tyok;q ifjorZu vkSj vtSfod rukoksa dk xUus dh mRiknDrk ij izHkko

—“.kfiz;k- oh-] v#.k dqekj] xksefr- vkj vkSj ,l-olUrk

xUuk ,d O;olkf;d ladj Qly gS ftls fo’oHkj esa phuh vkSj tSoÅtkZ ds fy;s mxk;k tkrk gSA fo’oHkj esa xUuk mRiknu
ij tyok;q ifjorZu ds egRoiw.kZ izHkko iM+ ldrs gSa] fo’ks”kdj fodkl’khy ns’kksa esa tgka de vuqdwyu {kerk] izk—frd ladVksa ds
izfr vfrlaosnu’khyrk] vi;kZIr iwokZuqeku iz.kkyh vkSj izHkkoksa dks de djus okyh j.kuhfr;ksa ds vHkko ds dkj.kA xUus dh mRiknDrk
ij tyok;q ifjorZu ds foijhr izHkko vR;kf/kd i;kZoj.kh; fLFkfr;ksa ds dkj.k ;k vtSfod Rkuko gkykrksa ds ckj ckj vkSj rhozrk ds
lkFk mRiUu gksus ds dkj.k iM+rs gSaA bl ys[k esa tyok;q esa gksus okys ifjorZuksa ds izfr xUus dh izfrfØ;kvksa dk laf{kIr fooj.k] xUuk
mRiknu esa vkus okyh pqukSfr;ksa vkSj mu izHkkoksa dks de djus dh j.kuhfr;ksa ds ckjs esa fy[kk tk jgk gS] rkfd xUus dh mRikndrk
esa lq/kkj ykdj ykHk dks c<+k;k tk ldsA
vtSfod rukoksa dh O;kiDrk ij tyok;q ifjorZu dk izHkko
izk—frd izfØ;kvksa vkSj ekuo tfur dkjdksa ds dkj.k] okrkoj.k esa cM+s iFkkUrj.kksa us] iwjs fo’o esa yEcs le; rd gksus okys
ekSle izpyuksa esa cnykoksa ¼oSf’od tyok;q ifjorZu½ us —f”k ij mYVs izHkko Mkys gSaA ok;qe.Myh; dkcZuMkbvkWDlkbM ds Lrj esa 19oha
lnh ls ysdj vc rd 30 % dh o`f) gqbZ gS] ftlds dkj.kksa esa thok’e ba/kuksa ds vR;kf/kd tykus] v|ksfxd izfØ;kvksa vkSj ouksa dh
dVkbZ eq[;r% ‘kkfey gSaA ,d vuqeku ds vuqlkj 21oha lnh ds vUr rd ;fn de mRltZu ifjn`’; jgk rks dkcZuMkbvkWDlkbM dk
Lrj 550 ihih,e rd] vkSj ;fn mPp mRltZu ifjn`’; jgk rks ;g Lrj nqxuk gksdj 800 ihih,e rd igq¡p tk;sxkA fiNyh lnh esa
oSf’od lrg rkieku vkSlru 0-55 ls 0-670 lsfYl;l rd c<+k gS vkSj 2100 rd vuqeku gS fd ;fn de mRltZu ifjn`’; jgk rks
1-1 ls 2-90 lsy'kh;l rd vkSj ;fn mPp mRltZu ifjn`’; jgk rks 2-0 ls 5-40 lsfYl;l rd c<+ ldrk gSA tyok;q ifjorZu’khyrk
ds dkj.k leqnz ds Lrjksa] o”kkZ ds izpyu vkSj mPp vkSj fueUu rkiekuksa dh ?kVukvksa dk ckj ckj pje ij gksuk] ck<+ksa] lw[kk vkSj
nwljs vtSfod rukoksa esa o`f) dh lEHkkouk;sa O;Dr dh tk jgh gSaA mPp rkieku ds lkFk lw[ks us cgqr lkjs ns’kksa esa —f”k mRikndrk
dks izHkkfor fd;k gSA ;g pqukSfr;ka mu ns’kksa ;k LFkkuksa ij vkSj Hkh Hk;adj :i ys ysrh gSa tgk¡ —f”k] o”kkZ ij vR;kf/kd fuHkZj djrh
gS vkSj ogk¡ flapkbZ ds lhfer ;k fQj ty flapkbZ ds fy;s mi;qDr ugha gSA tyok;q ifjorZu —f”k ds fy;s vHkwriwoZ pqukSfr;ka izLrqr
djrk gS D;ksafd —f”k mRikndrk vfr laosnu’khy gS rFkk okrkoj.k ds gkykrksa dks cnyuk c<+k egaxk gSA tyok;q ifjorZu ds izca/ku esa
—f”k xfrfof/k;ksa ds izpyu esa cnyko }kjk vuqdwyd izfØ;kvksa dks viuk dj gh lEHko gS fd blls fdlkuksa dks de ls de gkfu gksA

iysV & 1 xUus dh fuekZRed izoLFkk esa lw[ks dk izHkko 13

 rkfydk 1 & fo'o ds 'kh"kZ 10 xUUkk mRiknd ns’kksa esa xUUkk mRiknu] mRikndrk vkSj xUuk [ksrh ds vUrZxr {ks=Qy
¼[kk| ,oa d`f"k laxBu jkT;] 2018½
ns’k xUuk mRiknu yk[k Vu xUuk mRiknu Vu@gs- {ks=Qy & 1000 x gs-
czkt+hy 7468 100-5 10042-2
Hkkjr 3769 80-1 416-6
Pkhu 1087 76-8 1414-9
FkkbySaM 1044 102-5 1352-2
ikfdLrku 672 30-2 38-7
eSfDldks 568 74-0 8-7
dksyfEc;k 363 36-6 408-7
xq,rekyk 356 26-2 5-8
vkWLVªsfy;k 335 24-9 442-9
;w-,l-,- 313 82-4 365-8

xUuk [ksrh ij tyok;q ifjorZu dk izHkko

xUuk ,d egRoiw.kZ vkS|ksfxd Qly gS ftlds phuh] tSo ba/ku vkSj vU; nwljs ikjEifjd mi;ksx gSaA ;g fo’o dh ,d
izeq[k lh-4 Qly gS ftls eq[;r% m”.kdfVca/kh; vkSj miks”.kdfVca/kh; {ks=ksa esa mxk;k tkrk gSA fo’o ds 'kh"kZ ds 10 xUuk mRiknu
ns’kksa esa czkthy] Hkkjr] phu] FkkbySaM] ikfdLrku] eSfDldksa] dksyfEc;k] xq,rekyk] vkWLVªsfy;k vkSj ;w-,l-,- gSa] vkSj xUus dk oSf’od
mRiknu dk 72 % bu ns’kksa ls vkrk gS ¼rkfydk 1½A bu lHkh ns’kksa esa xUuk mRiknu esa o`f) ns[kh xbZ gS tks lEHkor% xUuk ds vUrZxr
[ksrh ds {ks=Qy esa o`f) ds dkj.k gks ldrh gS u fd xUuk mRikndrk ds dkj.kA Qly vuqdkj ekWMyksa dk iz;ksx dj ns[kk x;k gS
fd tyok;q ifjorZu ls ty mi;ksx n{krk esa o`f) ls xUuk mRiknDrk dh dqN {ks=ksa esa c<+us dh lEHkkouk Hkh gSA orZeku Lrjksa ds
eqdkcys 2050 rd xUuk mRiknu esa 15 ls 59 % rd c<+ksrjh dh lEHkkouk dk vuqeku gSA v/;;uksa esa ik;k x;k gS fd fu;fU=r
gkykrksa esa dkcZuMkb vkWDlkbM ds mPp Lrj ls xUus esa izdk’k la'ys”k.k njksa] ty mi;ksx n{krk] tSoHkkj mRikndrk esa o`f) gksrh
gSA ij [ksr ds gkykrksa esa yEcs le; rd ;g fdl izdkj O;ogkj fn[kk;saxs] og v/;;uksa dk fo”k; gSaA tyok;q ifjorZu ds dkj.k
gksus okys yEcs le; rd ds iks”kd rRoksa] e`nk ueh vkSj ty miyC/krk ds izHkkoksa ij xEHkhjrk ls fopkj djus dh vko’;drk gSA
xUus esa mPp rkieku dk ,d vkSj gkfudkjd izHkko m”.kdfVca/kh; {ks=ksa ds lfnZ;ksa esa ns[kus dks fey ldrk gS] oks ‘kdZjk laxzg.k ij
gksxk ftlds fy;s de rkieku ykHkdkjh gksrs gSaA
xUuk mrikndrk ds fy;s pqukSfr;kWa
lekU;r% fodkl’khy ns’kksa vkSj {ks=ksa esa o”kkZ vkSj rkieku esa fofHkUurk ds dkj.k esa de vuqdwyu {kerk] izk—frd ladVksa ds
izfr vfrlaosnu’khyrk] vi;kZIr iwokZuqeku iz.kkyh vkSj izHkkoksa dks de djus okyh j.kuhfr;ksa ds vHkko ds dkj.k xUuk mRikndrk esa
fHkUurk ns[kh tkrh gS ¼rkfydk 1½A fodkl’khy ns’kksa esa mRiknu esa mPp ykxr vkSj xUus dh de dher ds dkj.k fdlkuksa dks de
ykHk feyrk gSA xUus ls ewY; loaf/kZr miksRiknksa esa o`f) ls fdlkuksa dh vk; esa o`f) dh lEHkkouk;sa c<+ x;h gSaA
vtSfod rukoksa dk xUuk mRiknDrk ij izHkko
xUuk mRikndrk bldh okuLifrd lao/kZu] ‘kdZjk laxzg.k vkSj okrkoj.k ds gkykrksa ij fuHkZj djrh gSA xUuk mRikndrk
dks izHkkfor djus okys vtSfod rukoksa esa lw[kk] tyIykou] yo.krk] rkieku ds pje] Hkkjh /kkrq,sa vkSj jsfM,’ku lhfer djus okys
?kVd gSaA
tyok;q ifjorZu ls iM+us okys lw[ks dk izHkko fuHkZj djrk gS fd xUus dks o`f) vkSj fodkl dh fdl izoLFkk esa fdruh
rhozrk okys lw[ks dk fdruh vof/k ds fy;s lkeuk djuk iM+rk gSA lkekU;r% ‘kq:vkrh vkSj e/; dh o`f) izoLFkkvksa esa iM+us okys
14
 iysV 2 & xUus dh loksZŸke o`f) dh izoLFkk esa lw[ks dk izHkko

lw[ks ds dkj.k xUuk o ‘kdZjk mRiknu esa deh vkrh gSA xUus ds idus okyh voLFkk ds nkSjku e/;e Lrj ds lw[ks ls xUus esa ‘kdZjk
dk csgrj laxzg.k gksrk gSA xUus esa tyIykou ,d O;kid ?kVuk gS ftlds dkj.k o`f) vkSj mŸkjthfork cqjh rjg ls izHkkfor gksrs
gSaA xUuk mRiknu esa 18 ls 64 % rd gksus okyh deh bl ckr ij fuHkZj djrh gS fd tyIykou fdl izoLFkk esa fdruk nsj ds
fy;s fdl iztkfr esa vk;kA rkfydk 2 esa eq[; vtSfod rukoksa dh vfHkO;fDr ds dkj.k izHkkfor [ksrh {ks=Qy ls gksus okyh gkfu
dks laf{kIr :i esa izLrqr fd;k x;k gSA lw[kk vtSfod rukoksa esa lcls eq[; LFkku j[krk gS vkSj mRiknu esa vfLFkjrk dk Hkh eq[;
dkj.k gSA lw[ks ds lkFk fnu dk mPp rkieku o`f) esa fxjkoV ds lkFk dYyksa dh e`R;q’khyrk dk Hkh dkj.k curs gSa ftlls 60 %
rd mRiknu esa deh ns[kh tk ldrh gSA xehZ ds eghuksa esa lw[kk ikS/ks dh fuekZ.kkRed izoLFkk esa iM+rk gS ftlls de dYys mRiknu
ds dkj.k isjkbZ ;ksX; xUuksa dh la[;k esa u dsoy deh vkrh gS vfirq ,dy xUUkk Hkkj esa Hkh deh ds dkj.k xUuk mRiknu esa deh
vkrh gSA Hkkjr ds dqN bykdksa esa] tSlsfd fcgkj] mŸkj izns’k vkSj mM+hlk ds dqN Hkkxksa esa ‘kq: esa lw[ks ds ckn tyIykou dh leL;k
vkrh gS tks xUus dh Qly dks cqjh rjg ls izHkkfor djrh gSA yo.krk xUus dh [ksrh dks flapkbZ ty esa vf/kd ek=k esa yo.kksa ds
dkj.k izHkkfor djrh gSA yxkrkj yo.kh; ty ls flapkbZ djus ds lkFk mi;qDr fudkl vkSj vi;kZIr lq/kkj ds dkj.k mRiknu esa
Hkkjh deh vkrh gSA
xUuk mRikndrk ij tyok;q ifjorZu ds izHkkoksa dks de djus dh jktuhfr
tyok;q ifjorZu ds ckotwn fiNys 4 n’kdksa esa ekax c<+us ds dkj.k xUus ds mRiknu 3 xquk gqvk gSA Hkfo”; esa gksus okys
tyok;q ifjorZu dks /;ku esa j[krs gq, gesa vkSj vf/kd dksf’k’ksa mRiknDrk c<+kus ij djuh gksaxhA xUus dk mRiknu iztkfr;ksa]
okrkoj.k ds tSfod vkSj vtSfod ?kVdksa ¼dhVksa] jksxksa] [kjirokjksa vkSj ekSle lEca/kh ?kVdksa½ vkSj izca/ku i|fr;ksa ij fuHkZj djrk gSA
rkfydk 2 & xUuk mRiknu vkSj mRikndrk esa vtSfod rukoksa ds dkj.k fxjkoV dh lhek;sa
vtSfod ruko [ksrh dk izHkkfor {ks=Qy xUUkk mRiknu esa fxjkoV xUUkk mRikndrk esa fxjkoV
¼%½ ¼%½ ¼%½
lw[kk 60 & 65 15 & 20 20 & 40
yo.krk 20 & 25 10 & 20 20 & 30
ty Iykou 10 & 30 5 & 20 5 & 15
15
 iysV 3 & xUus esa ty Iykou dh lhek

tyok;q ifjorZu ds izHkkoksa dks de djus ds fy;s lw[kk lgu’khy iztkfr;ksa dk jksi.k] flapkbZ dq’kyrk esa lq/kkj] fudkl iz.kkyh esa
lq/kkj ds lkFk lao/kZu vkSj izca/ku i|fr;ksa esa lq/kkj dks vuqdwyd j.kuhfr;ksa esa ‘kkfey djus dh vko’;Drk gSA vuqdwyd j.kuhfr;ksa
esa mu izkS|ksfxdh;ksa vkSj izca/ku i|fr;ksa ij /;ku nsus dh vko’;Drk gS tks xUus dh mPp rkieku ds izfr lgu’khyrk dks c<+kus esa
lgk;d gksaA cukoVh U;wjy usVodksZa ds fodkl ls tyok;q ifjorZu ds izHkkoksa dh Hkfo”;ok.kh dh tk lds ;k fMftVy MkVkcslsl rS;kj
dj ladj.k ds izHkkoksa ¼tkfr ds vUnj vkSj@;k tkfr;ksa ds chp½ dk feF;kHkkl fd;k tk lds ftlls tSfod vkSj vtSfod rukoksa ds
izfr izfrjksf/krk@lgu’khyrk ds fy;s fof’k”V —Urdksa dh tk¡p dh tk ldsA teZIykLe lalk/kuksa esa miyC/k teZcht; fofHkUUrk dks
[kkstus dh vko’;Drk gSA dqN LFkkuh; xUuk —Urdksa esa Hkh vPNh vuqdwyrk lw[kk] ty Iykou] yo.krk rukoksa ds lkFk lkSj ÅtkZ]
ty vkSj iks”kd rRoksa ds mi;ksx esa dq’kyrk ds fy;s ikbZ tk ldrh gSA
xUus ds vf/kdrj jksxksa dh rhozrk vkSj O;kidrk tyok;q lEcaf/kr ?kVdksa ds lkFk gksrh gSA mnkgj.k ds rkSj ij
jVqvk dk laØe.k xeZ lfnZ;ksa esa mPp ueh ds lkFk c<+ tkrk gS tks jsrhyh Hkwfe esa vkSj Hkh vf/kd gks tkrk gSA iztuu }kjk jksx
izfrjks/kh iztkfr;ksa ds fodkl ds vykok loksZŸke gkfudkjd tho izca/ku i|fr;ksa dk leUo; xUuk mRiknu esa lq/kkj ds fy;s vko’;d
gSA loksZŸke izca/ku i|fr;ksa esa dkcZu i`Fddj.k] e`nk dh de ls de tqrkbZ] mi;qDr flapkbZ fof/k;ka vkSj mudh le; lkj.kh] ty
dh dq’ky fudklh] iks”kd rRoksa dh fuxjkuh vkSj vuqdwyre moZjdksa dh ek=k le; ij fn;k tkuk ‘kkfey gSaA ;g lHkh Hkwxksfyd
LFkkuksa ls lEcaf/kr gSa ftudk yEch vof/k esa gksus okys tyok;q ifjorZu ij Hkkjh vlj iM+rk gSA ikni o`f) fu;U=dksa dk iz;ksx
fof’k”V rukoksa ds fy;s ykHkdkjh gks ldrk gSA v/;;uksa esa ;g ik;k x;k gS fd de lkUnzrk esa ,fFkyhu mRikfnr djus okys inkFkZ]
tSlsfd bFksQkWu ;k fQj leqnzh [kjirokj dk fu”d”kZ.k ls xUuk cht dks mipkfjr djus ij ;k fQj ‘kq:vkrh izoLFkk esa ikS/kksa ij
Lijs djus ls lw[kk lgu’khyrk esa o`f) ns[kh xbZ] ogha xUus ij nwljs rukoksa ds izHkkoksa dks Hkh de djus esa bUgsa lgk;d ik;k x;kA
ikS/kksa ij de lkUnzrk esa ikni o`f) fu;U=dksa dk iz;ksx dksf’kdk f>Yyh dh {kfr dks de djuk] bysDVªksykbVksa vkSj ?kqyu’khy ‘kdZjkvksa
}kjk vkWLesfVd ncko dks cuk;s j[kuk] izksyhu dh ek=k dks c<+kdj iŸkksa ds Årdksa esa ty iksVsaf’;y dks cuk;s j[kuk] dksf’kdk dh
fnokjksa esa j{kkRed ,Utkbeksa ¼ijvkWfDlMslsl] dsVkysl vkSj iksyhfQukWyvkWfDlMsl½ dh xfrfof/k;ksa dks izksRlkfgr djuk vkSj iŸkksa
}kjk xSlksa ds vnku iznku xq.kksa ¼ja/kzh pkyDrk] izdk’k laLys”k.k vkSj ok”iksRltZu½ dks lq/kkjuk buds izHkkoksa esa ‘kkfey gSaA Qyksa dks
idkus okys jlk;fud inkFkZ ¼bFkyZ] xykbQkslsV] bR;kfn½ vkSj dVkbZ ls igys flapkbZ dks jksduk xUus esa ‘kdZjk laxzg.k dks c<+krs gSaA
cgqr lkjs ns’kksa esa ekSleh tyok;q ds iwokZuqeku dks mi;qDr izca/ku j.kuhfr;ksa ds lkFk ,dh—r dj xUuk mRiknu dks ykHk feyk gSA
16
Hkfo”; dh lEHkkouk;sa
xUuk mRiknDrk tyok;q ifjorZu ls izR;{k vkSj vizR;{k :i ls izHkkfor gksrh jgh gS vkSj gkkrh jgsxhA xUuk mRiknu ds
fy;s lcls egRoiw.kZ pqukSfr;ka lw[ks ds lkFk dkcZuMkbvkWDlkbM vkSj rkieku ds c<+rs Lrj gSaA orZeku vuqdwyd j.kuhfr;ka cgqr
lkjs izHkkoksa dks de djus esa l{ke gSa ijUrq Hkfo”; esa ;g ‘kk;n lHkh izHkkoksa dks de djus esa lgk;d u fl) gksaA ;fn xzhu gkml
xSlksa dk mRltZu 2050 rd de u gqvk rks blds gkfudkjd izHkko vR;kf/kd c<+ tk;saxsA gekjs laLFkku us ubZ iztkfr;ksa vkSj csgrj
lL; oSKkfud i|fr;ksa }kjk Hkkjr esa xUus dh mRikndrk c<+kus esa ;ksxnku fn;k gSA tSo izkS|ksfxd ;U=ksa ds mi;ksx }kjk fudV
Hkfo”; esa xUuk mRiknu esa vfrfjDr o`f) dh lEHkkouk gSA fofHkUu ruko lgu’khy xq.kksa ds fy;s nkrkvksa dh igpku dj yh xbZ
gS vkSj vk.kfod iztuu }kjk bu thuksa ds LFkkukUrj.k dh vko’;Drk gSA vr% ruko ds gkykrksa esa fpjLFkkbZ xUuk mRiknu ds fy;s
mi;qDr iztkfr;ksa dks fodflr djus dk dk;Z izxfr ij gSA u;s fodYiksa ds fy;s rRdky dk;Z gS fd ge ewY;kadu rduhdksa }kjk
vius le)Z teZIykLe esa miyC/k fofHkUurkvksa dks [kkstsaA LFkku fof’k”V de djus dh j.kuhfr;ksa ij Hkh dk;Z djus dh vko’;Drk
gS D;ksafd fofHkUu {ks=ksa esa tyok;q ifjorZu ds vtSfod rukoksa ds vyx vyx gkykr gks ldrs gSaA bl izdkj ,d tyok;q yphyh
—f”k iz.kkyh fodflr dj okrkoj.k dh pje lhekvksa ds gkfudkjd izHkkoksa dks de fd;k tk ldsxkA xUuk mRiknksa ds mi;ksx dks
ewY; lao/kZu }kjk QSykus ls xUus dh [ksrh ls vf/kd vk; dh lEHkkouk gS ftlls tyok;q ifjorZu ds dkj.k gksus okyh gkfu dks
fdlh gn rd iwjk fd;k tk ldsxkA

17