T DIU

Phm Kim Khnh Ngun http://www.thuvienhoasen.org Chuyn sang ebook 25-7-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
Kh Pht gio v vn au kh Kh-Kh (dukkha-dukkhat) V-Thng-Kh (viparanma dukkhat) Hnh-Kh (sankhra-dukkhat) i dc Nguyn nhn sanh au kh Vi Tch Chuyn Lin Quan n i Dc Vit Theo Nhng Quyn "Buddhist Legends" (Harward Oriental Series) Nit bn Chm dt au kh Bt chnh o Con ng dt kh Chnh Kin Chnh T Duy Chnh Ng Chnh Nghip Chnh Mng Chnh Tinh Tn Chnh Nim Chnh nh Thin Minh St. c Tnh Ca Con ng

Li m u Vo mt thu n c Th Tn ng trong khu rng ca ng Jeta (K ), Jetavanna, gn thnh Svatthi (X V). Khi m v khuya, c mt v tri dung nhan lng ly, ho quang ta ra sng rc ton th khu tnh x, tn Rohitassa, n hu Pht. Lc n gn c Pht v tri Rohitassa knh cn nh l Ngi, xong ng qua mt bn. Ri v tri Rohitassa bch hi c Th Tn:

"Bch Ha c Th Tn, c th c chng, bng cch i mi, i mi, ta bit c, thy c, hoc n c, mc tn cng ca th gian. Ni m khng c sanh, khng c gi, khng c cht, khng t gi ci ny v khng ti sanh tr li?" -- Khng th c, ny o hu, Nh Lai tuyn ngn rng bng cch i mi, i mi, ta khng th bit c, thy c, hoc n c, mc tn cng ca th gian, ni m khng c sanh, khng c gi, khng c cht, khng t gi ci ny v khng ti sanh tr li. -- Qu tht tuyt lun, Bch Ha c Th Tn, tht l phi thng, Bch Ha c Th Tn, Ngi ban dy mt cch tuyt vi rng khng th no bit, thy, hoc n, tn mc cng tt ca th gian bng cch i, i mi. Trong mt tin kip ca ti, lc y l o s tn Rohitassa, con ca ng Bhoja, nh c thn thng, c th i trn khng trung. Bch Ha c Th Tn, ti i mau nh th ny. Th d nh c ngi kia, mt tay thin x, dy cng tp luyn, c ti, v thun thc trong ngh bn cung. Ngi y ging mt cy cung tht cng v bn mt mi tn nh, ton ho, xuyn qua mt khong di bng b ngang ca ci bng cy k, th trong khong thi gian m mi tn lt xuyn qua bng cy k, ti c th bc mt bc di t bin ng sang bin Ty. i nhanh v bc di nh vy, lc y ti nguyn i, i mi cho n mc cng tt ca th gian. V xuyn qua nhng ngy thng cn li ca i ti -- c trm nm -- ngoi nhng thi gian cn thit n ung, i gii v ngh ngi, ti i trn c trm nm, nhng cng khng n c mc tn cng ca th gian, v phi cht dc ng. Tht l tuyt diu, Bch Ha c Th Tn, qu tht l phi thng, Bch Ha c Th Tn, Ngi ban dy mt cch tuyt vi rng khng th no bit, thy, hoc n, mc tn cng ca th gian bng cch i mi, i mi. -- Qu tht vy, ny o hu, Nh Lai tuyn ngn ng nh vy. Khng phi bng cch i mi, i mi, m c th n tn mc cng tt ca th gian, chm dt au kh." * tm hiu chn l v bn cht ca i sng, thng thng ngi ta hng tm mt ra bn ngoi hay ln trn. Pht Gio dy ta nhn vo bn trong chnh bn thn mnh. c Pht thnh t o Qu V Thng, Chnh ng Chnh Gic cng nh tm hiu chn l ni bn thn Ngi. Mt mnh gia rng su, ngy m trm t mc nim, gom tm quan st tng yu t vt

cht v tinh thn ca bn thn mnh, c Pht tm ra nh Sng Chn L. V th, Ngi dy rng tt c chn l ca th gian u nm vn vn trong tm thn (nh b) di mt si ny. c Pht lun lun cp n cc vn c lin quan n i sng con ngi, v nhng li dy qu bu ca Ngi lun lun cn c trn nhng s kin v nhng chn l thc tin m mi ngi u c th quan st, chng nghim, v kim sot. Pht Gio l mt tn gio cn c trn l tr. Pht Gio t nn tng trn bn chn l gi l T Diu , ting Phn l Ariya Sacca. Ariya, bc Hin Thnh, l ngi hon ton trong sch, ngi gi ra mi nhim, mi tham vng, thnh t Thnh o v Thnh Qu, bc Thnh Nhn. o Qu Pht cao thng hn tt c cc Thnh Qu. Sacca (sanskrit: Satya) l chn l, ci g tht s c, s tht hin nhin, tuyt i, vnh cu, bt di dch, mt s kin khng cn bn ci hay tranh lun na. Chn l khng th b hon cnh, thi gian, hay s vt chi phi. Chn l khng th bin i. Ariya Sacca, bao gm bn chn l cao siu thm diu, T Diu , l nhng chn l m bc Thnh Nhn hon ton trong sch, tc c Pht, tm ra. Ariya Sacca hay T Diu cng c ngha l nhng chn l kh d a chng sanh n ni hon ton trong sch ca cc bc Thnh Nhn. T Diu l nhng chn l thin nhin, sn c t mun i, khng phi do c Pht to ra. Du c c Pht hay khng, nhng chn l y vn hin hu. c Pht ch l ngi khm ph nhng chn l y v truyn dy li cho th gian, vn b mn v minh bao ph. Bn chn l y l: Kh (Dukkha Ariya Sacca), Tp (Samudaya Ariya Sacca), Dit ( Nirodha Ariya Sacca), v o (Magga Ariya Sacca). Tp sch ny l nhng bi vit ring r bao gm nhng thnh phn khc nhau ca T Diu . I

Kh Pht gio v vn au kh c Pht, lc sanh ra l Thi T Siddhartha (S t Ta, hay Tt t a), mt ngi nh tt c mi ngi. Vo nm 35 tui Ngi khc t cuc sng trn nhung la ca cung vng in ngc v tr thnh o S Gotama (C m). Sau su nm theo hc vi cc v o s tr danh thi by gi v thc hnh cc php tu kh hnh n mc cng cc m khng thu t c kt qu mong mun, o S Gotama tm n ni vng v ti Uruvela (u Lu Tn Loa), gia khu rng ti tt, bn cnh mt dng sng ngon mc, ri ngy m gom tm quan st tng yu t vt cht v tinh thn ca chnh bn thn mnh Ngi tm ra nh Sng Chn L, tr thnh Pht, bc Chnh ng Chnh Gic (Samm Sambuddha). T , trong 45 nm trng, c Pht Gotama i cng khp min Bc x n , t lng ny n lng khc, t tnh n n tnh kia, i trn cc con ng ln v cc no nh, ban b cho nhn loi bc thng ip ha bnh v an tnh, ba rng vng ho quang t bi v tr tu v lng v bin ca Ngi bao trm tt c sanh linh. Tn gio do Ngi sng lp c gi l Pht Gio. Nh vy, Pht Gio xut pht t nhn sinh, hng v nhn sinh, v nhm phc v nhn sinh. c Pht khng t nn tng gio l trn s s st mt oai lc siu th huyn b no, cng khng dy hng tn phi mong nh s gip no t bn ngoi, hay trng i mt s cu ri t trn ban xung. Trong kinh Kalma Sutta (Anguttara Nikya, Tng Nht A-Hm, quyn 1) c Pht dy chng nn vi v tin chc mt iu g m phi lun lun dng l tr qun trch, quan st, xt on t m, tn tng, phn bit u l l phi ri mi quyt nh tin cng khng. Ngi dy ngi Kalma, "Khng nn chp nhn iu g l chn l ch v tp tc c phong truyn li nh th, ch v c li n i nh vy, ch v iu y c ghi chp trong kinh sch, ch v mnh c on hay suy din nh th. Khng nn chp nhn iu g ch v mnh thy b ngoi hnh nh n l vy, ch v iu y thch hp vi thnh kin ca mnh, hay ch v v tu s tht ra iu y c ta knh trng t trc ... "Tuy nhin ... khi t cc con hiu r rng, 'Nhng iu ny hp lun l, nhng iu ny khng ng b khin trch, nhng iu ny c cc bc thin tr thc tn dng, nu thc hin nhng iu ny s c an vui hnh phc', th hn cc con phi hnh ng ng nh vy."

 tm hiu chn l v bn cht ca kip nhn sinh thng ngi ta nhn ra bn ngoi v nhn ln trn -- hng ngoi v hng thng. Pht Gio dy hng ni, hy nhn vo bn trong bn thn mnh, bi v: "Trong tm thn nh b ny (nguyn vn: tm thn di mt si ny), cng vi tri gic v t tng, Nh Lai tuyn b th gian, ngun gc ca th gian, s chm dt th gian, v con ng dn n chm dt th gian." -- Kinh Rohitassa Sutta. Danh t loka m y c phin dch l "th gian" hm xc ngha th gian au kh, v au kh l kinh nghim ca th gian bn trong ta. Dukkha l danh t Pli m c Pht dng ch ci thng c phin dch l au kh. Vy, c r rng hn, ta hy tm hiu ngha bao hm trong ch dukkha. Trong quyn "The Buddha and His Teachings", Ngi i c Nrada gii thch: "ng v phng din cm gic, dukkha l ci g lm cho ta kh chu ng ("du" l kh, "kha" l chu ng). Nu xem nh mt chn l tru tng, dukkha hm xc ngha khinh mit, "du", v trng rng, "kha". Th gian nm trong s au kh, v nh vy l ng khinh mit, khng ng cho ta bm nu. Th gian l mt o nh, khng c thc cht. Do th gian l rng khng, h v. Vy, dukkha c ngha l mt h v ng khinh mit, khng ng cho ta luyn i v bm nu." Trong bi thuyt trnh v T Diu , "The Significance of The Four Noble Truths" -- The Wheel Publication No.123), ng V.F. Gunaratna gii thch danh t dukkha nh sau: "...Danh t Dukkha gm hai thnh phn, "du" v "kha". "Du" l mt tip u ng hm xc ngha xu, thp km, tin, hn h, hay tm thng. "Kha" l trng rng, nng cn. Hai thnh phn ny hp chung li m ch mt ci g xu, khng ng c a thch, bi v n trng rng, huyn o, khng c thc cht, khng lm tha mn, v thng c phin dch l "au kh", hay "kh no". Tuy nhin hai ch, au kh v kh no, ch bao hm nhng nim v mt trng thi kh chu, tinh thn hay vt cht, m khng din t trng thi rng khng, huyn o v khng thc ca Phn ng dukkha. Dukkha khng nhng phi gi trong tm ta nhng nim khng lm tha mn ca s vt trn th gian, trng thi khng thc, v d nhin, a n tht vng, phin mun v bt n ca tt c nhng g to nn mi trng sng ca chng ta. Dukkha bao gm trng thi chnh lch, chao ng v xo trn

trin min ni tip m tt c chng sanh phi chu v khng tm c trong th gian ny trng thi vng bn, n nh v thng cn. Tt c s vt bn trong v bn ngoi ta u trong trng thi lun lun sanh ri dit, dit ri sanh, v cng tn, to nn cnh "bt toi nguyn" v "bt n nh" ca ton th v tr." Trong Bi Php u Tin, gi l Kinh Chuyn Php Lun, c Pht m t ci kh nh sau: "Hi ny cc T Khu, by gi, y l chn l thm diu v s kh. Sanh l kh, gi l kh, bnh l kh, cht l kh, sng chung vi ngi mnh khng a thch l kh, xa la ngi thn yu l kh, mong mun m khng c l kh. Tm li, bm nu vo ng un l kh." Mt cu chuyn thut li nh sau: Ngi kia i quanh qun gia mt khu rng mnh mng y chng gai v nhn. Trong khi lang thang bt nh anh sc nhn li pha sau, v thy mt tht voi ang rt theo. Git mnh, anh vt chy. Voi ui theo. Chy n mt ci ging cn, anh nh nhy xung trnh voi. Nhng thy di y ging c con rn c. Tht voi l l tr ti. Hong ht, anh chp ly mt dy rng t cy cao lng thng pha trn ming ging v vi v tro phng ln, bt chp gai nhn y trn si dy, quu try c mnh my v tay chn. Lc y anh chng ngc mt nhn ln, thy mt ong. By ong bay ta ra vy nh anh. Pha trn na c hai con chut, mt trng mt en, ang cm ci gm nhm si dy m anh ang eo trn . Va lc y mt git mt t ong ri xung ngay vo ming anh. By gi, qun c tht voi ang rt, con rn c ang nm di y ging, si dy y gai nhn quu try c mnh my, by ong ang vy nh, v hai con chut ang gm nhm si dy, anh m mt th hng git mt mt cch tha thch..." l hnh nh ca cuc sng m chng ta ang sng: Ngi lang thang lc bc gia rng l chng ta. Khu rng mnh mng y chng gai v nhn l kip nhn sinh trong vng lun hi. Tht voi tng trng cho T Thn. Con rn c nm di y ging l s gi nua. Si dy rng y gai nhn l s sanh. By ong l nhng ni kh au lun lun e da tnh trng an lnh ca chng ta. Git mt hnh dung nhng th vui him hoi trong i sng. Hai con chut, mt trng, mt en, l ngy v m... Qu tht vy, cuc sng ca chng ta trong vng lun hi khng ging nh mt vn hoa hng ti p, lng ly mu sc v bt ngt hng thm, m

ta h nh mt khu rng mnh mng, y chng gai v nhn. Trn bc vin du trong vng lun hi t v lng kip, chng ta vn cn ang ln hp trong nhng kip sng trin min tip din m khng tm c li thot. Hnh phc m phn ng chng ta mong tm ch l s tha mn mt vi c vng. Nhng va khi t n iu mong mi ta li c m iu khc, v c th khng ngng. Chng ta khng bao gi tha mn trn vn, v khng bao gi bit l . L d nhin, mt c vng khng c toi nguyn lm cho ta au kh. Nhng du c c toi nguyn i na, ta li lo u, bn tm suy ngh gn gi, s n mt i. Trong cnh c hn ta c mong c sang trng giu c, ri khi c giu sang ta li lo s phi ngho i c cc. Nhng trong cuc sng v thng tm b ny c th vui no tn ti mi mi, c hnh phc no vnh tn. Mt tri mc phng ng ch ln phng Ty, hoa n tt ti bui sng ri tn a v chiu, mi cuc sum hp vui vy u phi chm dt trong cnh phn tn chia ly, va lc sanh ra i mang theo mm mng cht. Chng y ni su mun cng su m. Trong th gian huyn o, tm b v v thng, ng chp, v y tham vng ny, chng ta khng th tm c hnh phc tht s, trng tn vnh cu. Sanh, gi, bnh, cht, l nhng g m trong i sng khng ai c th trnh khi. V bn trng thi au kh y c tng trng trong cu chuyn bng si dy, con rn c, gai nhn trn si dy, v tht voi. Ci sanh m trong cu chuyn c tng trng bng si dy y gai nhn phi c hiu l s sng, v s sng trong mt kip bt u lc va c b m th thai, khng phi lc con lt lng m. Vi ngi tng tng thai bo nh mt ni chn m cng y tin nghi, hay nh mt tnh tht m nhun tnh thng m con ngi n rt vo mt thi gian tnh dng tm linh. Trong thc t, c th thai vo lng m khng ging nh hin thn vo nm trong mt a hoa sen p , tinh khit v c mi thm ngt ngo m du. Tri li, t b l nhng g nh nhp, tanh hi. Khng c g l hp dn cho c m ln con. Sau chn thng mi ngy chu ng mi kh au nm trong mt ci bc, em c ko li, thot ra khi lng m, v a vo i. Mt ln na, m v con v cng au n. M nhn nh rn sit, con ct ting cho i bng ging la khc ... trong khi mi ngi khc hn hoan tha thch n mng. Khi ni sanh l kh, khng phi chng ta ch ngh n ni kh nhc v him nguy gy nn do cnh mang nng au, m su xa hn, ta phi nhn thc rng chnh ci sanh l u dy mi nh, l khi duyn, to cho ci kh bm vo. Nu khng sanh tc khng c s sng, v khng sng tc khng c

kh. V l y mc tiu cu cnh ca ngi Pht t l thot ra khi vng sanh t lun hi, tc thot ra khi mi kh au. Nhng bn cht t nhin ca chng sanh l c bm vo s sng, ging nh anh chng b gai quu try c mnh my m vn eo chc si dy, v i dc l mt nng lc v cng hng mnh, lun lun tim tng ng ngm trong tt c mi ngi. Chnh i dc -th kch hay vi t -- thc y ta eo nu, c bm chc vo s sng di mi hnh thc v do , dn dt ta mi mi phiu bt trong bin trm lun. sanh ra, tt trng thnh v i dn n cnh gi nua. Trong cu chuyn, con rn c nm di y ging tng trng cho tui gi. Danh t "jar" m c Pht dng y khng phi ch ring tui gi, m hm xc nim "i dn n tui gi", hay "h hoi" i dn n "dit vong". Nh vy c s bin i t lc cn trong bo thai ch khng i n lc lt lng m. L d nhin, tc bc rng long, lng cm gi mi, l cnh gi nua pht l ra ngoi v ni bt mt cch hin nhin, tt c mi ngi u thy. Nhng t khi c m th thai, trong tng pht, tng giy, tng khonh khc, chng ta lun lun bin i, lin tc trng thnh, khng ngng tr thnh mt ci g mi, ri i dn n cnh gi nua, dit vong v tan r. Tt c mi s vt c cu thnh (sankhra, hnh) u phi h hoi v dit vong. L d nhin, c th vt cht ca chng ta -- do nhiu thnh phn ln nh cu hp -- t phi hoi dit. l dukkha, au kh, i vi nhng ai hng bm nu vo thn ca mnh, chp rng y l "ti", ci ny "ca ti". Chng ta c th nhn s h hoi ca thn v tm di ba phng din. Trc tin l mt phn ca thn h hoi, khng th hot ng nh ta mun, nh mt cnh tay hay mt ci chn bi xi, mt b phn trong mnh b t lit v.v. ... v hng trm triu chng ng yu khc. Trng hp th nh l gic quan h hng, nh ui m, cm ic chng hn. V th ba l tm thn h hoi, nh thn kinh ri lon, mt tr nh, tr nn lng tr, khng cn hiu bit r rng. Tt c nhng trng thi h hoi y u a n au kh. Nhng nu so snh, hai phng din h hoi u, du rt kh chu ng, vn khng su xa bng phng din th ba. Ta c b tt nguyn th no, trng thi au kh ch ko di trong mt kip sng, trong khi ngi m tm thn h hoi t khng sng sut i theo con ng ca Gio Php, v nh vy, phi chu kh au trin min trong nhiu kip sinh tn. Nhiu bn tr rt hnh din vi thn hnh cng trng, phng phi khe mnh, ca mnh, vn khng thch ngh hay ni n tui gi, trn vn th hng nhng th vui ca thi nin thiu. Nhng du ta c ngh n cng khng, n vn u y. Con rn c vn lun lun nm di y ging.

Tnh trng gi nua n vi ta tng giy, tng pht, v thu ngn i sng ca chng ta trong tng chp t tng (st-na). Bao nhiu ngi trong chng ta chu bnh tm suy nim v hin tng cht? C sanh, c sng l c bnh. Bnh hon d nhin hin hu trong i sng, v trong cu chuyn, c tng trng bng nhng gai nhn trn si dy. Du gi, du tr hay bt lun la tui no, ta cng c th lm bnh. Tm thn trc ny ch l ni nng ta ca bao nhiu bnh hon tt nguyn. c Pht dy: " Hy nhn ci thn p ny, mt khi au n, mt bnh tt, c ngi ta bn tm n nhiu, nhng khng cha ng g bn vng, khng c g tn ti." C nhng bnh ca c th, cng c nhng bnh tinh thn. C hai, bnh tinh thn hay bnh ca c th vt cht, u l nguyn nhn sanh kh. Vo thi c Pht, c mt c gi tn Nakulapita, mt hm n bch vi Ngi: --"Bch Ha c Th Tn, nay con gi yu, thn th gy cm, i ng lm cm, tui qu cao. Con n mc tn cng ca kip sng, thng bnh hon v lun lun ng yu. Ci xin c Th Tn m lng t bi khuyn dy, an i th no con c th an hng phc bu lu di." --" ng vy, ny ng Thin Nam, qu tht thn th ca ng yu ui mi mn. Tuy nhin, ny ng Thin Nam, ngi no mang thn ny m khoe khoang rng mnh hon ton mnh kho, ch trong chc lt thi, ngi y cng l in cung. Nh vy ny ng Thin Nam, ng hy tu tp suy nim nh sau, 'du thn ny c ng yu, ta s khng cho tm bnh hon." C gi Nakulapita nghe c li dy ca c Pht th lng phn khi, hoan h nh l Ngi ri ra i. V c n bch vi Ngi Sriputta (X Li Pht), xin Ngi gii thch thm, th no l thn th bnh hon m tm cng bnh hon, v th no l thn bnh m tm khng bnh. c Sriputta dy: "Ni y (trong trng hp ny), ny ng Thin Nam, ngi khng phn bin r rng Gio Php, khng tu tp theo li dy ca Gio Php, xem thn th ny l chnh mnh (l t ng), thy t ng nm trong thn th, thn th trong t ng. Ngi y ni, "ti l thn ny, thn ny l ca ti", v tng y thm nhim lu ngy nhiu kip nh vy. n khi c th bin i, tn t v ngy cng tr nn ti t thm, theo nh lut v thng, bt n nh, dnh lin vi mi s vt, mi kip sinh tn, th cm nghe bun ru, u su au kh. Ngi y ta thn, than van, tuyt vng.

"Ngi y xem th, tng, hnh, thc l t ng, xem chnh mnh nm trong th, tng, hnh, thc, hoc xem th, tng, hnh, thc nm trong chnh mnh, v ni, "chnh ta l ng un, ng un l ta, ci ny l th, tng, hnh, thc, ca ta, v c th, nim t ng ha vi ng un thm nhim ngi y. Do , khi th, tng, hnh, thc bin i -- v bn cht ca n l bt n nh v lun lun bin i -- th ngi y bun ru, ta thn, u su v tuyt vng. , ny ng Thin Nam, l thn bnh hon m tm cng bnh hon. "V by gi, th no l thn ng yu bnh hon m tm cng trng kho mnh? Ngi c gio dc y , tu tp thun thc trong Gio Php ca bc Thnh Nhn, ngi y xem thn ny khng phi l t ng, v t ng khng nm trong thn ny. Ngi y khng ni, "Ti l thn ny, thn ny l ti", m cng khng b nim y thm nhim. Nh vy, khi thn bin i v tn t, ngi y khng u su, khng phin mun v.v... Cng th y, ngi y khng xem th, tng, hnh, thc, l chnh mnh, cng khng xem t ng mnh nm trong bn un y. Ngi y khng b nim kia thm nhim v khng ni, "th, tng, hnh, thc, l ti, ti l th, tng, hnh, thc". V khng thm nhim nhng nim sai lc y, khi th, tng, hnh, thc, bin i, ngi y khng u su, khng phin mun v.v..." Mt nguyn nhn khc a n au kh (dukkha) m khng ai c th trnh l cnh sanh t bit ly, bi v cht l nghn thu vnh bit. Trn bc thnh thang trong vng lun hi bao nhiu ln ta cht, v bao nhiu ln ta khc ci cht ca mt ngi thn. Chng ta hy lng tai nghe o Hu Hunh Thanh Long ng li nhn nh ngi khch l hnh ang lc li gia rng: "Hi ngi khch l hnh trn ci th i lang thang v nh bao i! Vng t-sanh sanh-t, no lun hi Trong Tam Gii xoay i ri chuyn li! V lng kip khc cha ri khc m Khc v con, quyn thuc, k thn yu, Khc ca nh, ti sn sm tiu iu! T v th khc than bao cnh kh. Nhng git l ng cay ngi Cn nhiu hn nc mn khp trng dng! Hi ngi khch l hnh trn ci th i lang thang v nh bao i!

Vng t-sanh sanh-t, no lun hi Trong Tam Gii kip ny ri kip khc! T v th mi i ngi b xc Khp a cu ph trng ng xng kh! ..." Sanh, tr, dit, l nh lut chung ca mun loi vn vt. Trong th gian hin tng ny c ci chi lun lun tn ti? C cuc sum hp no mi mi vng bn? C cuc sng no khng i dn n ci cht? Cng rn nh st , to ln nh hnh tinh, hung d nh c th, khn ngoan nh loi ngi, tt c u phi hoi dit. Cng nh t cnh cy c nhiu tri ri rng, tri non c, tri gi c, tri chn mi c, cng th y, t cnh cy ca i sng ta c th ri la bt lun la tui no, t s sinh, thiu sinh, trng nin v.v... ch n khi nin cao tui ln. Gi cht, tr cht, giu sang cht, quyn qu cht, bn hn cht, ti tm ngu mui cht, thng minh sng sut cht ... ci cht khng dnh ring cho mt ngi, mt gia nh, mt xm lng, mt quc gia hay dn tc no, m l s phn ca tt c mi chng sanh trong Tam Gii, t Dc Gii, Sc Gii, n V Sc Gii, t hng ng qu, cm th, n ch Thin, ch Phm Thin. Chng ta bc vo i v trng thnh gia nhng ngi thn yu: no ng b, cha m, no c bc, cu d, no anh ch em, no thn bng quyn thuc, thy c, xm ging v.v... Chng ta thng yu nhau, vui ci vi nhau, chia x ngt bi vi nhau, ri ln lt mi ngi ra i mt ng ty theo ci nghip ca mnh to. n nh th no ra i dng th y. Chng ta n mt thn mt mnh, vi hai bn tay trng. Cng mt thn mt mnh, chng ta s ra i vi hai bn tay khng. i vi phn ng chng ta, cht l din bin au kh trng i nht trn i, v chng ta suy t sai lc. Trong thc t, ci cht khng ging nh mt chn tinh hung d n np u y trong lm bi bn ng, chc h lc ta tr ti l chp ly n tht. Ci m ta gi l cht ch l ci g xy n ta v s ln trong kip sng, ch khc mt iu l ln ny hin tng cht biu l di mt hnh thc hin hin hn. Sch Thanh Tnh o (Visuddhi Magga) dy rng trong ngha cng tt, chng sanh ch sng trong thi gian mt chp t tng [1]: "Ta h nh bnh xe ln trn mt t, trong mt im thi gian vng bnh xe ch chm t mt im. Cng th y, kip sng ca chng sanh ch tn ti trong khonh khc ca mt chp t tng, hay nh ta thng gi, mt st-na tm. Khi chp t tng y chm dt, chng ta ni rng chng sanh y chm dt".

Nh vy trong tng khonh khc ca kip sng, chng ta ang cht v ang ti sanh. V m mui, khng phn bit c bn cht tht s ca ci cht tm thi trong mi khonh khc, nn chng ta lo s mt ci cht c bit, xy n vo pht cui cng ca kip sng, m khng thy rng ch l s chm dt tm thi ca mt hin tng tm thi. Trong cu chuyn k trn, ci cht c hnh dung nh tht voi lun lun theo bn gt "khch l hnh" ang "lang thang v nh" gia khu rng bt ngt mnh mng ca i sng. Sanh, gi, bnh, cht, l nhng ci kh m, mc du khng ai trnh khi, ch n vi ta vo mt giai on no. Ta ch sanh mt ln v cht mt ln, ch tr nn gi nua vo lc x chiu ca cuc sng v, tr phi phi b mt chng bnh kinh nin bt kh tr, ta ch lm bnh tng lc. Nhng cn nhng au kh khc c tnh cch thng xuyn hn, c c Pht m t trong bi kinh Chuyn Php Lun nh sau: "... sng chung vi ngi mnh khng a thch l kh, xa la ngi thn yu l kh, mong mun m khng c l kh. Tm li, bm nu v ng un l kh." l nhng phin phc v au kh khc khng ngt ve vn ph tan tnh trng an lnh ca ta. Trong cu chuyn, l by ong khng ngng bay vo vo bao ph khch l hnh ang lc li trn ci th. Phi sng chung vi ngi mnh khng a thch l mt iu kh. Chung sng vi mt ngi in, vi k st nhn hung bo, tn c, vi mt tn trm lun lun chc h nh cp vt g ca mnh, vi ngi c tnh lng lon lang ch, ngi gian di, th l cc cn, ngi c tnh m thc, em chuyn u ny ni xu u kia, ri em chuyn u kia v dm pha u ny, sng vi ngi ru ch say sa, h hn mt nt v.v... u l kh. V li on "ngi mnh khng a thch" y, c th l mt con th hay mt vt lm cho mnh kh chu, cng c th l thi tit qu lnh hay qu nng, hoc na l mt cng n vic lm sinh sng m mnh khng thch. Tt c nhng hon cnh y u l nguyn nhn a n au kh. Cng mt th y, phi xa la ngi thn k yu l nguyn nhn gy au kh khc khng th trnh. Con xa cha m, cha m xa con, chng la v, v la chng, bn b xa cch, quyn thuc chia ly, u l kh. Nhng c hp l c tan, l l t nhin. Cnh sum hp trn th gian l tm b. V i sng ca chng ta, gp g nhau trn th gian cng khng bn b lu di. Tt c nhng mi lin h trong gia nh, trong x hi, nh cha m, anh ch em, chng v, bn b quyn thuc v.v... tt c u tm b.

Sng vi ngi khng a thch ta b mi tn c tm thuc c "sn hn" gy thng tch. Xa la ngi thn k yu, ta s b mi tn tm thuc c "tham i" bn vo mnh. Chng ta mn yu, mun mi mi sng bn cnh nhng ngi, nhng sinh vt, hay nhng vt dng m ta thng mn hay a thch, nhng ri tham vng y khng c tha mn trn vn v chng ta tht vng v au kh. Trong mt th gian m tnh kht khao ham mun v gn b luyn i lun lun ng tr v cnh phn tn chia la l iu khng th trnh th lm th no chng ta c th vt thot ra khi c hai hnh thc au kh ny? Chng ta hng ngy ln hp bi li trong bin v thng v trong lc y, chnh ta cng khng ngng bin i, th chc chn l phi chu hai loi au kh thng xuyn ny. Nh vy, bng cch ny hay cch khc, chng ta khng th trnh khi cnh "mong mun m khng c". iu mong c m khng thnh tu lm cho ta au kh. Tri li, nhng cnh ng nghch lng hay nhng iu m ta t mong mi nht, lm khi n vi ta mt cch t ngt. Nhng trng hp nghch cnh tng t tr thnh khng th chu ng v au kh n i vi ngi yu tnh v km hiu bit phi ngh n vic quyn sinh tnh mng, tng chng nh cht l gii quyt mi vn au kh. V im ny c Pht dy rng chng sanh phi chu cnh gi, bnh, cht, phin mun, ta thn, au n, u su, tuyt vng. Chng ta li mong mun "phi chi ta khi b cnh gi, bnh, cht, phin mun, ta thn, au n, u su v tuyt vng! Phi chi nhng hon cnh bt hnh kia ng bao gi n vi ta!" Nhng khng phi ch bng cch mong mun sung m ta c th chn ng, lm cho nhng hon cnh bt hnh y khng n vi ta. V iu c mun m khng thnh tu l nguyn nhn a n au kh. c Pht nhiu ln nhn mnh rng mong c sung khng th no bo v chng ta. ng li duy nht thot khi au kh l thc hnh Gio Php, pht trin tu minh st. chm dt on m t au kh (dukkha) c Pht dy: "... sankhittena pancupdnakkhandh dukkh" c ngha "tm tt, ng un th l kh". "Ng un th" l bm nu (updna, th) vo ng un (panckkhandha). Th (updna) l i dc tng cng n mc cao . Chp th ng un, l sai lm xem ng un l "ti" v "ca ti", nhng thc th khng bin i, ri m cht, c bm vo, v l nguyn nhn sanh kh.

y l sc thi rt t nh ca dukkha (kh), v cng l sc thi bn b dnh lin v gn gi nht vi chng ta. Nm nhm bm nu ny -- sc, th, tng, hnh, thc -- l nhng thnh phn cu hp nn chng sanh. Do nghip to trong tin kip, tc do khuynh hng tm tnh (anusaya) ng ngm trong lung nghip, chng ta bm nu vo ng un t thu bt u kip sng hin ti. V trong kip hin ti ta tip tc to nghip bng cch lun lun ham mun, kht khao m vo, hoc ght b xua ui, iu ny vt n. C hai trng hp, ham mun m vo v ght b xua ui, u l hai hnh thc bm nu (th) khc nhau. Nhng bn cht ca ci m ta bm nu -- ng un -- l bt n nh, khng ngng sanh ri dit, v nh vy bm nu vo n khng khc no ly tay ht ln mt nm nc v mong rng nc s li mi trong tay. Chc chn l ta phi tht vng, au kh. im ny s c cp n phn sau, on Sankhra dukkhat, Hnh-kh. [2] Trn y l phn en ti ca cuc sng m chng ta ang sng. Tuy nhin, trong khu rng ca i sng khng phi ch c chng gai v nhn. Thnh thong ta cng gp mt vi k hoa d tho, mt vi bng hoa ti p, hay mt vi git mt ngt ngo. Chnh nhng git mt him hoi y lm cho ta say m, qun hn mi su kh v him nguy. V trong khi chng ta mi m th hng git mt th hai con chut, mt trng mt en, tng trng ngy v m, khng ngng gm nhm si dy i sng. Mi ngy qua a ta n gn ci cht hn mt ngy. Mi m qua a chng ta n gn ci cht hn mt m. Pht Gio t trng tm vo s au kh (dukkha) nhm chm dt au kh. Trong khi dy rng au kh l c tnh ni bt ca i sng, Pht Gio nhn dukkha di ba sc thi: a. Kh-kh (dukkha-dukkhat) -- i sng hin nhin l au kh. au kh l trng thi hin nhin m mi ngi u c th trng thy. b. V-thng-kh (viparanma dukkhat), au kh v v thng. Viparanma l thay i, bin chuyn, thay hnh i dng. Bn th ca i sng l au kh v bn th ca vn php l v thng. c. Hnh-kh (sankhra-dukkhat) Trng thi au kh c hu dnh lin vi chng sanh trong s cu thnh chng sanh. Chnh bn cht ca chng sanh l au kh. T chng sanh l au kh. Chnh ng un l au kh.

Kh-Kh (dukkha-dukkhat) Trong quyn "The Buddha's Ancient Path" Ngi i c Piyadassi Mah Thera vit: "i vi ngi c quan kin chn chnh, tc hiu bit v khng luyn i, mt s kin ni bt r rng minh bch l trong ton th th gian ch c mt vn : vn au kh, bt toi nguyn (dukkha). Tt c nhng vn khc, c hay cha c bit, u trn vn nm trong vn c tnh cch ph cp ny. Nu vn nht c vic g tr thnh vn , th ng nhin vic y phi dnh lin vi trng thi bt toi nguyn, hay nu mun dng mt danh t khc, trng thi xung t, bt n. Xung t gia mun ca ta v cc din bin ca i sng. V l d nhin, mi ngi u c gng gii quyt vn . Ni cch khc, n lc ca mi ngi l chm dt trng thi bt toi nguyn y, l kim sot, ch ng cuc xung t lm cho ta u phin, au kh. "Chng ta nhn vn duy nht y di nhiu kha cnh khc nhau, vn kinh t, vn x hi, vn chnh tr, vn tm l, ch n vn tn gio. Phi chng tt c cc vn y u pht nguyn t dukkha, au kh, bt toi nguyn? Nu khng phi vy, nu cc vn y khng phi l au kh, bt toi nguyn, ti sao ta c gng gii quyt? Gii quyt mt vn phi chng l lm gim suy trng thi bt toi nguyn? Tt c cc vn u to nn bt toi nguyn, v n lc ca ta nhm chm dt tnh trng y." i vi V.F. Gunaratna, mt v c s Pht t ngi Tch Lan, ch cn nhn quanh ta vi cp mt quan st v tm suy t l ta s thy hin nhin ni bt c tnh au kh ca i sng. Trong mt bi thuyt trnh v T Diu ng ni: "C i sng ca ngi no t b n gi m phng lng im lm nh mt nc ao h, khng b cht lo u, s st, bun ru, lm chao ng? C gia nh no cha tng khc ci cht ca mt ngi thn? Tm u ra mt tri tim cha tng bp sit nhi au v cha bao gi su mun? V chnh trong gi pht ny -- ngay lc ti ang ni v qu v ang nghe -- c bao nhiu trm, bao nhiu ngn, hn na, bao nhiu triu ngi ang trn trc hay nm vi trn ging bnh, nh hay trong cc bnh vin, trong th gian rng ln v dy y au kh ny? Bao nhiu triu bnh nhn khc, cng trong gi pht ny, ang nm tri mnh trn bn m, gia hai trng thi sng v cht? Bao nhiu ngi khc na n mc tn cng ca cuc i, cng trong gi

pht ny, ang c bm ly hi th m hu nh khng cn tr li na, v c hp ly tng hp, hi th cui cng? V bao nhiu triu cha m, con ci, bn b, ang than khc s ra i ca thn bng quyn thuc? "Khng thy tc khng bit, ngoi tr ngi suy t. Vy th nhn qua th gian chung quanh ta nhn thy n mc no i rt v nn tht nghip gy au kh cho nhn loi? C phi chng l du hiu khng th lm ln ch r tnh cch ph cp ca dukkha, au kh?" l sc thi au kh hin nhin (dukkha-dukkhat) ca i sng m mi ngi u c th nhn thy. V-Thng-Kh (viparanma dukkhat) "au kh v i sng l v thng", l sc thi th nh ca dukkha. Khi m tt c mi s vt u bin i, khng c g n nh, khng c g vng bn, khng c g tn ti ging ht nhau trong hai khonh khc k tip, th hu qu d nhin l c trng thi v thng, bt n nh, bt iu ha, nhng kha cnh khc nhau ca dukkha. au kh l mt cm gic, danh t Pht Gio l th (vedan). Theo, Vi Diu Php (abhidhamma), sch tm l hc Pht Gio, c nm loi th. a. Somanassa, th h, l cm gic thch th v tinh thn, tc hnh phc, nh cm nghe hoan h khi nhn c mt tin lnh, nghe mt thi Php thch th, xem mt bc tranh p v.v... b. Domanassa, th kh, l cm gic au kh v tinh thn, nh khi nhn mt bo tin, nghe nhng li ni hung c, thy nhng cnh tng bo tn v.v... c. Sukha, th lc, l cm gic thch th v vt cht, nh khi dng mt ba n ngon, nm ging m, i xe tt v.v... d. Dukkha, cm gic au n, thiu tin nghi, nh ung thuc ng, i ngoi tri nng nng v.v... e. Upekkha, th x, l cm gic v k, khng lc khng kh. Trong thc t, khi tinh thn c hnh phc th vt cht cng c vui thch v tri li, khi c th vt cht c thoi mi th tinh thn cng c khoan

khoi yn vui. Vy, ta c th gom hai cm gic hoan h tha thch -- tinh thn v vt cht -- lm mt, gi chung l sukha, lc. Cng mt th y, ta gom hai cm gic au kh kh chu -- tinh thn v vt cht - lm mt, gi l dukkha. n y th hay cm gic cn ba: sukkha, cm gic vui thch, tinh thn v vt cht; dukkha, cm gic au kh, tinh thn v vt cht; v upekkha, cm gic v k. Trong ba loi th ny, upekkha, th v k, rt yu t, hu nh khng c. Ta c th xem nh khng c th v k. Cn li hai loi, th lc v th kh (sukha v dukkha), cm gic vui thch v cm gic au kh, tinh thn v vt cht. Nhng trong trng thi lun lun bin i ca mi s vt bn trong v bn ngoi ta khng th c hnh phc vng bn, tc khng c hnh phc tht s. Trong khi hon cnh bin i -- v tt c u phi bin i -- chnh ci hng v ngt bi ca hnh phc, sukha, cng tr thnh v ng cay ca au kh, dukkha. Vy, rt cng ch cn li cm gic au kh, tinh thn v vt cht. Th vui c c ti sn s nghip, th vui c li lc, th vui c danh thm ting tt, c vinh quang ph qu, th vui gia nh, th vui vi thn bng quyn thuc v.v... tht l d chu, thch th. Tuy nhin, tt c u bin i, v cui cng ci cht phi n s chia r tt c. n chng y ni su mun cng s su m tng ng vi th vui trc kia. V.F. Gunaratna vit: "C ngi no dm bo rng iu may mn s khng tr thnh ri ro v nhng iu kin thun li, tha ng, s tip tc cn tho ng? c tnh v thng lun lun tim tng trong mi s vt. Chng no m c tnh ny cn tn ti th chng y cn lo s, cn lm cho chng ta au kh, v chng ta khng mun nhng iu kin tha ng y b chm dt hay gin on. l sc thi viparanma ca au kh. T thu bnh minh ca lch s nhn loi, tnh trng bt an ton ca nhng g tt p trong i sng ni ln tnh trng au kh." Vua cha lo s cho tnh trng an ton ca ngi v mnh. Ngi thng dn lo s cho tnh trng an ton ca mng sng mnh. Ngi cao sang quyn qu lo s cho a v mnh. Ngi t bn lo s cho s an ton ca s nghip mnh. Ngi lm cng lo s cho s an ton ca cng n vic lm ca mnh.

Nu mi s vt u bin i th khng th c thanh bnh an lc. Nu khng th c thanh bnh an lc tc c xo trn, bt n, v lo s. V l dukkha, au kh. Chng nhng s vt to th vui phi bin i m chnh ngi th hng th vui y cng lun lun bin i. Nh vy, chng ta ang mc kch cnh tng bun ci, nhng chng sanh lun lun bin i c gng rt theo, bm ly nhng vt cng lun lun bin i: hnh nh mt ci bng chy ui theo v c chp cho c mt ci bng khc, trong lc y mong rng s chim c mt iu g c thc cht. V im ny, Ngi Piyadassi Mah thera gii thch: "Xuyn qua kh nng nhy ca gic quan (lc cn), con ngi b ngoi cnh, i tng ca gic quan (lc trn) thu ht v thch th trong y. Do c s th hng, hay trng thi hoan h trong lc trn. l s kin hin nhin, khng th ph nhn, v tt c chng ta u thng xuyn chng nghim. Tuy nhin c hai, s th hng v i tng thch th ca n, u khng th tn ti lu di. C hai u phi bin i. By gi, khi ngi kia khng th gi li, hay b mt i nhng lc th, theo l thng thng th ngi y bun ru, su mun, tht vng. Ngi y cng khng thch ci g mnh nhm chn v lun lun i tm nhng thch th mi, ging nh nhng con b th n ngoi ng, lun lun i tm bi c mi. Tuy nhin, c tnh ca nhng thch th mi cng l v thng, ph du tm b, ch tn ti nht thi ri tri qua. Nh th, nhng lc th ca i sng, du ta c thch th n cng khng, vn l bc u, m ng vo trng thi au kh."(The Buddha's Ancient Path) Trong quyn "The Buddha and His Teachings", Ngi i c Nrada vit: "Hng ngi thng ch thy lp mt bn ngoi, nhng bc Thnh Nhn th c kh nng thy thc tng ca s vt. i vi cc Ngi, tt c i sng u l kh v cc Ngi nhn thy rng khng th c hnh phc tht s, hon ton bn vng, trong mt th gian huyn o, tm b, v v thng. "Khng th c hnh phc trng tn vnh cu trong mt th gian lun lun bin i. Hnh phc vt cht ch l s tha mn mt vi c vng. Nhng khi ta va t c n th n vi la b ta. Dc vng khng khi no c tha mn trn vn. Khng bao gi ta cho l ."

Hnh-Kh (sankhra-dukkhat) Sc thi th ba ca au kh l sankhra dukkhat, hnh-kh. Sankhra, hnh, l mt danh t c rt nhiu ngha. Ni y danh t ny bao hm tt c nhng g c cu to do nhiu nguyn nhn cng hp li, mt cu hp, mt nhm, mt khi. Theo Pht Gio con ngi l s cu hp ca hai phn, danh v sc, phn tm linh v phn vt cht. V phn vt cht, vi khoa hc hin i ta bit rng c th vt cht ca chng ta l s cu hp ca nhiu t bo, t bo l s cu hp ca nhiu nguyn t, v nguyn t bao gm m in t, dng in t, trung ha in t, nhng thnh phn lun lun bin i, tng giy, tng khonh khc, v khng ngng di ng. Nh vy, con ngi, s cu hp ca v s nhng thnh phn lun lun bin i, tc cng khng ngng bin i. Hn hai ngn nm trm nm v trc c Pht dy rng hai thnh phn danh v sc, tm linh v vt cht, trong trng thi lun lun di ng. Da theo Tng Lun (Abhidhamma Pitaka) ngi i c Nrada gii thch s bin i ca vt cht nh sau: "T ngn xa nhng nh hin trit n cng tin c mt nguyn t bt kh phn tn gi l "Paramnu". Theo s tin tng thi by gi, 36 Paramnus hp thnh mt anu; 36 Anus hp thnh mt Tajjri; 36 Tajjris hp thnh mt Ratharenu. Mt ht bi nh m ta thy vn v trong ln nh sng c gi l "Ratharenu". Nh vy, mt Paramnu l mt phn 46,656 (1/46,656) ca mt ratharenu. Vi nhn quan siu phm, c Pht phn tch Paramnu v tuyn ngn rng Paramnu bao gm nhng nng lc tng quan vi nhau gi l Paramathas, hay thnh phn chnh yu ca vt cht. Nhng Paramathas y l Pathavi (t), po (Nc), Tejo (La), v Vyo (Gi), c gi l T i Chnh Yu, hay gi tt l T i. T i l nhng n v cn bn ca vt cht, lun lun pha ln vi bn chuyn ha ca n l mu sc, hng, v v bn cht dinh dng. T i v bn chuyn ha lun lun dnh lin nhau v lin quan vi nhau rt mt thit. Nhng trong mt loi vt cht, thnh phn ny c th tri hn thnh phn khc. Th d nh trong t thnh phn Pathvi (t) tri hn ba thnh phn kia. Trong nc, th thnh phn po (Nc) tri hn. Trong la th thnh phn Tejo (La) tri hn. V trong khng kh th thnh phn Vyo (Gi) tri hn. Nh vy, vt cht gm c nhng nng lc v nhng c tnh trong trng thi lin tc bin i, lun lun tri chy nh mt dng sui.

V phn tm linh, Ngi i c Nrada vit: "Tm, thnh phn quan trng hn trong gung my phc tp ca con ngi, gm c 52 trng thi tm gi l tm s, lun lun bin i. Th (vedan) hay cm gic, l mt. Tng (sann) hay tri gic, l mt tm s khc. 50 tm s cn li c gi chung l sankhra (hnh), hay nhng sinh hot c tc ca tm. Tt c 52 tm s u pht sanh trong thc (vinnna). Theo trit hc Pht Gio, khng c khonh khc no m tm c th trng khng, ngha l khng c khonh khc no m khng c mt loi tm duyn theo mt i tng, vt cht hay tinh thn. Thi gian tn ti ca mt loi tm nh vy gi l chp t tng, hay st-na tm. Khi mt chp t tng dit, tc khc c mt chp mi pht sanh. Nh vy, nhng chp t tng lin tc ni tip, v thi gian tn ti ca mt chp t tng tht ngn, kh c th quan nim. "Mi chp t tng gm ba giai on: sanh (uppda), tr (thiti) v dit (bhanga). Ngay khi mt chp t tng va tri qua giai on dit (bhanga), tc khc giai on sanh (uppda) ca chp t tng k ni ln. Trong tin trnh lun lun bin i ca i sng, mi chp t tng khi dit, chuyn tt c nng lc v tt c nhng cm gic thu nhn cho chp t tng k. Mt chp t tng mi bao gm nhng tim nng do chp t tng trc trao li v thm vo , cn ci g khc, v ci g khc l kinh nghim v cm gic ring ca n. Nh vy c s lun lu khng ngng ca tm. Lung tm ging nh dng sui, lun lun tri chy. Chp t tng mi khng hon ton ging nh chp trc, bi v thnh phn cu to i mi, m cng khng hon ton khc, bi v c hai u cng nm trong mt lung sng, mt dng i. Khng c chng sanh ng nht, nhng c s ng nht trong tin trnh i sng ca chng sanh." Bn loi hin tng tm linh -- th, tng, hnh, thc -- hp vi mt hin tng vt cht, sc, to nn ng un, nm nhm, nm khi, nm thnh phn cu thnh mt chng sanh. Mi c nhn l s cu to ca nm nhm y. Nh vy, c th vt cht ca con ngi khng phi l mt thc th n thun, nguyn vn, khng bin i, m l mt tin trnh lun lun tip din. Tm cng lun lun bin i nh mt s tip ni lin tc, ging nh mt dng sng khng ngng tri chy v khng bao gi tn ti ging ht nhau trong hai khonh khc k tip. Mi giy, mi khc tri qua th mt im no trn dng sng, nc cng tri i, nhng ch cho nc t mt im khc tri n. iu ny a ta n kt lun: Danh-sc -- hay s cu thnh ca tm v thn -- cu thnh chng sanh phc tp m ta gi l con ngi

khng phi l mt thc th t mnh c kh nng tn ti vnh ca, m ch l mt tin trnh lin tc din tin. Chnh v l y m n l dukkha, au kh. Vy, s au kh c hu dnh lin vi con ngi trong s cu thnh con ngi. Chnh bn cht ca khi ng un l dukkha, au kh. l sc thi sankhra dukkhat, hnh-kh. T ngn xa, tt c chng sanh u mu tm hnh phc v c trnh au kh. T th h ny n th h khc con ngi c gng khc phc cnh vt bn ngoi, iu chnh nhng iu kin thin nhin to tin nghi, lm cho cuc sng ca mnh thoi mi d chu. Trong nhiu lnh vc con ngi thnh cng. Tuy nhin, vi bao nhiu c gng v thnh cng, con ngi ngy nay c hnh phc tht s v khng cn au kh na khng? Bao nhiu c gng c gip ta chn ng, lm cho thn ny ng bnh hon, ng i n cnh gi nua v mi mi sng i khng? Ta c cn phi sng chung vi ngi, vi vt, hay sng trong hon cnh m mnh khng a thch khng? Ta c cn phi xa la ngi hay vt thn yu na khng? Ta c lun lun thnh t nhng iu mong mi khng? L d nhin, cng ging nh c ci m ngi ta treo lng lng trc u con la. La n lc bc ti tp ly ci, nhng khng bao gi c. Con ngi lun lun c gng iu chnh thin nhin to hnh phc v cha tr chng bnh au kh cho mnh, nhng khng bao gi vin mn thnh cng. Ti sao? V con ngi ch tm cch tr bnh trn b mt m khng i su n tn cn nguyn. Hnh phc v au kh pht sanh t u, v c duy tr ti u? Hnh phc v au kh pht sanh v c duy tr trong tm. Vn pht sanh ni no th ta phi gii quyt ngay ti . Ta phi gii quyt vn hnh phc v au kh ngay chnh trong tm ny. Thay v tm cch sa i hon cnh bn ngoi thch hp vi mnh, vic lm vt qua khi kh nng ca mnh, Pht Gio dy nn t sa i chnh mnh sng thch ng, iu ha vi thin nhin, phi iu chnh ci nhn ca mnh i vi s vt c mt quan nim sng iu hp vi hon cnh, nhm sa dn thn tm hon ton trong sch, v cui cng thot ra khi mi hnh thc au kh. Hu nh tt c mi ngi u nhn thc rng hnh phc qu tht him hoi m i sng th dy y au kh. Nhng trc ci kh, mi ngi, mi gii c thi khc nhau. C hng ngi l tr ha s kh, dng l tr phn tch, suy lun, gii thch ci kh. C hng ngi khc thn thnh ha s kh, cho rng kh l iu kin tt yu con ngi vn mnh ln nh nhng a

hoa sen t bn nh nc c vt n ch thanh kh an lnh v rc r n tung trong nh sng ban mai. C ngi c tnh lng qun nhng ni kh au yn tm th hng cht t lc th ca i. Cng c ngi nhn thy ci kh ri dt u su, sanh ra ym th bi quan. Chng ta khng nn t lng gt mnh, c tnh hiu rng khng bao gi c hon cnh kh au trn th gian. l phng cch lnh kh ca chim iu. Khi thy c hon cnh him nguy sp n th vi v cm m li trong ct khng thy. Chng ta phi m rng mt nhn thng vo vn . Khi ta chp nhn rng t lu mnh mi cm ci vt trn vai bao nhiu u phin v au kh th chng ta sn sng t xung gnh nng khoan thai ro bc trn con ng a n t do v hnh phc tht s trng cu. Pht Gio nhn ci kh nh mt s kin hin nhin sn c v dnh lin vi i sng. Nhng c Pht khng dng bc ti y bun ru, hay cu nguyn cho chng sanh. Nh v lng y, khi nhn thy v xc nhn rng tht s c bnh, th tm phng ln nguyn nhn ca chng bnh, v sau khi xc nhn rng chng bnh c th cha tr, k toa v ch dy bnh nhn phng thc tr liu thch hp. Cng th y, c Pht xc nhn au kh l chng bnh trm kha ca chng sanh, i dc l nguyn nhn lm pht sanh au kh, v ta c th nh tn gc r, dit tr i dc. Ri Ngi ch dy phng thc dit tr i dc, chm dt au kh. l Bt Chnh o, bao gm Gii, nh, Tu. Nh vy, Pht Gio khng bi quan, cng khng lc quan, m thc tin. Ngi Pht t khng t di mnh, cho rng th gian ny qu tht l cnh gii mong mi, v hnh phc vn phng pht u y. Pht Gio khng h khuyn bo chng ta phi tin rng mi vic u tt p trong kip sng ny hay trong kip ti. Pht Gio khng m hoc con ngi bng nhng liu thuc ng: "Con hy ung vin thuc ny. Khi T Thn n, liu thuc ny s cu con tnh dy v con s sng vnh vin, mi mi p v vinh quang." Ngi Pht t c thi ca ngi thy con rn b di chn, t nh rng y l mt sinh vt nguy him, ri tm cch lnh xa, khng u su dt, ngi yn mt ch than khc vi van, hoc t di mnh, mi m vui chi, l hn thc t. Ngi Pht t hnh ng nh vy cng khng phi l o tu, v o tu l ln trn, s b chy, khng dm ng ph vi nhng bt hnh ca i sng. Ngi o tu khc hn vi ngi bit suy t, ang n lc chy thot ra khi cnh him nguy.

Hng ngy ta c th kinh nghim v nhn thc tnh cch v thng ca vn php. Hoa n ri tn. Con ngi sanh ra, trng thnh, ri cht. Mi s vt u lun lun bin i. Khng c ci g tn ti vng bn trong hai khonh khc k tip. Do l v thng c au kh. au kh l mt thc ti ca i sng. au kh dnh lin vi i sng, Pht Gio dy chng ta tn dng kh nng quan st, suy lun, v i ph vi thc t. Trong b Samyutta Nikya, Tp A-Hm c on nh sau: Mt ln n, c Th Tn ng ti Kosambi, trong khu rng cy simsapa. Lc y, nm trong tay mt nm l, Ngi hi cc v t khu: "Cc con ngh th no, ny ch T Khu, s l nm trong bn tay Nh Lai v s l trn cy trong khp khu rng ny, s lng no nhiu hn? -- Bch Ho c Th Tn, s l nm trong tay Ngi hn tht khng bao nhiu, nhng l trn cy trong khp khu rng ny th rt nhiu. -- Cng th y, ny ch T Khu, nhng g Nh Lai chng ng m khng truyn dy, qu tht l nhiu, nh s l trn cy. Nh Lai ch truyn dy mt t. Ti sao? Ny ch T Khu, ti sao Nh Lai khng truyn dy tt c? Ny ch T Khu, l bi v c nhng iu qu tht v ch, khng thit yu c i sng thanh cao trong sch, nhng iu khng dn n nhm chn, dt b, chm dt, an tnh, thu t trn vn, gic ng, Nit Bn. V vy, ny ch T Khu, Nh Lai khng cng b nhng iu y. V ny ch T Khu, Nh Lai cng b nhng g? y l au kh; y l nguyn nhn sanh au kh; y l s chm dt au kh; y l con ng dn n s chm dt au kh. l nhng iu m Nh Lai cng b. V ti sao, ny ch T Khu, Nh Lai cng b nhng chn l y? Bi v cc chn l y hu ch, thit yu c i sng thanh cao, trong sch, dn n nhm chn, dt b, chm dt, an tnh, thu t trn vn, gic ng, Nit Bn. V vy, ny ch T Khu, Nh Lai cng b cc chn l y."

Ch thch: [1] Chp t tng, hay st-na tm, c gii thch l mt phn triu, triu ca khong thi gian mt ci chp. [2] Xem on v Hnh Kh (http://www.budsas.org/uni/u-4de-pkk/4de-01.htm) II i dc Nguyn nhn sanh au kh Mt trong nhng danh hiu ca c Pht l Ti Thng Y Vng. ng vy, Ngi l mt v lng y, l v cha t ca tt c nhng v lng y trn th gian, v i vng cao siu nht, ti gii nht trong cc v lng y. Ngi khng iu tr tng c nhn, cng khng cha tr nhng chng bnh -vt l hay tinh thn -- trong mt kip sng. Bnh nhn ca Ngi l ton th nhn loi, hn na, ton th chng sanh trong ba gii bn loi. Chng bnh m Ngi nhm cha tr l mt chng bnh trm kha dnh lin vi mi kip sinh tn, du trong cnh gii no, l mt chng bnh m mi c nhn mang theo t kip ny sang kip khc trong chui di nhng kip sng y trong vng lun hi. Trc tin, Ngi xc nhn l chng sanh ang lm bnh au kh (dukkha). Sau khi quan st, nghin cu v phn tch t m tn tng chng bnh au kh, Ngi tm ra nguyn nhn ca n v tuyn b rng ngun gc ca mi hnh thc au kh l i dc (tanh). Vo lc bnh minh sau m thnh t o Qu V Thng, Chnh ng Chnh Gic (Samm Sambodhi), m t cuc chin thng tinh thn v cng rc r v vang, c Th Tn c ln bi k hoan h nh sau: Xuyn qua nhiu kip sng trong vng lun hi, Nh Lai thnh thang i, i mi. Nh Lai mi i tm m khng gp, Nh Lai tm ngi th ct nh ny, Lp i lp li cuc sng qu tht l phin mun. Ny hi ngi th lm nh,

Nh Lai tm c ngi. T y ngi khng cn ct nh cho Nh Lai na, Tt c sn nh u gy, Cy n dong ca ngi dng ln cng b ph tan. Nh Lai chng nghim Qu V Sanh Bt Dit, V Nh Lai tn dit mi i Dc." c Th Tn nhn nhn cuc i thnh thang trong nhiu kip sng qu kh dy y kh au phin ly. Ngi i bt nh v do , phi chu trm b kh nhc v cha tm ra ngi th xy dng ngi nh, tc thn ny. Trong kip sng cui cng, gia khung cnh c n tch mch ca rng thing, lc i su vo php hnh thin m Ngi dy cng trau gii t xa xi trong qu kh, xuyn qua sut cuc hnh trnh bt nh, Ngi khm ph ra anh th ct nh hng mong mi mun bit. Anh th ny khng phi u xa l bn ngoi m n tng su kn bn trong Ngi. l i dc, s t to, mt thnh phn tinh thn lun lun ng ngm bn trong tt c mi ngi. i dc l g? Phn ng m thng c phin dch l "i", hay "i dc" l tanh (Bc Phn l trushna). Tanh, i dc, bao gm nhng hnh thc thm kht, tham i, kht vng, nng lng c mong, dc vng, ham mun, bm nu, luyn i. Cc danh t trn y din t nhng kha cnh khc nhau nhng khng ni ln y ngha ca danh t tanh. Tanh lun lun bao hm mt nim v k. Con ngi m mui chp gi l thit, kh kh bm cht vo ng un v thng m cho l "ta", mt ci "ta" trng tn khng bin i, ri ham mun, kht khao v.v... ly ci ta lm trung tm ca mi s vt, v c em vo cng nhiu cng tt, v m ly cng cht cng hay. V l y, khi phin dch l ham mun, c vng v.v... ta nn hiu rng tanh ch nm trong phn xu ca nhng danh t ny. Th d nh ni ham mun, ta c th ham mun iu xu xa, nhng cng c th ham mun nhng vic tt p, ng c ngi khen v khuyn khch, nh mun phc v, mun b th, mun c i sng o c v.v... Nh vy, tanh ch din t phn v k ca lng ham mun, kht khao, c mun cho chnh mnh, luyn i bm nu, c gi cho ci "ta". Chnh yu t v k trong tanh, i dc, gy bao nhiu tai hi cho con ngi. i dc khng bao gi c tha mn hon ton. Khi mt iu mong mun va c thnh tu th c mt mong mun mi khi sanh. Con ngi lun lun chy theo nhng thch th tm b mi, c rt ui theo bm ly nhng o nh, chp nm cho c ci m tht s ch l hnh bng o huyn v nh th, con ngi lun lun chm nhin liu dng nui v

bo tr ngn la tham i ca kip sinh tn. Chnh lng tham mun ch k, tnh luyn i v lng, v trt t, v s am m bm nu vo nhng s vt trn th gian li cun v y a con ngi ln tri y trong i trng dng ca i sng. l tc ng ca i dc bn trong con ngi nui dng n. Cn tc ng ca n bn ngoi ngi m p n, ngi khc, th sao? Trong b Majjhima Nikya, Trung A-Hm, c Pht dy: "Ny ch T Khu, do i dc vua ny gy chin vi vua kia, hong t vi hong t, tu s vi tu s, dn vi dn, m gy g vi con, con gy m, cha ci v vi con, con ci cha, anh ch vi em, em vi anh ch, bn b vi bn b." Trong bi thuyt trnh "The Significance of the Four Noble Truths" V.F. Gunaratna vit: "i dc l mt s thc y hng mnh, mt thc y nguy him, tai hi. i dc l nguyn nhn ca hu ht nhng t hi trn i. Hu ht nhng xo trn chnh tr trong nhiu quc gia v nhng vn x hi v kinh t rt phin phc ch c th gii thch bng nh hng nguy hi ca tanh. i dc v k l ng c chnh yu a n hu ht nhng cuc tranh chp, v thc y mi c gng ca con ngi m mui. "... i khi, trong i dc s biu hin ca lng v k c phn l liu, hin nhin. Lm khi rt t nh,... tnh thng khng my khi khng m nhun tnh cht v k. l mt th tnh thng thit tha mong mun c nhn ra v i hi c p li. Tm tt, l t thng mnh, l tnh thng ca mnh i vi mnh. Trong phn ln cc trng hp, ngi ny thng ngi kia l t thng mnh nhiu hn, l bi v mnh thit tha mong mun t cho mnh ci vui c thng ngi v ci vui c ngi thng tr li. Nh vy, tim tng dnh lin theo tnh thng ngi c mt n mun t tha mn, v tnh thng k khc ch l tnh thng mnh tr hnh." i dc bt ngun t u? Trong b Digha Nikya, Trng A-Hm c on: "i dc bt ngun t u, v pht sanh u? Ni no c tha thch v dc lc, ni c i dc bt ngun v pht sanh. Sc, thinh, hng, v, xc, php, c tha thch v dc lc. Vy i dc bt ngun t , v pht sanh ."

C su loi dc lc, bt ngun t lc trn l sc, thinh, hng, v, xc, php, lin quan n lc cn l nhn, nh, t, thit, thn, . Mt mun thy hnh sc p . Tai mun nghe m thanh m du. Mi mun hi mi thm. Li mun nm mn ngon vt l. Thn mun cm xc tha thch v nhc dc. Tm mun c nhng cm ngh d chu, nhng t tng lm tha mn gic quan. Loi i dc u tin pht sanh do nhn quan. Nhn cn rt kh kim sot v thu thc, v bao nhiu hnh sc p ca ngoi cnh lun lun sn sng lm cho ta chao ng. c Pht dy rng trn i khng c chi lm cho tm mt ngi n ng chao ng d dng bng hnh dng ngi n b. V khng c chi lm cho tm ngi ph n rung ng d dng bng hnh dng ca ngi n ng. Lch s nhn loi tng chng t rng bao nhiu c sp v bao nhiu cng nghip suy tn ch v sc p m miu ca ngi ph n. Cng v l y c Pht hng khuyn dy hng tn nn lun lun thn trng, tng ly tng t, trong vic kim sot nhn quan. Phi hnh ng nh ngi lnh gc ca thnh, tng giy tng pht, canh chng qun ch. Mt khonh khc l nh c th gy nh hng tai hi v cng nguy him. Tuy nhin, dy nh th c Pht khng khi no c khuyn tt c mi ngi nn t khc mi lc th trn gian vo rng tm ni thanh vng tu hnh. c Pht t ton th gio l ca Ngi trn nn tng dukkha, au kh, nhng khng bao gi ph nhn nhng lc th trong i. B Anguttara Nikya, Tng Nht A-Hm, c lit k dong di nhng hnh phc m chng sanh c th th hng. Chng ta khng tm cch xa lnh nhng hnh phc vt cht mc du bit rng n tm b, nhng cng khng lm n l cho c th vt cht. Ta cm nghe hnh phc khi mt iu mong mi c tha mn. Nhng bn cht t nhin ca chng sanh l khng khi no hon ton mn nguyn. Khi mt iu mong mi c tha mn l mong mun iu khc, v khng khi no bit l . Bi th Pht Gio dy ta nn tn lc c gng, kin tr n lc, lun lun gi tm trong sch v thn trng thu thc dc vng. i c Khantipalo, ngi Anh tu ti Thi Lan v Sri Lanka, khuyn ta nh sau: "iu cn thit y l lun lun gi chnh nim (samm sati), v nu khng ch nim th khng Gio Php no c th thc hnh c. V trong lc khng thc hnh Gio Php, chng ta s b sc mnh ca thi quen trong qu kh li cun. Cng lc y i dc v v minh tip tc tng trng bn trong chng ta. Khi tm ch nim, ta c kh nng v phng tin hiu bit "y l cm gic vui thch", "y l cm gic au kh", "y l cm gic khng-au-kh-cng-khng-vui-thch". Quan st, ghi nhn v hiu bit nh

th (tc nim v hay bit r rng) gip ta hay bit lc no c tham, sn, si lin hp vi cc cm gic y. Vi s thu hiu hay bit nh th ta c th ph v bnh xe sanh-t v thot ra khi vng lun hi. Nhng nu khng thc hnh Gio Php, chc chn nhng th cm kia s tip tc dn dt chng ta n cc i dc khc, v quay cung chng ta theo bnh xe dy y au thng v kh nhc nh Ngi Nagarjuna dy, i dc ch ngt ngo lp mt, bn trong th kh cng ng cay." Nhm lm gim suy tnh trng bm nu duyn vo hnh sc, Ngi i c Nrada khuyn ta nn qun tng v tnh cch trc ca c th vt cht. Ngi vit: "Qun tng v tnh cch trc ca thn gip hnh gi khc phc tm luyn i i vi thn mnh. Vo thi c Pht nhiu v t khu chng ng o Qu A La Hn nh hnh thin v mc ny. Ngi khng thch hp vi tt c ba mi hai phn trc c th chn mt vi phn nh xng, tht, da cng c. Hnh gi tng nim: "Xng (atthi), tht (mmsam), da (taco)". Thnh tr ny c dng ln bng xng, p tht v mu bn ngoi, trong tch tr bnh tt, cht chc, ng mn, ph bng. Trong khi nim nh vy hnh gi qun tng: bn trong thn ny l b xng. y bn ngoi b xng l tht, v bn ngoi na c lp da, bao trm tt c. Ci m ta gi l dung mo p ca con ngi ch l lp da bao bc ly tht v xng." Mt b chao ng v hnh sc. Tai b cm xc v m thanh. Mi b kch thch v hng, li v v, Thn ca ta cng l mt nhp cu cho trn cnh thm nhp v lm cho ta say m, sa a. Tm cng b nh hng xu xa ca nhng t tng tham i, sn hn, si m. Theo trit hc Pht Gio, Abhidhamma, (Vi Diu Php), c ba loi i dc: a. i dc duyn theo nhc dc ng trn (kma tanh) b. i dc duyn theo nhng khoi lc vt cht lin quan n ch trng thng kin (bhava tanh). Trong lc th hng, ngh rng vn vt l trng tn vnh cu, nhng khoi lc s mi mi tn ti. c. i dc duyn theo nhng khoi lc vt cht c lin quan n ch trng on kin (vibhava tanh). Trong lc th hng, ngh rng tt c u tiu dit sau khi cht. Cht l ht.

Bhava tanh c khi c gii thch l s luyn i eo nu theo Sc Gii, v vibhava tanh l luyn i eo nu theo V Sc Gii. Hai Phn ng y thng c xem l i dc eo nu theo s "sng", v i dc eo nu theo s "khng-sng", khng sinh tn. V im ny Ngi i c Piyadassi vit trong quyn The Buddha's Ancient Path nh sau: "K th ca ton th nhn loi l i dc, lng ham mun, luyn i, bm nu, kht vng, v xuyn qua , tt c nhng iu bt hnh n vi chng sanh. y khng nhng ch l lng ham mun hay luyn i duyn theo nhc dc ng trn nh tin ca, ti sn, tham vng nh bi k th, ln lt ngi khc, hay xm lng nhng quc gia khc, m cng l s c chp, kh kh dnh mc trong nhng l tng hay nim, quan kin v tn ngng, thng dn n ph bng v tiu dit, v em li au kh khng th t n ton th quc gia, hay trong thc t, ton th th gian." Ti sao i dc l ngun gc ca mi hnh thc au kh? Khng c ngi suy t no ph nhn s hin hu ca au kh, hay bt toi nguyn, trn th gian. Nhng v nguyn nhn lm pht sanh au kh th cc h thng tn ngng khc nhau gii thch bng nhiu phng cch khc nhau. Trong t tng Pht Gio, khng c mt siu lc huyn b cm quyn tng thng cng c v hnh pht nhng ti c ca con ngi. Khng c s thng pht t bn ngoi hay bn trn ban n, m c nh lut nhn qu, t bn trong, tc hnh ng v phn ng ca hnh ng. Chnh mnh hnh ng v chnh mnh nhn lnh hu qu ca hnh ng. Theo chiu hng ny, mi ngi, mi chng sanh, l v kin trc s xy p s phn ca mnh. Chnh ta to thin ng cho ta v cng chnh ta to a ngc cho ta. au kh m con ngi phi gnh chu ngy hm nay l hu qu d nhin ca nhng nghip bt thin m con ngi to trong qu kh, v chnh i dc l ng c chnh yu thc y n hnh ng, to nghip bt thin bng thn, khu, hay . Cng chnh i dc thc y con ngi luyn i, bm nu, v dai dng eo ui theo s sng. Lng kht khao ham mun y li cun con ngi t kip sng ny n kip khc. V sanh ra i l khi duyn dn n au kh, nh c cp dong di bi vit trc. au kh dnh lin vi i sng, l bn cht ca ci c gi l chng sanh. [3] Trong Bi Php u Tin, hay Kinh Chuyn Php Lun, c Th Tn dy: "Chnh i dc l nguyn nhn ca s ti sanh (ponobhavika). i, hp vi tm thit tha khao kht, bm nu vo ci ny hay ci kia (i sng). Chnh i eo nu theo nhc dc ng trn, i eo nu theo s sinh-tn, v i eo nu theo nim khng-sinh-tn."

i dc l ngun gc ca au kh cng v chnh trong i dc c mm mng au kh. Trong quyn Paticca Samuppda, Php Ty Thuc Pht Sanh, Ngi Piyadassi vit: "Con ngi lun lun b thch th v dc lc thu ht. Trong khi mu tm thch th v dc lc, con ngi khng ngt chy theo v c bm ly nhng i tng tng ng ca lc cn (tc bm vo lc trn). Nhng t khi con ngi nhn thc rng khng c s lng sc, thinh, hng, v, xc, hay php no c th hon ton tha mn mt, tai, mi, li, thn, . Trong khi mnh lit kht khao c c quyn s hu, hay c tha mn tham vng, con ngi cn t rng buc mnh vo bnh xe lun hi, cng b giy v x xt v kh s qun qui, vng mc trong nhng cy cm ca vng bnh xe." Kinh Php C dy: "i dc sanh su mun. i dc sanh lo s. Ngi trn vn dp tt i dc khng cn su mun, cng t lo s." V.F. Gunaratna vit: "By gi ta c th t hi ti sao i dc lun lun mang au kh (dukkha) theo vt chn ca mnh? Bi v i dc l kht khao ham mun mt ci g t n khng ngng bin i, l chy theo v c bm vo ci g t n khng thc c. Khi con ngi c gng ui bt mt mc tiu huyn o, l lng nh thc nh h, mt ci g khng th bt c, mt mc tiu lun lun tht li hay tan bin khi ta n gn n, th con ngi cn c th mong mi iu g hn l tht vng, iu g hn l trng thi bt n, khng iu ha, tc dukkha, au kh." V ng tip: "Ti sao ta li kht khao mong mun ci khng thc c? V minh ca chng ta lm cho chng ta lm tng ci khng thc l thc, thy bng tng hnh, v mi mi chy theo rt bt cho c ci bng." Kt Lun Trong khi phn ln nhng t tng gia tm n mt thn lc huyn b, hay mt nguyn l bn ngoi, bn trn con ngi, gii thch ngun gc au kh ca nhn loi, th c Pht hng ci nhn tr vo bn trong con ngi tm nguyn nhn chng bnh au kh ca con ngi. V Ngi i n kt lun: Nhng au kh "ca ti" l do hnh ng "ca ti". V hnh ng "ca ti" do i dc "ca ti" thc y. i dc trong qu kh lm nguyn nhn a

y ti n y, nhng chnh trong hin ti, v ch trong hin ti, ti c th khc phc i dc bng cch thc hnh Gio Php, thot ra khi vng lun hi au kh.

Vi Tch Chuyn Lin Quan n i Dc Vit Theo Nhng Quyn "Buddhist Legends" (Harward Oriental Series) Chuyn Con C Vng Gio l sau y c c Bn S truyn dy khi Ngi ng ti Jetavanna Vihra (Tnh X K Vin). Chuyn rng vo mt thi xa xi trong qu kh, hai anh em trong mt gia nh n xut gia vi cc v t ca c Pht Kassapa (Ca Dip). ng anh tn Sodhana v ngi em l Kapila. C hai u thi hnh y bn phn i vi thy t . Mt hm, hai v bch hi thy, "Knh Bch Ngi, trong gio l ny c tt c bao nhiu gnh nng (tc bao nhiu php tu tp), v c gii thch l c hai, "php hc v php hnh". Php hc l cng trnh chuyn hc v gio l v gii lut, v php hnh l thc hnh thin tp. S Sodhana, ngi anh, chn php hnh. Sau nm nm th hun vi thy, Ngi vo rng su tn lc kin tr tinh tn hnh thin v sau cng chng c o Qu ALa-Hn. Ngi em, S Kapila, ngh mnh cn tr, chn php hc vi nh v lc nin cao tui ln s thc hnh thin tp. Ngi chuyn cn tu hc v thuc nm lng Tam Tng Php Bo. Nh hc su hiu rng kinh in, Ngi gii thch rnh r Gio Php v thu np ng o t v thin tn. Tuy nhin, am m trong cht say ca danh vng m sc hc uyn thm ca Ngi to, Ngi m ra t cao ng mn. Lm khi c v no ni iu g mc du ng, Ngi cng mnh gii, bc b v cho l sai. Nhiu ln ch s huynh khuyn nh, "Ny S Huynh, khng nn lm nh th" v nhc nh Ngi gi gn gii lut trong sch. Nhng Ngi tr li, "S cng ging nh bn tay nm li, trng rng, khng c g ht, bit g m ni." i c Sodhana nghe c li tng thut v hay bit tc phong bt nh ca em cng tr v khuyn ln, "Ny S , ngi tu hnh nh S phi c tc phong xng ng v mt i sng o c trong sch". Nhng S Kapila cng khng quan tm n li anh. Ngy n, trong khi ch Tng t hp chnh in

hnh l Ptimokkha (l tuyn c Gii Bn), i c Kapila hin ngang ln ngi trn php ta tay cm qut, c ln nhng cu hi v no c g sm hi, nh thng l. Nhng ch tng ngh rng S Kapila khng c tc phong o c trong sch th sm hi c ch g. V l y ai ny ngi im. Sau cng S Kapila tuyn b, "Ny ch Huynh, khng c Gio Php, khng c Gii Lut, vy ch Huynh c nghe c Ptimokkha (Gii Bn) hay khng th cng vy, khng c g khc." Do nhng hnh ng tng t, i c Kapila lm hi rt nhiu nhng li dy ca c Pht Kassapa v gy tr ngi khng t cho cng cuc truyn b Gio Php. Do nhn bt thin gieo y sau khi vin tch, i c Kapila ti sanh vo kh cnh v n thi c Pht Gotama, lm c trong dng sng Aciravati. Mt hm c ngi chi li bt c mt con c p l thng, mu vng ng nh trng nh mt khi vng sng rc. Ng ng dng c n vua c lnh thng. Vua ngh rng c Bn S s bit l lch con c, v em c n cha bch hi c Th Tn v l do no c c c mu vng ti p l thng nh vy. Khi c va m ming ra th mi tanh hi bay ta, thi cng khp ngi tnh x. c Th Tn dy: -- Tu i Vng, vo thi k m gio l do Ngi Kassapa truyn dy c hong khai trn th gian th c ny l mt v s tn Kapila, c sc hc kinh in uyn thm v thu np ng o thin tn. Nhng v m say theo danh li, nh s Kapila c nhiu hnh ng khinh ngi v li ni bt nh, khinh mit nhng ai khng theo s, do lm tr ngi cuc hong dng Gio Php ca c Pht Kassapa, to nhiu nghip bt thin. V l y, sau khi vin tch, S Kapila ti sanh vo kh cnh v khi dt nghip kh cnh, ti sanh lm c ny. Nh lu ngy c hc v ging dy Gio Php nn Kapila ti sanh lm con c c mu vng ti p. Nhng do nghip ng mn, m l ch Tng v gy tr ngi cuc hong php, c c hi th hi thi nh vy. Vo lc y, khi thy trng thi tm ca ng o ch tng v thin tn hin din c chun b y , sn sng lnh hi Gio Php, c Th Tn m li: "Mt i sng thanh cao, o c v thnh thin l chu ngc qu bu nht trn i." Ri Ngi ging dy trn vn bi kinh m sau ny c ghi chp di ta Kapila Sutta, nm trong b Sutta Nipta ca Tng Kinh, Sutta Pitka.

Khi chm dt, Ngi c nhng cu k ngn sau y: "Bn trong con ngi d dui, i dc tng trng nhanh chng nh loi dy leo. N nhy chuyn t kip ny sang kip khc nh loi kh tm tri cy trong rng." (cu 334) "Trn th gian ny, su mun ca ngi b kht vng khng kht v hn y trn ngp, s sinh si ny n ta h nh c birana c ti nc y ." (cu 335) "Nhng su mun s ln trn, tch ri ngi khc phc i dc kh tr v hn y nh git nc ri l sen." (cu 336) "Nh vy, Nh Lai khuyn dy: may mn thay cho cc con, tt c cc con ang t hp ti y! Hy o xi i dc tn gc r nh ngi ta o ly r ngt ngo ca c birani. Ch Ma Vng mi mi bp cc con nh trn lt lm rp m lt." (cu 337) Chuyn Con Heo Ni Gio l ny do c Bn S tuyn dy khi Ngi lu ng ti Veuvana Vihra (Trc Lm Tnh X). Chuyn thut rng ngy kia, trn ng i vo thnh Rjagaha (Vng X) tr bnh, khi nhn thy mt con heo ni, c Pht mm ci.[4] c nanda nhn thy vng ho quang pht ta ra t ming c Pht lin bch hi, "Bch Ha c Th Tn, v l do no Ngi mm ci?" c Pht tr li, "ny nanda, hy nhn con heo ni kia." -- "Bch Ngi con thy." "Trong thi k ca c Pht Kakusandha, heo ni kia l con g mi thng sng quanh qun trong cha. Hng ngy g tm thc n bn ngoi chnh in, trong khi mt vi v s tu thin c ln nhng bi kinh v thin Minh St. Ch nh nghe nhng m thanh m khng hiu ngha ca li kinh, sau khi cht g ti sanh vo hong cung lm cng cha c tn l Ubbari. Ngy n Cng Cha Ubbari nhn thy mt ng vi. Ngay lc y b lin tp trung t tng, ch tm nim vo ng vi v chng c S Thin. Trong phn cn li ca kip y b sng trong S Thin, v do , sau khi qua i, ti sanh vo cnh tri. Lc tui th cnh tri chm dt v nghip lc tt c tch tr ht, nghip bt thin gieo trong nhng tin kip xa xa gi y tr sanh, b ti sanh tr li lm con heo ni."

Khi nghe c Pht thut li l lch heo ni nh vy ch tng, do Ngi nanda hng dn theo tr bnh vi c Pht ly lm xc ng, nhn thc rng cho n khi thnh t o Qu Tu Hun, cuc i thnh thang trong vng lun hi qu tht l bp bnh, bt n nh. Nhn c hi ny c Pht truyn dy: "Nh ci cy m r cn vng chc v khng b ng n mc du b cht ng, vn cn m chi n tc, cng th y, bao gi lng i dc tim n cha b tn dit, su mun y cn pht sanh tr i tr li trin min." (cu 338) "Bn trong k no ba mi su dng i dc [5] tun chy mnh m n tm h lc, [6] tham i cun cun li cun k si m y i nh mt lung thc l." (cu 339) "Lung i dc trn ngp khp ni. Loi dy leo i dc m chi [7] v bm vng. thy loi dy leo m chi, hy dng tr tu bng tn gc r." (cu 340) "Gia chng sanh, h lc pht khi, cun chy n ng trn, v nhng chng sanh y say m chm m trong i dc. Thin v dc lc, chng i tm dc lc. ng vy, ngi nh th i n sanh v dit." (cu 341) "K b bao trm trong i dc kinh hong nh th nm trong r. B thng thc v tri buc [8] sit cht, k y chu au kh trin min, tr i, tr li." (cu 342) "K b bao trm trong i dc kinh hong nh th nm trong r. Vy, thy t khu c nguyn thnh t trng thi khng dc vng (Nit Bn) phi xa la i dc." (cu 343) Kinh sch ghi rng sau kip ti sanh lm heo ni b ti sanh tr i tr li mi ba kip, v vo thi c Mah Tissa b xut gia. Sau khi nghe c Mah Tissa ging kinh Mah Satipatthna (i Nim X) b chng c o Qu Tu Hun v v sau, khi nghe kinh Asivipassa Sutta ti cha Kallaka Mah Vihra, b thnh t o Qu A-La-Hn. Trong ngy nhp i Nit Bn, theo li yu cu ca ng o ch tng, ni, b thut li nhng kip sau cng ca b v chm dt bng li khuyn nh. "Mi ngi hy kin tr tinh tn tu tp thnh t mc tiu cu cnh."

V S Hun Tc Gio l ny c c Bn S truyn dy khi Ngi lu ng tiVeuvana Vihra (Trc Lm Tnh X). Chuyn thut rng c v s kia tng xut gia vi Ngi Kassapa, v chng c T Thin. Ngy kia n nh ngi cu lm ngh th bc, s thy nhiu mn p, pht tm ham mun nn khng tip tc i sng xut gia na m hun tc. Nhng lc tr v i sng ti gia c s ng li bing nhc nn khng c cng n vic lm. Do ng kt hp vi bn xu, i trm cp, cp git ca ngi, v mt hm n b bt. Lnh tri tay dn i khp ng ph, dng li mi ng t ng dng roi nh p ng, v sau cng n php trng hnh quyt. c Kassapa tr bnh i ngang qua thy vy xin cho ng c tho dy tri buc, ri bo ng hy nh li mc hnh thin m trc kia gip ng c T Thin, v tn lc chuyn nim. ng nghe li, lm theo li nhc nh ca thy, v nhp tr li vo T Thin. Khi n gi hnh quyt, lnh em st nng cha vo ngi ng t bn pha, v gm ao gio mc t b sn sng m chm. Nhng ti nhn vn bnh thn nh thng, khng t ra v g rung ng hay lo s. Hng trm lnh bao quanh, hung hng tay cm kh gii, nhng tn cp vn ung dung t ti. Bao nhiu ngi hin din ly lm kinh ngc. Lnh hon cuc hnh quyt tu li t s cho vua. Vua truyn lnh tha bng ti nhn. Trong lc y c ngi bch li vi c Th Tn. Ngi lin hin n ngay trc mt ng s hun tc v thuyt ging Gio Php, xong c cu: "Ngi khng cn ham mun i sng ti gia, tm tha thch trong cnh rng hoang vng v v, mc du thot ra khi ham mun i sng ti gia, vn chy tr v chnh ci nh y. Hy n y, nhn xem con ngi y! thot ly cn chy tr vo vng tri buc." (cu 344) Lc by gi, mc du ang lm nguy, ng s hun tc chm ch nghe Gio Php v hng tm nim v ba c tng v thng, kh, v ng ca i sng, c Qu Tu--Hun. Trong khi th hng ph lc ca o Qu ng bay bng ln khng trung, nh l c Bn S v, gia m ng gm c vua, ng chng ng o Qu A-La-Hn. Dy Tri Buc

Gio l ny do c Bn S truyn dy khi Ngi ng ti Jetavana Vihra (K Vin Tnh X). Chuyn rng vo thu y nhng ngi phm ti c nh cp ca git ngi hay ph khuy c dn, th b dn n Vua x Kosala. Vua truyn lnh dng dy thng, dy gai, xch tri cc ti nhn y. Vo lc by gi c ba mi v s t thn qu n hu Pht, vo nh l Ngi xong, cc s xin kiu v tnh tht. Qua ngy hm sau cc v y vo thnh Svatthi (X V) tr bnh, i ngang qua khm ng v thy cc t nhn. Lc tr v cha vo bui chiu, cc v s n hu Pht v bch hi Ngi, "Bch Ha c Th Tn, hm nay, trong khi i tr bnh, chng con i qua khm ng v thy cc t nhn. Nhng ngi ny b tri bng dy thng, dy gai v xch li cht ch. Trng hnh nh h ang chu au kh v cng. H khng th ph v gng cm thot thn. Bch Ha c Th Tn, c chng nhng tri buc cht ch hn?" c Pht gii thch: "Ny ch t khu, cc dy tri buc y tht khng cht ch lm u, nu so vi tri buc ca nhng am m xu xa tin, tri buc ca i dc, tri buc ca tm luyn i, bm nu vo ti sn, s nghip, con ci, v, chng. l dy tri buc c trm ln, hn na, c ngn ln cht ch v vng chc hn cc loi dy m cc con thy. Tuy nhin, du cc tri buc y c cht ch n u, bc thin tr vn c kh nng ph v, v Ngi dy: "Dy lm bng st, g, hay gai, rng buc khng bn cht. Bc thin tr dy nh th. Tm luyn i, bm nu vo kim cng, trang sc, v, con, l tri buc bn chc hn nhiu." (cu 345) "Tri buc y tht bn chc, bc thin tr dy nh vy. N tr xung, tuy mm mng, nhng rt kh tho g. Chnh loi dy y, bc thin tr cng ct la v, t b th gian, khng luyn i, t khc mi dc lc." (cu 346) Ch thch: [3] Xem Hnh Kh, Phn I [4] Sch Compendium of Philosophy ghi nhn rng kinh sch Pht Gio phn bit su hng ci: 1. sita, l n ci t nh, ch biu hin nim vui

trn gng mt; 2. hasita, n ci nhch mi va l cht rng; 3. vihasita, ci kh, to nn mt ting ng nh; 4. upahasita, ci n nhc nhch u, vai, v tay; apahasita, ci h h n ra nc mt; 6. atihasita, ci ng nghing ng nga, t u n chn u di ng. c Pht Chnh ng Chnh Gic mm ci vi bn loi tm Hnh p (sobhana kiriya citta) hp vi tr tu v cm gic hnh phc. (Trch dch t quyn A Manual of Abhidhamma, tc gi Nrada Mah Thera) [5] Ba mi su loi i dc -- xem bi vit ny, t trang 41. C su loi i dc lin quan n su cn l nhn, nh, t, thit, thn, , v su loi lin quan n su trn, l sc, thinh, hng, v, xc, php, tnh chung tt c l mi hai. Nu tnh lun ba loi c k trong bi vit, trang 41, th c ba mi su. V nu tnh lun i dc trong ba thi, qu kh, hin ti, v tng lai th c tt c l mt trm l tm (108). [6] T tng h lc -- xuyn qua lc cn. [7] Dy leo ... m chi, t lc cn v bm vng, dnh mc theo lc trn. [8] Thng thc v tri buc -- c nm thng thc, hay chng ngi tinh thn (nivarana) l tham dc, on ght, hn trm d di, phng dt lo u, v hoi nghi. C nm loi tri buc (sanga) l tham i, sn hn, si m, ng mn v t kin. III Nit bn Chm dt au kh Sau khi nhn thc rng au kh l chng bnh chung ca ton th chng sanh, l bn cht ca i sng dnh lin theo mi cuc sng, v sau khi nhn din nguyn nhn ca chng bnh trm kha ny l i dc -- lng tham mun kht khao duyn theo nhc dc ng trn, duyn theo cuc sinh tn, hay duyn theo nhng hnh thc phi sinh tn -- tim tng su n bn trong chng ta, th hn nhin chng ta t hi, "Bnh ny c th cha tr c chng? Khi dt bnh, bnh nhn s ra sao?" Cu tr li nm trong phm vi ca Dit , chn l thm diu th ba trong T Diu , v cng l ti ca bi ny. Trong kinh Dhammacakkappavattana Sutta, Chuyn Php Lun, c Pht tuyn ngn:

"... By gi, ny ch T Khu, y l chn l thm diu v s dit kh (dukkha nirodha ariyasacca, dit kh thnh ). l s xa lnh trn vn, tn dit i dc, l s dt b, s t khc, thot ly v tch ri ra khi tm i dc." V trong mt on sau ca bi kinh ny Ngi dy: "Dit kh thnh ny phi c chng ng". Nh vy, c Pht khng nh rng chng bnh au kh tuy n su, lan rng v bm cht vo mi kip sinh tn, vn c th c cha tr mt cch ton vn. Chnh bn thn Ngi chng nghim iu ny, v trong thi gian cn ti tin, hng ngn v t li lc ca Ngi chng minh iu y. Qu do nhn to. Nu nhn dit, tc qu cng dit. Khng c nhn tc khng c qu. Cn nguyn ca bnh au kh l i dc. Nu chm dt i dc, tc nhin chng bnh au kh chm dt. Mt hnh nh th d: s d c tri xoi v c cy xoi, v c cy xoi v trc ta gieo trng ht xoi. By gi, nu ta bp nt, tn dit ht xoi, tc nhin khng c cy v do , khng c tri xoi. Mm mng ca chng bnh au kh l i dc. Nu i dc b tn dit, khng c g lm nguyn nhn, au kh s chm dt. Tuy nhin, tn dit i dc khng phi l cng trnh d dng, nh chng ta thy xuyn qua on "Vi Tch Chuyn Lin Quan n i Dc" [9] ca bi trc. Mt v s kin thc uyn thm, thuc nm lng Tam Tng kinh in, m cn b li cun trong mi danh b li, phi trm lun trong vng sanh-t, t-sanh. Mt nh s khc, c T Thin m cn ham mun vng vng, trang sc, nu khng may gp li thy t t b sa a trong nhiu kip sng. Tc Sanh Truyn cng thut li tch chuyn B Tt, tin thn ca c Pht Thch Ca, chng c nhiu php thn thng, thng ngy c vua thnh vo hong cung dng cng vt thc. Nhng bt hnh thay, mt hm tnh c cht thy hong hu t phng tm bc ra ch khoc mt chic chong mng. Trong mt khonh khc l nh, tm b xc ng, B Tt mt ht cc php thn thng. Vo thi c Th Tn, Devadatta ( B t a) l ngi c cng tu tp nhiu kip mi c ti sanh trong hong tc, lm h hng vi c Pht khi Ngi cn l thi t v l t sau khi Ngi Thnh o, tuy khng thnh t Thnh Qu no nhng c T Thin v c nhiu php thn thng. Lc ban u Devadatta cng c mt np sng gng mu n Ngi Sriputta (X Li Pht) i khp thnh Rjagaha (Vng X) ca ngi ti c. Nhng v sau, v danh li trn gian lm m qung, Devadatta li ganh t vi c Pht v hon ton i tnh, tr nn

ngi th thm c nht, lun lun ch mu m hi c Th Tn. Cng vi tm i dc, nhng loi tm bt thin khc pht sanh, lm cho bao nhiu thn lc ca ng t nhin tiu mt v nhng ngy en ti nht vn vp ti tp n ng. V l y c Pht dy rng dy luyn i bm nu vo nhc dc ng trn, vo ngc ng chu bu v thn bng quyn thuc cn bn cht hn tt c mi xing xch hay cc loi dy st, dy gai. Nhng c Th Tn cng dy, "chnh dy y, bc thin tr cng ct la." m t s chm dt i dc mt cch trn vn v y ny, c Pht dng nhng danh t c ngha tng t nh sau, " l s dt b (cga), s t khc (patinissaga), s thot ly (mutti, tc thot ra khi) v s tch ri (anlaya), chnh i dc y". Nh vy, y l mt cng trnh kin tr, mt s lin tc chuyn cn tinh tn, tch ri, lnh xa mi hnh thc i dc v t mnh lm cho mnh tr nn hon ton trong sch. i dc, nguyn nhn sanh au kh, nm bn trong chng ta ch khng n t bn ngoi, hay do ai bn ngoi to nn cho chng ta. Vy chnh chng ta phi tn lc gia cng tng pht, tng giy, tng khonh khc, dn dn tho g, thot dn ra khi sc rng buc do dai ca n, v sau cng xa la, tch ri ra khi n. Chnh ta phi t nguyn n lc tn dit i dc v chnh ta mun thot ra khi vng au kh trin min, ch khng c s cng bch no t bn ngoi. Cng khng c ai ngoi ta, c th lm chuyn y cho ta. l ngha ca dit , chn l thm diu th ba trong T Diu . Hai u tin -- kh v tp -- xc nhn thc trng ti tm bi thm ca kip sinh tn. Dit khng nh rng tnh trng en ti c th tr thnh ti sng v hon cnh bi thm c th tr nn rc r huy hong. Ngi trn vn dt b i dc l bc A-La-Hn, bc hon ton trong sch, xng ng cho tri v ngi l bi cng dng. Dit dy rng c s chm dt ton vn mi hnh thc au kh, chng ng Nit Bn, mc tiu cu cnh ca ngi tu Pht. Nit Bn l g? Trong quyn "The Buddha and His Teachings" Ngi Nrada vit: "Du ngi ta c th vit y v r rng th no, du ngi ta dng nhng danh t bng by n u c gng m t trng thi vng lng ca Nit Bn, ngn t v vn t khng th gip ta nhn thc th no l Nit Bn. Nit Bn khng phi l ci g c th miu t bng giy trng mc en hay nhn thc bng l tr phm tc. Nit Bn l siu th (lokuttara), ch c th chng ng bng tu gic."

Chng ta sng trong cnh gii m nh Pht gi l "samsra", "th gian ca s tr thnh", cnh gii "hu vi". Samsra nghch ngha vi Nit Bn, v thng c hiu l vng lun hi, th gian lun lun bin chuyn. i nghch vi cnh gii hu tnh ca vng lun hi trong y tt c u l nhng hin tng lun lun bin i, sanh-ri dit, dit ri-sanh, Nit Bn l vnh cu, trng tn bt bin. Theo Pht Gio, cc php ti th v siu th c sp xp vo hai loi khc nhau: Nhng php hu vi, ty th, tc nhng hin tng cn phi c mt hay nhiu nguyn nhn to iu kin hin hu, v nhng php v vi, bt ty th, ch hin hu m khng cn nguyn nhn to duyn. Vt ty th lun chuyn theo ba giai on, sanh, bin i trng thi, v hoi dit. Khi sanh v tr thnh l c tnh chnh yu ca mi s vt c cu to, hu vi, do mt hay nhiu nguyn nhn to iu kin c. Ci g pht sanh v tr thnh tc nhin phi bin i v phn tn. Php hu vi lun lun tr thnh v khng ngng bin i. V thng bin i l nh lut bao qut ph thng ca mi s vt, vt cht ln tinh thn, nm trong v tr, t t bo ht sc vi t n nhng chng sanh ht sc to ln hay nhng hnh th khng l. Tm, tuy v hnh, bin i cng nhanh chng hn vt cht. S hin hu ca Nit Bn, trng thi siu th m ch Pht v ch v A-LaHn chng ng, khng ty thuc ni bt lun nguyn nhn no. V l y Nit Bn khng tr thnh, khng bin i, khng b phn tn. Nit Bn l v sanh, bt hoi, bt dit. L tr ca chng ta ch c th hiu bit v do , ch c th suy din hay tng tng ra t nhng g m gic quan ta thu nhn. Da theo s hiu bit ca mnh c ngi tng tng Nit Bn l mt cnh gii cc lc, bao gm tt c nhng g l tinh hoa, tuyt m trong i. Chng ta thy y nhng cnh p, nghe nhng m thanh m du, bit nhng trng thi vng lng v.v... ri t chng ta suy din, tng tng ra mt cnh gii v cng ngon mc bao gm tt c nhng g tuyt p, tuyt m, tuyt diu, c th c c trn i, v ngh rng Nit Bn cng mng tng nh th. Tuy nhin, du ta c tr tng tng phong ph n u chng ta ch c th suy tng t ci g m gic quan ta thu nhn, v theo s hiu bit hn nh ca ta. Th d ta tng tng mt con qui vt ba u su tay, c nanh, c vut v.v... cha bao gi c ai tng thy mt con vt k qui nh th. Nhng du k l th no n cng pht sanh t nhng g trc kia ta bit. Ta tng thy u y nhng cnh tay, nhng ci u, nhng nanh, nhng vut

v.v... Ci m ta cho l l thng l con vt y c n ba u, thay v mt, su tay, thay v hai hay bn v.v... iu ny c ngha l chng ta ch tng tng ra ci m chng ta cho l rt l t nhng g m chng ta c bit c xuyn qua gic quan. Chng ta khng th tng tng ci g ngoi ci v tr sinh tn ca tm-vt-l nh thi gian, khng gian, vt cht, tm linh, t tng, cm xc, tc , tri gic, nghip bo v.v... , tm tt, chng ta khng th tng tng ci g ngoi samsra. Nit Bn ngoi samsra, ngoi thi gian, ngoi khng gian, ngoi tt c nhng hiu bit bng l tr thun ty ca chng ta, v th ta khng th dng lun l thu t, cng khng th dng ngn ng din t. C chuyn ng ngn ra v c, c thut li nh sau: Thu xa kia c mt con c. C ch sng di nc v khng bit g ngoi nc. Mt hm c nhn nh bi li trong ao m quen thuc nh mi ba th gp li ch ra. Hi ra th hn lu ra i do trn t lin. C hi, "cho ch ra, ch i u m hn lu ti khng gp ? -- ch c, cho ch. My hm ry ti i mt vng trn t kh. Ra tr li. -- t kh , c ly lm ngc nhin, ch ni t kh, vy t kh l g? t m lm sao kh c? Ti cha khi no thy t m kh. t kh chc l khng c g ht. Bm tnh n ha, ra nh nh p: -- c, tt lm, nu ch mun ngh nh vy cng tt, khng ai ngn cn ch u. Tuy nhin, ni m ti i my hm ry qu tht l t kh. -- Ny ch ra, u ch ni r li coi. t kh m ch ni ra lm sao, ging nh ci g? N c m t khng? -- Khng, t kh khng m t. -- t kh c mt m, m du d chu khng? -- Khng, t kh khng mt m, m du d chu. -- t kh c trong sut v nh sng c ri xuyn qua c khng? -- Khng, t kh khng trong sut v nh sng khng ri xuyn qua c.

-- t kh c mm mi v du dng mnh bi li trong y khng? -- Khng, t kh khng mm mi du dng v khng th bi li trong lng t. -- t c di chuyn v tri chy thnh dng khng? -- Khng, t khng di chuyn v tri chy thnh dng. -- t c ni sng v tan ra thnh bt khng? C rt bc mnh vi lot tr li "khng", "khng" ca ra. Khng, t khng ni sng. Ra thnh tht tr li. C bng nhin l v hn hoan ca ngi thng cuc v reo vang ln: -- Thy cha, tht qu nh ti ni ch g na? Ti bo rng t kh ca ch ch l h v, khng c g ht. Ti hi, v ch xc nhn rng t kh khng m t, khng mt m, khng m du d chu, khng trong sut, v nh sng khng th ri xuyn qua, khng mm mi v du dng mnh c th bi li trong y, t cng khng di chuyn v tri chy thnh dng, cng khng ni sng v khng tan thnh bt. Khng phi g ht th c phi l h v khng? -- c, ra p, tt lm, ny ch c, nu ch qu quyt rng t l h v khng c g ht th c tip tc ngh nh th. Thc ra, ngi no bit nc v t lin ri, s ni rng ch l con c di dt, v ch qu quyt rng ci g m ch khng bit l h v, khng c g ht. Ni l h v v khng bao gi ch bit. n y ra b c li mt mnh vi ao m nh b, quay u li i v suy tng n mt cuc vin du khc trn t kh, ni m c tng tng l h v. V Ngi i c Nrada gii thch: "Cu chuyn l th ny ng rng tuy c sng trong nc v trn t kh, ra khng th gii thch cho c bit bn cht tht s ca t, v c l sinh vt ch bit c nc. M c cng khng th nhn thc c th no l t lin v ch bit c nc. Cng th y, ch v A-La-Hn tng bit th no l th gian, v trng thi siu th l th no, nhng cc Ngi khng th dng ngn ng ca ngi th m t trng thi siu th. M ngi ti th cng khng th nhn thc, bng s hiu bit ca ngi th gian, trng thi siu th l sao."

Mt cu chuyn ng ngn tng t thut li cuc i thoi gia con nhi v con n l nng nc. Nng nc l nhi con mi n, c ci ui nh c v ch li di nc nh c ch khng th ln b. Khi nhi i ln b tr v, nng nc hi thm nhi i u, v sau hi t lin l th no. Du nhi c gng gii thch v m t n u, nng nc khng th tng tng t lin l th no. Sau cng, nhi bo con, "con khng nn nng lng hiu bit, cng khng nn vi v i n mt kt lun sai lm. Chng no trng thnh, rng ci ui, ri con s bit. Con s ln b v t nhin con s bit t lin l th no." V nh ngha ca danh t Nit Bn, Ngi Nrada gii thch nh sau: "Danh t Pli Nibbna (Sanskrit Nirvna) gm hai thnh phn, "ni" v "vna". "Ni" l hnh thc ph nh, khng. "Vna" l dt, trong ngha dt vi, hay i dc. i dc ny c xem nh si ch ni lin hai kip sng. "Gi l Nit Bn v Nit Bn l s dt b, s tch ri (ni) ra khi i dc (vna) tc lng kht khao nhc dc." Ngy no cn b i dc, hay luyn i, tri buc. th cn to thm nghip mi, v ci nghip mi ny phi tr qu di mt hnh thc no trong vng sanht, t-sanh, v cng tn. n khi mi hnh thc i dc chm dt, nng lc ca nghip ti to cng dt, tc nhin khng cn to nghip na, v ta thnh t Nit Bn, thot ra khi vng sanh t trin min. Quan nim gii thot trong Pht Gio chnh l s vt thot ra khi vng sanh t trin min v tn, ch khng phi ch l s trn thot ra khi ti li v a ngc. Cng c ni gii thch Nit Bn l s dp tt la tham, la sn, v la si. "Ton th th gian nm trong nhng ngn la. La g nhm ln nhng ngn y? Chnh la tham, la sn, la si, la sanh, la gi, la cht, la phin no, la ta thn, la au n, la kh s, la tht vng, nhm ln nhng ngn la y." Nhn nh theo mt li, Nit Bn l s dp tt cc ngn la y. Nhng khng phi v th m c th ni rng Nit Bn ch l s dp tt cc ngn la y. Nn phn bit phng tin v mc tiu. y, dp tt cc ngn la tham, sn, si, ch l phng tin n Nit Bn.

Mt vi quan nim ch trng rng Nit Bn l hu qu d nhin ca s tn dit i dc. ng hn ta phi ni Nit Bn l php siu th m ta thnh t sau khi tn dit i dc. Nit Bn l vnh cu, v sanh, bt dit. Nit Bn khng l nguyn nhn, cng khng phi l hu qu ca bt lun g. Nu Nit Bn l qu th hn Nit Bn l sn vt ca nhn, v do Nit Bn c sanh. Nit Bn do iu kin to nn, tc Nit Bn l php hu vi, ty th. Nit Bn ngoi vng lun hi, samsra, ngoi nh lut v thng, ngoi nh lut nghip bo v ti sanh, ngoi nhn v qu. Chng ta c th theo mt con ng tro ln n nh ni. Nhng nh ni khng phi l con ng, cng khng phi l hu qu ca con ng. Cng th y, ta thy nh sng. Nhng nh sng khng phi l s thy, cng khng phi l hu qu ca s thy. Khng nn ln ln ngn tay ch mt trng v chnh mt trng. Mt quan nim sai lm khc cho rng Nit Bn l h v, trng khng, khng c g ht, v gic quan ta khng th tri gic. Mt ngi m t thu mi sanh ra tc nhin khng th thy nh sng. Nu v chnh mnh khng thy nh sng m anh ta qu quyt rng trn i khng c nh sng th c hp l khng? Trong cu chuyn ra v c, tr li nhng cu hi da trn s hiu bit hn nh ca c, ra ch thnh tht tr li "khng". Lot "khng" "khng" lm cho c tin chc rng t lin ch l h v. Lm th no c, cha tng ra khi nc, ch bit c nc, c th quan nim c g ngoi nc? i vi ngi ic t khi lt lng m th danh t "m nhc" c ngha l g? Trong quyn The Buddha and His Teachings, i c Nrada vit, "Nit Bn l mt o Qu. C th chng ng Nit Bn nh mt i tng tinh thn. S kin ny r rng chng t rng Nit Bn khng phi l mt trng thi h v. Nu Nit Bn l h v t c Pht khng m t bng nhng danh t nh v tn, bt ty th, v song, ti thng, ti cao, b ngn, ch nng ta ti thng, chu ton, m bo, hnh phc, duy nht, phi nhn, bt kh dit, tuyt i thanh tnh, siu th, vnh cu, gii thot, vng lng v.v..." V Ngi vit tip, "... Vy, Nit Bn khng phi l h v, cng khng phi ch l s chm dt. Nit Bn khng phi l th no th ta c th ni mt cch qu quyt. Nhng nu phi m t chnh xc Nit Bn l th no th ngn ng ca th gian khng thch hp, v Nit Bn l tuyt i, duy nht. Phi t mnh chng ng." Nit Bn u? Trong sch Milinda Panha, Vua Milinda Vn o, c Nagasena gii p cu hi y nh sau: Khng c ni no nhn v hng

Ty, hng Nam, hng ng, hng Bc, pha trn, hay pha di, hay pha ngoi ta m c th ni l Nit Bn. Tuy nhin Nit Bn tht s c, v ngi no c i sng chn chnh, gii hnh trang nghim, chuyn cn gi chnh nim v ch tm minh st, th du Hy Lp, Trung Hoa, Alexandria, hay Kosala, u c th thnh tu o Qu Nit Bn." Nit Bn khng phi l mt cnh gii cc lc hay mt cnh tri trong y c nhiu hnh thc khoi lc m ngi i ham mun v ni y ta mc tnh th hng. Hnh phc Nit Bn khng phi thuc loi hnh phc pht sanh do gic quan, v khng c g lin h n "th", hay cm gic. "Ci g nhp Nit Bn?" l cu hi khc thng c nhc n. Nit Bn khng phi l mt cnh gii, mt lnh th, mt ni chn hay mt trng thi, hiu theo ngha thng thng m ta c th di chuyn t ngoi vo trong. Mc khc, Pht Gio ph nhn mt linh hn trng cu xem nh mt thc th n thun, th hn khng c "ci g" "nhp" Nit Bn. Theo Pht Gio, ci c gi chng sanh l s cu hp ca nm un -- sc, th, tng, hnh, thc -- lun lun bin i. Ngoi nm un y khng c ci chi thng cn, khng c g tn ti nh mt thc th m ta gi l linh hn trng cu, hay mt ci "ta", mt "bn ng" nguyn vn khng i thay. Do , ni rng "ci g" "nhp" Nit Bn l khng thch nghi. Khi cp n Nit Bn kinh sch thng nhc n Hu D Nit Bn v V D Nit Bn. Trn thc t, khng phi c hai hng Nit Bn, m c hai hnh thc chng nghim o Qu Nit Bn. Khi o Qu c thnh tu trong kip sng hin tin, ngha l trong lc cn ng un, tc thn v tm ny, th gi l Hu D Nit Bn. Lc la b ng un, v A-La-Hn -- chng c o Qu trong kip sng -- thnh t Parinibbna, i Nit Bn, khng cn ng un. Chng y gi l V D Nit Bn, tc Nit Bn m khng cn ng un. Mt v Pht hay mt v A-La-Hn, lc cn ti tin, chng nghim Hu D Nit Bn, khng cn to nghip mi, nhng nhng nhn thin hay bt thin to trong qu kh vn cn c th tr qu ch n lc danh v sc tan r, V D Nit Bn. l php siu th, Nit Bn vt ra ngoi phm vi ca mi lun l, mi hiu bit hn nh ca chng ta. Mt em b ang hc lp mu gio chc chn khng sn sng c mt nim v nhng l thuyt ton hc ca bc cao ng. Nhng c nhng chng trnh vch sn. Nu cn c chm hc, mt ngy kia em b s n ni n chn, v chng y t nhin s lnh hi

nhng l thuyt m ngy no em tng chng nh khng bao gi hiu. Cng th y, i vi phn ng chng ta ngy nay, mc tiu cu cnh qu cn diu vi xa vi, nhng con ng dn n , con ng xa c m ch Pht v ch v A-La-Hn tri qua, c c Th Tn truyn dy mt cch r rng minh bch. Li di hun ti hu ca Ngi l, "hy lin tc kin tr n lc". Khi ta i ht on ng, m my m v minh khng cn che lp nh trng trong tr tu, chng y mc tiu s pht hin r rng. Nng nc rng ui, ln b, v t nhin chng nghim, hiu bit t lin l g. Ch thch: [9] Xem Phn II IV Bt chnh o Con ng dt kh Xuyn qua ba bi trc -- "Pht Gio V Vn au Kh", "i Dc: Ngun Gc Ca au Kh", v "Nit Bn, Chm Dt au Kh" -- chng ta tho lun v ba chn l thm diu u tin ca T Diu . l quan im ca Pht Gio v kip nhn sinh. Da trn trit thuyt ny, c Pht vch ra mt li sng thch nghi i n ch trong sch tuyt i v tr tu ton ho, l Bt Chnh o, con ng dn thot ra khi vng lun hi sanh t trin min, v a chng sanh vt ra ngoi mi hnh thc au kh. Bt Chnh o l phn thc hnh ca Pht Gio. Kinh Dhammacakkappavattana Sutta, Chuyn Php Lun, c on nh sau: "By gi, hi ny cc t khu, y l chn l v con ng dn n dit kh. l Bt Chnh o: Chnh Kin, Chnh T Duy, Chnh Ng, Chnh Nghip, Chnh Mng, Chnh Tinh Tn, Chnh Nim, v Chnh nh." Nh vy Bt Chnh o l con ng chia lm tm chi, bao gm tm nng lc hng mnh c tnh cch thin. Tm chi ny phi c tp trung li nh mt nng lc bt thin l i dc, dai dng ng ngm bn trong ta. Gi y chng ta hy tm hiu tng chi mt, v sau , nhn chung vo ton th Con ng.

Chnh Kin Chnh Kin (samm ditthi) l tri kin chn chnh, hiu bit ng. S vt nh th no, hiu s vt ng nh vy. Hiu su vo bn trong thc tng ca s vt ch khng phi hiu pht trn b mt. n mc cng tt, Chnh Kin l thu trit thc tng ca ng un, tc thu trit bn cht tht s ca chnh mnh. Ni theo mt cch, Chnh Kin l chng ng T Diu . Tuy nhin, trc khi t n mc hiu bit cao siu y, trong ngha thng thng, Chnh Kin l phn bit chnh t, bit iu no l thin, v iu no bt thin. Mun thc hnh Gio Php m khng c nn tng Chnh Kin vng chc, lm khi phi lm ng lc no, thay v hng v mc tiu, cng tch ri ra xa. Quan kin hng dn hnh ng. S hiu bit lun lun nm pha sau nhng n lc. Nu hiu bit sai lm, t kin s dn dt n nhng hnh ng lm lc c tc dng to au kh. Ngc li, nu hiu bit chn chnh, Chnh Kin s a n hnh ng chn chnh v do , hng dn v con ng thot kh. Mc du s hng dn s khi ny vn cn l khi nim m m, hnh nh khng a n hu qu quan trng, nhng nhn li tn tng, l bc u c tnh cch quyt nh cho ton th tin trnh pht trin tinh thn. Ngi Ledi Sayadaw, mt v cao tng ngi Min in, phn Chnh Kin lm ba giai on. Chnh Kin l: 1) S hiu bit chn chnh rng ta l s hu ch ca ca ci nghip m ta to. 2) S hiu bit chn chnh v thin v bt thin nghip, v hu qu ca nghip to, v s hin hu ca nhng cnh gii ngoi cnh ngi, v s hin hu ca nhng nng lc siu phm. 3) S hiu bit v T Diu . 1. Hiu bit chn chnh rng ta l s hu ch ca ci nghip m ta to. c Pht dy: "Tt c chng sanh l s hu ch ca ci nghip ca mnh, l tha k ca ci nghip ca mnh, sanh ra do ci nghip ca mnh, n nu trong, v nng bi, ci nghip ca mnh. Bt lun nghip no m ta to, du thin hay bt thin, th ta s l tha k (lnh trn hu qu) ca n."

Trong i sng, ta c th cn c lm lng, kim cn dnh , v to nn nh ca, s nghip, vng vng, trang sc v.v... Ta cng c th tha hng nhng vt trn do ng b, cha m, truyn li. Ta gi l "ca mnh", hay ni mnh l s hu ch ca nhng vt . Tuy nhin, du ta c c bm chc v tn lc gn gi n u, n vn vi ta mt cch tm thi. Bao nhiu yu t nh ha hon, bo lt, trm cp, k th nghch, chin tranh v.v... v cui cng, ci cht phi n, lun lun sn sng tc ot quyn lm ch ca ta. Ch c mt iu -- nghip thin hay bt thin m ta to -- s khng bao gi ri ta, du trong kip sng ny hay trong nhiu kip tng lai. Khng c k th nghch hay trm cp no tranh ot, khng c chin tranh hay thin tai no tiu hy c ci nghip ca ta. Do vy c Pht dy rng, "Tt c chng sanh l s hu ch ca ci nghip ca mnh." V ci nghip m ta to theo dnh lin vi ta, ta s tha hng hu qu ca n nh phn gia sn, s ti sanh vo trng thi no cng do n, n l nhng ngi h hng quyn thuc khng bao gi ri ta. Ta s n nu an ton trong thin nghip v nh thin nghip nng . Vy ta phi chm sc, gi gn ci nghip cho c lun lun tt p, phi bit thng, bit bo tn thin nghip hn l thng yu v bo tn chnh mng sng ca ta. Ta phi bit s, bit lnh xa bt thin nghip hn l ta s v lnh xa ci cht ca ta. Th thng, ta mun sng, v s cht. bo tn s sng v ngn chn ci cht, lm khi ta hnh ng bt chnh v do , to nhng nghip bt thin v cng tai hi m trong nhiu kip sng chnh ta s phi gnh chu hu qu. Nn nh rng cht y l ti sanh, sng mt ni khc, v khi ri b cnh gii hin ti ta cng la b tt c, ch mang theo ci nghip m ta to. Trong quyn "The Buddha and His Teachings" Ngi i c Nrada vit: "Ti sn s nghip m ta tru mn bao nhiu, thn bng quyn thuc m ta yu qu bao nhiu, s khng i theo ta. Chc chn nh vy. Cho n ci thn ny m ta gi l "ca ta" cng vy. T ct bi n n, n s tr v vi ct bi. Danh vng o huyn, vinh quang trng rng, tt c u tiu tan theo my, theo gi. Chng ta n y mt thn, mt mnh. Vn mt thn mt mnh, chng ta s phiu bt trong cn bo tp, gia i dng ca vng lun hi, tri git y theo ci nghip ..." 2. Hiu bit chn chnh v thin nghip v bt thin nghip, v hu qu ca nghip to, v s hin hu ca nhng cnh gii ngoi cnh ngi, v s hin hu ca nhng nng lc siu phm. Nghip l g v to nghip bng cch no? Nghip l hnh ng c tc . To nghip bng ba ng li l t tng, li ni v vic lm. Tt c nhng

hnh ng c tc , thc hin bng thn, khu, , du thin hay bt thin, u to nghip. Nhng hnh ng khng c , khng c ch tm, ngha l khng c tc (cetan), mc du l biu hin ra ngoi bng li ni hay vic lm, u khng to nghip. Hnh ng thin to thin nghip v a n hu qu l hnh phc, tinh thn hay vt cht. Hnh ng bt thin a n qu au kh, vt cht hay tinh thn. Ba hnh ng bng thn to nghip bt thin l: st sanh, trm cp, v t dm. Bn hnh ng bng li ni to nghip bt thin l: ni di, ni m thc, ni th l cc cn, ni nhm nh. Ba hnh ng bng to bt thin nghip l: t tng tham lam, sn hn, v t kin. Nhng hnh ng i nghch vi mi iu trn, c biu hin qua ba ng li thn, khu, , du nhm mc ch to dng ti sn, sinh sng, hay vun bi kin thc, u c coi l thin nghip. Ngi c Chnh Kin hiu bit chn chnh rng nhng hnh ng nh b th vt thc cho th, cho n ngi c s, hay dng cng n ch tng, nu lm vi tm t, s em li hu qu tt p trong kip sng ny v nhiu kip khc. Du cng dng ng o ch tng vi nhiu l vt qu gi, hay bng mt mn qu nh mn, nu lm vi tnh thng, vi tm t, v lng tt mun gip ngi, v lng thnh tht mun em phc li n ngi, hnh ng y s em li ch cho ngi lm. Cng th y, nhng hnh ng nh gi Bt Quan trong nhng ngy gii, hng ngy trong sch gi gn nm gii, hnh thin, quy y Tam Bo v.v... u l thin nghip. Hiu rng mi hnh ng thin hay bt thin u to qu; hiu rng phng dng cha m , lm cho cha m c hu phc, l to thin nghip v s c phc bu v sau; hiu rng tht s c nhng chng sanh ha sanh, t nhin c sanh ra, bng nhin xut hin m khng phi tri qua hnh thc thai bo; hiu rng c cnh gii ny, m cng c nhng cnh gii khc ... nhng hiu bit nh vy l chn chnh. Ngi c Chnh Kin cng hiu bit rng trong th gian c nhng bc cao minh c kh nng siu phm nh cc bc Thnh Tu--Hun, T--Hm, A-La-Hn. 3. Hiu bit chn chnh v T Diu .

n mc cng tt, Chnh Kin l hiu bit chn chnh v Bn Chn L Thm Diu trong th gian (T Diu ): Kh, nguyn nhn sanh kh, chm dt au kh, v con ng dn n chm dt au kh. Chnh Kin mc s khi l hiu bit ng con ng. Nh ngi kia lc li, b ng trc nhiu ng ng v khng bit chn ng no, may thay cht nhn ra tm bng ch ng bn cnh mt con ng mn xa c. Bng ch ng l Gio Php ca c Pht, khch l hnh thnh thang lc bc l phn ng chng ta, nhng ngi s c. ng mn l con ng c xa xa m ch Pht v ch v A-La-Hn tri qua. Giai on u tin ca Chnh Kin l nhn ra Con ng, tc hiu bit chn chnh a hnh gi n hnh ng trong sch, to thin nghip th hng nhng trng thi nhn lc trong vng lun hi. Ri t , t chn ln Con ng, v tin dn n mc cng tt l chng ng thc tng ca vn php. Cng c ngi lnh hi y lut nhn qu, m vn cn hn ch c vng ca mnh trong nhng thnh tu ca th gian. Nhng ngi ny c nhng hnh ng o c thanh cao tch tr phc bu v th hng khoi lc, danh vng, quyn th v.v... trn gian, trong cnh ngi hoc nhng cnh tri nhn lc. Tuy nhin, trong s hiu bit bng l tr -- Chnh Kin tm mc ti th -- khng c g a con ngi vt khi nh lut nghip bo, thot ra khi vng to nhn v gt qu. gii thot hon ton ra khi vng sanh t lun hi, cn phi c s hiu bit su sc, nhn chn thc tng ca vn php, Chnh Kin siu th. Chnh Kin cao siu c kh nng a n gii thot l thu t T Diu . c Pht dy: "By gi, Chnh Kin l g? l hiu bit au kh, hiu bit nguyn nhn sanh au kh, hiu bit s chm dt au kh, v hiu bit con ng dn n chm dt au kh." (Digha Nikya, Trng A-Hm, bi kinh s 22) Bt Chnh o bt u vi mt khi nim v T Diu , ch hiu bit m m xuyn qua l tr, ri tin dn n tuyt nh l trc gic chng nghim, thu trit nhng chn l cao siu thm diu y v tr nn hon ton gic ng. Nh vy c th ni rng hiu bit T Diu l bc u m cng l mc tiu ti hu ca con ng thot kh. Chnh Kin v T Diu pht trin qua hai giai on: Giai on u tin c gi l Chnh Kin ph hp vi chn l (saccanulomika sammditthi. Sammditthi l chnh kin. Sacca l chn l. Anuloma l thun chiu vi,

ng vi, ph hp vi). Giai on th nh l chnh kin thm su vo chn l, thm nhun chn l (saccapativeda sammditthi. Pativeda l i su vo, tin thm su vo bn trong). Chnh Kin ph hp vi chn l l hiu bit r rng ngha ca bn chn l cao siu thm diu ca i sng (T Diu ). S hiu bit ny pht sanh do nh hc hi v nghin cu nhng chn l y (vn tu). Sau , nh suy t su vo m nh sng ca kinh nghim rng chi dn dn n lc vng chc tin tng nh vy (t tu). Tuy nhin, n mc ny hnh gi cng cha hon ton thm nhun chn l. S hiu bit ca hnh gi n lc by gi cha tuyt i l hon b, v ch l mt quan nim r rng, thay v l tri gic. Mun tin n mc tht s chng nghim phi tri qua thi gian tu tp, thc hnh php mn hnh thin (tu tu). Trc tin, an tr tm vng chc, v sau , trau gii v pht trin tu Minh St (vipassan nna). Tu Minh St pht sanh do cng trnh qun chiu v sng sut suy nim v ng un, nhng yu t ca kip sinh tn, nhm phn bin r rng nhng c im ca n. n mc tuyt nh ca cng trnh suy nim ny hnh gi tch ri ci nhn ca mnh ra khi nhng hin tng hu lu ca ng un v nhm vo trng thi v lu, Nit Bn. Lc by gi, nh tu Minh St tr nn sc bn thm su, hnh gi c th thnh tu mc tiu, chng ng Nit Bn. i dc chm dt. Tr tu bng sng v hnh gi r rng thy rng i dc tht s l nguyn nhn ca mi hnh thc au kh v Bt Chnh o tht s l con ng dn n chm dt au kh. Nh vy, Chnh Kin thm nhun T Diu pht sanh vo giai on cui cng ca con ng ch khng phi vo lc s khi. Giai on u tin ca ngi c Chnh Kin l nhn ra Con ng. Ri t , t chn ln Con ng v nh Chnh Kin soi ng ch li, tin dn n mc tiu cng tt, chng ng thc tng ca vn php. Chnh T Duy Chi th nh ca Bt Chnh o l Chnh T Duy, suy t ng n (samm sankappa. Samm l ng, chn chnh. Sankappa l suy t, c nguyn, c nh). Chnh T Duy (samm sankappa) l suy t chn chnh, trong ngha c nhng t tng hng n hnh ng chn chnh, hay quyt nh, lp tm quyt n hnh ng to thin nghip.

Khi cn bn ca s hiu bit ng n v vng chc, ta suy t ng n. Nh vy, Chnh Kin dn n Chnh T Duy. T tng chn chnh bt ngun t s hiu bit chn chnh, v dn n hnh ng chn chnh. Ngi hiu bit chn chnh (Chnh Kin) t suy t chn chnh (Chnh T Duy). ng khc ngi suy t chn chnh cng hiu bit chn chnh. Hai chi u tin ca Bt Chnh o lin quan vi nhau rt mt thit v nh hng vi nhau rt cht ch. Tri kin thm diu v bn cht tht s ca kip sinh tn c hon mn thnh tu nh suy t su sc, v qun trch tn tng, suy t cn k s a n gi tr tinh thn hng n hnh ng chn chnh tng xng vi tri kin. Hai chi Chnh Kin v Chnh T Duy hp thnh giai on "Tu" ca Con ng Gii Thot. Chnh T Duy nm khong gia, ni lin mt bn l Chnh Kin v bn khc l b ba Chnh Ng, Chnh Nghip, Chnh Mng. Do hiu bit chn chnh pht sanh nhng t tng chn chnh, t tng chn chnh dn n hnh ng chn chnh biu hin bng li ni chn chnh, to nghip chn chnh v nui mng chn chnh. iu ny cho thy rng Chnh T Duy khng phi l nhng suy t ring r, c lp, m l suy t bt ngun t hiu bit chn chnh v a n hnh ng chn chnh. Chng ta to nghip bng thn, khu, . Tuy nhin, cho ng i n hnh ng bng thn phi c mun hnh ng, trc khi ni ra li phi c t tng. Nh vy, chnh ci tm l ni bt ngun tt c hnh ng to nghip. Do Kinh Php C bt u bng hai cu, "Tm dn u cc php. Tm l ch. Tm to tc tt c. Nu ni hay lm vi tm bt thin, au kh s theo lin vi ta nh bnh xe ln theo du chn con b." (cu 1) "Tm dn u cc php. Tm l ch. Tm to tc tt c. Nu ni hay lm vi tm trong sch, hnh phc s theo lin vi ta nh bng khng bao gi ri hnh." (cu 2) Theo trit hc Pht Gio, mt hnh ng biu hin bng thn, khu, hay , ch to nghip khi no hnh ng y c thc hin vi " mun lm", hay ni cch khc, c thc hin vi tm s "tc " (cetan). Mt em b cm gin thun nhm bn tri xoi trn cy. Ri ro cc khng trng tri xoi m bay thng, trng ngay vo con chim u gn . Chim cht, nhng em b khng to nghip st sanh. Ti sao? V em khng c tnh bn cht con chim, trong tm ca em lc y khng c tm s "tc ", em khng c st hi mt

sinh vt. Mt ngi khc, khot vch, o ngch, nh vo trm ca trong nh kia. Ch nh hay c, ngi y b chy. Tuy khng ly trm c g nhng ngi y to nghip trm cp v lc y anh c tm trm cp. Trong tm anh lc y c tm s "tc " ly trm ca ngi. Vi Diu Php cng dy rng trong mt loi tm, c mt s nhiu hay t cc tm s ng pht sanh, ng hoi dit, v cng hng v mt i tng. Nh vy, khi c Pht dy rng "tm dn u cc php", mt cch chnh xc ta nn hiu rng "tm dn u cc tm s". Th d nh khi mt (nhn cn) nhn mt tng Pht (nhn trn), tc c s thy (nhn thc). Nhn thc ch l "s thy", khng c s phn bit. Chnh tm s "th" phn bit hnh dng, mu sc v.v... m khng hiu bit l g, v tm s "tng" nhn ra, hay bit l tng Pht. Cng lc, trong s 50 tm s cn li (ngoi th v tng), c mt s tm s ng pht sanh nh: tn, nim, x, an khinh, tinh luyn, nhu thun, tc , v.v... v trong s cc tm s ny chnh cetana, tm s "tc ", to nghip. Do c Pht dy: "Nh Lai tuyn b, chnh tc l nghip." Trong trng hp cu Php C s (1) -- tm dn u cc php -danh t "php" c ngha l nhng tm s bt thin, v trong cu (2), php l tm s thin. Nu khng c tm, t khng c s thy tng Pht (nhn thc), tc nhin cc tm s khc nh th, tng, tn, nim, tc , v.v... khng pht sanh. Do tm l ci n trc. Tm dn u tt c nhng tm s thin v bt thin. V trong s y, tm s tc , hay mun lm, l quan trng hn tt c v chnh tc to nghip. Tm dn u mi hnh ng v tc dng nh thnh phn chnh yu trong khi tc hnh cng nh trong khi quyt nh tc ng. Chnh tm iu khin v to tc hnh ng -- biu hin di hnh thc thn, khu, hay . Trong cp song yu ny c Pht nhn mnh vo vai tr rt quan trng ca tm suy t chn chnh (Chnh T Duy) trong kip sng con ngi. V t c Th Tn gii thch bng cch no hnh ng c th tr nn thin hay bt thin, ty theo cc tm s ng pht sanh a n hnh ng. Cui cng Ngi nhc n hu qu d nhin phi c ca nhng hnh ng tng t. Tm c kh nng kin to v b bn, m cng c sc ph hoi khng th lng c. Tm to thin ng m cng tm, to a ngc. Tm c th dn dt ta i rt xa trn con ng thin, m cng c th a ta xung tht su trong vc thm ca ti c. Ging nh li dao bn. Ta c th dng n t co ru tc hay t kha c mnh. Chnh ta phi quyt nh dng n vo vic no. Chnh T Duy l c t tng ng, l quyt nh chn chnh, c tm hng thin. Chnh T Duy gm ba loi:

1) Tm dt b. c Pht dng danh t nekkhama, c ngha l xut gia, hm xc s t khc nhng dc vng trn tc, v nghch ngha vi tham dc, tm luyn i, v k, bm nu vo t sn. 2) Tm khng th hn, avypada, tc t i, thin , ho tm, nghch ngha vi sn hn, c , on ght. 3) Tm khng hung bo, avihimsa, tc n ha, hin lng, lng bi mn, khng hung c, bo tn. 1. Tm dt b Ngun gc ca au kh l i dc, v luyn i l mt hnh thc i dc. Do loi t tng chn chnh u tin l khc t, dt b, khng luyn i. Do mn v minh che lp, chng ta t ng ha vi ng un, v lm lc chp rng thn ny l "ta", th ny l "ta" v.v... "ta" l thn ny, "ta" l th ny v.v... v t v lng kip chng ta gia cng vun qun p bi ci o kin "ta" mt cch kin c. Chng ta tha thch th hng nhng g thun ng vi nhng i hi ca ci c gi l "ta", v bm cht, m st, nu chc, nhng dc vng. Chng sanh m mui trong m my v minh, ly ci "ta" lm trung tm ca mi s vt v c em vo cng nhiu cng tt, bm ly cng cht cng hay. Nhng kh thay! dc vng khng bao gi c tha mn trn vn, v bn cht tham dc ca con ngi l khng bao gi bit . Khi mt iu mong mun c thnh t, th c mt mong mun mi pht sanh. Con ngi lun lun chy theo nhng thch th tm b mi, c rt theo bm ly nhng o nh, c chp cho c ci m tht s ch l nhng hnh bng o huyn, v nh th con ngi lun lun chm nhin liu dng nui v bo tr ngn la tham i ca kip sinh tn. Chnh s tham mun ch k, s luyn i v lng, v s bm nu am m dnh cht vo nhng s vt trn th gian li cun con ngi mi mi ln hp trong bin trm lun. V th, mn thuc u tin lm gim suy cn nguyn luyn i ca chng bnh au kh l tm dt b, khc t, m danh t c c Pht dng l nekkhama, xut gia, hm l t khc nhng dc lc trn tc chn ly i tu s. D nhin, nhn thc rng xa hoa vt cht l o huyn, v th vui trn tc khng to hnh phc tht s, ri t nguyn la b tt c s nghip trn i khoc ly tm y vng lm ngi khng nh ca, khng gia nh, t sang

i ngho nn, n gin, c gng sng hon ton trong sch, l hnh thc khc t cao thng nht. Tuy nhin, c Pht khng bao gi khuyn dy tt c mi ngi u nn ly gia ct i. Ngi ch dy rng du xut gia hay ti gia c s, chng ta nn thn trng nhn thc mi nguy hi ca nhc dc ng trn m Ngi v nh cc xng kh, nh ngn uc m ta cm i ngc chiu gi, nh hm than chy , nh vt vay mn, nh mt gic m v.v... v Ngi dy: "Ny ch t khu, th vui ca nhc dc ng trn qu tht l tm b, v thng, l trng rng, gi to, l khng thc ... " C nhng t tung bung b, t khc nhng dc vng trn tc, khng v k luyn i ti sn s nghip, xa lnh cuc i phn hoa hi v khoi lc vt cht, khng bm nu vo ci "ta", khng eo nu theo i sng, l loi Chnh T Duy u tin. c Pht m t gio l ca Ngi l con ng ngc chiu vi th gian. "Chc nh vy, con ng dn n li lc trn gian l mt, v con ng dn n Nit Bn l con ng khc. Thng hiu nh vy, thy t khu t Pht khng nn tha thch trong mi danh b li ca th gian m phi trau gii hnh bung x." (Kinh Php C, cu 75) Con ng ca th gian l con ng tham i, dc vng. Con ngi th gian i di, thun chiu theo con ng y, nhm mu tm hnh phc trong s tha mn nhc dc ca mnh. Gio Hun Bung B m c Th Tn ban truyn khng cng, chng li sc li cun nh thc l ca tham vng, i dn n mc chm dt i dc v tm hnh phc, khng phi trong s tha mn, m trong s dt b, khc t i dc. Du l bc xut gia hay hng ti gia c s, nguyn tc ch o chnh yu vn c ghi nhn l phi hon ton tn dit mi hnh thc tham i mi c th trn vn thnh tu mc tiu gii thot. Bit rng i dc l nguyn nhn pht sanh au kh (tp ), v bit rng chm dt hay lm gim suy au kh n mc no ty thuc s chm dt hay mc lm gim suy i dc, ngi Pht t thun thnh c gng pht trin tm bung b. Nhng chnh ti im ny ta gp phi sc khng c mnh m t bn trong. T lu, tm ca chng ta quen thu thp, c bm, nm gi, v tch tr. Thi quen y tr thnh bn tnh t nhin, khng d g dng ch m thay i. Du l tr c ng thun bung b nhng tm, chu nh hng ca i

dc, vn kh kh chp th, khng khng chu khc t. Do vn by gi l lm th no g ci tm ra khi s chi phi ca i dc. c Bn S khng dy phi nn hay cng bch, xua ui i dc ra khi tm, v ch l gii php tm thi. Cng c m c Th Tn trao truyn dit tr i dc l tri kin, hiu bit chn chnh bn cht ca s vt, Chnh Kin v Chnh T Duy. Dt b, t khc, tht s khng phi l vn t p buc mnh c gng bung b nhng g m su kn trong lng mnh vn cn tng tiu, m p, m l vn t mnh thay i quan kin ca mnh, nhn s vt di nh sng tr tu. Khi chng ta qun trch tn tng v thu trit y bn cht tht s ca i dc v nhng i tng ca n th chnh n s tan bin m khng cn phi chin u. Mt em b ang say m gia m chi ca em. Nu c ai n xin, hoc git ca em mt mn, t l em khc la v tranh u c ginh li cho k c. Nhng khi em b ln dn. n mt ngy no, em s khng cn bm nu vo nhng mn chi y na, m mc tnh ai ly i hay lm g cng c. Ti sao? -- V em trng thnh. Cng dng th y, ngy no ta nhn thc rng i dc l ngun gc ca au kh, v au kh lun lun dnh lin vi i dc, bi v i dc l kht khao v bm cht vo mt ci g khng ngng bin chuyn, mt ci g khng tht s c, th lm sao trnh khi su mun, au bun, tht vng. n chng y ta s khng cn luyn i v c bm, c gi nhng g m lc no tng chng nh l ngun hnh phc duy nht trn i. Ta c th tng tng rng t b ham mun vt n bung b l mt hnh thc kh hnh, l t hon cnh sung sng tr thnh gian kh, t phong ph di do tr nn ngho nn thiu thn, t hnh phc thnh su mun. Nhng trong thc t l i t tha thch th kch n hnh phc tinh vi t nh, m du v thm trm, t nhng th vui y phin ly v cm by n an lc, thanh bnh v tht s chu ton -- t n l n t do. Bin chuyn ny khng xy din mt cch nhanh chng hay t ngt. Nhng nu ta chuyn cn tu nim t mt ngy no n s n ... nh mt ngy no em b trng thnh. 2. T tng khng th hn

T tng khng th hn hm l tm t. Tm t trong Pht Gio khng c bt lun gii hn hay s phn bit no m cng thm diu m nh tnh thng ca b t mu i vi ngi con duy nht ca b. C nhng li dy nn thng ngi lng ging, ngi ng o, ngi ng chng, ngi ng hng, ngi ng ch, ngi ng loi v.v... Tt c nhng tnh thng y u trong sch, tt p, v cn thit trong x hi. Nhng khng phi l tm t trong Pht Gio, v c s phn bit v c gii hn trong tnh thng. l nhng th tnh thng gii hn trong ngha c ci g "ng ..." y l "ta". Gia y v chng sanh no ... c mt im g chung, mt im g "ng" vi "ta" th c tnh thng. ng thi c s phn bit vi nhng ngi khc, nhng ngi khng c g "ng". Thng ngi lng ging ca "ta", ngi c chung mt tn gio vi "ta", cng mt chng tc vi "ta", cng x s vi "ta" v.v... Ly ci "ta" lm trung tm im, ri t tnh thng pht ta ra nh nh sng mt ngn n trong cn phng, gii hn bn trong bn vch. l bn cht t nhin ca con ngi. Tnh thng vn l tnh thng, vi tt c nhng g tt p, du hin, d mn ca n. X hi khng th tn ti nu khng c nhng tnh thng y. y ch mun ni rng tm t trong Pht Gio khng phi nh vy. Tm t trong Pht Gio bao trm ton th chng sanh, ton th cn khn v tr, v lng v bin, khng c s phn bit no. Ngi c tm t phi vt ln khi mi hnh thc chia r, ring t, khng b giam hm trong nhng t tng hp hi, khng chu nh hng ca tinh thn u tranh giai cp, quc gia, chng tc, tn gio, m nhn tt c th gian l qu hng ca mnh, v mi ngi, mi chng sanh, l bn ng hnh trong i trng dng m ta gi l i sng ca mun loi vn vt. Ngi c tm t ha ng vi tt c, t mnh chan ha trong ton th, xem vn vt v mnh l mt. Mt loi tm nh vy qu tht l cao thng. Nhng cng rt kh thc hnh. ng nh vy. V l y chng ta cn l phm nhn. Chng ta cn phn bit y l "ta", kia l cha, l m, l v, l chng, l con, l chu "ca ta". Ci ny l tin ca, s nghip, ci kia l danh vng, quyn th "ca ta" v.v..., ch v A La-Hn tn dit ng chp. Tm ca cc Ngi nh vng thi dng, bao trm vn vt m khng c s phn bit no. c Pht l kt tinh, l hin thn ca tm t v lng v bin mc cng tt. l nhng gng lnh trong sch ta noi theo, l l tng thanh cao tuyt nh ta hng tm v. Suy t no, t tng no hng v tm t v lng y l Chnh T Duy.

3. T tng khng hung bo Hung bo l gy tn thng cho ngi khc m khng xt thng, khng ng lng trc n trc tnh trng au kh ca ngi khc. Nghch ngha ca hung bo l bi mn, ng lc lm cho ta rung ng trc cnh kh ca ngi khc, l ci g thoa du lng kh au ca ngi, l thin mun gip ngi lm nn thot mt cnh kh. Tm khng hung bo l tm bi. Cng nh tm t, tm bi phi v lng v bin, khng b hn nh trong mt gia nh, mt xm, mt lng, mt quc gia, mt tn gio, mt giai cp, hay mt loi chng sanh no. i tng ca tm t l ton th chng sanh -- chng sanh kh v chng sanh khng kh -- m khng c s phn bit. i tng ca tm bi l nhng chng sanh xu s ang trong cnh kh, v tc dng ca tm bi l gia cng gip ngi ang kh thot ra khi hon cnh bt hnh y. Ngi c tm bi chuyn lo nng k thp hn, ngho i, c thn, tuyt vng, chm nom sn sc ngi bnh hon tt nguyn, khuyn nh d dnh ngi tht bi, dn dt v cu ngi ti li v soi sng ngi ti tm, lm ng lc no. Thy ngi hon nn ri u su dt, phin mun khc than. khng phi l tm bi, m ging nh "ngi th mang lt bn" ca tm bi. Tm bi trong Pht Gio khng phi l nhng git nc mt nh sung trc s au kh ca k khc. c tnh ca tm bi l mun gip ngi khc thot khi mt cnh kh, ch khng phi l phin mun u su vi h. Th u (domanassa, cm gic bun kh) thuc v tm sn (dosa hay patigha) mt trong ba cn bt thin. Tm bi ging nh tnh thm ca b t mu thng xt a con ang lm bnh. Bao nhiu tm tr, li ni, v hnh ng u tp trung li chuyn ch tm phng th lm cho con au kh. Lng ca ngi c tm bi tht l mm du, hn c nhng tai hoa mm mi, khng bao gi hnh ng hay lm iu chi gy tn hi cho ngi khc. Chnh nh tm bi m con ngi c th phc v mt cch hon ton v tha. Ngi c tm bi khng sng cho mnh m sng cho k khc, v lun lun tm c hi gip ngi, nhng khng bao gi mong i c n n p ngha. C nhng suy t hng v tm bi l Chnh T Duy. Bn cht ca chng sanh l tham lam, sn hn v hung bo, pht sanh do i dc, v kh kh c chp y l "ta", ci ny l "ca ta". Chng ta vui thch vi nhng g va , v ght b nhng g pht lng ci "ta". Vui thch th m

ra luyn i, eo nu, c bm chc, tc tham. Pht lng th bt mn, xua ui, gin d, on ght, tc sn, lm khi a n hung bo, tn c. Khi Chnh Kin v Chnh T Duy dn dn pht trin, hiu bit v suy t chn chnh h tr ln nhau a n nhn thc ngy cng r rt bn cht rng khng ca ci gi l "ta". Chng y tm luyn i, sn hn v hung bo dn dn suy gim, nhng ch cho tm bung b, khc t, tm t v tm bi. Chnh Ng Chnh Ng l c li ni chn chnh, tc khng to nghip bt thin bng li ni, tri li, trau gii thin khu nghip. Li ni l mt kh nng ca con ngi c gi tr v cng trng i. Bng li ni, ta din t nhng t tng thm kn chia x vi ngi khc. Ngi c Chnh Kin v Chnh T Duy tc nhin cng c Chnh Ng. Nhng ngi khc, du cha t n mc cao thng y, vn c th tu tp, thn trng ch tm vo nhng g mnh sp ni. Nu con ngi c th kim sot ci li khng xng ca mnh, nhn loi t trnh khi bao nhiu phin phc, v i sng trn th gian s tt p hn bit bao nhiu. Li ni trong sch s khng m nhun nhng tm s bt thin nh tham lam, sn hn, ganh t, ng mn, ch k v.v... Bn loi khu nghip bt thin l: ni di, ni m thc, ni th l cc cn v ni nhm nh. 1. Khng ni di, m lun lun ni li chn tht l c hnh u tin ca Chnh Ng. Ngi nghim tr gii ny c trnh ni li gi di, tc chuyn c ni khng, chuyn khng ni c. Ngi y ni li chn tht, sng chn tht, ng c tn cn. Tm s bt thin nm pha sau li ni gi di, c tnh lm cho ngi khc hiu sai s tht, c th khc nhau, nh khi ni di c li v ti sn vt cht, a v x hi, quyn th, danh vng v.v... cho mnh hay cho ngi thn mnh, th l tm tham. Ni di vi nh lm hi ngi khc l tm sn v.v... Ni li gi di tc hi cho ngi m cng lm hi chnh mnh. X hi ch c th tn ti m thm trong s tn cn ln nhau, khi m ngi ny c l do tn nhim ngi khc. Tt ni di cn nh hng tai hi n tm tnh t nhin ca mnh. Khi ni di mt ln ta b bt buc phi ni di na che y ci di trc v nh vy, gi cht ngi ni di vo mt loi cm

by rt chng cht, khng li thot, Lm lc, n no, chnh ngi ni di cng khng cn bit s tht. Gi di l mt tr ngi quan trng trn ng gic ng, v gic ng l thu trit chn l, thy r thc tng ca s vt, cn ni di l ni sai s tht, c tnh lm cho ngi khc hiu sai s tht. Chng ng Chn L l trn vn t ha ng vi s tht, t ng ha vi ci g tht s l nh vy. Ngi gi di ngh mt ng ni ra mt no, ly gi lm tht. Con ng gi di hn ngc chiu vi con ng gic ng. Vn y l trn vn ha ng vi Chn L. n mc cng tt, chn tht l mt parami (ba la mt), tc mt trong mi php c kh nng a ngi thc hnh thun thc, t b m n bn gic (sacca parami, ba-la-mt chn tht). Mt v B Tt lun lun chn tht, trong sch, v chnh trc. Phng chm ca Ngi l, "Yathvdi tathkri. Tathkri yathvdi", "Ni sao lm vy. Lm sao ni vy". Khng bao gi c s chnh lch gia hnh ng v li ni. Theo Tc Sanh Truyn Harita Jtaka (s 431) B Tt khng bao gi tht ra li no m chnh Ngi khng ngh nh vy. Tc Sanh Truyn Mah Sutasoma Jtaka (s 537) cng ghi li tch chuyn B Tt t hy sinh mng sng gi li ha. "Ging nh sao mai m ta thy trn tri vo bui sng. Ngy no nh ngy ny, lng l xut hin ni v tr ca n, khng my may sai chy. Nm thng tri qua, sao mai vn y hn. Li ni ca bc thin tr cng phi ng nh vy, khng khi no lch khi s tht. Khng bao gi sai hn." Mt chuyn khc thut rng sau khi Rhula [10] xut gia, bi php u tin m c Th Tn dy ch sa-di by tui y l bi Ambalatthika Rhulovda Sutta, c ghi li trong b Majjhima Nikya, Trung A-Hm, s 61. Chuyn rng ngy kia thy c Pht t xa n, sa-di Rhula dn dp ch ngi v sn nc cho Ngi ra chn. Khi ra xong, c Pht cha li mt t nc trong thau v hi, "Rhula, con thy cn li mt cht nc trong thau khng? -- Bch c Th Tn, c. -- Cng th y, ny Rhula, i sa-di qu tht khng ngha l g, nu cn ni di m khng bit h thn. Ri c Pht tt ht nc trong thau ra v dy,

"i sa-di qu tht nh b i, nu cn ni di m khng bit h thn." Ri c Pht lt p ci thau xung v dy, "i sa-di qu tht o ln nu cn ni di m khng bit h thn." Cui cng, c Pht lt ci thau tr ln, ngay ngn ri dy, "i sa-di qu tht rng khng v v v, nu cn ni di m khng bit h thn. Vi ngi ni di m khng bit h thn, Nh Lai tuyn b, khng c iu ti li xu xa no m ngi y c th khng lm. Do , Rhula, con phi c gng lp tm: Du trong lc chi a, ti cng khng ni di." Du c phi hy sinh mng sng, B Tt khng h ni li gi di. Ch v B Tt rt quan tm n li chn tht v nh hng ca s gi di rt su m. 2. Khng ni m thc m ch c nhng li em li tnh thn hu, s ha hp. Danh t "pisunvc" c c Th Tn dng y c ngha l li ni nhm b gy tnh bng hu. Thnh ng m ngi th gian thng dng l "m b thc, chc b go", trong ngha i u ny ni xu u kia ri tr li u kia t chuyn dm pha ngi ny, nhm to tnh trng th hn, hn gin hay chia r. c Pht dy: "Ngi tr gii ny c trnh v king c, khng dng li l c tnh cch m thc. iu g nghe y ngi y khng lp li ni khc nhm to chia r, hoc nghe ni khc, ngi y khng lp li y vi nh lm cho hai ng hn gin ln nhau. Ngi y on kt nhng ai chia r v khuyn khch nhng ai on kt. Khng kh thun ha l nim vui ca ngi y. Ngi y hoan h tha thch v phn khi trong s ha hp, v bng li ni, c gng gieo trng mm mng thun ha." (Anguttara Nikya, Tng Nht A-Hm, 176) ng c thc y a n li ni m thc thng l tm bt mn, sn hn, hay ganh t. Thy ai thnh cng hay thy ngi c gii c c tn trng th sanh tm mun h uy tn hoc lm gim suy gi tr. i khi v mun m hi hay mun ly lng mt ngi, cng c khi ch v tha thch mun thy ngi ta gin di cu x ln nhau. ng v phng din nghip bo, qu ca li ni m thc rt l tai hi. Tm sn, lm nguyn nhn cho li ni l mt cn bt thin ri, ngi c c c gy chia r thng nghin ngm suy t, tm li chm chch cho

ng lc, ng tm l v.v... Cng dng nui p trong lng, nghip c cng chng cht. Nu c tm by iu gi di thm bt th li cn to thm khu nghip gi di. C hai, li ni m thc v li ni gi di, phi hp li to thnh khu nghip bt thin v cng tai hi. Ngi ni m thc ging nh loi mui, ht nc c u ny ri n ve vn u khc, ht mt t mu v trong lc y, khng qun li phn no nc c. Ming ni ngt ngo nh mt, nhng tm m nhun cht c. Li chn chnh (Chnh Ng) khng to phin phc cho ai m ch em li ha hp v an tnh. Thay v gieo rc mm mng chia r, ngi y lun lun to ha kh gia nhng ngi bt ng kin, xy dng tnh bng hu gia nhng ngi th nghch. Trong x hi loi ngi, chng ta khng th sng ring r mt mnh m phi ty thuc ln nhau. Vy, trong s li ch k cn nht ca mi ngi, chng ta hy c gng tp sng chung vi nhau trong bu khng kh thun ha, trong tnh huynh , v trong s iu ha. 3. Khng ni li th l cc cn, m ch n ni thanh tao nh nhn, l c hnh th ba trong Chnh Ng. Li th ting cc biu l ra ngoi tm hung bo th tc l mng bn trong, v c tht ra trong cn nng gin. Tnh cch th bo ca li ni nh th c th biu hin di nhiu hnh thc nh la ry, mng nhic, chi ra hay ni xing n x, soi bi v.v... tt c u pht sanh t tm bt mn, sn hn v nhm gy phin mun kh au cho ngi khc. Nhng cn nng gin thng bc pht t ngt, khng c s nghin ngm suy tnh, do hu qu khng n ni trm trng lm. Tuy nhin, v n c khuynh hng ti din, nu chng ta l nh lp i lp li thnh thi quen v t tr thnh tm tnh sn hn, hung bo, mi ln m ming l tht ra nhng li cc cn th tc th r rng l mt him ha. Li ni th bo biu l s nng gin, lc no cng l mt tai hi cho ngi nghe cng nh cho ngi ni, trong hin ti cng nh trong tng lai. Vo thi c Pht c vi v t khu thng nng li lng m mt v khc, v v ny tr li li. c Pht khuyn: "Khng nn dng li th l cc cn. Ngi b ni cc s tr li th. Nhng li gy th tr on th tc tht l au n. Li qua ting li s lm tn thng nh gy thng tch." (Kinh Php C, cu 133)

Ngi dy v li ch ca ngi bit gi im lng trc nhng li lng m ca k khc nh sau: "Nu c th gi im lng nh ci m b, con c Qu Nit Bn", ni ngi hnh ng nh vy, du cn ti th, cng c xem l cao thng nh chng c Nit Bn. T km ch, c trnh, v king c nhng li th bo trong cn nng gin l trau gii hnh nhn nhc, cng l mt ba-la-mt -- khanti paramita, ba-lamt nhn nhc. l nhn nhc chu ng nhng li khin trch kht khe v khoan hng b qua nhng sai lm ca ngi khc, tn trng nhng quan im d ng v cm thng nhng thiu st ca ngi. T kim sot thn tm l ci cha kha m ca a vo hnh phc v cho nhng cm xc v lng, v trt t, m nhun sn hn, iu khin mnh, tc l t t mnh vo tnh trng n l t hi nht. Tc Sanh Truyn s 269 c thut chuyn B Tt, tin thn ca c Th Tn, l vua x Benares (Ba La Ni) trong mt kip sng. c Hong Thi Hu m Ngi l ngi hin lng nhng i khi n ni cc cn. Hm n, Vua cng i vi Hong Thi Hu v on ty tng, do chi trong ng uyn. Bn ng c con chim c l, mu sc xanh ti lng ly, nhng mi khi ct ting ln th ging ku cht cha, ai ny cng bt tai, ngonh mt than phin. Mt lc sau n ni khc, c con chim chch che, lng en xu x m ting ht lnh lt thanh tao du ngt, ai cng thch nghe, ai cng trng cho n ht thm na nghe. Nhn c hi, Vua m li khuyn nh m: "Knh tha Mu Hu thn mn, ting ku ca con chim c l tht cht cha kh chu, ai cng mun xa lnh. Tht khng ai thch nghe li th l. Chim chch che tri li, mc du en a xu xa nhng thu ht c mi ngi bng ging ht thanh nh du hin. Nh vy, li ni ca ta phi l cn ngn, m du, hin lnh, y ngha v.v..." Do li khuyn ca ngi con sng sut, k t v sau Hong Thi Hu gi gn li n ting ni v tr nn thanh nh du hin. 4. Khng ni nhm nh m ch ni li hu ch. Php hc ny c c Pht dy nh sau: "Ngi (nghim chnh th tr phm hnh ny) c trnh v king c ni li nhm nh, v ch. Ngi y ni ng lc, ng nh s vic xy ra, ni nhng li hu ch, ni v Gio Php v Gii Lut. Li ni ca ngi y l

mt kho tng, tht ra ng lc, hu l, ha nh, v y ngha." (Anguttara Nikya, Tng Nht A-Hm, s 176) Li ni nhm t v ngha, nng cn v khng mang li li ch no. Nhng li l nh th ch khi ng vng tm. c Pht khuyn nn hn ch nhng ngn t thuc loi ny. i vi bc xut gia, li ni phi tht l cn ngn, phi c chn lc, v ch ni nhng g thch hp vi Gio Php. Ngi dy: "Ny ch T Khu, khi cc con t hp ng o th ch c hai vic nn lm: hoc tho lun v Gio Php, hoc gi im lng cao thng." (Majjhima Nikya, Trung A-Hm, s 26) Tho lun Gio Php l cp n bn cht tht s ca vn php, ca Con ng dn n chng ng Chn L cng tt, Nit Bn, v do qu tht l hu ch. ng khc, trm lng l mt hnh thc nhn lc ca kip sinh tn. Li na, khi n rt trong im lng ta hon ton n c nhn vo bn trong chng ta, vo bn cht tht s ca chng ta, tn tng thy r mnh nh tht s mnh l vy. Chng ta c th hc c phng cch vt qua nhng khuyt im v gii hn ca cuc sng bnh thng. Hng c s ti gia, v nhu cu x hi, cn phi cn ni nng lch thip trong cu chuyn giao dch hng ngy. Mc du vy, c Pht dy khng nn l nh bung tri qu xa, v ngi c nguyn i trn con ng gii thot phi ht sc thn trng phn bin iu no s dn i u v phi chuyn cn canh chng "anh chng ni di", su n ln trn bn trong chng ta mt cch rt l kn o. Khng nn ni nhm nh m lun lun c li hu ch. Vo thi c Pht, c tn st nhn kht mu n gia nhp vo ng cp, gy nhiu ti c v v sau tr thnh ao ph th ca triu nh. Nh c Sriputta cm ha, tnh tnh anh i hn t hung tn bo ngc tr nn hin lnh lng thin v sau khi cht, ti sanh vo cnh tri. c Pht gii thch rng s d anh ti sanh tt p l nh li khuyn hu hiu m nhun t bi ca bc o c cao thng. Ngi dy: "Ch mt li ni hu ch, lm cho ngi nghe an tnh, cn qu hn c ngn ting ni v ch." (Kinh Php C, cu 100) Khng phi ni nhiu m chng t rng mnh hc rng bit nhiu. Cng khng phi ni nhiu m mnh to li ch cho mnh hoc cho ai khc. Kinh sch Ty Tng c li dy rng ni nhiu lm khi a n hu qu tai hi, nh trng hp con kt, v ham ni m phi chu cnh chim lng.

Chnh Nghip Chnh Nghip l to nghip chn chnh, tc khng st sanh, khng trm cp v khng t dm, ba iu tu tp u tin trong ng gii. Gii th t, vng ng, c cp n trong phn Chnh Ng. Phn ln cc kinh sch khng cp n gii th nm -- khng dng cht say -- trong Chnh Nghip. Nn bit rng khng d dui ung ru v dng cc cht say l gi gn tm cho c lun lun sng sut lun lun quyt nh chn chnh. 1. Khng st sanh, l khng c ct t, ngn chn, tiu dit, hay lm tr ngi sc tin trin ca nng lc mt i sng, khng cho n lin tc tri chy, l khng lm tn thng cuc sng ca bt lun sinh vt no, cng khng sai biu, xi gic hay quyn d ngi khc lm nhng iu ny. Trong hnh thc th s nht, hnh ng st sanh gm nm yu t l: C mt sinh vt ang sng; c s hiu bit rng sinh vt y ang sng; c nh ct t s sng ca sinh vt y; c s ch tm c gng lm cho con vt cht; v chnh tc ng st sanh. c Pht dy: "Ai cng run s trc gy gc. Tt c u qu trng i sng. Hy ly bng ta suy lng ngi. Khng nn git, cng khng nn lm cho ngi khc git." (Kinh Php C, cu 129) Mt ngy n, khi vo thnh Svatthi (X V) tr bnh, c Pht thy mt nhm tr con cm gy xm p mt con rn. Ngi dng chn li hi, -- Ny cc con, cc con ang lm g ? -- Bch Ngi, chng con p con rn. -- Ti sao cc con p n? -- Bch Ngi, v chng con s n cn. c Pht m li khuyn rng trong khi lm au n con rn, cc con hy ngh n chnh cc con. Hnh ng hung bo ny s lm tn thng n hnh phc ca cc con trong tng lai. Ngi no mun tm hnh phc cho mnh ch nn nh p k khc. V Ngi dy: "K no tm hnh phc cho chnh mnh bng cch hnh h chng sanh khc, cng a thch an lc, k y s khng c hnh phc." Khi ging v ba-la-mt Tr Gii (sila paramita) Ngi Nrada c li khuyn nh sau: "Mi ngi u qu trng i sng ca mnh. Khng ai c quyn cp s sng ca k khc. B Tt ri tm t n tt c chng sanh, ch n

nhng con vt b nh ang b di chn, v khng khi no st hi, hoc lm tn thng mt sinh vt no. Con ngi vn sn c mt th tnh xi gic git hi nhng chng sanh khc n tht m khng cht thng hi. Cng c khi st sanh, nh sn bn hay i cu, tiu khin th gi. Du nui sng thn mng mnh hay tm th vui, khng c l do no chnh ng git mt sanh linh hay lm bt lun cch no khc cho mt sanh linh b git. C nhng phng php tn nhn, gh tm, cng c nhng phng php m ngi ta gi l "nhn o" st sanh. Nhng lm au kh mt chng sanh khc l thiu lng t i. Git mt con th l hnh ng bt chnh, ni chi n git mt ngi, mc du nhiu l do c vin ra gi l chnh ng, c khi gi l cao qu, con ngi tn st con ngi." gii thch cho mt thanh nin tn Subh, thc mc trc trng hung bt ng gia loi ngi, c Pht dy: "Nu ngi kia trn i ch bit st sanh, ngi th sn chng hn, bn tay lun lun m mu, hng ngy sng trong s git chc v gy thng tch khng cht xt thng. Do tnh hiu st y, nu ti sanh trong cnh ngi, ngi y s yu mng. "Nu ngi kia lun lun thn trng, khng h xc phm n cuc sng ca ai, sng xa gm ao gio mc v cc loi v kh, ly lng t i i x vi tt c chng sanh. Do s khng st sanh y, nu ti sanh trong cnh ngi, ngi y s trng th. "Nu ngi kia c c, lun lun tm cch hi ngi, lun lun dng m v gm ao i x vi mi ngi. Do nt hung d bo tn y, nu ti sanh trong cnh ngi, ngi y s ng yu bnh hon. "Nu ngi kia khng bao gi lm tn thng ai. Do c tnh hin lng nhu ha y, nu ti sanh trong cnh ngi, ngi y s mnh khe ..." (Majjhima Nikya, Trung A-Hm, Kinh Cullakammavibhanga Sutta, s 135) Qu ca nghip st sanh nng hay nh ty theo tm quan trng ca chng sanh b git, v s c gng thc hin hnh ng st sanh v tai hi gy ra khc nhau. St hi mt ngi thnh thin hn l gy nhiu tai hi hn l git mt tng cp. 2. Khng trm cp l khng c ly, hoc xi gic ngi khc ly mt vt c ch m khng c cho n mnh. "Ly mt vt khng c cho n

mnh" c th bao gm nhiu hnh thc khc nhau nh trm cp, tc ln lt ly ca ngi; nh mc ti, khot vch o ngch vo nh ly trm v.v... ; nh cp git, tc cng khai ly ca ngi bng v lc, hoc bng cch hm da, hoc l lng git ly mt mn ri b chy, lm cho ngi ta khng kp tr tay; nh gian ln, gi di tro tr ginh quyn s hu ca mt ngi khc; nh lng gt, bun bn ca t ni nhiu, gi thp ni cao, o lng cn thiu, ca h xu ni tt v.v... Tt c nhng hnh thc trn u to nghip trm cp. Mt khi gieo nhn t c ngy phi gt qu, sm hay chy, ni ny hay ni khc. Theo ng gio hun ca c Bn S, khng th van ln cu cnh, hi l hoc gian ln bng bt lun phng cch no m ta c th bin chuyn c nh lut nhn qu, cng khng th ln trn ni no, du bay ln tri rng mnh mng, gia i dng su thm, hoc ni thm su cng cc, m ta c th trnh khi hu qu ca nghip bt thin to. Khng c v tri no, ch n c Pht i na, c th can thip vo s bo ng ca nghip. Qu ca nghip trm cp l ngho nn thiu thn, khn kh, tht vng, v lm thn n l. Nm chi to nghip trm cp l: C mt vt thuc s hu ca ngi khc; mnh hiu bit nh vy; c nh thu ot vt y lm s hu ca mnh; c gng trm cp; v chnh hnh ng trm cp. Ngi thc hnh Chnh Nghip lnh xa mi hnh thc trm cp, du l s trm cp hin nhin, l liu hay vi t, kn o, n np di mt lp g khc. Tri li, lun lun c gng pht trin nhng c hnh thanh bch, lim khit, chn tht v chnh trc. 3. Khng t dm, tc l gi gn i sng gia nh trong sch, khng lang ch phng tng. V phng din lun l, gii ny nhm bo v hnh phc gia nh, khng cho ngi ngoi xm phm vo tnh trng an lc trong nh, to s tn cn ln nhau v sit cht tnh ngha gia v v chng. V mt o c, gii ny gip lm gim thiu nng lc t nhin c chiu hng lan rng ca dc vng v ng khc, tng trng hnh t khc bung b v t ch ca li sng thanh cao. L d nhin, i sng c thn ca cc v tu s chn chnh l hnh thc trong sch ng qu trng nht, v cc Ngi c th tn dng tt c nng lc v th gi ca mnh phc v k khc. Tuy nhin, c Pht l v gio ch thc t, Ngi khng bao gi trng ch hng tn ti gia c s sng cuc sng ca cc bc xut gia. Hiu bit nhng kch thch ca i sng, kht vng v nhng thc gic ca con ngi, c Bn S

khng dy bo ngi Pht t c s phi sng tuyt i c thn nh cc v t khu. Nhng Ngi khuyn chng ta nn thn trng, ng sai lm lm n l cho c th vt cht v do , lm gim suy phm gi con ngi. Qu ca nghip t dm l c nhiu k th v i sng gia nh, gia v v chng, khng c hnh phc. Chnh Mng Chnh Mng l hnh ngh chn chnh nui mng. Kinh sch thng cp n nm ngh khng nn lm l: Bun bn kh gii, chn nui hay bn th lm tht, bun bn ngi lm n l, bun bn c dc, bun bn ru v cc cht say. Tinh thn ca nm iu king c ny l khng nn nui mng sng ca mnh bng cch hnh nhng ngh c th trc tip hay gin tip lm cho ta to nghip bt thin. Trong mt bi thuyt trnh v T Diu V.F. Gunaratna vit: "Cuc chin u sng v nhng nhu cu khn thit c to nn bo tn i sng c nhn v nui sng gia nh bt buc con ngi phi xem cng cuc lm n sinh sng l mt vn quan trng v do , c mt thc gic cp bch y con ngi i di theo kip sng thnh tu iu ny. "Xt rng nhng g cng bng v lch s u b vt b, bin tan theo chiu gi, v xt rng nhng hu qu tai hi xy n cho k khc s b lng qun, khng ai ngh ti hay nhc n, con ngi c th b quyn r i vo con ng bt chnh. l iu m chng ta phi thn trng gi mnh, ng b ri vo nhng quyn r tng t. Bng mi gi chng ta phi gi cho Chnh Mng ca mnh c trong sch. Yu t Chnh Mng dn n gii c trong sch, ngi hnh ngh theo ng Chnh Mng mi c th nghim tr gii lut, bng cch trnh xa s bun bn kh gii, bn th lm tht, bn ngi lm n l, bn ru, bn c dc. "Thng thng ta ngh rng phi trnh, khng nn hnh ch c bao nhiu ngh gi cho Chnh Mng c trong sch. Khng phi ch c vy. Trong b Majjhima Nikya, Trung A-Hm, c on ghi rng hnh nhng ngh c "s lng gt, nnh b, m m, chia r, c n", u c xem l khng Chnh Mng. Mt cch tng qut, nh c ghi trong Digha Nikya, Trng A Hm, Chnh Mng c xem l trnh xa nhng li sng bt chnh, v sng i chn chnh." Cc v t khu sng khng nh ca, khng gia nh, v tt c ti sn ch bao gm c b y v bnh bt. Cc Ngi khng phi bun bn hay lm lng

sinh sng nh ngi ti gia c s, nhng cng c gii Chnh Mng. i vi hng tu s, Ngi Ledi Sayadaw phn lm bn loi Chnh Mng l: 1. Trnh xa, khng nui mng bng nhng phm hnh sai lc nh phm mt trong ba thn bt thin nghip v bn khu bt thin nghip. 2. Trnh xa s nui mng bng nhng phng php bt chnh nh nnh b, a th t qua li v.v... 3. Trnh xa s nui mng bng cch gt gm ngi khc, nh d d ngi theo mnh tu hc c thn thng, hay khoe khoang mnh c Thnh Qu, hay ni cho ngi ta bc mnh phi cho ra mt vt g mnh i cho ri, hoc na, b ra mt mn qu nh cu ly mt mn qu gi hn. 4. Trnh xa s nui mng bng nhng kin thc trn tc, nh coi tng s, bi qu v.v... Tm li, Chnh Mng to tnh trng iu ha trong i sng x hi v em li trng thi an lnh hnh phc cho tng c nhn. Nu ngi sng t mng hng ngy gt gm, git chc, hoc say sa, trm cp, v do , gy xo trn cho ton th cng ng, th ngi c Chnh Mng em li tnh trng an ton, ha hp, cho tt c mi ngi. * Ba chi Chnh Ng, Chnh Nghip, Chnh Mng hp thnh phn hng "Gii", hay phn lun l trong Bt Chnh o. Gii l nhng quy tc o c c tc dng nh nhng tm bng mu dng bn l ng cnh bo him ha sa a, nhng g khng nn lm, nhng iu nn trnh (varitta). ng khc, Gii cng l np sng k cng c xem nh nhng tng vng chc cn trn con ng a n an tnh hon ton, hnh phc tuyt i, nhng g nn lm (caritta). Gii c ban hnh nhm to thn v khu nghip trong sch, nhng chnh phm hnh tuyt ho t n ch l phng tin. Mc tiu ti hu ca Gii -hiu theo Bt Chnh o -- l thot ra khi mi hnh thc kh au ca i sng, v vt n hnh phc trng cu, Nit Bn. Ch thch:

[10] Rhula l con ca c Pht khi cn l Thi T Siddhatta, xut gia lc by tui. Chnh Tinh Tn Chnh Tinh Tn l n lc chn chnh. Khng mc tiu tt p no c th thnh tu c mt cch m mn nu khng c s c gng. Thot ra khi nhng au kh ca vng lun hi m t v lng kip chng ta mi thnh thang l bc l mt cng trnh v cng quan trng, th s c gng cng phi mt mc tng ng, ngha l phi tt bc kin tr v tn lc dng mnh c gng. Pht Gio khng ch trng rng ch van vi nguyn cu sung m c th gii thot. Kinh Php C dy: "Lm iu c, do ta. Qu tht vy, nhim do ta. Cng do ta, khng lm iu c. Qu tht vy, c thanh lc do ta. Trong sch hay nhim u ty ni ta. Khng ai c th lm cho ngi khc tr nn trong sch," (cu 165) c Pht ch c th vch ra cho chng ta con ng. Phn chng ta l phi noi theo con ng y t thanh lc. i hay khng, v i ng con ng hay khng, l do ta. Khng ai c th n cho ngi khc no. Ch n c Th Tn cng khng th i chng ta n. "Chnh t cc con phi kin tr c gng. Cc ng Nh Lai ch l nhng v thy." (Kinh Php C, cu 276) Tinh tn l yu t v cng quan trng trong gio l nh Pht. Trong ba mi by bodhipakkhiya sangaho, Phm Tr o, tc ba mi by phm hnh kh d a chng sanh t b m n bn gic, hay ba mi by yu t h tr hnh gi i trn Con ng a n gic ng, Tinh Tn c nhc n ti chn ln, nhiu hn cc hnh khc. i sng ca c Pht l mt gng tinh tn cao c n mc cng tt. Li nhn nh ti hu ca Ngi trc gi pht i Nit Bn l, "Appamdena sampdetha", "Hy kin tr c gng". Cng mt th y, li dy cui cng ca Ngi Sriputta (X Li Pht), v i T ca c Pht, l: "Hy kin tr c gng, y l li khuyn dy ca ta."

Chnh Tinh Tn c bn phn, hai lin quan n bt thin php v hai lin quan n thin php. Bn tc dng ca s n lc chn chnh l ngn nga v dt b bt thin php, pht trin v cng c thin php. Trong b Anguttara Nikya, Tng Nht A-Hm, quyn II, trang 15, bi kinh s 13 v 14, c ghi nh sau: 1. Ci g l tinh tn ngn nga? "Ni y (trong trng hp ny) v t khu t ht ch mnh vo cng phu ngn nga, khng pht sanh bt thin php, nhng t tng bt thin cha pht sanh. V ny c gng pht trin nng lc v dng mnh cng c tm ca mnh ( ngn nga). "Ni y, khi v t khu thy mt hnh th, nghe mt m thanh, hi mt mi, nm mt v, xc chm mt vt, hay bit mt tng, v ny khng b nhng i tng y -- xem nh mt ton th hay tng chi tit -- lm xc ng. V t khu chm ch kim sot, cn mt gn gi v iu phc lc cn, khng cho nhng cm xc nh a thch hay ght b, nhng t tng ti li v bt thin, xm nhp vo nh ngi khng thu thc lc cn (b n xm nhp). l tinh tn ngn nga." 2. Ci g l tinh tn dt b? "Ni y, v t khu t ht ch vo cng phu dt b cc php bt thin, nhng t tng bt thin pht sanh. V ny c gng pht trin nng lc v dng mnh cng c tm mnh ( dt b). "Ni y, v t khu khng chp nhn, khng dng nui, nhng dc vng pht sanh, m dt b, trnh xa v xua ui, lm cho n chm dt v tan bin. Cng th y, dt b nhng t tng sn hn v hung bo pht sanh. l tinh tn dt b." 3. Ci g l tinh tn pht trin? "Ni y, v t khu t ht ch mnh vo cng phu to nn (lm cho pht sanh) v pht trin thin php, nhng t tng thin cha pht sanh. V ny c gng pht trin nng lc v dng mnh cng c tm ca mnh ( pht trin). "Ni y, v t khu pht trin nhng yu t ca s gic ng (Tht Gic Chi) cn c trn s n dt, trn s dt khot t b, trn s chm dt cui

cng, a n gii thot. Nhng yu t y l nim, trch php, tn, ph, an, nh, x. l tinh tn pht trin." 4. Ci g l tinh tn cng c? "Ni y,v t khu cng c mt mc (hay cng n) hnh thin thun li ... l tinh tn cng c. "y l bn tinh tn: Ngn nga, dt b, pht trin v cng c. l bn tinh tn m c Th Tn ban truyn. Ni y v t khu, nh kin tr tinh tn, thnh tu chm dt au kh." Trong bi kinh ny, "php bt thin" l nhng t tng pht khi t ba cn bt thin l tham, sn, si. Trn phng din thc hnh trong i sng hng ngy, bt thin php l mi nghip bt thin c cp n trong phn Chnh Kin. [11] "Thin php" y khng nhng ch l thp thin nghip m cn l nhng yu t ca s Gic Ng (Tht Gic Chi), nhng yu t ca Tu Minh St, a chng sanh n ch gii thot ton vn ra khi mi kh au ca bin trm lun. Theo Ngi Ledi Sayadaw, "thin nghip" l by giai on ca Thanh Tnh o (Visuddhi Magga, con ng trong sch dn n Nit Bn): Gii Tnh, Tm Tnh, Kin Tnh, on Nghi Tnh, o Phi o Tri Kin Tnh, o Tri Kin Tnh v Tri Kin Tnh. Trong gung my phc tp ca con ngi c ci tm v cng quan trng. Tm cha ng mt kho tng nhng c tnh tt p v mt hm nhng tt xu. Chnh Tinh Tn l n lc loi b dn nhng tt xu, v pht trin nhng c tnh tt p. Cng nh trn mt m t hoang, mun thnh cng gieo trng ging tt th trc tin phi tiu dit c di, v canh chng khng cho n mc ln tr li. Ri trn tha t sch tt y ta mi gieo ging, thn trng vun bn v theo di sc trng thnh ca cy. l Chnh Tinh Tn. Chnh Nim Chnh Nim l chi th by trong Bt Chnh o. Khi cp n "nim" mt s ngi trong chng ta lin tng n hnh nh mt nh s o mo ang trm ngm lng l ngi u trong rng su hay hang thm, hoc trong mt ngi cha xa xi ho lnh, di lm cy rm rp. Vi ngi vn ngh rng "tu nim" l mt cng trnh c tnh cch huyn b, dnh ring cho

mt hng ngi c bit no. Tht ra "nim" ht sc n gin, rt ph thng. Tt c chng ta u c nim, mc du chng ta nim trong hnh thc s khai nht v gi l ch tm, hay lu n, ngha l chm ch hng tm v i tng. Tm hay bit ny, nu ta gi c bn lu trn i tng th l nim. Tm c chiu hng phng ra ngoi, chy u ny nhy u kia, lun lun chao ng. Ko tm li v t n vo mt i tng, ch hay bit i tng thi. l nim. Danh t Pli m ta thng phin dch l nim, "sati", Sanskrit l smrt, c ngha l tr nh. Tuy nhin, sati khng chnh xc ging nh quan nim v tr nh ca ngi Ty Phng. Sati, nim, l trng thi ch tm, s hin hu ca tm trn i tng. i khi sati c dng trong ngha hay bit, nhng y danh t sati, nim, khng phi l s hay bit nh thng c hiu, t nhiu bao hm nhng ngh, nhng cm tng v.v... Ni y sati l s hay bit sung, tr tri, hon ton tch ri ra khi mi suy t, tng tng, hi nh. Ngoi i tng, khng hay bit g khc xy ra bn trong hay bn ngoi ta. Nim l s hay bit khng c la chn, ch ghi nhn i tng m khng vng vu vo mn li ca t tng. Nh vy, hnh ch nim khng phi l vn "lm mt iu g" m tht s l khng lm. Khng suy t, khng xt on, khng lin tng, khng sp xp k hoch, khng tng tng, khng c mun. Ch c ghi nhn, quan st, ch tm nhn vo i tng. Trong khi hnh Chnh Nim, tm thc tnh quan st iu g ang xy ra mt cch r rng an tnh. Ch ghi nhn ri bung b cho n tri qua, khng xt on hay din dch. S vt n ri i, sanh ri dit, hnh gi ghi nhn din tin trong thi im hin ti, lun lun sng trong hin ti. Trong Bt Chnh o, i km theo danh t sati c ch smma, c ngha chn chnh, ng. Samm sati l nim, hoc c s ch tm hay bit chn chnh, ta gi l Chnh Nim. Mt cch rt ro, thc hnh Chnh Nim l hnh T Nim X. C bn loi nim chn chnh l: Nim thn, nim th, nim tm v nim php. c gi l T Nim X (Satipatthna). "Patthna" hay "upatthna" l em li gn, km gi chc tnh trng hin hu, gi tm hay bit, hay thit lp c s. T Nim X, l bn x, tc bn ni chnh yu hnh gi t s ch tm hay bit vo. Kinh T Nim X c c Th Tn thuyt ging cho ngi dn Kuru ti th trn Kammasadamma v c ghi chp hai ni trong Tam Tng kinh in. Mt ni l bi kinh s 10 trong b Majjhima Nikya, Trung A-Hm,

di ta Satipatthna Sutta. Bi kinh kia mang s 22, trong Digha Nikya, Trng A-Hm di ta Mah Satipatthna Sutta. im khc bit gia hai bi l trong kinh Mah Satipatthna, i Nim X, ca Trng A-Hm phn T Diu c gii thch di dng v y chi tit hn trong on Nim Php. C hai bi kinh u khi u nh sau: "C con ng duy nht ny chng sanh t thanh lc, dit tr au kh, thnh t tr tu v chng ng Nit Bn -- l T Nim X." T Nim X l th no? L Nim Thn, Nim Th, Nim Tm v Nim Php. a. Nim Thn, hay Thn Qun Nim X L ch tm hay bit vo nhng hin tng vt cht trong c th. Php Nim Thn c 14 phn gm: 1. Ch tm vo hi-th-vo-th-ra. y l php hnh rt ph thng, v mi ngi c th p dng lm nn tng cho cng phu hnh thin. Khng nn lm hiu rng y ch l li tu tp cho ngi s c. V php nim hi th chnh n c th dn hnh gi i di theo con ng, qua sut tt c nhng giai on khc nhau ca Con ng, n tn im cng tt l hon ton gic ng. Li na, tin trnh hi th theo dnh lin vi ta ch n lc la i v do , lun lun hin hu. Lc no ta cng c th x dng ch tm hay bit vo. Hnh gi khng c kim sot, lm cho n phi nh th no, di hay ngn, mnh hay yu, m n tri chy t nhin v theo di, ghi nhn, ch tm hay bit. 2. Ch tm hay bit mi c ng ca thn, nh i, ng, nm, ngi v.v... Hnh gi ch tm hay bit vo mi c ng ca thn. Khi i, hay bit mnh ang i, khi ng, hay bit mnh ang ng, khi nm, hay bit mnh ang nm, khi ngi, hay bit mnh ang ngi, khi i t th, hay bit mnh ang chuyn mnh, thay i t th. 3. C s hay bit r rng (satisampajanna. Sati l nim + sampajanna l hay bit r rng) v mc ch v v tnh cch thch nghi ca hnh ng bng thn, nh khi nm, khi nhn v pha trc hay nhn quanh, khi co hay dui tay, chn, khi p y mang bt, khi n, ung, nhai, nm, khi i i tin hay tiu tin, khi i, ng, nm, ngi, khi ng, khi thc, khi ni, v khi gi im lng. Phn ny cng a n trng thi nh tm v hiu bit thu o v tn

tng rng khng c mt "ngi" m ch c nhng c ng sanh khi do nhn duyn. 4. Qun tng tnh cch trc ca thn. Qun st thm su vo thc tng ca thn ny nhn thc rng n khng c chi l hp dn ta luyn i. c Pht dy rng ham m nhc dc ng trn l mt hnh thc ca i dc, tc nguyn nhn sanh au kh, v nh vy, phi c gng gim bt v tiu tr. Thng thng, khi nhn b ngoi, ta thy rng thn ny p v hp dn, ri ngng ti , khng nhn vo v quan st mt lp su hn. Php hnh ny m x, phn tch, nghin cu tng b phn v thy rng ci m ta gi l sc p ch l mt o nh, ch su dy nh mt lp da. Di lp da mng manh y th khng c g l hp dn. Tuy nhin, khng nn ngh rng php hnh ny nhm lm cho ta nhm gm hay bt mn vi c th, m gip ta thy ng s tht ri bung b, khng luyn i, khng bm nu vo thn, ngha l t t dp tt ngn la tham dc bng cch gim dn nhin liu. 5. Qun tng v bn thnh phn chnh yu (T i chnh yu) cu thnh c th vt cht ny. Thng thng ta c khuynh hng xem thn ny l chnh mnh, l ca mnh. Nhng khi m x, phn tch tn tng, ta nhn thc rng n ch l s cu hp ca nhng nguyn t t, nc, la, gi, lun lun bin chuyn, cng nh nhng g vt cht quanh ta, th c g l "ta", xem nh mt n v nguyn vn, thng cn, khng bin i, c g c bit l "ca ta". 6. Qun tng chn loi t thi, suy nim v chn giai on tan r ca xc cht. Hnh gi tng tng mt xc cht ln ln snh thi v tri qua nhng giai on tan r, ri lin tng n thn mnh. Gi y khe mnh, y sinh lc, nhng mt ngy no ri cng chu chung mt s phn, xui chiu theo nh lut thin nhin. "Tht vy, thn ny cng cng mt bn cht nh vy, cng tr thnh nh vy, v s khng th trnh khi trng thi nh vy. "Mt ln na, ta khng nn hiu lm tc dng ca php hnh ny. y khng nhm lm cho ta lo s cht hay s xc cht, m gip ta suy nim r rng thc tng ca s vt l v thng v bung b, khng nm nu kip sinh tn. T thi y l v thy ang dng dc ni ln mt cch hng hn, khng nh rng:

"Tt c cc php hu vi tht khng bn vng. N c tnh cch sanh dit l thng, v nhn sanh ri dit, dit ri sanh... " b. Nim Th, hay Th Qun Nim X L ch tm hay bit vo nhng cm gic hnh phc hay au kh, hoc v k (khng-hnh-phc-khng-au-kh), khi nhng cm gic y va sanh khi. Th l mt tm s. Theo (Abhidhamma), Vi Diu Php, tm s th l mt trong by tm s ph thng (bin hnh), c mt trong tt c cc loi tm. Nh vy, mi khi chng nghim mt loi tm no cng c tm s th, mnh hay yu, r rng rnh mch hay m m, nhng c s hay bit l c th. Th d nh c mt hnh th (sc trn), c mt (nhn cn), khi sc trn tip xc (xc) vi nhn cn l c nhn thc. Nhn thc l s thy, s hay bit hnh th xuyn qua mt. Mt s hay bit tc l mt loi tm vng, th trong c tm s th, mnh hay yu. C su cn: nhn, nh, t, thit, thn, ; tc c su loi hay bit: nhn thc, nh thc v.v... Mi ln c s hay bit, mi ln c thc, l c th. Ty theo "xc" cn no c su loi th khc nhau. Th sanh khi cng lc vi thc. Th rt quan trng, v do th i pht sanh, v t , lin tc din tin vng quanh nhng kip sng kh au. Th c th pht sanh r rng, d nhn ra, c khi kn o v m m, t nh n c m ta khng nhn din. Th lc th ta luyn i ri chp th, mt loi tm tham. Th kh th ta bt mn, bun phin, mt hnh thc ca tm sn. Th v k th ta bung tri, cho n mc tnh li cun, tc t nhiu c tm si. Tham. sn, si, l cn nguyn t xut pht tt c nhng loi tm bt thin. Nhn theo Thp Nh Nhn Duyn: ... lc cn to duyn cho xc pht sanh, xc to duyn cho th pht sanh, th to duyn cho i pht sanh, do i to duyn th pht sanh, v do th, hu pht sanh v.v..., c th vng quanh sanh t-t sanh tip din v cng tn. Thng thng, nu khng c kim sot, tin trnh ca lung tm din tin nh th. Nhng a thch v ght b ca ta phn ln ty thuc ni trn cnh v pht sanh hu nh my mc, mt cch t ng. Chng ta khng ch ng m ch phn ng. Mt cnh p lm cho ta mun thng ngon. Mt bn nhc hay lm cho ta mun nghe. Mt thc n ngon khiu gi lng mun n v.v... Trong quyn The Simpler Side of the Buddhist Doctrine, Ngi Kassapa Thera vit: "... T lu, gic quan ta i hi c tha mn. lu ri, gic quan ta c phng s y , v s cn c phng s cho n khi tr

thnh qu i kh chu. Ci g phng s gic quan? Chnh ci tm phi phc v gic quan nh ngi n l phc v cng lc nm v hong kh tnh. Tm, v cha t, b trut ph, v chnh nm tn qun hu -- nm gic quan -- son ngi. Ngi Pht t chng ta c bn phn phc hi ngi v li cho tm, v tm l ngun nng lc duy nht c th gip ta vch ra v khai trin con ng." Lm cch no km ch nhng i hi ca gic quan? Ni y l vai tr ca php hnh "Nim Th", hay Th Qun Nim X. Th lc khng ng nhin dn n tm tham, cng nh th kh khng nht thit phi dn n tm sn, v th v k n tm si. Bng cch vn dng ch, i khi ta c th quyt nh loi th m khng b i tng chi phi. Khi nh nim th ta hay bit kp thi, nhn, hiu bit, v iu khin n m khng n dn i. Nh c ngi kia m t lu ta hng c cm tnh v gip , mt ngy n bng nhin tr mt mng nhic ta thm t. Li th l n tai, c nh thc. Thng thng, nu "nim" khng bn nhy, khng nhn thc kp thi, tc nhin c au kh. Tm sn lin pht khi, a n nhng li ni hay hnh ng km thanh lch. Nu c nim th, v nu "nim" bn nhy, va hay c th kh v tm bt mn khi sanh ta lin kp thi suy t nh sau: Li ni th l cc cn l xu v s to nghip bt thin. N l ca ai? Khng phi ca ta. Ca ngi kia. Ca h th h lo, mnh khng th gip g th khng nn gnh chu. By gi, ci g l ca ta? Phn ng ca ta nh th no i vi li ni nng y s l ca ta. Trong trng hp ny c th c ba cch phn ng. Mt l n ming tr ming. H mng chi mnh th mnh mng chi li. l phn ng t nhin, d dng, thng thng nht, v ng nhin a n tm sn, au kh. Hai l nhn. Ta suy ngh rng li ni ch l nhng m thanh. Nu nhng m thanh y lt vo tm th n s gy phin gin, au kh, m khng li ch g. Hy cho n bay qua nh gi thong qua mn li. tng y s a ta n tm x, qun bnh, bnh thn. Ba l thng hi anh ta. "ti cho ci nghip" ca anh. gieo nhn bt thin t s gt qu bt thin, anh s chu hu qu au kh m khng bit. Ri ta ri tm t n anh. Hnh ng nh vy th chnh ta s hng th lc. L d nhin, thi th nht l thp km v thi th ba l cao thng hn ht, nhng t khi ta lm c. Ti sao? V nim ca ta cha bn nhy hay bit kp thi, v tm t ca ta cn yu, cn gin ni ln nh nga

chy in, c ng u mi chu ngng. Nu nim ca ta c rn luyn thun thc t bn nhy hn v s hay bit kp thi. Lc ban s trong php Nim Th, ta ch tm hay bit nhng cm gic va pht khi v phn bit r rng bn cht ca n l lc, kh, hay v k. Ghi nhn loi th, nhng khng t ng ha mnh vi n, khng xem n l "ta" hay "ca ta", hoc l ci g xy n cho "ta". Th ch l cm gic sung. S hay bit c gi tng lp ch ghi nhn th, khng c ln ln vi bt lun cm gic bun vui, hay a thch, ght b no. l ngha on "nim th trong th" trong cu kinh, Ch ghi nhn loi th -- lc, kh, hay v k. Hnh gi ch hay bit c s hin hu ca th v gic tnh theo di, nhn n tan bin. Lu ngy t rn luyn nh th s n lc c th ghi nhn tng th cm ca mnh sanh khi v hoi dit, dit ri sanh. Ch c mt lung nhng th cm din tin v cng nhanh chng. Trong tin trnh sanh dit y khng c chi tn ti, v khng c chi c th l mt ci "ta" n thun, nguyn vn, tn ti trong hai khonh khc k tip. Khng c chi tham, sn, hay si. Khng c chi ng c a thch hay ght b. Khng c chi ng bm nu, hay xua ui . Ta hon ton bung b. Cng lc y nim ca ta s bn nhy thm dn v c th d dng hn, ngng li kp thi nhng cm xc, nhng ngh v nhng tc bt thin. Ta tinh tn ngn nga khng nhng cm xc y khi sanh m bung b, chn ng "i" ngay ti y. c. Nim Tm L ch ch tm hay bit v nhng t tng ca mnh. Th d nh c nhng t tng tham i pht sanh, hnh gi hay bit c tm tham; c tm qung i thin v b th, hnh gi hay bit c tm b th v.v... Khi nhng t tng ny pht hin, hnh gi ghi nhn s pht hin. Khi n tan bin, hnh gi hay bit n tan bin. Theo Pht Gio, tm khng phi l mt thc th n thun, nguyn vn, v khng bin i, m l nhng chp t tng lin tc ni tip tri chy. Ngi Nrada gii thch: "Theo trit hc Pht Gio, khng c khonh khc no m tm c th trng rng, ngha l khng c mt lc no m khng c mt loi tm duyn theo mt i tng vt cht hay tinh thn. Thi gian tn ti ca mt loi tm nh vy gi l chp t tng, hay st-na tm. Khi mt chp t tng dit, tc khc c mt chp mi pht sanh. Nh vy, nhng chp t tng lin tc ni tip, v thi gian tn ti ca mt chp t tng tht ngn, kh m quan nim

c. Mi chp t tng gm ba giai on, sanh, tr, v dit. Ngay khi mt chp t tng va tri qua giai on dit, tc khc giai on sanh ca chp t tng k ni ln. Trong tin trnh lun lun bin i ca i sng, mi chp t tng khi dit, chuyn tt c nng lc v tt c nhng cm gic thu nhn cho chp t tng k tip. Mt chp t tng mi gm nhng tim nng do chp t tng trc trao li, v thm vo c ci g khc na. Nh vy c s lun lu khng ngng ca tm. Lung tm nh mt dng sui lun lun tri chy. Chp t tng mi khng hon ton ging nh chp t tng trc, bi v thnh phn cu to i mi, m cng khng tuyt i l khc, bi v c hai u cng nm trong mt lung sng, mt dng i. "... Hng phm nhn cn lng tng trong o mng, lm xem s lin tc gi to nh ci g vng bn, vnh vin, khng i thay, v cn i xa n i a mt linh hn trng tn bt bin -- gi nh l ngi va hnh ng, va quan st hnh ng-- vo trong ci tm lun lun bin i." Khi nim th, ta ch tm hay bit vo mt tm s c bit, tm s "th". Nim tm, ta ch tm hay bit vo tm vng. Tm vng gm 52 tm s, trong th l mt. Trong php nim tm, do nhng tm s lin quan c Pht ch dy 16 loi tm hnh gi ch nim l : Tm c tham v tm khng-tham, tm c sn v tm khng-sn, tm c si v tm khng-si, tm u oi. lin h n d di hn trm, tm lon ng, tm pht-trin-caothng (tc cc loi tm thuc Sc Gii v V Sc Gii), tm khng-phttrin- cao-thng (tc cc tm thuc Dc Gii), tm hu hn (tc cn c th hn), tm v thng, tm nh, tm khng nh, tm gii thot, v tm khng gii thot. Du tm trong sch hay nhim, ta nn gi ch c s hay bit r rng m khng phn khi kch thch, cng khng chn nn ng lng. Ch ghi nhn loi tm, ri n tri qua, khng luyn i, bm nu, cng khng ght b, ui xua, m hon ton bung b. c. Nim Php L ch tm hay bit vo nhng i tng ca tm. Trong kinh T Nim X, phn Nim Php chia lm nm phn: Nm php trin ci, ng un th, su ni v ngoi x, tht gic chi v t diu . Nm php trin ci, hay nm chng ngi cn tr con ng hnh o l: tham dc, on ght, hn trm d di, phng dt lo u, v hoi nghi.

Trong b Samyutta Nikya c Pht dy: "C nm chng ngi lm hoen tm. Do cc chng ngi ny, tm khng n thun, khng mm do, khng sng sut, khng th c phn tch d dng, cng khng th c cu hp hon b tiu tr nhim." Ngi hnh thin phi hay bit r rng mi khi n pht sanh v khi n hoi dit. d dng kim sot, hnh gi phi hiu r nm chng ngi tinh thn khi pht nh th no, phi lm th no cho n tan bin, v lm th no ngn nga, khng cho n sanh khi trong tng lai. Ng Un Th l chp th rng sc, th, tng, hnh, thc l "ta", l "ca ta" ri c bm vo. Hnh gi ch tm hay bit vo s khi sanh v s phn tn ca tng un v nhn thc rng n lun lun bin i, khng c thc cht, v khng c un no l "ta" v "ca ta". B Samyutta Nikya, Tp A-Hm, ghi li li Ngi Sriputta (X Li Pht) khuyn dy c gi Nakulapit nh sau: "Ngi khng phn bin Gio Php r rng, khng tu tp theo li dy ca Gio Php, xem thn (sc) ny l t ng ca mnh, thy t ng ca mnh nm trong thn, thn l t ng. Ngi y ni, "Ti l thn ny, thn ny ca ti", v tng y thm nhim lu ngy, nhiu kip nh vy. n khi thn th bin i, tn t, v ngy cng tr nn ti t thm, theo nh lut v thng, bt n nh, dnh lin vi mi s vt, mi kip sinh tn, th cm nghe bun ru, u su, au kh. Ngi y ta thn, than van, tuyt vng. "Ngi y xem th, tng, hnh, thc, l t ng, xem chnh mnh nm trong th, tng, hnh, thc, hoc xem th, tng, hnh, thc, nm trong chnh mnh v ni, "chnh ta l ng un, ng un l ta, ci ny l th, tng, hnh, thc, ca ta. V c th, nim t ng ha vi ng un thm nhim ngi y. Do , khi th, tng, hnh, thc bin i, v bn cht ca n l bt n nh v lun lun bin i, th ngi y bun ru, ta thn, u su v tuyt vng..." V Ngi dy tip: "...Ngi c gio dc y , ngi c tu tp thun thc trong Gio Php ca bc Thnh Nhn, ngi y khng xem sc, th, tng, hnh, thc, l chnh mnh, cng khng xem t ng mnh nm trong nm un y. Ngi y khng b nim kia thm nhim v khng ni sc, th, tng, hnh, thc, l ti, ti l sc, th, tng, hnh, thc. V khng thm nhim nhng ngh sai

lc y, khi sc, th, tng, hnh, thc bin i, ngi y khng u su, phin mun v.v..." Su ni x v su ngoi x, tc l lc cn v lc trn. Hnh gi ch nim v hiu bit nhn, nh, t, thit, thn, ; hiu bit sc, thinh, hng, v, xc, php v hiu bit dy tri buc no trong mi thng thc, pht sanh ty thuc ni ni v ngoi x no; hnh gi hiu bit mt thng thc cha pht sanh s pht sanh nh th no; hnh gi hiu bit s dt b mt thng thc pht sanh nh th no; v hnh gi hiu bit s khng pht sanh tr li trong tng lai, mt thng thc b dt b l th no. Tht Gic Chi, l: nim, trch php, tinh tn, ph, an, nh, v x. Mi khi mt trong by yu t ca gic ng ny khi pht, hnh gi lin ghi nhn ri qun trch, kho st, khm ph xem n khi pht nh th no, v tr nn ln mnh nh th no. Khi mi pht sanh, gic chi nim cn yu t. Dn dn, nh cng phu tu tp ca hnh gi, nim tr nn vng mnh. Khi nim kin c vng mnh, gic chi trch php hot ng, kho st, tm hiu. Trch php lm khi dy tinh tn, tinh tn a n ph, ph n an, an n nh, v nh a n x. Ton th tin trnh a n gic ng bt u bng nim, v nim l nng lc h tr trn sut con ng. T Diu . Ni y hnh gi hiu bit ng theo thc ti, "y l kh"; ng theo thc ti, hiu bit "y l ngun gc ca kh"; ng theo thc ti hiu bit, "y l s chm dt au kh", v ng theo thc ti, hiu bit , "y l con ng a n chm dt au kh". * Tm cha ng nhng tim nng v cng hng mnh, nhng xu hng thin cng nh bt thin m, khi hi c duyn, c th bc pht mt cch bt ng, bt lun lc no. Chnh Tinh Tn l n lc ngn chn v dit tr c php, ng thi pht trin v cng c thin php. Tuy nhin, n lc hu hiu, tm phi hay bit kp thi lc t tng thin hay bt thin sp sa hoc va pht hin. l nhim v ca Chnh Nim. Nh tn lnh canh, tng pht tng giy, tng khonh khc trong ci hin ti vnh cu, lun lun canh phng nghim nht. Qun th cng nh bn lnh, c th xut u l din bt c lc no. Canh phng v pht gic ra bn hay th l Chnh Nim. Ngn chn qun gian khng cho vo thnh, hay nh ui nhng k th lt c vo thnh v

ng khc n tip bn lnh vo, hay c gi bn lnh trong thnh l Chnh Tinh Tn. Chnh nh Chnh nh l chi cui cng ca Bt Chnh o. nh l tp trung, gom tm vo mt im duy nht v hon ton khng hay bit g khc ngoi mc. Theo sch Visuddhi Magga (Thanh Tnh o), ca Ngi Buddhagosa, Chnh nh l tp trung chn chnh v ng u tm vng v cc tm s ng pht sanh vo mt i tng duy nht. Nh vy, tm nh l trng thi tinh thn khi cc thnh phn ca tm c t trn mt i tng duy nht mt cch ng u v chn chnh, khng giao ng v khng phn tn. Cng theo sch ny, c tnh ca tm nh l khng x dch ra khi i tng; tc dng ca tm nh l loi tr phng tm; tm nh biu hin bng trng thi khng lay chuyn; v nhn k cn nht to duyn sanh nh l ph. Tm ta vn cha ng t nhiu bn nh. Nu n tri chy theo dng din tin t nhin m khng c s c gng no khc phc, kim sot v chuyn hng n, ci tm -- di s chi phi ca tham i, sn hn, v si m -- s li cun chng ta vo nhng hon cnh kh khn rt phin phc v nhim bi v, "Tm dn u tt c nhng hnh ng. Tm l ch. Tm to tc tt c hnh ng biu hin bng thn, khu, ." Theo Ngi Nyanaponika, iu trng yu l ta phi: 1) Hiu bit ci tm. Tm rt gn vi ta, nhng c chng ta bit rt t. 2) Un nn ci tm. Tm rt bung lung, nng n, kh dy, nhng ta c th rn luyn cho n thun thc, mm do, d un nn. 3) Gii phng ci tm. Tm b eo nu qun qut, b tri cht vo loi phin no, nhng ta c th gii phng cho n tr nn t do, ti ni y v trong hin ti. 1. Hiu bit ci tm. Bn cht t nhin ca tm l lun lun di ng, phng u ny, nhy u kia, khng ngng ngh.

Vo thi c Pht c chng thanh nin con nh kh gi, n nghe c Th Tn thuyt php, v sau xin xut gia vi Ngi, c gi l T Khu Sangharakkhita. Mt t lu, sau nhng ngy thng tch cc chuyn cn hnh thin, c Sangharakkhita chng c o Qu A-La-Hn. Lc y c ngi em gi ca Ngi i c va h sanh c mt trai v ly tn Ngi t cho con mnh l "Chu ca Sangharakkhita". Khi chu ln khn, xin xut gia vi S Cu. Vo ma an c kit h, v t khu chu nhp H trong mt lng ho lnh. Sau khi ra H, trong mt bui l Dng Y, S Chu th nhn hai b y v pht tm mun dng n S Cu mt b. T lng, S v n cha trc khi S Cu i bt v nn lo qut dn tnh tht sch s, gnh nc y lu, sa son ta c ngay ngn v ch S Cu. Khi thy c S Cu v, S lin n nh l, rc bt, thnh ngi, v ly qut, qut cu. Khi lm xong bn phn ngi t, S Chu cm b y trn hai tay, qu trc S Cu, nh l v dng ln. Nhng S Cu t chi, bo rng, "S c mt b y, v nh vy l ri, con hy gi ly m dng." S Chu ht li knh xin S Cu th nhn, nhng S Cu mt mc t chi v Ngi ni rng mt b y dng ri. V t khu Chu ly lm bun, ngh rng, "Ngoi i S vi mnh c tnh cu chu. Khi xut gia li thm c ngha thy tr, cng tu chung mt cha. Nay mnh c c b y, pht tm chia x qu phc ny n S m Ngi khng ngh tnh cu chu ngha thy tr, n nh t chi nh vy th mnh cn li cha lm g? Hy hun tc, i v nh sng cho ri." V, trong khi cm qut qut S Cu, v t khu Chu tip tc suy t: "Sng ngoi i lc ny lm n cng kh khn lm ch khng phi d u! Nu ta hun tc th v nh s lm sao sinh sng y?" Ri S ngh tip: "Mnh c hai b y, dng ln S Cu mt b m S khng nhn, vy mnh c d b y y. Khi v nh mnh s bn b y, ly tin mua mt con d ci. Ging d n nhiu lm, khng bao lu con d ci ca mnh s con. Ch khi con n ln, mnh bn lun c m v con, t c c mt s vn lm n. Chng c cng n vic lm, i sng thoi mi, mnh s ci v. V mnh s con, v mnh s ly tn S Cu t tn cho con mnh. Ngy n mnh con trn mt ci xe y, ri cng v y con n cha, nh l S Cu. i mt i xa, mnh bo v em con li cho mnh bng v mnh mun bng con. V mnh tr li, "Ti sao anh bng n lm g, hy y xe i, ti bng con." Va lc y, v mnh bng xc con ln. Nhng v sc yu, loanh quanh mt hi lm t a nh ngay trc bnh xe, v xe cn thng nh. Lc y mnh gin qu, la v, "Thy cha? Sc yu

m cn dnh bng con n t, b xe cn. Cht ti ri!" Tc qu, sn cy gy cm trn tay, mnh p mnh gy trn lng v". ang lc ng qut S Cu, ngh n S Chu cm qut p mnh vo u Cu. S Cu b p au, lin qun xt xem ti sao Chu li p trn u mnh, v tc th thy r tng chi tit nhng g xy din trong ngh ca Chu. S lin ni, "Ny con, con khng p gy trn lng ngi n b th thi, c sao li p qut trn u S? S c lm g u." n y T Khu Chu git mnh t ngh, "Cht ri! Hnh nh S Cu bit r nhng g pht sanh trong tm mnh. Vy th lm sao mnh c th cn li y tu c na. Ngh vy S nm cy qut, b chy. Nhng b ngi trong cha bt gi li. n trc S Cu, thut li t s, S Cu m li khuyn dy: "Ny con, hy li y. Ch nn lo s. Tm l vy. N phng i rt nhanh, rt xa, v i cng khp. Ta phi c gng tho g cho n cc loi dy tri buc ca tham i, sn hn, v si m." Tm l vy. "C b vt ln khi nc v vt trn t kh, vng vy nh th no th tm chao ng cng dng th y." Trong gung my phc tp ca con ngi, ci tm qu tht v cng quan trng. Con ngi trong sch do tm, m nh bn cng do tm. Chnh tm to thin ng, cng chnh tm to a ngc. Tm nng cao, a con ngi ln, cng chnh tm h thp, a con ngi xung. V cng nh nc c chiu hng t nhin l t trn cao tri chy xung thp, tm con ngi, nu khng kim sot, cng t nhin c khuynh hng xui chiu v c php. Li khuyn dy ca c Bn S l: "Hy gp rt lm vic thin. Hy ch ng iu c trong tm v tm ca ngi bung lung, d dui b tr trong vic to thin nghip s a thch lm vic c." (Kinh Php C, cu 116) Tm nhim s tha thch trong c php. Li dy ny khuyn nn vn dng mi n lc theo di, hay bit, tm hiu v thanh lc tm mi khi n ve vn gn iu c. 2. Un nn ci tm Hnh thin l thanh lc tm, l kim sot, rn luyn, trau gii v pht trin, un nn tm.

Phng php luyn tm cng ging nh ng li tp th, luyn tp b chng hn. B ngh va ln ln, mun rn luyn cho n thun thc ko xe hay ko cy, trc tin ngi ta th n nhp n: sng theo by i n, ti la tr v chung. Khi n quen sng chung vi nhng con khc trong khun kh tp th, ngi ta bt u x mi, tc x si dy xuyn qua l mi ri chong vng ln sng. Trn si dy, mi bn c tht mt l nh. Sau , ngi ta ct hai si dy dm, mi si vo mt l ca dy mi. u kia ca si dy dm th qun vo mt ct tr trng vng di t. Hng ngy ngi ta dng dy dm iu khin b. Tp nh vy cho n khi c th gt ci ch ln c n v sai khin n lm theo mnh. B ch c th hu dng khi c rn luyn tinh thc. Chng c th dng n ko xe, ko cy, hay lm bt lun cng vic no khc. Trong phng php luyn tm, tinh nghim tr gii, t khp mnh vo np sng gii c, cng nh th b nhp by, sng theo n i n, chiu tr v chung. Nu b ngh sng bung lung hoang di, c th n s ph khuy ma mng hay lm h hi cy ci, vn tc ca ngi khc. Cng th y, con ngi bung lung, khng gii c, c th b ba nghip -- thn, khu, -hoang di ca mnh gy tn hi cho ngi khc v cho mnh, rt nguy him. Tinh tn chuyn nim cng ging nh x mi b v ct dy dm vo tr. Ngi hnh thin dng si dy "nim" (sati) iu khin tm mnh, khng n phng tng bung lung, chy nhy mt cch hoang di, m gi n li v sai khin, t n vo i tng ( mc, hay cng n) no m mnh mun. Trng thi lun lun khuy ng v phng dt m tm quen thuc t v lng kip by gi c iu phc, lng du v an tr. Cng nh b c rn luyn thun thc ko xe hay ko cy, tm sn sng nhu thun hnh thin -- Vng Lng hay Minh St. Nu hnh gi khng bt u cng phu hnh thin ca mnh bng php ch nim, lm cho tm an tr v nhu thun, th khng khc no ngi ch b thiu kinh nghim, gt ch con b hoang di cha h bao gi c hun luyn. Khi bt n ko xe hay ko cy t n chy lon, khng th km gi c. ng khc, ngi ch tm an tr c th d dng nhp nh v c cc tng Thin, hoc khai thng tu Minh St v tin n cc Thnh o v Thnh Qu. Nm php Trin Ci.

Trong khi chuyn cn ch nim, ngi hnh thin c th gp nhiu tr ngi, nhng c bit c nm, ngn chn cng phu gom tm v cn ngn con ng gii thot, c gi l Chng Ngi Tinh Thn, hay Trin Ci (Nivarana). "Ni + var" l gy tr ngi, ngn chn, ci g gy chng ngi cho tin b tinh thn. Nm chng ngi tinh thn l: Tham dc, on ght, hn trm d di, phng dt lo u, v hoi nghi. a. Tham dc (kmacchanda) l ham mun duyn theo nhc dc, luyn i ng trn -- sc, thinh, hng, v, xc, php. Mt ngi mc trung bnh thng c khuynh hng chy theo nhng ham mun c tnh cch huyn o ph du ca thn, nu khng kh nng kim sot v khc phc t s b sa a, chm m trong dc vng. b. On ght (vypda) l bt mn, bt toi nguyn. Nhng g a thch dn n luyn i. Nhng g tri ngc vi s thch ca mnh th a n ght b, gin hn, th hn, khng bng lng, bt toi nguyn v.v... Luyn i v ght b, tham v sn, l hai ngn la to ln thiu t th gian. Chnh hai loi tm ny, c v minh h tr, gy tt c nhng iu bt hnh trong i. c. Hn trm d di, l mt cp hai yu t dnh lin nhau, do c tnh chung ca n l trng thi u oi. Hn trm (thina) l trng thi u oi ca tm vng. D di (middha) l trng thi u oi ca tm s. Mt trng thi tm nhu nhoi nh cht nha do ca mt loi g, hay mt ming b cng, kh trt ra. Nn ghi nhn, y ch l trng thi tm, ch khng phi l tnh trng mt mi, li bing c ng tay chn. Mt v A-La-Hn, tn dit mi trin ci, i khi vn cn cm nghe c th mt mi. i nghch vi hn trm l kin tr tinh tn. d. Phng dt lo u. Phng dt (uddhacca) l trng thi bt n ca tm lun lun chao ng, khng yn. l tm trng lin quan n tt c nhng loi tm bt thin. Thng thng, khi hnh ng bt thin th tm khng yn m lun lun chao ng. Lo u (kukkucca) l tm trng lo lng, hi tic mt hnh ng bt thin lm, hoc mt hnh ng thin b b lng khng lm, hay lm khng hon b. ng theo tinh thn Pht Gio, chnh s n nn hi tic mt hnh ng xu lm, khng ngn cn c hu qu khng tt ca n. Hi tic tt p nht l quyt tm khng lp li hnh ng bt thin y na.

e. Hoi nghi (vicikicch. Do hai cn, "vi" l khng cha ng + cikiccha l tr tu) l tm bt nh. Hoi nghi y khng phi l mun tm hiu -iu m Pht Gio lun lun khuyn khch nn lm -- m l tm trng lng chng, khng quyt nh. Hoi nghi y cng khng phi l thiu nim tin ni Pht, Php, Tng, v mt ngi khng phi Pht t, khng c nim tin ni Tam Bo, vn c th khc phc vicikicch (hoi nghi) v c Thin (Jhna). Hoi nghi l mt chng ngi tinh thn v n l tm trng lng lo, khng nht quyt v iu ng lm. Nm trin ci k trn l nhng chng ngi tinh thn lm phn tn s ch tm v lu m s bn nhy ca trng thi thc tnh. Mt ci tm m b cc tr lc t hi y ngn chn t khng th thnh cng tp trung vo mc no c bn cht trong sch. Nu khng c Chnh Tinh Tn, hay n lc chn chnh, khng th iu phc nm chng ngi ny. Nm Chi Thin. Trong lc ngi thin, chuyn ch gia cng nh vy, th t y su ca lung nghip nm trin ci c th pht hin di hnh thc ngh, hnh nh, hoc cm xc, nh mun thin v tham dc, hay cm nghe bc tc, bun phin, d di li bing, chao ng khng yn, hay hoi nghi. Hnh gi phi ht sc kho lo, nh nhng nhng nht quyt, kin tr tinh tn, gia cng em tm v mc, ng thi pht trin nm yu t tinh thn gi l chi thin (jhnanga), c th tm thi khc phc cc trin ci. Nhng yu t ny vn hin hu lc bnh thng, nhng khi hnh thin, n tr nn dng mnh, linh ng, v c kh nng chuyn tm n trng thi nh. Nm chi thin y l: Tm, st, ph, lc, tr. a. Tm (vitakka = "vi"+ cn "takk). Phn ng ny thng c dng trong ngha suy t. Ni y l yu t hng nhng tm s ng pht sanh v i tng. Theo Bn Ch Gii, ng quan i thn hng dn mt nng dn qu ma vo hong cung yt kin vua nh th no th, cng th y, chi thin "tm" hng dn tm n mc. Bnh thng tm l mt tm s khng c tnh cch o c, tc khng thin cng khng bt thin. Khi lin hp vi tm thin (kusala citta) th n l thin, v khi lin hp vi tm bt thin (akusala citta) n l bt thin.

Chi thin "tm" tm thi khc phc trin ci hn trm d di. b. St, cng c gi l "t" (vicra= "vi" + cn "car") l di ng, hay di chuyn bt nh. "St", hay "t", l quan st hay d xt, c ngha l lin tc p t tm trn i tng. Theo Bn Ch Gii, "st" l ci g di ng quanh qun i tng v c c tnh d xt. "Tm" ging nh con ong bay hng v hoa. "st"nh ong bay quanh qun vo vo trn ci hoa. Hai chi thin "tm" v "st" lin quan vi nhau rt mt thit. Chi thin "st" tm thi khc phc trin ci hoi nghi. c. Ph, piti, xut nguyn t cn "pi", l thch th, hoan h. "Ph" khng phi l mt loi th (vedana) nh th lc (sukha). Mt cch chnh xc, "ph" l tm s n trc, v trong khi xut hin, bo hiu rng sp c th lc. C nm loi ph l: ci vui lm rn mnh, rn c, hay ni da g; ci vui thong qua mau l nh tri chp; ci vui trn ngp nh sng bin trn ln bi; ci vui thanh thot em li hnh gi cm gic nh nhng nh bng gn lng l bay theo chiu gi; v ci vui thm nhun ton th chu thn nh bong bng c thi phng hay trn lt trn ngp c ao vng. Chi thin "ph" tm thi khc phc trin ci on ght, bt mn, bt toi nguyn, d. Lc (sukha), l cm gic an lc, hnh phc. c tnh ca "lc" l tha thch hng th iu g mnh mong mun. Khch l hnh mt mi i trong sa mc, thy xa xa c cm cy v ao nc. Trng thi vui mng cm nhn trin vng tt p trc khi th hng l "ph". Khi n tn ao nc, trng thi tha thch tm ra v ung nc l "lc". Ta nn phn bit trng thi thch th tinh thn (sukha) ny vi khoi lc vt cht. y l trng thi thch th khng lin quan n th vui vt cht m tri li, l hu qu d nhin ca s t b th vui vt cht. Hnh phc Nit Bn cng t nh v su xa, cao thng hn nhiu hnh phc ca Thin (Jhna). Hnh phc Nit Bn khng cn l mt loi cm gic (th) na m l s gii thot trn vn ra khi mi hnh thc au kh, ging nh trng thi thoi mi d chu ca mt ngi tn ph c hon ton phc hi tr li v mnh khe nh thng.

Chi thin "lc" tm thi khc phc trin ci phng dt lo u. e. Tr (ekaggata = Eka + agga + ta), ng theo ng nguyn, l s an tr tm vo mt im duy nht, hay nht im tm. Hnh gi chuyn ch gom tm vo mc cho n khi tm hon ton vng chc an tr vo , bao nhiu t tng khc u b gc b ra ngoi. Chi thin "tr" tm thi khc phc trin ci tham dc. 3. Gii phng ci tm kim sot, un nn, v gii phng ci tm, trong Pht Gio c hai loi thin. Theo mt li thin, hnh gi gom tm vo mt im v ct cht tm lu di vo im duy nht y pht trin trang thi vng lng, an lc. Danh t Pli gi thin ny l samatha bhvan, c ngha phng php trau gii tm nhm lm cho n tr nn vng lng. Ta gi l thin ch, thin nh, hay thin vng lng. Li thin kia l vipassan, thin minh st -- cng gi l thin qun, hay thin tu. Hnh gi hng tm nh soi vo i sng, nhm chng ng thc tng ca vn php. Ngi Piyadassi gii thch nh sau: "Danh t vipassan ("vi" + "passan"), trong mt bin th, c ngha l "thy mt cch khc thng", thy khc vi li thy thng thng, do hai thnh phn "passan" l thy v "vi" hm c bit, khc l hn thng thng. Nh vy, vipassan l thy sng t, thy vt ra ngoi ci g thng thng mnh thy, l minh tu. y khng phi l nhn thong qua, khng phi ch nhn trn b mt, nhn mt ngoi m nhn su vo bn trong "Thc Ti" ca i sng. Chnh nh ci nhn su sc da trn nn tng tm hon ton vng lng y m hnh gi ty sch mi bn nh, mi nhim ng ngm, thnh t mc tiu cui cng, Nit Bn. Thin minh st (vipassan bhvan) l loi thin m chnh c Pht tm ra, thc hnh, thnh cng, v ban truyn. Trc kia cha tng c, v ngoi Pht Gio khng c." Thin Vng Lng. Th d nh hnh gi ly hi-th-v-th-ra lm mc, gom tr tm vo im m lung hi th-v-th-ra chm n -- c th l cht mi, hoc pha trn mi trn, ty theo ngi. Khi hnh nh th, t lu hnh gi c th hnh

dung r rng cm gic xc chm ca lung gi vo ni ng. l aggaha nimitta, n tng hnh dung. Khng gin on, hnh gi c gom tm vo ci hnh nh pht hin trong tm y mt cch lin tc n khi pht trin n tng khi nim (patibhga nimitta). S khc bit gia n tng hnh dung (aggaha nimitta) v n tng khi nim (patibhga nimitta) l trong n tng khi nim hnh nh pht sanh do tri gic, c thanh lc trong sch, sng sa nh mt trng khng b my che, cn trong n tng hnh dung, hnh nh m m nh mt trng nhn xuyn qua mt lp my. Trong lc chuyn ch gom tm vo khi nim tru tng nh vy nm php trin ci tm thi c khc phc, hnh gi t n mc gi l cn nh (upcra samdhi). Vn tip tc gia cng, vo mt lc no, hnh gi c th nhp nh (appan samdhi, nh trn vn, hay ton nh), v c Thin (Jhna), th hng trng thi an tnh v vng lng ca tm an tr. Hai trng thi, cn nh v nh, ch khc nhau nng lc ca cc chi thin. Lc cn nh vn c y nm chi thin, nhng nng lc ca cc chi thin cha c vng chc, ging nh em b tp i, khp khing bc vi bc ri t xung. ng dy i na, ri t xung na. Khi nhp nh th ging nh ngi ln, mnh khe, i ng ngay thng vng vng. Nm chi thin -- tm, st, ph, lc, tr -- ng thi pht sanh mnh m bao gm ci c gi l Thin (Jhna), v nm php trin ci tm thi c ch ng. Hnh gi tip tc gia cng v pht trin Nh Thin. n y hai chi thin u tin, tc tm v st, b loi i. Hnh gi quen thuc, khng cn phi qua hai giai on tm v st, m thng vo ph, lc, ri n tr. n Tam Thin, chi thin "ph" b loi. V cui cng n T Thin, lun c "lc" cng khng cn m ch c "x" (upekkh) v "tr". Chi thin "x" c tm quan trng c bit v mt o c v tm l. y khng phi l th x, tc th v k, cm gic khng-vui-khng-bun. Chi thin "x" l trng thi tm bnh thn gia nhng hon cnh thng trm ca i sng, phi do mt ch mnh m pht trin. Nhn nh rng chi thin "lc" vn cn th kch, hnh gi loi tr lun chi thin y nh loi tr ba chi thin trc trau gii, pht trin chi thin "x", chng c T Thin, tng cao nht ca Thin Sc Gii. thnh tu tt c bn tng Thin ca Thin Sc Gii, hnh gi chuyn ch gia cng trau gii Thin V Sc Gii. Trong phn ch gii quyn Abhidhammatha Sangaha, Vi Diu Php Tot Yu, Ngi Nrada vit nh sau:

"V hnh gi c pht trin Thin Sc Gii (Rupa Jhna) v by gi mun trau gii Thin V Sc, bt u gom tm vo n tng khi nim (patibhga nimitta). Khi chuyn ch gom tm nh vy mt t lu hnh gi thy mt m sng nh, yu, ging nh con m m, pht ra t i tng. Hnh gi c nguyn rng nh sng nh ny s ln dn ln cho n bao trm ton th khng gian. n y hnh gi khng cn thy g khc ngoi nh sng ny, cng khp mi ni. Khng gian y nh sng ny khng c thit, khng tht s hin hu, khng phi l mt thc ti, m ch l mt khi nim. Gom tm vo i tng ny, hnh gi nim "aksa ananto", khng gian v tn v bin, cho n khi pht trin S Thin V Sc, tng Thin V Sc u tin, Khng V Bin X, cnh gii khng gian v bin. "Ly S Thin lm mc, hnh gi tip tc gom tm vo v nim "vinnanam annantam" , thc v tn v bin, cho n lc pht sanh Nh Thin V Sc, Thc V Bin X, cnh gii thc v bin. " pht trin Tam Thin V Sc, V S Hu X, hnh gi ly tm S Thin V Sc lm mc v nim "natthi kinci", khng c g ht. "T Thin V Sc c pht trin bng cch ly Tam Thin V Sc lm mc. Tam Thin V Sc ny vi t n ta khng th qu quyt rng c tm hay khng c tm. Khi chm ch t lu vo Tam Thin, hnh gi pht trin T Thin, Phi Tng Phi Phi Tng. "Bn tng Thin Sc Gii khc nhau do cc chi thin. Bn tng Thin V Sc Gii th khc nhau do mc gom tm. S Thin v Tam Thin V Sc c hai khi nim (pannati). l khi nim v tnh cch v bin ca khng gian v khi nim v h v. Tm Nh Thin ly tm S Thin lm mc. Tm T Thin ly tm Tam Thin lm mc." Hnh gi tin n tuyt nh ca thin Vng Lng. Tuy nhin, n tng vng lng cao siu cng tt ny hnh gi vn cn cha trn vn pht trin nh sng tr tu nh tan m ti v minh ng ngm trong lung nghip. V minh v i dc ging nh hai con th d, hnh gi ch nht trong chung m khng tiu dit. Ngy no st chung n s cn l tai hi ln lao. V l y hnh gi cha tuyt i chu ton, cha thot ra khi vng sanh t t sanh trong Tam Gii (Dc Gii, Sc Gii v V Sc Gii), cha hon ton gii thot. Trc ngy B Tt Gotama Thnh o, ch c thin Vng Lng (samatha bhvana). Hai v o s li lc thi by gi, thy ca B Tt, l nhng v

c Thin cao nht, lc y cha ai t n. Cc Ngi tin n mc cng tt ca thin Vng Lng l Phi Tng Phi Phi Tng. Chc chn y l mc rt cao ca tm nh khi hnh gi tm thi trn vn nn, khc phc nm trin ci. Cc chi thin "ph" v "lc" pht sanh, a n trng thi tm tuyt i vng lng v an lc. Nhng B Tt khng tha mn vi nhng thnh qu y. kim sot v khc phc tm, tm thi lm ch mnh, nhng Ngi nhn nh rng by nhiu cha . Th d vn cn . Phi tn dit mi nhim v mi hoc lu mi dt hu hon. Mc tiu cu cnh ca Ngi ch l chng ng Chn L Cng Tt, thy s vt ng nh s vt l vy, tc chng ng ba c tng ca cc php hu vi: v thng, kh, v ng. Chnh nh tr tu trc gic ny m B Tt p v tung ci v V Minh dy cng bao ph Ngi t v lng kip vt n Thc Ti, chng ng tn tng v trn vn Bn Chn L Thm Diu "trc kia cha tng c nghe." Thin Minh St. n y, php hnh m chng ta tho lun l gom tm an tr vo mt im duy nht v khng bit g ngoi im y. C mt php nh tm khc, gi l thin Minh St, khng hn ch i tng ca nim bng cch ch ch tm vo mt i tng duy nht, bt di dch m hng tm vo nhng trng thi lun lun bin i ca tm v thn, ghi nhn bt lun hin tng no xy din n mnh. Cng phu hnh thin ca hnh gi l gi ch nim ca mnh bm st vo bt lun g mnh tri gic nhng bung b tt c, khng bm nu g ht. Trong khi tu tp theo di ghi nhn nh vy, tm nh ca hnh gi cng lc cng kin c, cho n mt lc n tr thnh nht im tm, vng chc trn mi im ca lung tri chy lun lun bin i ca s vt. Mc du i tng di ng, i thay nh th no tm nht im ca hnh gi lun lun an tr vng vng vo . Tm nh va vng chc va di ng ny c pht trin bng cch thc hnh T Nim X: Thn qun nim x, th qun nim x, tm qun nim x v php qun nim x (nim thn, nim th, nim tm, nim php), "con ng duy nht chng sanh t thanh lc, dit tr au kh, thnh t tr tu v chng ng Nit Bn." [12] Khc bit gia Thin Vng Lng v Thin Minh St. Thin Vng Lng l php mn nhm nn nm trin ci v nh tm trong mt i tng nht nh. Tm ph lc a n chng c cc tng Thin (Jhna) Sc Gii v V Sc Gii. Thin Minh St a n mt loi tr tu nhn thc r rng ba c tng ca cc php hu vi l v thng, kh, v v ng.

Trong thin Vng Lng, hnh gi chn v x dng mt trong cc cn mn nh nhn mn hay nh mn chng hn. Cn cc mn khc th khng dng. Trong thin Minh St hnh gi khng nht thit chn mt mn no lm mc m dng c su mn cng vi su i tng ca n. Trong thin Vng Lng, khi hnh gi chn mc th gom tm vo mc y cho n lc tm c nng lc nn nm trin ci. Nm chi thin dn dn hin r, tm an tr vng chc trong mc, v cui cng chng c cc tng Thin (Jhna). Nm trin ci i nghch vi thin Vng Lng v l chng ngi, cn tr tm an tr, nhng khng i nghch vi thin Minh St. Nim v nm trin ci, tc ly s hay bit nm chng ngi tinh thn ny lm mc thin l mt phn ca Nim Php. i tng ca thin Minh St l thc th php trong thi hin ti, nhng g tht s xy din trong khonh khc hin ti. i tng ca thin Minh St l T Nim X. Cc i tng ch nh do hnh gi t to nh n chng, cm gic, hay hnh nh v.v... khng th lm mc cho thin Minh St, ch lm i tng cho thin Vng Lng. Du thin Vng Lng v thin Minh St c s khc bit nhau song thin Vng Lng c th lm nn tng cho thin Minh St, nh trng hp c Pht. Ngi tin cao n mc cng tt ca thin Vng Lng l Phi Tng Phi Phi Tng ri x thin, qun chiu thn v tm, dng chi thin ph, lc v.v...lm i tng v thy r v thng, kh, v ng. l "thin Minh St dng thin Vng Lng lm nn tng". Ta cng c th trc tip hnh thin Minh St m khng qua thin Vng Lng nh ch qun nim theo bn oai nghi, i, ng, nm, ngi. gii p mt cu hi v s khc bit gia thin Vng Lng v thin Minh St, Ngi Acharn Chah dy: "Tht d hiu. Thin Vng Lng v thin Minh St cng i chung vi nhau. Trc tin, do nh php hnh gom tm an tr vo mc, tm tr nn an tnh, vng lng. Tm ch vng lng trong khi ta ngi thin. l thin Vng Lng. Cn bn tm nh ny s khi duyn, to iu kin cho tr tu, tu Minh St pht sanh. n mc ny tm lun lun vn an tnh, du ta ngi nhm mt hnh thin ni vng v hay i bch b gia ph phng nhn nhp. N l vy. "Ngy no cn l tr con, gi y ln khn. Ta l ngi ng tui. Em b thu no v ngi ng tui hin nay c phi l mt khng? C th ni l

mt. Hoc, theo mt li nhn khc, c th ni l hai ngi khc bit. Cng th y, ta c th tch ri thin Vng Lng v thin Minh St. "Ch tin S bng li. Hy thc hnh i ri s thy. Khng cn phi lm g c bit. Nu chm ch qun st, nhn xem trng thi vng lng v tr tu pht sanh th no, qu v s t bn thn thu t chn l. Trong nhng nm sau ny, ngi ta qu ch trng n danh t. H gi php hnh ca h l Minh St v coi r thin Vng Lng. Hoc h gi thin ca h l Vng Lng v hnh din ni rng mun thnh cng hnh thin Minh St phi tri qua giai on hnh thin Vng Lng. Tt c nhng li qua ting li y l in cung. Ch nn bn tm suy t. Ch gin d thc hnh. T mnh s thy." *** c Tnh Ca Con ng n y chng ta tun t tho lun v mi chi ca Bt Chnh o. Tm chi ny lin quan vi nhau rt mt thit v khng th pht trin ring r tng chi mt mt cch kh quan. Trong khi hiu bit chn chnh ta cng suy t chn chnh. Khi suy tng chn chnh tc nhin li ni, vic lm, v li lm n sinh sng cng chn chnh. Thn, khu trong sch gip ch nim d dng. Khi qun nim chn chnh, hiu bit v t tng cng pht trin tt p hn. V c th hnh gi dn dn tin bc trn con ng. Bt Chnh o khng phi l tm con ng chnh, cng khng phi l con ng chia lm tm giai on ni tip nhau t xa a n gn mc tiu, m ging nh mt si giy thng do tm tao nh se li. Ngi mun nng nh dy thng leo ln cao, mi ln ch nm cht ly mt s tao nh. Khi b tay kia ln li nm vo mt s tao nh khc, cao hn. Hiu theo ngha cng tt, mi chi ca Bt Chnh o l mt tm s. Mt loi tm vng ti th ch bao gm mt s nhiu hay t cc tm s ny. Ch n khi chng ng Thnh Qu th ton th tm tm s ng pht sanh cng mt lc trong loi tm siu th. ng v phng din thc hnh, tc xem nh mt phng php tu tp, Bt Chnh o c th phn lm ba l: 1. Ba chi Chnh Ng, Chnh Nghip v Chnh Mng cp n nhng li khng nn ni, nhng vic khng nn lm, v nhng ngh khng nn hnh. l gii lut, nu ln nhng sai lm nn trnh. Nn hiu bit rng y ch l kha cnh tiu cc, nhng g khng nn lm. Tuy nhin, gii lut trong

Pht Gio cng bao hm phn tch cc. Th d nh khng nn ni di, ni m thc, ni th l, ni nhm nh, cng hm l nn ni li chn tht, ni li em li ha hp, li thanh tao nh nhn, li hu ch v.v... 2. Ba chi Chnh Tinh Tn, Chnh Nim, Chnh nh cp n cng phu thanh lc tm bng php mn hnh thin: Thin Vng Lng v thin Minh St. 3. Hai chi Chnh Kin v Chnh T Duy va l bng ch ng, lc s khi a khch l hnh vo ng con ng chn chnh, va l uc tu soi sng con ng theo tng bc mt ca hnh gi, va l nh o Vng, nh Sng Chn L Cng Tt, sau khi hnh gi vin mn tri qua sut Con ng, l thnh qu ca cng phu hon tt tt p cuc hnh trnh. nh sng tr tu n u th m ti ca V Minh lui dn khi . Mi n khi ch cn Chnh Kin. V Minh hon ton tan bin. Ta c th sp xp nh sau: GII: Chnh Ng, Chnh Nghip Chnh Mng NH: Chnh Tinh Tn Chnh Nim Chnh nh TU: Chnh Kin Chnh T Duy Gii, nh, Tu l Con ng Gii Thot. Khi k tm chi ca Bt Chnh o th Chnh Kin v Chnh T Duy ng u. n lc xem nh mt php tu tp th ba phn ca Bt Chnh o c k theo th t Gii, nh, Tu. Tu, vn bao gm Chnh Kin v Chnh T Duy, li c k sau cng. Nh vy, nhn vo ton din, c phi y l mt li trnh by thiu nht tr hay khng? Khng phi thiu nht tr m hp l. Chnh Kin mc s khi l hiu ng con ng. Nh ngi kia lc no, b ng trc nhiu ng ng v khng bit chn ng no, th may thay, cht thy tm bng ch

ng bn cnh con ng mn. Bng ch ng l Chnh Kin. giai on u tin Chnh Kin l nh sng ri vo chnh o, l s hiu bit chn chnh dn dt hnh gi s c vo ng con ng, v ngi c Chnh Kin l ngi nhn ra con ng. Chnh Kin, s hiu bit chn chnh, hay kh nng phn bit chnh t, phi dn u, phi hng o ton th cc chi khc ca con ng, v Chnh Kin gip hnh gi hiu bit v con ng, v khi im, v hng i, v v mc n cui cng ca con ng. Mun thc hnh Gio Php m khng c Chnh Kin cng ging nh ngi kia leo ln xe, m my cho xe chy, m khng bit phi i v ng no v cha xem bn , cng khng hi han ai trc. Ngi y s gp nguy c l khng i v hng m mnh mun i, hoc i ngc chiu. Chnh Kin cho hnh gi mt nim v con ng. Chnh T Duy t hnh gi vo con ng v ch hng i cho hnh gi. Nhng vai tr ca Chnh Kin v Chnh T Duy khng chm dt ti . Khi hnh gi vng bc tri qua sut con ng t Gii, nh, n Tu, th giai on Tu cui cng ny l Chnh Kin v Chnh T Duy cao siu, c hiu nng a hnh gi vt thot ra khi vng sanh t lun hi: Gii Thot. Phng php tu tp c trnh by theo th t ba giai on Gii, nh, Tu c thun l khng? gii p thc mc ny chng ta hy tm hiu mc tiu cu cnh ca ton th Gio Php ni chung, v Bt Chnh o ni ring, l g. c Pht dy rng nc trong i dng tuy mnh mng, nhng ch c mt v l v mn. Cng th y, gio l m Nh Lai truyn dy tuy rng ri, nhng ch c mt v l v gii thot. Vy, mc tiu ca Gio Php cng nh ca Bt Chnh o l gii thot, vt ra khi mi hnh thc kh au ca kip sinh tn. Ti sao au kh? V i dc. V i dc v v minh. Vy, mun chm dt au kh phi ph tan v minh. V minh l ti tm, khng thy, khng bit thc tng ca s vt. Tr tu l tri kin, l nh sng, l thy v hiu bit s vt, thu trit s vt nh tht s s vt l nh vy, l thu t thc tng ca vn php. Do , phng php tu tp ca Pht Gio nhm pht trin tr tu, i tr v ph tan v minh. y l cng trnh di dng v cn phi kin tr c gng, lin tc tinh tn. Khi nh sng tr tu c pht trin n u th m ti ca v minh b y lui n , v du ch mt tia nh b lu m ca tr tu, cng cn phi c pht trin do tm an tr, vng lng, khng phng dt, khng xao lng.

Mun thnh t tr tu phi c tm nh. V mun nh tm, gii c phi trang nghim. Mt ngi hung d, thng gy nhiu ti c, lm tn thng, st hi sanh linh, ngi trm cp, ngi dm lon, ngi gian di, ngi c tnh a m thc, th l, nhm nh, ngi c tt ru ch ht xch say sa tc nhin khng th lm cho tm mnh an tnh. Tm chao ng khng th an tr. Tm khng an tr s khng nh. Tr tu khng th pht sanh nu tm khng nh. Bc u ca phng php tu tp l Gii. Nh c gii c lm nn tng, hnh gi trau gii tm tr, tin n nh v dng tm nh soi sng s vt, pht trin tr tu. Tr tu ph tan v minh. Khng v minh tc khng i dc, v khng i dc tc khng au kh. V l y, Gii, nh, Tu l phng cch ci m tri buc, tn dit mi nhim, mi hoc lu, thot ra khi kh au phin ly. Gii, nh, Tu l con ng gii thot, Php ny c cng hiu khng, c ai kinh nghim thc hnh cha, v c phi dnh ring cho mt hng ngi tt s no khng? Trong lch s c ghi nhn, c Pht l ngi u tin khm ph v thc hnh Bt Chnh o. Ngi sanh ra l mt ngi v khng bao gi t xng l Thn Linh hay hin thn ca Thn Linh. Mt ngy ti p kia, ti BodhGaya (B o Trng), Ngi tn dit mi nhim, chng ng thc tng ca vn php v thnh t o Qu Pht. Sau ngy Thnh o, trn 45 nm trng Ngi i t lng ny n lng khc, t tnh n n tnh kia, trn nhng con ng ln v cc no nh, cng khp min Bc x n mang li cho nhn loi bc thng ip ha bnh v phc li v truyn dy gio l cao siu. Cc mn Ngi n vi Ngi t mi tng lp x hi, giu sang quyn qu cng nh ngho nn khn kh, hc rng hiu nhiu cng nh ti tm dt nt, o c thnh thin cng nh ti li h hn, c nam ln n, t lo n u, tt c u c Ngi thu nhn nh nhau v nhiu v nh tinh tn chuyn cn tu tp, thnh t nhiu o Qu cao thng. Bt Chnh o l con ng c xa xa m bao nhiu v Pht tri qua trong qu kh. Trn con ng y bao nhiu v c Gic Pht v bao nhiu v A-La-Hn tri qua. c Pht ch khm ph ch khng to nn con ng. Bng Cch No Bt Chnh o L Con ng Gii Thot?

Bng cch no chng sanh b tri buc vo nhng kip sng au kh trong vng lun hi? Ngun gc ca mi au kh l i dc. i dc nm trong v minh, v pht sanh do v minh to iu kin. B i dc v v minh bao ph che lp, chng ta nhn s vt xuyn qua lp my m y v khng thy ng s tht. V khng thy ng thc tng ca s vt, chng ta lm lc t ng ha mnh vi sc, th, tng, hnh, thc, xem ng un l "ta", l "ca ta". Vi s lm lc y chng ta hnh ng, to nghip. Nghip qu kh (hnh) a n qu hin ti l thc, danh-sc, lc cn, xc, th. Trong hin ti, do ni th, i pht sanh. Do i, th, ri hu pht sanh, a n sanh ri lo, t trong tng lai. V nh th, vng ln qun lin tc din tin, mi mi t v lng kip. (Xem sch c Pht v Pht Php, tc gi Nrada Mah Thera, chng 25, Thp Nh Nhn Duyn) Chng ta to nghip bng thn, khu, . Trong ba ng y dn u, tm l ch. C ngh trc mi c hnh ng bng thn, hay bng khu. ngh pht sanh do lc cn (nhn, nh, t, thit, thn, ) tip xc vi lc trn (sc, thinh, hng, v, xc, php) v chu nh hng ca nhng khuynh hng tm tnh (anusaya) ng ngm trong lung nghip. Khuynh hng tm tnh ny nm trn nn tng v minh. Nh vy, trong tin trnh a n hnh ng chng ta thy c ba tng lp: a. Su thm di y l lp tm tnh ng ngm trong lung nghip m ta mang theo t v lng tin kip. Khuynh hng tm tnh ny nm trn nn tng v minh v gy nh hng n t tng. b. Tng lp k l t tng (), nhng ngh, pht sanh do lc cn tip xc vi lc trn, v chu nh hng ca tm tnh ng ngm trong lung nghip. c. Tng lp cui cng, biu hin ra ngoi bng vic lm (thn) hay li ni (khu). Ly cy qut lm hnh nh c th. Trn u cy qut c cht dim, cha ng tim nng pht ha. Nu cy qut nm yn, th khng c g xy ra. Nhng cht dim c th phc chy bt lun lc no khi c ngi cm cy qut, qut trn hp dim. Cng ging nh vy, tim tng su n bn trong tm tnh chng ta c nhng nng lc ng ngm nh v minh, i dc, tham,

sn v.v... Nhng nng lc ny ng ngm, bt ng, nhng c th khi pht tri dy bt c lc no hi c duyn. l tng lp di y su. Khi lc cn tip xc vi lc trn tc c lc thc. Th d nh mt tip xc vi hnh th, hay tai tip xc vi m thanh v.v... tc c s thy, s nghe v.v... v t pht sanh nhng ngh. Bn cht ca nhng t tng ny nh th no ty ni khuynh hng tm tnh vn sn ng ngm trong lung nghip m ta mang theo t trong qu kh. Nh cng trong mt cnh ng, ngi bm tnh nng ny th gin d, cn ngi tm tnh t i nhu ha th c nhng t tng du hin. Cng ng trc mt pho tng Pht, ngi Pht t thun thnh th c nhng t tng tn knh, ngi thng, khng phi Pht t, th dng dng, bnh thn, cn ngi sn c c cm vi Pht Gio th sanh tm bt mn. Du sao, ngy no cha chng c o Qu A-La-Hn th khuynh hng tm tnh ng ngm trong lung nghip vn cn nm trong v minh, v s gieo nh hng n ngh, vic lm v li ni. l tng lp th nh, c th v vi tng mun qut cy qut trn hp dim. Cui cng, do s thc y ca nhng t tng va pht sanh -- nh nhng ngh thm nhun t, bi, h, x hay nhng t tng tham lam, sn hn, ganh t v.v... -- ta c nhng hnh ng thanh cao, hin dc hay hung c, bo tn. Hnh ng ny cng nh ngn la phc ln v c ngi cm qut, qut vo hp dim. Ngi y s dng la thp n, nu bp hay thiu t mt vt g. y l tng lp hin hin ra ngoi, lp th nht, v nh bng tuyt trn mt bin, ch l trn mt nc mt phn nh m mi ngi u thy. Phn ln th chm m trong nc, ta khng thy. Gii c kh nng kim sot vic lm v li ni, tng lp trn ht. Chnh Ng kim sot khu nghip. Chnh Nghip v Chnh Mng kim sot thn nghip. nh thanh lc t tng, tng lp th nh. Chnh Nim theo di v pht gic cc php -- thin v bt thin -- cha, hoc pht sanh, hay bit, nhn din, bn hay th n hoc cha n. Chnh Tinh Tn ngn chn v dit tr bt thin php, ng thi pht trin v cng c cc thin php, tc ngn chn qun th cha n, tiu dit qun th n, ng thi n mng, v c gi bn lnh. Chnh nh cng c Chnh Nim pht huy tr tu. Tu dit tr nhng nhim tim tng ng ngm trong lung nghip, tng lp cui cng di y su. nh sng ca Chnh Kin v Chnh T Duy ln

dn bng ti ca v minh cho n ngy tuyt i ch cn ho quang rc r ca tr tu. Vi tr tu siu phm hnh gi chng ng thc tng ca vn php l v thng, kh, v ng. Nhn thc chc tht rng khng c ci g c th l "ta" v "ca ta", t nhin hnh gi khng cn thng hay ght, khng "i", v do khng "th", khng "hu", chm dt tin trnh sanh t, thot ra khi vng lun hi, thnh tu trng thi V Sanh Bt Dit, Tch Tnh Trng Cu, Nit Bn. ng v phng din Thanh Tnh o, Chnh Ng, Chnh Nghip v Chnh Mng a n Gii Tnh. Chnh Tinh Tn, Chnh Nim v Chnh nh a n Tm Tnh, giai on th nh. Cui cng Chnh Kin v Chnh T Duy gip thanh lc Tri Kin, gm Kin Tnh, on Nghi Tnh, o Phi o Tri Kin Tnh, v Kin Tnh. Nh vy, Bt Chnh o thanh lc chng sanh trn sut by giai on ca Con ng Trong Sch (Visuddhi Magga, Thanh Tnh o). Bt Chnh o l Con ng dn chng sanh t b m sang bn gic, t phm n Thnh, l Con ng Gii Thot, Con ng a n hon ton T Do. l con ng ln tng bc, tuy di dng nhng chu ton. Trong kinh Mah Parinibbna (i Nit Bn), tr li mt cu hi ca o S Subhadda, c Th Tn c li dy: "Trong bt lun gio on no, nu khng c Bt Chnh o th cng khng c hng nht ng sa-mn (Tu Hun), cng khng c nh ng sa-mn (T Hm), tam ng sa-mn (A-Na-Hm), hay t ng sa-mn (A-LaHn). Trong gio on no c Bt Chnh o, ny Subhadda, th cng c hng nht ng, nh ng, tam ng v t ng sa-mn. Bt Chnh o l con ng duy nht." V l Con ng Duy Nht (ekayana), Bt Chnh o cng l Con ng C Xa Xa m tt c ch Pht v ch v A-La-Hn qu kh u phi tri qua. Bt Chnh o l con ng. c Pht l ngi khm ph con ng, vch ra v ri sng con ng cho chng sanh. Ch Tng, nhng v hi vin ca Gio Hi Tng Gi l nhng ngi i trc, bc theo du chn ca c Bn S, v dn dt chng ta noi theo con ng. Nhng phn chng ta l phi kin tr n lc, tin bc trn con ng. Trong ton th Bt Chnh o khng c li no dy ta van vi nguyn cu c gii thot.

Hy lng nghe li dy ca c Kassapa (Ca Dip): "Nhng b chn cng trng dng mnh tin bc trn con ng gay go cam kh, gia m ging to bo ln, v tri qua bao nguy him gian lao, ln hi tro ln nh ni. Ngi yu sc nghing ng bn ny bn kia theo chiu gi, vn cn quanh qun di chn i v v qu mt mi, dng bc li nhiu ln ngh. "Con ng Tm Chi (Bt Chnh o) dn n ni an vui hnh phc cng dng th y. Ngi mnh, k yu, ngi cao thng k thp hn, chng ta cng n lc ln hi tin bc trn con ng y. C nhng bm tnh cng quyt, khng ngi bo bng ging gi. Cng c nhng tm hn n yu, mi mt, dng bc ngh chn bn ng. "Tt c chng ta u c tim nng vt qua cn ging t ri mt ngy kia, bc chn ln tn nh ni cao, ni tuyt ph trng trong rc r chi li, trong nh sng mt tri." Ch thch: [11] Xem trang trc [12] Xin xem li on T Nim X trong phn Chnh Nim.

HT