ 2 Eylül Gazetesi: 13.06.2000, Ahmet Gök (Karahallı’da çıkıyor)
∗ Uşak Sema Gazetesi: 05.04.2000, Sema Basım Yayın Dağıtım Tica-
ret A.Ş.
∗ Uşak Ticaret ve Sanayi Odası Gazetesi: 06.12.2000, Oda tarafından
∗ Asrın Gazetesi: 15.01.2001, Nazire Üstüner
∗ Uşak Barış Gazetesi: 19.02.2001, Hüsamettin Alak
∗ Uşak’ta Sağlık: 29.05.2001, Uşak Sağlık Müdürlüğü Yayını
∗ Sadık Alperen Dergisi: 27.07.2001, Murat Ali Teke
340
∗ CHP Uşak İl Bülteni: 23.01.2002, CHP adına Uşak İl Başkanı Ahmet
Talat Arca
∗ Medeniyet Gazetesi: 30.01.2002, Resul Cengiz
∗ Uşak Tarım Gazetesi: 12.03.2002, Tarım İl Müdürlüğü
∗ Keyifli Alışveriş Bülteni: 11.04.2002, Neziha Hatun Kalıp
∗ Uşak Barosu Dergisi: 03.05.2002, Uşak Barosu
∗ Reçete Dergisi: 22.10.2002, Uşak Tabip Odası
*Gazi’nin Sesi: Gazi İlköğretim Okulu, Uşak, 1-13 Sayı Dergi, 2003-
2006.
*Yarenler, İstanbul Uşaklılar Derneğinin Bülteni, İstanbul, Bülten, Ara-
lık 2006.
* Uşak-life, (1-8 Sayı), Dergi, Mart 2005.
* Dikilitaş Atatürk Lisesi-Kasım 2004, Uşak (Dergi)
* Anadolu’da Çınar, Orhan Dengiz Anadolu Lisesi (Dergi), 2004,
Uşak
* Ege’de Yeni Gün, Uşak.
C. Araştırma-Tetkik Eserler ve Makaleler

* Akağaç, Orhan: Atomların Dünyasında 10-11 Saniye, İzmir, Mayıs
2003.
∗ Akok, Mahmut: Uşak Ulu Cami, Vakıflar Dergisi, S.:3, Ankara, 1956
∗ Akok, Mahmut: Kütahya ve Uşak Şehirlerinin Eski Evleri, Türk Et-
nografyası Dergisi, S.:6, s.:14, Ankara, 1968
∗ Aktaş, Erhan: Atatürk ve Uşak, İstanbul, 1981
∗ Atalay, Besim: Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları, b.y.y., 1967
∗ Banaz, Remzi: Uşak’ta Dokuma Sanayii ve Halıcılık (Kaymakamlık
Tezi)
* Babacan, Sabri (Der.)- Turgut, Mehmet (Bas.Haz.):
a-Atatürk’ten Anılar (Özlemler), İstanbul, 2004.
b-Haksız Yere Mahkum Olan Ünlüler, İstanbul, 2005.
c-İnönü’den Anılar (Özlemler), İstanbul, 2004.
d-Anadolu’nun Aydınlık Yüzü, Bektaşi Fıkraları, İstanbul.
∗ Çetinkaya, Fatma-Çetinkaya, Yusuf: Uşak Dericiliği ve Sorunları,
Uşak Sanayici ve İşadamları Dergisi, S.:2, s.:22, Ocak-Şubat-Mart
1996
∗ Dengiz, Orhan: Uşak Tarih Yolunda I, Taşpınar Afyon Halkevi Mec-
muası, S.:100-101, s.:272, Mayıs-Haziran 1943
∗ Dengiz, Orhan: Uşak Tarih Yolunda II, Taşpınar Afyon Halkevi
Mecmuası, S.:105, s.:296, Birinciteşrin 1943
∗ Dengiz, Orhan: Uşak’ta Kitabeler
341
Mehmet Ersin
∗ Dengiz, Orhan: Uşak’ta Bir Köprü Kitabesi Çanlı Köprü (H.553-
M.1255), Vakıflar Dergisi, S.:XIII, s.:528, 1981
∗ Ersin, Mehmet: Yurdum İçin Savaşırken, İzmir, Üçüncü Baskı 2012.
∗ Fıratlı, Nezih: Uşak-Selçikler Kazısı ve Çevre Araştırmaları, Türk
Arkeoloji Dergisi, S.:XIX-II, 1970
* Gülsevin, Prof. Dr. Dr. Güler, Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri-
Metinler-Sözlük), Ankara, TDK, 2002.
* Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı:XIX-II, 1970.
∗ Göğem, Ziya: Dadaylı Halit Akmansü, İstanbul, 1954
∗ Hazıroğlu, Alaaddin: Aşıklar Diyarı Uşşak (Tarihi Vesikalar ve Şiir-
ler), Uşak, 1998
∗ Hazıroğlu, Alaaddin: Konuşan Tarih Doruk’ta Görülen Yer Uşşak,
İzmir, b.t.y.
∗ İlimiz Uşak: Özgül Yayınları, İstanbul, 1988
* İnce, Yrd. Doç.Dr. Kasım, Uşak’ta Türk Mimarisi, Isparta, Ağustos
2004.
* İncekara, Hasan, Avgan Tarihi, Uşak 2005.
∗ İncel, Rıza: Uşak İli Halk Edebiyatı
∗ İncel, Rıza: Uşak Tarihi (Arkeolojik Açıdan)
* İşte Uşak, İstanbul, Şubat 2007, Marpar Yayını
∗ İzbudak, Veled: Şeker Sanayiinde 30 Yıl
* Kaplan, Nazire, Uşak, Gediz, Simav Türk Eserleri, (Mezuniyet Tezi),
Uşak, 1970.
* Kırlı, Sabri, Uşak İli Hakkında Bilgiler,
∗ Kırzıoğlu, Neriman Günay: Eşme Kilimleri, Ankara, 1994
* Okur, Münevver Meriç,
a) Cem Sultan, Cemşid ü Hurşid (İnceleme Metin), Ankara, 1997, TTK
b) Cem Sultan (Hayatı-Esareti-Edebi Kişiliği), Ankara, 2006.
∗ Orta, Nedim: Folklora Giriş, Uşak Folklorundan Örnekler, Uşak, 1968
∗ Orta, Nedim: Halk Eğitimi Üstüne
* Önertoy, Dr. Olcay, Halit Ziya Uşaklıgil (Romancılığı ve Romanı-
mızdaki Yeri), Ankara, 1965.
∗ Öntuğ, Mustafa Murat: Uşak’ta Hacım Sultan Zaviyesi ve Vakfiyesi,
A.K.Ü., Sosyal Bilimler Dergisi, S.:1, Afyon, 1998
∗ Öntuğ, Mustafa Murat: Hurufat Defterlerine Göre Uşşak’taki Eğitim
Müesseseleri (1702-1824), A.K.Ü., Sosyal Bilimler Dergisi, S.:3,
Sonbahar, 1999
∗ Öntuğ, Mustafa Murat: Osmanlı Dönemi Uşak Medreseleri, Türk
Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.:133, Ağustos 2001
342
∗ Ötüken, Vasfiye: Türkiye’de Şeker, İstanbul, 1955, s.:39-46, 88-90,
101-102
∗ Özav, Lütfi- Çakmak, Biray: Uşak Şehir Nüfusunun Tarihi Gelişimi,
S.D.Ü., Burdur Eğitim Fakültesi Dergisi, Yıl:2, S.:2, s.:141, Temmuz
2001
* Özel, Sevgi, Besim Atalay, Ankara, 1983, TDK Yayını.
* Umar, Bilge, Prof. Dr.: Yunanlıların ve Adanolu Rumlarının Anlatı-
mıyla İzmir Savaşı, İstanbul, 2002.
* Uyguner, Muzaffer (Der.): Halit Ziya Uşaklıgil, Ankara, Ekim 1992.
∗ Özdeğer, Dr. Mehtap: 15.-16. Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına Göre Uşak
Kazasının Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul, 2001
∗ Öztop, Şener: Ömer Bedrettin Uşaklı, İstanbul, 1992
∗ Öztop, Şener: Uşak’ta Kültürel Etkinlikler, Uşak Sanayici ve İşa-
damları Derneği Dergisi, Yıl:1, S.:3, Nisan-Mayıs-Haziran 1996
∗ Polat, Şerafettin: Karahallı ve Dokumacılık, Uşak, 2000
∗ Purutçuoğlu, Bilge: Uşak Şehir Etüdü (Mezuniyet Tezi), Uşak, 1970
* Sakaryalı Muammer: İnais’ten İNAY’a İstanbul, 2005
∗ Samuk, Gonca: Tarihte Uşak Halıları, Kaynaklar S.:3, s.:40, Anka-
ra, 1984
∗ Samuk, Gonca: Uşak Halılarının Dünü ve Bugünü, Türk Dünyası
Araştırmaları, S.:32 (Türk Halıları Özel Sayısı), s.:125, Ekim 1989
∗ Semerci, Bekir: Uşşak’ın Gönül Sultanları, Uşak, 1999
∗ Solak, Erdoğan: XX. Yüzyılda Uşak, Uşak, 2003
∗ Şişman, Adnan-Tutsak, Sadiye-Çakmak, Biray: XX. Yüzyıl Başla-
rında Uşak’taki Fransız Müesseseleri, A.K.Ü., Sosyal Bilimler Der-
gisi, C.:IV, S.:1, s.:112-113, Afyon, 2002
∗ Şişman, Prof. Dr. Adnan: Uşak Şefkat Yurdu Çiçekleri (Transkripsi-
yon-Sadeleştirme-Tahlil), Uşak, 2003
∗ Tan, Fazıl: Ömer Bedrettin Uşaklı’nın Derlenen Bütün Eserleri
∗ Tekeli, İlkin-İleri, Selim: Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’nı
Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey,
Ankara, 1989
∗ Tekin, Kadir: Uşak İli Özü, Uşak, 1984
∗ Tekin, Kadir: Kuva-yı Milliye Kahramanı Uşaklı Ayan Mehmet Ça-
vuş, b.y.y., 1997
∗ Tutsak, Sadiye: Uşak Kazasında Mülki Taksimatın Gelişimi, Tarih
İncelemeleri Dergisi, S.:IX, İzmir, 1994
∗ Tutsak, Yard. Doç. Dr. Sadiye: Cumhuriyetin İlk Yıllarında Uşak,
İzmir, 1998
343
Mehmet Ersin
∗ Tutsak, Sadiye: Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Uşak’ta
Halıcılık ve Tarak İsyanı, A.K.Ü., Sosyal Bilimler Dergisi, S.:3, s.:66,
Sonbahar 1999
∗ Tutsak, Sadiye: Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyıllarında Uşak Kaza-
sı, Tarih İncelemeleri Dergisi, S.:16, s.:175-176, İzmir, 2001
∗ Tülemiş, Onur: Uşak Halk Kültürü Tanıtım Rehberi, İzmir, 1999
∗ Tümer, Haşim: Uşak Tarihi, İstanbul, 1971
∗ Yeni Asır: Uşak’ın Kurtuluşu 70. Yılı: 1 Eylül 1992, İzmir
∗ Yurt Ansiklopedisi:Uşak, C.:X, s.:7469, İstanbul, 1984
∗ 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu: C.:1-2 (İstanbul Uşaklılar
Eğitim ve Kültür Vakfı Yayını), İstanbul, 2001
D. Kurtuluş Savaşı’nda Uşak ve Çevresi İle İlgili Önemli Bilgi

Veren Eserler ve Makaleler:
∗ Adıvar, Halide Edip: Türk’ün Ateşle İmtihanı, İstanbul, 1973, s.:260-
262
∗ Adıvar, Halide Edip: Dağa Çıkan Kurt, İstanbul, 1976, s.:101-106
∗ Altıner, Avni: Her Yönüyle Atatürk, İstanbul, 1961, s.:158-159
∗ Ambelas, Dimitry: Yeni Onbinlerin İnişi, İstanbul, 1943, s.:60-62
∗ Apaydın, Talip: Toz Duman İçinde, İstanbul, 1974 (Üçleme romanın
diğerleri: Vatan Dediler, Köylüler)
∗ Arıkoğlu, Damar: Hatıralarım, İstanbul, 1961, s.:302-305
∗ Atalay, Besim: Uşak’ta Millî Hareket, Yakın Tarihimiz, S.:2, s.:205-
207, 20 Temmuz 1962
∗ Atlas Dergisi: S.:110, Mayıs, 2002, s.:96
∗ Aydemir, Şevket Süreyya: Tek Adam, C.:2, İstanbul, 1967, s.:186-
187, 601-602
∗ Bayar, Celâl: Ben de Yazdım, İstanbul, 1970, C.:7, s.:2387
∗ Belen, Fahri: Büyük Türk Zaferi, Afyon’dan İzmir’e, İstanbul, 1970,
s.:80-82
∗ Borak, Sadi: Gizli Oturumlarda Atatürk’ün Konuşmaları, İstanbul,
1977, s.:120
∗ Cebesoy, Ali Fuat: Millî Mücadele Hatıraları, İstanbul, 1953, s.:182-
189, 424-454
∗ Dumont, Prof. Paul: Mustafa Kemal, Ankara, 1994, s.:96
∗ Göğem, Ziya: Murat Dağlarında, Ankara, 1962, s.:272-284
∗ Göğem, Ziya: General Trikupis’in Esir Edilişi, Türk Kültürü Der.,
Yıl:7, S.:82, Ağustos 1969, s.:700(32)-721(53)
344
∗ Gündüz, Asım: Kahraman Beşinci Kafkas Tümeni Kumandanı,
Sohbetler Mecmuası, S.:3, Şubat 1969
∗ Gündüz, Asım: Hatıralarım, İstanbul, 1973, s.:113-114, 180-185
∗ Halide Edip-Yakup Kadri-Falih Rıfkı-M.Asım: İzmir’den Bursa’ya
(2.Baskı), İstanbul, 1980, s.:81-85
∗ Hocaoğlu, Mehmet: Belgelerle Yunan Barbarlığı, İstanbul, 1985,
s.:107-114, 259-263, 483
∗ İnönü, İsmet: Hatıralar II, Ankara, 1985, s.:255, 292-296
∗ Kandemir, F.: Trikupis Nasıl Teslim Oldu, Yakın Tarihimiz, C.:3,
S.:28, 6 Eylül 1982, s.:35-37
∗ Karabekir, Kazım: İstiklâl Harbimiz, İstanbul, 1988, s.:478
∗ Kinross, Lord: Atatürk Bir Milletin Yeniden Doğuşu, İstanbul, 1984,
s.:483-484, 487-488, 696-697
∗ Kılıç Ali: Atatürk’ün Hususiyetleri, İstanbul, 1955, s.:107
∗ Kutay, Cemal: Çerkes Ethem Dosyası, İstanbul, 1973, s.:388-400
∗ Kutay, Cemal: Ege’nin Kurtuluşu, İstanbul, 1983, s.:139-140
∗ Mango, Andrew: Atatürk, İstanbul, 1999, s.:303
∗ Matbuat Umum Müdürlüğü: Anadolu’da Yunan Zulüm ve Vahşeti,
Ankara, (1338) 1922, s.:52-53, 91-96, 258-266
∗ Mısırlıoğlu, Kadir: Türk’ün Siyah Kitabı Yunan Mezalimi, İstanbul,
1992, s.:228
∗ Özalp, Kazım: Millî Mücadele (1919-1922), Ankara, 1971, s.:234
∗ Özgiray, Ahmet: İzmir’den Uşak’a Yunan Harekatı, (1919-1922),
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XIV/40, Mart 1990
∗ Parlak, Türkmen: İşgalden Kurtuluşa II, İzmir, 1983, s.:225
* Sakaryalı Muammer: İnais’ten İNAY’a İstanbul, 2005
∗ Sarıkoyuncu, Ali: Millî Mücadele’de Din Adamları, C.:II, Ankara,
1997, s.:145-149
∗ Soysal, İlhami: 150’likler, İstanbul, 1988, s.:26
∗ Şapolyo, Enver Behnan: Kemal Atatürk ve Millî Mücadele Tarihi,
İstanbul, 1958, s.:497-499
∗ Şişman, Adnan: Millî Mücadele’de Afyon ve Uşak’ın Kurtuluşu,
Afyon Zafer Gazetesi, 9-18 Mayıs 1996
∗ Tansel, Selahattin: Mondros’tan Mudanya’ya, İstanbul, 1991, C.:IV,
s.:172-176
∗ Topuz, Hıfzı: Eski Dostlar, İstanbul, 2000, s.:83-89
∗ Trikupis, Nikolaus: Hatıralarım, İstanbul, 1967, s.:99-104
∗ Tümerdem, İ.Hakkı: Türk İstiklal Savaşı, Yunan Cephesi Operatif ve
Tabiye Bakımından İnceleme, Ankara, 1944, s.:11-12
345
Mehmet Ersin
∗ Türk İstiklal Harbi, C.:II, Batı Cephesi, 6. Kısım, III. Kitap, Ankara,
1995, s.:77-85
∗ Us, Asım: Gördüklerim, Duyduklarım, Duygularım, İstanbul, 1964,
s.:62
∗ Ünal, Tahsin: Trikupis’i Esir Alan Kimdir?, Türk Kültürü Dergisi,
s.:121, 1 Kasım 1972, s.:30-39
∗ Ünaydın, Ruşen Eşref: Atatürk’ü Özleyiş, Ankara, 1957, s.:102-107
∗ Yalazan, Talat: Türkiye’de Yunan Vahşet ve Soykırım Girişimi, (15
Mayıs 1919-9 Eylül 1922), Ankara, 1994, C.:I, s.:70-71, C.:II, s.:64-72
∗ Yeni Asır Gazetesi Ege Eki (Uşak’ın Kurtuluş 67. Yıl): İzmir, 1 Eylül 1989
E. Uşaklı Şair ve Yazarların Eserleri

∗ Akbıyıkoğlu, Ali Rıza: Demokrasi ve İsmet Paşa, Ankara, 1986 (Anı)
∗ Akın, Galip: Tonguç’un Kır Çiçekleri, Ankara, 1998 (Anı)
∗ Aslan, Rıza: Sarı Yeşilin Ölüsüdür, İLARYA’M, Uşak, 1992 (Şiir)
∗ Aslan, Rıza: Duygunun Karekökü, Uşak, 1993 (Şiir)
∗ Aslan, Rıza: Ad Koyamadığım, Salihli, 2000 (Şiir)
∗ Aydın, Gündüz: Ağlamalar, Salihli, 1978 (Şiir)
∗ Aydın, Gündüz: Çiçeğim Ayazda Soldu, Manisa, 1983 (Şiir)
∗ Bölme, Ömer: Bir Düş Sentezi (Manzum Öykü), Ankara, b.t.y.
∗ Cimi, Mehmet: O Yıllar dile Gelse, Ankara, 1997
∗ Cimi, Mehmet: Tonguç Baba (Ülkeyi Kucaklayan Adam), Ankara,
2001
∗ Çalışkan, Süleyman: Örentepe Yokuşu, Uşak, 2001 (Anı)
∗ Çalışkan, Süleyman: Eğitimde Öğretimde Ulusal Buluşumuz, Çifte-
ler Köy Enstitüsü’nde Okuyorum, Uşak, 2001 (Anı)
∗ Çanakçı, Aylin: Güller ve İnsanlar, Ankara, 1992 (Şiir)
∗ Çobanoğlu, Mustafa: Uşak’tır Bizim İlimiz, Öykülerle Türkülerimiz,
b.y.y., b.t.y. (Şiir)
* Dilsiz, Süleyman: Yeşil Külçe “Banaz”, İstanbul, Nisan 2005.
∗ Dukul, A.Orhan: Uşak Ufukları, Konya, 1943 (Şiir)
∗ Eldem, Necati: Üçel (Şiir) (Mehmet Ali Bayraktutan+Nedim Orta)
∗ Eldem, Necati: Bir Akşam Yolcusuna, Uşak, 1965 (Şiir)
∗ Eldem, Necati: İntikam (Şiir)
∗ Gültekin, Halim: Anadolu’dan Haykırdı Köz Düştü Yüreğime, Uşak,
2002 (Şiir)
* Gökçay, Namık:
a-Mavi, 1950, Şiir.
b-Açıkhava, İstanbul, Ağustos 1970 (şiir)
346
c-Birlikte Şiirler, İstanbul, Mayıs 1972 (Şiir)
* Keyvanoğlu, Mehmet Sezai, Sen Hep Beş Dakika Kala Gel, Uşak,
Ekim 2006, (Şiir)
* Keyvanoğlu, Mehmet, Bir Masal Şehriydi Uşak, İzmir, Ağustos 2012.
* Öğün, Güler, Hüzün Vakti, Uşak, Eylül 2002 (Şiirler)
∗ Öncü, Canip: Kar ve Güneş, Ankara, 2001 (Şiir)
* Özdemir, Şakir;
a-Şekerin Hikayesi, Ankara, 2004 (Tiyatro Eseri)
b-Uzaylı Sağdıç, Haziran 2005, Uşak, (Tiyatro Eseri)
c-Uşak’tan Paşa Geçti, Haziran 2005 Uşak, (Tiyatro Eseri)
d-Karun Hazinesini Geri istiyor, Uşak, Haziran 2005, (Tiyatro Eseri)
∗ Özkır, Şadiye Türker: Tut Elimden, b.y.y., 1993 (Şiir)
∗ Özkır, Şadiye Türker: Yurdum ve Duygum, b.y.y., 1999 (Şiir)
∗ Özkol, Salah: Şiir Denemeleri, Uşak, 1997
∗ Öztop, Şanal: Papatya, Uşak, b.t.y. (Şiir)
∗ Sebüktay, Nevzat: Sentez (Hikayeler), Uşak, 1963
∗ Sebüktay, Nevzat: Elim Sende Kaldı (Piyes)
∗ Sebüktay, Nevzat: Ağır Öğrenen Çocuklar, Uşak, 1969 (Etüt)
∗ Semerci, Mehmet Ozan: Ay Yıldızlı Al Bayrağım, İzmir, 2002 (Araş-
tırma-inceleme)
∗ Sunucu, Yılmaz: Kırktan fazla çeşitli konularda eserleri vardı. Bazıları:
a. Gözlerinin Yankısı (Şiir), 1963
b. Şiirimizde Öğretmen (1-6) (Seçilmiş Şiirler) 1964-1992
c. Menderes’in Develeri (Anılar-Denemeler), 1990
d. Günah Yazma Allah’ım (Anılar-Denemeler), 1996, İzmir
e. Köy Köpeği (Öykü-Oyun) 1979, Ankara
f. Adını Siz Koyun (Öykü-Oyun) 1992, İzmir
g. Tek Yol Cüzdan (Öyküler) 1996, İzmir
h. Dünü Bugünü Yarınıyla Uşak, 1993
* Sümer, Uğur,
a-Bir Savaş, Bir İnsan, İstanbul, Eylül 2003 (Belgesel Anlatı)
b-Duymayan Kalması, İstanbul, 2003, (Roman)
∗ Şah, Şükran: Uşak Halk Türküleri, İstanbul, 2001
∗ Şahin, Ali Rıza:
a-Bir Savcının Kaleminden, İzmir, 2002 (Anı)
b-Ağlarsa Anam Ağlar, Uşak, 2006, (Öykü)
c-Yağmur Kuşları, Uşak, 2006 (Roman)
d-Hasan’ın Türküsü, Uşak, 2006, (Öykü)
e-Tayza, Uşak, 2006 (Roman)
∗ Şahin, Metin: Damlalar (Şiir)
347
Mehmet Ersin
∗ Şahin, Metin: Bulunan Kitap, Uşak, 1969 (Şiir)
* Şen, Yücel, BE Gülüm’e (Gül Kokulu Şiirler) Karadeniz Ereğlisi,
Nisan 2005.
∗ Tan, Nail-Turhan, Salih: Uşak Türküleri, Ankara, 2001
* Taylan, Ertuğrul;
a-Gençlik Günlüğü, Ankara, 2002.
b-Kaymakam Günlüğü, Amkara, 2003.
∗ Tekin, Kadir:
a-Uşak Şiirleri Fıkra ve Anlatıları, Uşak, 2002
b-Çomuk Musa,
c-Yalımoğlu Ali
d-Atasözü ve Özdeyiş Açıklamaları, Örnek Kompozisyonlar
e-Kırmızı Çamur-Beyaz Tebeşir, Uşak, 2005 (Roman)
∗ Turan, Adil: Başlangıç, Ankara, 1954 (Şiir)
∗ Turan, Adil: İnsanlarım Var (Düşümden Düşünceler İle Birlikte),
Uşak, 1969, (Şiir)
∗ Tügen, Prof. Dr. Kamil: Fahri Tügen’den Notlar, İzmir, 2000 (Anılar)
∗ Tügen, Prof. Dr. Kamil: Kırgızistan’dan Notlar, Bişkek, 2002 (Anılar)
* Uçar, Şerif, Türkiye’de Yatılı ve Taşımalı İlköğretim Uygulamaları,
Uşak, 2006.
* Uğur, Akif, Adı Kardelen Olsun, İstanbul, Mart 2005.
* Yavuz, Yılmaz, Hey Yarenler (Yaren Başkanı El Kitabı), Ankara,
2007.
* Yeşilyurt, Süleyman:
a-Ermeni, Yahudi, Rum Asıllı Milletvekilleri, Ankara, Mayıs 1995.
b-Türkiye’nin Büyük Masonları, Ankara, Ocak 1997
c-Atatürk-İnönü Kavgası, Ankara, Kasım 2000.
d-Atatürk, Karabekir Kavgası, Ankara, Nisan 2001.
e-Atanın Hayatındaki 19 Kadın (Atatürk’ün Gönül Galerisi) Ankara,
Ekim 2001
f-Türkiye’nin Başbakanları, Ankara, Kasım 2006
g-Yahudi Dönmeler ve Mumsöndü Ayinleri, Ankara, Şubat 2007.
∗ Yılmaz, Şadi: Yarenler Pınarı (Uşaklı Şairlerden Şiirler), Uşak, 2002
F. Uşak Doğumlu ve Uşaklı Ünlüler
∗ Nuri Şeker (1853-1958): İş adamı, Uşak Şeker Fabrikası kurucusu.
∗ Halit Ziya Uşaklıgil (1867-1945): Yazar
∗ İbrahim Dalkılıç (Tahtakılıç) (1871-01.10.1937): Politikacı
∗ Besim Atalay (1882-7 Kasım 1965): Dilci, yazar, politikacı
∗ Haşim Tümer (1897-1975): Öğretmen, yazar
348
∗ Uşakizade Latife Hanım (Uşaklıgil) (1898-1975) Atatürk’ün eşi
∗ Alaattin Tiritoğlu (1901-1969): Politikacı
∗ Ömer Bedrettin Uşaklı (1904-1946): Şair, kaymakam
∗ Cemal Madanoğlu (1907-2000): Asker, politikacı
∗ Ahmet Tahtakılıç (1909-13.12.2000): Politikacı, bakan
∗ Prof. Dr. Tevfik Okyay Kabakçıoğlu (1910-1969): İ.T.Ü. Bilim Adamı
∗ İsmail Yalçınlar (1915-2003): Bilim adamı
∗ Orhan Dengiz (1918-1985): Politikacı, bakan
∗ Siyami Ersek (1920): Kalp cerrahı
∗ Vahit Çolakoğlu (1923): Yönetici
∗ Dr. Haydar Dümen (1931): Doktor
∗ Devrim Erbil (1937): Ressam
∗ Mehmet Topaç (1939-1994): Politikacı, bakan
Not: Sıralama, doğum tarihlerine göre yapılmıştır.

Not: Bu Uşaklı ünlülerin eserleri, yukarıdaki listeye dahil edilmemiştir.
349
Mehmet Ersin
350

Silo - Tips Kurtulu Savai Nda Uak Anilari Mehmet Ersn

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Silo - Tips Kurtulu Savai Nda Uak Anilari Mehmet Ersn

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KURTULUŞ SAVAŞI’NDA

1.Baskı: UŞAK, 2003

Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri

Kentler vardır, yüzyıllar boyu bolluk ve gönenç içinde yaşayan;

Altuner Muşamba Sanayii ve Ticaret Limited Şirketi

KURTULUŞ SAVAŞI’NDA UŞAK…

1 Ağustos 1947 tarihinde doğduğumda bana çıkartılan nüfus

Yaşar AKSOY (Gazeteci, yazar, tarihçi)

“Yurdum İçin Savaşırken” adıyla derleyip düzenlediğim ese-

Sayın Prof. Dr. Bilge UMAR’ın bana gönderdiği 31.10.2006 ta-

Kitabımın üçüncü baskısını yapmaya karar verince, doğal

a.g.e. : Adı geçen eser.

a.g.m. : Adı geçen makale.

b.t.y. : Basım tarihi yok

b.y.y. : Basım yeri yok

D.B.Uşak Der. : Dünkü Bugünkü Uşak Dergisi

Der.-Düz. : Derleyen ve düzenleyen

m.y. : Matbaa yok

UKTAD : Uşak Kültür Turizm Araştırma Derneği Dergisi

Uşak Der : Uşak Dergisi

Tarih bildiğini söyler; hatıra gördüğünü... Tarih belge

Ruşen Eşref ÜNAYDIN

Yedek Subay Sökeli Redd-i İlhak Cemiyeti Üyesi, (Milli

Banaz-Kızılhisar’dan Sürgüne Gönderilenler

Aşık Ömeroğlu Eşraftan Kuva-yı Milliye’ye girip

Sivaslı’dan Sürgüne Gönderilenler

Uşak’ta Milli Hareket

Yüzbaşı Selahattin’in Anıları8

İstiklâl Harbinde Uşak’tan Hatıralar

Tam Yatsı Ezanında Uşak’a Vardım

II. UŞAK- İŞGALDE

“Anadolu sözcüğü” Yunancada; güneşin doğduğu yer, demek-

İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar

B- Uşak İstikametinde Yunan Taarruzu ve Uşak Muhare-

Uşaklı Yüzbaşı Hasan Basri Bey

Uşaklı Yüzbaşı Basri

Teğmen Şevket Efendi’nin güncesinden16

Kurtuluş Savaşı’nda Uşak’ta Olanlar

Yunan Kralının Uşak’a Gelişi

Uşak’ın İşgali ve Sürgünler

Anlatan: Nazmi ÇAKALOZ21

Kurtuluş Savaşında Uşak

Uşak’ın İşgali ve Kurtuluşu

Analarımız Yunan’a Karşı Hep Direndi

Kurtuluş Savası’nda Uşak’ta Olanlar

Türk Askerleri Götürdüler

Örentepe Yokuşunda Yunan Kurşunları

Atina’da Askeri Hapishanede

Yine Yakayı Ele Verdim

Yunan Askerini Halıpazan Köprüsünden Aşağı Attım

Silah Depolarını Öğrendi

Kelvelioğlu Hüseyin’in Katli

Haydi Altın. Para Yoksa Ölüm

İlle Dostun Bir Acı Sözü Yaralar Bizi

Öz Mevkii’nde Kalan Tren

Evsiz Kalan İnaylılar

Rumların Durumu Acıklı

III. UŞAK-İŞGALDEN SONRA

Gazi Mustafa Kemal Paşa, “Milleti, milletin azim ve kararı kur-

Hiç Endişe Etmeyiniz

İstiklal Harbinde Uşak’tan Hatıralar

Elvanlar’da ihtiyar bir kılavuz aldık. Köyün bir kısmı yanmış,

Mesut Bir Kasaba