1

PSYCHOLOGICAL ASPECTS
OF ARMED CONFLICTS

Redakcja naukowa
Piotr Pacek, Mariusz Antoni Kamiński, Dorota Merecz

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej

Warszawa 2020
 Recenzenci:
dr hab. Władimir Pasicznik
dr Jan Wilk

Korekta:
Małgorzata Czerwińska

Copyright © Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej, 2020

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-Share Alike
4.0 International License.

ISBN 978-83-944423-2-3

Wydanie I

Wydawca:
Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej
ul. Siedmiogrodzka 3A, 01-204 Warszawa
www.wydawnictwotwo.pl
Kontakt:
Lech Mleczko
e-mail: towwdzob@op.pl

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej znajduje się w wykazie

wydawnictw publikujących recenzowane monografie naukowe, sporządzonym
przez MNiSzW: poz. 652, poziom I – 80 punktów.

Skład i opracowanie graficzne:

Instytut Strategii i Rozwoju
 SPIS TREŚCI

WSTĘP ....................................................................................................................... 8

WYKAZ SKRÓTÓW ............................................................................................ 10

CZĘŚĆ I
WOJNA HYBRYDOWA ...................................................................................... 12
1. OLENA BOCHAROVA
Od Euromajdanu do „syndromu donbaskiego” jeden krok .................. 13
2. VASYL OSYODLO, DMYTRO ZUBOVSKYI
Psychological Characteristics of Hybrid Warfare .................................... 26
3. ANDRII V. SHVETS
Uniqueness of Ukrainian Hybrid War Psychomedical Out-comes ....... 40
4. PIOTR PACEK
Operacje psychologiczne jako element walki informacyjnej w konfliktach
zbrojnych...................................................................................................... 61
5. ANDRZEJ MIRSKI
Psychologiczne aspekty konfliktów asymetrycznych .............................. 81
6. MARIUSZ A. KAMIŃSKI
Obrona psychologiczna społeczeństwa w strategicznych dokumentach
państwa na przykładzie Estonii ............................................................... 100

CZĘŚĆ II
ROLA PRZYGOTOWANIA I KOMPETENCJI WE WSPÓŁCZESNYCH
DZIAŁANIACH WOJENNYCH...................................................................... 112

4
 1. IRYNA PAVELKO
Characteristics of psychophysical training of cadets of Military
Intelligence (MI) and Special Operations Forces (SOF) of the Armed
Forces of Ukraine in the Military Academy (Odesa) ........................... 113
2. ZYGMUNT MATUSZAK
Psychologiczne aspekty pola walki a przygotowanie żołnierzy (wybrane
problemy) ................................................................................................... 124
3. BOGUSŁAW PACEK, OLEKSANDR TURINSKYI
Psychologiczne uwarunkowania dowodzenia w czasie konfliktu
zbrojnego ................................................................................................... 132
4. ........ YURIY DANYK, TAMARA MALIARCHUK, PIOTR PACEK
Servicemen and Non-Combatants Treatment and Training to Overcome
Hybrid War Consequences ...................................................................... 148
5. JAROSŁAW WALCZAK
Znaczenie lojalności obywatelskiej (postaw i zachowań) dla procesu
przygotowań obronnych państwa i mobilizacji sił zbrojnych .............. 164
6.MARIUSZ Z. JĘDRZEJKO, MARZENA NETCZUK-
GWOŹDZIEWICZ
Czynniki stresogenne we współczesnych działaniach bojowych i
sytuacjach kryzysowych – przyczynek do analizy problemu ................ 186

CZĘŚĆ III
PSYCHOSPOŁECZNE I MEDYCZNE KONSEKWENCJE UDZIAŁU
W DZIAŁANIACH ZBROJNYCH .................................................................. 205
1. OLAF E. TRUSZCZYŃSKI, PIOTR PACEK
Wyzwania psychologiczno-informacyjne dotyczące udziału ludności
cywilnej w czasie konfliktów zbrojnych.................................................. 206

5
 2. DOROTA KUBACKA-JASIECKA
Etiologia traumy, adaptacja a wzrost potraumatyczny – analiza krytyczna
..................................................................................................................... 215
3. JAN ZYCH
Ostre zaburzenia psychiczne u żołnierzy uczestniczących we
współczesnych działaniach wojennych – perspektywa nauk o
bezpieczeństwie ......................................................................................... 247
4. ANDRII KUCHERIAVYI
Psychological Profile of Cadets who are Displaced Per-sons from the
Area of Combat Operations in the East of Ukraine ............................. 263
5. ANNA POLCYN-RADOMSKA
Badania psychospołecznych uwarunkowań jakości małżeństwa w
sytuacji rozłąki małżeńskiej u żon żołnierzy pełniących służbę na misji
stabilizacyjnej w Afganistanie................................................................... 269
6. TADEUSZ KOROLCZUK, ADAM KOROLCZUK
Traumatyczny uraz mózgu - doświadczenia wojsk amerykańskich z Iraku
i Afganistanu .............................................................................................. 295
7. O. V. DEINEHA, O. I. SOLOMYTSKYI
Peculiarities of informational and psycho-logical influence on
servicemen ................................................................................................. 306
8.MYKOLA KOROLCHUK, SERGEI MIRONETS, VASYL
OSIODLO
Psychology of activities of international humanitarian mission in
conditions of extraordinary situations and military conflicts ............... 310

CZĘŚĆ IV
WSPARCIE I POMOC PSYCHOLOGICZNA DLA UCZESTNIKÓW
DZIAŁAŃ WOJENNYCH – DOŚWIADCZENIA UKRAIŃSKIE .......... 333

6
 1. O. F. HMILAR, O. V. KRASNYTSKA
Psychological help for the injured servicemen, who are experiencing
phantom pains ........................................................................................... 334
2. YURII SHYROBOKOV, OLEKSANDER TIMCHENKO
Problems of psychological assis-tance to servicemen who were captured
during an antiterrorist operation.............................................................. 344
3. O. V. KRASNYTSKA
The psychological regulation in the process of improving stress
resistance of the military workers ............................................................ 358

BIBLIOGRAFIA .................................................................................................. 368

INFORMACJE O AUTORACH........................................................................ 402

7
 „Wojna nie jest rzeczą
dobrą, skoro równie gorzko
jest zwyciężyć człowieka,
jak być zwyciężonym”
Albert Camus, Dżuma

„Używajcie broni dobrze, jeśli jej użyć musicie.”

Mahatma Ghandhi

„Jeno wyjmij mi z tych oczu

szkło bolesne - obraz dni,
które czaszki białe toczy
przez płonące łąki krwi.”
Krzysztof Kamil Baczyński, Niebo złote ci otworzę…

WSTĘP

Ludzkość od zarania dziejów używa wszelkiego rodzaju oręża i metod do

obrony przed ingerencją obcych podmiotów, bądź siłowego forsowania
własnych celów. Dyskurs na temat wojen, czy szerzej - konfliktów zbrojnych,
toczy się, co najmniej w trzech płaszczyznach - pragmatycznej, moralnej
i psychologicznej. Płaszczyzna pragmatyczna oznacza podjęcie rozważań
o sztuce wojennej i ekonomii. Rozważania te oparte są na bilansie korzyści i strat
wynikających z działań wojennych. Dyskurs toczący się w sferze moralnej
dotyczy etyki wojny i w głównej mierze skupia się na kwestiach związanych
z dopuszczalnością zabijania. We współczesnym świecie klasyczna teoria wojny
sprawiedliwej, określająca dopuszczalność wojny jako takiej oraz zakres
dozwolonych środków i metod podejmowanych w związku z realizacją działań
wojennych, wydaje się być niewystraczająca, zarówno w kontekście skutków
współczesnych konfliktów zbrojnych, jak i nowożytnych odsłon moralnego
podejścia do tej problematyki1.W sferze psychologicznej konflikty zbrojne i ich
dynamika są uznawane za źródło cierpienia oraz heroizmu, rzadko
dostrzeganego w czasach pokoju. Każda ekstremalna sytuacja jest próbą naszego
człowieczeństwa, jak pisał V. Frankl2. Jedni z tych prób wychodzą zwycięsko,
inni głęboko zranieni i okaleczeni. Choć podejmowane są próby unikania, czy
zażegnania konfliktów zbrojnych poprzez działania dyplomatyczne, nie zawsze
są one skuteczne. Przygotowanie się na okoliczność współczesnych form
prowadzenia działań zbrojnych nie zawsze jest możliwe, równie trudne jest
osiągnięcie stabilizacji po zakończonym konflikcie.

1 T. Żuradzki, T. Kuniński, Kiedy wolno zabijać? [w:] T. Żuradzki, T. Kuniński (red.), Etyka Wojny.
Antologia tekstów, Warszawa 2009, s.7-34.
2 V. Frankl, Człowiek w poszukiwaniu sensu, Warszawa 2019.

8
 Niniejsza publikacja dotyczy psychologicznych aspektów konfliktów
zbrojnych. Ze względu na złożoność problematyki została podzielona na cztery
części: wojna hybrydowa (I), rola przygotowania i kompetencji we
współczesnych działaniach wojennych (II), psychospołeczne i medyczne
konsekwencje udziału w działaniach zbrojnych (III) oraz wsparcie i pomoc
psychologiczna dla uczestników działań wojennych – doświadczenia ukraińskie
(IV). Po latach relatywnego spokoju na terenie Europy Środkowo-Wschodniej,
wolności od wojennej zawieruchy, w 2014 roku rozpoczął się za wschodnią
granicą Polski, trwający do dnia dzisiejszego, konflikt zbrojny, w swej nowej,
hybrydowej odsłonie. Hybrydowy charakter konfliktu wynika przede wszystkim
ze stosowanych przez strony konfliktu metod i środków walki, polegających na
równoległym stosowaniu broni konwencjonalnej, nieregularnych taktyk
działania, terroryzmu oraz innych działań o charakterze kryminalnym,
podejmowanych w celu realizacji interesów politycznych3.
W oddanym w Państwa ręce tomie polscy i ukraińscy naukowcy oraz
specjaliści (teoretycy i praktycy) analizują cechy charakterystyczne dla wojny
hybrydowej w odsłonie znanej z Donbasu, dzielą się doświadczeniami
dotyczącymi optymalnego przygotowania żołnierzy i kadry dowódczej do
nowych form prowadzenia działań zbrojnych, przedstawiają dane
z badaniami na temat psychologicznych konsekwencji uczestnictwa
w konfliktach zbrojnych oraz omawiają sposoby udzielenia wsparcia i pomocy
psychologicznej w okresie przygotowawczym, na obszarze działań zbrojnych i
po zakończeniu służby w tych rejonach.

Warszawa, 2020
Piotr Pacek, Mariusz A. Kamiński, Dorota Merecz

3 F.G. Hoffman, Conflict in the 21st Century: The Rise of Hybrid Wars, Arlington 2007.

9
 WYKAZ SKRÓTÓW

ang. ………………………. w języku angielskim

art. ……………………….. artykuł
Dz.U. …………………….. Dziennik Ustaw
est ……………………....... w języku estońskim
etc. ……………………...... et cetera
fig. ……………………...... figure
h ………………………...... godzina (-y)
in. ……………………....... inny (-a, -e, -i)
itd. ……………………...... i tak dalej
itp. ……………………...... i tym podobny (-a, -e)
kg ……………………........ kilogram (-y)
km ……………………....... kilometr (-y)
m ………………………… metr (-y)
MTBI ……………………. Mild Traumatic Brain Injury
min .………………………. minuta (-y)
m.in. ……………………… między innymi
mld ..……………………… miliard (-y)
NATO .…………………… North Atlantic Treaty Organization
np. ………………………… na przykład
nr ………………………… numer
ok. ………………………… około
pic. .……………………….. picture
pkt ………………………... punkt
pol. ……………………….. w języku polskim
por. ……………………….. porównaj
poz. ……………………….. pozycja
pt. .………………………... pod tytułem
PTSD …………………….. posttraumatic stress disorder
r. ………………………….. rok
red. ……………………….. redakcja
ryc. ……………………….. rycina
s ………………………….. sekunda (-y)
s. ………………………….. strona (-y)
tab. ..………………………. tabela

10
TBI ..………………………. Traumatic Brain Injury
tj. ………………………….. to jest
tzw. ……………………….. tak zwany (-a, -e)
tys. ………………………... tysiąc (-e, -y)
UE ……………………….... Unia Europejska
UNHCR …………………... The UN Refugee Agency
USA …………………….... Stany Zjednoczone Ameryki
ukr. ……………………….. w języku ukraińskim
ust. ……………………….. ustęp
w. ………………………… wiek
WHO …………………….. World Health Organization
ww. ……………………….. wyżej wymieniony (-a, -e)
w zw. ……………………… w związku
z. ………………………….. zeszyt
zd. ………………………… zdanie
ze zm. …………………….. ze zmianami
zob. ...……………………... zobacz
$ ………………………….. dolar amerykański
§ ………………………….. paragraf

11
 CZĘŚĆ I
WOJNA HYBRYDOWA

12
OLENA BOCHAROVA 1
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego

OD EUROMAJDANU DO „SYNDROMU DONBASKIEGO”

JEDEN KROK

WPROWADZENIE

Wydarzenia, które miały miejsce na Ukrainie od końca 2013 r. i trwają do

dnia dzisiejszego (Euromajdan, aneksja Krymu, rosyjsko-ukraińska wojna
w Donbasie2), pozwalają lepiej zrozumieć współczesne społeczeństwo oraz
dostrzec zagrożenia i niebezpieczeństwa, z którymi trzeba się zmierzyć.
Doświadczenia ukraińskie potwierdziły, że wojny nie są wykluczone i nawet we
współczesnym świecie są w stanie uformować się siły, które za wszelką cenę
będą dążyć do naruszenia pokojowego układu życia. Wojny nie znikają, ale
przybierają inną formę. Na przestrzeni dziejów zmieniały się poglądy na temat
wojny, teorie wojenne i koncepcje strategiczne. Wojny były i są pochodną
postępu cywilizacyjnego. W tradycyjnym ujęciu „wojna” jest definiowana jako
zastosowanie siły militarnej przeciwko integralności terytorialnej i niezawisłości
innych państw. Stronami obecnych konfliktów są coraz częściej terroryści,
zorganizowane grupy przestępcze, oddziały paramilitarne, oddziały
najemników, czy grupy lokalnych watażków. Konflikty te przybierają najczęściej
charakter lokalny lub wewnętrzny, są nagłe, pełne przemocy i bezprawia3.
Pomimo szerokiego zainteresowania wojną, do tej pory nie ustalono
jednolitej definicji tego pojęcia, czy samej jego istoty. Uczeni zgadzają się jedynie
co do umiejscowienia wojen w życiu społecznym. Według B. Miśkiewicza wojna
jest kategorią społeczną, wytworem człowieka współdziałającego z innymi
ludźmi. Stanowi zdarzenie historyczne, którego treścią jest rozstrzyganie
różnych sporów, sprzeczności, konfliktów, a także realizacją zamierzeń
powstających w życiu społecznym, środkami przemocy4. Wojna, podobnie jak
społeczeństwo, a wraz z nim państwo, zmienia się systematycznie. Politycy,
wojskowi, prawnicy, naukowcy, różnie traktują wydarzenia we wschodniej części
Ukrainy. Jedni mówią o wojnie hybrydowej, której strategia wojenna łączy
działania konwencjonalne, nieregularne i cybernetyczne, inni o konflikcie

1 Autorka artykułu jest uciekinierką z Donbasu, która podczas wojny musiała zostawić swoich
rodziców, mieszkanie, pracę i zacząć życie na nowo. Obecnie pracuje w Polsce na stanowisku
profesora nadzwyczajnego w Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
2 Właściwie: Donieckie Zagłębie Węglowe.
3 W. Krztoń, Wojna i konflikt zbrojny - przemiany, Obronność Zeszyty Naukowe 2013, nr 1, s. 143.
4 B. Miśkiewicz, Wojna jako przedmiot badań historycznych, [w:] K. Olejnik (red.), Wojna jako

przedmiot badań historycznych, Toruń 2006, s. 9.

13
zbrojnym, będącym rodzajem przemocy zbrojnej. Celem niniejszego artykułu
jest przedstawienie obecnej sytuacji na wschodzie Ukrainy, a także omówienie
wybranych problemów, z którymi mierzą się ludzie z Donbasu oraz przyczyn
tzw. syndromu donbaskiego.

WOJNA HYBRYDOWA, KONFLIKT ZBROJNY, ATO NA UKRAINIE

Etymologia terminu „hybrydowość” wywodzi się z łacińskiego słowa

„hybryda”, oznaczającego „mieszańca”, osobnika powstałego ze skrzyżowania
dwóch genetycznie różnych osobników, należących do różnych gatunków,
odmian czy ras 5. Istotne osiągnięcia w badaniach nad działaniami hybrydowymi
zaprezentował F. Hoffman. Zdefiniował on model współczesnych wojen
hybrydowych z perspektywy doświadczeń ostatnich konfliktów na świecie.
Podkreślił on również, że cechą wojen hybrydowych jest powszechne
występowanie aktów terroryzmu oraz różnorodnych form przestępczości
kryminalnej6.
Jak zaznaczają M. Banasik i R. Parafianowicz: „Hybryda jest połączeniem
elementów o różnym pochodzeniu i/lub strukturze. W przypadku konfliktów
czy wojen hybrydowych stanowią one swoistą mieszankę najskuteczniejszych
form i metod prowadzenia działań”7. Modelowym przykładem sytuacji, gdzie
państwo, jako strona silniejsza, prowadzi wojnę hybrydową z przeciwnikiem
słabszym, jest agresja Rosji wobec Ukrainy. W wojnie hybrydowej na Ukrainie
można wyodrębnić 4 etapy: 1) dywersję polityczną, 2) budowanie pozycji
społecznej i politycznej separatystów, 3) interwencję zbrojną oraz
4) odstraszanie przez demonstrację potencjału sił niekonwencjonalnych. Jak
zaznacza S. Kulczyćkyj charakterystyczne dla tego konfliktu jest to, że ww. etapy
zachodzą często na siebie i charakteryzują się różną intensywnością. Pomimo
wyraźnych oznak udziału regularnych sił zbrojnych, władze rosyjskie oficjalnie
zaprzeczają udziałowi w konflikcie8. Stwierdzić jednak należy, że wraz z aneksją
Półwyspu Krymskiego Rosja rozpoczęła tzw. wojnę hybrydową przeciwko
Ukrainie. Jej celem jest maksymalne osłabienie przeciwnika, by ten zrezygnował
z odbudowy integralności terytorialnej oraz by rezygnacja ta wyglądała jak
dobrowolna. Jest to jedyny sposób, by Rosja uniknęła oskarżeń o naruszenie
porządku światowego i uniknęła sankcji ze strony międzynarodowej wspólnoty 9.

5 Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, s. 290.

6 F.G. Hoffman, Conflicts in the 21st Century: The Rise of Hybrid Wars, Arlington 2007, s. 14.
7 M. Banasik, R. Parafianowicz, Teoria i praktyka działań hybrydowych, Zeszyty Naukowe AON

2015, nr 2(99), s. 6.
8 Russia’s Hybrid War Campaign: Implications for Ukraine and Beyond, The Russian Military

Forum, http://csis.org/event/russias-hybrid-war-campaignimplications-ukraine-and-beyond,
dostęp: 12.03.2015 r.
9 S. Kulczyćkyj, Suspilno-polityczne j socjalno-ekonomiczne stanowyszcze Ukrainy w 2010 -

perszijpolowyni, Ukrajinśkyj istoryczny jżurnał 2015, nr 3, s. 175.

14
 Ci, którzy o sytuacji na Ukrainie nie mówią jako o wojnie hybrydowej,
nazywają ją konfliktem zbrojnym, który jest rodzajem przemocy zbrojnej,
polegającej na dążeniu do osiągnięcia celów państwa (koalicji, grupy społecznej),
przez wzajemne działania zbrojne przy użyciu sił zbrojnych lub
zorganizowanych i uzbrojonych grup 10. Pojęcie „konflikt zbrojny” jest szersze
od pojęcia „wojna”, gdyż obejmuje wszelkie przejawy walki zbrojnej. Wojna
w ujęciu tradycyjnym jest przeciwstawiana stanowi pokoju i oznacza sytuację
walki zbrojnej między państwami. Istnieją różne modele systematyzowania
konfliktów zbrojnych. Najczęściej wyróżnia się konflikty międzynarodowe oraz
konflikty o charakterze wewnątrzpaństwowym. Spośród międzynarodowych
jako najważniejsze należy wymienić konflikty między państwami oraz konflikty
narodowowyzwoleńcze (także wojny kolonialne). Z kolei konflikty
wewnątrzpaństwowe, tradycyjnie nazywane wojnami domowymi
lub cywilnymi i ze względu na swój charakter, dzielone są na wojny, których
celem jest zdobycie władzy w państwie oraz wojny secesyjne, mające na celu
odłączenie się części terytorium od danego państwa. Istotną cechą
wewnątrzpaństwowego konfliktu zbrojnego jest to, iż rozgrywa się on na
terytorium jednego państwa, między siłami zbrojnymi lub zorganizowanymi
grupami zbrojnymi, pozostającymi pod odpowiednim dowództwem
i sprawującymi władzę nad częścią terytorium państwa, w sposób umożliwiający
prowadzenie skoordynowanych działań zbrojnych.
Na stronie Centrum Inicjatyw Międzynarodowych można przeczytać, że:
«„dziwna wojna” tocząca się w obwodach ługańskim i donieckim na wschodnich
obrzeżach Ukrainy jest formą niekonwencjonalnego konfliktu, w którym jedna
ze stron oficjalnie nie ogłosiła stanu wojny, jednakże doniesienia z frontu
jednoznacznie wskazują na to, kto jest w niej agresorem» 11. Władze ukraińskie
wydarzenia na wschodzie oficjalnie nazywają operacją antyterrorystyczną (dalej:
ATO), której celem jest rozbicie ugrupowań zbrojnych separatystów
i zlikwidowanie samozwańczych republik ludowych na terytorium Ukrainy 12. Po
odsunięciu od władzy W. Janukowycza i prorosyjskiej Partii Regionów w 2014
r. oraz powołaniu rządu A. Jaceniuka w obwodach ługańskim i donieckim
prorosyjscy separatyści, wspierani militarnie przez Rosję, wystąpili zbrojnie
przeciw nowemu rządowi. To oni proklamowali powstanie samozwańczych:
Donieckiej Republiki Ludowej (DRL) i Ługańskiej Republiki Ludowej (ŁRL).
Rząd ukraiński rozpoczął ATO. Dla większości mieszkańców Donbasu nie ma
różnicy jak nazywa się sytuację, z którą mają do czynienia, czy wojną hybrydową,

10 Konflikt zbrojny [hasło], https://pl.wikipedia.org/wiki/Konflikt_zbrojny, dostęp: 28.09.2017 r.

11 Wojna hybrydowa, Centrum Inicjatyw Międzynarodowych,
http://blog.centruminicjatyw.org/2015 /03/wojna_hybrydowa/, dostęp 28.09.2017 r.
12 Operacja antyterrorystyczna [hasło],

https://pl.wikipedia.org/wiki/Konflikt_na_wschodniej_Ukrainie, dostęp: 28.09.2017 r.

15
domową, operacją antyterrorystyczną, czy zbrojnym konfliktem – bez względu
na nazwę, ponoszą oni ogromne straty.

„SYNDROM DONBASKI”

Przy podejmowaniu działań wojennych dużą rolę odgrywają rożnego

rodzaju techniki psychologiczne. W Donbasie przyniosło to nieoczekiwane
efekty. Jednym z ich jest „syndrom donbaski”. Przez pojęcie to należy rozumieć
zmianę podejścia mieszkańców regionu w stosunku do agresora, od którego
oczekują zapewnienia bezpieczeństwa. Zaproponowana terminologia nawiązuje
do syndromu sztokholmskiego, przez który należy rozumieć stan psychiczny,
pojawiający się u ofiar porwania lub zakładników, wyrażający się odczuwaniem
sympatii i solidarności z osobami je przetrzymującymi. Może osiągnąć taki
stopień, że osoby więzione pomagają swoim prześladowcom w osiągnięciu ich
celów lub w ucieczce przed policją 13. Pojęcia tego nie można odnaleźć w żadnym
wykazie chorób psychicznych, choć jest ono niezwykle popularne. Termin
„syndrom sztokholmski” został użyty przez szwedzkiego kryminologa
i psychologa - N. Bejerota, który współpracował z policją podczas napadu
na Kreditbanken w 1973 r., podczas którego napastnicy przez kilka dni
przetrzymywali zakładników. Po ujęciu napastników i uwolnieniu
przetrzymywanych osób, ofiary broniły przestępców, pomimo sześciodniowego
uwięzienia, a w czasie przesłuchań odmawiały współpracy z policją14. Podobną
sytuację można zaobserwować w Donbasie. Jednak jest to zjawisko o znacznie
większej skali, dotyczącej dużych, grup społecznych. Nie jest też
to wyłącznie zjawisko psychologiczne.
11 maja 2014 r. prorosyjscy separatyści zorganizowali referendum dotyczące
suwerenności obwodów donieckiego i ługańskiego, którego wyniki
(odpowiednio 89,07% i 96,2% głosów „za”) zostały sfałszowane, a sam proces
głosowania nie spełnił demokratycznych standardów. Każdy głosujący mógł
oddać głos nawet 10-krotnie. Referendum było zorganizowane jak akcja PR,
mająca legitymizować dyktaturę. Dziś mieszkańcy nie przyznaliby się do tego, że
swym masowym uczestnictwem w referendum otworzyli drogę rakietom typu
„Grad”, zniszczeniom i śmierci. Precyzyjniej można stwierdzić, że o ile przed
majem 2014 r. była to walka z ukraińską władzą, to od tego momentu zaczęła
się rosyjsko-ukraińska wojna15. Mieszkańcy tych regionów, biorąc udział
w głosowaniu, myśleli, że doprowadzą do aneksji Donbasu, podobnie jak to było

13 Syndrom sztokholmski [hasło], https://pl.wikipedia.org/wiki/Syndrom_sztokholmski, dostęp:

28.09.2017 r.
14 Ibidem.
15 I. Кононов, Луганський синдром як масова аномічна реакція на розгортання гібридної

війни. Гібридна війнана Сході України в міждисциплінарн ому вимірі: витоки, реалії,
перспективиреін теграції, В.С. Курило, С.В. Савченко, О.Л. Караман. (Зазаг. ред.),
Старобільськ, ДЗ «ЛНУ імені ТарасаШевченка», 2017, c. 17-24.

16
na Krymie. Wiele osób rzeczywiście tego chciało. Niektórzy do tej pory
umieszczają na portalach społecznościowych odpowiednie apele do W. Putina.
Miliony obywateli Ukrainy, mieszkający w Donbasie, od razu zgodziło się
otrzymać obywatelstwo innego kraju. W owym czasie upatrywali oni większego
zagrożenia ze strony swojego kraju.
Większość mieszkańców Donbasu nie zaakceptowała Majdanu, co spotkało
się z negatywną reakcją (uchylono prawo o regionalnych językach, dopuszczano
do publicznych, demagogicznych wystąpień przewodniczącego Partii
„Swoboda” O. Tiahniboka i I. Farion). Z perspektywy służb specjalnych jest to
taktyczne podejście, polegające na tym, że najpierw tworzy się zagrożenie
(„Prawy sektor”, „banderowcy”), potem mówi się o tym w mediach
i miejscach publicznych. Zagrożenia zaczynają mieć realne potwierdzenie, a jest
nim likwidacja języka rosyjskiego. Kwestia językowa jest główną przyczyną
wybuchu konfliktu. Odgrywa ona bardzo istotną rolę w narodowej tożsamości
mieszkańców regionów. Pierwsza faza działań jest możliwa dzięki
niezadowolonym masom na wschodzie. Służby specjalne zawsze wykorzystują
nacjonalizm dla swoich celów. Donbas jest regionem, w którym język rosyjski
dominuje, nawet biorąc pod uwagę definicję „języka ojczystego”. Wprowadzone
w 2012 r. prawo o podstawach państwowej polityki językowej (ukr. Закон «Про
засади державної мовної політики» № 5029-VI) dało możliwość
poszczególnym regionom ukraińskim nadanie językowi rosyjskiemu statusu
języka regionalnego. Z takiej możliwości skorzystało 8 południowo-wschodnich
obwodów (Odessa, Mykołajiw, Cherson, Dniepropietrowsk, Zaporoże,
Donieck, Charków, Ługańsk) oraz miasto Sewastopol
(na Krymie język rosyjski był już językiem oficjalnym). Należy podkreślić, że
Ukraina podzielona była od początku swojego niepodległego istnienia. Mocno
zrusyfikowany wschód zawsze kierował się ku Moskwie, natomiast
ukraińskojęzyczny zachód, hołdujący postgalicyjskim tradycjom patriotycznym
i nacjonalistycznym (pielęgnowany jest tu kult UPA i S. Bandery), domagał się
integracji z Zachodem16. Mieszkańcy terenów wschodnich odrzucają kult
„banderowców”, uważając ten ruch narodowy za faszystowski, a oceniając
konflikt upowsko-radziecki, mający miejsce zaraz po II wojnie światowej,
opowiadają się za Armią Czerwoną walczącą z „banderowcami”17.
Donbas to okręg przemysłowy na terenie wschodniej Ukrainy (obwód
doniecki i ługański) i południowo-zachodniej Rosji (obwód rostowski). Jest to
region o największej gęstości zaludnienia, biorąc pod uwagę wszystkie regiony
Ukrainy (z wyjątkiem Miasta Stołecznego Kijowa). Do wybuchu wojny, według
danych statystycznych z 2013 r., na terytorium Donbasu mieszkało 4 mln. 300

16 Wojna w Donbasie (konflikt na wschodniej Ukrainie) [hasło],

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna_w _Donbasie, dostęp 28.09.2017 r.
17 Koszmar zachodniej Ukrainy. Wschód chce do Rosji, http://swiatowidz.pl/2012/01/koszmar-

zachodni ej-ukrainy-wschod-chce-do-rosji/, dostęp: 28.09.2017 r.

17
tys. osób, z czego 56,9% stanowili Ukraińcy, 43,6% Rosjanie, a 1,6% Grecy18.
Pomimo zauważalnych różnic między ludnością zamieszkującą wschodnie
i zachodnie tereny Ukrainy (kulturowych, środowiskowych, historycznych),
jedna istotna kwestia zawsze ich łączyła, tj. dążenie do zapewnienia sobie
i swojej rodzinie jak najlepszej egzystencji i przyszłości. W 2010 r. analitycy
z P&B Groupe przeprowadzili badania opinii mieszkańców Lwowa i Doniecka,
w wyniku których przeanalizowali odpowiedzi 400 osób z każdego z tych miast.
Należy podkreślić, że zarówno mieszkańcy Doniecka, jak i mieszkańcy Lwowa,
mieli do siebie pozytywny stosunek (odpowiednio: 79% i 88% respondentów
z Doniecka i Lwowa). Ze stwierdzeniem, że „u mieszkańców wschodu i zachodu
więcej jest wspólnego, niż sprzeczności” zgodziło się 74% lwowian i 51%
mieszkańców Doniecka. Podstawowym elementem łączącym mieszkańców obu
miast są przede wszystkim relacje rodzinne. Wskazać również należy,
że zarówno mieszkańcy Lwowa (81%), jak i Doniecka (61%), uważają siebie
za „prawdziwych patriotów”. Najwięcej rozbieżności dotyczy zaś języka,
poglądów politycznych i podejścia do przeszłości (historii Ukrainy). Ostatni
wskazany element to najważniejszy czynnik różnicujący dla mieszkańców
Doniecka (50%) i Lwowa (38%). Wśród zagadnień ankietowych pojawiło się,
m.in. pytanie o to, kto jest sojusznikiem Ukrainy. 88% respondentów z Doniecka
wskazało Rosję, natomiast jedynie 16% respondentów z Lwowa wskazało taką
odpowiedź. Odnośnie oficjalnego języka, respondenci z Lwowa uważają, że jest
nim język ukraiński (92 %), natomiast respondenci z Doniecka, że rosyjski
(89%). Według mieszkańców Doniecka obywateli zachodniej części kraju
charakteryzuje: nacjonalizm (24%), patriotyzm (16%), życzliwość (6%),
nienawiść do Rosji (5%) i katolicyzm (5%). Natomiast mieszkańcy Doniecka
charakteryzują się: zdolnością do pracy (16%), rosyjskojęzycznością (9%),
prostotą (8%), otwartością i szczerością (6%) oraz nieznajomością historii (4%).
W podsumowaniu przeprowadzonych badań wskazano, że „w przypadku,
gdy wszystko dalej pójdzie w tym samym kierunku jest ogromne ryzyko,
że bardzo szybko, w ciągu jednej generacji Ukraina przestanie istnieć jako
państwo”19. Eksperci mieli duże obawy, które się potwierdziły. Wojna na
wschodzie kraju jeszcze bardziej podzieliła ludność ukraińską, a żaden ukraiński
rząd z okresu niepodległości nie zrobił nic, by zatrzymać proces destrukcji, nie
istniały też żadne programy integracyjne dla obywateli wschodu i zachodu
Ukrainy.

18 В Донецке проживает более 100 национальностей, http://ura.dn.ua/07.11.2013/147678.html,

dostęp: 28.09.2017 r.
19 Восток и запад Украины путь к доверию, http://glavred.info/archive/2010/04/23/110156-

0.html, dostęp: 28.09.2017 r.

18
 WYBRANE PROBLEMY LUDNOŚCI ZAMIESZKUJĄCEJ DONBAS

Jednym z problemów, z jakim na co dzień stykali się mieszkańcy Donbasu,

był stosunek władz kraju do społeczności zamieszkującej wschodnie tereny
Ukrainy, co spowodowało, że w Donbasie stosunek społeczeństwa do państwa
nie był kojarzony z pojęciem „narodu”. Dla mieszkańców „państwo”
utożsamiane było z urzędnikami, którzy dopuszczali się kradzieży. Zatem
oszukiwanie takiego państwa nie było czymś nagannym, czy niedopuszczalnym.
Jednocześnie społeczeństwo obserwowało klasę rządzącą, stale zabiegającą
o większe wpływy, dla której interesy ogólnonarodowe straciły na znaczeniu.
Stwierdzić więc należy, że jeśli w klasie rządzącej nie ma moralnych autorytetów,
zdolnych bronić interesów większości, to ta większość odwróci się od państwa
w ogóle. Mieszkańcy Donbasu obawiali się także, że ich kultura, prawa i język
nie są odpowiednio zabezpieczone. Brak realnej decentralizacji doprowadził do
tego, że zmiana władz w Kijowie postrzegana była na wschodzie jako zagrożenie
dla posługiwania się przez ludność językiem rosyjskim, narzucania przez władze
własnej, historycznej oceny II wojny światowej, a także decydowania o tym,
które pomniki należy pozostawić, a które zniszczyć. Donbas jest bardzo mocno
kulturalnie związany z Rosją. Do tego granica z Rosją postrzegana była zawsze
jako „granica między swoimi”. Wielu mieszkańców Donbasu pracowało w Rosji,
część z nich wykreowała nawet obraz idealnej Rosji, który znacznie odbiega od
rzeczywistości i putinowskiej Rosji. Należy zaznaczyć, że „opolczeńcami”
(separatystami20) stali się młodzi ludzie, którzy nie potrafili odnaleźć swojego
miejsca w społeczeństwie. Zakamuflowani i uzbrojeni poczuli się ważni21.
Kompleksy psychologiczne powstałe podczas Majdanu, bojaźń wobec
„Prawego sektora”22 i „banderowców”, zmusiły wielu mieszkańców do szukania
ratunku u Rosjan, co z kolei legitymowało zuchwałą rosyjską ingerencję.
Mieszkańcy, postrzegając Rosję jako wyidealizowany ZSRR, wzięli udział
w referendum, które otworzyło drogę rosyjskim „Gradom” i czołgom.
Ludzie, którzy z różnych powodów zdecydowali się pozostać w Donbasie,
walczą o przetrwanie. Ich najważniejszym zadaniem jest przeżycie. Muszą
zdobywać pożywienie, chronić się przed przypadkowym pociskiem,
jednocześnie żyjąc w obawie o siebie i najbliższych. Problemem jest również
trudność w znalezieniu pracy po przesiedleniu. Zgodnie z rozporządzeniem
ukraińskiego Ministerstwa Polityki Społecznej, niepracujący przesiedleniec

20 Separatysta - członek grupy etnicznej, religijnej lub politycznej, dążącej do wyodrębnienia się
z większej całości polityczno-społecznej.
21 Separatysta [hasło], Słownik języka polskiego, https://sjp.pl/separatysta, dostęp: 28.09.2017 r.
22 Prawy Sektor (ukr. Правий Сектор) to ukraińskie ugrupowanie opozycyjne. Początkowo był to

ruch nacjonalistyczny o charakterze niesformalizowanym, a od marca 2014 r. – partia polityczna.

Ugrupowanie początkowo składało się głównie z młodzieżowych organizacji o neofaszystowskich
poglądach, grupowało także rosyjskojęzycznych Ukraińców, Prawy Sektor [hasło],
https://pl.wikipedia.org/wiki/Prawy_Sektor, dostęp: 30.09.2017 r.

19
(dziecko do 16. roku życia i emeryt) otrzymuje miesięcznie 800 hrywien
(równowartość 110 złotych), a pracujący 400 hrywien (równowartość
55 złotych). Natomiast najtańszy czynsz za mieszkanie w dużym mieście, gdzie
można podjąć pracę, wynosi 3-3,5 tys. hrywien (równowartość 700 złotych).
Dlatego powstaje pytanie, ile rodzin faktycznie może zostawić swoje
dotychczasowe mieszkania i zacząć życie w nowym miejscu. Od 2015 r.
ukraińskie władze wprowadziły częściową blokadę terytoriów zajmowanych
przez separatystów. Przestała funkcjonować cała infrastruktura niezbędna do
życia, tj. handel, szpitale, transport, wodociągi i ogrzewanie. Blokada poszerzyła
obszary nędzy i głodu. Powstały grupy ludzi wykluczonych społecznie,
utrzymujących się jedynie dzięki pomocy charytatywnej. Władze zakazały
działalności na tych terytoriach ukraińskim bankom, które wypłacały emerytury.
Od tej pory, emeryci muszą jeździć po pieniądze na tereny kontrolowane przez
ukraińskie władze.
Obywatele Ukrainy ze strefy АТО zajmują pozycję „cudzych wśród
swoich” w ukraińskim społeczeństwie. Część mieszkańców Donbasu, która
wyjechała i mieszka na znajdujących się pod kontrolą władz ukraińskich
terytoriach, otrzymała status przesiedleńca i jest uznawana przez społeczeństwo
za obywatela Ukrainy. Wyjeżdżając na znajdujące się pod kontrolą władz
terytorium, wybrali jako swoje państwo Ukrainę. Natomiast osoby, które
mieszkają na terytoriach znajdujących się pod kontrolą separatystów także mają
status przesiedleńca, ale wywołują w społeczeństwie ukraińskim nieprzychylne
reakcje, są wręcz potępiani. Mieszkając na terytoriach, znajdujących się pod
kontrolą separatystów, zaadaptowali się do nowych warunków życia, choć
funkcjonują zgodnie z prawem Ukrainy, a obywatelstwo tego kraju zabezpiecza
im oficjalny status międzynarodowy. Są oni obywatelami Ukrainy, ponieważ
takiego państwa jak Doniecka Republika Ludowa (dalej: DRL) lub Ługańska
Republika Ludowa (dalej: ŁRL), po prostu nie ma w sensie prawno-
międzynarodowym23.
Do niedawna każdy, kto chciał przedostać się na tereny zajęte przez
separatystów, musiał osobiście dostarczyć podanie. Od 2015 r. władze
ukraińskie wprowadziły nowe zasady, a przepustki papierowe zastąpiono
elektronicznymi. Obecnie dokumenty można przesłać mailem i czekać na
decyzję. Często się jednak zdarza, że na dokument trzeba czekać miesiąc lub
nawet dłużej. W rezultacie przez uruchomienie systemu elektronicznych
przepustek władze ukraińskie wprowadziły ułatwienia, jednocześnie jednak
utrudniając życie zwykłym ludziom w związku z anulowaniem kursów
autobusowych, łączących tereny rebelii z pozostałą częścią Ukrainy. Tym samym
przejazd przez „strefę graniczną" zamienił się w koszmar. Władze tłumaczą
swoją decyzję troską o bezpieczeństwo pasażerów, którzy w autobusach są

23 Szerzej: B. Pacek, Wojna hybrydowa na Ukrainie, Warszawa 2018, s. 28-40.

20
bardziej narażeni na akty terroru i mogą stać się potencjalnym celem
w przypadku wznowienia walk. Należy jednak zauważyć, że ludzie oczekujący
w kolejkach są narażeni w ten sam sposób. Zastanawiające jest więc
wprowadzenie blokady terenu rebelii w Donbasie. Można rozważać, czy ma być
to środek nacisku na Rosję, czy wstęp do zrzeczenia się tych ziem na jej rzecz.
Nikt nie zna odpowiedzi na te pytania. Wydaje się, że ukraińskie władze nie
dostrzegają, albo nie chcą dostrzec, że broń i jedzenie dla separatystów dociera
spoza rosyjskiej granicy, otwartej od strony obwodu ługańskiego.
I nikt, kto przemyca dobra dla separatystów, nie będzie jechał przez
miejscowości kontrolowane przez władze ukraińskie. W DRL panuje atmosfera
terroru. Separatyści szykanują ludzi słuchających ukraińskiej muzyki,
wypisujących na murach proukraińskie hasła, czy rozdających ulotki „Donbas to
Ukraina”. Liderzy ŁNR i DNR od kilku miesięcy obiecują wysokie pensje
i emerytury, zapewniając, że ich republiki są w pełni samowystarczalne. Ostatnio
władze tych „republik” zaczęły wypłacać emerytury w rublach. Władze
ukraińskie zakazały przewożenia ciężarówkami praktycznie wszystkich towarów,
poza pomocą humanitarną, co oznacza blokadę ekonomiczną. Taka blokada
uniemożliwia normalnie życie obywatelom Donbasu. Natomiast, blokada tych
terenów jest przede wszystkim instrumentem nacisku na tzw. republiki ludowe,
choć nie brakuje komentarzy, że ukraińska władza prowadzi politykę
zmierzającą do faktycznego pozbycia się terenów kontrolowanych przez Rosję.
Bez względu na powód, blokada Donbasu wywołuje krytyczne reakcje zarówno
ze strony zwykłych ludzi, jak również części ekspertów i aktywistów
społecznych, zwracających uwagę, że narusza ona prawa mieszkających na tych
terenach obywateli Ukrainy.
Sytuacja, z którą mają do czynienia na co dzień mieszkańcy Donbasu,
negatywnie wpływa na ich świadomość, tożsamość, czy postawę życiową
i obywatelską. Ta krytyczna życiowa sytuacja wywiera wyjątkowo destrukcyjny
wpływ na psychikę człowieka. Wielkość urazu psychicznego zależy od szeregu
czynników: 1) charakteru przeżytych wydarzeń, liczby ofiar, w tym poległych
przyjaciół lub krewnych, wielkości strat materialnych, 2) indywidualnej
właściwości człowieka, 3) poprzednich doświadczeń, sytuacji kryzysowych,
4) wsparcia lub jego braku ze strony rodziny, przyjaciół, pracodawców,
pracowników socjalnych, psychologów, psychoterapeutów 24. W wyniku stresu
pourazowego następuje erozja układu nerwowego, narasta dysharmonia
rozwojowa i lęk. Zwiększenie czasu przebywania w stresowej sytuacji powoduje
powracające, natrętne i wywołujące cierpienie wspominanie zdarzeń oraz
postrzeganie środowiska jako wrogiego, nadpobudliwość, gotowość do
impulsywnej reakcji obronnej, zmniejszenie emocjonalnego diapazonu, ucieczkę

24M. Магомед-Емінов, Особистість і екстремальна життєва ситуація, Вісник МДУ. Сер.

Пcіхологія. 1996, № 4, c. 26-35.

21
od rzeczywistości i problemów 25. W świadomości człowieka wojna jest
ekstremalnym wydarzeniem, dzielącym życie na okresy „przed” i „po”. Stan
wojny dezorganizuje zachowanie człowieka, zmienia jego obraz świata, rujnuje
psychikę, moralne wartości i życiowe priorytety. Krytyczna życiowa sytuacja
zaostrza w świadomości człowieka problem sensu życia. Człowiek świadomie,
bądź nieświadomie, stosuje różne formy psychologicznych mechanizmów
obronnych i postrzega rzeczywistość przez pryzmat przeszłości lub nadziei
co do przyszłości. Reakcją na stres człowieka jest zespół stresu pourazowego
(dalej: PTSD). To zaburzenie psychiczne, będące formą reakcji na skrajnie
stresujące wydarzenie (traumę), przekraczające zdolności danej osoby do
radzenia sobie i adaptacji. Takimi skrajnie stresującymi wydarzeniami są, m.in.
działania wojenne, katastrofy, klęski żywiołowe, wypadki komunikacyjne,
napaść, gwałt, uprowadzenie, tortury, uwięzienie w obozie koncentracyjnym,
otrzymanie diagnozy o śmiertelnej chorobie. Typowymi objawami PTSD
są: napięcia lękowe, wyczerpanie, poczucie bezradności, doświadczanie
nawracających wspomnień traumatycznego wydarzenia, koszmarów sennych
o tematyce związanej z doznaną traumą oraz unikanie sytuacji kojarzących się
z traumą, np. po wypadku samochodowym osoba z PTSD może odczuwać silny
lęk przed środkami transportu lub prowadzeniem samochodu i unikać tego26.
W obwodzie ługańskim w ramach Katedry Psychologii Ługańskiego
Narodowego Uniwersytetu imienia Tarasy Szewczenki przeprowadzone zostało
badanie, którego celem było ujawnienie skali wpływu zdarzeń na stres
pourazowy wśród mieszkańców strefy АТО (przed ATO mieszkających na
terytorium obwodu ługańskiego)27. W badaniu wzięło udział 128 respondentów,
wśród których 65% stanowiły kobiety, a 35% mężczyźni. Średni wiek
ankietowanych wyniósł 32 lata. 76% wśród respondentów stanowiły osoby
stanu wolnego. 18% ankietowanych stanowiły osoby bezrobotne, 64%
oznaczyło materialny wymiar swojego życia jako średni, a 18% jako wysoki. W
badaniu zwrócono również uwagę na czas przebywania w strefie ATO (mniej
niż 2 tygodnie - 17,6%; od 2 tygodni do miesiąca - 23,5%; stale - 59%). W ramach
badania wykorzystano metodę wywiadu dla zaburzenia stresu pourazowego
(PTSD-I) („Skala Wpływu Zdarzeń”), wywiadu skali symptomów PTSD
(ang. PTSD Symptom Scale-Interview), oraz Skalę Samooceny Rosenberga (ang.
Rosenberg Self-Esteem Scale – SES)28. Według „Skali Wpływu Zdarzeń” u 60%

25 H. Тарабрина, Практикум по психологии посттравматиче ского стресса, СПб 2001, c. 122.

26 Zespól stresu pourazowego [hasło],
https://pl.wikipedia.org/wiki/Zesp%C3%B3%C5%82_stresu_po urazowego, dostęp: 28.09.2017
r.
27 T. Пашко, Психологічні особливості змін у свідомості мирних жителів зони АТО. Гібридна

війна на Сході України в міждисциплінарн ому вимірі: витоки, реалії, перспективи

реінтеграції, В.С. Курило, С.В. Савченко, О.Л. Караман (Зазаг. ред.), Старобільськ, ДЗ «ЛНУ
імені Тараса Шевченка», 2017, c. 215-222.
28 И. Малкина-Пых, Психологическая помощь в кризисных ситуациях, Москва 2009, с. 219.

22
respondentów dominującą reakcją na sytuację stresową było poczucie
odsunięcia i wyobcowanie od ludzi, unikanie myśli, uczuć i rozmów dotyczących
tych wydarzeń. Człowiek dotknięty traumą trudno nawiązuje bliskie
i przyjacielskie kontakty z ludźmi, przestaje planować swoją przyszłość, jest
skłonny do agresji i depresji. 52% respondentów ma symptom nadpobudliwości,
świadczący o skłonności do koncentracji na stresujących wydarzeniach
i ponownego ich przeżywania. Takie osoby zachowują się tak, jakby
traumatyczne zdarzenie znowu miało miejsce. Przejawia się to zaburzeniami snu,
trudnościami w koncentracji, wybuchami gniewu, czy reakcjami
niemotywowanej gotowości do ucieczki. Człowiek staje się wówczas irytujący
i nietolerancyjny, często jest wrogo nastawiony przeciwko konkretnym ludziom.
Zwyczajne wydarzenie może wywołać wybuchy złości. W wywiadach
respondenci zwracali uwagę, że nie poznają siebie, zachowują się w sposób
całkowicie im obcy, częściej wybuchają gniewem, kierując go wobec tych, którzy
w ich odczuciu przyczynili się do ich obecnego stanu. Wśród skutków stresu
pourazowego wymieniano: nadmierne reagowanie (11,7%), zażywanie substancji
narkotycznych i medykamentów (11,7%), nadpobudliwość, przesadną uwagę
(5,8%), stałą koncentrację uwagi (5,8%) i depresję (5,8%)29. Wydarzeniami, które
najbardziej wpłynęły na ankietowanych, były m.in.: śmierć osoby bliskiej,
rozpacz najbliższych, ukrywanie się w piwnicach, zranienie z broni palnej,
ostrzały rakietami typu „Grad”, użycie czołgów i technik bojowych. Większość
respondentów (71%), zauważyła zmiany we własnym zachowaniu. Najbardziej
typowe to: nadpobudliwość i niepokój, nadmierna czujność (88%), niepokojące,
nawracające, przykre sny, zaburzenia snu, bezsenność (53%), niepokój, obawa
przed wybuchami (47%), agresywność (35%), zwiększona ostrożność (unikanie
wyjścia na zewnątrz, by nie zostać postrzelonym (18%). Mieszkańcy strefy АТО
boją się o siebie i swoją rodzinę, nie mają perspektyw na przyszłość, czują się
wyobcowani i nienawidzą władzy oraz sytuacji, w której się znaleźli i własnej
nieporadności. Mają oni średnie (88,2%), bądź niskie poczucie własnej wartości,
a ich prawo do życia i bycia szczęśliwym uwarunkowane zostało obecną sytuacją.
Ogólny poziom zadowolenia z własnego życia jest niski (70,5%), a poziom
życiowej aktywności i gotowości do przezwyciężania trudności wysoki
(58,2%)30. Mieszkańcy strefy АТО unikają wspomnień na temat traumatycznych
wydarzeń lub przeciwnie, stale do nich powracają, przez
co przejawiają tendencje do większej agresji w stosunku do innych osób,
odczuwają niepokój, rozdrażnienie i przeżywają izolacje, co często utrudnia im
planowanie przyszłości.

29 T. Пашко, Психологічні особливості змін, op. cit., c. 219.

30 Ibidem, s. 219.

23
 PODSUMOWANIE

Dla milionów mieszkańców Donbasu poczucie potencjalnego zagrożenia

stało się faktem i radykalnie zmieniło ich życie. Ukraińska teraźniejszość to życie
w warunkach długotrwałego konfliktu zbrojnego z nieprognozowanym dla
przeciętnego obywatela zaostrzeniem sytuacji. Mieszkańcy Ukrainy znaleźli się
w warunkach społeczno-politycznego podziału obywateli, na tych, którzy są
„za” i tych, którzy są „przeciw” oraz tych, którzy odnieśli straty z powodu wojny
i tych, których ona w ogóle nie dotknęła. Część osób przebywająca na terytorium
Ukrainy, de iure jest obywatelem tego państwa, choć de facto żyje już w oparciu
o inne zasady, budując swoje życie w innym środowisku. Cały czas
w społeczeństwie toczy się dyskusja, czy całkowicie odizolować dwie
„republiki”, odcinając nawet dostawy żywności, czy też stosować wobec nich
bardziej miękką politykę, podyktowaną zobowiązaniami państwa ukraińskiego
wobec własnych obywateli. Nikt nie myśli o ludziach, którzy tam zostali, ani
o tych, którzy wyjechali. Rodzi się więc pytanie jak dalej mają oni żyć i w co
wierzyć, by móc funkcjonować w obecnej rzeczywistości. Dane opracowane
przez Międzynarodowy Instytut Socjologii z Kijowa podają, że tylko 24%
mieszkańców Donbasu, wierzy, iż konflikt wojskowy zakończy się w przyszłym
roku (w grudniu wskaźnik ten wynosił 40%). Połowa mieszkańców Donbasu
uważała, że 2017 r. będzie lepszy od poprzedniego 31. Dzisiaj już nie mają takiej
nadziei. Wszyscy po prostu czekają na pokój. Pytanie tylko, kiedy, i czy w ogóle
on nastąpi…

STRESZCZENIE

W artykule „Od Euromajdanu do „syndromu Donbaskiego” – jeden krok”

zbadano fenomen tzw. syndromu donbaskiego, jako reakcji na wybuch i rozwój
wojny hybrydowej w Donbasie, polegającej na zmianie nastawienia
mieszkańców regionu w stosunku do agresora w celu zapewnienia im
bezpieczeństwa. Przytoczono wyniki badań przeprowadzonych przez
analityków z P&B Groupe wśród mieszkańców wschodnich
i zachodnich terenów Ukrainy, co pozwoliło wykazać różnicę w poglądach
mieszkańców tych regionów.
Po rozpoczęciu wojny życie w Donbasie bardzo się zmieniło. W artykule
przeanalizowano stan świadomości mieszkańców strefy АТО, uwarunkowanej
przebywaniem w strefie konfliktu. Przedstawiono analizę wpływu
ekstremalnych zdarzeń na życie i świadomość człowieka. Określono właściwości
psychiczne oraz sposób zachowania człowieka, który przeżył stres pourazowy.

31 Горловка в ожидании 2016-го: "Знаете, у меняпаническийстрахпередначаломновогогода.

Ведьпрошлымянваремвойнаначалась с новойсилой, и бежать-тоужебылонекуда",
http://www.06242. com.ua/article/1077456.

24
Przedstawiono wyniki badań empirycznych, będące rezultatem prac
prowadzonych przez katedrę psychologii Ługańskiego Narodowego
Uniwersytetu imienia Tarasy Szewczenki, dotyczących oznak stresu
pourazowego, dominujących stanów emocjonalnych i oceny własnej osoby
przez mieszkańców strefy АТО.

Słowa kluczowe: wojna, wojna domowa, wojna hybrydowa, ATO, stres

pourazowy, syndrom donbaski

SUMMARY
In the article, it examined the phenomenon of the Donbas syndrome, and
a response to the development of the hybrid war in Donbas, which relies on
changing the attitude to the region's inhabitants to the aggressor's search for
security. The results were provided by analysts from the P & B Grupe, who
interviewed residents of the East and West of Ukraine, which made it possible
to note the differences in view of the inhabitants of the regions.
After the war began, life in Donbas has changed a lot. In the article, it
analyzed the characteristics of the consciousness of the inhabitants of the АТО
zone, which are conditioned by being in the military zone. Theoretical analysis
of the impact on extreme life situations and human consciousness. It specified
the psychological properties, a behavior of a person who has experienced post-
traumatic stress. Presented results of empirical studies on symptoms of post-
traumatic stress, dominant emotional states, respect for self-esteem
in the inhabitants of the АТО zone, it was presented to lecturers of the
Psychology Department of the Lugansk National University, named after Teresa
Szewczynki.

Keywords: civil war, hybrid, ATO, post-traumaticstressdisorder, Donbas

syndrome

25
VASYL OSYODLO
Humanitarian Institute of the National Defense University of Ukraine named
after Ivan Cherniakhovskyi

DMYTRO ZUBOVSKYI
Scientific-Methodical Centre of Personnel Policy of Ministry of Defence of
Ukraine

PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF
HYBRID WARFARE

PROBLEM FORMULATION

Wars and armed conflicts are evolving with the progressive development
of mankind, their content, character, and peculiarities change, new forms and
ways of their conduct are emerging. Recent years have seen a new form of
military conflict, which begins with "peaceful" anti-government actions that
grow into a rigid civil conflict and ends with an external intervention. Such
conflicts may well be called a new type of war of the modern era1. The famous
American military theorist F. Hoffman was one of the first to have
said: "[…] the war of the modern era is characterized by the process
of hybridization, in which traditional forms of war, cyberwar, organized crime,
irregular conflicts, terrorism, etc. are mixed"2. In order to characterize the new
military reality, he suggested the term "hybrid war", which allows to reflect more
accurately the important changes in the nature of wars while preserving their
unchanging nature. Such a war goes beyond the traditional notions of war.
It takes on a combined character, turning into a tangleof political intrigues,
a fierce struggle for political and economic domination over the country, over
territories, resources, and financial flows. Moreover, the parties use all possible
means and any, even the most dangerous, methods and actions - both forcible
and non-forcible. Key aspects of armed confrontation are undergoing changes
and new psychological peculiarities of warfare are emerging in this new context
of military reality.

1 F.G. Hoffman, Hybrid Threats: Reconceptualizing the volving Character of Modern Confict,
Strategic Forum 2009, No. 240, http:// http://www.ndu.edu/inss.
2 Ukrayna - Krym - Rossyia: Pervaia Smyslovaia voina v myre,
http://argumentua.com/stati/ukraina-krym-rossiya-pervaya-smyslovaya-voina-v-mire.

26
 ANALYSIS OF RECENT RESEARCH AND PUBLICATIONS

Psychological characteristics of conducting military operations have been

actively studied by military psychologists since the dawn of psychological
science. Thus, the psychological aspects of the wars of the early twentieth
century were analyzed by such scholars as K.M. Volf, M.M. Holovin, A.M.
Dmytrievskyi, A.S. Riezanov, H.I. Shumkov. Under the Second World War
the psychological aspects of the conduct of combat were also analyzed by H.D.
Lukiv, M.I. Diachenko, N.F. Fedenko. Psychological characteristics
of warfare during a military company in the Republic of Afghanistan were
analyzed in the works of S.V. Zakharika and M.M. Reshetnikova. However,
the psychological peculiarities of hybrid warfare have not yet received sufficient
attention in the scientific literature. In many aspects, this is due to the novelty
of the phenomenon of hybrid warfare and the ambiguous understanding of the
entire spectrum of its peculiarities.

PRESENTATION OF THE MAIN RESEARCH MATERIAL (WITH

JUSTIFICATION OF THE RESULTS OBTAINED)

Many comments of scientists, experts, scientific and methodical

publications are devoted to the definition of the concept of "hybrid warfare"
and its content. Most scholars tend to believe that hybrid war is a modern way
of conducting hostilities, which is a combination of classical methods of military
operations with guerrilla warfare, terrorism, information warfare, and cyberwar.
Unlike "traditional" military confrontation, hybrid war is a combination
of "genetically" different forms of social and military actions.
The modern hybrid war represents in many respects a new combination of
elements that have already been in active use in previous armed confrontations.
It clearly shows the continuity of irregular wars and conflicts of the recent past.
In particular, the well-known Ukrainian expert on information policy and
communication technologies H.H. Pocheptsov points to this continuity in his
works. The scientist points out that the hybrid war is an inverted version of what
is happening in the case of an irregular war where rebels or guerrillas are
involved. The rebels are civilians with weapons, and "green men" are military
with signs of civilians. In other words, in the first version there is a "transition"
of civilians into the military, in the second - military into civilians 3.

3B. Pacek, P. Pacek, Psychologia wojny hybrydowej, Warszawa-Siedlce 2019, s. 11-14, 24-25; H.H.
Pocheptsov, Hibrydna viina: informatsiina skladova,
http://www.jimagazine.lviv.ua/2015/Pochepcov_Ros_ konteksty_hibridnoj_vijny.htm.

27
 In the drafting preface of the Military Balance 2015 Handbook, the "hybrid
warfare" is interpreted as "the use of military and non-military tools in an
integrated campaign aimed at achieving unexpectedness, seizing the initiative
and receiving psychological advantages, using diplomatic capabilities; large-scale
and fast information, electronic and cyber-attacks; coverage and concealment
of military and intelligence operations; combined with economic pressure"4.
The definition proposed by the American military theorist D. Kilcullen
deserves consideration: "hybrid war is a better definition of contemporary
conflicts, it includes a combination of guerrilla and civil wars, as well as rebellion
and terrorism" 5. In addition to the scientific developments and theoretical
generalizations, the concept of "hybrid war" has already been introduced into
the official terminology of the western military policy. Thus,
in the final document adopted at the NATO Summit in September 2014
in Wales paragraph 13 refers to the need to prepare the Alliance so "that NATO
would be able to overcome effectively the specific challenges arising from the
threats of the hybrid war, in which a wide range of closely interconnected open
and closed military, paramilitary and civilian measures are used"6. The members
of the Alliance consider hybrid wars as a wide range of combat actions, secret
operations carried out by guerrilla forces involving civilian components,
as well as the war against propaganda campaigns, cyberattacks, and local
separatism.
In spite of the above definitions of hybrid warfare, some researchers point
out that in many cases they describe the confrontation in other terms and
concepts compared to what is happening in the east of Ukraine. Scientists
mention that Russia has used the concept of a "hybrid war" against Ukraine,
which is largely unique from the structural and functional point of view:
it is "hybrid" in its form, "asymmetric" in its content and "multidimensional"
in its direction. V.P. Horbulin notes in particular that such notions
as "unconventional warfare", "irregular warfare", "compound warfare", or state-
sponsored "hybrid war" can be used to characterize the current confrontation
between Ukraine and Russia7. All these definitions point to "the blurring" of the
outline of the military conflict and the involvement of non-military means

4 V.I. Aleshchenko, Fenomenolohiia hibrydnoi viiny ta yii osoblyvosti u vykonanni rosi-iskoi

federatsii: informatsiino-psykholohichnyi aspekt, Visnyk Kyivskoho natsionalnoho universytetu
imeni Tarasa Shevchenka. Viiskovo spetsialni nauky 2016, №1, p. 6-11.
5 D. Кіlcullеn, Out of the Mountaіns: The Comіng Age of the Urban Guerrіlla, Oxford 2013, p. 384,

http://www.amazon.com/Out-Mountains-Coming-Urban-
Guerrilla/dp/0199737509#reader_0199737509.
6 A.M. Dubyna, Informatsiino-psykholohichni viiny i yikh vplyv na masovu svidomist, NTUU «KPI»

2011, p. 57.
7 V.P. Horbulin, Hibrydna viina yak kliuchovyi instrument rosiiskoi heostratehii re-vanshu,

Stratehichni priorytety 2014, №4, c. 5-12.

28
in it which are not, as a rule, directly related to the classical military
confrontation.
When highlighting the psychological characteristics of combat operations
in previous armed confrontations, researchers primarily relied on the emergence
of new types of weapons and the resulting change in the nature of the war. Thus,
World War I and World War II can be considered as the most striking example
of such a relationship. In each of these conflicts there was a rapid and
unexpected technological progress, which provoked the emergence
of still unknown factors of stress (chemical and bacteriological weapons, artillery
fire of high-caliber weaponry) and caused changes in the psychological
characteristics of combat operations.,
The feature of the hybrid wars is the fact that fundamentally new types
of weapons are not used, they lost their character of determinants of changing
the psychological characteristics of warfare. The socio-political conditions
themselves in which the war develops, the inseparability of military actions from
the socio-political space of the country, and sometimes from the socio-political
space of the entire geographical region became the main determinants in the
hybrid war. Although each specific element of the hybrid war
is not new in its nature and it was used in almost all the wars of the past, the
coherence and relationship of these elements, the dynamism and flexibility
of their application, as well as the growth of credibility of the information factor
are unique.
Analyzing the psychological characteristics of hybrid warfare, one can
distinguish two main components of the manifestation of these psychological
characteristics. Firstly, it is a psychological component of wide-ranging measures
to achieve victory over the enemy. Secondly, these are the peculiarities of the
psychological state of the military personnel participating in the conflicts of this
type8.
Turning to the analysis of the psychological component of wide-ranging
measures to achieve victory over the enemy, one should pay attention to the
information and psychological influencing (IPI), which becomes crucial in the
new type of confrontation. No wonder the author of the monograph "Strategic
Consequences of Hybrid Wars: Theory of Victory" Lieutenant-General of the
US Air Force D. Lasik, when emphasizing the peculiarities of the "hybrid wars",
gave considerable attention to this component. He claims that the basis
of conducting modern "hybrid wars" is their information and psychological
component, and the object of influence of the initiator of this war is, first
of all, social consciousness, and not the armed forces or infrastructure.
That is, the use of a full range of means of both informational and
psychological and military influence can be called an important feature of hybrid

8 B. Pacek, P. Pacek, Psychologia wojny hybrydowej, op.cit., s. 11-14, 24-25.

29
wars. The famous national expert H.H. Pocheptsov also repeatedly drew his
attention to this decisive role of the information-psychological component. The
researcher notes that the information-psychological component at different
levels provides functioning and creates conditions to recognize the war to be
fair by own people, without which there are no modern wars 9.
What constitutes military actions in a hybrid war are not the physical
destruction of the enemy's armed forces, but the demoralization and the
aggressor’s imposition of its will on the entire population of the country. The
classic idea of the well-known Chinese strategist Sun Tzu is realized: "To fight
and conquer in all our battles is not supreme excellence; supreme excellence
consists in breaking the enemy's resistance without fighting"10. A psychological
(mental, semantic) component or rather information-psychological becomes
a system-building component of a new type of war.
Moving ahead, it can be noted that the information and psychological factor
in the context of the war between Ukraine and Russia has become
an independent component and it is sometimes more important than the military
one. All military actions committed by Russia against Ukraine were necessarily
accompanied by strong and focused information and psychological campaign,
which in some cases had its irreparable effect on the Ukrainian society.
In particular, the deliberate stirring of anti-Ukrainian hysteria by the Russian
mass media at the time of Euromaidan resulted in the loss of the critical mass
of those who could resist "polite occupation" and the increase in the number
of those who welcomed the annexation in the recently occupied Crimea 11.
Present-day observations show that the information-psychological front
of the "hybrid war" is unfolding in several directions at once. First of all:
(1) among the population in the conflict zone, (2) among the population of the
country against which the aggression takes place, but whose territory is not
affected by the conflict, (3) among the citizens of the country-aggressor, and
(4) among the international community.
P. Breedlove, Supreme Allied Commander Europe, best said about the
scope of the information-psychological war started by Russia against Ukraine:
"This is the most amazing information blitzkrieg we've ever seen in the history
of information wars" 12. When assessing the scale of information-psychological
influencing against Ukraine, American scientists point out that up to 75%
of "life stories" and "references to sources" given in the comments in social
networking sites while the intensification of the Ukrainian crisis were almost

9 H.H.Pocheptsov, Hibrydna viina: informatsiina, op.cit.

10 Sun Tzu, The Art of War, http://classics.mit.edu/Tzu/a.
11 B. Pacek, P. Pacek, Specyfika wojny hybrydowej na Ukrainie, [w:] B. Pacek, J.A. Grochocka (red.),

Wojna hybrydowa na Ukrainie. Wnioski i rekomendacje dla Europy i świata, Piotrków Trybunalski
2017,
s. 58-64.
12 D. Кіlcullеn, Out of the Mountaіns, op.cit.

30
entirely fictitious. At the same time from half to two-thirds of this number had
obvious indicators of manipulative impact (specific patterns of emotional,
stylistic, or even orthographic character that point to imposing certain thoughts
or emotions) and repeated each other. According to the national experts, these
indicators are somewhat lower: 45% of the information distributed in our
information field has signs of focused external manipulation and it is the
manifestation of information and psychological impact against our state13.
The main objects of the destructive information-psychological influence
are:
• the ideological and psychological environment of the society related to
the use of information, information resources and information
infrastructure in order o influence the psyche and behavior of people;
• resources that reveal the spiritual, cultural, historical, national values,
traditions, heritage of the state, the nation in various areas of society;
• information infrastructure, that is, absolutely all intermediate links
between the information and the person;
• system of shaping public consciousness (worldview, political views,
universally accepted rules of behaviour, etc.);
• system of political decision-making;
• consciousness and human behaviour 14.
Information and psychological influencing are carried out extremely
intentionally, systematically, and consistently over time throughout thesocial
and information space - in the zone of formal and informal communication.
The main objectives of the information psychological influence are:
• self-identification of the individual, his social and role identification,
which provides the general intentionality of the individual and society
as a whole;
• self-awareness as an awareness of the individual of both his own
identity
and the identity of the community in the society, which are reflected in the
cultural traditions, beliefs, mentality, indicated in the language;
• the basic values of the individual on which his assessments and
judgments are based15.
It can be stated that the semantic component became particularly distinct in
the case of the war between Ukraine and Russia in the context of the information
psychological influencing. According to some researchers, present-day realities

13 V. Petryk, Sutnist informatsiinoi bezpeky derzhavy, suspilstva ta osoby, Yurydychnyi zhurnal 2009,
№ 5, http://www.justinian. com.ua/article.php?id=3222.
14 V. Osyodlo, Social and political context of war in the east of Ukraine, [in:] V. Osyodlo,

L. Budahyants, Psychology@Society, Ukrainian scientific magazine 2015, № 3, p.12-18.

15 A.M. Dubyna, Informatsiino-psykholohichni viiny, op.cit.

31
can be characterized in the phenomenon which experts in information security
rightly describe as "a war of meanings"16.
The war of meanings is a fundamentally new media war. If traditional media
only support military actions, then in case of the war between Ukraine and
Russia, it’s the opposite: the military complete those actions that the media
provided them with. One can state that a war of meaning first conquers
the "consciousness", only then the territory17.
All possible channels of communicating are used for semantic
rebroadcasting within the "war of meanings". It covers a wide flow
of information, which includes news, television programs, television series, and
even concerts of modern show biz stars. Russia is trying
to impose the right instructions on the Ukrainian people through the implicit
messages, which, as a result of a long repetition, settle in the unconscious sphere
of the population and begin to influence the world view of people.
One can state with confidence that certain elements of the war of meanings
can be found in almost every previous armed conflict. However, in the case
of the "hybrid war" between Ukraine and Russia, their use became specific for
cultural and social reasons. If in the previous military companies the country -
aggressor tried to impose new and strange meanings on the opposing side, then
this "hybrid conflict" does not have such a specific feature. Russian expansion
relies on the old, not new, meanings for the audience, on the activation and
retention of the Soviet mental structures, which were formed in the old times
of the large-scale propaganda of the Soviet Union. That is, the nostalgic feelings
of the population, appeals to the former, "joyous" moments of their lives
become the characteristic feature of meaning-making. An attempt is being made
to activate the unconscious "anchors" of the ideological concepts
of "brotherhood of peoples" laid by the Soviet ideology.
"Simulacra" became one of the most important structural elements of the
war of meanings, which can be observed in the present-day "hybrid
confrontation" between Ukraine and Russia. Simulacra mean the images of what
does not exist in reality. The examples of such simulacra include: "fascists
in Kiev", "atrocities of punitive battalions", "crucified boys", the use of restricted
weapons by Ukraine18. The strategic goal of exploiting these simulacra is to
replace the objective perceptions of target groups of the nature
of the conflict by those "information phantoms" that the aggressor needs.
Almost every military action of Russia in present-day conflict
is accompanied by tactical information support, which uses actively the

16 V. Osyodlo, Social and political, op.cit., p. 12-18; Ukrayna - Krym - Rossyia, op. cit.
17 V.A. Romanova, Informatsyonnaia sostavliaiushchaia hybrydnykh voin sovremennosty, [in:] V.A.
Romanova, Hosudarstvennoe y munytsypalnoe upravlenye, Uchenye zapysky SKAHS 2015, № 2,
p. 293-298.
18 V.P. Horbulin, Hibrydna viina yak op.cit., c.5-12.

32
techniques of building and exploiting simulacra. Accordingly, the first actions
of various "militias" and "green men" in the occupied territories are shutdown
of the Ukrainian TV channels and the massive connection of the Russian ones.
The strategy of forming a single and fully controlled information space
is becoming more and more obvious. The seizure of the state broadcasting
company in Donetsk is revealing. Already in the first minutes after the assault
of the broadcasting company the specialists, who came into the central control
room, quickly set up the broadcasting channel "Russia 24" at the frequency
of the state TV channel. Channel "Russia 24" constantly broadcasts anti-state
towards Ukraine content of the Russian production, which was sometimes
interrupted by advertising resistance to Kiev and mobilization into the armed
formations of the self-proclaimed republic. Such a situation concerned the radio,
the Radio of Russia was switched on in the Donetsk region at the frequency
of the first program of the National Radio of Ukraine 19.
The Internet has become an important transboundary space for information
and psychological confrontation in the hybrid war. It becomes apparent that,
if until recently the Internet had a predominantly information component, then
now the agitation and propaganda sector, which has a clear directional
aggressiveness in many aspects, is becoming stronger and stronger. Traditional
mass media are working with Internet resources as sources of information and
a means of influencing citizens' awareness more and more. Information on the
Internet is becoming more and more popular, disseminated, and socially
significant. In such circumstances information (and disinformation) deluge can
damage any society20. Given the above, various real and imaginary "activists",
"cyberguerrillas", "cybermilitia", as well as special units of various security
agencies for confrontation in cyberspace, are becoming an essential element
in conducting special psychological operations in the present-day hybrid war.
The protests of the internal troops organized by the Russian special services near
the Administration of President of Ukraine in October 2014 is a striking example
of this.
However, Russia could not conquer the information space fully - a large
number of propaganda statements about Ukraine from the Russian television
have been quickly refuted by Internet users, who are increasingly becoming
"soldiers of information wars". It is not surprising that even during the events
in certain cities of Donetsk and Luhansk regions, the militants have established
a process of searching for pro-Ukrainian streamers and systematically prevented
their activities21.
As can be seen from the above, the modern hybrid war is increasingly
becoming a war aimed at defeating and destroying the enemy's conscience and

19 V.I. Aleshchenko, Fenomenolohiia hibrydnoi viiny, op. cit.

20 B. Pacek, Wojna hybrydowa na Ukrainie, Warszawa 2018, s. 65-92.
21 V.P. Horbulin, Hibrydna viina yak, op.cit., c. 5-12.

33
consolidating the conscience of its own people. Given this, information and
psychological resistance to the enemy’s propaganda influence are becoming
extremely important.
Prevention and disruption of the enemy’s information and psychological
influencing requires an active, purposeful, psychologically justified activity
of commanders and military psychologists. When organizing and implementing
measures aimed at information and psychological resistance, one can
conditionally distinguish three areas: forecasting, prevention, and disruption
of information and psychological actions of the enemy.
When forecasting enemy’s information and psychological influencing
the commanders and military psychologists should analyze:
• the information and socio-political situation (socio-economic,
criminal, etc.) in the region, troop deployment sites;
• means of the enemy’s information and psychological influencing in the
combat operations area and their capabilities;
• objects of the enemy’s potential information and psychological
influencing, subject matter and symbols of subversive propaganda;
• possible channels and areas of concentration of the main efforts of the
enemy’s information and psychological influencing ;
• degree of possible vulnerability of the personnel to the enemy’s
propaganda and psychological actions;
• their own possibilities of neutralizing the enemy’s information and
psychological influencing.
For prevention of enemy’s information and psychological influencing
special attention should be given to explaining the true goals, tasks, subject
matter, forms, methods, and technical means of the enemy’s information and
psychological influencing to the military personnel. Experience has shown that
familiarity of military personnel with concrete facts demonstrating the
sophisticated techniques, methods, and consequences of information
and psychological influencing gives a good preventive effect.
If we characterize prevention from the perspective of polemics with enemy
propaganda, we can say that this is the development of arguments in favor
of those state regulations and policies which in light of the recent phenomena
and trends, may be falsified. Advance information becomes important.
It precedes the information coming from the sources hostile to the state, creates
the attitudes which prevent hostile ideas, views, and instructions from
penetrating inside people’s minds.
As it was already mentioned at the beginning of this work, in order
to understand fully the psychological characteristics of hybrid warfare, one
should pay special attention to the factors that influence the psychological state
of the military personnel, to analyze in detail the specific circumstances in which
the men find themselves.

34
 When analyzing the factors that affect servicemen, one should understand
that the hybrid war has the same general psychological characteristics as any
other armed confrontation. Thus, the destructive psychological factors of each
armed conflict could in-clude various hardships, the experience of various risks
or expectation of risks and loss of personal freedom, a constant threat to life
and cases of violence. However, along with the above-mentioned psychological
factors inherent in any armed conflict, one can identify a number of factors
specific to the hybrid warfare in the east of Ukraine.
One of the most important factors in the modern hybrid war, which directly
affects the psychological state of the military, is the nature of the armed
confrontation. As the scientists point out, armed conflicts with the use of hybrid
warfare technology become a conflict of attrition in most cases. In such
conflicts, the party in the defensive posture is fighting against various kinds
of extremist and terrorist formations on its territory, which are prepared,
sustained, and controlled from the territory of other countries22. At the same
time the party in the defensive posture for a number of reasons, primarily
of a foreign policy and economic nature, has actually its "hands tied" in terms
of active forms of resistance to such an aggressor. As a result, a conflict
of attrition is forced upon it, in addition to the gradual destruction of the
economic and social structure of the society the moral and psychological state
of the armed forces is shattered in this conflict.
We can currently witness a clear example of the above-mentioned features
in the anti-terrorist operation zone (ATO zone). The Russian "military-criminal"
campaign, which was held in the Crimea almost bloodlessly, turned into a real
tragedy in the east of Ukraine. The attempt to reproduce the Crimean success
has been drowned in a full-scale armed confrontation. Russia was forced
to return to the classic scenarios of "frozen conflicts" like in Karabakh and
Transnistria (Prydnestrovie), and to begin artificially the confrontation of the
protracted nature with the regular fire of the positions of the Armed Forces
of Ukraine. It can be stated that under the "frozen conflict" scenario the Armed
Forces of Ukraine are forced to be in a defensive posture and as a result, they
are trapped by all those psychological factors inherent to this type of warfare.
Considering the main types of combat and the psychological factors
inherent to them, it should be pointed out at the outset that they have
a diametrically opposite influence on the moral and psychological stability of the
military personnel. In particular, as noted by many well-known commanders,
the servicemen considered offensives more positively. Psychologically, this can
be explained by the fact that offensives are associated with the superiority and
seized initiative of the offensive party.

22 V. Petryk, Sutnist informatsiinoi bezpeky, op.cit.

35
 Offensives affect the behavioral activity of the soldiers. Energy, the
dynamics of the offensive contribution to the mass heroism, the creative combat
initiative of the soldiers. Psychiatric contagion and imitation processes
significantly contribute to it. They form the basis of the well-known
psychological pattern: even indecisive people become active and independent
against a background of general battle success, mass combat enthusiasm.
Conduct of combat actions while a state of defense is characterized
by a diametrically opposite influence on the moral and psychological stability
of the military personnel. The protracted nature of the warfare, inaction, inability
to undertake offensive actions lead to a significant demoralization of the
servicemen. There is often a loss of the point of the war in such circumstances.
Numerous studies show that the psychological factors of defensive are
manifested at three levels: cognitive, behavioral, and emotional. At the cognitive
level, defensive combat actions are assessed by the personnel as a moment
of loss of the military initiative, the attainment of superiority by the enemy.
The vision of fighting is eroded in the confrontation of the protracted nature.
If this vision is known to a certain extent to the military command, then its
understanding is almost completely lost among the soldiers. Current reports
of journalists from the first lines of the defense may serve as a vivid example
of this. In most of tchem, the soldiers complain about the incomprehensibility
and "aimlessness" of such a defense. More than once one can hear about the
willingness to attack and to reclaim their own land.
In behavioral terms the defensive is characterized by the reduced control
of military discipline and the unity of military units. That takes on a particularly
pernicious character if there is a higher number of mobilized military personnel.
Violations of military discipline which were reflected in alcohol consumption
by the servicemen of partial mobilization in the ATO zone can be a clear
example of the above. No wonder, on January 15, 2015, the Verkhovna Rada
adopted in the first reading the draft law number 1762 "On amendments
to several legislative acts of Ukraine on strengthening responsibility of military
men, granting commanders additional rights and assigning duties during special
period".
In emotional terms, the defensive is characterized by the fact that
in proportion to its duration the troops that are defending are feeling uncertain
in their combat capabilities, they are feeling powerless and hopeless. The work
of causal attribution mechanisms results in the fact that responsibility for the
failure rests primarily with commanders. This is accompanied by a decline in the
authority of the military leaders, which further deteriorates the confidence of the
personnel in the favorable result of the combat situation and contributes to the
development of general depression, irritation, pessimism. The conditions are
created to increase the effectiveness of the enemy’s information and

36
psychological influencing, as it has already been noted in the previous part
of this work.
Apart from that, the protracted nature of the defensive operations in the
east of Ukraine revealed another psychological characteristic that is specific
to the socio-political conditions in which the confrontation is taking place. This
psychological peculiarity is characterized by a feeling of guilt among the
servicemen for the civilian population of the so-called "grey zone". The
emergence of such zones is largely due to the political component of the conflict,
but in many respects the servicemen assume this responsibility on themselves.
They are tormented by the inability to protect their own civilian population and
to liberate the territories of their own country which are at a short distance from
them.
In a hybrid conflict one of the important psychological characteristics is
shaping an adequate image of the enemy. "The image of the enemy" is
a qualitative (evaluative) characteristic of the "enemy" formed in the social
conscience. In the most general definition this is the perception of the enemy
and the concept of the enemy by the warring country as a whole and the armed
forces in particular. In military psychology emphasis has always been placed
on the importance of shaping the enemy's image for the high moral and
psychological state among the military personnel and achieving maximum
effectiveness of warfare.
In the hybrid warfare the effective and rapid shaping an enemy's image
becomes an extremely difficult task. This is largely due to the fact that in hybrid
warfare it becomes difficult to distinguish the enemies from the allies, the
peaceful citizens from the terrorists, mercenaries, and militants. There is
a general problem with clarity on who really is an enemy and why he has
appeared. The characteristic of modern hybrid wars is the fact that the enemy
is usually "painted" in colors that can not be clearly differentiated, they use forces
and means that are blurry and unclear. When commenting on the events
in Ukraine, former Security Advisor for UN and NATO Major-General (retired)
Frank van Kappen said: "the hybrid war is a blend of the classical way of warfare
with the use of irregular armed formations. The country which is waging a hybrid
war conducts an operation with non-state actors - militants, groups of local
population, organizations, the connection with them is formally completely
denied"23.
The covert external military intervention by the militants of the neighboring
countries with the support of high-tech means of reconnaissance and
destruction makes such a military conflict even more confusing and ambiguous.
With the help of the media there are attempts to impose an idea that a civil war
is being waged; no other country is involved in this war. This to some extent

23 Ibidem.

37
blurs the image of the enemy and makes it largely impossible to form
a clear and monolithic view of it from the perspective of the whole country.
In the context of the hybrid war in the east of Ukraine, and especially at the
very beginning of the conflict, the problem of rapid shaping of the enemy's
image faced a whole set of additional ethnopsychological factors. Mutual
acceptance of two rather close "European" cultures, which had been for a long
time under the ideologically imposed image of unity and indivisibility and
a sustainable myth about "fraternity of the Slavic peoples" is of particular
significance in this context. The insidious and unexpected armed aggression
from Russia has become a real shock to a large number of adult Ukrainians who
have been under ideologically imposed view of the bipolar world for
a considerable part of their lives.

CONCLUSIONS

When summarizing the material presented in the work, one can say that the
hybrid war is a modern way of warfare, which is a combination of classical
methods of military operations with guerrilla warfare, terrorism, information
warfare, and cyberwar. Unlike "traditional" military confrontation, hybrid war is
a combination of "genetically" different forms of social and military actions
using military and non-military tools in an integrated campaign aimed
at achieving suddenness, seizing the initiative and gaining psychological
superiority.
Under the conditions of hybrid military reality, a new complex
of psychological characteristics of combat operations has been formed, which is
largely due to specific socio-political conditions for the development of war, the
inalienability of combat actions from the socio-political space of the country,
and sometimes the socio-political space of the entire geographical region. These
new psychological characteristics of warfare are reflected both
in wide-ranging measures to achieve victory over the enemy, and in the
emergence of specific impacts on the psychological state of the military
personnel.
The dominant psychological component of the measures to achieve victory
over the enemy is effective information and psychological influence on the
enemy and skilful information and psychological resistance to his propaganda
influences. The content of military actions in hybrid warfare is not the physical
destruction of the enemy's armed forces, but the demoralization and the
aggressor’s imposition of its will on the entire population of the state.
Apart from that, we can highlight several psychological factors specific to
the "hybrid warfare" in the east of Ukraine, which have a direct impact on the
psychological state of the military personnel of the Armed Forces of Ukraine:

38
the protracted defensive character of the armed confrontation, and the
complexity of the rapid shaping an adequate enemy's image.

SUMMARY

The article is devoted to defining psychological characteristics of hybrid

warfare, taking into account the socio-political context of confrontation. The
definition of "hybrid warfare" is analyzed in modern scientific publications,
scientific and methodological publications, and official military and political
documents. The content of contemporary "hybrid war" is revealed on the basis
of the comments of scientists, experts, and military theorists. Substantial
attention is paid to the analysis of the two main components
of psychological characteristics of warfare: psychological component of wide-
ranging measures to achieve victory over the enemy and peculiarities of the
psychological state of military personnel participating in the conflicts of this
type. The features of information-psychological influence and information-
psychological resistance as major psychological components of measures to
achieve victory over the enemy are revealed in details. The main aims and objects
of information and psychological influencing are outlined. In addition,
the article highlights several psychological factors of "hybrid war" in the east of
Ukraine that directly affects the psychological state of the military personnel:
protracted defensive nature of the armed confrontation, complexity in rapid
developing an adequate enemy image, the problem of identification and
developing the image of "a good man" in the socio-political environment.

Keywords: hybrid warfare, psychological characteristics, information, and

psychological impact, military personnel.

39
ANDRII V. SHVETS
Military Medical Academy, Kyiv, Ukraine

UNIQUENESS OF UKRAINIAN HYBRID

WAR PSYCHOMEDICAL OUT-COMES

INTRODUCTION

Multidimensional social transformations associated with the preservation

of Ukrainian integrity and sovereignty are burdened by the number
of geopolitical countermeasures, internal and external up-to-date challenges:
confrontation to separatism with the formation of national unity as well as
a performance of the "Antiterrorist operation" [hereinafter: ATO]. Features
of this hybrid warfare are particularly in its orientation. It consists of not only
annexation of some territories, but also a general weakening and disorganization
of Ukrainian authorities, limiting sovereignty and international personality
of Ukraine as a state, the destruction of national economic potential, industrial,
transport, social infrastructure1.
The military conflict in the East of Ukraine creates thousands of people
who return to civil society after demobilization with numerous features
of militarized consciousness that significantly affect the further development
of society and country. The research commissioned by Swedish International
Development Cooperation Agency to the Department of Peace and Conflict
Research at Uppsala University aims both to improve knowledge regarding
reintegration and to identify the role of development co-operation in this
process2. As warring parties dissolve and large numbers of ex-combatants are
released into civilian life, society is faced with three main challenges: 1) ex-
combatants often pose a threat to post-war security, 2) the atrocities committed
by ex-combatants may create severe tensions with civilians who have suffered
at their hands, and 3) certain groups of weak and marginalized
ex-combatants may need special assistance for humanitarian reasons. If these
challenges – especially the security threat that former combatants pose – are not
taken seriously, ex-combatants may re-engage in violence, rendering post-war
reconstruction and peace building impossible 3. However, the quantitative

1 I.F. Kuras, Donbass in the ethnopolitical dimension, Kiev 2014, p. 552.

2 R.А. Nilsson, Reintegrating Ex-Combatants in Post-Conflict Societies, Swedish International
Development Cooperation Agency, p.106.
3 Ibidem.

40
characteristics of such threats are not presented in available information
resources.
The occurring events in the ATO area can be characterized by high
intensity, tension, transience. The occupational activity in these extreme
conditions requires from servicemen to perform work at the limits of their
capabilities, which, as usual, affects mental health.
The World Health Organization made enormous strides in developing
effective health care for most of the mental disorders and further improvements
in treatments are likely thanks to advances in the understanding of brain
functioning and psychosocial factors [2, 3, 4, 5, 6] particularly in health
promotion, prevention, and treatment, rehabilitation and restoration
of health, etc. The relevance of this is understandable, since mental health was,
is and will be an important social criterion of growing development and
prosperity of the country and society; it greatly affects demographic situation,
national security, processes and results of economic, social and cultural
development. That is why forward mental health care is very important
in NATO-led operations (SANAGs 2564, 2565, 2566, 2568, 2569, 2573, 2548)
and many problems of it are still in study now.
Unfortunately, there is no comprehensively summarizing information
on relevant statistics of mental disorders and their observed effects among ATO
participants and their families in available sources because of the high dynamics
of the situation in Ukraine. Furthermore, not only PTSD is the undesirable effect
of combat stress, but also administrative and criminal offenses, suicide, violence
in the family, addictive behaviors, etc., which, at first, belong to the different
areas of executive power, and secondly - some data are not fully presented (one
by one) and out of the open access.
Many domestic and foreign experts work under the problem of mental
health at combat environment in various aspects, however, a lot of unsolved
questions regarding to psychomedical consequences of hybrid war in Ukraine
are still exists.
The purpose of the work was assessment and analysis of the influence
of various harmful factors in a combat environment (specifically hybrid war)
on the psychological status and mental health of military personnel and ex-
combatants.

MATERIALS AND METHODS

The materials of our research were based on the study of more than 700
servicemen in different conditions and health state using own and adopted
questionnaires with further descriptive and multivariate exploratory technics
of data analysis.

41
 Bibliosemantic, information-analytical, comparative analysis of domestic
publication from the last 3 years have been done to summarize the national
experience regarding to psychological aftereffects of armed conflict in Ukraine.
101 servicemen (18-30 years of age) filled in the specially designed
questionnaire, after examination by medical commission that confirmed their
fitness to military service. The questionnaire was developed using an expert
method. Ten ATO participants were invited upon their return from the ATO
zone as experts who clarified the list and formulation
of the questionnaire. As a result, there were formulated qualitative and
quantitative measures of the most important aspects of life in the combat
environment. Evaluation of each stress factor was estimated in % of the strength
of human fillings.
Resembling examination of 101 servicemen (18-35 years of age) using
specially designed questionnaire for study adjustment disorders at hospital
condition among the ATO participants was also performed4. This method can
assess the impact of physiological stress and hardiness (commitment, control
and challenge), intrusion, avoidance of military personnel in situations that occur
in the combat zone.
In addition, the research aimed to study mental and physiological functions
of combatants have been performed by scientists of our Institute on the group
of 347 servicemen that were treated in different military hospital departments
(surgical, neurological or psychiatric). The specially designed scale was used5 for
studying psychomedical aftereffects of Ukrainian armed conflict in 2015.
Finally, the examination of 200 servicemen (98 mobilized and 102
contracted officers) with mild traumatic brain injury, mTBI who were treated
in military hospitals during 2016 was performed to study patterns and dynamics
of psychophysiological symptoms depending on the deployment time in the
ATO zone and time after mTB. That part of our research was performed
together with the professor V. Steblyuk and aspirant K. Pronoza-Steblyuk with
the help of the Persistent post-concussion syndrome questionnaire (K.D.
Cicerone, K. Kalmar, 1995).
All examinations were performed under the ethical standards of the
responsible committee and the Helsinki Declaration. Statistical analysis was
performed by methods of descriptive statistics, multivariate exploratory technics
(multiple regression, factor and discriminant analysis) using software Statistica
6.0.

4 A.V. Shvets, Improving the psychophysiological assessment methodology of combat conditions

influence on the servicemen functional state, Military medicine of Ukraine 2015, No. 2, p. 84-92.
5 D.A. Ivanov, О.V. Rychka, Psychoprophylactic measures before ser-vicemen deployment to

combat zone, Mental Health 2015, No. 3-4 (48-49), p. 87-98.

42
 RESULTS AND DISCUSSION

Features of posttraumatic stress disorder of foreign armies' combatants has

been comprehensively described6. For example, it was found that the prevalence
of PTSD varies in different social groups7. PTSD manifestations were higher
in those who did not have high education and repeatedly killed during hostilities.
Also, the level of PTSD manifestation increased de-pending on the deployment
duration (the PTSD presence in military personnel fluctuated from 9% to 31%
of those who were in a combat zone for more than a year), as well as their trauma
characteristics8 (PTSD manifestations were observed in 18.3% of those who
were exposed to heavy weapons, and this figure among the wounded was
23.9%). In 2013, the prevalence of PTSD and / or depression among war
veterans in Iraq and Afghanistan was 20%. A number of researchers point out
that this figure is much higher, justifying this by concomitant diagnoses of brain
trauma (19% of veterans) which was not taking into account in the statistics
of PTSD and other behavioral disorders. Among veterans of Iraq and
Afghanistan, according to some studies, 39% of ex-combatants had problems
with alcohol abuse and 3% drug use9.

FEATURES OF MENTAL AND BEHAVIORAL DISORDERS AMONG

UKRAINIAN MILITARY PERSONNEL

According to the analysis of open sources of the medical information,

provided by the Ministry of Health of Ukraine and Ministry of Defense, 5327
ATO soldiers needed the treatment due to mental disorders, and 4876 of them
were suffering from stress disorders in the period from April 2014 to September
201510. Among them: acute stress reaction (59.3%), PTSD (13.3%) and
adjustment disorder (19%). Only 20.6% of soldiers could continue their military
service after the treatment. The nosologic structure of hospitalized soldiers
in 2014 showed that the majority of patients suffered from stress disorders
(84.1%), mental disorders caused by psychoactive substances were diagnosed
in 3.8% cases. Organic mental disorders had 6.2% of combatants, and psychotic

6 L.K. Richardson, C. Frueh, R. Acierno, Prevalence Estimates of Combat-Related PTSD: A Critical

Review, Australian & New Zealand Journal of Psychiatry 2010, No. 44 (1), p. 4-19.
7 Invisible wounds of war: psychological and cognitive injuries, their consequences, and services

to assist recovery, [in:] T. Tanielian, L.H. Jaycox (eds.), Invisible wounds of war: Psychological and
cognitive injuries, their consequences, and services to assist recovery, Santa Monica 2008, p. 453.
8 E. Ralevski, L.A. Olivera-Figueroa, I. Petrakis, PTSD and comorbid AUD: a review

of pharmacological and alternative treatment options, Subst Abuse Rehabil 2014, p. 5, 25-36.
9 Ibidem.
10 Ministry of Health of Ukraine, Inpatient treatment of the ATO participants, Ukrainian research

Institute of social and forensic psychiatry and drug abuse, Кiev 2016, p. 28.

43
disorders – 2.5%. Only 20.6% of servicemen couldn’t inue their military service
after the treatment.
Compared to 2014, in the first half of 2015 the percentage of soldiers, which
were hospitalized due to stress disorders, reduced to 53.8%. At the same time,
the percentage of persons with mental and behavioral disorders caused by drug
abuse (mainly alcohol) increased 8 times and reached a level of 34.0%.
We studied medical records of patients admitted to "Dnipropetrovsk
Clinical Psychiatric Hospital" of the Dnepropetrovsk Regional Council in the
period from 14.07.2014 to 30.09.2016 520 medical cards and questionnaires
of patients (ATO participants) were studied. Zavalko Yu. M. and others 11 found
that mental and stress-related neurotic disorders were diagnosed in 37.5%
of servicemen, then alcohol abuse (25.6%), organic, including symptomatic
mental disorders (24.6%). Patients with schizophrenia amounted to 1.7%, acute
transient delusional disorders - 5.6%, personality disorders - 1.3%.
Thus, since 2015, the redistribution of mental disorders structure associated
with addictive behavior has taken place. 55 ATO participants who had mental
and behavioral disorders due to substance abuse were treated in civilian hospitals
in the first half of 2016 (8.4% of all ATO participants who were discharged from
the hospital) 12. 50 ATO participants with mental and behavioral disorders were
treated in the hospital due to acute intoxication by alcohol (7.7% of the total
number of the ATO participants who were discharged from
the hospital). 3 persons from them had acute intoxication with delirium (6% of
people with acute intoxication as a result of alcohol use).
Interesting results in 2014 were obtained from 96 combatants treated due
to brain concussion, posttraumatic neuropathy, aggravation of chronic
musculoskeletal diseases, the consequences of damaged limbs – defects of soft
tissue and bone defects, etc.13. Only 19% of people were diagnosed with PTSD
that is not inconsistent with similar international indicators. In most cases,
PTSD was combined with the effects of different severity of the craniocerebral
injury. Anxiety and depression (assessed by the HADS scale) were
predominantly subclinical. 55% of servicemen had elevated levels
of peritraumatic dissociation. The results of E. Vartegh drawing test, along with
high adaptability, have shown such trends as a sense of imbalance, high anxiety,

11 U.M. Zavalkoy, I.I. Kutko, M.F. Andreyko, N.O. Yurchkova, Structure of mental disorders in
ATO participants (pilot study on clinical material of inpatient patients), Nation’s health 2016, No.
4/1 (41), p. 54-57.
12 I.Ya. Pinchuk, O.O. Petrichenko, O.V. Kolodezhsky, I.F.Zdorik, O.O. Drevitska, Morbidity

and prevalence of mental and behavioral disorders as a result of the use of psychoactive substances
among participants of the antiterrorist operation in Ukraine for the first half of 2016, Archives of
psychiatry 2016, no. 4 (87), p. 11-14.
13 N.M. Stepanova, A.K. Ladik-Brizgalova, S.V. Boltonosov, A.С. Sulimovska, Sociodemographic

and pathopsychological characteristics of post-traumatic mental disorders in combatants, Archives

of psychiatry 2015, no. 2 (81), p. 50-53.

44
and tension, the presence of fear, the need for "self-I" protecting and outside
support.
This study indicated that 67% of combatants presented high adaptability.
Researchers observed the desire to withstand for illness and fight for health.
It may be explained as a key to a positive outlook on disease prevention and
posttraumatic growth. However, at the same time, military personnel could
be characterized by strong tension and dissatisfaction with the current situation.
According to our data, the presence of disability and contusions in the
military personnel comparing with others who did not have such disorders
caused significantly more expression of feeling that they are still in the ATO area
(p <0.05) and that something bad and horrible is going to be happenning now
(p <0.05).
2,179 medical cards of the ATO participants were analyzed in the
Psychiatric Clinic of the National Military Medical Clinical Center. It was found
that 93% of treated servicemen were not examined by psychiatrist previously14.
Almost 2% of patients had suicide attempts and suicidal thoughts in medical
history. Some individuals had old scars on the wrists after vein cuts, which might
indicate the presence of disorders of personality and behavior or a depressive
episode. The systematic alcohol use was the problem of 33% of patients and
among them 8% mentioned the presence of microzoological hallucinations
under withdrawal syndrome, but no one of them was registered by psychiatrist
and treated before.
In the year of 2015 25.1% of military personnel was unfit to military service
due to mental disorders15. Injuries and traumas were inherent to 16.7%,
cardiovascular system diseases - 15.4%, diseases of nervous system - 11.6%, and
diseases of digestive system - 5.5%. In addition, our research16 found that the
frequency of suicide in the Ukrainian Armed Forces was 7.2% among all dead
from March 2014 to January 2016 and this number was 3 times higher in 2015
compared to 2014.
42.9 % of suicide were committing in the ATO area, 57.1% were
committing outside the ATO. 68.4 % of suicides were committed at off-duty
time. The largest number of suicides were committed by rank and file (65 %),

14 O.V. Druz, I.O. Chernenko, Analysis of combat psychotrauma of partici-pants in local combat
operations, [in:] V.I. Tsymbaliuk, A.M. Serdyuk (eds.), Medical support of the antiterrorist
operation: scientific-organizational and medical-social aspects: a collection of scientific works, Kiev
2016, p. 168-179.
15 R.V. Shevchuk, M.V. Hanol, V.A. Shimko, O.P. Kiris, Analysis of the work of military medical

commissions in the special period, [in:] V.I. Tsymbaliuk, A.M. Serdyuk (eds.). Medical support
of the antiterrorist operation: scientific-organizational and medical-social aspects: a collection of
scientific works, Kiev 2016, p. 156-167.
16 A.P. Kazmirchuk, A.V. Shvets, O.V. Rychka, A.R. Chaikovsky, Suicides in Ukrainian Armed

Forces: Analysis and Directions of Prevention, UMMA Scientific Papers "Problems of Military
Health" 2017, no. 47, p. 310-319.

45
sergeants committed suicide three times less (22%). 11 % of the suicides were
officers and the lowest number was marked among civilian employees (2 %).
Contracted military personnel could be characterized by more than half (55 %)
suicide cases than mobilized solders (43 %). Most of the suicides among military
personnel were committed as a result of firearms use (48 %) or by hanging
(41 %), much less by blasting agents and other ways (7 %).
The crucial difference in monthly indicators of suicides was observed
in June and December, when these rates in 2015 were higher almost two times
compared with 2014. The highest rates of suicides in May, July, September, and
November were common features in annual suicides structure at the period
of 2014-2015.
Thus, the ATO participants had both relatively high rates of hetero- and
auto-aggression behavior in the ATO area and in reintegration period after
demobilization. This was also confirmed by the official statistics of the Ukrainian
Prosecutor General's Office17. From April 2014 to June 2016 servicemen had
committed 259 suicides, 148 deaths were corded due to accident,
121 premeditated murder, 111 violations of weapons and ammunition handling,
40 cases of safety measures violations and 112 were traffic accidents18.
It is important that the length of participation in the ATO had an excessive
impact on the number of completed suicides. So, at the period from May 2015
to October 2016 40.2% of suicides were committed by those who took part
in the ATO for more than half a year, 34.1% of suicides were committed by
those who took part in the ATO for 3-6 months19.
In addition to this, for 2014-2015 years the index of psychogenic casualties
reached almost 80 % and was significantly higher than generally known (almost
4 times). 30-40% of these cases were ended by the transformation
of psychological health (borderline) disorders into psychiatric nosology that
significantly increased the number of discharges from military service20.
At the beginning of 2017 the situation has been slightly improved.
At present time mental and behavioral disorders in the structure of therapeutic
casualties among military personnel in the ATO zone were 4.9% at the beginning
of 2017, 77.5% of them were neurotic, stress-related, and somatoform disorders.
These data, on the one hand, can be explained by decreasing the intensity
of armed conflict and psychogenic casualties in turn, implementation
of preventive measures, better organization of psychomedical care in the ATO

17 I.Ya. Pinchuk, V.Ya. Pishel, M.Yu. Polyviana, K.V. Guzenko, A.K. Ladyk-Bryzgalova, Auto- and
geteroagressive behavior in the structure of post-traumatic mental disorders at participants in the
ATO, Archives of psychiatry 2016, no. 3 (86), p. 5-11.
18 Ibidem.
19 Ibidem.
20 O.V. Druz, O.G. Siropyatov, M.I. Badyuk, Improvement of treatment and rehabilitation

of servicemen of Ukrainian Armed Forces with combat psychotrauma: Methodic recommendations,

Kyiv 2015, p. 52.

46
area, but on the other hand – by "stigma". For example, in studies21 carried out
on 450 servicemen (aged from 19 to 54 years) that took part in the ATO from
August 2014 to March 2015, it was indicated that the most of people avoided
any talks about traumatic events which negatively affected their emotional,
psychological and physiological state, and they often resorted to such defense
mechanism as "avoidance" (41.6% of cases). Almost 36% of servicemen did not
want "invasion" into their emotional sphere and they have not involved
themselves emotionally in other situations. Some of the ATO participants who
were affected by psychological trauma displayed insomnia, excessive vigilance,
exhaustion, escape into alcohol, and others 22.
In 92% of cases fears and concerns were hold inside and were not a point
of discussion with anybody 23. However, the sharpness of negative emotions
(anxiety, loneliness, fear of the future) leading to a state of helplessness, reduced
ability to cope with obstacles and difficulties in problems solving (58%), may
demonstrate the need to protect and belonging to someone else or need for
outside support24.
The experts of the Ukrainian Research Institute of Social and Forensic
Psychiatry of the Ukrainian Ministry of Health 25 found that 33.3% of mental
disorders in hospitalized ATO partakers defined by individual symptoms and
did not reach the clinical level of mental illness. The main nosologies were
presented as follows: organic emotionally labile (asthenic) disorder (F06.6) was
detected in 6.8%, postconcussional syndrome (F07.2) in 4%, other personality
and behavioral disorders due to known physiological condition (F07.8) in 2.8%,
PTSD (F43.1) - in 22.5%, adjustment disorder (F43.2) in 27.3%, neurasthenia
(F48.0) in 5.2% of patients. Most cases of PTSD were often complicated by
comorbidity with bipolar disorders, depression, disorders due to substance
abuse, psychosis, personality disorders, and injuries to the formation of chronic
pain. Despite the serious psychological circumstances, 30.4% of PTSD patients
and 1.5% with adjustment disorder intend to return to their military units
as soon as possible 26.

21 I.V. Stadnik, Peculiarities of psychological trauma experience of the combat operations

participants in the antiterrorist operation, [in:] I.V. Shtotkova (ed.), Psychology today: the view of
a modern student: materials of the tenth international student scientific conf. Psychology, Brest
2015, p. 151-153.
22 Ibidem.
23 N.M. Stepanova, A.K. Ladik-Brizgalova, S.V. Boltonosov, A.С. Sulimovska, Sociodemographic

and pathopsychological characteristics of post-traumatic mental disorders in combatants, Archives

of psychiatry 2015, no. 2 (81), p. 50-53.
24 Ibidem.
25 I.Ya. Pinchuk, V.Ya. Pishel, M.Yu. Polyviana, K.V. Guzenko, A.K. Ladyk-Bryzgalova, Auto- and

geteroagressive behavior in the structure of post-traumatic mental disorders at participants in the

ATO, Archives of psychiatry 2016, no. 3 (86), p. 5-11.
26 Ibidem.

47
 FEATURES OF MENTAL AND BEHAVIORAL DISORDERS
AMONG UKRAINIAN EX-COMBATANTS
During reintegration of demobilized people into civilian life, there were
studied 63 ATO participants with PTSD in comparing with a group of 17 people
who had only psychological problems. It was concluded that high levels of state
anxiety were a reaction to experienced stress (group 1 - 100%, and group 2 -
88.2%) while significantly high level of trait anxiety prevailed in patients who
had PTSD according to both objective (at 93,7% - 20,6 ± 2,3 points) and
subjective evaluation (at 90,5% - 44,5 ± 1,12 points). Both groups of people felt
equally strong presence of depression in group 1 – 85.7% (15.1 ± 2.04 points)
and in group 2 - 64.7 % (17 ± 1.3 points).
The first manifestations of PTSD polymorphism as clinical features came
out after 2-12 months (on average 8.68 ± 0,46 months)27. The authors pointed
out the presence of two surges informing of PTSD first signs: 4-6 months - in
37.5 % and 11-12 months - in 46.4 % of patients. Formation of the expanded
symptoms was occurred within 1-12 months from manifestation of the first
signs of this disorder. In 39.3% of servicemen forming PTSD lasted 2-3 months.
It could be noted that PTSD had a chronic or delayed type of progression
in the time.
In other study28 of 112 ex-combatants who participated in the ATO in 2014-
2015 there were revealed additional peculiarities of PTSD. At first, it is
a complex of mental and behavioral disorders associated with underground
structures. Anxiety, emotional tension, feeling of danger, a sense of warm inflow
or cold inside the abdomen, chest, and head incased in the situation
of approaching to underground structures (basement, cellar, subway, etc.)
and disappeared while moving inside these structures. This complex disorder
was named "underground syndrome" and it was observed in 26.2% of cases.
Secondly, "combatant nyctophobia" was observed in 19.3% of cases and
it was manifested by increased anxiety, emotional stress, obsessive thoughts
about finding safeshelter, and violent martial reminiscences at night caused by
the combat past.
Third, "combatant nyctosensibilisation" was observed in 34.5% of cases and
manifested by heightened alertness, suspicion, a willingness to appropriate
defensive reactions, hyperacusis, lower threshold of plosive-aggressive
outbursts, etc., difficulty falling asleep at night (dyssomnia).
Fourthly, the psychogenic agrypnia ("Sleep self-deprivation") was indicated
in 13.8% of cases as obtrusive fear of the night artillery fire or reconnaissance

27 V.Ya. Pishel, M.Yu. Polyviana, K.V. Guzenko, Clinical polymorphism of post-traumatic stress
disorders at participants in the ATO, Archives of psychiatry 2017, no. 1 (88), p. 75-76.
28 V.I. Zavorotnyi, Post-traumatic stress disorders in participants of the anti-terrorist operation

(combat psychogenias, clinical-psychopathological characteristics), Ukrainskyi visnyk

psykhonevrolohii 2017, no. 1 (90), p. 48-50.

48
and subversive groups attack.
The most common clinical manifestations of these disorders were intense
negative feelings of traumatic event (100%) and sleep disorders (100%), often
there were registered nightmares for military subjects in the patients (82.7%),
flashbacks (84.1%) physiological (autonomic) hyperactivation (79.4%), feelings
of own future hopelessness beyond combat zone (84.5%), reducing emotional
blunting (76.6%), efforts to avoid thoughts, feelings, and conversations,
reminiscent of the traumatic events (73,9%), hypervigilance (89,1%), irritation
and outbursts of anger (82,4%)29.
It should be noted that 57.7% of patients had reduced interest in previous
activities or lost it completely. Performed studies indicated that in PTSD genesis
there were such significant psychogenic factors as a vital threat, the first battle
stress and stress factors of the combat environment.
Of course, all manifestations of combat stress were not only depended on
the intensity of warfare, but also other external factors. Thus, according to 30
research, critical external factors at the forefront were as follow:
• sleep deprivation (the average sleep duration was 2-4 hours at the
forefront in 71.1% of cases);
• poor living conditions (bunkers and trenches in remote locations
of the main forces - tents type as Uniform sanitary barrack tent with
a capacity of 35-40 people (dated by 1956) and heated winter tent with
a capacity of 20-25 people (dated by 1968), adjusted buildings (barns,
abandoned manufacturing plants, schools) were indicated by
65.3% of respondents);
• problems with personal hygiene (in 36.6% of respondents’ conditions
for natural personal care needs were absent and often associated with
life-threatening because of the risk of plant mines or to be targeted by
a sniper).

INFLUENCE OF COMBAT ENVIRONMENT FACTORS (PHYSICAL,

INFORMATIONAL, ORGANIZATIONAL, AND ANTICIPATION)
ON THE ATO PARTICIPANTS

It is known the life-threatening conditions affect the person in such way

that subjective feelings often go-ahead from the appearance of objective signs
of performance decline31. Within the framework of the environmental

29 Ibidem.
30 Ibidem.
31 V.V. Kalnish, G.Yu. Pishnov, D.V. Varivonchik, Actual problems of psychophysiological state

of combatants. Ukraine. Nation’s health 2016, no. 41 (4/1), p. 37-43.

49
psychology32, it is relevant to study the influence of certain conditions of combat
environmental and occupational activities of servicemen on their feelings.
It should be noted that such influence of environmental factors on human
begins from the time of waiting for extreme situations when people are
intensively preparing for future challenges. Then, this effect is greatly enhanced
in combat environment conditions. The servicemen’ psychological state
transformation can be changed into normal or wicked way at the reintegration
period depending on individual stress coping strategy and possible presence
of damages and injuries. In this case, it is important to get information about
the severity of the impact of certain combat environmental factors on the
healthy troops that have to continue their duty in various environmental
conditions.
To streamline the description of the results we have identified the following
such groups of factors of combat environments as "physical", "informational",
"anticipation" (foresight), and "organizational". This factors' separation was
quite arbitrary. The group of "physical" factors was associated with direct
damage to the soldiers. The group of "informational" factors reflected the
effects of situation assessment and cause some negative feelings, such as fear.
The impact of the combat situation caused in some soldiers associated
sensations with the assessment of the consequences of this situation.
Anticipation function, which estimates the likelihood of possible effects on any
events in humans and predicts the consequences of their actions, has been
assessed also.
The group of "anticipation" factors included, in particular, the death
of friends, the fear of becoming disabled after injury, and others. The last group
of "organizational" factors included factors that were more related to the
decisions' management of commanders and the consequences of their own
incompetence.
The results of some "physical" factors impact on troops in combat
circumstances are shown in Fig. 1 A. Shooting with “Grad” and "Uragan"
multiple rocket launcher system, etc. 55% was the most influenced factor
among all physical factors, and the last one was "sniper fire" factor. Feasibly,
these experiences were derived due to the total area of destruction, since both
reactive systems can cause damage to many soldiers and sniper activity had more
individually oriented effect.
The perception of "informational" stress factors was estimated by
respondents as follows (Fig. 1B). First of all, the level of influence of these
factors was much lower than "physical" factors (p <0.05). Secondly, the
impression caused by the constant expectation of possible direct contact with
the enemy in duty time was very strong and accompanied

32R. Gifford, W.A. Colville, Environmental Psychology: Principles and Practice, Fifth edition,
University of Victoria: Optimal Books 2014, p. 560.

50
by negative feelings of anxiety (38%) without observed circumstances of the
offensive or defensive operation. The fact of direct contact with enemy infantry
in the attack caused rather different feeling as fear. Expression of these emotions
at the offensive operation reached to 37%, in terms of defensive operation -
about 33% indicated the presence of greater emotional stress among military
personnel in the offensive operation. This difference is not
so significant, possibly because the phase of positional fighting was more
probable. Although the impact of the "Informational" and "Anticipation"
factors on psychological state is close enough, each of these factors had its own
specifics.

A
Sniper shooting

Mortar fire

Tank attack

Artillery fire

Shooting with “Grad” and

“Uragan” multiple rocket
launcher system etc.
30 35 40 45 50 55 60

Fear of direct battle

contact with enemy
(defensive operation)

Fear of direct battle

contact with enemy
(offensive operation)

Permanent expectation
of possible direct battle
contact with enemy
during duty
30 35 40 45

51
 C

Fear to become a disabled war

veteran
Death of battle friends

Fear of being captured

Fear of stepping on a land mine
(blast mines)
Fear of riding on an anti-infantry
high-explosive (butterfly explosion)
Friends wounding

Fear to be injured

30 40 50 60 70 80

D
Lack of operational readiness and
combat courage of friends

Uncertainty in commanders actions;

unpredictability of real situation
development

Commanders incompetence

A disturbance about the consequences

of the personal erroneous actions ( fear
to do error, self-incompetence)

30 32 34 36 38 40 42 44 46

Fig. 1. Influence of stress factors (estimated % of strength of fillings) at combat environment

on military personnel. A - Physical, B - Informational, C - Anticipation, D - Organizational.

Specific features of the "anticipation" factors were forecasting of their

action negative consequences in a combat environment. They are shown
in Fig. 1 B. As anticipated consequences can be very noticeable to humans, the
level of their impact on people was higher than "physical" factors. This indicates
that the risk to be captured, the death of combat friends, and especially fear
of becoming disabled were the most significant in the soldiers’ lives due
to anticipation effects.
The fact that excess fear of possible injured comrades was more expressed
comparing to their own is very interesting. This psychological effect can be
generated by existing of military team cohesion, the propensity of people to

52
sacrifice in terms of protecting the state integrity, military patriotism. The
formulated thesis was confirmed by the fact that
the assessment of stress-related feelings due to the wounded friends was higher
in comparison to stress feeling related to own injuries.
The impact of various factors on the development of organizational stress
was also estimated among the ATO members (Fig. 1 D). It should be
emphasized that all organizational factors did not influence equally on the
development of stress. Some of them had quite distinct effects (a disturbance
about the consequences of possible personal erroneous actions (fear to do error,
self-incompetence), commanders' incompetence, uncertainty in commanders'
actions; unpredictability of real situation development, lack
of operational readiness and combat courage of friends).
The impact of these factors on functional state of military personnel could
not be compared with the majority of the "anticipation" or "physical" factors
components. Thus, uncertainties in commanders' actions, unpredictability of the
development of a real situation are fairly close in content to the commanders'
incompetence factor in terms of further events prediction under uncertainty.
Military personnel was less disturbed by the combat preparation training and
morale of colleagues.
Thus, using factor analysis we highlighted two factors that contribute to
adjustment disorders. As it is shown in Figure 2, there was a factor predicting
the negative future effects (explaining 23% of total dispersion) and a factor of
negative impact of physical environment (explaining 17% of total dispersion).
The greatest influence on the formation of negative feelings among the
environmental factors had "anticipation" factors as well as not much less
pronounced "physical" factors. The analysis of those effects suggested that
indirect impact on the soldiers' mind caused by anticipation of possible
outcomes of events in some cases was more rapid than direct action
of "physical" factors.

8
F1 1

7
2
6
3
F2
5
4

Fig. 2. The main factors influencing the development of adjustment disorders.

53
 This indicates that anticipation of possible consequences of emotional stress
caused more effect on combatants than "organizational" and "informational"
factors.

PATTERNS OF MENTAL DISORDERS IN COMBATANTS

According to research performed by our Institute33 in 2015 the structure

of mental disorders in military personnel who were treated in hospital conditions
had certain characteristics. Volunteers and mobilized people had mental
disorders in 41–42% of all cases (Fig. 3.A).
Moreover, among 13-14 volunteers and mobilized soldiers and sergeants
nearly ten people had mental problems (the relations of personnel without
mental disorders to the number of those who had it were 1:1,3 and 1:1,4; Fig.
3.A). Thus, the greatest manifestations of mental disorders were revealed
in volunteers and mobilized people (71-77% of volunteers and mobilized
soldiers and sergeants had mental problems) treated at hospital conditions
in 2015.
The next stage of research was to find patterns of mental disorders
in combatants depending on the deployment time in the ATO zone. The highest
prevalence of mental disorders was found during the first and 6th months. It is
important to note that officers and contract solders are the most vulnerable to
the development of mental disorders while staying in the ATO zone around six
months (Fig. 4).

45 3,5

40 3

35 2,5
arb.un.
%

30 2

25 1,5

20 1
Contracted officers

Contracted soldiers and

Mobilized officers

Mobilized soldiers and

Average value
Volunteers

Contracted soldiers and

Mobilized soldiers and

Volunteers
Contracted officers

Average value
Mobilized officers
sergeant

sergeant
sergeant

sergeant

Fig. 3. Features of mental disorders among military personnel in hospital condition.

33D.A. Ivanov, О.V. Rychka, Psychoprophylactic measures before servicemen deployment to

combat zone, Mental Health 2015, No. 3-4 (48-49), p. 87-98.

54
A - with mental disorders, %; B - the relation of personnel without mental disorders to the number
of those who had it.

The residual analysis of multiple regressions between the deployment time

and different negative psychophysiological feelings after returning from armed
conflict zone during rehabilitation in hospital conditions showed such
phenomenon as overstressing negative feelings after 4 months of stress impact.
Present troubles in feelings of the patients overstress in future (Fig. 5).
Therefore, this period is also important for further psychological rehabilitation
at the outpatient level of care and for appropriate detection of depression due
to overstressing negative feelings by combatants after 4 months from traumatic
events.
Using a cluster analysis (criterion of cauterization was K-means)
of adjustment disorders characteristics including intrusive thoughts and anxious
avoidance it was selected two groups of people who had significantly different
their levels. After that, forward stepwise discriminant analysis of the
physiological stress characteristics and hardiness (commitment, control, and
challenge) of these selected groups have been used to figure out the most
informative indicators of adjustment disorders due to stress.

II
0,5
0,45
I
0,4
Probability, arb.un.

0,35
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9
сумма без without
Amount добровольцев
volunteers Months
добровольцы
Volunteers
Officers,контр.
офицеры contract soldiers

Fig. 4. Probability of mental disorders manifestation among warfare participants depending

on the combat deployment time.

55
 exaggerated
assessment
Raw residuals, months

adequate
assessment

Months after being in combat zone

Fig. 5. Trends of enhancing negative feelings of military personnel

after deployment in the combat zone.

The resulting discriminant model has a high level of predictability (p<0,001)

for classification of individuals by their dividing into two groups with different
levels of adjustment disorders due to stress using such 3 items in 10-point scale
(from min to max manifestation) as:
• rate of cases of Startle Reflex after Unpredictable Situation (SR is
a brainstem reflectory reaction that serves to protect vulnerable parts,
such as the back of the neck and facilitates escape from sudden
stimuli);
• filling to be Alone Among Friends (FAAF);
• apathy to Work due to Problems (AWP).
The decision support model for predicting further adjustment disorders
after extreme conditions are as follows:
U1=-2,38+ 0,65* SR + 0,43* FAAF +0,45* AWP;
U2=-7,47+ 1,20* SR + 1,02* FAAF +1,03* AWP.
If U1 <U2 – respondent belongs to “risk group” of possible further
adjustment disorders after extreme conditions. This model allows to determine
the identity of the subject to a group of "risk" with high probability – 98%
(p <0,001).

56
 PSYCHO-MEDICAL CHARACTERISTICS OF COMBATANTS AFTER
MILD TRAUMATIC BRAIN INJURY

Important information was obtained during the examination of military

personnel who got concussion of the brain. It was noted that the highest levels
of post consciousness changes were manifested by such fillings as awful ringing
off in the head (in 52.97% of the respondents), changes in consciousness due to
different sounds (33.17%), short-term loss of consciousness (from a few
minutes to 24 hours in severe cases) (29.21%), a short (up to 1 day) memory loss
on events directly related to the trauma (21.78%).
Among the symptoms that were observed immediately or at the nearest time
after mTBI in 47.52% of cases there were complains of sleep disorders, 47.03%
- headache, 35.15% - disequilibrium (unsteadiness of gait), 27.23% - irritability,
26.73% - trouble in attention concentrating, memory, and visual impairment,
22.28% - disorientation, 20.3% - nausea, 17.33%-decreasing mental abilities and
attention, 15.8 and 15.3% - vomiting and lacrimation respectively.
Persons with mTBI were consulted by a doctor more often than
a psychologist. Thus, the number of mTBI people who received psychological
consultation was at 1.64 times less than other patients.
Correlation analysis between the time after mTBI and servicemen’s feelings
of its manifestations indicated their low correspondence, which might assume
their non-linearity interaction. When we performed such analysis at certain
periods of time that was gone after mTBI, the features of these relations were
revealed (Fig. 6.A).
So, the number of such symptoms as sleep disturbance, headaches, high
sensitivity to noise, sleep problems, feeling depressed or tearful increased after
the 6th month of deployment into the military conflict zone. It was interestingto
know that the probability of manifestations of such symptoms as forgetfulness,
poor memory, being anxious, concern, nervousness increased during short stay
(up to 3 months) in the ATO zone, and then decreased in post-concussion
period during the first three months (Fig. 6.B).
In the 3-6 months period after mTBI, other characteristics were restored
such as noise sensitivity, easiness to be upset by loud noise and appetite
problems. However, those characteristics were slightly related to the duration
of deployment time in the ATO zone. Those who received mTBI more than
6 months ago had increasing expectancy of sleep and depression recovery.
The results of our study confirmed the existence of some nonlinear patterns
in dynamics of psychophysiological symptoms among military personnel with
mTBI depending on the deployment time in the ATO zone and time after mTBI
has been found.

57
 A

Group (up to 3 months) Group (more than 3 months)

0,7

expectancy of progression, arb.un. 0,6

0,5

0,4

0,3

0,2

0,1

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Deployment time in the ATO zone, months

Being anxiety,
Відчуття concern,нервово-
занепокоєння, nervousness
емоційного напруження

Висока чутливість easily

Noise sensitivity, до шуму
upset by loud noise

Головні болі
Headaches

Важко засинати, проблеми зі сном

Sleep disturbance

Відчуття депресії чиorпригнічення

Feeling depressed tearful
Забутливість,
Forgetfulness,не можу
poor згадати певні речі
memory

B
0,7
expectancy of recovery, arb.un.

0,6

0,5

0,4

0,3

0,2

0,1

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Час після
Time afterконтузії, місяці
mTBI, months

Being anxiety,
Відчуття concern, nervousness
занепокоєння, нервово- емоційного напруження

чутливість
Noise до шуму
sensitivity, easily upset by loud noise

Appetite problems
Порушення апетиту

Sleepзасинати,
Важко disturbance
проблеми зі сном

Feeling depressed
Відчуття or пригнічення
депресії чи tearful

Fig. 6. Phase structure of functional state changes among military personnel with mTBI due to the
deployment time in the ATO zone (A) and time after mTBI (B).

At the present time, we still don't have wide knowledge about the
mechanisms of high reserves of working capacity manifested in extreme
conditions of combat stress. One can only assume that human reserves are

58
hidden in the potentials of its redundancy (in the psychophysiological
mechanisms of duplication of functions’ regulation, in various forms
of compensation).
The research on recovery period is interesting because precisely in this
period the psychophysiological mechanisms of compensation of regulatory
functions are forming in the human body. For example, such complex concepts
as tolerance, patience, or resistance to the effects of stress factors, apparently,
in some way are related to human serviceability, reliability, and working capacity.
And, if we understand this interaction, we can propose some measures aimed
to overcoming the effects of stress.
The stability of working capacity is probably influenced by the expected
threat, that is, the true or false prediction made by the person of some future
collision with any dangerous situation and its assessment. The correlation of the
anticipation factor with the manifestation of working capacity shall be traced
and also identified the conditions affecting it.
Preliminary analysis of presented data allowed us to describe the set of the
consequences of the trauma. Our results may serve as a justification for the
future reorientation of the National mental health system, taking into account
military needs. The comprehensive National strategy for protecting the mental
health of veterans in the opinion of leading Ukrainian scientists34 should include
continuous systematic monitoring of mental health and risk assessment among
military personnel, programs for the prevention of drug addiction and alcohol
abuse among soldiers and veterans, suicide prevention programs for military
personnel, etc.

CONCLUSIONS

1. The analysis of available information on psychomedical consequences

of hybrid war among military and demobilized persons shows that 2015 was the
year of the highest surge of mental disorders (adjustment disorders, drug abuse
(mainly alcohol), suicides, hetero- and auto-aggression behavior, etc.) and 25.1%
of military personnel was unfit to military service due to mental health problems.
At the beginning of 2017 the situation has been slightly improved due
to decreasing intensity of armed conflict and psychogenic casualties in turn,
implementation of preventive measures, better organization
of psychomedical care in the ATO area, and "stigma".
2. The greatest influence on the stress formation of combatants had
"anticipation" factors as well as not much less pronounced "physical",
"informational" and "organizational" environmental factors. Research permits
to conclude that some of them significantly influence on the psycho-emotional

34I.Ya. Pinchuk, U.V. Yachniki, A.K. Ladyk-Bryzgalova, L.O. Bulakhova, Psychological recovery
and social integration of veterans in Ukraine, Archives of psychiatry 2017, no. 1 (88), p. 6-10.

59
state of military personnel and can be grouped into two main factors: the 1 st
- a factor of negative future prediction and the 2 nd - a factor of negative impact
of physical environment.
3. The greatest manifestations of mental disorders were revealed
in volunteers and mobilized people (71-77% of volunteers and mobilized
soldiers and sergeants had mental problems) treated at hospital conditions
in 2015. The highest rate of mental disorders among combatants, especially
officers and contracted staff, was at the first and sixth month of engagement
in the ATO zone.
4. The phenomenon of exaggerating of negative feelings among servicemen
after the 4th-month impact of the stress factors has been discovered.
5. The decision support model to predict further adjustment disorders
(F43.2) after extreme conditions has been developed. The model is based on the
assessment of such strength of fillings as the Rate of cases of Start-Reflex after
Unpredictable Situation; Filling to be Alone Among Friends and Apathy
to Work due to Problems.
6. The existence of some nonlinear patterns in dynamics
of psychophysiological symptoms among military personnel with mTBI
depending on the deployment time in the ATO zone and time after mTBI has
been found.

SUMMARY

A retrospective summarizing of available information on the medical and

psychological consequences of hybrid war relating to the characteristics of their
aftereffects in recent years among military and demobilized persons has been
performed. An assessment of stress factors impact in the combat environment
(physical, informational, organizational, and anticipation) on military personnel
who participated in the ATO has been done. The specific features and structure
of mental disorders in the military personnel, which were treated in hospital
conditions in 2015 have been revealed. The decision support model to predict
further adjustment disorders after extreme conditions has been developed. The
existence of some nonlinear patterns in the dynamics of psychophysiological
symptoms among military personnel with mTBI depending on the deployment
time in the ATO zone and time after mTBI has been found.

Keywords: mental health, adjustment disorders, posttraumatic stress

disorder, stress factors, mild traumatic brain injury.

60
PIOTR PACEK
Akademia Sztuki Wojennej w Warszawie

OPERACJE PSYCHOLOGICZNE JAKO

ELEMENT WALKI INFORMACYJNEJ
W KONFLIKTACH ZBROJNYCH

WSTĘP

Świat stoi obecnie w obliczu wielu nowych zagrożeń, wydatnie

wpływających na jego bezpieczeństwo. Kwestie bezpieczeństwa dotyczą coraz
nowszych sfer, co wpływa jednocześnie na klasyczne ujęcie tego pojęcia, w tym
także w zakresie militarnym. Wszyscy jesteśmy świadkami diametralnej zmiany
współczesnego pola walki, spectrum używanych sił i środków, a także form
prowadzenia walki. Oddziaływanie na emocje, postawy i sposoby zachowania
podczas konfliktów zbrojnych są zjawiskiem znanym od wieków1, ale dopiero
obecnie działalność informacyjna i propagandowa wraz z operacjami
psychologicznymi (dalej: PSYOPS) stały się nieodzownymi elementami każdej
operacji wojskowej prowadzonej na dużą skalę. Obecnie w inny sposób kładzie
się nacisk na prowadzone działania, a operacje psychologiczne to już nie tylko
uboczny produkt wojny propagandowej, ale starannie opracowane zabiegi, które
wydatnie przyczyniają się do końcowego wyniku konfliktu. Cyberprzestrzeń,
powszechny dostęp do massmediów, walka elektroniczna oraz walka hackerska
przenikają się z operacjami psychologicznymi, wzmacniając ich znaczenie oraz
modyfikując zespół cech charakterystycznych dla współczesnego pola walki.
Militarne operacje ostatnich lat, m.in. w Iraku, Afganistanie, Gruzji, czy obecnie
na Ukrainie, jeszcze bardziej uświadomiły skalę oraz wpływ PSYOPS, nie tylko
na walczące strony, ale także na światową opinię publiczną. Pojawiający się wraz
z nimi nowy typ strategii, polegający na zamianie klasycznej wojny na hybrydową
kombinację elementów konfliktu posiadającego cechy nieregularnej wojny
domowej, sztucznie wywołanego powstania, działalności kryminalnej
i terroryzmu, w jeszcze większy sposób sprzyja rozwijaniu i stosowaniu różnych
form oddziaływania psychologicznego. Nadal jednak stosowanie operacji
psychologicznych w konfliktach zbrojnych przez wielu nie jest rozumiane,
a wręcz owiane pewnego rodzaju tajemnicą. Jednostki prowadzące tego typu

1Już w starożytnych Chinach, Persji i Bizancjum wydawano strategiczne zalecenia dotyczące użycia
niemilitarnych zabiegów w celu zmylenia przeciwnika i wywarcia wpływu na jego emocje, by uniknąć
bezkompromisowej walki wojsk.

61
operacje niechętnie zdradzają stosowane techniki, a oficjalne dokumenty, nawet
te doktrynalne (niezawierające żadnych poufnych danych), są opatrzone klauzulą
niejawności. Ten niedostępny i nie do końca poznany obszar wiedzy, wobec jego
rosnącej roli, tym bardziej jednak warty jest zbadania i omówienia.

OPERACJE PSYCHOLOGICZNE JAKO ELEMENT

WOJNY INFORMACYJNEJ

Propaganda, dezinformacja oraz walka informacyjna od zawsze były

nieodłącznym elementem wojen, ale konflikty zbrojne początku XXI wieku
nadały im wyjątkowe i większe znaczenie. Przyczyniły się one tym samym do
ukształtowana nowego terminu, tj. wojny informacyjnej, w przypadku której
oddziaływanie na psychikę żołnierzy i ludności cywilnej przyczynia się do
osiągnięcia końcowego rezultatu walki w sposób efektywniejszy niż
w przypadku użycia sił konwencjonalnych.
W opinii większości ekspertów nie ma jednej, właściwej i uniwersalnej
definicji wojny informacyjnej, ale analiza literatury przedmiotu daje szanse
wyodrębnienia pewnych cech wspólnych. T. Jemioło i P. Sienkiewicz wskazują,
że wojnę informacyjną rozumieć należy jako „zorganizowaną w formie
przemocy aktywność zewnętrzną państwa prowadzącą do osiągnięcia
określonych celów politycznych, skierowaną na niszczenie lub modyfikowanie
systemów informacyjnego komunikowania się przeciwnika lub przepływających
przez nie informacji oraz aktywność zapewniającą ochronę własnych systemów
informacyjnego komunikowania i przesyłania przez nie informacji przed
podobnym działaniem przeciwnika”2.
M. Libicki, definiując wojnę informacyjną, wskazuje natomiast na siedem
głównych jej filarów:
• wojna na poziomie dowództwa i kontroli (Command-and-Control
Warfare),
• wojna oparta na wywiadzie (Intelligence-based Warfare),
• wojna elektroniczna (Electronic Warfare),
• wojna psychologiczna (Psychological Warfare),
• wojna hackerska (Hacker Warfare),
• wojna na informacje gospodarcze (Economic Information Warfare),
• wojna cybernetyczna (Cyberwarfare) 3.
L. Ciborowski wojnę informacyjną zawęża natomiast do trzech elementów
składowych: walki elektronicznej, działań psychologicznych oraz walki

2Zagrożenia dla bezpieczeństwa informacyjnego państwa (Identyfikacja, analiza zagrożeń i ryzyka),

[w:] T. Jemioło, P. Sienkiewicz (red.), Raport z badań, tom I, Warszawa 2004, s. 74.
3 M. Libicki, What is Information Warfare?, www.dodcrp.org/files/Libicki_What_Is, dostęp:

01.09.2017 r.

62
informatycznej, wskazując jednocześnie na możliwość rozszerzenia jej na sferę
pozamilitarną4.
Amerykański ekspert B. Cronin dzieli wojnę informacyjną ze względu na
cele działania na:
• zasoby fizyczne – działania mające na celu uszkodzenie lub zniszczenie
systemów informacyjnych i komunikacji przeciwnika przy
wykorzystaniu konwencjonalnych środków walki,
• zasoby „miękkie” – infiltracja, degradacja, niszczenie systemów
informacyjnych,
a także wykorzystanie zewnętrznych aktorów i skorumpowanych
struktur wewnętrznych do łamania zabezpieczeń i osłabiania
możliwości systemów informacyjnych przeciwnika, w tym także przy
pomocy złośliwego oprogramowania,
• zasoby psychiczne – cicha penetracja systemów informacyjnych
i komunikacyjnych przeciwnika, mająca na celu zarządzanie percepcją,
kształtowanie opinii, podsycanie dezinformacji i angażowanie w walkę
epistemologiczną5.
Pomimo wielu definicji wojny informacyjnej oraz różnej i nie zawsze
zbieżnej ich systematyki, praktycznie wszystkie wskazują na istnienie
podstawowego filaru prowadzonych działań, jakim są operacje psychologiczne.
W ślad za opiniami ekspertów przyznać należy, że choć wojna informacyjna, jak
i wykorzystywane w jej ramach działania psychologiczne, nie są w sztuce
wojennej niczym nowym, to obserwujemy obecnie diametralną zmianę
warunków prowadzenia konfliktów i rosnącą dynamikę operacji
psychologicznych, zmieniającą zupełnie dotychczasowy obraz przedmiotowego
problemu.
Biuro Bezpieczeństwa Narodowego operacje psychologiczne zalicza do
operacji ofensywnych i definiuje je jako „operacje mające na celu wpływanie na
emocje, motywacje, obiektywne rozumowanie, a ostatecznie zachowanie rządów
państw obcych, organizacji, grup i osób będących celami tych operacji, tak aby
osiągnąć efekt w postaci wzmocnienia lub nakłonienia do zachowań korzystnych
dla realizacji własnych interesów. Mogą być wykorzystywane zarówno w czasie
pokoju (klęsk żywiołowych, stanów kryzysowych i alarmowych), jak i podczas
wojny”6.

4 L. Ciborowski, Walka informacyjna, Toruń 1999, s. 37-39.

5 A. Lelonek, Wojna informacyjna, operacje informacyjne i psychologiczne: pojęcia, metody
i zastosowanie, [w:] idem (red.), Potencjał słowa. Międzynarodowe stosunki i komunikacja: stan
i perspektyw, Warszawa-Lwów 2016, s. 71-72.
6 (Mini) Słownik BBN: propozycje nowych terminów z dziedziny bezpieczeństwa, https://www.bb

n.gov.pl/pl/bezpieczenstwo-narodowe/minislownik-bbn-propozy/6035,MINISLOWNIK-BBN-
Propozycje-nowych-terminow-z-dziedziny-bezpieczenstwa.html, dostęp: 20.09.2017 r.

63
 Polskie Siły Zbrojne w doktrynie „Operacje Psychologiczne” z 2010 r.
wskazują natomiast, że działania psychologiczne to „zespół planowych
przedsięwzięć, realizowanych w czasie pokoju, kryzysu i wojny, skierowanych
do wrogich, przyjaznych lub neutralnych odbiorców, wpływających na ich
postawy i zachowania, z zamiarem osiągnięcia pożądanych z punktu widzenia
prowadzącego, celów politycznych i wojskowych”7.
Dokumenty doktrynalne Paktu Północnoatlantyckiego definiują z kolei
operacje psychologiczne8 jako „zaplanowane działania prowadzone przy użyciu
metod komunikacji i innych środków skierowanych do wybranych odbiorców
w celu wpływania na ich percepcję, postawę i zachowanie, przyczyniające się do
osiągnięcia politycznych i militarnych celów”9.
Rosjanie natomiast operacje psychologiczne definiują jako całokształt
różnorodnych form, metod, środków i działań prowadzących do transformacji
postaw, poglądów, wartości i motywacji zachowania jednostek ludzkich,
organizacji, społeczeństw i narodów przez oddziaływanie na ich świadomość
i wolę za pomocą środków informacyjno-technicznych oraz informacyjno-
psychologicznych10. Wprowadzają jednak dodatkowo nową kategorię działań
w postaci operacji informacyjno-psychologicznych (wojny kognitywnej lub
wojny
o świadomość), która stanowić ma specyficzne połączenie operacji
psychologicznych i informacyjnych. Definiowane są one jako metodologia
tworzenia i wdrażania kombinacji różnych czynności prowadzących do
transformacji obrazu świata, który istnieje w świadomości strony przeciwnej11.
Wszystkie wskazane definicje operacji psychologicznych są spójne
pojęciowo. Występują pewne różnice dotyczące potencjalnych grup
oddziaływania, czy spektrum osiąganych celów, ale potwierdzają, że istotą
podejmowanych działań jest wpływanie na sposób myślenia, zachowania
i postawę grupy docelowej, a przez to osiągnięcie założonych celów nie tylko w
obszarach militarnych, ale również pozamilitarnych. Taki sposób ujęcia operacji
psychologicznych rozszerza znacznie ich zakres, nie ograniczając
do sfery wojskowej, ale umieszczając je w obszarze działalności państwa.
Podkreślić należy również, że operacje psychologiczne nie są tożsame
z pojęciem operacji informacyjnych, dezinformacyjnych, czy propagandowych,

7 Sztab Generalny Wojska Polskiego, Operacje Psychologiczne, DD/3.10.1 (A) - Szt. Gen.
1627/2010.
8 Od czerwca 2010 r. decyzją Departamentu Obrony USA Amerykanie zamiast terminu „operacje

psychologiczne” (PSYOPS) używają terminu „wojskowe operacje wsparcia informacyjnego” (ang.

military information support operations, [MISO]).
9 Allied Joint Doctrine for the psychological operations, Allied joint publications 2014, no. 3.10.1,

p. 18.
10 M. Wojnowski, Zarządzanie refleksyjne jako paradygmat rosyjskich operacji informacyjno-

psychologicznych w XXI w., Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2015, nr 12/15, s. 16.

11 Ibidem.

64
a ich celem jest oddziaływanie na emocje, motywy, obiektywne rozumowanie
i ostatecznie zachowanie przeciwnika lub innych państw, organizacji, grup
i jednostek. Podkreślić należy, że operacje te prowadzone są nie tylko
w czasie wojny, czy kryzysu, ale również w czasie pokoju. Często mają one
zastosowanie w ostatnich latach konfliktów militarnych, określanych jako wojna
hybrydowa. Taki sposób definowania pozwala na określenie następujących,
podstawowych celów operacji psychologicznych:
• osłabianie woli (morale) przeciwnych lub potencjalnie przeciwnych
obiektów oddziaływania,
• wzmacnianie zaangażowania własnych i przyjaznych środowisk
oddziaływania,
• pozyskiwanie i utrwalanie poparcia (lub postaw neutralnych) obiektów
niezaangażowanych lub nieokreślonych,
• ułatwianie zbierania danych o przeciwniku i jego działaniach,
• reakcja wobec działań psychologicznych strony przeciwnej.
Powyższe cele w zależności od uwarunkowań można jednak dowolnie
rozszerzać i modyfikować. W tabeli 1 wskazano podział operacji
psychologicznych w zależności od rodzaju uwarunkowań zaistniałej
rzeczywistości, opracowany na podstawie amerykańskich dokumentów
doktrynalnych12.

CELE OPERACJI PSYCHOLOGICZNYCH PODCZAS DZIAŁAŃ WOJSKOWYCH

OPERACJE INNE NIŻ WOJNA
BRAK LUB MAŁE
PRAWDOPODOBIEŃSTWO Z UŻYCIEM LUB Z
UŻYCIA PRAWDOPODOBNYM DZIAŁANIA
KONWENCJONALNYCH SIŁ UŻYCIEM SIŁ WOJENNE
WŁASNYCH
Mobilizacja wzrostu
Modyfikacja postrzegania sił
popularności dla
USA i zdolności Wyjaśnianie polityki i
amerykańskich i
międzynarodowych przez celów USA
międzynarodowych operacji
wybrane grupy docelowe
wojskowych
Zdobywanie i Pobudzenie
Wsparcie dla pokojowych celów podtrzymywanie wiary w i zagranicznej opinii
amerykańskiej polityki poparcia dla amerykańskiego publicznej lub
narodowej, narodowej strategii i międzynarodowych politycznych stref
bezpieczeństwa i narodowej systemów politycznych wpływów „za” lub
strategii wojskowej (w tym ideologii i „przeciw” konfliktowi
infrastruktury) militarnemu
Podważanie legalności oraz Nałożenie
Wsparcie celów narodowych
wiarygodności ekonomicznych i

12 Doctrine for Joint Psychological Operations, Joint Publication 2003, p. 3-53.

65

Promowanie wizerunku państwa-
gospodarza, zdolnego do obrony
przed wewnętrznymi
i zewnętrznymi formami rebelii
i terroryzmu przez popieranie
godnych zaufania sił wojskowych
i wzbudzanie empatii pomiędzy
siłami wojskowymi
państwa-gospodarza a cywilami
Powstrzymanie wrogich sił i
szkodliwe dla amerykańskich
nieprzyjacielskich systemów innych form sankcji na
politycznych wroga
Rozpowszechnianie
informacji o implementacji Osłabianie pewności
korzystnych reform i siebie przywódców
programów po pokonaniu obozu nieprzyjaciela
przeciwnika
Zmiana nastawienia z
Obniżanie morale i
wrogiego na przyjazne
wydajności militarnej
wrogich sił i ich
wrogich żołnierzy
zwolenników
grup inicjujących działania
Wzrost
psychologicznego
interesów lub
wpływu sił militarnych
sprzymierzeńców, albo dla
USA
procesu przeprowadzania
i międzynarodowych
przyjaznych operacji
militarnych

Przekonywanie strony
przeciwnej do zaprzestania
walk w celu ograniczenia Wsparcie działań
ofiar po obu stronach, odstraszających oraz
ograniczenie obustronnych operacji
zniszczeń oraz wzmocnienie bezpieczeństwa
rozwoju w fazie
pokonfliktowej

Zwalczanie wysiłków
wrogich, zagranicznych
operacji
psychologicznych
Tab. 1. Cele operacji psychologicznych wg amerykańskich doktryn.

METODY STOSOWANE PODCZAS

OPERACJI PSYCHOLOGICZNYCH

Odnosząc się do zagadnienia będącego przedmiotem niniejszych rozważań,

stwierdzić należy, że niewątpliwymi liderami w światowym środowisku działań
psychologicznych pozostają dwa państwa - USA oraz Rosja. Dla obydwu państw
celem działań psychologicznych jest wywołanie lub wzmocnienie zachowań
obiektów oddziaływania, korzystnych z punktu widzenia celów podmiotu je
realizującego. Jednak zaobserwować można nieco inne podejście do metod
i zasięgu stosowanych operacji psychologicznych.

66
 Amerykanie, doceniając PSYOPS jako najbardziej efektywny
nieśmiercionośny środek walki, postrzegali je do tej pory bardziej taktycznie,
jako wsparcie dowódcy sił uczestniczących w operacji13. Analiza dostępnych
dokumentów wykazała wielowymiarowość procesu przygotowania
i prowadzenia operacji psychologicznych oraz wiodącą rolę Departamentu
Obrony USA na poziomie strategicznym. Jednak większą uwagę poświęca się tu
działaniom na poziomie operacyjnym i taktycznym, które bezpośrednio
realizowane są przez jednostki działań psychologicznych. Dokumenty
doktrynalne Sił Zbrojnych USA jako metody oddziaływania psychologicznego
wymieniają:
• metodę doradczą - ukierunkowywanie przez doradztwo na restrykcje
oraz psychologiczne działania umożliwiające rozwinięcie umiejętności
w celu wykorzystania ich przez siły militarne,
• metodę wpływu na zagraniczne społeczeństwa przez przekazywanie
informacji
w wybranych środkach komunikacji w celu oddziaływania na postawy
i zachowania podmiotów oraz osiągnięcia postawy podporządkowania
lub nieingerencji w przyjacielskie operacje wojskowe,
• metodę ogólnoinformacyjną - udzielanie wsparcia przez kampanie
informacyjne obcym społeczeństwom w związku z działaniami
humanitarnymi lub operacjami przywrócenia i podtrzymania porządku
publicznego,
• budowanie zrozumienia w obcych społeczeństwach dla intencji wojsk
USA przez oficjalne wystąpienia,
• zwalczanie wrogiej propagandy i dezinformacji w celu właściwego
sportretowania realizowanych celów, intencji i działań, przy
równoczesnym negowaniu innych źródeł, mających na celu
polaryzowanie opinii publicznej i wpływanie na polityczną wolę USA
i ich międzynarodowych partnerów w rejonie operacji 14.
W przypadku Rosji, odmiennie niż w USA15, operacje psychologiczne oraz
psychologiczno-informacyjne postrzegane są bardziej globalnie, a ujęcie
strategiczne często wydaje się ważniejsze od taktycznego. Od objęcia rządów
przez W. Putina nieustannie rozwijana jest geopolityka informacyjna, której
podstawą jest rywalizacja Rosji z USA. Szeroko wykorzystywane podczas niej
nowoczesne metody prowadzenia operacji psychologicznych realizują szereg
celów, takich jak:

13 F.L. Goldstein, B.F. Findley, Psychological Operations, Principles and Case Studies, Alabama
1996, p. 73-77.
14 Doctrine for Joint, op.cit., p. 1-5.
15 Szerzej na temat źródeł i metod wywiadowczych stosowanych przez wywiad USA: M.A. Kamiński,

Intelligence Sources in the Process of Collection of Information by the U.S. Intelligence Community,
Security Dimensions 2019, t. 32, p. 82-105.

67
 • konsolidacja własnego społeczeństwa i kreowanie negatywnych emocji
w stosunku do zewnętrznych wrogów,
• umacnianie pozytywnych emocji społecznych wobec Rosji na
terytoriach poradzieckich16,
• osłabianie i dezintegracja wrogów wewnętrznych i zewnętrznych,
rozbijanie ich jedności oraz wzajemne skłócanie.

Takie podejście Rosji odzwierciedlają doskonale analizy pułkownika

S. Komowa, który zdefiniował zarządzanie refleksyjne w kategoriach
geopolitycznych jako kompleks technik i sposobów manipulacji emocjami,
percepcją i świadomością sił zbrojnych, elit przywódczych i poszczególnych
grup społecznych państwa uznanego za nieprzyjacielskie. Zgodnie z jego
definicją do podstawowych metod takiego działania należą, m.in.:
• metoda „odwrócenia uwagi” – wdrożenie przedsięwzięć, których
celem jest stworzenie prawdziwego lub fikcyjnego zagrożenia dla
przeciwnika,
• metoda „przeciążenia” – przekazywanie przeciwnikowi dużej ilości
sprzecznych informacji, skutkujące przeciążeniem systemów
informatycznych. To doprowadzić ma do jego dezorientacji przez
stworzenie atmosfery dużej niepewności, towarzyszącej podejmowaniu
wszelkich decyzji,
• metoda „paraliżowania” – wzbudzanie u przeciwnika strachu na skutek
umacniania w nim przekonania o zagrożeniu jego strategicznych
interesów politycznych, gospodarczych, militarnych, itp.,
• metoda „wyczerpania oponenta” – kompleks kombinacyjnych operacji
nacisku i wpływu, mających na celu zmuszenie przeciwnika do
przeprowadzenia dużej ilości bezużytecznych operacji, by osłabić jego
potencjał i środki,
• metoda „inscenizacji” – informacyjne działanie w stosunku do
przeciwnika, polegające na stworzeniu fikcyjnego zagrożenia dla niego,
ale w taki sposób, aby oponent odkrył to oszustwo. Celem tej operacji
jest uśpienie czujności nieprzyjaciela,
• metoda „dezintegracji” – zmuszenie wrogiego państwa do
podejmowania czynności sprzecznych z interesami sojuszu, bloku lub
koalicji, w której się znajduje. Realizacja tego zadania jest możliwa,
dzięki wykorzystaniu technik dezinformowania opinii publicznej oraz
stworzeniu fałszywego obrazu konfliktu wśród elit przywódczych
nieprzyjacielskiego kraju. Ponadto, należy prowadzić działania, które

16S. Blank, Russian Information Warfare as Domestic Counterinsurgency, The Journal of the
National Committee on American Foreign Policy 2013, no. 35, p. 21-44.

68
 przyczynią się do zaistnienia, a następnie pogłębienia, podziałów
społecznych i kontrowersji. Może to doprowadzić do destabilizacji
sytuacji w kraju przeciwnika, co w konsekwencji pozwoli zmniejszyć
jego potencjał gospodarczy i militarny,
• metoda „uspokojenia obiektu agresji” – wywołanie w świadomości
przeciwnika przeświadczenia o neutralności lub przyjaznej postawie
przyszłego agresora. Ma to spowodować, m.in. odstąpienie od
programów zbrojeniowych, rozbudowy sił zbrojnych, itp. Wróg musi
być pewny, że zamiary strony przygotowującej atak
w ukryciu są pokojowe. Nieprzyjaciel musi stracić czujność, dzięki
czemu agresor może przygotowywać napaść,
• metoda „zastraszenia wroga” – przekazanie pakietu informacji,
zawierających dane o przewadze agresora we wszystkich dziedzinach
aktywności społecznej, politycznej i militarnej, niekoniecznie
prawdziwe,
• metoda „prowokacji” – zachęcenie nieprzyjaciela do podjęcia
czynności korzystnych dla drugiej strony,
• metoda „sugestii” – tworzenie i transmisja do świadomości wrogiego
społeczeństwa stereotypów informacyjnych (uproszczone uogólnienia
wspólne dla określonej grupy ludzi), stanowiących prawne, moralne
i ideologiczne bodźce, mające na celu spowodowanie korzystnego
działania poszczególnych grup społecznych atakowanego państwa na
rzecz agresora. Do tej kategorii należy zaliczyć szeroko rozumianą
propagandę i agitację,
• metoda „nacisku” – zdyskredytowanie przeciwnika w oczach opinii
publicznej przez ujawnienie kompromitujących go informacji. Może to
spowodować negatywną reakcję państw ościennych, organizacji
pozarządowych i innych podmiotów, które mogą utrudnić realizację
zamierzeń strony będącej obiektem manipulacji 17.
Zaprezentowane podejście daje o wiele większe i szersze możliwości
oddziaływania psychologicznego niż w przypadku doktryny amerykańskiej.
Rosyjskie operacje oparte na wyżej wskazanych metodach mogą być
prowadzone nie tylko podczas przygotowań do interwencji zbrojnej, czy
kampanii wojennych, ale znajdą zastosowanie także w czasie pokoju jako
narzędzia destabilizowania i destrukcji państwowych systemów politycznych,
gospodarczych czy społecznych. W przypadku zastosowania ich podczas
wyborów, referendum, czy innych kluczowych momentach dla danej
społeczności, umiejętne nakierowanie odpowiednich narzędzi na osoby
i struktury odpowiedzialne za kierowanie działaniami państwa, daje możliwość

17T.L. Thomas, Russia’s Reflexive Control Theory and the Military, The Journal of Slavic Military
Studies 2004, no. 17, p. 248; M. Wojnowski,, Zarządzanie refleksyjne jako, op.cit., s. 25-26.

69
niezauważalnego sterowania procesami decyzyjnymi we wszystkich kluczowych
sferach, bez konieczności użycia sił zbrojnych, czy wypowiadania wojny.

WSPÓŁCZESNE POLE WALKI A OPERACJE PSYCHOLOGICZNE

Każdy konflikt zbrojny, niezależnie od jego charakteru, miejsca,

intensywności i rozmiaru, związany jest nieuchronnie z wydarzeniami
i przedsięwzięciami, które wpływająna psychikę zaangażowanych żołnierzy,
dowódców, decydentów politycznych i państwowych, a także społeczeństw
zamieszkujących tereny objęte konfliktem. Dzisiejsza technika, powszechność
Internetu (w tym mediów społecznościowych) i dostępu do środków masowego
przekazu, połączone z trudnością weryfikacji, zarówno źródła informacji, jak
i jej treści, pozwalają w wielu przypadkach w dowolny sposób tworzyć
rzeczywistość informacyjną, tym samym umożliwiając kreowanie odpowiednich
zachowań i postaw zaangażowanych podmiotów. Uświadomienie wagi tych
czynników sprawia, że w ramach każdych sił zbrojnych powstają specjalne
komórki prowadzące operacje psychologiczne, mające na celu uzyskanie
przychylności lokalnej społeczności, obniżenie morale przeciwnika, a także
zafałszowanie jego percepcji i odbioru rzeczywistości w celu utrudnienia lub
uniemożliwienia podejmowania efektywnych decyzji18.
Jako przykład spektakularnego sukcesu operacji psychologicznej eksperci
wskazują działania armii amerykańskiej przeprowadzone przeciwko wojskom
irackim w Kuwejcie, w czasie operacji „Pustynna Burza”. Operacja ta była oparta
w dużej mierze na jednym z prostszych, i jak pokazuje historia, bardzo
efektywnych i skutecznych elementów psychologicznego oddziaływania na
przeciwnika. Polegała on na zrzucaniu ulotek przekonujących żołnierzy
przeciwnika do poddania się w zamian za gwarancje dobrego traktowania lub
przekonania ich o bezzasadności i nieopłacalności podejmowania walki
ze znacznymi siłami drugiej strony. Na masową skalę działania takie
prowadzono podczas II Wojny Światowej, wojny w Wietnamie oraz operacji
w Iraku i Afganistanie. Jednak dopiero w Iraku osiągnęły tak duży sukces, że
zmobilizowały wiele państw do rozwijania sił i środków do prowadzenia działań
podobnych19.

18 W Polsce od 2002 r. działa Centralna Grupa Działań Psychologicznych im. Króla Stefana
Batorego, która jest wyspecjalizowaną jednostką zapewniającą Siłom Zbrojnym RP prowadzenie
działań psychologicznych na polu walki i w operacjach wsparcia pokoju na szczeblu operacyjnym
i taktycznym oraz wydzielanie wyspecjalizowanych elementów wsparcia psychologicznego do sił
NATO. Szerzej: Centralna Grupa Działań Psychologicznych, http://cgdp.wp.mil.pl/pl/12.html,
dostęp: 01.01.2017 r.
19 Polskie Ministerstwo Obrony Narodowej do roku 2026 planuje zakupić 2 tysiące miotaczy w

dwóch wersjach, pierwszej o parametrach: kaliber 120-150 mm, zasięg 6-12 km oraz możliwości
rozrzucenia 1400 ulotek formatu A6 lub 2800 formatu A7 i drugiej o parametrach: kaliber 40-60
mm, zasięg 2 km oraz możliwości rozrzucenia 300 ulotek o formacie A6 lub 420 formatu A7. Szerzej:

70
 Zgodnie z amerykańskimi założeniami prowadzenia operacji
psychologicznych20, kampanię w Iraku podzielono na kilka etapów.
Obejmowały one planowanie, analizę obiektów oddziaływania, opracowanie
dopasowanych instrumentów oddziaływania psychologicznego, projektowanie
i zatwierdzanie tych instrumentów, ich produkcję, dystrybucję
i rozpowszechnianie oraz na końcu ocenę skuteczności działań. W ramach fazy
wstępnej oszacowano, że w celu osiągnięcia największych efektów działania
psychologiczne powinny być kierowane do następujących grup docelowych:
• szeregowych i podoficerów, jako mniej związanych z reżimem
i bardziej emocjonalnie ulegających instrumentom oddziaływania
psychologicznego,
• inteligencji, oficerów oraz dowódców wojskowych, jako liderów,
wywierających decydujący wpływ na masy,
• szyitów i asyryjskich mniejszości zamieszkujących południe i północ
Iraku,
• osób cywilnych, mogących prowadzić operacje partyzanckie przeciwko
siłom koalicji międzynarodowej 21.
Oceniono również, że poziom psychicznej gotowości sił zbrojnych do
konfrontacji oraz morale żołnierzy, jest niski, na co składać miały się następujące
czynniki:
• niedostateczne finansowanie szkolenia wojskowego,
• niezadowalający poziom ćwiczeń wojskowych, prowadzonych
wielokrotnie
w większości jedynie aplikacyjnie,
• niski poziom wyszkolenia żołnierzy,
• bardzo niska intensywność szkolenia strzeleckiego,
• duże rozwarstwienie społeczne w Siłach Zbrojnych,
• niskie uposażenia22.
Podczas całej operacji przygotowano 40 mln egzemplarzy ulotek23, które
rozrzucano głównie za pomocą samolotów myśliwsko-bombowych

A. Kazimierczuk, Na stronach internetowych MON pojawiło się ogłoszenie o zamiarze zakupu

„rakietowego pocisku ulotkowego” i „ręcznego miotacza ulotkowego”, Rzeczpospolita 02.08.2017,
http://www.rp.pl/Rzad-PiS/170809760-MON-kupuje-bron-agitacyjna.html#ap-1, dostęp:
01.09.2017 r.
20 Doctrine for Joint, op.cit., p. 3-13.
21 Реферат Психологічні операції ЗС США та Великобританії проти Іраку,
http://bukvar.su/voen naja-kafedra/39030-Psihologicheskie-operacii-VS-SSHA-i-Velikobritanii-
protivIraka.html, dostęp: 03.09.2017 r.
22 Ibidem.
23 Wiele państw, w tym USA, posiada specjalne, mobilne drukarnie, pozwalające na wykonywanie

profesjonalnych materiałów o pożądanej, także najlepszej, jakości. Szerzej: J. Radványi,

71
i podwieszanych pod nie bomb propagandowych M129A124 oraz pocisków
artyleryjskich 155-mm. Ulotki były ilustrowane, a ich teksty pisane dużą
czcionką, pozwalającą na odczytanie tekstu bez podnoszenia ulotki
z ziemi.
W ramach kampanii informacyjno-psychologicznej utwierdzano żołnierzy,
że walka nie ma sensu, a odsunięcie od władzy Saddama Husseina okaże się
korzystne nie tylko dla nich, ale także dla kraju. Ukazywano go jako
mieszkającego w pałacach, groźnego zbrodniarza, bogacącego się kosztem
społeczeństwa. Odwołując się do wyższych uczuć, grożono konsekwencjami
w przypadku użycia broni masowego rażenia, w stosunku nie tylko do sprawców,
ale także ich rodzin. Podkreślając, że Amerykanie widzą w nich wspaniałych
żołnierzy i dowódców, skutecznie przekonywano, że w przypadku poddania się
lub dezercji będą bardzo dobrze traktowani25. Podobne treści transmitowano
przez inne środki masowego przekazu, tj. telewizję, radio26, prasę, a także
Internet (m.in. kierowano je bezpośrednio na adresy email, do których miała
dostęp kluczowa ze względu na pozycje w administracji czy wojsku, choć
ograniczona ilość osób).
Na powodzenie operacji irackiej złożyło się niewątpliwie wiele czynników,
ale należy podkreślić, że amerykańskie dowództwo oceniło, że szybkie
i praktycznie bezkrwawe27 zwycięstwo było głównie zasługą prowadzonych
PSYOPS. 98% rozpytywanych irackich jeńców stwierdziło, że spotkało się
z instrumentami amerykańskiego oddziaływania psychologicznego, natomiast aż
70% oznajmiło, że pod ich wpływem podjęło decyzję o dezercji 28. Przyjmując,

Psychological Operations and Political Warfare in Long-term Strategic Planning, New York 1990,
p. 22-23.
24 Bomby ulotkowe typu M-129A1 lub E1/E2 ważą 100 kg i mieszczą 30 tys. ulotek. USA stosuje

również bomby PDU-5/B ważące 250 kg i mieszczące 60 tys. ulotek. Szerzej: K. Mizokami, B-52
Bombers Test New Leaflet Bombs, Popular Mechanics,
http://www.popularmechanics.com/military/weapons/a27514/b-52-bombers-test-leaflet-
bombs/, dostęp: 02.09.2017 r.; J. Trevithick, The B-52 is about to become a much more effective
psychological operations tool, The Drive 2017, http://www.thedrive.com/the-war-
zone/12999/the-b-52-is-about-to-become-a-much-more-effective-psychological-operations-tool,
dostęp: 02.09.2017 r.
25 Z. Modrzejewski, Operacje informacyjne, Warszawa 2015, s. 47-48.
26 Transmisje nadawano w języku arabskim, kurdyjskim i angielskim z 27 stacji radiowych z Kuwejtu

i innych krajów regionu, a także samolotów EC-130E, mogących nadawać sygnały radiowe
z modulacją AM, FM i SW oraz audycje telewizyjne. Szerzej: M.E. Player, 4th Psychological
Operations Group (Abn), Organization and Capabilities, 4th POG, 2003, s. 29.
27 Siły koalicji poniosły niewielkie straty, biorąc pod uwagę rozmiar operacji. Armia USA poniosła

straty: 355 zabitych, (w tym 148 w walce), 496 rannych w walce i ok. 3000 rannych poza polem bitwy.
Armia brytyjska straciła 47 żołnierzy, a 43 zostało rannych. Armia francuska straciła 2 żołnierzy,
a 25 zostało rannych. Do niewoli dostało się zaledwie 41 alianckich żołnierzy. Natomiast, straty
wojsk irackich były o wiele większe, liczba zabitych wyniosła 20-35 tysięcy, a liczba rannych 25-60
tysięcy.
28 G. Nowacki, Operacje informacyjne, Warszawa 2001, s. 27.

72
że podczas „Pustynnej Burzy” wzięto 60-80 tysięcy jeńców29, należy uznać, że
był to wynik imponujący.
Kolejnym przykładem zastosowania działań psychologiczno-
informacyjnych jest konflikt Rosji z Gruzją z 2008 r.30 20 lipca 2008 r., na kilka
tygodni przed operacją wojskową, rozpoczął się atak rosyjskich hakerów na
strony gruzińskiej administracji, agencji prasowych oraz instytucji finansowych 31.
Ataki były bardzo skuteczne i skoordynowane, co doprowadziło w wielu
wypadkach do paraliżu systemów, ponieważ administratorzy sieci wyłączali
serwisy, by zapobiec kradzieży tożsamości 32. W pierwszych dniach konfliktu
rosyjscy hakerzy zaatakowali większość gruzińskich stron internetowych,
podających informacje o wojnie, skutecznie blokując ich publikowanie. Rosjanie
umieszczali swoje materiały, w których wskazywano, że Gruzję w agresji wsparły
USA oraz Ukraina33. Rosyjskie wojska nie zaatakowały oczywiście Gruzji
pierwsze, ale dziś większość ekspertów wskazuje, że przez celowe realizowanie
strategii wzrostu napięcia w regionie Rosja sprowokowała Gruzję34. Prezydent
Gruzji, M. Saakaszwili podjął, w jego mniemaniu, adekwatne i zasadne działania
uprzedzające w postaci ataków wojsk gruzińskich na Cchinwali, stolicę
współpracującej z Rosją, Osetii Południowej. Celem rosyjskiej operacji
informacyjno-psychologicznej była zarówno Gruzja z jej prezydentem na czele,
jak i społeczność międzynarodowa. Stworzona presja, prowokacje, militarny
nacisk, naruszenie granicy przez osetyńskich separatystów, wykreowały wśród
Gruzinów mocne poczucie zagrożenia i stworzyły przekonanie gruzińskiego
prezydenta o nieuchronności konfliktu oraz konieczności podjęcia działań
uprzedzających. Rosyjska reakcja na gruzińskie wystąpienie zbrojne była
natychmiastowa i polegała na odparciu ataku wraz z separatystami i wkroczeniu
kilkadziesiąt kilometrów w głąb terytorium Gruzji (z naruszeniem prawa
międzynarodowego). Rosyjskie działanie było w ocenie ekspertów
nieproporcjonalne i przekraczało „rozsądne granice”35, a cała operacja

29 J. Mierzejewski, Operacja „Pustynna Burza”, Konflikty.pl, 18.02.2010, http://www.konflikty.

pl/historia/czasy-najnowsze/operacja-pustynna-burza-pierwsza-wojna-w-zatoce-perskiej/, dostęp:
15.09.2017 r.
30 Eksperci wskazują, że W. Putin autoryzował operację w 2007 r., a jej plan powstał już pod koniec

2006 r.
31 M.A. Kamiński, Metody i formy działalność służb specjalnych Federacji Rosyjskiej

w cyberprzestrzeni, [w:] M. Bansik, A. Rogozińska (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe

w aspekcie niemilitarnych instrumentów oddziaływania Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2019, s. 261.
32 Hakerzy idą na wojnę, 25.08.2008, http://www.newsweek.pl/polecamy/hakerzy-ida-na-

wojne,33631, 1,1.html, dostęp: 14.07.2017.

33 P. Andrusieczko, Ukraiński konflikt gruzińsko-rosyjski, Nowa Europa Wschodnia, 11.08.2010,

http://www.new.org.pl/228-ukrainski-konflikt-gruzinsko-rosyjski, dostęp 14.07.2017.

34 W. Materski, Gruzja, Warszawa 2010, s. 368.
35 Independent International Fact-Finding Mission on the Conflict in Georgia, September 2009,

http%3A%2F%2Fechr.coe.int%2FDocuments%2FHUDOC_38263_08_Annexes_ENG.pdf&usg
=AFQjCNH2Ob4ysG2t6XHPdg_qwDbpoYO6Ww&cad=rja, acces: 16.07.2017.

73
przyniosła Rosji wymierne korzyści, ponieważ wstrzymała proces rozszerzenia
NATO o Ukrainę i Gruzję oraz umożliwiła zdyskredytowanie prozachodniej
polityki Saakaszwilego, oraz przejęcie kontroli nad Abchazją i Południową
Osetią. Stało się tak m.in. dlatego, że świat zachodni przez długi czas
bagatelizował rosyjskie działania, nie traktując ich jako zagrożenie dla
bezpieczeństwa Europy i świata.
Kolejną sytuacją, w której na szeroką skalę zastosowano działania
psychologiczne, jest operacja w Afganistanie. Wszystkie kontyngenty doceniając
znaczenie tego typu działań, posiadały w swoich zasobach jednostki zajmujące
się, tzw. działaniami niekinetycznymi. W ich skład wchodzili żołnierze zajmujący
się współpracą cywilno-wojskową (CIMIC) i operacjami psychologicznymi
(PSYOPS). Inaczej niż w Iraku, wobec diametralnie różnych uwarunkowań
strukturalnych i charakteru przeciwnika, oddziaływanie nakierowano przede
wszystkim na ludność lokalną, uznając, że „zdobycie jej serc i umysłów” (ang.
winning hearts and minds36) jest kluczem do pokonania talibów. Przeniesienie
punktu ciężkości z sił zbrojnych na ludność lokalną wymusiło zmianę treści
przekazu, konieczność poznania i analizy lokalnych tradycji, sposobu życia,
powiązań społecznych i klasowych, a przede wszystkim religii 37. Operacyjne
środowisko nie dotyczyło już przede wszystkim przeciwnika i terenu, w którym
operował, ale całego kraju i zamieszkujących go społeczności. Podczas działań
PSYOPS jednym z głównych celów było zjednanie lokalnych społeczności
i polepszenie wizerunku, i odbioru wojsk ISAF. Podejmowano działania, mające
wpłynąć na przekonanie Afgańczyków, że bazy ISAF tworzone są czasowo na
prośbę afgańskich władz. ISAF, wyznaczając cele nakierowane głównie na
zmianę odbioru swoich sił przez afgańskie społeczeństwo określił, że produkty
PSYOPS powinny realizować 7 głównych celów, których wykonanie w latach
2001-2010 zaprezentowano w tabeli 2.

Ocena
Główne bloki tematyczne w ramach
operacji psychologicznych w
Afganistanie Neutralny lub
Efektywne Nieefektywne
zróżnicowany

Wojna z terroryzmem uzasadnia

X
amerykańską interwencję

Siły koalicji niosą pokój i rozwój 2001-2005 2006-2010

36 E. Dickinson, A Bright Shining Slogan. How “hearts and minds” came to be, Foreign Policy 2009,
no. 9-10.
37 Amerykańskie badania wykazały, że wobec braku homogeniczności afgańskiego społeczeństwa

niezmiernie trudno jest opracować jednolite produkty PSYOPS oddziaływujące na całe

społeczeństwo.

74
 Alkaida i Talibowie to wrogowie
X
Afgańczyków

Nagrody pieniężne w zamian za

X
wydanie przywódców Talibów

Nagrody pieniężne w zamian za

X
zwrot posiadanej broni i uzbrojenia

Wsparcie ludności afgańskiej w

celu neutralizacji ładunków X
improwizowanych

Siły USA mają przytłaczającą

2001-2005 2006-2010
wyższość technologiczną nad Talibami

GIRoA i ANSF niosą pokój i

X
rozwój

Demokracja jest dobra dla

Afganistanu i wszyscy Afgańczycy 2001-2005 2006-2010
powinni uczestniczyć w wyborach

Tab. 2. Ocena głównych bloków tematycznych w ramach

operacji psychologicznych w Afganistanie 38

Doświadczenia z Afganistanu pokazały, że trudno jest prowadzić operacje

psychologiczne w tak długim wymiarze czasowym i w tak trudnym,
i zróżnicowanym środowisku społecznym. Obecna, dramatyczna sytuacja
w Afganistanie spowodowana jest brakiem odpowiednich decyzji politycznych,
podejmowanych w odpowiednim czasie, brakiem właściwej strategii, a także
pewnym zmęczeniem społeczności międzynarodowej. Sytuacji nie ułatwił brak
zrozumienia kultury afgańskiej, powodujący nieumiejętny dobór narzędzi
PSYOPS do zastanych realiów. Nawet najlepiej dobrane i przygotowane
produkty oddziaływania psychologicznego muszą współgrać z realizowaną
całościowo polityką i opierać się na głębokiej analizie społecznej, kulturowej
oraz gospodarczej grupy docelowej.
Najbardziej aktualnym przykładem stosowania operacji psychologicznych
jest konflikt na Ukrainie. Po wybuchu protestów, celem rosyjskiego PSYOPS
było pokazanie Ukraińcom dwóch alternatywnych scenariuszy przyszłości
i dalszego funkcjonowania Ukrainy, tj. poukładanej rosyjskiej dominacji,
respektującej prawa Ukraińców na równi z Rosjanami lub „globalnego
Majdanu”, prowadzącego do totalnego chaosu i w efekcie upadku państwa.

38U.S. Military Information Operations in Afghanistan Effectiveness of Psychological Operations

2001-2010, Washington 2012, s. XVIII.

75
Takie działanie miało na celu zjednanie uczuć Ukraińców dla opcji
proponowanej przez Rosjan, gwarantującej bezpieczeństwo i stabilizację, jeśli
Ukraińcy poddadzą się jej wpływom39. W przypadku tego konfliktu operacje
psychologiczne są tylko jednym z wielu elementów prowadzonej wojny
hybrydowej, która skupia w sobie różne metody działań wojennych, w tym
konwencjonalne, niekonwencjonalne oraz akty terrorystyczne40. Hybrydowy
charakter działań realizowanych na Krymie czy w Donbasie sprzyja działaniom
o charakterze psychologiczno-informacyjnym, kierowanym nie tylko wobec
stron konfliktu, czy społeczności lokalnej, ale również wobec świata
zachodniego i organizacji międzynarodowych. Chcąc wpłynąć na światową
opinię publiczną zarówno Rosjanie, wspierani przez Rosjan separatyści, jak
i Ukraińcy, starają się skutecznie uwiarygodniać swoje racje i dyskredytować
stronę przeciwną. Strony konfliktu starają się w ten sposób wpłynąć na zakres
oferowanej pomocy, podejmowanej interwencji oraz uzyskać akceptację swoich
działań. Najbardziej widoczne jest to w przypadku aneksji Krymu.
Rosja, stosując wraz z działaniami dyplomatycznymi, informacyjnymi
i propagandowymi, cały wachlarz instrumentów psychologicznych w wielu
przypadkach skutecznie przekonała międzynarodową opinię publiczną do
swoich - w większości dyskusyjnych - argumentów. Wskazywano m.in., że:
• wkroczenie Rosji na Krym jest tożsame z operacją NATO w Kosowie,
• Krym nie został „zagarnięty” przez Rosję, wykorzystał tylko prawo
do samostanowienia i ogłoszenia niepodległości,
• dzięki rosyjskiej interwencji na Krymie, w przeciwieństwie do działań
w Kosowie, uniknięto rozlewu krwi, w tym zemsty ukraińskich
nacjonalistów na rosyjskiej ludności41,
• rosyjski interwencjonizm zapobiegł destabilizacji regionu,
• wszyscy mieszkańcy Krymu (co miało potwierdzić referendum) byli
zwolennikami przynależności do Federacji Rosyjskiej,
• w związku z destabilizacją Ukrainy kontrola nad Bazami Floty
Czarnomorskiej będzie sprawowana przez NATO.
Należy podkreślić, że w przypadku Ukrainy, wszelkie zabiegi natury
psychologicznej odnosiły bardzo szybkie i skuteczne efekty, także na terenie
objętym konfliktem. Powodowane jest to szeregiem czynników, m.in.:
• bliskością kulturową oraz podobnymi tradycjami,
• wspólnym językiem,

39 Szerzej: B. Pacek, Wojna hybrydowa na Ukrainie, Warszawa 2018, s. 28-92.

40 K. Rękawek, P. Tanchak, „Nie tylko dla orłów”. Czy terroryście sięgają po hybrydowość?, Sprawy
Międzynarodowe 2015, nr 2, s. 57.
41 W. Putin w swoim orędziu wygłoszonym w 18 marca 2014 r. wielokrotnie powtarzał, że Krym

pozostanie terytorium o charakterze rosyjskim, ukraińskim i krymsko-tatarskim, ale nigdy nie będzie
„banderowski”.

76
 • wysokim odsetkiem ukraińskiego społeczeństwa o silnie zakorzenionej
świadomości rosyjskiego pochodzenia i bez związku emocjonalnego
z tożsamością ukraińskiego państwa i narodu, na terenach objętych
walkami,
• wysokim stopniem infiltracji przez Rosję ukraińskich służb
specjalnych, wojska, administracji państwowej,
• ścisłymi powiązaniami ekonomicznymi i politycznymi obu krajów
przed wybuchem konfliktu42.
Dzięki wskazanym wyżej czynnikom obu stronom łatwiej jest operować
instrumentami oddziaływania psychologicznego, mającymi na celu
zmanipulowanie odbiorcy i ukształtowanie jego poglądów oraz sposobu
myślenia, zgodnego z ideologią danej strony, nie do końca zbieżną z osobistymi
przekonaniami. W działaniach tych, podobnie jak w przypadku poprzednio
omawianych konfliktów, szeroko stosowany jest przekaz telewizyjny, radiowy,
prasowy i ulotkowy. Niewspółmiernie większą rolę odgrywają jednak
nowoczesne media, zwłaszcza Internet oraz media społecznościowe, za
pośrednictwem których wielokrotnie replikowana informacja, nie tylko zwiększa
swój zasięg, ale też utrudnia lub uniemożliwia dotarcie do źródeł i ich
weryfikację. Jest to tym bardziej istotne, gdyż pomimo konfliktu z Rosją, wielu
ukraińskich dziennikarzy i ekspertów, przygotowując analizy i artykuły, wciąż
posiłkuje się rosyjskimi lub niezweryfikowanymi źródłami informacyjnymi. W
związku z dążeniem do osiągnięcia zakładanego skutku psychologicznego nie
zawsze podawano źródło informacji, którego odbiorca mógł się jedynie
domyślać. Często źródło było jednak sfałszowywane. Wielokrotnie używano
także wiarygodnych źródeł, powołując się na dziennikarzy, politologów,
ekspertów, czy przedstawicieli świata zachodniego, w celu tworzenia treści,
mających wywołać określone przekonanie czy wpłynąć na działania, np. o tym,
że Kijów pozostawi swoje wschodnie rubieże Rosji, osłabiając morale
społeczności ukraińskiej i zniechęcając do kontynuowania walk 43.
W tym samym celu Rosjanie, stosując metody odwrócenia uwagi
i dezinformacji, kreowali wśród ukraińskich żołnierzy wyobrażenie fikcyjnego
zagrożenia, a także przeświadczenie o przewadze sił separatystycznych
wspieranych przez regularne oddziały rosyjskie. W ramach kampanii
psychologiczno-informacyjnych, dzięki szerokiemu rozpowszechnieniu

42 P. Pacek, Wojna informacyjna jako istotny element zbrojnego konfliktu na Ukrainie, [w:] B. Pacek,
J.A. Grochocka (red.), Konflikt hybrydowy na Ukrainie. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Piotrków
Trybunalski 2017, s. 206-207.
43 Ukraina musi zrezygnować z Donbasu by ocalić Majdan, https://wiadomosci.wp.pl/der-spiegel-

ukra ina-musi-zrezygnowac-z-donbasu-by-ocalic-majdan, dostęp: 15.09.2017 r.

77
rzekomo prawdziwych informacji, ukazujących Ukraińców jako zbrodniarzy 44
i ludzi niegodnych zaufania, w umiejętny sposób Rosjanie wzmocnili poczucie
zagrożenia wśród rosyjskojęzycznej ludności, zamieszkującej wschodnią Ukrainę
oraz całkowicie pozbawiły ją zaufania do ukraińskich władz. Manipulując
emocjami oraz oddziaływując na percepcję i świadomość lokalnej społeczności
umacniano proseparatystyczne i prorosyjskie postawy, wzmocniając
jednocześnie separatystów, zarówno pod względem społecznym, jak i fizycznym
(wstępowanie kolejnych osób w szeregi separatystów). Na użytek wewnętrzny
rosyjscy specjaliści od walki informacyjno-psychologicznej zbudowali wizerunek
„pokrzywdzonych separatystów”, tj. biednych i uczciwych ludzi, pracujących
fizycznie w przemyśle na terenie wschodniej Ukrainy (górników, hutników,
pracowników fabryk ze sterowanymi przez imperialistyczne USA kapitalistami
i burżujami z Kijowa).
Siły ukraińskie przez długi okres nie radziły sobie z zabiegami strony
przeciwnej, ale po jakimś czasie rozpoczęły własne kampanie, nakierowane
głównie na uświadomienie światu zachodniemu zagrożenia ze strony agresywnej
postawy Rosji oraz na uzyskanie wsparcia dla swoich działań. W celu ukazania
fizycznego wsparcia udzielanego separatystom przez Rosję w operacjach
antyukraińskich przeprowadzono szeroką kampanię demaskatorską, w ramach
której opublikowano zdjęcia tzw. zielonych ludzików, tj. żołnierzy, sprzętu
i wyposażenia. Poza podstawowym celem (zdemaskowanie Rosji), kampania ta
miała również za zadanie oddziaływać psychologicznie na morale rosyjskich
żołnierzy i ich rodzin. Publikacja ich nazwisk i adresów zamieszkania to wyraźny
komunikat: „walczycie przeciwko nam, znamy was, wiemy gdzie mieszkacie,
znajdziemy was”.

PODSUMOWANIE

Analiza operacji militarnych ostatnich lat udowadnia, że wymiar

psychologiczny jest dziś tak samo ważny, jak wymiar fizyczny konfliktu.
PSYOPS rozpoczyna się jednak na długo przed rozpoczęciem konfliktu i trwa
aż do jego końca, skutecznie destabilizując system wartości i przekonań,
obniżając poziom wzajemnego zaufania oraz morale przeciwnika. Wpływa nie
tylko na stronę przeciwną, ale także na lokalną społeczność, własne
społeczeństwo oraz gremium międzynarodowe. Wspomaga osiągnięcie
wyznaczonych celów militarnych, czasami prawie całkowicie zastępując tzw.
„pancerną pięść”.
Operacje psychologiczne oraz inne elementy wojny informacyjnej, poza
płaszczyzną typowo militarną, obejmują swym zakresem nie tylko konflikty

44 Przekazywano m.in. informacje o zbrodniach (kradzieżach, gwałtach, porwaniach, egzekucjach,

morderstwach, masowych grobach separatystów), popełnianych przez siły ukraińskie na spornych
terenach.

78
zbrojne. Ich nową i coraz szybciej rozwijającą się domeną jest sfera cywilna,
w tym przede wszystkim obszar polityczny, ekonomiczny, informacyjny
i społeczny. Tym samym oddziaływanie psychologiczne jednostek PSYOPS
wykracza poza zagadnienia dotyczące konfliktu zbrojnego, a ich celem nie jest
bezpośrednie oddziaływanie na przeciwnika, ale wywieranie wpływu na
zachowanie społeczeństw, rządów innych państw, organizacji oraz osób
odpowiedzialnych za podejmowanie kluczowych decyzji. W obecnym świecie
nie są to już tylko środki używane w celu osłabienia przeciwnika przed
bezpośrednim starciem, ale swoiste rozszerzenie narzędzi polityki zagranicznej.
Pomimo, że groźba konfliktu zbrojnego w Europie wydaje się obecnie mała,
to nie należy go wykluczać, zwłaszcza w obliczu pojawienia się nowego typu
konfliktów w postaci wojen hybrydowych. Zasadne wydaje się zatem
przygotowanie zasobów oraz sił do potencjalnych napięć, czy nawet realnego
konfliktu. Wobec dualistycznej sfery oddziaływania operacji psychologicznych,
obejmujących podczas pokoju obszar cywilny, a podczas wojny obszar
wojskowy, wskazane są intensywne prace nad zrozumieniem tych zjawisk
i rozwijaniem sił oraz środków do prowadzenia tego typu działań, zarówno
ofensywnych, jak i defensywnych. Zakładać należy, że w perspektywie kolejnych
dziesięcioleci w naszym sąsiedztwie mogą wybuchać kolejne „wojny
hybrydowe”, wymagające potencjonalnie bezpośredniego zaangażowania
państw europejskich lub nawet nas samych. Nie można wykluczać rosnącej
presji i agresywnego zachowania państw, w tym Rosji, Iranu, czy Białorusi,
a także prób wykorzystania narzędzi psychologicznego oddziaływania do
manipulacji wizerunkiem naszego kraju w celu zmiany jego odbioru przez
społeczność międzynarodową, czy zwiększania polaryzacji polskiego
społeczeństwa. Mogłoby to doprowadzić do osłabienia naszego kraju i/lub
utraty sojuszników i sytuacji podobnej do tej z 1939 r., w której pomimo wielu
podpisanych gwarancji bezpieczeństwa, nikt nam nie pomógł. W związku z tym
konieczne jest dostosowanie systemu bezpieczeństwa do nowych wyzwań,
a także wprowadzenie zmian pozwalających naszym siłom przeciwdziałać
nowym zagrożeniom. Uświadomienie sobie siły narzędzi PSYOPS jest podstawą
do tego, aby dostosowywać wszelkie rozwiązania systemowe do nowej ery
zagrożeń.

STRESZCZENIE

Artykuł stanowi próbę przedstawienia szczególnej roli operacji

psychologicznych, stosowanych w konfliktach zbrojnych, jako elementu wojny
informacyjnej, która w ostatnich latach stała się jednym z istotnych zagadnień
teorii i praktyki sztuki wojennej. Ukazuje wieloaspektowość oraz złożoność
nowoczesnych form oddziaływania na przeciwnika, a także związanych z nimi

79
przeobrażeniami środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego. Autor
prezentuje poglądy uznanych ekspertów i organizacji międzynarodowych,
dotyczące kwestii działań psychologicznych podczas konfliktów zbrojnych.
Przedstawia ich charakterystykę i znaczenie we współczesnym świecie,
wykraczające poza realizację zadań typowo militarnych, dyplomatycznych, czy
propagandowych. Autor formułuje hipotezę, że konieczna jest pilna potrzeba
dostosowania systemu bezpieczeństwa do nowych wyzwań, a także
wprowadzenie zmian w dokumentach doktrynalnych oraz przygotowanie sił
zdolnych przeciwdziałać nowym zagrożeniom.

Słowa kluczowe: operacje psychologiczne, psychologia pola walki, wojna

informacyjna, bezpieczeństwo informacyjne, PSYOPS

SUMMARY

The purpose of this paper is to identify a special role in using psychological

operations in armed conflicts. It highlights that information warfare, which
includes psychological operations, has recently become the core element
of warfare theory and practice. Taking the psychology into considerations this
paper describes the complexity of modern forms of influencing the enemy and
the transformation of the international security environment
in general. It shows the opinions of researchers and organisations engaged in
this subject. It provides the characteristic and the significance of psychological
actions in the modern world, going beyond the typical military, diplomatic,
or propaganda actions. Author forms hypothesis that there is a vital need to
adjust the security system to new challenges. Moreover, it is necessary to make
amendments in doctrinal documents and to prepare armed forces
to be able to counter new threats.

Keywords: psychological operations, psychology of battlefield, information

warfare, information security, PSYOPS

80
ANDRZEJ MIRSKI
Akademia Krakowska im. Andrzej Frycza Modrzewskiego

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY
KONFLIKTÓW ASYMETRYCZNYCH

KONFLIKT ASYMETRYCZNY I ZAGROŻENIE ASYMETRYCZNE

Konflikt asymetryczny jest to rodzaj konfliktu, w której jedna strona jest

wyraźnie słabsza, w związku z czym wykorzystuje niekonwencjonalne, z punktu
widzenia swego oponenta, środki i techniki. Silniejsza strona spotyka się z tego
powodu z tzw. zagrożeniem asymetrycznym. P. Gawliczek i J. Pawłowski
definiują zagrożenie asymetryczne jako myślenie, organizowanie i działanie
odmienne od przeciwnika, w tym wykorzystywanie wszelkiego rodzaju różnic
w szeroko rozumianych potencjałach. Celem asymetrii jest maksymalizowanie
własnej przewagi, wykorzystywanie słabości przeciwnika dla uzyskania
dominacji nad nim oraz większej swobody operacyjnej1. W „Słowniku terminów
i definicji NATO” można przeczytać, że zagrożenie asymetryczne to zagrożenie
„wynikające z możliwości zastosowania różnych środków i metod w celu
obejścia lub neutralizacji silnych punktów przeciwnika, wykorzystując
jednocześnie jego słabości, w celu uzyskania niewspółmiernych wyników” 2.
Do zagrożeń asymetrycznych należą: terroryzm, wojny partyzanckie,
dywersja, przestępczość zorganizowana, czy nieuprawnione użycie
nowoczesnych technologii, np. informatycznych. O asymetryczności wojny czy
konfliktu jest mowa, gdy między stronami istnieją fundamentalne różnice
interesów, które determinują podejście do konfrontacji. Przeciwnik
asymetryczny dąży zazwyczaj do tego, aby druga strona nie zdecydowała się na
wykorzystanie swojej przewagi, nawet gdy jest to możliwe ze względów
taktycznych czy technicznych. Modelowym przykładem konfliktu
asymetrycznego były zajścia w trakcie amerykańskiej operacji „Restore Hope”
w Somalii od grudnia 1992 r. do maja 1993 r., stanowiącej próbę zakończenia
misji pokojowej UNOSOM I. Amerykańskie oddziały przestały atakować
bojówkarzy, gdyż nie byli w stanie odnieść sukcesu i ponosili duże straty.
Oddziały te zostały natomiast zaatakowane przez napierający tłum setek,
a nawet tysięcy, osób, głównie kobiet i dzieci. Amerykanie nie zdecydowali się
na otwarcie ognia do nieuzbrojonych cywilów, skutkiem czego, pod naporem

1 P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne, Warszawa 2003.

2 Słownik terminów i definicji NATO, (ang. NATO Glossary of terms and definitions), 2005.

81
tłumu, utracono znaczną część pozycji. Kierujący tłumem i organizujący go
przywódcy zbudowali w ten sposób „przewagę asymetryczną”. Zastosowany
w Mogadiszu i uznawany za modelowy sposób myślenia, prowadzący do
podejmowania działań o charakterze asymetrycznym, szybko był kopiowany
w różnych wariantach na całym świecie, prowadząc do najróżniejszych ataków,
także o charakterze terrorystycznym3.
Używając terminu „asymetria” do opisu nowych zagrożeń, przypisuje się
mu m.in. następujące znaczenie:
• nieuczciwa walka,
• uderzenie w słaby punkt,
• walka informacyjna,
• walka w sferze opinii publicznej,
• groźba wykorzystania lub użycie broni masowego rażenia,
• walka w cyberprzestrzeni4
Gdy konflikt asymetryczny przyjmuje postać starć zbrojnych mówi się
o asymetrycznym konflikcie zbrojnym, a stronie z silniejszą pozycją grozi
asymetryczne zagrożenie zbrojne. Najważniejszym rodzajem asymetrycznego
zagrożenia zbrojnego jest terroryzm lub wojna partyzancka. Rozróżnienie tych
dwóch rodzajów konfliktów zbrojnych (zagrożeń dla strony silniejszej) jest
trudne zarówno od strony technicznej, jak i zastosowanych środków. Warto też
dodać, że zazwyczaj osoby dopuszczające się aktów terroryzmu uważają, że
stosują pewien rodzaj wojny partyzanckiej (w przypadku terroryzmu islamskiego
„świętej wojny”). Obiektywne rozróżnienie terroryzmu od wojny partyzanckiej
umożliwia czynnik polityczny. Jeżeli strona silniejsza (zazwyczaj organizacja
państwowa) jest państwem w pełni demokratycznym, szanującym mniejszości
narodowe, religijne, kulturowe oraz dającym im pełne możliwości aktywnego
działania w społeczeństwie (nienaruszającym jednak gwarantowanych
konstytucyjnie uprawnień większości), ponadto jest państwem społecznie
sprawiedliwym, niestosującym podziału klasowego i umożliwiającym
jednostkom rozwój społeczny, kulturowy i gospodarczy, to nie istnieje żadne
uzasadnienie do wojny partyzanckiej stosowanej przez jakąkolwiek mniejszość.
Jeżeli jednak dana mniejszość pragnie siłą i wbrew obowiązującemu prawu,
narzucić swoją kulturę, ideologię, wiarę lub też zdobyć władzę w inny sposób
niż przez konstytucyjnie przewidziany system wyborczy, to wówczas można
mówić o działalności terrorystycznej. Można zatem powiedzieć, że zasadniczą
różnicą między terroryzmem a uzasadnioną działalnością wyzwoleńczą, (np.
w postaci działań partyzanckich czy konspiracyjnych), jest ekscesywna

3 K. Kubiak, „Broń nieśmiercionośna” we współczesnych konfliktach zbrojnych, Zeszyty Naukowe

AON 2008, wyd. 1(70).
4 P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne, op.cit.

82
roszczeniowość, tj. roszczenie danej grupy do nieprzysługujących jej prawnie,
ani politycznie uprawnień, własności lub władzy.

ZJAWISKO TERRORYZMU

Termin „terroryzm” wywodzi się od greckiego τρέω/treo („drżeć, bać się”,

„stchórzyć, uciec”) oraz łacińskiego terror, -oris („strach, trwoga, przerażenie”)
i terreo („wywoływać przerażenie, straszyć”). Na tej podstawie można ogólnie
zdefiniować terroryzm jako sianie strachu i grozy przez terror, użycie siły lub
przemocy fizycznej przeciwko osobom lub własności z pogwałceniem prawa,
mające na celu zastraszenie i wymuszenie na danej grupie ludności lub państwie
ustępstw w drodze do realizacji określonych celów. Działania terrorystyczne
mogą dotyczyć całej populacji, jednak najczęściej są one wymierzone w jej
niewielką część, aby pozostałych obywateli zmusić do odpowiednich zachowań.
B. Bolechówdefiniował terroryzm jako „formę przemocy politycznej,
polegającej na stosowaniu morderstw lub zniszczenia (albo zagrożeniem
stosowania takich środków) w celu wywołania szoku i ekstremalnego
zastraszenia jednostek, grup, społeczeństw lub rządów, czego efektem mają być
wymuszenia pożądanych ustępstw politycznych, sprowokowanie
nieprzemyślanych działań i/lub zademonstrowanie/nagłośnienie politycznych
przekonań. Natomiast zamachem (incydentem) terrorystycznym nazywa on akt
przemocy lub wiarygodnego zagrożenia jej użycia (oparty na typowych
metodach terrorystycznych), przeprowadzony z pogwałceniem prawa, którego
głównym celem jest zastraszenie rządu, społeczeństwa lub jakiejkolwiek jego
części, co ma umożliwić realizację założonych celów politycznych 5.
Z kolei A. Krawczyk zdefiniował terroryzm jako proces oddziaływania
ideologii (światopoglądu) przez akty przemocy (lub groźbę ich użycia),
zastosowane pośrednio lub bezpośrednio na rozmaite struktury decyzyjne,
w celu poddania ich określonemu zachowaniu 6. Zjawisko to występuje często
wraz z innymi czynnikami mającymi na nie bezpośredni lub pośredni wpływ.
Terroryzm z jednej strony jest skutkiem podziałów i konfliktów między
grupami, a z drugiej powoduje pogłębianie owych podziałów i zaostrzanie
konfliktów, prowadzące do pogarszania nastrojów w społeczeństwie i wzrostu
poparcia dla polityków dążących do ich zwalczania. Wpływa to na podejście
i motywację radykalistów, potęgując wrogie nastawienie do danej grupy lub
społeczeństwa.

5B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Toruń 2003, s. 25.

6A. Krawczyk, Terroryzm ugrupowań fundamentalistycznych na obszarze Izraela w drugiej połowie
XX wieku, Toruń 2007.

83
 TERRORYZM ODGÓRNY I ODDOLNY

Terroryzm można podzielić na odgórny i oddolny. Ten pierwszy jest

stosowany przez silniejszą stronę, zazwyczaj są nią opresyjne, niedemokratyczne
państwa. Terroryzm oddolny jest natomiast stosowany przez stronę słabszą
(jednostki, bądź grupy terrorystyczne), zwalczające dane państwo lub
większościową grupę obywateli.
Choć przez słowo terroryzm najczęściej rozumie się działania strony
słabszej przeciwko silniejszej, to jednak może się zdarzyć terror wprowadzany
przez stronę silniejszą wobec słabszej, np. przez państwo (konkretnie przez
określoną elitę polityczną, kierującą państwem) wobec obywateli, czy
prześladowanej grupy. Przykładem takiej sytuacji był tzw. „Wielki Terror”
stosowany przez Komitet Bezpieczeństwa Publicznego w okresie rządu
jakobinów w latach 1793-1794, w czasie rewolucji francuskiej. Terror stosowany
był zwłaszcza wobec znacznej części szlachty i duchowieństwa, mieszkańców
Lyonu i Toulonu, a także wobec mieszkańców Wandei. P. Jasienica napisał na
ten temat znakomitą książkę pt. „Rozważania o wojnie domowej”7, choć sam
tytuł może być mylący. O wojnie domowej mówi się wówczas, gdy walczące ze
sobą strony są w miarę symetryczne, jak np. w czasie hiszpańskiej wojny
domowej. Natomiast terror zazwyczaj ma charakter asymetryczny (jest
stosowany przez stronę silniejszą wobec słabszej lub przez stronę słabszą wobec
silniejszej)8. Warto dodać, że wbrew niektórym skrajnie prawicowym czy
antyfrancuskim opiniom, nie jest prawdą, że cała rewolucja francuska opierała
się na terrorze, nie można tego bowiem odnieść do okresu monarchii
konstytucyjnej Ludwika XVI, rządów Żyrondystów, czy Dyrektoriatu.
Przeciwnie, były to okresy rządów, mimo wszystko, znacznie bardziej
demokratycznych i sprawiedliwych niż w czasach monarchii absolutystycznej we
Francji.
Inne, znane przykłady terroru państwowego miały miejsce w czasie rządów
stalinowskich w Rosji. Terror był stosowany przede wszystkim wobec
mieszkańców Ukrainy w okresie „Wielkiego Głodu” (uznawanego coraz częściej
za ludobójstwo) lub wobec ludności w okresie tzw. „Wielkiej Czystki” (1936-
1937). Terror był również powszechnie stosowany przez III Rzeszę w stosunku
do ludności krajów podbitych, a także własnego społeczeństwa, w szczególności
obywateli pochodzenia żydowskiego (Holokaust jako najdrastyczniejszy akt
terroru).

7P. Jasienica, Rozważania o wojnie domowej, Warszawa 1993.

8Warto jednak zaznaczyć, że również w czasie wojny domowej zdarzają się akty terroru. Mają one
zazwyczaj charakter „lokalnie” asymetryczny. Dochodzi wówczas do sytuacji, gdy grupa, która
uzyskała
na danym terenie przewagę dopuszcza się aktów terroru wobec grupy zwyciężonej.

84
 Terror państwowy różni się stopniem nasilenia i środkami stosowanymi
przez państwa. Zarówno państwa komunistyczne, zwłaszcza w latach stalinizmu
(1945-1953), jak i władze frankistowskiej Hiszpanii po wygraniu wojny
domowej, stosowały terror, jednak różnił się on stopniem nasilenia od
wspomnianego już terroru sowieckiego i nazistowskiego. Może też przyjmować
charakter terrorystyczny, np. w przypadku władz dyktatur wojskowych w Afryce
i Ameryce Południowej. Specyficzną formą jest terroryzm państwowy,
w ramach którego dochodzi do pozaprawnych działaniach, (np. zabójstw bez
sądu, czy selektywnej eliminacji), dokonywanych skrycie, na terenie własnego
kraju (np. szwadrony śmierci we frankistowskiej Hiszpanii i w krajach Ameryki
Łacińskiej), jak i poza jego granicami 9.
Obecnie, w miarę rozwoju demokratycznych form rządów zjawisko
terroryzmu państwowego wyraźnie zanika, natomiast jego miejsce coraz częściej
zajmuje terroryzm mniejszościowy (strony słabszej wobec silniejszej, czyli
wobec państw i ich obywateli). Precyzyjniej terroryzm oddolny można
zdefiniować jako bezprawne, celowe użycie siły, bądź przemocy wobec osób lub
mienia, w celu zastraszenia lub wywarcia wpływu na rząd, organizacje
międzynarodowe oraz ludność cywilną. Jego istota polega na tym,
że przedmiotem działania terrorystycznego są osoby, które nie mają
bezpośredniego wpływu na realizację celów, jakie chcą osiągnąć organizacje
terrorystyczne. Zatem, działania terrorystyczne muszą osiągać efekty
w wymiarze psychologicznym, społecznym i medialnym, aby mogły być uznane
za skuteczne.
Znawcy przedmiotu dzielą terroryzm ze względu na jego motywację na
polityczny i kryminalny oraz ze względu na modus operandi sprawców na
indywidualny i zbiorowy. Większość powszechnie znanych organizacji,
dokonujących działań terrorystycznych, uprawia terroryzm polityczny. Dążą one
do zmiany władz, systemu politycznego, wprowadzenia pewnych rozwiązań
prawnych, bądź odłączenia części terytorium od danego państwa i utworzenia
nowego państwa lub przyłączenia się do innego, już istniejącego.

NAJCZĘSTSZE WSPÓŁCZESNE FORMY TERRORYZMU

Terroryzm polityczny można podzielić na terroryzm lewicowy, prawicowy,

narodowowyzwoleńczy, religijny i terroryzm ruchów społecznych.
Terroryzm lewicowy był najpopularniejszy w XIX i XX w. Jednym
z najbardziej zauważalnych pod koniec XIX w. był terroryzm stosowany
przez narodników w Rosji (zamach na cara Aleksandra II, dokonany przez I.
Hryniewieckiego w 1881 r.) oraz anarchistów (zamach na prezydenta USA - W.
McKinley’a, dokonany przez L. Czolgosza w 1901 r.). W Polsce działalność

9 J. Tomasiewicz, Terroryzm na tle przemocy politycznej. Zarys encyklopedyczny, Katowice 2000.

85
terrorystyczną prowadziła Organizacja Bojowa Polskiej Partii Socjalistycznej
(choć można się spierać, czy nie była to jednak działalność partyzancka,
zwłaszcza w 1905 r.). Renesans terroryzmu lewicowego nastąpił w latach 80.
XX w., a reprezentowały go takie organizacje jak: włoskie Czerwone
Brygady10 i niemiecka Frakcja Czerwonej Armii. Współcześnie najaktywniejsi
są anarchiści, zwłaszcza anarchiści-insurekcjoniści (np. greckie Konspiracyjne
Komórki Ognia)11, jednak jest to obecnie zjawisko obserwowane rzadziej niż
terroryzm prawicowy, narodowo-separatystyczny i fundamentalistyczno-
religijny.
Przykładami działań w ramach terroryzmu prawicowego są tzw. „zamachy
samotnych wilków”, były to np. zamachy, których dopuścili się T. McVeigh, D.
Copeland i A. Breivik. Natomiast zorganizowany charakter miała
działalność Combat 1812. Liczne są też narodowo-separatystyczne organizacje
terrorystyczne, do których można zaliczyć czeczeńskich bojowników Republiki
Iczkerii13, baskijską ETA, Tamilskie Tygrysy, czy Partię Pracujących
Kurdystanu14. Natomiast terroryzm Irlandzkiej Armii Republikańskiej15 i Armii
Wyzwolenia Kosowa miał charakter narodowo-irredentystyczny. Obecnie
jednak ten typ terroryzmu powoli wygasa, dzięki udanym negocjacjom
pokojowym. Coraz większego znaczenia nabiera za to działalność
terrorystyczna nowych ruchów społecznych, zwłaszcza ekologicznego (Earth
Liberation Front) i praw zwierząt (Animal Liberation Front), choć działacze tych
ruchów sprzeciwiają się zarzutom o terroryzm, zawężając swe działania
do bezpośrednich ataków przeciw ludziom 16.
W ostatnich latach większe znaczenie ma terroryzm fundamentalistów
religijnych, przede wszystkim muzułmańskich, takich jak: al.-
Kaida17, Hezbollah18, Hamas19, Dżihad Islamski20. Fundamentalizm islamski
jest obecnie najniebezpieczniejszym wyzwaniem dla zachodnich demokracji
oraz dla samych państw muzułmańskich. Cechuje się agresywną nietolerancją

10 P. Borucki, Czerwone Brygady – czarna rzeczywistość Włoch, Warszawa 1980.

11 J. Tomasiewicz, Terroryzm na tle, op.cit.
12 J. Tomasiewicz, Biały Wilk. Profil nazistowskiego terrorysty nowej generacji, [w:] J.J. Piątek,

R. Podgórzańska (red.), Wybrane aspekty bezpieczeństwa, t. 2, Szczecin 2007, s. 165-175.

13 P. Grochmalski, Czeczenia – rys prawdziwy, Wrocław 1999, s. 200-209.
14 Encyklopedia terroryzmu, Warszawa 2004, s. 568-573.
15 W. Konarski, Nieprzejednani. Rzecz o Irlandzkiej Armii Republikańskiej, Warszawa 1991;

B. O’Brien, IRA, Warszawa 2001.

16 J. Tomasiewicz, Przemoc w ruchu ekologicznym: od obywatelskiego nieposłuszeństwa do

terroryzmu (przypadek Earth Liberation Front), Krakowskie Studia Międzynarodowe 2004, nr 1,

s. 187-209.
17 P.L. Williams, Al-Kaida: międzynarodowy terroryzm, zorganizowana przestępczość i nadciągająca

apokalipsa, Poznań 2007.

18 H. Jaber, Hezbollah – walka i zemsta, Warszawa 1999.
19 M. Levitt, Hamas. Polityka, dobroczynność i terroryzm w służbie dżihadu, Kraków 2008.
20 A. Krawczyk, Terroryzm ugrupowań fundamentalistycznych, op.cit., s. 263-300.

86
oraz dążeniem do sprowokowania wybuchu rewolucji islamskiej w krajach
zamieszkałych przez muzułmanów. Jego globalny, antyzachodni charakter
przybiera coraz częściej formę globalnego terroryzmu, skierowanego przede
wszystkich w USA i najbardziej rozwinięte kraje Europy. Islamski terroryzm
cieszy się ogromnym poparciem w społeczeństwie muzułmańskim.
Fundamentalizm religijny występuje też w przypadku innych wyznań: judaizmu
- organizacja Kach21, chrześcijaństwa - Army of God w USA i hinduizmu -
Narodowe Stowarzyszenie Ochotników 22. Nie ulega wątpliwości, że obecnie
najważniejszym źródłem terroryzmu jest konflikt o charakterze kulturowym.
Fundamentalizm jest reakcją na wyzwania współczesnej kultury, jest polityzacją
wiary i jako ideologia polityczna ukierunkowany jest przeciwko państwu
narodowemu. W tej dziedzinie może być pomocna psychologia
międzykulturowa, dostarczająca wartościowych sposobów przeciwdziałania
destrukcyjnemu „zderzaniu się” kultur.
Grupy uprawiające terroryzm polityczny bardzo często zajmują się również
terroryzmem kryminalnym, z którego dochody przeznaczają na finansowanie
działalności politycznej. Niektóre z tych grup wyraźniej zmierzają od terroryzmu
politycznego ku kryminalnemu, ewoluując w zwykłą zorganizowaną grupę
przestępczą. Cechą charakterystyczną terroryzmu kryminalnego jest to, że
terrorysta działa z pobudek materialnych, a nie ideowych. W ramach terroryzmu
kryminalnego często dokonywane są porwania dla okupu, zniszczenia mienia,
sabotaż oraz szantaż. W zakresie modus operandi można wyróżnić dwa modele
struktury organizacyjnej: scentralizowaną organizację typu militarnego (IRA,
Czerwone Brygady, Tamilskie Tygrysy) lub opór niekierowany, tj.
zdecentralizowaną sieć autonomicznych komórek23.

TERRORYZM INDYWIDUALNY I ZBIOROWY

Podział na terroryzm indywidualny i zbiorowy określa, czy obiektem ataku

terrorystycznego jest konkretna osoba (polityk, biznesmen, itp.), czy
zbiorowość. Większość ataków terrorystycznych, motywowanych politycznie,
dokonywanych jest w ramach terroryzmu zbiorowego, a ofiarami są
przypadkowe osoby 24. Nawet jeżeli z tłumu wybrana zostanie jedna,
przypadkowa osoba, to i tak mamy do czynienia z terroryzmem zbiorowym, jest
to bowiem atak wymierzony w osobę z pewnego zbiorowiska. O ile
w przeszłości dominował terror indywidualny, to obecnie można zauważyć
wyraźne przesunięcie w kierunku terroryzmu zbiorowego. Przyczyna tkwi
zarówno w rozwoju techniki, jak i w tym, że w coraz większej liczbie krajów

21 Ibidem, s. 154-203.
22 J. Tomasiewicz, Zło w imię dobra. Zjawisko przemocy w polityce, Warszawa 2009.
23 Ibidem.
24 J. Tomasiewicz, Terroryzm na tle, op.cit, s. 22-24.

87
system rządów opiera się na demokracji przedstawicielskiej, co oznacza, że
śmierć nawet kilku funkcjonariuszy państwowych nie spowoduje znacznych
utrudnień w funkcjonowaniu całego aparatu władzy.
Terroryzm i dywersja są niestety bardzo skutecznymi metodami
prowadzenia konfliktów asymetrycznych, choć oczywiście nie jedynymi.
Ostatnio, coraz częściej w prowadzeniu działań asymetrycznych,
wykorzystywane są techniki informacyjne. Wyróżnić tutaj można cyberwojnę,
cyberprzemoc i cybermanipulację. Cyberwojnę cechuje to, że współczesne siły
zbrojne zagospodarowują i wykorzystują do własnych celów cyberprzestrzeń,
przenosząc do niej konflikty, traktując ją jako nowy wymiar współczesnego pola
walki25. Cyberprzemoc jest działaniem opartym na psychicznym
dyskredytowaniu i niszczeniu psychologicznym ludzi za pomocą fałszywych
informacji umieszczanych w Internecie. Cybermanipulacja polega na wpływaniu
na wyniki wyborów oraz inne akcje społeczne za pomocą Internetu.

SKUTECZNOŚĆ KONFLIKTÓW I ZAGROŻEŃ ASYMETRYCZNYCH

Konflikty asymetryczne cechują się wysoką skutecznością w porównaniu

do konfliktów symetrycznych. Te ostatnie charakteryzują się bowiem
olbrzymimi kosztami materialnymi i stratami w ludziach, nie zapewniając
wymiernych efektów końcowych.
Choć obecnie zagrożenia asymetryczne przyciągają coraz więcej uwagi, to
jest rzeczą oczywistą, że straty ponoszone w wyniku terroryzmu i innych
zagrożeń asymetrycznych są niemal znikome w porównaniu ze stratami
wynikającymi z konfliktów symetrycznych. Dla przykładu, koszty poniesione
przez kraje, które wywołały I wojnę światową były olbrzymie, natomiast
osiągnięte efekty znikome lub wręcz katastrofalne. Natomiast działania
asymetryczne, znacznie tańsze, częściej okazywały się skuteczniejsze. Znalazło
to odzwierciedlenie w polityce stosowanej przez różne kraje. Na przykład Rosja
wywołała konflikt asymetryczny na terenie Krymu (dywersja, zjawisko
„zielonych ludzików”), w wyniku czego dokonała jego skutecznej aneksji, nie
ponosząc przy tym większych kosztów, ani poważniejszych konsekwencji
politycznych, mimo istotnego naruszenia ładu i prawa międzynarodowego.
Gdyby natomiast Rosja zdecydowała się na konflikt symetryczny z Ukrainą
i krajami NATO, poniesione przez nią koszty i ryzyko byłyby znacznie większe,
a wojna najprawdopodobniej przegrana. Gdyby na początku XX w. carska Rosja
zastosowała taktykę „zielonych ludzików” na terenie Bałkanów, zamiast
angażować się w symetrycznu konflikt zbrojny (I wojna światowa), państwo
carów przetrwałoby pewnie do dzisiaj, w dodatku byłoby znacznie wzmocnione.

25A. Urbanek, Cyberwojna - zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa,

Studia nad bezpieczeństwem 2016, nr 1, s. 5-32.

88
 Psychologiczną i polityczną skuteczność działań asymetrycznych
przewidział Stalin stwierdzając, że „śmierć jednostki to tragedia, śmierć
milionów to statystyka”. Konflikty asymetryczne, zwłaszcza terroryzm, bazują
na śmierci jednostek, ale tak dokonanych, że budzi ona poczucie
obezwładniającego strachu i paniki, wzmaganego zwłaszcza przez
wykorzystanie środków masowego przekazu. Dysproporcja między
efektywnością konfliktów asymetrycznych i symetrycznych rośnie dramatycznie
wraz z rozwojem technologicznym. Konflikty symetryczne zawsze były bardzo
kosztowne i uciążliwe dla ludności, ale postępy w zakresie uzbrojenia
i technicznych środków walki generują większe koszty. Natomiast koszty
w przypadku wojen z wykorzystaniem techniki broni jądrowej byłyby wręcz
niewyobrażalne, grożące unicestwieniem życia na Ziemi. Dlatego należy się
spodziewać rozwoju konfliktów i zagrożeń o charakterze asymetrycznym, przy
jednoczesnym spadającym prawdopodobieństwie wybuchu światowego
konfliktu symetrycznego.

PSYCHOLOGICZNE EFEKTY TERRORYZMU

Najważniejszą cechą terroryzmu jest oddziaływanie psychologiczne. Jest to
przede wszystkim wzbudzanie strachu, zarówno przez ataki i zamachy
terrorystyczne, jak i samą ich perspektywę, czy zapowiedź. Ten podstawowy
element znaczeniowy zjawiska terroryzmu, zawarty zresztą w samej etymologii
pojęcia, stanowi jednocześnie jego najważniejszą cechę i treść. „Terroryzm jest
więc w tym sensie taktyką działania, posługującą się rozkręcaniem spirali strachu
w społeczności będącej obiektem i celem działań terrorystycznych”26.
Zjawisko terroryzmu znakomicie wykorzystuje dwie potężne siły - mass
media oraz opinię publiczną, osiągając dzięki temu ogromną efektywność
w realizacji swoich celów. Jako przykład można wskazać działania organizacji
„Czarna Ręka” oraz (najprawdopodobniej) wywiadu serbskiego i rosyjskiego,
zmierzające do wywołania wojny światowej. Osiągnięcie wspomnianego celu
drogami nacisku politycznego było niemożliwe, gdyż żadne z ówczesnych,
najważniejszych państw, (Rosja, Austro-Węgry, Niemcy), nie było tym
zainteresowane. Kraje te nie miały w stosunku do siebie żadnych pretensji
terytorialnych. Wystarczył jednak akt terrorystyczny (zamordowanie pary
arcyksiążęcej), aby wywołać oburzenie mediów i opinii publicznej, które
spowodowało lawinę następujących po sobie nierozważnych kroków,
wiodących ostatecznie do I wojny światowej.
Postępujące procesy demokratyzacji i rosnące znaczenie opinii publicznej
powodują, że praktycznie zanika zjawisko terroryzmu odgórnego
(państwowego), natomiast stale na znaczeniu przybiera zjawisko terroryzmu
oddolnego (agresywnych grup mniejszościowych, nierzadko sterowanych zza

T. Otłowski, Psychologiczne aspekty terroryzmu - zarys problemu, Biuletyn OPINIE Fundacji

26

Amicus Europae 2009, nr 14.

89
granicy). Działanie terroryzmu ma więc najczęściej charakter pośredni i jego
celem jest wywarcie na osobach sprawujących realną władzę nacisku przez media
i opinię publiczną. W tym celu najczęściej wybiera się „zwykłego” człowieka,
którego nagłośniona śmierć wywoła oburzenie opinii publicznej, albo znaną
postać. Dla przykładu, wskazany wyżej arcyksiążę Ferdynand, choć nominalnie
był następcą tronu, to nie dysponował żadną realną władzą, wraz z małżonką
byli jednak postaciami dobrze znanymi, których śmierć zapewniła
natychmiastowy, psychologiczny, polityczny, a także wojskowy, efekt.
Kolejną cechą zamachów terrorystycznych jest ich krwawość
i okrucieństwo. O ile konflikty symetryczne są prowadzone według określonych
prawnie reguł, konwencji, zapewniających ochronę ludności cywilnej czy dóbr
kultury, to nic takiego nie istnieje w przypadku terroryzmu. Przeciwnie,
bezbronni cywile, kobiety czy dzieci są częściej ofiarami zamachów
terrorystycznych, bo ich śmierć powoduje większe wzburzenie. Zastosowane
środki bojowe cechuje wyjątkowe okrucieństwo (jak najwięcej krwi i bólu przy
minimalnych nakładach). Terroryści dążą do przekonania społeczeństwa, że
nikt, nigdy i nigdzie nie będzie bezpieczny, a cywile, dzieci i kobiety
w szczególności. Bardzo często starają się wywołać szok, np. przez wykonywanie
egzekucji w miejscach publicznych i za pośrednictem mediów. Tego typu
zachowania są całkowicie obce, niezrozumiałe i niebywale drastyczne dla
mieszkańców demokratycznych krajów zachodnich — stąd też ich ogromny
psychologiczny efekt.
Dla zainicjowania procesu oddziaływania czynnika psychologicznego,
terroryści potrzebują jedynie przeprowadzić skuteczny atak (lub serię ataków),
dla uwiarygodnienia siebie i swojej „sprawy”. Mechanizm realizacji takiego
efektywnego działania terrorystycznego przebiega najczęściej według utartego,
klasycznego schematu. Pierwszym etapem jest atak na określony cel (często
przypadkowy) oraz przedstawienie, najczęściej za pomocą mediów, podmiotu,
który go dokonał oraz motywów i celów jego działania. Następnie formułowana
jest groźba powtórnego przeprowadzenia ataku, o ile nie zostaną spełnione
żądania, przekazane również za pośrednictwem mediów. Ewentualnie, w razie
niespełnienia postulatów grupy terrorystycznej, ponawiane są kolejne ataki.
Działania realizowane według takiego schematu pokazują skuteczność
i determinację danej grupy terrorystycznej, a także słabość władzy,
odpowiedzialnej za bezpieczeństwo państwa, społeczeństwa, konkretnej grupy
społecznej, itp. Zgodnie z klasycznym mechanizmem działania terroryzmu,
opinia publiczna, na którą terroryści wywierają wpływ przez siłę lub groźbę jej
użycia, ma wpłynąć na władzę w taki sposób, aby spełnione zostały polityczne
żądania (cele) terrorystów27.

27 Ibidem.

90
 To wszystko powoduje, że klasyczny model działania terroryzmu występuje
niemal wyłącznie w państwach o demokratycznym systemie rządów, jest zaś
praktycznie nierealny w państwach niedemokratycznych. Za czasów panowania
absolutystycznych władców (np. Józefa II lub Franciszka II w Austrii), żaden
zamach terrorystyczny oraz reakcja opinii publicznej nie wpłynęłyby na ich
polityczne decyzje, nie mieliby bowiem najmniejszego powodu, aby kierować się
jakąkolwiek opinią, zwłaszcza publiczną. Z tych samych względów praktycznie
nie istnieje zjawisko terroryzmu w Chinach, choć tam właśnie mniejszość
islamska jest najbardziej prześladowana, gdyż zdanie opinii publicznej w tym
kraju pozbawione jest znaczenia. Natomiast, zdanie opinii publicznej w krajach
demokratycznych ma zasadnicze znaczenie polityczne, ponieważ bezpośrednio
przekłada się na wyniki wyborów. Na przykład niezgoda na przyjmowanie
uchodźców, spowodowana w ogromnym stopniu obawą przed aktami
terroryzmu, jest wystarczającym powodem, aby w wielu krajach wygrać wybory
i utrzymać władzę. Ponadto, współczesne państwo demokratyczne,
gwarantujące każdej jednostce szereg niezbywalnych praw i wolności
obywatelskich, jest dla terrorystów szczególnie atrakcyjnym środowiskiem.
W takim państwie mogą oni praktycznie bez ograniczeń podróżować,
wynajmować lokale, samochody, korzystać z usług bankowych
i telekomunikacyjnych. W demokracji trudniej jest także odpowiednim
instytucjom i służbom organizować skuteczne działania przeciwko zagrożeniom
terrorystycznym. Przedstawicielski system rządów oraz szerokie prawa
obywatelskie i wolności zapewniane społeczeństwu stwarzają przesłanki
umożliwiające próbę wymuszenia wydania określonych decyzji przez władze.
Zagrożone terroryzmem społeczeństwa mogą za pośrednictwem mediów, przez
demonstracje, akcje społeczne i obywatelską aktywizację, domagać się od swoich
reprezentantów w organach legislacyjnych, podjęcia odpowiednich działań
w celu wyeliminowania stwarzanej przez terrorystów groźby. Nie musi to zawsze
oznaczać podjęcia z terrorystami walki, gdyż równie dobrze może być to
wyrażenie zgody na ich żądania. Bardzo dobrym przykładem skuteczności aktów
terroryzmu w społeczeństwie demokratycznym było natychmiastowe wycofanie
przez rząd Hiszpanii swoich oddziałów z Iraku, które nastąpiło po serii
zamachów przeprowadzonych w metrze w Madrycie przez komórki Al-Kaidy.
Wymienione czynniki sprawiają, że zagrożenie ze strony klasycznego
terroryzmu dotyka w szczególnym stopniu państwa demokratyczne.
Współczesny terroryzm, zwłaszcza islamski, dąży do maksymalizacji skali
oddziaływania psychologicznego na atakowaną społeczność przez jej
zszokowanie ogromem strat osobowych, odniesionych w wyniku zamachu, oraz
brutalnością i determinacją terrorystów. Islamiści w nowatorski sposób
i bardzo umiejętnie łączą różne – dotychczas z reguły niewystępujące razem –
strategie działań terrorystycznych i metody psychologicznego oddziaływania na
społeczność, elastycznie dostosowując te środki do kulturowo-cywilizacyjnego

91
środowiska, w jakim działają. W oddziaływaniu na atakowaną zbiorowość
terroryści islamscy w skuteczny sposób korzystają z mediów (w tym
elektronicznych) oraz najnowszych technik komunikacji i łączności.
Wykorzystują też korzystne dla nich warunki działania w ramach
demokratycznego państwa prawnego, co sprawia, że są szczególnie
niebezpiecznym przeciwnikiem i walka z terroryzmem w ich wydaniu znacznie
różni się od zwalczania dotychczasowych form terroryzmu, znanych z końca XX
wieku.

PSYCHOLOGICZNE ŹRÓDŁA TERRORYZMU

Najważniejszym zagrożeniem asymetrycznym naszych czasów jest

terroryzm, dlatego poznanie jego przyczyn jest niezwykle ważne dla zapewnienia
bezpieczeństwa. Przyczyny terroryzmu są różne: społeczne, ekonomiczne,
kulturowe, religijne. Jednak to czynnik psychologiczny jest niewątpliwie
kluczowym, bo to on decyduje o podjęciu bezpośredniego działania
terrorystycznego. Psychologiczne aspekty terroryzmu nie zostały jeszcze
odpowiednio zbadane. Niemniej, pewne cechy terrorysty są już stosunkowo
dobrze zidentyfikowane i opisane, co pozwala na stworzenie konstrukcji
„osobowości terrorystycznej”.
Dla potencjalnego terrorysty szczególnie istotna jest bardzo silna
identyfikacja z grupą, w której zwykle zakorzenione jest poczucie krzywdy i która
odczuwa frustrację z powodu niezrealizowanych potrzeb, czy ograniczonych
praw. Pojawia się też bezsilność w zaspokojeniu istotnych potrzeb, która
wzmaga istniejący już gniew. W konsekwencji wyodrębnia się tutaj wyraźny
podział na grupę „własną” i „obcą” („my jesteśmy tymi pokrzywdzonymi, oni
są za to odpowiedzialni”). Terroryści, którzy tę frustrację odreagowują w sposób
agresywny, są przekonani, że działają w dobrym celu, w imieniu własnej grupy,
dla której skłonni są poświęcić życie. Staje się ona dla nich nadrzędnym
podmiotem, dla której gotowi są naruszyć prawa innych ludzi. Według nich
osoby spoza grupy są wrogami odpowiedzialnymi za przysparzanie cierpień ich
grupie.
Zasadniczą przyczyną działań terrorystycznych jest zjawisko rozszerzonej
ekscesywnej roszczeniowości. Roszczeniowość jest istotą terroryzmu
(w przeciwieństwie do uzasadnionej konspiracji, czy walki partyzanckiej),
ponieważ dana grupa terrorystyczna lub zaplecze tej grupy, dąży do
bezprawnego osiągnięcia potrzeb, które jej się nie należą, np. pozaprawnego
zdobycia władzy, środków materialnych, czy narzucenia większości swojej
ideologii, kultury lub religii.
Skłonność do nieuzasadnionej roszczeniowości jest charakterystyczna dla
osób z zaburzeniem narcystycznym osobowości oraz ze schematem

92
uszkodzonych granic „ja” 28. Osoby takie uważają się za lepsze od innych ludzi,
przypisują sobie specjalne prawa i przywileje, nie odczuwają współczucia, ani
empatii wobec innych. Jednakże dla „osobowości terrorystycznej”
charakterystyczne jest przeniesienie tych cech na grupę, z którą się identyfikują.
To właśnie ta grupa jest lepsza od innych, jej należą się specjalne prawa
i to ona może bezkarnie realizować swoje cele, nie okazując współczucia, ani
empatii innym. W tym przypadku można mówić o narcyzmie przeniesionym,
dotyczącym nie samego siebie, ale grupy oraz jej ideologii. Taka osoba jest
gotowa poświęcić swoje życie, np. w zamachu samobójczym. Dlatego też
terrorysta rzadko przejawia cechy podręcznikowego „psychopaty”, ponieważ
normalne, klinicznie opisywane zaburzenia osobowości dotyczą właściwości
jednostkowych, np. narcyzmu skierowanego na samego siebie. Typowy,
kliniczny, indywidualny narcyz nigdy nie będzie terrorystą, bo jest ostatnią
osobą, która byłaby skłonna do jakiegokolwiek poświęcenia, podobnie zresztą
jak jednostki z aspołecznym zaburzeniem osobowości. Natomiast, jeżeli dana
osoba przeniesie narcyzm na grupę, z którą się identyfikuje, wówczas jest zdolna
poświęcić dla niej wszystko. Jednostka taka odczuwa zatem niezwykle silne
roszczenia w stosunku do uprawnień dla tej grupy. Według niej grupa może
dążyć do władzy i zasobów naruszając prawo. Może narzucać innym swoje
poglądy, religię i ideologię, ponieważ wszystko jej się należy. W takim przypadku
następuje także swoiste przeniesienie paranoicznej podejrzliwości oraz
antyspołeczności. Podejrzliwość ta jest skierowana przeciwko domniemanym
wrogom grupy, a antyspołeczność oznacza, że jakiekolwiek zasady społeczne,
moralne i prawne przestają istnieć, gdy tylko staną
na drodze interesom oraz celom grupy.
Choć w obecnych czasach wśród grup terrorystycznych dominuje
fundamentalizm religijny, zwłaszcza islamski, to warto podkreślić, że motyw
religijny jest w istocie wtórny i pozorny, i jest on raczej pretekstem. Członek
takiej grupy nie identyfikuje się w istocie z Bogiem, czy religią, na których się
powołuje, ale w dalszym ciągu ze swoją grupą, wraz z jej, najczęściej chorą,
interpretacją Boga, czy religii (islam jest w istocie religią pokojową). Jednak,
podobnie jak w przypadku klasycznego, indywidualnego narcyzmu, zespół
„osobowości terrorystycznej” rozwija się również na gruncie deprywacji
emocjonalnej oraz ukrytego poczucia niższości. Deprywacja ta ulega jednak
przeniesieniu, przypisuje się bowiem swojej grupie atrybuty ofiary
prześladowania i poniżenia, które należy pomścić. Typowy fundamentalista
islamski postrzega swoją religię i kulturę jako stale i uporczywie poniżaną przez
świat Zachodu, i to już od czasów średniowiecznych krucjat. Dominuje tutaj
zatem pragnienie zemsty i hiperkompensacji. Osobowość terrorystyczną cechuje
też bardzo wysoki poziom fanatyzmu, dogmatyzmu oraz cechy opisanej już

28 J.E. Young, J.S. Klosko, M.E. Weishaar, Terapia schematów. Przewodnik praktyka, Sopot 2015.

93
przez Adorna - osobowości autorytarnej. Szanse na przekonanie takiej osoby
racjonalnymi argumentami religijnymi są praktycznie zerowe. Minimalne są też
szanse na jakąkolwiek resocjalizację w warunkach więziennych.

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY WALKI Z TERRORYZMEM

Psychologia może stanowić skuteczne narzędzie ochrony przed
terroryzmem. W przypadku działań antyterrorystycznych może być ona
zastosowana w procesie obniżania podatności na atak oraz wzmacniania
zdolności społeczeństwa do rozpoznawania infrastruktury i obiektów
zagrożonych atakiem. W kwestii przeciwdziałania terroryzmowi można używać
technik psychologicznych do oceny i poprawy świadomości ogółu
społeczeństwa. Można także poprawić sposoby wykrywania zagrożeń przez
ulepszenie urządzeń stosowanych do tego celu oraz polepszyć skuteczność pracy
operatorów owych urządzeń.
W przypadku „osobowości terrorystycznej” najważniejsza jest profilaktyka.
Aby nie dopuścić do wspomnianej już deprywacji i ukrytego poczucia niższości,
potrzebne jest właśnie, aby dane grupy i ich członkowie, nie czuli się upokrzeni,
odosobnieni i traktowani gorzej od innych. Dotyczy to w szczególności
mniejszości islamskich w krajach zachodnich, a także relatywnie biedniejszej
części społeczeństwa w wielu krajach islamskich (potentaci naftowi, co
charakterystyczne, wcale nie są skorzy do udzielania pomocy swoim
pobratymcom). Skutki terroryzmu są jednak takie, że im więcej jest
przeprowadzanych zamachów przez członków wywodzących się z danej
społeczności, tym ta społeczność jest gorzej i bardziej podejrzliwie traktowana,
co utrzymuje sytuacje, w których terroryzm się rodzi. Można zatem traktować
terroryzm jak niezwykle skutecznego, doskonale się multiplikującego „wirusa
umysłu”. Z tego powodu zapobieganie powstawaniu osobowości
terrorystycznej nie jest i nie będzie łatwe, co nie oznacza, że jest całkowicie
niemożliwe.
Psychologia może także pomóc w zapobieganiu katastrofalnym skutkom
zamachów terrorystycznych w postaci wywierania wpływów na opinię
publiczną, co zresztą jest głównym celem współczesnego terroryzmu. Należy
przede wszystkim zapobiegać stanom powszechnego lęku i paniki. Konieczny
jest zatem wpływ na środki masowego przekazu, ale nie przez ich cenzurę
(obiektem zamachów terrorystycznych jest demokratyczne społeczeństwo, więc
wprowadzenie ograniczeń demokracji oznaczałoby realizację celów
terrorystów), ale przez szkolenia dziennikarzy i innych osób wpływających na
opinię publiczną. Informacje o dokonanych zamachach powinny być wprawdzie
obiektywnie przekazywane, choć nie na pierwszych stronach gazet z olbrzymimi
nagłówkami i nie jako pierwsze wiadomości w programach telewizyjnych.
Nnależy też unikać pokazywania drastycznych zdjęć z miejsca zamachu, gdyż
wzmaga to szok i strach w społeczeństwie, co jest istotną motywacją

94
terrorystów. Najważniejszą rolą psychologii jest w tym przypadku promowanie
odporności społeczeństwa, czyli zdolności do powrotu do realizowania jego
funkcji, mimo dokonywanych zamachów 29.
Należy pamiętać o tym, że konsumpcyjna kultura Zachodu nauczyła żyć
ludzi w stanie oszukańczego komfortu, a co za tym idzie niskiej tolerancji
niepewności. Tymczasem niepewność jest naturalnym stanem ludzkiego losu,
nawet w najbardziej zaawansowanych technologicznie społeczeństwach. Bez
porównania więcej ludzi ginie w wyniku wypadków komunikacyjnych, udarów
mózgu, zawałów serca, czy nowotworów, niż w wyniku terroryzmu.
Śmiertelność z powodu zamachu terrorystycznego jest wręcz minimalna
w porównaniu z innymi przyczynami zgonów, nawet w krajach, gdzie tych
zamachów jest najwięcej. Jeżeli dwie osoby zginęły w wyniku wypadku
samochodowego, to warto to opisać na pierwszej stronie, zaś śmierć jednek
osoby w wyniku zamachu terrorystycznego, raczej na dalszych stronach.
Zachowanie właściwych proporcji jest bardzo istotne. Należy znacznie więcej
pisać o bardzo licznych zgonach z powodu nowotworu płuc, spowodowanych
paleniem papierosów i smogiem, bo to jest coś, co na pewno można zmienić
i mieć na to wpływ. W przypadku relacji z zamachu ważne jest krzewienie
„dzielności”, tj. zastępowanie poczucia lęku poczuciem wyzwania (znakomicie
się to udało angielskiej prasie w czasie II wojny światowej). Wyzwanie to
zamiana strachu w uzasadniony gniew i wolę walki: „nie damy zniszczyć naszej
demokracji, naszej cywilizacji, naszego sposobu życia przez garstkę szaleńców”.
Taka postawa może zapobiec ustępstwom wobec żądań terrorystów, a należy
pamiętać, że każde ustępstwo zwiększa prawdopodobieństwo następnego
zamachu, bo dowodzi jego skuteczności.
Współczesna psychologia nie koncentruje się już na tym, jak unikać stresu
(co jest niemożliwe), ale na tym jak zwiększać odporność psychiczną (resiliance).
Znaczne osiągnięcia psychologii w zakresie badania ludzkiej wytrzymałości i siły
wewnętrznej na depresję można wykorzystać w programach radzenia sobie ze
stresem. Wiedzę tę można wykorzystać w przeciwdziałaniu negatywnym
skutkom terroryzmu. Przede wszystkim należy udzielać jak najszerszej pomocy
psychologicznej ofiarom i świadkom zamachu terrorystycznego, a także ich
rodzinom. Należy także wdrożyć programy pomocowe
dla obywateli, którzy czują się szczególnie zagrożeni aktami terroryzmu. Bardzo
ważne jest przekonanie opinii publicznej, że w razie jakiejkolwiek próby
zamachu terrorystycznego osobom potrzebującym natychmiast udzielona
zostanie fachowa i kompetentna pomoc, włącznie ze sprawnym zarządzaniem
konsekwencjami tego zamachu. Przy leczeniu ofiar ataków terrorystycznych
należy wykorzystać specjalne, psychologiczne metody postępowania takie jak dla
ofiar stresu pourazowego, czy osób znajdujących się w stanie kryzysu

J. Czulak, Rola i zastosowanie psychologii w przeciwdziałaniu terroryzmowi, Security, Ekonomy

29

& Law 2015, nr 6, s. 4-11.

95
psychicznego. Można wykorzystać doświadczenia psychologii w zakresie
leczenia ofiar katastrof oraz wojen i wykorzystać, np. techniki psychoterapii
pozytywnej czy poznawczo-behawioralnej.
Ważne jest także zapobieganie powstawaniu żądzy odwetu
w społeczeństwie, gdyż jest to całkowicie nieskuteczny sposób zwalczania
organizacji terrorystycznych. Dzielność nie jest tym samym co pragnienie
zemsty. Jest to odważne bronienie swoich praw, tożsamości, kultury i sposobu
życia, bez dążenia do krwawego odwetu na przeciwniku lub prześladowaniu
grup społecznych, z których pochodzą terroryści. W istocie terroryści wzniecając
strach dążą do spowodowania nadmiernych ustępstw lub wywołania
wzmożonych prześladowań swojej grupy, by szeregi organizacji były wciąż
poszerzane o nowych członków. Dlatego tak ważne jest umiejętne
oddziaływanie na opinię publiczną, aby zapobiegać powstawaniu niekorzystnych
reakcji.
Bardzo istotne jest także psychologiczne przygotowanie służb, które jako
pierwsze reagują na atak, tj. policji, straży pożarnej oraz ratownictwa
medycznego. Równie ważne jest dokładne zaprojektowanie procedur ewakuacji
z miejsca, w którym nastąpił lub może nastąpić atak terrorystyczny oraz
zwiększenie skuteczności pomocy medycznej udzielanej ofiarom 30.
Ponadto, pewne zasady psychologii mogą znaleźć zastosowanie przy
wstrzymywaniu i utrudnianiu działalności terrorystycznej. Teorie i metody badań
stosowane w psychologii mogą być wykorzystane do przeciwdziałania
zamachom terrorystycznym, np. przez obserwację terrorystów oraz blokowanie
ich działalności. Szczególnie ważne jest odpowiednie przygotowanie
psychologiczne agentów wywiadu i policji, wykrywających aktywność mogącą
wskazywać na przygotowania do działalności terrorystycznej. Akcje
terrorystyczne opierane są na specyficznej taktyce i przeprowadzane przy użyciu
specyficznych metod, więc można się owych metod i taktyk nauczyć po to, aby
zwalczać terroryzm. Psychologia może pomóc w zastosowaniu wysoce
zaawansowanych metod treningu i selekcji personelu przeciwdziałającego
terroryzmowi, w szczególności może usprawnić działania personelu
obsługującego urządzenia wykrywające. Praca tego personelu opiera się na
dwóch zasadniczych umiejętnościach psychologicznych – spostrzegawczości
i podejmowaniu odpowiednich decyzji, które można szkolić i trenować.
Szczególnie istotny jest trening skupionej, ukierunkowanej, selektywnej
i podzielnej uwagi, trening czujności oraz wczesnego wykrywania podejrzanych
sygnałów. Trening taki zwiększa możliwości wykrywania zagrożeń, np. przez
personel kontrolujący bagaż oraz obsługujący bramki do wykrywania metali.
Bardzo istotne jest współdziałanie personelu, tworzącego dobrze rozumiejący
się i komplementarny zespół. Odpowiednie techniki psychologiczne, (np.

30 T. Kęsoń, Rola psychologii w przeciwdziałaniu terroryzmowi, Warszawa 2008.

96
trening interpersonalny, trening wrażliwości, trening zaufania), pozwalają
odpowiednio ukierunkować pracę takich zespołów oraz poprawić ich sposób
funkcjonowania. Bardzo ważny jest również trening odporności na stres
i zmęczenie (stress nad fatigue management), ponieważ członkowie takich
zespołów wykonują bardzo stresującą pracę, a ich działania mogą decydować
o życiu lub śmierci tysięcy ludzi.
Warto dodać, że psychologia wojskowa już w tej chwili dysponuje
instrukcjami dotyczącymi zmian efektywności treningu dla sił zbrojnych, które
mogłyby z powodzeniem zostać zaadaptowane dla potrzeb walki z terroryzmem.
W celu dobrego wyszkolenia personelu, oprócz przygotowujących treningów
psychologicznych, należy przeprowadzić jak najwięcej zajęć praktycznych
z zastosowaniem symulacji komputerowej, rzeczywistości wirtualnej oraz
ćwiczeń zmiany ról, przy czym zawsze najistotniejsza byłaby pierwsza reakcja na
działalność terrorystyczną.
Bardzo ważne jest również zastosowanie metod psychologicznych do
właściwej rekrutacji, selekcji i rozwoju personelu. W tym procesie szczególnie
przydatne są osiągnięcia psychologii osobowości oraz badania nad relacjami
i współdziałaniem członków zespołów o różnych charakterach. Również
bardzo użyteczny mógłby być trening rozwojowy, obejmujący wzmocnienie
poznania. Termin ten obejmuje wzmocnienie pewnych cech, takich jak
inteligencja, intuicja, kreatywność oraz mądrość, co może być wykorzystane nie
tylko do wykrywania, ale nawet do przewidywania działań terrorystycznych31.

PODSUMOWANIE

Zagrożenia i konflikty asymetryczne stają się coraz częstsze i ważniejsze

od symetrycznych, a proces ten będzie się nasilał w przyszłości. Wiąże się to
z tym, że walka za pomocą działań asymetrycznych jest bardziej efektywna od
symetrycznych. Największym zagrożeniem asymetrycznym jest zjawisko
terroryzmu, ponieważ łączy się ze znacznym zagrożeniem dla życia ludzkiego,
choć w dalszym ciągu nie jest ono aż tak groźne, jak przedstawiają je media
i uważa opinia publiczna, ku uciesze terrorystów. Narastającymi oraz bardzo
groźnymi ze społecznego i politycznego punktu widzenia są zjawiska
cyberwojny, cyberprzemocy i cybermanipulacji.
Obecnie, a także w najbliższej przyszłości, głównym źródłem terroryzmu
jest i będzie konflikt o charakterze kulturowym. Terroryzm wywołuje
najsilniejszy efekt psychologiczny, który w poważnym stopniu wpływa na inne
zjawiska społeczne i polityczne. Chociaż u podłoża działań o charakterze
terrorystycznym tkwią czynniki kulturowe, społeczne, gospodarcze i polityczne,
to jednak ostatecznym, bezpośrednim czynnikiem je wywołującym jest czynnik

31 Ibidem.

97
natury psychologicznej. Wynika z tego szczególna waga badań dotyczących
psychologicznych aspektów terroryzmu i innych zagrożeń asymetrycznych.

STRESZCZENIE

W niniejszym artykule Autor stawia następujące tezy:

• zagrożenia i konflikty asymetryczne stają się coraz częstsze i ważniejsze
od symetrycznych i proces ten będzie się nasilał w przyszłości,
• wywołanie konfliktu i zagrożenia asymetrycznego jest bardziej
efektywne od symetrycznego,
• największym zagrożeniem asymetrycznym jest zjawisko terroryzmu,
• obecnie, a także w najbliższej przyszłości, głównym źródłem
terroryzmu jest i będzie konflikt o charakterze kulturowym,
• terroryzm wywołuje najsilniejszy efekt psychologiczny, który
w poważnym stopniu wpływa na inne zjawiska społeczne i polityczne;
• podłożem działań o charakterze terrorystycznym są czynniki
kulturowe, społeczne, gospodarcze i polityczne, a ostatecznym,
bezpośrednim czynnikiem jest czynnik natury psychologicznej, z czego
wynika szczególna waga badań na psychologicznymi aspektami
terroryzmu i innych zagrożeń asymetrycznych.

Słowa kluczowe: konflikty asymetryczne, konflikty symetryczne,

zagrożenia asymetryczne, terroryzm, konflikt kulturowy, psychologiczne
oddziaływanie terroryzmu, psychologiczne źródła terroryzmu.

SUMMARY
In this article the author discusses the following issues and puts the
following theses:
• Threats and asymmetric conflicts are becoming more frequent and
more important than symmetrical ones, and this process will intensify
in the future,
• Implementation of conflict and asymmetric threat is much more
effective than implementation of symmetrical,
• The most dangerous asymmetrical threat is the phenomenon
of terrorism,
• Currently and in the near future, the main source of terrorism is and
will be a cultural conflict,
• Terrorism causes the strongest psychological effect, which then
seriously influences other social and political phenomena,

98
 • Although cultural, social, economic and political factors are at the root
of terrorist activities, the ultimate direct driver is psychological factors,
• What is the result of the special importance of research on the
psychological aspects of terrorism and other asymmetric threats?

Keywords: asymmetric conflicts, symmetric conflicts, asymmetric threats,

terrorism, cultural conflict, psychological impact of terrorism, psychological
sources of terrorism.

99
MARIUSZ A. KAMIŃSKI
Akademia Sztuki Wojennej w Warszawie

OBRONA PSYCHOLOGICZNA
SPOŁECZEŃSTWA W STRATEGICZNYCH
DOKUMENTACH PAŃSTWA NA
PRZYKŁADZIE ESTONII

WPROWADZENIE

Obrona psychologiczna społeczeństwa zajmuje coraz ważniejsze miejsce w

systemach bezpieczeństwa współczesnych państw1. Jest to jeden z efektów
wojny hybrydowej na Ukrainie i wyciągania wniosków z przebiegu
asymetrycznych konfliktów zbrojnych 2. Jednak są też państwa, które od dawna
traktują obronę psychologiczną jako istotny element obrony niemilitarnej, który
w zasadniczy sposób uzupełnia inne aspekty spójnej koncepcji bezpieczeństwa.
Dobrym przykładem jest pod tym względem Estonia.
Estonia jest jednym z najmniejszych krajów Unii Europejskiej i NATO,
zarówno pod względem powierzchni (45.227 km 2), jak i liczby ludności (1.3
mln), co ma istotny wpływ na planowanie obronne tego państwa. Z jednej strony
Estonia (wraz z Łotwą i Litwą) zaliczana jest do grupy państw bałtyckich, zaś
z drugiej strony jest to państwo najbliższe kulturowo krajom nordyckim
(zwłaszcza Finlandii). Dodatkowo długa granica z Rosją, (będąca jednocześnie
zewnętrzną granicą UE), sprawia, że Estonia znajduje się w trudnym położeniu
geopolitycznym. Trzeba też zauważyć, że w Estonii zamieszkuje duża mniejszość
rosyjska (ponad 30% ogółu mieszkańców kraju), która w znacznej części nie
posługuje się językiem estońskim. Stanowi to duże wyzwanie dla władz Estonii
(również w zakresie bezpieczeństwa), ponieważ muszą one prowadzić umiejętną
politykę asymilacji społecznej, a jednocześnie gwarantować prawa mniejszości
narodowych zgodnie z europejskimi standardami 3.
Atutami Estonii są: silna gospodarka oparta na nowych technologiach,
intensywny rozwój e-usług w administracji publicznej oraz stabilny system
prawny. Należy podkreślić, że Estończycy potrafili przetrwać przez kilka stuleci

1 Szerzej na temat polskiego systemu powszechnego obowiązku obrony: W. Kitler, M.A. Kamiński,
D. Nowak, Powszechny obowiązek obrony. Źródła, zakres, modele, Warszawa 2019.
2 Szerzej: B. Pacek, P. Pacek, Psychologia wojny hybrydowej, Warszawa-Siedlce 2019.
3 J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 81, 179 i 244.

100
bez własnej państwowości, nie tracąc przy tym swojej tożsamości narodowej.
W swojej historii Estończycy odnieśli wspaniałe zwycięstwo w wojnie
o niepodległość z bolszewicką Rosją w latach 1918-1920. Jednocześnie utrata
niepodległości bez walki w 1940 r. na rzecz Związku Radzieckiego stanowiła
traumatyczne przeżycie w dziejach narodu i wywarła wpływ na współczesną
Estonię, utwierdzając w przekonaniu, że taka sytuacja nie może się nigdy więcej
powtórzyć. Jest to widoczne, m.in. w art. 1 Konstytucji Republiki Estonii,
w którym stwierdzono, że „niepodległość i suwerenność jest nieprzemijająca
i niezbywalna” 4.
Celem artykułu jest wskazanie roli i miejsca obrony psychologicznej
społeczeństwa w strategicznych dokumentach planowania obronnego Estonii
w latach 1991-2019 oraz czynników wpływających na rozwój obrony
psychologicznej w tym państwie.

STRATEGICZNE DOKUMENTY PLANOWANIA OBRONNEGO

W Estonii strategiczne dokumenty dotyczące obrony narodowej są
uporządkowane hierarchicznie, a ich podstawą są założenia znajdujące się
w dokumencie stojącym wyżej w hierarchii. Każdy kolejny dokument ma
bardziej szczegółowy charakter oraz rozwija i uzupełnia określone, strategiczne
obszary. Na szczycie hierarchii znajduje się „Koncepcja Bezpieczeństwa
Narodowego”, następnie „Plan Rozwoju Obrony Narodowej”, zaś dalej dwa
dokumenty: „Plan Działania w Zakresie Obrony Narodowej” (tzw. Action Plan)
oraz „Plan Rozwoju Ministerstwa Obrony”. Proces planowania obronnego
w Estonii uwzględnia perspektywę długoterminową (10-letnią),
średnioterminową (4-letnią) i krótkoterminową (roczną). Jednak, ze względu na
szybko zmieniające się środowisko bezpieczeństwa, strategiczne dokumenty
z perspektywy długookresowej często są uaktualniane w cyklu 4-letnim.
Analizując ewolucję strategicznych dokumentów planowania obronnego
Estonii w kontekście obrony psychologicznej społeczeństwa, należy mieć na
uwadze, że powstawały one w różnych etapach rozwoju państwa. W najnowszej
historii Estonii można wyróżnić pięć zasadniczych okresów:
• 1991-1994 - okres tworzenia podstaw instytucjonalnych państwa,
budowania od zera zasobów wojskowych i relacji międzynarodowych,
• 1995-1999 - okres budowania pragmatycznej jedności państw
bałtyckich, wzmacniania relacji z NATO, UE oraz USA i państwami
nordyckimi, a także początek udziału w misjach zagranicznych,
• 2000-2004 - okres „przedakcesyjny”, intensywne dostosowywanie sił
zbrojnych
i systemu prawnego Estonii do standardów NATO oraz negocjacje
członkowskie z UE,

4 Konstytucja Republiki Estonii, [w:] Konstytucje Państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011.

101
 • 2005-2008 - pierwszy etap budowania pozycji Estonii w NATO i UE
jako pełnoprawnego członka tych instytucji,
• od 2008 r. - czas wyciągania wniosków z agresywnej polityki Rosji
i dostosowywania strategii obronnej oraz systemu prawnego Estonii do
nowej sytuacji5.
Na kształt koncepcji bezpieczeństwa Estonii, w tym obrony
psychologicznej społeczeństwa, wpływały zmiany w międzynarodowym
środowisku bezpieczeństwa, m.in. wycofanie wojsk rosyjskich z Estonii w 1994
r., rozszerzenie NATO i UE o państwa bałtyckie w 2004 r., atak rosyjskich
hackerów na estońskie instytucje rządowe w 2007 r., konflikt gruzińsko-rosyjski
w 2008 r. i wybuch wojny hybrydowej na Ukrainie w 2014 r.

OBRONA PSYCHOLOGICZNA W STRATEGICZNYCH

DOKUMENTACH PLANOWANIA OBRONNEGO

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości nie udało się władzom

Estonii uchwalić żadnego strategicznego dokumentu związanego z obroną
narodową. Dopiero w 1996 r. estoński parlament (est. Riigikogu) uchwalił
„Wytyczne do Polityki Obronnej Estonii”, zaś pięć lat później, w 2001 r.,
„Koncepcję Bezpieczeństwa Narodowego”. Jednak w obu tych dokumentach
nie poruszono kwestii związanych z obroną psychologiczną społeczeństwa.
Niemniej, znalazły się w nich istotne założenia związane z wizją obrony państwa,
które w dalszym okresie zaowocowały rozwojem obrony psychologicznej.
W „Wytycznych do Polityki Obronnej Estonii” 6 z 1996 r. wskazano m.in.,
że:
• obrona państwa zbudowana jest na dwóch, powiązanych ze sobą
filarach: współpracy międzynarodowej w dziedzinie bezpieczeństwa
(z sojusznikami z NATO i UE) oraz własnych strukturach obronnych
(z zaangażowaniem całego społeczeństwa);
• w przypadku agresji aktywny opór zostanie stawiony przeciwnikowi
z udziałem całego społeczeństwa i na całym terytorium kraju (obrona
totalna);
• podstawą obrony narodowej jest postawa i silna wola Estończyków do
obrony swojego kraju.
Ponadto, cały rozdział poświęcono szkoleniu wojskowemu i przekazywaniu
społeczeństwu, (w tym zwłaszcza młodzieży), wiedzy na temat obrony
narodowej oraz wzmacnianiu postawy patriotycznej. Uznano to za jeden
z kluczowych elementów budowania wspólnoty, wzmacniania tożsamości

5 M.A. Kamiński, Obrona Narodowa Republiki Estonii, Toruń 2018, s. 39-41.

6 Eesti riigi kaitsepoliitika põhisuunad, Vastu võetud 07.05.1996 (RT I 1996, 33, 684), http://www.
riigiteataja.ee/akt/13009161, dostęp: 31.12.2019 r.

102
narodowej oraz zaangażowania do systemu obrony państwa wszystkich
obywateli.
Z kolei w „Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego” z 2001 r.7 podkreślono
niezwykle bezkompromisowe podejście do obrony państwa. Wyraźnie
uwidocznione jest to m.in. w zdaniu, że suwerenność państwa estońskiego jest
niezbywalna, a Estonia nigdy się nie podda. Dodano również, że w przypadku
agresji siły zbrojne Estonii będą prowadziły militarną obronę państwa, bez
względu na okoliczności i przewagę wrogich wojsk, zaś
do stawienia oporu zostanie zaangażowane całe społeczeństwo. Owo mocne
i nieprzejednane podejście do kwestii obrony narodowej i ochrony suwerenności
kraju będzie powtarzane w strategicznych dokumentach z zakresu planowania
obronnego w kolejnych latach.
Po raz pierwszy obrona psychologiczna społeczeństwa pojawiła się
w przyjętej przez rząd Estonii w 2001 r. „Strategii Obrony Militarnej” 8, która
zaczęła obowiązywać od 1 czerwca 2002 r. W dokumencie tym, pod wyraźnym
wpływem rozwiązań stosowanych w Finlandii, wprowadzono pojęcie obrony
totalnej (powszechnej). Należy podkreślić, że Finlandia odegrała kluczową rolę
w odbudowie Estońskich Sił Obrony, a bliska współpraca obu państw
(zwłaszcza w latach 1992-1993), choć nie miała charakteru sojuszu militarnego,
bardzo mocno wpłynęła na estońską koncepcję obrony narodowej. Setki
estońskich oficerów wyszkolono w Finlandii, co wywarło duży wpływ na
estońską kulturę wojskową, która jest bliska nordyckiej. Mówiło się nawet
o „finlandyzacji” estońskiej polityki bezpieczeństwa. Trwałym elementem
estońskiej myśli wojskowej stała się więc koncepcja obrony totalnej
(z zaangażowaniem całego społeczeństwa), wzorowana w dużym stopniu na
modelu fińskim.
W „Strategii Obrony Militarnej” wskazano, że obrona totalna polega na
wspólnych, skoordynowanych działaniach struktur państwa, samorządu, sił
zbrojnych oraz całego społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania sytuacji
kryzysowych, zagrożeń dla bezpieczeństwa kraju lub odparcia wrogiego ataku,
jak również utrzymania i przetrwania potencjału państwa (fizycznego,
gospodarczego, mentalnego itp.).
W dokumencie wyróżniono pięć elementów obrony totalnej: obronę
militarną, cywilną, ekonomiczną, zasobów państwa oraz psychologiczną:
• System obrony militarnej jest zbudowany na zasadach obrony
terytorialnej i ma zapewnić zdecydowany opór na terenie całego kraju,
nawet w przypadku dużej przewagi przeciwnika (przynajmniej do czasu
przybycia pomocy ze strony państw sojuszniczych

7 Eesti Vabariigi julgeolekupoliitika aluste heakskiitmine, Vastu võetud 06.03.2001 (RT I 2001, 24,
134), http://www.riigiteataja.ee/akt/72805, dostęp: 31.12.2019 r.
8 Eesti sõjalise kaitse strateegia kinnitamine, Vastu võetud 28.02.2001 nr 156 (RTL 2001, 33, 442),

http://www.riigiteataja.ee/akt/84779, dostęp: 31.12.2019 r.

103
 i zastosowania międzynarodowych sankcji) oraz kontynowanie walki,
nawet na terenach pod kontrolą agresora (koordynacja: Ministerstwo
Obrony).
• Zadaniem obrony cywilnej jest przede wszystkim ochrona ludności
oraz zachowanie ciągłości wypełniania swoich funkcji przez państwo
(koordynacja: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych).
• Celem obrony ekonomicznej jest utrzymanie potencjału
gospodarczego państwa oraz zapewnienie materialnej ochrony
społeczeństwa i sił zbrojnych (koordynacja: Ministerstwo Gospodarki,
Ministerstwo Rolnictwa i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych).
• Obrona zasobów polega na ochronie potencjału państwa w różnych
dziedzinach i wykorzystanie ich do pomocy w skutecznej realizacji
obrony narodowej, m.in. pomoc medyczna i socjalna, system
transportu i łączności (koordynacja: Ministerstwo Spraw Społecznych,
Ministerstwo Transportu i Łączności, Ministerstwo Finansów).
• Obrona psychologiczna społeczeństwa ma zapewnić wysokie morale
obywateli w czasie kryzysu i wojny (koordynacja: Ministerstwo
Edukacji).
W 2004 r. Estoński parlament przyjął kolejną wersję „Koncepcji
Bezpieczeństwa Narodowego”9. Nowy dokument został uchwalony w zupełnie
innej sytuacji politycznej niż poprzednie koncepcje strategiczne. Estonia była już
bowiem pełnoprawnym członkiem Sojuszu Północnoatlantyckiego (od 27
marca 2004 r.) i Unii Europejskiej (od 1 maja 2004 r.). Tak więc w Koncepcji
Bezpieczeństwa Narodowego z 2004 r. położono duży nacisk na rolę NATO
i zaakcentowano, że obrona militarna Estonii jest zaplanowana jako operacja na
mocy art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego we współpracy z siłami
sprzymierzonymi. Jednocześnie podkreślono też, że zasady obrony totalnej
nadal pozostają ważną częścią estońskiej obrony narodowej. W dokumencie nie
poświęcono jednak wiele miejsca obronie psychologicznej społeczeństwa.
Inaczej było już w kolejnej wersji „Koncepcji Bezpieczeństwa
Narodowego”, uchwalonej przez Riigikogu w 2010 r. 10 Na jego treść znaczący
wpływ miały zmiany w środowisku bezpieczeństwa związane m.in. z atakiem
cybernetycznym rosyjskich hackerów na Estonię w 2007 r.11 oraz wybuchem
konfliktu rosyjsko-gruzińskiego w 2008 r.

9 Eesti Vabariigi julgeolekupoliitika alused, Vastu võetud 16.06.2004 (RT I 2004, 49, 344), https://
www.riigiteataja.ee/akt/773389, dostęp: 31.12.2019.
10 Eesti julgeolekupoliitika alused, Vastu võetud 12.05.2010 (RT I 2010, 22, 110), https://www.

riigiteataja.ee/akt/13314462, dostęp: 31.12.2019.

11 Szerzej na temat ataku hakerskiego na infrastrukturę teleinformatyczną Republiki Estonii w 2007

r.: W. Ashmore, Impact of Alleged Russian Cyber Attacks, Baltic Security & Defence Review 2009,
t. 1, nr 11; J. Davis, Hackers Take Down the Most Wired Country in Europe, Wired Magazine
21.08.2007.

104
 Charakterystycznym elementem „Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego”
z 2010 r. było bardzo mocne podkreślenie związków bezpieczeństwa
zewnętrznego z bezpieczeństwem wewnętrznym12. W dokumencie wskazano, że
polityka bezpieczeństwa obejmuje rozwój wszystkich obszarów bezpieczeństwa
narodowego, a także szeroką współpracę na rzecz wzmocnienia bezpieczeństwa
międzynarodowego. Ważne jest więc elastyczne i zintegrowane podejście,
w którym polityka zagraniczna, wewnętrzna i obronna tworzą spójną całość
w celu ochrony państwa i społeczeństwa. Jednocześnie nadmieniono, że Estonia
wdraża politykę bezpieczeństwa, przestrzegając podstawowych praw i wolności
obywatelskich oraz chroniąc swoje wartości konstytucyjne.
W „Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego” z 2010 r. uwzględniono
również społeczny aspekt bezpieczeństwa. Zauważono, że Estończycy jako
demokratyczne, otwarte społeczeństwo mogą zostać dotknięci
rozprzestrzenianiem się ekstremistycznych ideologii, opartych na nienawiści,
(co może osłabić tolerancję i wywoływać napięcia społeczne). Również brak
zrównoważonego rozwoju regionalnego i słabo adaptujące się grupy społeczne
mogą negatywnie wpływać na wewnętrzną stabilność państwa. W dokumencie
wskazano także inne zagrożenia wewnętrzne jak m.in. sytuacje kryzysowe
wywołane klęskami żywiołowymi, katastrofami na dużą skalę lub
rozprzestrzenianiem się chorób zakaźnych (zarówno w kraju, jak i w jego
bezpośrednim sąsiedztwie). Jako zagrożenie wewnętrzne wymieniono również
korupcję, która zmniejsza stabilność polityczną, społeczną i gospodarczą kraju
oraz podważa zaufanie do państwa i wartości demokratycznych.
W celu skutecznego przeciwdziałania zagrożeniom zewnętrznym
i wewnętrznym w dokumencie znalazły się wytyczne dotyczące polityki
bezpieczeństwa Estonii w czterech aspektach - relacji międzynarodowych,
obronny narodowej, bezpieczeństwa wewnętrznego oraz spójności społecznej
- tworzących spójną całość. Podkreślono, że ich realizacja wymaga dobrej
współpracy międzynarodowej, ścisłej kooperacji wszystkich organów państwa
oraz zaangażowania społeczeństwa. Zwrócono też uwagę na kluczową rolę
współpracy cywilno-wojskowej, a także planowania obronnego i zarządzania.
W „Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego” z 2010 r. podkreślono istotną
rolę zapobiegania zagrożeniom społecznym oraz wzmacniania integracji
społeczeństwa estońskiego opartej na silnej tożsamości i wspólnych
wartościach. Spójność społeczną, czyli możliwość zapewniania przez państwo
stosunkowo wysokiej jakości życia swoim obywatelom oraz zmniejszanie
nierówności społecznych uznano za jeden z elementów polityki bezpieczeństwa.
Dlatego też wskazano, że Estonia m.in. zwiększa dostęp
do komunikacji elektronicznej, wzmacnia bezpieczeństwo cybernetyczne,

12 Szerzej na temat obrony militarnej i niemilitarnej oraz bezpieczeństwa zewnętrznego

i wewnętrznego: W. Kitler, System bezpieczeństwa narodowego RP – aspekty prawno-
organizacyjne, Wiedza Obronna 2019, tom 268, nr 3, s. 5-33.

105
rozwija infrastrukturę transportową, bezpieczeństwo energetyczne, ochronę
zdrowia, ochronę środowiska oraz stabilność systemu finansowego, a także dba
o zharmonizowany rozwój regionalny. W dokumencie zwrócono również uwagę
na aspekty obrony psychologicznej, która zapewnia rozwój i ochronę wspólnych
wartości, związanych ze spójnością społeczną i poczuciem bezpieczeństwa.
Nadmieniono też, że obrona psychologiczna wzmacnia zaufanie społeczeństwa
do działań podejmowanych przez państwo i zwiększa odporność
na wywrotowe działania antyestońskie.
W 2010 r. Rząd Estonii przyjął również nową „Strategię Obrony
Narodowej” 13, która zaczęła obowiązywać od początku 2011 r. Zmiana nazwy
dokumentu z „obrona militarna” na „obrona narodowa” dobrze obrazuje
ewolucję estońskiego planowania obronnego i ujęcie obrony państwa
w szerszym niż tylko militarny kontekście. Wyrażono to zresztą wprost
we wstępie dokumentu wskazując, że głównym celem strategii powinna być
aktualizacja systemu obrony narodowej w kontekście zmieniającego się
środowiska bezpieczeństwa oraz rozszerzenie jej z wąskich ram obrony
militarnej na inne istotne obszary. Podkreślono, że zewnętrzne zagrożenie
militarne może mieć na początkowym etapie charakter presji niemilitarnej,
dlatego tylko kompleksowe podejście do obrony narodowej, które obejmuje
działania militarne i niemilitarne oraz wspiera bezpieczeństwo wewnętrzne,
może zapewnić skuteczną obronę państwa. Tendencja ta jest również widoczna
w strukturze treści SON, którą podzielono na opis środowiska bezpieczeństwa,
celów estońskiej polityki obronnej, głównych kierunków obrony narodowej,
planowania obronnego oraz administracji obronnej.
W „Strategii Obrony Narodowej” znalazły się odniesienia do zasad obrony
totalnej, która pozostała ważnym elementem estońskiej koncepcji planowania
obronnego. Zgodnie z jej założeniami do obrony państwa zostanie włączone
całe społeczeństwo oraz użyte wszystkie dostępne zasoby. W dokumencie
uwypuklono, że podstawą estońskiej obrony narodowej jest silna wola
społeczeństwa do obrony swojego kraju, opierająca się na świadomości
narodowej, pewności siebie i poczuciu własnej godności. Zaakcentowano, że
Estonia będzie się bronić we wszystkich okolicznościach, bez względu na to, jak
przytłaczająca będzie przewaga wroga. Odnotowano też, że planowanie
obronne obejmuje aktywność paramilitarną na obszarze zajętym przez wroga,
jak i działania partyzanckie oraz ruch oporu.
W zakresie struktury obrony narodowej w dokumencie zdefiniowano sześć
głównych obszarów, do których zaliczono: obronę militarną, wsparcie sektora
cywilnego dla obrony militarnej, relacje międzynarodowe, zapewnienie
bezpieczeństwa wewnętrznego, stabilności usług i infrastruktury krytycznej oraz
obronę psychologiczną społeczeństwa. Uwzględniono też fakt, że wszystkie

13„Riigikaitse strateegia” heakskiitmine, Vastu võetud 31.12.2010 nr 515 (RT III, 05.01.2011, 7),
http: //www.riigiteataja.ee/akt/305012011007, dostęp: 31.12.2019 r.

106
wskazane kierunki działań są ze sobą powiązane i muszą się wzajemnie
uzupełniać. Wskazano również, że taka struktura zapewnia skuteczne
odstraszanie i kompleksową organizację obrony narodowej.
Jako główne cele obrony psychologicznej społeczeństwa wskazano m.in.
zapobieganie panice i rozprzestrzenianiu się wrogich wpływów oraz
dezinformacji, a także zapewnienie wsparcia społecznego dla państwa i jego
wysiłków obronnych. Działania w zakresie rozwoju obrony psychologicznej
miały skoncentrować się m.in. na:
• identyfikowaniu wrogich wpływów, które mogą osłabić obronę
narodową Estonii i ochronę przed nimi;
• zapewnieniu ciągłości funkcjonowania publicznych usług nadawczych
w przypadku ataku na ich infrastrukturę;
• skutecznym reagowaniu w sytuacjach kryzysowych oraz szybkim
rozpowszechnianiu informacji na temat zagrożeń wśród ludności;
• popularyzowaniu idei angażowania się w obronę państwa przez całe
społeczeństwo,
w tym zwiększeniu dostępności krajowych szkoleń w zakresie obrony;
• poprawie międzynarodowego wizerunku Estonii.
Zadanie przygotowania Planu Obrony Psychologicznej powierzono
Kancelarii Stanu Rządu Republiki (we współpracy z poszczególnymi
ministerstwami).
Najnowsza „Koncepcja Bezpieczeństwa Narodowego” została uchwalana
przez Riigikogu w 2017 r.14. W wielu aspektach, (w tym także obrony
psychologicznej społeczeństwa), nowy dokument nawiązuje do tez i koncepcji
zawartych w strategiach z poprzednich lat (m.in. „Koncepcji Bezpieczeństwa
Narodowego” z 2001 r., 2004 r., 2010 r. oraz „Strategii Obrony Militarnej”
z 2002 r., 2005 r. i „Strategii Obrony Narodowej” z 2011r.). Jednak bez
wątpienia istotny wpływ na treść „Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego”
z 2017 r. miały również zmiany, jakie zaszły w międzynarodowym środowisku
bezpieczeństwa po 2014 r., związane m.in. z aneksją Krymu, wybuchem wojny
hybrydowej na Ukrainie oraz wzrostem aktywności rosyjskiej w regionie Morza
Bałtyckiego. W związku z tymi wydarzeniami w Estonii, podobnie jak
w pozostałych państwach regionu, zdecydowanie wzrosło poczucie zagrożenia
ze strony Rosji. Ponadto, zaczęto coraz większą wagę przywiązywać do zagrożeń
asymetrycznych, cyberbezpieczeństwa oraz odporności społeczeństwa na
dezinformację.
W „Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego” z 2017 r. zaznaczono, że
Estonia rozwija w sposób kompleksowy system obrony narodowej, który
obejmuje zdolności militarne i niemilitarne, zasoby sektora publicznego

14 Eesti julgeolekupoliitika alused, Vastu võetud 31.05.2017 (RT III, 06.06.2017, 2),
http://www.riigite ataja.ee/akt/306062017002, dostęp: 31.12.2019 r.

107
i prywatnego oraz angażuje do obrony państwa całe społeczeństwo.
Przypomniano również podział obrony narodowej na sześć obszarów (zgodnie
z założeniami „Strategii Obrony Narodowej” z 2011 r.), czyli obronę militarną,
wsparcie sektora cywilnego dla obrony militarnej, relacje międzynarodowe,
zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego, stabilności usług i infrastruktury
krytycznej oraz obronę psychologiczną społeczeństwa. Podtrzymano też
koncepcję, zgodnie z którą obrona militarna Estonii opiera się na własnych,
niezależnych zdolnościach do odparcia początkowego ataku oraz systemie
kolektywnej obrony NATO.
W „Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego” z 2017 r. najmocniej ze
wszystkich, dotychczasowych, strategicznych dokumentów, podkreślono
zagrożenie ze strony Rosji. Wskazano wprost, że na bezpieczeństwo europejskie
wpływa agresywne zachowanie Rosji oraz jej zwiększona aktywność militarna.
Dodano, że jest ona zainteresowana przywróceniem swojej dawnej pozycji
wielkiego mocarstwa i w tym celu może stawać w ostrej opozycji
do świata zachodniego i euroatlantyckiego systemu bezpieczeństwa zbiorowego.
Ponadto, uwydatniono, że oprócz środków politycznych, dyplomatycznych
i ekonomicznych Rosja wykorzystuje siłę militarną do osiągnięcia swoich
zamierzeń. Nadmieniono też, że wzmocniła ona swoje siły zbrojne i zwiększyła
obecność wojskową przy granicach państw członkowskich NATO, w tym
w regionie Morza Bałtyckiego i Estonii. Podkreślono również, że
nieprzewidywalna, agresywna i prowokacyjna działalność Rosji,
(m.in. naruszanie przestrzeni powietrznej, ofensywne ćwiczenia wojskowe
i zagrożenie nuklearne), wpływają na niestabilność bezpieczeństwa
europejskiego.
W dokumencie skonstatowano, że w dzisiejszych czasach wpływ zagrożeń
asymetrycznych, (które przenikają granice państw, a ich źródła są trudne do
wykrycia), jest porównywalny z tradycyjnymi zagrożeniami bezpieczeństwa.
Nadmieniono, że na stabilność środowiska bezpieczeństwa wpływają m.in.:
kryzysy gospodarcze, rozwój cyberprzestrzeni, zagrożenia związane
z technologią, radykalizacja społeczeństwa i terroryzm, przestępczość
zorganizowana, korupcja, przepływy migracyjne i kryzysy humanitarne.
Podkreślono, że cyberprzestrzeń stała się politycznym i militarnym polem bitwy,
a liczba ataków na państwowe systemy teleinformatyczne znacznie wzrosła.
Sprawcami ataków cybernetycznych są grupy terrorystyczne i zorganizowane
grupy przestępcze, ale również hackerzy wspierani przez obce państwa.
Zaznaczono, że technologie komunikacyjne oraz media mogą być
wykorzystywane do dezinformacji. Wskazano również, że manipulowanie
i rozpowszechnianie fałszywych informacji jest szeroko stosowaną metodą
(również przez państwa) w celu eskalacji konfliktów 15.

15Szerzej na temat estońskiego systemu bezpieczeństwa cybernetycznego: M.A. Kamiński, System

cyberbezpieczeństwa Republiki Estonii. Czy warto wzorować się na estońskich rozwiązaniach

108
 W „Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego” z 2017 r. zaakcentowano, że
w celu skutecznego przeciwdziałania zagrożeniom oraz stworzenia
odpowiedniego efektu odstraszającego ewentualnego przeciwnika przed atakiem
na państwo, Estonia będzie stosować skumulowane działania dyplomatyczne,
informacyjne, militarne, gospodarcze i społeczne. Założono, że do realizacji
tego celu niezbędna jest pogłębiona integracja i skuteczna współpraca organów
państwa, (również na poziomie międzynarodowym) oraz zaangażowanie
wszystkich grup społecznych. Duże znaczenie przypisano też efektywnej
współpracy cywilno-wojskowej, partnerstwu publiczno-prywatnemu oraz
włączeniu
do systemu rozbudowanej sieci cywilnych wolontariuszy.
Bezpieczeństwo państwa zostało więc ujęte w sposób bardzo kompleksowy,
tworząc spójny system składający się z wielu podsystemów szczegółowych.
W dokumencie wyróżniono osiem kluczowych obszarów związanych
z bezpieczeństwem narodowym, które należy rozwijać, tj.: dyplomację, obronę
militarną, ochronę porządku konstytucyjnego i egzekwowanie prawa,
zapobieganie konfliktom (w aspekcie międzynarodowym), bezpieczeństwo
gospodarcze, bezpieczeństwo cybernetyczne, ochronę ludności oraz spójność
społeczeństwa i obronę psychologiczną.
W porównaniu do poprzednich, strategicznych dokumentów planowania
obronnego, w „Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego” z 2017 r. został
mocno rozwinięty obszar spójności społecznej i obrony psychologicznej
społeczeństwa. Niewątpliwie bazowano na doświadczeniach z wojny
hybrydowej na Ukrainie, w tym wykorzystywaniu manipulacji informacjami do
wywoływania kryzysów w społeczeństwie. Zaobserwowano, że im bardziej
społeczeństwo jest zjednoczone i podziela wspólne wartości, tym mniej jest
podatne na zewnętrzne wpływy i zagrożenia dla bezpieczeństwa. Zwrócono też
uwagę na zależność pomiędzy wzrostem zaufania obywateli do państwa
a zwiększeniem odporności psychologicznej społeczeństwa. W dokumencie
podkreślono również istotne znaczenie obrony psychologicznej, której celem
jest zwiększenie świadomości estońskiego społeczeństwa na temat
wykorzystywania metod dezinformacji w działaniach obcych państw lub
organizacji (np. terrorystycznych). Zaakcentowano, że najlepszym narzędziem
obrony psychologicznej jest informowanie społeczeństwa o manipulacjach
i fałszywych informacjach wykorzystywanych do obniżenia międzynarodowej
reputacji Estonii i osłabienia woli społeczeństwa do obrony państwa.
Zaznaczono również ważną rolę strategicznej komunikacji medialnej podczas
konfliktu lub sytuacji kryzysowej w przedstawianiu prawdziwego obrazu zdarzeń

prawno-organizacyjnych?, [w:] W. Kitler, K. Chałbińska-Jentkiewicz, K. Badzimirowska-Masłowska

(red), System bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni RP, Warszawa 2018, s. 119-138.

109
i kierowaniu informacji do społeczności międzynarodowej oraz własnego
społeczeństwa.

PODSUMOWANIE

Analiza strategicznych dokumentów planowania obronnego Estonii

uwidacznia, że państwo to od 2001 r. konsekwentnie rozwija obronę
psychologiczną społeczeństwa. Estońskie rozwiązania w tym zakresie są spójne
z innymi elementami obrony narodowej (militarnej i niemilitarnej) i sprawiają, że
system jest niezwykle kompleksowy. W Estonii zastosowano elastyczne
i zintegrowane podejście, w którym polityka zagraniczna, wewnętrzna i obronna
tworzą spójną całość w celu ochrony państwa i społeczeństwa,
a obrona psychologiczna jest jednym z istotnych filarów tego systemu.
Poświęcenie tak dużej uwagi obronie psychologicznej społeczeństwa
wynika m.in. z charakteru estońskiego modelu obrony narodowej i koncepcji
obrony totalnej z zaangażowaniem całego społeczeństwa (wzorowanej na
rozwiązaniach fińskich). Podstawą takiej obrony jest silna wola Estończyków do
obrony swojego kraju, zaś do jej umacniania potrzebna jest skuteczna obrona
psychologiczna społeczeństwa.
Rozwijając obronę psychologiczną Estonia wyciągnęła trafne wnioski
z analizy zmian, jakie zachodzą w środowisku bezpieczeństwa, związanych
z aktywnością Rosji i zastosowaniem nowych metod walki, m.in. podczas ataku
hackerskiego na instytucje rządowe w Estonii w 2007 r., konfliktem rosyjsko-
gruzińskim w 2008 r. oraz przede wszystkim wojną hybrydową na Ukrainie.

STRESZCZENIE

Zmiany w środowisku bezpieczeństwa, a zwłaszcza nowe formy działań

wykorzystywane podczas wojny hybrydowej na Ukrainie sprawiają, że obrona
psychologiczna społeczeństwa odgrywa coraz większą rolę. Celem artykułu jest
wskazanie roli i miejsca obrony psychologicznej społeczeństwa w strategicznych
dokumentach państwa na przykładzie Republiki Estonii. Analiza strategicznych
dokumentów planowania obronnego pozwala ocenić jak rozwijana jest obrona
psychologiczna, jaka jest jej rola i miejsce w systemie obrony narodowej oraz
w jaki sposób uzupełnia ona inne elementy obrony militarnej i niemilitarnej.

Słowa kluczowe: obrona psychologiczna, obrona psychologiczna

społeczeństwa, obrona psychologiczna Estonia, Republik Estonii, obrona
narodowa Estonii

110
 SUMMARY

Changes in the security environment, and new forms of activities used

during the hybrid war in Ukraine, are increasing the role of psychological
defence. The article aims to indicate the role and place of psychological defence
of society in strategic state documents on the example of the Republic
of Estonia. Analysis of strategic defence planning documents allows to assess
how psychological defence is developed, what is its role and place
in the national defence system and how it complements other elements
of military and non-military defence.

Keywords: psychological defence, psychological defence of society,

psychological defence Estonia, Republic of Estonia, national defence of Estonia

111
 CZĘŚĆ II
ROLA PRZYGOTOWANIA I KOMPETENCJI
WE WSPÓŁCZESNYCH DZIAŁANIACH
WOJENNYCH

112
IRYNA PAVELKO
Military Academy Odesa, Ukraine

CHARACTERISTICS OF PSYCHOPHYSICAL
TRAINING OF CADETS OF MILITARY
INTELLIGENCE (MI) AND SPECIAL
OPERATIONS FORCES (SOF) OF THE
ARMED FORCES OF UKRAINE IN THE
MILITARY ACADEMY (ODESA)

INTRODUCTION

Experience of the military servicemen of the round forces (especially

intelligence corps and special operations forces of the Armed Forces
of Ukraine), gained in the ATO in the east of the country gives evidence that
successful performance of the combat missions depends not only on their
professional, moral and psychological readiness, but also
on the quality training in an extreme environment 1.
The most important indicators of successful survival and efficient
performance during military missions is the readiness of servicemen to act
in an extreme environment and take full advantage of their knowledge and skills
despite heavy stress load2.
The paper describes the assumptions, rules, the content of special
psychophysical training program for the military service members (in particular
MI and SOF specialists) concerning survival and actions under extreme
conditions at any time and in any environment under physical and psychological
stress.
Taking into account international experiences, we can conclude that
successful performance of duties in similar kinds of professions is not within the
powers of every person, even if they have been appropriately trained and
qualified. Demands of military service in war zones pose high and diverse
requirements to a military service member’s personality. In hostilities times the

1 B. Pacek, P. Pacek, Specyfika wojny hybrydowej na Ukrainie, [w:] B. Pacek, J.A. Grochocka (red.),
Wojna hybrydowa na Ukrainie. Wnioski i rekomendacje dla Europy i świata, Piotrków Trybunalski
2017.
2 B. Pacek, P. Pacek, Psychologia wojny hybrydowej, Warszawa-Siedlce 2019.

113
value of human psychological qualities increases and they become leading ones
in comparison to other derivative qualities, such as professional, physical skills.
The humankind can rely just upon the highest psychic qualities of their best
representatives when it comes to settling diverse and heated conflicts and
dramatic problems3.
Reliability of service under extreme conditions is not only defined
by knowledge and skills, tenure of service, and strong motivation. Even the
serviceman of the mentioned corps, who have about the same indicators
of training, differ in the results of military service because of differences in their
psychological readiness to combat. Therefore, they need psychological coaching
at all stages of their service – beginning from professional selection, formation
of a military service member’s personality including all required professional and
personal qualities, rehabilitation aid in case of psychological trauma and/or
injury, and ending with the psychological coaching at the stage, when the military
career is coming to the end.

THE PROFILE OF GOOD SERVICEMEN

It is worthwhile to consider the structure of the personality as an output

of the personality-centered process of specialist training 4.
In the course of the theoretical study, we have proposed the conceptual
model of professionally-significant qualities of the MI and SOF military service
members of the Armed Forces of Ukraine pertaining to survival and activity
under extreme environment. We focused on two dimensions of the theoretical
analysis of professionally-significant personal qualities: individual (mental,
psychological), and activity-dependent. We believe that all of them are necessary
for survival under extreme conditions.
When assessing the structure of a personality, it is important to remember
that elements of the structure are system-dependent according to the
orthogonality principle. A personality appears for a subject of productive and
result-oriented activity and behaviour under extreme warlike situations.
The structure of the professional and psychological readiness at the
individual level includes the following components:
1) Psychosomatic qualities (morphological and constitutional traits that
meet the requirements of the profession as much as possible).
2) Psychophysiological qualities (sensitivity and endurance of senses
(vision, hearing, and touch) that ensure separation of the meaningful
elements of reality and long-term work with them); mobility, plasticity

3 A. Pechei, Chelovecheskie kachestva, Moscow 1980.

4 H.O. Ball, P.S. Perepelytsa, V.V. Rybalka, Pidhotovka do profesiinoho navchannia i pratsi
(psykholoho-pedahohichni osnovy): navchalno-metodychnyi posibnyk, Kyiv 2000.

114
 and balance of the nervous system that facilitates a flexible and fast
restructuring of the behavioural program and activity.
3) Intellectual qualities: a) operational and long-term memory; b) metal
ability (the ability of the integral and systemic perception and
apprehension of events, facts, and environment); qualities of attention
and observation); c) imagination (ability to construct in their
imagination efficient actions under extreme condition).
4) Abilities: professional, social, and personal.
5) Self-consciousness: the ability to self-organize, self-analyse, and self-
improve his/her own activity.
6) Character traits: responsibility, tolerance, competence, and volitional
powers.
7) Moral qualities: high standards of morals and ethics.
8) Communication skills: ability to control and adjust a process
of interaction under extreme situations.
9) Psychosocial skills: social ability to perform successfully tasks under
extreme conditions.
10) Ontology of spirituality: faith in its various forms and manifestations
(faith in the objectives to be achieved, religious faith, understanding
of the life purpose).
The professional and psychological readiness at the activity-dependent level
includes the following components:
1) Mastering of the needs and motivation components of the professional
activity, which suggests perception and inherent acceptance of the
military service basic motives – patriotism, devotion to duty, loyalty
to the oath, team spirit, desire to test oneself, striving for risk,
motivation to prepare own self for the worst through training, etc.
2) Information and cognition component of the professional activity,
which provides an idea of the features and conditions of the
department's service in extreme conditions: knowledge of types, types
and characteristics of extreme situations (conditions), that can
influence the servicemen; to a certain individual and psychological
characteristics of the servicemen concerning survival and actions
in extreme conditions according to their specialty and position.
3) Mastering of the goal-oriented component of the professional activity
(purposefulness, ability to foresee the course of events, determination,
persistence, ability to plan systematic actions and sequence of actions
under extreme conditions of service);
4) Mastering the operational and effective component of the professional
activity, that is the possibility to use means and methods
of professional activity for the achievement of the set goals;

115
 5) Mastering the emotional and sensory component of the professional
activity – positive attitude to the profession, sense of dignity, self-
control capacity, emotional and will resilience, resolution, gallantry and
courage
This model defines the main factors that precondition the readiness of the
military service members to their activity in the military intelligence and special
corps.
Hence, the professional and psychological readiness to act under extreme
conditions presents a system of the formed professionally significant individual
and psychological qualities, who has the required professional knowledge, skills,
and habits, which manifests themselves through motivation, mobilization, and
readiness to perform professional missions. That is, training of the military
service members to survive and act under extreme conditions has a complex and
universal nature that substantiates the personal and activity-dependent approach.

DEVELOPMENT OF THE TRAINING PROGRAM

The success of a given mission under extreme conditions depends also

on training of the military service members to act under certain environments.
The experience gained in the ATO has proved that some military service
members, who found themselves in extreme conditions acted wrongly, left the
area of their task haphazardly, neglected timely construction of the cover
or made it ignorantly, made use of means of radio communication and signalling
awkwardly without knowing their significant parameters and application rules,
lacked knowledge of survival on water, were ignorant of methods to get water
and food and did not know how to aid himself or their comrades-in-arms.
Lack of knowledge, organizational skills, inability to concentrate in the hour
of need, ignorance of salvage and survival methods led to negative results when
performing a mission.
Therefore, to develop a successful training program we needed to catalogue,
types of extreme situations that the MI and SOF military service members might
face in the ATO and knowledge of survival means.
We analysed experience of the military service member’s training in the
leading world countries concerning means of survival and actions under extreme
conditions. The main types of extreme situations arising in war fighting were
defined taking into account the ATO experience. We also determined basic
professionally significant qualities and skills useful for survival and performance
under extreme situations.
To prepare a training program tailored to the needs of MI and SOF
personnel we performed a survey (N= 30). Our subjects were the specialists
from Military Intelligence and Special Forces units, namely, the officers and
soldiers, who have experience in performing combat missions during the ATO.

116
 After processing the data, we obtained the following results. According
to the experts, the frequency of extreme situations during the performance
of such military service activities is as follows: harmful influence of various
climatic and micro-climatic factors (heat, cold, moisture, precipitation, fog,
choking); information isolation, uncertainty, unpredictability of combat
operations; participation in active military operations (being under shelling,
the whiz of bullets, fire, etc.), first aid to the wounded; long-term stay motionless
in one position under the conditions of external stimuli (weather conditions,
insects, etc.); exhaustion, shortage of time for sleep and rest, absence
of conveniences; excessive physical activity, overstrain; state of constant danger
threatening to expose the group, the possibility of death (injuries), captivity;
wounds, pain at torture; need to overcome difficult terrain (being in cold water,
swamps, mountains, forest, etc.).
While determining the availability of personal skills and abilities
to overcome the mentioned extreme situations, the following results were
obtained. The military service members felt the least ready to act in the following
extreme situations of combat action: presence of a wound, pain at torture; need
to overcome difficult terrain (being in cold water, swamps, mountains, forest,
etc.); state of constant danger threatening to expose the group,
the possibility of death (injuries), captivity; long-term stay motionless in one
position under the conditions of external stimuli (weather conditions, insects,
etc.).
The military service members evaluate their ability to act as "the most
ready", in the following situations: participation in active military operations
(being under shelling, the whiz of bullets, fire, etc.); exhaustion, shortage of time
for sleep and rest, absence of amenities; hunger and thirst; first aid to the
wounded; operate under the conditions of harmful influence of various climatic
and micro-climatic factors (heat, cold, moisture, precipitation, fog, choking).
We used a questionnaire to determine the professionally relevant qualities
and skills of the soldiers, which are necessary for the successful execution
of service tasks under extreme conditions and to assessment of their importance
in professional activity. It was authors’ questionnaire developed based on the
Lipmann’s Questionnaire.
According to our respondents, the most important personal qualities for
the implementation of professional psychological readiness to act under extreme
conditions, were as follow: ability to precisely determine the distance to an object
(eye sight measurement); ability to respond quickly to changing conditions
of activity (easiness to change action tactics); poise and balance of actions under
difficult conditions; well-developed visual, auditory and semantic memory; high
acuity of vision; ability to carry out work for a long time, with the volitional
effort to resist the fatigue and boredom that occur; to maintain steady attention
for a long time, despite fatigue and external stimuli (stability of attention);

117
precisely correlate own movements by strength, speed and trajectory (muscle
feeling); respond to one or more different signals very quickly; selectively
differentiate useful signals from "noise" under the conditions of interference and
external stimuli (selectivity); keep uncomfortable (forced) position for long and
tirelessly; to distinguish and perceive the most insignificant signals, barely
noticeable failures (high sensitivity); accompany the moving object accurately
and evenly, using manipulative actions (pursuing tracking); comprehension
incomplete and fragmentary information about objects received from different
sensory organs (integrity); great physical strength (the ability to lift a heavy load).
For the ability to act under extreme combat conditions, Odesa Military
Academy implemented a course of study discipline "Combat system
of a soldier’s survival" within the training program for the aforementioned
specialties.
The course is aimed at mastering the set of techniques and methods focused
on overcoming extreme situations under natural conditions without damage
to health (or with minimal damage). The course includes ground navigation
without maps and appliances; arrangement of shelters from bad weather;
gettingof water and fire; hunting and fishing with the help of improvised devices;
consumption of wild plants; treatment of wounds and diseases without the help
of a doctor; providing yourself with various useful gadgets, etc.
Taking into account the experience of the participation of MI and SOF units
in the armed conflict in eastern Ukraine, not only the professional competence
of the officers, but also special physical education become increasingly
important. Therefore, the basis of the military training of certain specialties
in the Military Academy is the innovative program of special physical education
for the Military Training System (BArS), which is developed at the Department
of Theory and Organization of Physical Education of the Military
Academy, Odesa5.
The education according to the Military Training System allows the training
of a future military specialist within the framework of the integral system for
close combat. It combines the following: special psychological and special
physical education, special tactical (assault), mountain (climbing), hand-to-hand
training, practical shooting, and tactical medicine.
BArS has a practical focus, teaches to be always ready for hand-to-hand
fight with a numerically superior opponent and to perform a combat task
underall conditions - in a confined space, in water, being wounded, physically
exhausted, sick, etc.
The result of the education is the readiness for error-free, effective actions
under the conditions of combat stress and risk with minimal costs of adaptive
resources.

5 I.S. Ovcharuk, Bazovi polozhennia ta elementy osnovnykh vydiv pidgotovky za Boiovoyu

armiyskoyu systemoyu (BArS), Odesa 2016.

118
 At the highest level of preparation, BArS will allow to influencing the
psychological state of the soldier, in particular, to suppress the instinct of self-
preservation, withstand (if necessary) severe pain, injury, or wound.
BArS teaches the specifics of "the combat thinking", the formation of the
constant readiness skills and ability to assess the situations immediately and
make optimal decisions, develops ingenuity, intelligence, initiative, teaches
to overcome volitional difficulties, develops the quality of activity, persistence,
bravery, and courage.
Special physical training according to BArS helps to develop a habit
of overcoming physical difficulties and discomfort, being accustomed
to excessive emotional tension and stress, increasing endurance and working
capacity, agility (speed and accuracy of motor reactions), increasing the usual
professional activities with the preservation of high results in any foreseeable
extreme situations, the formation of the ability to keep feelings and mental states
under control and use elements of self-confidence.
To study the psychological effectiveness factors and quality of training
programs according to BArS, we have developed a questionnaire that helped
identify the subjective attitude of the experiment participants to the proposed
course. In order to obtain information on interesting issues, we marked some
indicators and asked cadets of the Military Academy (Odesa) (N= 30) to evaluate
the degree of their manifestation on a ten-point scale.
Surveyed cadets highly appreciated the program (9 points and above), which
helped them to be more courageous, resolute and persistent, organized, mentally
resilient, self-confident to improve their physical shape. The classes helped the
participants to gain knowledge, skills, and abilities (8 points and above)
to overcome fears of heights, uncertain situations, fear of making decisions,
to improve their moral and volitional qualities in extreme situations. The
program also contributed to the development of intuition, practical and social
intelligence, the formation of "the combat thinking". The respondents evaluated
the program's ability to unite the military team and develop the sensitivity and
endurance of the perceptive organs (hearing, vision, touch) above average level
(7 points) (see Tab. 1).

(Mean
No. Questions
score)
Can you say that after training under BArS program you became
1 8.0
more stress-resistant?
Can you say that after the special tactical training under the
2 program you acquired expertise, knowledge, and skills to act in 8.7
extreme conditions?
Have you gained experience in overcoming your fears (heights,
3 8.8
uncertain situations, decision-making, etc.)?

119
 To what degree training under BArS program allowed you to
4 9.3
become braver (willing to take risks)?
Can you say that training under the program helped you to
5 9.0
become more resolute and persistent?
Have you become more organized due to the special tactical
training (the ability to plan your actions and alternate them
6 9.5
rationally, the ability to make some arrangements in the course
of situation change)?
Did this training system help you to become more tempered
7 (patience during activity in complicated conditions – obstacles, 8.5
failures, etc.)?
Do you feel that you are more independent in acting in the new
8 9.1
conditions?
Did the training in special tactical training help you improve your
9 8.6
moral and volitional qualities?
Did the special training system make you ready to meet the
10 9.0
danger?
Did the training program help you to find motivation (willing) to
11 9.0
succeed in your activity?
Did the participation in the special training develop your
12 8.2
intuition (the ability to make instantaneous right decisions)?
Did the training program help you to develop practical
13 8.1
intelligence (quick wits)?
Did the training under the BArS program facilitate the
14 development of social intelligence (the ability to understand 8.3
oneself, other people, and predict their actions and behaviour)?
Did the training program facilitate cohesion of the military team
15 7.5
(the ability to work in a team)?
Have you acquired theoretical and methodological knowledge
16 9.2
for conducting classes with subordinates?
Did the special tactical training help you to improve physical
17 9.4
qualities?
Did the special training facilitate the development of sensitivity
18 and endurance of the perceptive organs of the nervous system 7.7
(hearing, vision, touch)?
Did the tactical training help you to form the specifics of “the
19 combat thinking” (constant readiness and the ability to assess the 8.0
situation immediately with the making of an optimal decision)?
Did the special physical training program help you to form
20 9.0
psychological resistance, self-confidence?
Are you satisfied with your results in the special training under
21 9.1
the BArS system?

Tab. 1. The attitude of the military service members to military training system (BArS) (n = 30).

In the course of the anti-terrorist operation (ATO) in the east of Ukraine,

there is increased number of servicemen after injuries, traumas and diseases,
which are directly related to the tasks assigned to them in the area of hostilities.
Therefore, an important element of training soldiers is the formation
of psychological readiness to meet the wounded soldiers before hostilities.

120
 As practice shows, the knowledge of those psychological phenomena that
serviceman may encounter, acquaintance with the types of possible reactions
to combat stress factors will fulfil the function of a kind of psychological
vaccination, which works in accordance with the principle – "forewarned
is forearmed". The cadets in the process of teaching tactical medicine acquired
such knowledge.
The essence of the psychological training during tactical medicine classes
is that the military service members may timely create a psychological resource,
which would allow them to act as in the usual environment, meeting wounded
and injured soldiers and help them to identify quickly the condition
of a wounded, to detect and block dangerous and critical situations, at the same
time maintaining the necessary level of combat capability and activity in the
psycho-traumatic environment. The psychological training for meeting
a wounded soldier in real life has great importance for future effective work
of a military service member and the price of such training and skills is life, both
his/her own and comrades’.
In addition to the course "Military Psychology and Leadership", the course
"Special Psychology" was introduced for the psychological training of future MI
and SOF specialists.
In the course of the training, the future specialists will get acquainted with:
• extreme factors and situations to reduce or eliminate negative
emotional reactions to them;
• peculiarities of the functioning of the human’s cognitive sphere
in extreme conditions;
• psychology of a person under interrogation;
• psychology of information gathering;
• methods of emotional and volitional self-regulation;
• principles of team formation and psychological coordination
of an intelligence group;
• issues of the personnel’s rehabilitation after taking part in designated
actions.
Formation of the professional psychological readiness also includes
acquaintance with experience of special psychological support of service and
fighting activity of the military intelligence units and the divisions of special
purpose taking into account ATO needs.
In addition to the academic form of training, the course provides involving
in special training to develop the necessary qualities and abilities of servicemanat
the different stages of the professional career.
Simultaneous use of series of techniques, methods, modes for analysis
of the specific situations, role and business games, a group discussions method,
and psychological drawing allows creating (simulating) external and internal

121
(psychological) conditions that are close to real situations, which will the most
closely reflect the circumstances of the combat task execution. During the
training, there is the possibility of a person's reflection, as well as receiving
information at least on two levels: the emotional (what a person feels
at the moment) and the content (what does he/she do, what did he/she get from
it). The training will identify some persons that for some reasons will not be able
to generate productively and weighed decisions in situations.

CONCLUSIONS
1) The insufficient readiness of the military personnel to act in extreme
conditions of the battle can lead to a state of dynamic contradictions, that
is, violation of the adequacy of physiological, psychological, and
behavioural reactions of the military service members.
2) The most important indicators of readiness of MI and SOF military
personnel of the Armed Forces of Ukraine to effective performance
of service tasks in the conditions of professional stress in the combat
conditions are their general and special psychophysical skills.
3) As a methodology, a personal-activity approach is suggested, which is the
basis for formation of general and special psychological and physical
training of military personnel; the most significant personal traits, skills, and
abilities that are necessary for the successful performance of the military
tasks in a combat environment are identified.
4) A survey of the military service members on their attitude to the training
under the military training system (BArS) affirms its high effectiveness.
5) The basic methods of the psychophysical training of MI and SOF specialists
are special physical and psychological training programs, a course of study
discipline ″Combat system of a soldier’s survival“.

SUMMARY

The paper describes characteristic features of special physical and

psychological training for the cadets of the MI and SOF specialty in the Military
Academy (Odesa) taking into account experience gained in the anti-terror
operation (ATO). This training is assessed based on expert opinions of the
officers and soldiers of the military intelligence and SOF who possess the ATO
combat mission experience.
As a methodology of the psychophysical training, a personal and activity-
depending approach is suggested based on the regularities of the constitution,
functioning, and development of the personality and this approach is a base for
formation of the general and special psychophysical training of the military
service members.

122
 Examples of special physical and psychological training programs
of military service members (in particular, MI and SOF specialists) pertaining
to survival and actions under extreme conditions and physical and psychological
stress are given. The data concerning efficiency of the proposed training system
according to the Military Training System (BArS) in the Military Academy
(Odesa) are provided.

Keywords: physical and psychological training, intelligence corps units,

special operations forces, readiness to act under extreme conditions, ATO
experience.

123
ZYGMUNT MATUSZAK
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY POLA

WALKI A PRZYGOTOWANIE ŻOŁNIERZY
(WYBRANE PROBLEMY1)

Na polach walki od wieków dochodziło do sytuacji, które wymagały dużej

odporności psychicznej żołnierzy, walczących po obydwu stronach. Widmo
śmierci, odniesione rany, ból, cierpienie, kalectwo, czy niewola, zawsze
towarzyszyły wojownikom i żołnierzom na wszystkich polach walki. Okres
dziejowy, w którym toczyły się wojny miał znaczenie
dla psychiki żołnierza i wydaje się, że z każdym okresem było ono coraz większe.
Wiązało się to z rozwojem techniki bojowej, stwarzającej większe możliwości
prowadzenia działań i zadawania śmierci. Choć szybka śmierć, paradoksalnie,
mogła być bardziej humanitarna, niż długie umieranie na polu walki, jakie miało
miejsce w dawnych czasach, w bólach i męczarni, bez jakiejkolwiek pomocy.
Zwłaszcza, gdy śmierci często towarzyszyło dodatkowe cierpienie,
a umierających rannych, pozostawionych na polu walki, pożerały dzikie
zwierzęta. Z historii polskiej wojskowości pamiętamy Psie Pole (gdzie w 1109 r.
miała miejsce bitwa wojsk króla Bolesława Krzywoustego z niemieckimi
wojskami Henryka V, ob. dzielnica Wrocławia), na którym pozostawionych
zabitych i rannych zjadły rzekomo psy, czy opisy J. Długosza o bitwie pod
Grunwaldem z 1410 r.
Brak pomocy medycznej rannym żołnierzom na polach walki aż do
przełomu XVIII i XIX w., (kiedy zaczęła się kształtować wojskowa służba
zdrowia), był czymś paradoksalnie naturalnym. Wcześniej, pomocy takim
żołnierzom udzielało okoliczne społeczeństwo, często przy okazji rabujące
zabitych i rannych. Do podobnych sytuacji również w czasie II wojny światowej,
choć rabunków dopuszczali się żołnierze. Tego typu zachowania
zaobserwowano w bitwie pod Lenino z dnia 12-13 października 1943 r., gdzie
sowieccy żołnierze rozbierali z mundurów, pozostawionych na polu walki przed

1Autor nie jest psychologiem. Przez 34 lata pełnił zawodową służbę wojskową w pionie dowódczo-
sztabowym, w tym przez 8 lat na stanowiskach liniowych w jednostkach wojsk pancernych w 11
Dywizji Pancernej. Brał udział w wielu ćwiczeniach, w których weryfikowano oddziaływanie
psychologiczne na żołnierzy.

124
transportem sanitarnym na tyły, rannych i zabitych polskich żołnierzy2. Wiele
podobnych zjawisk nie zostało opisanych. Udzielanie pomocy żołnierzom na
polach walki rozwinęło się w wiekach późniejszych, przyczyniając się do
ratowania zdrowia i życia wielu tysiący rannych.
Trudno określić, czy strach przed śmiercią i kalectwem na współczesnym
polu walki jest inny niż w minionych wiekach. Wydaje się, że inne wykształcenie
w minionych wiekach, a w zasadzie jego brak, sugerowałoby mniejszą
świadomość żołnierzy w zakresie skutków udziału w walkach (odniesienie ran,
śmierć). Zapewne stąd biorą się opisy fanatycznych działań i zachowań
żołnierzy, ginących w imię króla, czy bogów. Choć podobne zjawiska powtarzały
się w czasie II wojny światowej, zarówno w armii sowieckiej („za Stalinu,
za Leninu wpieriod, czy za rodinu”), jak i niemieckiej (wśród jednostek Waffen
SS). Zjawiska takie miały miejsce również w armii japońskiej (piloci kamikadze).
Fanatyzm, wynikający z ideologii partyjnej lub religijnej, był zjawiskiem
występującym także w wojnie koreańskiej w latach 1950-1953, czy w działaniach
na Bliskim Wschodzie w latach 60. i 70.
Strach przed śmiercią i kalectwem na polu walki wydaje się podstawową
przyczyną powstawania zaburzeń psychicznych wśród żołnierzy. Dziś wiele
mówi się o PTSD i nieracjonalnych zachowaniach żołnierzy powracających
z misji pokojowych lub bojowych, np. z Iraku, czy Afganistanu. Armia
amerykańska jako pierwsza stworzyła system opieki nad żołnierzami
powracającymi z wojny wietnamskiej, który obowiązuje do tej pory wobec
żołnierzy powracających z misji bojowych i stabilizacyjnych. Już w 1946 r.
naukowcy amerykańscy sformułowali tezę, zgodnie z którą „niebezpieczeństwo
odniesienia ran lub utraty życia jest źródłem tak ogromnego stresu, że
doprowadza żołnierzy biorących udział w walce do załamania nerwowego”3.
Z drugiej strony często odpowiedzialność za życie podwładnych, czy kolegów
z oddziału, rodzi sytuacje, które nie miałyby miejsca w innej rzeczywistości.
Wówczas poczucie odpowiedzialności za innych, w pewnym sensie, niweluje
stres, strach, obawę o własne życie i pozwala skupić uwagę na wykonaniu
zadania. Często wówczas mówi się o bohaterach, o poświęceniu własnego życia,
dla ochrony kolegi, czy oddziału. Tego typu opinie zostały przedstawione przez
żołnierzy izraelskich w trakcie badań naukowych. Większy niepokój wśród tych

2S. Jaczyński, Bitwa pod Lenino z perspektywy półwiecza, [w:] H. Stańczyk (red.), Wojsko Polskie
na froncie wschodnim 1943-1945. W 50 rocznicę bitwy pod Lenino, Warszawa 1994, s. 59; por.
Meldunek gen. Z. Berlinga do dowódcy Frontu Zachodniego z 15.10.1943 r., CA MO SSSR, Fond
233, op.10173, d.111, dok. Nr 0026639, Opisanije bojewych diejstwij 1 Polskoj Diwizji Piechoty im.
Tadieusza Kostiuszko 12-13 oktjabrja 1943 goda, k. 42, w którym dowódca 1 DP opisuje te
zachowania i domaga się, by w przyszłości nie miały one miejsca w pasie działań polskiej dywizji.
3 D. Grossman, O zabijaniu, Psychologiczny koszt kształtowania gotowości do zabijania w czasie

wojny i pokoju, Warszawa 2010, s. 105.

125
żołnierzy wzbudzała możliwość sprawienia zawodu innym, niż obawa o własne
życie i zdrowie4.
Mimo fascynacji osiągnięciami techniki, nowoczesnym sprzętem,
pozwalającym z kosmosu odczytać leżącą na ziemi gazetę, czy zajrzeć przez
ściany do wnętrza budynku, najważniejszym elementem decydującym
o powodzeniu w walce zbrojnej, pozostaje człowiek. To człowiek skonstruował
ową technikę, zaprogramował ją, to on nią steruje i wybiera cele oraz zadania.
Przy pomocy dostępnych środków bojowych i materialnych steruje polem walki.
I to przed człowiekiem w warunkach ekstremalnych pojawia się wiele barier
psychicznych, niewystępujących w warunkach pokojowych czy poligonowych.
Zastanawiające jest, czy człowiek-żołnierz, nawet najlepiej wyszkolony w czasie
pokoju, jest w stanie sprostać wymaganiom współczesnego pola walki. Znanych
jest wiele przykładów, gdy teoretycznie najlepiej wyszkoleni w okresie
pokojowym żołnierze i dowódcy, będący liderami wśród swoich żołnierzy
i kolegów, nie sprawdzają się w innych warunkach, zwłaszcza bojowych. Stres
związany z odpowiedzialnością za wykonanie zadania paraliżuje, utrudnia
przejęcie inicjatywy, wpływa na samodzielność oraz szybkość działania
i podejmowania decyzji. Zdarzało się, że prymus szkoły oficerskiej, choć
teoretycznie najlepiej przygotowany, nie sprawdzał się podczas szkolenia
i w dowodzeniu pododdziałem w jednostce wojskowej, zwłaszcza podczas
ćwiczeń z użyciem środków bojowych, gdy istniało realne zagrożenie życia
w przypadku popełnienia błędów w dowodzeniu. Natomiast bardzo często
teoretycznie przeciętny dowódca, w czasie szkolenia, czy misji bojowej, dawał
się poznać jako świetny organizator i wódz, dobrze dowodzący swoim
pododdziałem.
Takie osoby najczęściej zostawały dowódcami wyższych szczebli dowodzenia
i awansowały na stopnie generalskie.
Należy rozważyć, czy odpowiednio zmotywowany i wyszkolony
żołnierz/dowódca, dysponujący na polu walki nowoczesną techniką bojową,
jest zdolny do wielkich czynów i poświęceń, a wspomaganie go przez
przygotowanie moralne i psychologiczne może pomóc w odniesieniu
zwycięstwa. Historia wojen zawiera wiele przykładów, gdy w starciu
z liczniejszym przeciwnikiem, odpowiednio zmotywowane i dobrze dowodzone
mniejsze siły, potrafiły odnieść sukces. Było to uzależnione od wielu czynników,
dziś nazywanych psychologicznym przygotowaniem żołnierza do walki, m.in. od
wysokiego morale, wiary w zwycięstwo, szeroko pojmowanej postawy
patriotycznej, dobrego wyszkolenia i wiary w możliwości posiadanego sprzętu
bojowego. Na znaczenie cech żołnierza (dzisiejszej psychiki) od dawna zwracali
uwagę słynni dowódcy i teoretycy nauki wojennej, m.in. Sun Tzu, hetman wielki
koronny Jan Tarnowski, cesarz Napoleon Bonaparte, gen. Carl von Clausewitz

4 Ibidem, s. 106.

126
i marszałek Józef Piłsudski. Wśród czynników, które wpływają na niewielką
użyteczność wojska jako narzędzia wojny należy wymienić: brak odporności
żołnierza
na zjawiska występujące na polu walki, niskie morale, brak wiary w możliwości
bojowe sprzętu, czy wyposażenie wojsk w sprzęt o niskiej wartości, brak zaufania
do dowódców. Żołnierz, choć jest istotą żywą, to jest również narzędziem
wojny, jej podstawowym elementem5. Psychika żołnierza, przygotowanie do
walki, świadomość odniesienia ran, utraty zdrowia i życia była i jest elementem
związanym z techniką bojową, przy czym chodzi głównie o umiejętne
wykorzystanie tej techniki do własnej ochrony oraz zadania strat przeciwnikowi.
Celem takiego przygotowania psychicznego żołnierza jest to, by
w działaniach bojowych nie wahał się walczyć i nie myślał o możliwości
odniesienia ran czy śmierci. Oczywiście, nie chodzi o wyszkolenie cyborga
odpornego na wszelkie, niekorzystne zjawiska występujące na polu walki, ale
o wyszkolenie świadomie walczącego żołnierza, zdającego sobie sprawę
z zagrożenia, ale jednocześnie nie obawiającego się uczestnictwa
w walkach, nawet w sytuacjach ekstremalnych6.
Zastanawiające jest również, czy i jak można przygotować żołnierza, jego
odporność na wysiłek oraz próby opanowania stresu, by w pełni racjonalne
działał na polu walki. W warunkach pokojowych, poligonowych można
stworzyć pewną namiastkę pola walki. Prowadzone ćwiczenia zapewne
przygotują żołnierza do pewnych zachowań, wyrobią nawyki i pozwolą nabyć
umiejętność poruszania się na polu walki. Jednak będą to tylko ćwiczenia,
w których stwarzane sytuacje, będą jedynie pozorowane, by nie narazić żołnierza
na śmierć lub kalectwo. Choć każdy żołnierz i dowódca powinien być świadomy
tego, że nawet najlepiej przygotowane i zabezpieczone ćwiczenia mogą stwarzać
sytuacje zagrażające zdrowiu i życiu. Pytanie tylko, czy takie wydarzenia i sytuacje
mogą być stresujące lub uodparniać żołnierzy na stres.
W czasach Układu Warszawskiego, w ramach działalności Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej, podczas szkoleń poligonowych wojsk, starano się stwarzać
takie sytuacje taktyczne, aby w znacznym stopniu odzwierciedlały one
prawdziwe pole walki 7. W obawie o życie żołnierzy nie prowadzono jednak
ćwiczeń dwustronnych z użyciem amunicji bojowej. Podczas ćwiczeń starano
się tak przygotować teren i zaplanować działania, możliwie najrealniej
odpowiadające prawdziwym działaniom bojowym. Działania zmierzające
do psychicznego przygotowania żołnierzy do realiów rzeczywistego pola walki
przedstawione zostaną na kilku przykładach.

5 G. Regan, Błędy militarne, Warszawa 1992, s. 31.

6 P. Pacek, I. Pavelko, Международная безопасность в контексте гибридной войны, Wschód
Europy 2019, Vol 5, No 2, s. 152-153.
7 Autor w latach 70-tych brał udział w wielu ćwiczeniach, podczas których zawsze jednym z celów

szkoleniowych było wyrobienie nawyków i przygotowanie do działania na rzeczywistym polu walki.

127
 Podczas jednego z ćwiczeń na terenie poligonu Żagań, w połowie lat
70-tych, zaplanowano przeprowadzenie natarcia kompanii czołgów (16 czołgów
T-55A), w ślad za wałem ogniowym pułku artylerii (haubice 122 mm). Czołgi
miały się przemieszczać tak blisko, by – jak to określano – „odłamki dzwoniły
na pancerzach”, tj. w odległości ok. 200-250 m od wybuchających pocisków.
Przed ćwiczeniem poinformowano żołnierzy o scenariuszu działania oraz
zapewniono, że ogień będzie prowadzony tak, by pociski nie eksplodowały za
blisko nacierających czołgów, a pociski odłamkowe nie wyrządzą czołgom
żadnych szkód. Dla zachowania bezpieczeństwa z czołgów zdemontowano
zbiorniki zewnętrzne paliwa i oleju oraz wszelki osprzęt. Po wyruszeniu do
natarcia, załogi, mimo wielu nacisków dowódców, nie zbliżyły się na odległość
mniejszą niż 500 m od wybuchających pocisków artylerii. Po przeprowadzeniu
dodatkowych rozmów z załogami i kolejnym natarciu, podczas którego
„odłamki zadzwoniły na pancerzach”, załogi zatrzymały czołgi i odmówiły
dalszego udziału w ćwiczeniu. Więcej tego typu ćwiczeń na bazie jednostki nie
przeprowadzono. Żołnierze nie mieli zaufania do artylerzystów i ich precyzji
kierowania ogniem. Być może w warunkach bojowych żołnierze zaufaliby
artylerii i ruszyli do natarcia, choć nie ma takiej pewności.
Kolejny z przykładów związany jest z obawą o sprzęt i jej ewentualnymi
skutkami (paraliż, lęk). We wrześniu 1974 r. na poligonie Świętoszów
przeprowadzono ćwiczenie z użyciem środków bojowych na temat przełamania
obrony przez wzmocniony pułk czołgów. W ćwiczeniu, po raz pierwszy
w Śląskim Okręgu Wojskowym, użyto w ramach eksperymentu czołgów
wyposażonych w instalację do wykonywania przejść w polach minowych metodą
wybuchową, tzw. ładunków wydłużonych. Ładunki te były wystrzeliwane ze
specjalnych zasobników zamontowanych na czołgach. Silnik rakietowy wyciągał
z pojemnika 500 kg „węża” materiału wybuchowego, tzw. plastiku, o długości
100 m. Po upadku na ziemię, na pole minowe, następowała detonacja ładunku,
umieszczonego 50 m od czołgu i niszczącego wszystkie miny, jakie znajdowały
się na ścieżce o szerokości 4 m i długości 100 m. Po odpaleniu jednego ładunku
czołg przemieszczał się po wykonanym przejściu, trałował skrajnie ścieżki,
ewentualnie detonując pozostałe miny i odpalając kolejny ładunek, o ile pole
minowe miało głębokość 200 m. W ślad za czołgiem torującym przemieszczały
się pozostałe wojska. Przed wykonaniem zadania bojowego, w ciągu kilku dni
szkolono wyznaczone załogi i trenowano „na sucho” realizację zadania.
Największy stres pojawił się w dniu ćwiczenia, gdy załogi stawiły się na poligonie
i wyjechały na pozycje do odpalenia ładunków. Obawy dotyczyły m.in.
niezawodności używanej techniki. Żołnierzy paraliżował ryk silnika
rakietowego, co skutkowało odruchowym „kuleniem się w sobie”
i chęcią oddalenia się od ściany pancerza. W momencie detonacji ładunku polu
minowym z ładunkami zmniejszonymi (3 kg materiału wybuchowego zamiast
5 kg), ciśnienie powietrza było tak ogromne, że do wnętrza czołgu (teoretycznie

128
szczelny, przygotowany do przeprawy pod wodą) przez różne szczeliny
dostawał się pył, odczuwany jak smagnięcie piaskiem. Choć było to ćwiczenie
i wszystko było sprawdzone, to żołnierzy paraliżował strach8. Przy czym należy
zauważyć, że udział w kolejnych tego typu ćwiczeniach na pewnej części
żołnierzy i kadry zawodowej nie robił już takiego wrażenia, choć mimo wszystko
zawsze pozostawał pewien lęk i obawa, czy wszystko odbędzie się zgodnie
z planem.
Nawet jeśli stres związany z działaniami na polu walki nie jest
obezwładniający, to wywołuje pewne obawy o własne zdrowie. Dotyczy to
również ćwiczeń. W sierpniu 1975 r. jedno z ćwiczeń na OC Żagań dotyczyło
działań ratunkowo-ewakuacyjnych pododdziałów, w stosunku do których
wykonano uderzenie jądrowe. Wybuch jądrowy był pozorowany przez
detonację odpowiedniej ilości materiałów wybuchowych i napalmu. Sama
detonacja została przeprowadzona w bardzo bezpiecznej odległości od
ćwiczących wojsk (ok. 3 km). Wszyscy zostali poinformowani, gdzie i o której
nastąpi wybuch. Obserwując z czołgu moment wybuchu, mimo pełnej wiedzy
o pozoracji, załogi odruchowo zamykały się w czołgach i nie chciały
obserwować „grzyba” po wybuchu jądrowym. W rozmowach z żołnierzami
odczuwalna była o to, co by było, gdyby mieli do czynienia z prawdziwym
wybuchem. Takich odruchów nie powodowało wysadzenie rowu
przeciwpancernego z napalmem, gdy ściana ziemi i ognia pojawiała się
w odległości 300 m przed nacierającymi czołgami.
Innego rodzaju stres przeżywają załogi czołgów podczas szkoleń z zakresu
przeprawy pod wodą. Czołgi mogą pokonywać rzeki, kanały, wąskie jeziora (do
szerokości 1000 m i głębokości 5 m). Wozy są fabrycznie przygotowane do tego
typu działań, wymagają jedynie wykonania kilku czynności przygotowujących
i sprawdzających szczelność pancerzy, włazów i wszelkiego rodzaju pokryw 9.
Załogi szkolone są w kilku etapach – posługiwanie się sprzętem ratunkowo-
ewakuacyjnym, ćwiczenia na basenach i makietach czołgów. Przed zajęciami
praktycznymi na rzece, każdy żołnierz był badany przez lekarza (tak jak przed
każdym ćwiczeniem). Sprawdzano tętno, ciśnienie, stan uzębienia i ogólny stan
psychiczny (poziom strachu). Można było zaobserwować odmienne zachowania
w obiekcie szkoleniowym i na rzece. Czasami żołnierze reagowali z opóźnieniem
na polecenia i komendy. Zdarzały się sporadyczne sytuacje, gdy załogi po
wjechaniu do wody i pełnym zanurzeniu nie wykonywały komend z brzegu, co

8 Po tych ćwiczeniach Autor został skierowany na specjalny kurs, po ukończeniu którego otrzymał
uprawnienia do montowania, sprawdzania i odpalania ŁWD z czołgów, ważne przez 5 lat (do 1980
r.).
9 Podczas ok. 30 przepraw, w których Autor brał udział, nigdy nie zdarzyło się, aby którykolwiek

czołg był tak szczelny, że woda nie przedostawała się do środka. Z reguły w czołgu znajdowała się
woda, którą pompa zęzowa usuwała na zewnątrz.

129
prowadzało do sytuacji kryzysowych, w wyniku których rzadko (co kilka lat)
dochodziło do wypadków śmiertelnych.
Wydaje się, że nawet najlepiej wyszkolony żołnierz, który nie znalazł się
w sytuacji zagrażającej życiu, stworzonej lub wynikłej podczas ćwiczeń, nie jest
w pełni przygotowany do realiów pola walki. Każde ćwiczenia z użyciem
środków bojowych stwarzają zagrożenie dla życia żołnierzy. Podobnie było
w początkach lat 70-tych, gdy pododdziały czołgów systematycznie ćwiczyły
działania na tzw. kubańskim torze przeszkód. Działanie te polegały na
pokonywaniu różnych przeszkód, np. płonących beczek z napalmem i innymi
materiałami, czy przeszkód zapalanych metodą wybuchową. Ściana ognia
i czarnego dymu, utrudniająca widoczność, powodowała sytuacje, w których
załogi miały problem z pokonaniem toru i przeżywały niemały stres, chcąc
uniknąć przeszkód z napalmem.
Udział wojska w misjach stabilizacyjnych i bojowych w Iraku oraz
Afganistanie zmienił obraz wojska, a także proces jego szkolenia. Żołnierze,
którzy brali udział w misjach są najlepszymi instruktorami. Wiedzą, czym jest
strach i stres oraz jak powinien przebiegać proces szkolenia przygotowujący do
działań bojowych. Regulaminy walki, sporządzone na bazie ćwiczeń
doświadczalnych w zaciszach gabinetów, mogą jedynie teoretycznie
przygotować do realizacji zadań bojowych i nauczyć pewnych ogólnych
czynności. Sprawdziany na strzelnicach i poligonach pozwolą przybliżyć realia
bojowe. Najważniejszym poligonem sprawdzającym wyszkolenie i odporność
żołnierza na stres jest pole walki. Oczywiście, nikt nie chce w celach wyszkolenia
żołnierzy wywoływać wojny, natomiast bazując na doświadczeniach z misji
bojowych można przygotować place ćwiczeń i opracować plany szkoleń tak, by
odzwierciedlały one pole walki.
Współczesna technika i wynalazki pozwalają na odtworzenie w znacznym
stopniu realiów pola walki. Połączenie techniki i realiów pola walki
z przygotowaniem psychicznym, mającym na celu ukształtowanie morale
żołnierzy, teoretycznie powinno przygotować świetnie wyszkolonego żołnierza.
Zapewne wychowanie żołnierza-patrioty, przy uwzględnieniu różnych
czynników, pozwoli na stworzenie warunków, w których podejmie się on
realizacji obowiązku obrony ojczyzny. Jednak dopiero nabyte doświadczenia
bojowe, tzw. ostrzelanie, przekonanie o słuszności realizowanych zadań, wiara
w nabyte umiejętności, zaufanie do sprzętu bojowego oraz wiara w dowódców
i kolegów, sprawiają, że żołnierze czują się pewniej, przełamują strach i obawę
o własne zdrowie i życie.

130
 STRESZCZENIE

Na polach walki dochodzi do różnych sytuacji, które powodują stres,

zmianę postaw i zachowania żołnierzy. W trudnych sytuacjach, zagrażających
zdrowiu i życiu, żołnierz może zachowywać się nieracjonalnie, nie tak, jak go
przygotowano do działań. Może to powodować, że zadania bojowe nie zostaną
wykonane. W celu uniknięcia takich sytuacji, w warunkach poligonowych,
prowadzi się szkolenie wojsk, przygotowujące żołnierzy do warunków pola
walki. Prowadzone ćwiczenia mają stworzyć warunki odpowiadające realiom
pola walki, by żołnierz mógł się odpowiednio przygotować do przyszłych
działań. Autor przedstawił opisy ćwiczeń, w trakcie których żołnierze mogli
poznać przypuszczalny obraz walki oraz własne obserwacje zachowań żołnierzy
w tym czasie. Jednak żadne ćwiczenia nie przygotują w pełni do walki,
właściwych nawyków żołnierze nabywają tylko uczestnicząc w prawdziwej
wojnie.

Słowa kluczowe: stres pola walki, ćwiczenia, psychika żołnierza, strach,

zagrożenie.

SUMMARY

The battlefield creates various situations which can cause stress, a change
of attitude and behaviour in soldiers on the battlefield. In difficult situations that
threaten health and life, a soldier might behave irrationally and not in a way he
was trained for action. It might result in combat tasks not being carried out.
To prevent such situations armies are trained in traverse conditions to prepare
the soldiers for battlefield conditions. The exercises that are carried out are to
create conditions resembling those of a reality of a battlefield, to let the soldiers
prepare for future actions. The author presented several outlines of exercises
in which soldiers could learn the possible view of a battle. At the same time, he
presented personal observations on behaviour of the soldiers during the
exercises. However, no exercise can fully prepare for battle. Soldiers can only
acquire such practice during a real war.

Keywords: battlefield stress, exercises, psyche of a soldier, fear, threat.

131
BOGUSŁAW PACEK
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

OLEKSANDR TURINSKYI
Narodowy Uniwersytet Sił Powietrznych im. Iwana Kożebuda w Charkowie,
Ukraina

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA
DOWODZENIA W CZASIE
KONFLIKTU ZBROJNEGO

WPROWADZENIE

Każda armia w czasie pokoju przygotowuje się do walki zbrojnej1 i do

udziału w wojnie2. Przygotowywanie to polega przede wszystkim na nabyciu
umiejętności, zarówno indywidualnych, jak i zespołowych, niezbędnych do
wykonywania zadań stawianych przez wojskowych dowódców. Jednak
opanowanie określonych umiejętności to nie tylko sprawne posługiwanie się
bronią czy środkami pola walki. To także odpowiedni stan psychiczny, morale
wojska. Dlatego zrozumiałym jest, że w naukach psychologicznych wydzielono
psychologię wojskową, która za jeden z najbardziej istotnych obszarów swoich
badań uznaje walkę zbrojną 3.
Powszechnie uznaje się, że psychologia walki zbrojnej sprowadza się do
psychologii zwycięstw, albo militarnych klęsk. Psychologia wojskowa to również
psychologia przygotowania do walki i gotowości żołnierzy do działań
militarnych. Ten rodzaj psychologii, nazywany psychologią walki, wiąże się
z wieloma silnymi, skrajnymi emocjami, cierpieniem żołnierzy i cywili,
gwałtowną śmiercią, przerażającymi widokami i nadmiernym wysiłkiem.
Działanie żołnierzy w warunkach bojowych wymaga odwagi, często wręcz
postaw bohaterskich, bowiem stale narażeni są na utratę życia, są świadkami

1 Walka zbrojna to trwające w czasie i określonym miejscu starcie przeciwstawnych sił wojskowych.
Do rodzajów walki zbrojnej należą: obrona, natarcie, działania opóźniające, specjalne i nieregularne.
Szerzej: S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Warszawa 1993.
2 Wojna jest konfliktem zbrojnym, prowadzonym pomiędzy państwami, narodami lub grupami

etnicznymi. Oznacza zerwanie stosunków (dyplomatycznych, pokojowych) i rozpoczęcie działań,

określanych jako walka zbrojna. Związana jest z wrogimi działaniami. Szerzej: J. Keegan, Historia
wojen, Warszawa 1998.
3 Szerzej: S. Koziej, Wstęp do teorii i historii bezpieczeństwa, www.koziej.pl/wp-content/uploads

/2015/05/Teoria_i_historia_bezpieczeństwa.doc, dostęp: 10.10.2017.

132
śmierci nie tylko przeciwników, ale i najbliższych kolegów. Stąd też psychologia
walki zmierza do przygotowania psychiki uczestników konfliktów zbrojnych do
tego typu przeżyć oraz wskazuje sposoby radzenia sobie w sytuacjach narażenia
na śmierć lub konieczności zadania śmierci innym, świadomie lub na podstawie
rozkazu 4. Psychologia walki musi uwzględniać także specyficzne warunki,
w jakich żołnierze wykonują powierzane im zadania. Często jest to cierpienie,
brak snu, brak odpowiedniej pomocy medycznej, ekstremalne warunki
pogodowe, bardzo trudne ukształtowanie terenu i wiele innych. Duże znaczenie
ma również rozłąka żołnierzy z najbliższymi.
Te wszystkie aspekty mają istotne znaczenie, nie tylko dla zachowania, ale
i samopoczucia żołnierzy w czasie konfliktu zbrojnego.Podczas walki zawsze
występuje duże ryzyko, niepewność efektu podejmowanych działań, a nawet
brak informacji o bieżącej sytuacji. Zjawiska ustawicznego rażenia, burzenia
i niszczenia powodują skrajne doznania u wszystkich uczestników walki
i wymagają odpowiednich cech, odporności psychicznej i odpowiedniego,
wcześniejszego przygotowania.
Konflikt zbrojny5 stopniowo przyzwyczaja żołnierzy do myśli o utracie
życia, jednak długotrwałe, wysokie zagrożenie i przebywanie w bezpośredniej
bliskości śmiertelnych zdarzeń, powodują, że nawet przygotowani i prezentujący
dużą odporność na stres żołnierze, po pewnym czasie, ze względu na widoczne
problemy psychiczne, potrzebują pomocy psychologicznej. Psychologia walki to
nie tylko psychiczne przygotowanie żołnierzy i udzielanie pomocy wtedy, gdy
narażają swoje życie, ale przede wszystkim takie ich przygotowanie, by potrafili
dobrze działać (byli zdolni i zmotywowani) oraz właściwie używać
przydzielonych środków pola walki, uzbrojenia, pojazdów, w celu pokonania
przeciwnika.
W trakcie każdego konfliktu zbrojnego i w czasie każdej walki szczególną
rolę odgrywają osoby odpowiadające za dowodzenie wojskami. Osiągnięcie
zamierzonych celów w trakcie konfliktu zbrojnego w dużej mierze zależy
właśnie od dowódców, ich predyspozycji psychicznych i umiejętności radzenia
sobie w ekstremalnie trudnych sytuacjach. Dlatego też tak istotne jest
analizowanie psychologicznych uwarunkowań dowodzenia w warunkach
konfliktu zbrojnego.
Niniejszy artykuł został opracowany na podstawie badań naukowych
prowadzonych przez Autora oraz rekomendacji polskich i ukraińskich
psychologów uczestniczących w operacjach wojskowych w Iraku i Afganistanie

4P. Pacek, O.E. Truszczyński, Hybrid War and its Psychological Consequences, Torun International
Studies 2020, nr 1(13), s. 25-26.
5 Konflikt zbrojny to pojęcie szersze od wojny. W trakcie konfliktu zbrojnego strony również

prowadzą walki zbrojne, ale wojna nie jest wypowiedziana. Strony konfliktu zbrojnego,
w odróżnieniu od wojny, musza być podmiotami prawa międzynarodowego. Szerzej: Słownik
podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994.

133
w 2014 r. oraz w wojnie hybrydowej na Ukrainie w 2016 r. Jego celem jest
przedstawienie psychologicznych aspektów dowodzenia, opartych na
współczesnych doświadczeniach.

ISTOTA DOWODZENIA W WARUNKACH BOJOWYCH

Dowodzenie występuje głównie w nomenklaturze wojskowej i oznacza

szczególny rodzaj kierowania wojskami, związany z wydawaniem rozkazów,
realizowany przez dowódców oraz sztaby wobec podległych im żołnierzy,
ugrupowanych w oddziałach i pododdziałach, zmierzający do przygotowania
wojsk w czasie pokoju oraz do działania w czasie kryzysu i wojny. Dowodzenie
wojskami dotyczy zarówno przygotowania, jak i prowadzenia działań bojowych.
Aby osiągnąć zakładane cele w trakcie ewentualnej walki, ważne jest
odpowiednie dowodzenie wojskami w czasie pokoju, gdyż błędy popełniane
przez dowódców mogą niekorzystnie wpłynąć na przygotowanie żołnierzy
i oddziałów, uniemożliwiając osiągnięcie odpowiednich umiejętności oraz
gotowości bojowej wojsk. Efektywne dowodzenie w dużym stopniu
uwarunkowane jest właściwym przygotowaniem kadr dowódczych i sztabowych
oraz żołnierzy, sprawnością systemu dowodzenia i odpowiednim
rozpoznaniem, a także systemem łączności. Dla skutecznego dowodzenia ważne
są też warunki, w jakich działają wojskowi. Mając na względzie wszystkie
czynniki determinujące sprawne dowodzenie trzeba przyznać, iż priorytetową
rolę odgrywają sami dowódcy i wspomagające ich sztaby. Podejmowanie
trafnych decyzji, wydawanie optymalnych w danej sytuacji rozkazów oraz
sprawne i skuteczne ich wykonanie w ogromnym stopniu warunkuje osiągnięcie
zakładanych celów w walce.
Dowodzenie jest nie tylko związane z bardzo dużą odpowiedzialnością ze
względu na możliwe skutki, ale jest ono przede wszystkim bardzo złożone
i skomplikowane oraz wymaga uwzględnienia wielu istotnych czynników,
szybkiej analizy i umiejętności ponoszenia ryzyka. Dowódcy i przydzielone im
sztaby, nie tylko organizują i kierują prowadzonymi działaniami zbrojnymi6.
Muszą panować nad przebiegiem sytuacji, reagować na różne, zaskakujące
okoliczności, motywować żołnierzy do wypełniania rozkazów i ciągle dbać
o odtwarzanie gotowości bojowej, która w warunkach konfliktu zbrojnego
często się obniża. Niezależnie od wykorzystania nowych technologii
(komputerów, dronów i robotów), na polu walki najistotniejszy jest człowiek,
szczególnie ten, który odpowiada za dowodzenie wojskami. To od dowódcy
zależy, jak będą wykorzystani w działaniach bojowych żołnierze oraz siły i środki
wojskowe. Dlatego ważne jest, by dowódca prezentował odpowiednie cechy

6 Szerzej na temat prawnych aspektów dowodzenia siłami zbrojnymi: M.A.Kamiński,

Prawoustrojowy status Sił Zbrojnych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Roczniki Nauk
Prawnych 2019, t. 29, nr 3, s. 42-71.

134
osobowościowe, miał wiedzę i posiadał umiejętności zapewniające sprawne
dowodzenie.
Podstawowe zadania stojące przed dowódcą to:
• zorganizowanie szkolenia wojska,
• zapewnienie dyscypliny,
• kształtowanie poczucia odpowiedzialności z tytułu realizacji zadań,
• wyrobienie nawyków odpowiedniej realizacji zadań,
• kształtowanie uczuć i postaw patriotycznych7.
Ważne, aby dowódca potrafił przekonać podwładnych do słuszności
podejmowanych działań. Działanie wojska to umiejętność realizacji zadań
zespołowo. Istotne jest, aby cały zespół (całe pododdziały i oddziały) miał
świadomość o podejmowanych czynnościach i utożsamiał się z celami
określonymi przez dowódcę. Wykonywanie rozkazów z pełnym przekonaniem
o ich słuszności ułatwia bardzo realizację zadań, wynikających z założonych
celów, co powoduje określone skutki. Są one zamierzone (planowane)
i niezamierzone (nieoczekiwane).
Do najważniejszych niezamierzonych skutków w czasie działań podczas
konfliktów zbrojnych należą:
• nadmierne wyczerpanie żołnierzy,
• zniszczenie własnych urządzeń i środków walki,
• duża ilość ofiar i rannych po własnej stronie,
• wypadki,
• dezorientacja8.
Mają one negatywny wpływ na gotowość bojową i dalsze działania
wojskowe.
Dla sprawnego dowodzenia ogromne znaczenie ma posiadanie informacji,
dlatego istotne jest ich zbieranie, przekazywanie, analizowanie i wyciąganie
wniosków. Szczególnie ważne są informacje o przeciwniku (jego planach, siłach,
zasobach, itp.). Współcześnie pozyskiwaniem informacji zajmują się
wyspecjalizowane służby specjalne oraz pododdziały i oddziały wojskowe9.
Choć pozyskiwanie informacji przez każdego żołnierza także ma znaczenie.
Dlatego ważne jest kształtowanie i rozwijanie zdolności do zapamiętywania
ważnych zjawisk, zdarzeń i faktów o rzeczywistości istotnej z punktu widzenia
prowadzonych działań.

7 Szerzej: J. Kręcikij, J. Wołejszo (red.), Podstawy dowodzenia, Warszawa 2007 oraz J. Adair,
Rozwijanie umiejętności przywódczych, Kraków 2007.
8 Szerzej: G. Machała, Przyczyny i skutki konfliktów zbrojnych, https://prezi.com/…/przyczyny-i-

skutki-konfliktów-zbrojnych, dostęp: 10.10.2017 r.

9 Szerzej na temat polskiego wywiadu wojskowego: M.A. Kamiński, Zadania Służby Kontrwywiadu

Wojskowego i Służby Wywiadu Wojskowego, [w:] W. Kitler, M. Stepnowska, D. Nowak (red.),

Prawo wojskowe, Warszawa 2017, s. 516-529.

135
 Ważną funkcją dowodzenia jest przewidywanie zdarzeń, które mogą
wystąpić. Wiąże się to z koniecznością podejmowania ryzyka, umiejętnością jego
oceny i podejmowania decyzji, które owo ryzyko zamienią w szansę i sukces,
a nie w zagrożenie i klęskę. Najtrudniejszą funkcją jest samo decydowanie-
rozkazodawstwo. Każdy rozkaz i każda podjęta decyzja poprzedzone są
weryfikacją posiadanych informacji, oceną sytuacji i analizą zadania oraz
przygotowaniem propozycji decyzji10. Rozkaz dowódca wydaje jednoosobowo
i sam ponosi za niego odpowiedzialność.
Jedną z istotnych funkcji dowodzenia jest motywowanie podwładnych.
Polega ona na ustawicznym pobudzaniu żołnierzy do oczekiwanych działań
i realizacji odpowiednich zadań. Funkcja ta jest wypełniana przez samych
dowódców, szczególnie na poziomie taktycznym. Celem podejmowanych
działań jest kształtowanie takich postaw żołnierzy, które powodowałyby w ich
psychice chęć do podjęcia oczekiwanego działania. Najbardziej pożądane
postawy to odwaga i determinacja w wykonywaniu rozkazów, nawet przy
realizacji najtrudniejszych zadań.
Motywy to określone stany psychiczne, pobudki skłaniające żołnierzy do
działań11. Aby motywy żołnierzy posiadały właściwości ukierunkowane na
wypełnianie oczekiwanych zadań, należy je kształtować. Na kształtowanie
motywacji żołnierzy mają wpływ prezentowane przez nich cechy osobowości,
ale także wiele innych czynników, w tym postawa i określone umiejętności
dowódców. Ważne przy tym jest posiadanie wysokiego autorytetu przez
dowódców, zapewnienie przez nich jak najlepszego wyszkolenia bojowego,
dyscypliny sprawnego działania i właściwego ułożenia relacji między
żołnierzami. Dowódcy motywują swoich podwładnych przez ich pobudzanie12,
tj. wywoływanie bodźców działających na psychikę. Często zwiększają
motywację żołnierzy przez przymus13, choć dużo lepszym sposobem jest
zachęcanie14. Przymus w motywacji wojskowej, choć niepopularny w innych

10 Rozkaz jest poleceniem bezwarunkowego działania, realizacji lub zaniechania jakiegoś działania.
Może być wydany tylko przez osobę do tego uprawnioną w formie ustnej, pisemnej albo sygnałowej.
Natomiast rozkazodawstwo to wydawanie rozkazów.
11 Motywacja w psychologii to pewien impuls, bodziec inspirujący do działania, wynikający

ze społecznych potrzeb i celów. Szerzej: M. Laprus (red.), Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa
1979.
12 Pobudzanie to aktywizowanie, dynamizowanie, mobilizowanie, zachęcania, wzmaganie działań.

Szerzej: Pobudzanie [hasło], www.https://synonim.net/synonim/pobudzane+działania, dostęp:

10.09.2017 r.
13 Przymus to zmuszanie kogoś do podporządkowania się, wywieranie presji na żołnierzy, często

nielegalny nacisk, aby zmusić do określonego działania.

14 Zachęcanie w warunkach działań wojskowych to inspirowanie, nakłanianie, namawianie,

stymulowanie, mobilizowanie, aktywizowanie.

136
zespołach ludzkich, w wojsku jest dość powszechny. Sama istota rozkazu 15
powoduje wyzwalanie świadomości nakazu lub zakazu, z jednoczesną
możliwością sankcji w przypadku niewykonania zadania lub jego właściwej
realizacji. O wiele korzystniejsze jest motywowanie zachęcające. Stwarza ono
możliwość działania bez lęku przed przełożonym, zgodnie z zainteresowaniami.
Często wynika nie tylko z potrzeby realizacji zadania, ale także z psychicznych
oczekiwań żołnierza. Występują również motywacje mieszane, czyli takie,
w których dowódcy stosują przymus oraz zachętę, zależnie od sytuacji i samych
żołnierzy.
Motywując żołnierzy do działania dowódcy muszą przestrzegać pewnych
zasad. Zadania (rozkazy) muszą być jednoznaczne i wydawane stanowczo.
Żołnierze nie mogą wątpić w ich realizację. Stosując system kar i nagród
w procesie motywacyjnym zawsze należy priorytetowo traktować nagrody,
publicznie podkreślając wobec innych żołnierzy wzorową realizację zadań.
Stosując różne bodźce motywacyjne trzeba je dostosowywać
do psychiki żołnierzy, ich nastroju i określonej sytuacji. Przymus i ewentualna
kara powinny być stosowane w drugiej kolejności.
Właściwe motywowanie żołnierzy wymaga odpowiedniej wiedzy
psychologicznej dowódców, a w sytuacji bojowej także wsparcia przez
profesjonalnych psychologów. Wiedza psychologiczna dowódcy ma szczególne
znaczenie na polu walki i w warunkach zagrożeń. Analiza prowadzona w tym
zakresie na przykładzie współczesnych konfliktów zbrojnych
na Ukrainie, w Iraku i Afganistanie wskazuje, że w zakresie psychologicznej
charakterystyki pola walki od II wojny światowej niewiele się zmieniło.
Współcześni dowódcy nadal muszą uwzględniać panikę wśród ludności (jak
pokazał konflikt hybrydowy na Ukrainie, nawet żywiołową)16. W trakcie
prowadzonych walk mogą występować masowe migracje ludności cywilnej,
a wraz z nimi powszechny chaos i zapaść gospodarcza, komunikacyjna,
czy medyczna.
Na psychikę żołnierzy ogromny wpływ ma osobista postawa dowódcy. Im
większe jest jego doświadczenie i zdecydowanie, poparte mądrymi, rozważnymi
decyzjami, tym większa szansa na bezwzględnie i chętne wykonywanie
rozkazów. We współczesnych konfliktach większego znaczenia nabrała dbałość
dowódców o warunki, w jakich żołnierze walczą i odpoczywają, (jedzenie,
spanie, higiena osobista, pomoc medyczna). Pomagają one w podnoszeniu
morale i zachowaniu dobrego nastroju.

15Rozkaz bojowy to forma wytycznych. Najczęściej wydawany jest podległym dowódcom, z reguły
pisemnie. Zawiera opis sytuacji, zadanie, sposób jego realizacji, opis wsparcia logistycznego oraz
sposób dowodzenia.
16 Przez panikę należy rozumieć pojawiający się nagle objaw zachowania psychofizycznego

o charakterze patologicznym, wynikający z silnego lęku lub też z zaburzeń psychotycznych. Zwykle
dotyczy grupy.

137
 To, co nowe, to działanie nie tylko na rozkaz, ale i wyzwalanie przez
dowódców u żołnierzy większej samodzielności w działaniach, inicjatywy
i pomysłowości. Wprowadzane przez Amerykanów w trakcie operacji ISAF w
Afganistanie zbiorowego (dowódca wraz z żołnierzami) omawiania przebiegu
zrealizowanych działań bojowych, ze wskazywaniem na działania poprawne
i błędne, uczyniło żołnierzy bardziej odpowiedzialnymi za przebieg całej
operacji.
Z psychologicznego punktu widzenia ważna jest dbałość dowódców o
zachowanie jak najlepszych relacji pomiędzy samymi żołnierzami, jak i ich
stosunków służbowych z bezpośrednimi przełożonymi, tzw. zwartość zespołów
żołnierskich, gdyż przekonanie, że nikt nie zostawia w potrzebie innego
żołnierza ma duże znaczenie dla realizacji zadań.
W trakcie konfliktów zbrojnych u żołnierzy często pojawia się uczucie
osamotnienia. Szczególnie dokuczliwa jest rozłąka z rodziną i brak z nią
kontaktu. W związku z tym potrzebne są odpowiednie działanie, by to
osamotnienie nie powodowało nadmiernego stresu i nie prowadziło do depresji.
Jak wynika z powyższego, dowódcy powinni być przygotowani pod
względem psychicznym do trudnych zadań, wielu ekstremalnych przeżyć
i sytuacji. Muszą także posiadać wiedzę i umiejętności z zakresu podstaw
psychologii, pozwalające im na prawidłowe kierowanie zespołami ludzkimi
i wspieranie podwładnych.

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY KONFLIKTU ZBROJNEGO

Nieodłącznym elementem współczesnych konfliktów zbrojnych są

działania psychologiczne oraz używanie informacji jako skutecznego narzędzia
walki. Powszechnie stosowane są działania propagandowe 17 skierowane
zarówno do ogółu, a także bezpośrednio do żołnierzy. Celowo rozpuszczane są
plotki, pogłoski, półprawdy, które mają wywołać niepokój u żołnierzy i obniżać
ich motywację do walki. Popularnym środkiem wykorzystywanym do walki
informacyjnej jest Internet. Również telefonia komórkowa ułatwiła
zastraszanie, a nawet szantażowanie, uczestników konfliktu. Przykładem jest
tu wojna hybrydowa na Ukrainie. Zarówno w czasie aneksji Krymu, jak i podczas
walk w Donbasie, kontaktowano się z ukraińskimi żołnierzami za
pośrednictwem ich prywatnych telefonów komórkowych i zachęcano do
przejścia na stronę przeciwną lub grożono im i ich rodzinom w przypadku
pozostania w szeregach armii ukraińskiej. Przeciwdziałanie takim akcjom
dezinformacyjnym nie jest łatwe. Po pierwsze, są one kierowane do żołnierzy
i tak znajdujących się już w trudnej sytuacji walk codziennych, wybuchów,
oślepiających błysków i innych bardzo silnych bodźców, oddziaływujących na

17Działania propagandowe to rodzaj manipulacji informacją, indoktrynacja, celowe oddziaływanie,

zmierzające do ukształtowania oczekiwanych zachowań, postaw, poglądów.

138
psychikę. Po drugie, wymaga to od dowódców nie tylko odpowiedniej wiedzy,
szybkiej i rozsądnej reakcji, ale również znacznych środków.
Najtrudniejsze dla dowódców podczas prowadzonych działań bojowych
jest opanowanie paniki, powodowanej wzmożonym strachem18, który
gwałtownie. Panika objawia się w postaci zbiorowych zachowań (najczęściej
ucieczki z pola walki) oraz brakiem kontroli nad swoim postępowaniem. Często
ta forma strachu powodowana jest faktycznym zagrożeniem, choć zdarza się, że
żołnierze ulegają panice w wyniku wyimaginowanych niebezpieczeństw. Strach
towarzyszący panice wywołuje w żołnierzach zmiany wegetatywne, takie jak:
drżenie rąk, pocenie się, a nawet bezwolne wypróżnianie się.
Typowe psychiczne skutki towarzyszące panice i utrudniające dowódcom
jej opanowanie to:
• obniżenie sprawności intelektualnej,
• brak koncentracji,
• uleganie wyobraźni,
• bezwolność19.
Żołnierze ulegający panice przejawiają uczucie strachu o różnym natężeniu
- od łagodnych obaw, przez lęk, aż po przerażenie. Panika w warunkach
bojowych wynika często z nieznajomości sytuacji, nadmiernego poczucia
zagrożenia oraz łatwiejszego ulegania sugestii w dużych grupach, gdzie żołnierz
jest anonimowy. Łączy się z porzucaniem sprzętu, z dezorganizacją działań
bojowych oraz dużymi stratami moralnymi w szeregach wojsk. Panika, zwana
też psychozą tłumu, stwarza korzystną sytuację dla przeciwnika, mogącego
ją wykorzystać do uzyskania przewagi.
Przeciwdziałanie panice wymaga bardzo zdecydowanego działania ze strony
dowódcy. Nie ma uniwersalnych sposobów na jej opanowanie. Autorytet
dowódcy i szybkie wyjaśnienie sytuacji są czynnikami, które pomagają opanować
panikę. Jednak oceniając przypadki paniki występujące w konfliktach zbrojnych
przełomu XX i XXI w. trzeba przyznać, że szansa na szybkie jej opanowanie w
warunkach bojowych nie jest duża. W związku z tym należy przede wszystkim
podejmować działania, które na nią nie pozwolą20.
Prawie z każdym działaniem żołnierzy podczas konfliktów zbrojnych mamy
do czynienia z problemem stresu. Stres jest dynamiczną relacją adaptacyjną
pomiędzy możliwościami jednostki a wymaganiami sytuacji21. Sytuacje bojowe

18 Strach to silne emocjonalne napięcie, powodowane najczęściej realnym lub wyimaginowanym

zagrożeniem z jednoczesnym napięciem mięśni.
19 Szerzej na temat napadów paniki, lęków i nerwicy: www.psychiatria.pl oraz: www.https://portal.

abczdrowie.pl/ atak-paniki, dostęp: 10.10.2017 r.

20 Pacek B., Pacek P., Psychologia wojny hybrydowej, Warszawa-Siedlce 2019, s.43-44.
21 Stres jest to napięcie emocjonalne, relacja adaptacyjna między określonymi możliwościami

człowieka a stawianymi wymogami. Szerzej na temat stresu: S. Kluczyńska, Stres [hasło],

www.psychologia.edu.pl/.../ 1478-o-stresie-isposobach-radzenia, dostęp: 02.10.2017 r.

139
na każdym kroku wiążą się z dużymi wymaganiami, które często przerastają
żołnierzy. Czynnikami, które wywołują stres, mogą być zarówno czynniki
umysłowe, fizyczne, fizjologiczne, jak i anatomiczne. Zbyt silny stres przynosi
niepożądane skutki, może prowadzić do zaburzeń psychicznych, w tym
zaburzeń lękowych, a nawet depresji. W skrajnych wypadkach długotrwały stres
w sytuacji bojowej może prowadzić do PTSD – zespołu stresu pourazowego
o charakterze traumatycznym22.
Do typowych objawów PTSD należą:
• duże napięcie lękowe,
• bezradność,
• wyczerpanie,
• niechęć do podejmowania jakichkolwiek działań,
• nawrót wspomnień dotyczących traumatycznego zdarzenia,
• koszmary senne23.
Zadaniem dowódcy w przypadku stwierdzenia objawów PTSD u żołnierzy
nie jest samodzielne rozwiązanie problemu, gdyż nie jest on do tego
przygotowany. Dowódca powinien potrafić rozpoznać objawy PTSD i jak
najszybciej skierować dotkniętego nim żołnierza do psychologa lub psychiatry.
W przypadku stwierdzenia objawów PTSD u żołnierzy biorących udział
w operacjach w Iraku i Afganistanie, większość państw podejmowała decyzję
o rotacji żołnierzy do kraju i udzieleniu im wsparcia po powrocie.
W warunkach konfliktu na wschodzie Ukrainy w latach 2014-2017, szczególnie
na początku, usiłowano udzielać wsparcia żołnierzom na miejscu, w trakcie
trwania operacji.
Psychoterapia w warunkach aktywnych działań w trakcie konfliktu
zbrojnego jest bardzo trudna. Samo stosowane leków przeciwdepresyjnych
może okazać się niewystarczające, natomiast większość psychoterapii, w tym
terapia ekspozycyjna, desensytyzacja, poznawczo-behawioralna
i psychodynamiczna, w warunkach bojowych jest najczęściej niemożliwa do
przeprowadzenia24. Objawy kliniczne PTSD (brak reakcji na otoczenie, lęk
przechodzący w depresję i skłonności samobójcze) uniemożliwiają żołnierzom
nim dotkniętym udział w działaniach bojowych25. Podczas konfliktu na
Ukrainie, szczególnie w 2014 r., wyeliminowani z operacji wojskowej żołnierze

22 PTSP to zespół stresu pourazowego, będący zaburzeniem psychicznym, które powstaje jako
reakcja na ekstremalne, emocjonujące wydarzenia, zwane traumą.
23 Szerzej: Anxiety and Depression Association of America, Posttraumatic Stress Disorder (PTSD),

Symptoms of PTSD, www.https://adaa.org/understanding-anxiety/posttraumatic-stress-disorder-

ptsd/symptoms, dostęp 02.10.2017 r.
24 Szerzej: B.J. Sadock, V.A. Sadock, P. Ruiz, Sadock's Synopsis of Psychiatry Behavioral Sciences

Clinical Psychiatry, Philadelphia 2015.

25 Szerzej: Post-traumatic stress disorder (PTSD) - symptoms and causes,
https://www.mayoclinic.org/ diseases-conditions/post-traumatic, dostęp 03.10.2017 r.

140
dotknięci PTSD nie reagowali na ataki artyleryjskie i spadające pociski.
Wykazywali objawy otępienia emocjonalnego i bardzo często stawali się ofiarami
działań. U wielu żołnierzy dochodziło do dysocjacji, tracili zupełnie orientację
przestrzenną, poczucie czasu oraz kontakt z otoczeniem.
U części żołnierzy objawy PTSD występują z pewnym opóźnieniem
w stosunku do sytuacji, która je wywołała, co w warunkach konfliktu zbrojnego
często powoduje lekceważenie lub brak zrozumienia dla ich zachowania.
Niektóre objawy kliniczne PTSD dają znać o sobie dopiero po powrocie
żołnierza. Większość przypadków objawia się w okresie
do sześciu miesięcy, ale zdarzają się też sytuacje, kiedy następuje to znacznie
później. Z punktu widzenia funkcjonowania wojska ma to znaczenie przy
powtórnym kierowaniu żołnierzy do udziału w operacjach bojowych. Wtedy,
nawet przy minimalnych objawach PTSD, należy kierować żołnierzy na komisję
lekarską w celu weryfikacji stanu zdrowia psychicznego i oceny możliwości ich
dalszego udziału w realizacji zadań w trakcie konfliktu zbrojnego. Należy przy
tym brać pod uwagę fakt, że wielu żołnierzy nie przyznaje się do swoich
problemów w obawie przed ośmieszeniem lub relegowaniem z operacji.
Niektórzy żołnierze świadomie ignorują chorobę, często w obawie o przyszłą
karierę wojskową. Rezygnując z profesjonalnej pomocy psychologicznej czy
psychiatrycznej sięgają po alkohol i narkotyki.
Dotknięci zespołem stresu pourazowego żołnierze oddziaływują
negatywnie na innych uczestników działań bojowych. Ich zachowanie pogłębia
stres i depresję kolegów oraz dezorganizuje działania wojskowe. Dlatego ważne
jest, by dowódcy potrafili zidentyfikować w zachowaniu żołnierzy objawy PTSD
i natychmiast na nie reagowali. W takiej sytuacji pomaga tylko szybka pomoc
psychologa i psychiatry, w lżejszych przypadkach na miejscu,
w ciężych - izolacja i dalsze leczenie poza rejonem działań.
Jak wynika z powyższego, dowódcy muszą być dobrze przygotowani nie
tylko w zakresie rzemiosła wojskowego, ale także pod względem wiedzy
psychologicznej. W przypadku PTSD nie są w stanie udzielać pomocy
podwładnym, ale muszą umieć rozpoznać objawy i spowodować szybkie
udzielenie pomocy przez osoby odpowiednio przygotowane. Należy brać pod
uwagę, że podczas konfliktów zbrojnych również dowódczy są poddawani tym
samym bodźcom, co ich podwładni i skutki tego oddziaływania są często
podobne. Jak wynika z doświadczeń z Iraku, Afganistanu i Ukrainy przypadki
PTSD dotyczą także kadry dowódczej. Z tego powodu psychologiczne
przygotowanie kadr dowódczych oraz ich odpowiednia selekcja wśród
wszystkich aspektów konfliktów zbrojnych nabiera szczególnego znaczenia.
Specyfika współczesnych konfliktów zbrojnych wskazuje, że uczestniczący
w nich żołnierze nie mają czasu na oswojenie się z wojną oraz na przygotowanie
psychiki do jej dramatycznych skutków. Współczesne pole walki to nie tylko
oddziaływanie silnych bodźców fizycznych i psychicznych. To także wiele

141
elementów zaskakujących, dotąd niewystępujących, to udział nie tylko
nowoczesnej techniki wojskowej, ale także osób cywilnych, nawet kobiet i dzieci.
Strach dotyczy nie tylko pola walki, ale także, ze względu na szerzący się
terroryzm, przetrwania osób najbliższych żołnierzowi, w tym dowódców.

ZNACZENIE DOWÓDCÓW W CZASIE KONFLIKTU ZBROJNEGO

Pole walki wymaga posiadania szczególnych cech przez dowódców

wszystkich szczebli. Przede wszystkim to oni muszą być wiarygodni oraz
przekonani do realizowanych celów i zadań. Muszą pokazywać, że możliwe jest
przezwyciężenie niebezpieczeństw wojennych. Zachowanie dowódcy musi być
pewne, poparte wiedzą i szczególnie istotnym w trakcie wojny doświadczeniem.
Oddziaływując na swoich podwładnych, dowódcy muszą potrafić łagodzić
napięcie nerwowe u siebie samych. Obserwując żołnierzy, dowódca musi umieć
stwierdzić przejawy symulowania, czy wręcz tchórzostwa i natychmiast
reagować. Doświadczony dowódca stawia na aktywnych żołnierzy, śmiało
podejmujących działania ofensywne, choć współpracuje ze wszystkimi,
pamiętając o ich indywidualnych cechach. Dobry dowódca potrafi także
pracować nad sobą. Nie tylko doskonali się profesjonalnie, ale dba o dobra
kondycję fizyczną i psychiczną.
Każdy dowódca winien posiadać cechy przywódcze, bowiem od nich
w dużym stopniu zależy skuteczność dowodzenia. Do najważniejszych cech
dobrego dowódcy należą:
• umiejętność przewidywania zdarzeń i zjawisk,
• zdolność do motywowania podwładnych, zachęcania ich do aktywnej
realizacji zadań,
• odpowiedzialność za decyzje własne i działanie podwładnych,
• posiadanie inicjatywy i umiejętności podejmowania szybkich decyzji,
• umiejętność ponoszenia rozważnego ryzyka,
• obiektywizm w ocenie podwładnych,
• umiejętność tworzenia pozytywnych relacji międzyludzkich,
• odwaga,
• kreatywność,
• umiejętność radzenia sobie w trudnych życiowych sytuacjach
i wspierania innych, połączona z empatią,
• umiejętność słuchania podwładnych 26.
Jedną z najważniejszych kwestii jest posiadanie przez dowódcę wysokiego
autorytetu, tj. wysokiej oceny i uznania ze strony podwładnych. Wysoki autorytet
znacznie ułatwia sprawne dowodzenie. W warunkach wojska istotne znaczenie

26 Szerzej: J. Kręcikij, J. Wołejszo (red.), Podstawy dowodzenia, op.cit.

142
ma zarówno autorytet formalny (zewnętrzny), jak i nieformalny, wynikający
z osobistych ocen i wewnętrznego przekonania żołnierzy 27. Autorytet formalny
wynika z posiadanego stopnia wojskowego i zajmowanego stanowiska. Jest on
w armii bardzo ważny. Upoważnia bowiem do podejmowania decyzji
i wydawania rozkazów. Z niego wynika konieczność podporządkowania się.
Jednak, jak wskazują doświadczenia, szczególnie konfliktu na Ukrainie,
niezwykle istotny jest także autorytet nieformalny, który wynika z wiedzy,
zdolności, cech i doświadczenia dowódcy. Podwładni na bieżąco oceniają jego
walory moralne, umiejętność współżycia z ludźmi i przede wszystkim
umiejętność dobrego dowodzenia. Podczas operacji na Ukrainie wystąpiły
przypadki odmowy posłuszeństwa dowódcom posiadającym autorytet formalny,
ale o znikomym lub żadnym autorytecie nieformalnym (np. z powodu ich
bojaźliwości, braku organizacji, braku doświadczenia bojowego). Żołnierze
wybierali wówczas na dowódcę kogoś spośród siebie, posiadającego
charyzmatyczne cechy i wyraźne umiejętności bojowe.
Dowodzenie wojskami wymaga prowadzenia przez dowódców i ich sztaby
ustawicznych analiz. Część z nich ma charakter typowo wojskowy i dotyczy
treści wykonywanych zadań, przydzielonych środków walki, techniki, metod
i sposobów prowadzenia walki oraz warunków działania wojsk na polu walki.
Niezbędne jest jednak prowadzenie analiz zachowań i postaw żołnierzy.
Psychologia dowodzenia wymaga podejmowania decyzji wojskowych
i wypełniania funkcji dowódczych z uwzględnieniem aspektów funkcjonowania
dowódców, pojedynczych żołnierzy i pododdziałów/oddziałów wojsk. Dla
psychologii wojskowej ważna jest nie tylko wolność psychiczna żołnierzy,
ale także relacje „dowódcy-podwładni”, osobowość dowódców oraz
psychologiczne wyzwania związane z dowodzeniem działaniami zbrojnymi.

ZACHOWANIA I POSTAWY ŻOŁNIERSKIE

W DZIAŁANIACH BOJOWYCH

Jednym z najistotniejszych aspektów psychologicznych związanych

z udziałem żołnierzy w konfliktach zbrojnych są ich postawy wobec fizycznego
i społecznego otoczenia wojennego teatru. Przez postawy należy rozumieć ogół
względnie trwałego stosunku do tego otoczenia, względnie trwałych dyspozycji
do oceny otaczających przedmiotów i sposobów emocjonalnego na nie
reagowania. W ramach tych postaw należy uwzględnić również względnie trwałe
przekonania o właściwościach otoczenia oraz gotowość żołnierzy (względnie
trwałą dyspozycyjność) do zachowania się wobec nich.
Postawy żołnierzy prezentowane wobec wszelkich problemów związanych
z ich udziałem w konflikcie zbrojnym mają niezwykle istotne znaczenie, nie tylko

27Szerzej: J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, Warszawa 1969; M. Weber, Racjonalność,

władza, odczarowanie, Poznań 2004.

143
dla funkcjonowania samych żołnierzy, ale także dla przebiegu działań i ich
ostatecznego rezultatu. Ważny jest trwały, wcześniej ukształtowany, stosunek
żołnierzy do przeciwnika i do całej otaczającej rzeczywistości, w tym
przydzielonego im uzbrojenia i sprzętu, warunków socjalno-bytowych, czy
dowódców, kolegów i realizowanych zadań. Czas udziału w konflikcie zbrojnym
to okres, w którym te postawy mogą się wzmacniać lub słabnąć. Nie ma mowy
jednak o możliwościach ich dowolnego kształtowania.
Niezwykle ważna jest wiedza na temat tego, skąd biorą się takie lub inne
postawy, ich ostateczny kształt oraz co w największym stopniu wpływa na
prezentowanie szczególnie pożądanych i niewskazanych postaw żołnierskich.
Konflikty zbrojne w Iraku i na Ukrainie pozwoliły uczestniczącym w nich
psychologom na prowadzenie badań empirycznych, dotyczących postaw
uczestników. Z tych obserwacji wynika, że pomimo wielu podejmowanych
wcześniej działań co do ukształtowania oczekiwanych postaw żołnierzy, już
w trakcie działań bojowych okazuło się, że często różnią się one bardzo istotnie.
Szczególnie wyraźne różnice widoczne są w warstwie emocjonalno-oceniającej
otaczającą rzeczywistość. Często postawy te, (o ile są dobrze rozpoznane),
różnią się pod względem akceptacji dla otoczenia w porównaniu do pozornych
i mylących, pojedynczych, utrwalonych zachowań. Zdarza się, że pozorne
okazywanie akceptacji w rzeczywistości jest postawą obojętną lub wręcz
negatywną. Składnik emocjonalno-oceniający w porównaniu do poznawczego
i behawioralnego ma ogromne znaczenie dla zachowania i działania żołnierzy
podczas konfliktu zbrojnego. Jednak trzeba pamiętać, że na składnik
emocjonalno-poznawczy ma wpływ nie tylko wcześniejsza służba wojskowa,
dowódcy i środowisko wojskowe, ale także wcześniejsze wychowanie, rodzina,
dzieciństwo, szkoła, grupa rówieśnicza. Komponent ten w dużym stopniu
przesądza o pożądanej aktywności żołnierzy. To on pozwala emocjonalnie,
nawet w dużym stopniu, utożsamiać się z realizowanymi celami i zadaniami oraz
wierzyć w słuszność rozkazów, czy skuteczność uzbrojenia. Pewna,
towarzysząca działaniom żołnierzy, afektywność może pozytywnie motywować
ich do walki i chęci ponoszenia ryzyka.
Problem prezentowania pożądanych postaw w trakcie konfliktów zbrojnych
nabiera szczególnego znaczenia wtedy, gdy w rejon działania kierowani są
żołnierze o trwałych postawach, odmiennych od pożądanych. Takie sytuacje
miały wielokrotnie miejsce podczas konfliktu na Ukrainie. Część ukraińskich
żołnierzy z różnych przyczyn prezentowała negatywne postawy wobec
ukraińskiej rzeczywistości, a wykorzystując nadarzające się okazje, uciekała
z pola walki, dopuszczając się jawnych dezercji. Zdarzało się, że negatywne
postawy prezentowali także wysocy rangą ukraińscy dowódcy, co skutkowało
wielokrotnie przechodzeniem na stronę rosyjską.
Realia konfliktu zbrojnego wymagają głównie od dowódców umiejętności
odróżniania prawdziwych postaw podwładnych od postaw okazywanych,

144
wynikających z przymusu i ustalonych żołnierskich zasad. Dowódca musi
wiedzieć, w których sytuacjach należy postawy kształtować, a w których je
eliminować. Specyfika działań wojennych obliguje przede wszystkim do
przywiązywania wagi do kształtowania postaw żołnierzy od początku ich służby
wojskowej, w tym w trakcie szkolenia. Żołnierze o skrajnie negatywnych
postawach nie powinni być kierowani do istotnych zadań w trakcie konfliktu
zbrojnego.
Problematyka pożądanych postaw, w tym aktywnego zaangażowania
żołnierzy, często jest bagatelizowana. Wiele armii poprzestaje na motywowaniu
żołnierzy głównie środkami finansowymi, co nie jest wystarczające, szczególnie
w sytuacjach dużego ryzyka utraty życia. Zagrożenie życia jest jednym
z najważniejszych czynników, ponieważ ma ogromny wpływ
na zachowanie żołnierzy, zwłaszcza w sytuacjach bojowych. Może to mieć
istotny wpływ na zmiany względnie trwałych postaw. Wojna na Ukrainie
wykazała, że zdarzały się sytuacje, gdy żołnierze nie obawiali się wielu zagrożeń,
włącznie z zagrożeniem życia, co było spowodowane ich niskim poziomem
intelektualnym połączonym z brakiem wrażliwości emocjonalnej. Jednak byli oni
mało przydatni w prowadzonych działaniach bojowych, bowiem często sami
stwarzali dodatkowe zagrożenie dla innych żołnierzy. Lęk przed zagrożeniem 28
jest czymś naturalnym. Jako istotna determinanta psychologii działań wojennych
musi być brany pod uwagę przy planowaniu i podejmowaniu jakichkolwiek
działań.
Zagrożeniu związanemu z działaniami militarnymi towarzyszy druga
determinanta walki zbrojnej, jaką jest przeciwnik. Świadomość, że po drugiej
stronie działają inni ludzie, którzy dążą do zniszczenia, powoduje zwiększenie
poczucia zagrożenia, niepewności i obaw.
Trzecim czynnikiem, który w istotny sposób determinuje psychikę
żołnierską, jest konieczność złamania dotychczasowych norm moralnych i zasad
etycznych. Wierzący żołnierze zawsze starali się przestrzegać określonych zasad
religijnych, unikali grzechu. Od małego uczono ich, żeby nie zabijać, nie
krzywdzić, nie niszczyć. W warunkach bojowych to, co było zdecydowanym
zakazem, staje się normą, a nawet obowiązkiem. Wszystko to bardzo komplikuje
psychologiczny obraz konfliktu zbrojnego i czyni go trudnym także dla
dowódców, którzy muszą podejmować decyzje w zakresie wydawania
i wykonywania rozkazów, uwarunkowane psychologicznymi aspektami pola
walki.
Współczesne pole walki, co potwierdziły konflikty zbrojne w Iraku,
Afganistanie i na Ukrainie głównie nadal stanowi, pomimo znacznego rozwoju

28 Lęk w warunkach działań bojowych jest stanem emocjonalnym o charakterze patologicznym,

oznacza niepokój i napięcie, prowadzące do zaburzeń, gdy trwa dłużej. Może być odczuwalny
i domniemany. Szerzej: J. Cendrowski, S. Swebocki, Psychologia walki i dowodzenia, Warszawa
1973.

145
technologii, człowiek. Człowiek wrażliwy, nieprzygotowany na silne doznania
wojenne, ceniący bardziej wartość własnego życia od interesu swojego państwa.
Człowiek, który znacznie później niż jego ojcowie i dziadowie dojrzewa
emocjonalnie, choć jest o wiele bardziej od swoich przodków rozwinięty
intelektualnie. Człowiek, którego dobre funkcjonowanie w warunkach konfliktu
zbrojnego, musi być poprzedzone dobrym wyszkoleniem i przygotowaniem
fizycznym oraz psychologicznym (przed i w trakcie realizacji działań bojowych).

ZAKOŃCZENIE

Doświadczenia konfliktów zbrojnych Iraku, Afganistanu i Ukrainy

wskazują, że w zakresie psychologicznych aspektów działań bojowych niewiele
zmieniło się od czasów II wojny światowej. Zarówno sama psychologia
dowodzenia, wszystko to, co jest związane z rolą dowódców, jak też
uwarunkowania dotyczące zachowań, czy działań pojedynczych żołnierzy wciąż
powodowane są przez te same lub podobne czynniki.
Warto podkreślić, że zarówno literatura przedmiotu, jak i przeprowadzone
badania wskazują na konieczność prowadzenia pogłębionych badań
psychologicznych dotyczących dowódców. Wiele wniosków każe z całkowitą
powagą traktować cechy osobowości szczególnie predystynowane w działaniu
dowódcy. Ważne jest też, aby szukać właściwych metod i sposobów na
kształtowanie tych cech.
Odrębnym i niezwykle trudnym tematem jest kwestia selekcji kandydatów
na dowódców. Państwa posiadają określone rozwiązania w tym kierunku, choć
większość z nich zawiera narzędzia dotyczące wiedzy i umiejętności
merytorycznych, niezwiązanych z osobowością dowódców, ich szczególnymi
cechami wpływającymi na efektywność i funkcjonowanie, szczególnie
w warunkach bojowych. To duże wyzwanie także dla nauk społecznych, które
powinny zająć się tą kwestią w najbliższych latach.

STRESZCZENIE

Artykuł zawiera rozważania Autorów na temat psychologicznych aspektów

konfliktów zbrojnych, oparte na badaniach naukowych przeprowadzonych
podczas konfliktu zbrojnego w latach 2014-2016 na Ukrainie oraz
doświadczeniach polskich psychologów z operacji wojskowych w Iraku
i Afganistanie z lat 2003-2012. Szczególnie dokładnie zaprezentowano
psychologiczne uwarunkowania dowodzenia w czasie konfliktu zbrojnego.
Przedstawiono istotę dowodzenia w warunkach bojowych, zadania dowódców
w czasie konfliktów zbrojnych oraz ich znaczenie dla przebiegu działań
bojowych. Wskazano na skomplikowany charakter działań militarnych w

146
sytuacjach bojowych oraz trudną rolę, jaką musi wypełnić dowódca jako
decydent, który ma doprowadzić do realizacji zadania i jako przełożony, który
musi umieć rozpoznać szereg zagrożeń związanych z zachowaniem
podwładnych.
Autorzy podejmują się także w artykule przedstawienia psychologicznej
strony funkcjonowania dowódców i żołnierzy podczas działań bojowych.
Opisano doświadczenia ze współczesnych konfliktów zbrojnych, dotyczące
różnych zachowań i postaw żołnierskich, w tym związanych z okazywaniem
stresu, lęku, strachu, depresji, czy paniki. Szerzej omówiono problemy związanez
objawami i skutkami wynikającymi z występującym u żołnierzy zespołem stresu
pourazowego o charakterze traumatycznym (PTSD).

Słowa kluczowe: dowódcy, konflikt zbrojny, działania bojowe,

psychologia dowodzenia, PTSD.

SUMMARY

This paper includes the author’s reflections about psychological aspects

of armed conflicts based on scientific research carried out during armed conflict
in Ukraine from 2014 to 2016 and Polish psychologists’ experience of military
operations in Iraq and Afghanistan 2003-2012. Psychological conditions
of command during armed conflict are particularly closely presented. The
following aspects are also showed: the gist of command in combat situations,
commanders’ tasks during armed conflicts, and its importance to the course
of armed actions. The author underlines the complex nature of military actions
during combat situations and challenging role to fulfil by commander as the
main decision-maker. In the paper, author presents also psychological side
of commanders’ as well as soldiers’ functioning during combat actions.
Experiences from modern armed conflicts concerning different soldier’s
behaviour and attitude (including signs of stress, fear, anxiety, depression and
panic) are widely described. This paper discusses problems related to symptoms
and effects of PTSD experienced by soldiers.

Keywords: Commanders, military conflict, combat action, command

psychology, PTSD

147
YURIY DANYK,
Ivan Chernyakhovsky National Defense University of Ukraine

TAMARA MALIARCHUK,
Ivan Franko Zhytomyr State University, Ukraine

PIOTR PACEK
War Studies University, Poland

SERVICEMEN AND NON-COMBATANTS

TREATMENT AND TRAINING
TO OVERCOME HYBRID WAR
CONSEQUENCES

INTRODUCTION

Nowadays the world is facing many new threats which are the real danger
to security systems. We are all now witnessing the fundamental change
of modern battlefield, spectrum of used resources, and also forms
of combating. These changes have significantly been influenced by the new type
of conflict known as hybrid warfare which takes place at different levels and
areas and combines elements of conventional actions as well as irregular ones.
The aims of hybrid warfare are not only enemy troops and country’s critical
infrastructure but also civilians living within the conflict zone and international
society.
The support of a state defensive capacity directly depends on a mobilization
base and its all-round readiness to defend the state. It is especially important
nowadays when new threats have arisen with great strength. The annexation
of Crimea by Russia in early 2014 and ongoing conflict in eastern Ukraine have
just confirmed that in modern world it is common to use different tools
in achieving aims not only engaging military means. Conventional resources
usually are supported by PSYOPS which can efficiently destabilize the value
system, trust, belief, and morale of soldiers.
For the world it means they need security system transformation to adjust
to new challenges and to prepare forces capable to counter new threats. What is
more, hybrid actions have shown that it is necessary to prepare servicemen and
non-combatants to overcome all consequences.

148
 Soldiers’ psycho-physical readiness to take part in combat actions is the key
factor in this issue. It is achieved through professional training. During the
training proces, the combat-related skills are formed. Psycho-physical readiness
to the future combatant is achieved by a set of measures including theoretical
and practical components. There are seminars, trainings, field trainings, classes
in tactical medicine, etc.
One of the main consequences of hybrid war casualties is post-traumatic
stress disorder. It is synergistically intensified and supported by a set
of psychological, information, and cyber impacts of internal and external origin.

PTSD CHARACTERISTICS

Post-traumatic stress disorder used to be recognized as an anxiety disorder.

According to ICD-11 it is now explained as a disorder specifically associated
with stress after experiencing or witnessing traumatic events. The defining
characteristic of a traumatic event is its capacity to provoke fear, helplessness,
or horror in response to the threat of injury or death. Examples of traumatic
events include:
• serious accidents,
• being told you have a life-threatening illness,
• bereavement,
• violent personal assault, such as a physical attack, sexual assault,
burglary, robbery, or mugging,
• military combat,
• miscarriage,
• house fires,
• natural or man-made disasters,
• terrorist attack,
• traumatic childbirth,
• prolonged bullying,
• childhood neglect1.
• People can be exposed to traumatic event by:
• direct participation
• being a direct witness of the traumatic event
• being informed that someone close to you experienced or was
threatened by the traumatic event
• being repeatedly exposed to visual details of traumatic events (e.g. first
responders, prosecutors).

1 What is PTSD?, PTSDUK, http://www.ptsduk.org/what-is-ptsd/, access: 20.02.2018.

149
 Symptoms of PTSD ICD-11 classifies as follows: 1) re-experiencing the
traumatic event or events in the present in the form of vivid intrusive memories,
flashbacks, or nightmares, which are typically accompanied by strong and
overwhelming emotions such as fear or horror and strong physical sensations,
or feelings of being overwhelmed or immersed in the same intense emotions
that were experienced during the traumatic event; 2) avoidance of thoughts and
memories of the event or events, or avoidance of activities, situations, or people
reminiscent of the event or events; and 3) persistent perceptions
of heightened current threat, for example as indicated by hiper-vigilance or an
enhanced startle reaction to stimuli such as unexpected noises2.
As far as military background of PTSD is concerned is worth saying that
today, hundreds of thousands of servicemen and women are struggling with
PTSD. The U.S. Department of Veterans Affairs estimates that PTSD afflicts:
• almost 31 percent of Vietnam veterans,
• at least 10 percent of Gulf War (Desert Storm) veterans,
• 11 percent of veterans of the war in Afghanistan,
• 20 percent of Iraqi war veterans 3.

INTERNATIONAL SOCIAL AND PSYCHOLOGICAL

SUPPORT CENTERS

The analysis of social and psychological support centers establishment and

functioning in the world has shown that the majority of such institutions are
under governmental control (National Veterans Center 4, National Center for
PTSD5 (USA), Combat Stress6 (Great Britain), Israel Center for the Treatment
of Psychotrauma7, etc.).
The centers provide:
1) Psychological support (consultations, trainings);
2) Medical support (the majority of centers have direct contact with
military
and civilian hospitals, and in a case of acute PTSD form; also there
is a professional psychiatrist in every center);

2 WHO, International Classification of Diseases 11th Revision, https://icd.who.int, access:

20.02.2018.
3 PTSD: A Growing Epidemic, https://medlineplus.gov, access: 23.12.2017.
4 National Veterans Center, http://nationalveteranscenter.org/, access: 23.10.2017.
5 National Center for PTSD, https://www.ptsd.va.gov/, access: 23.10.2017.
6 Combat Stress, We are combat stress, the UK’s leading charity for veterans’ mental health, https://

www.combatstress.org.uk/, access: 23.10.2017.

7 Israel Center for the Treatment of Psychotrauma, Qu’est-ce que le trouble de stress post-

traumatique ?, TraumaWeb, http://traumaweb.org/, access: 23.10.2017.

150
 3) Education and readaptation of combatants and non-combatants
(sports games, corporative game, career enhancement training,
seminars, trainings, workshops;
4) Financial and humanitarian aid (it can be in a form of compensation
from government or in a form of sponsorship);
5) Aid and advice in legal matters (consultations, paperwork, defense of
combatants, and non-combatants rights in a court, if there is
a necessity).
Despite efforts to increase access to appropriate mental health care, military
veterans around the world have been having difficulties in receiving relevant
support even in acute PTSD condition. An acute shortage of medical specialists
combined with the rising population of veterans seeking treatment has led to
months-long waiting times8.
Centers, which work in a distance (providing support, aid, and learning) and
stationary in all mentioned spheres, except medical support and aid, are the key
places to help and support.
Computer databases of the USA and Great Britain centers provide
registration for an appointment in the nearest regional center for any kind of aid
and support. Soldiers and non-combatants can also receive social and
psychological support via the Internet. Centers` work is reflected on official
websites of national and regional centers with the help of information support
services. Information support service releases daily, weekly, and monthly
information editions (video episodes, articles, magazines, etc.) of patriotic,
scientific and practical content. It inspires patriotic moral values among
servicemen and non-combatants. A high level of information support service
provides therapeutic effect on people suffering from combat stress or mental
disorders.
Distributed distance work of centers gives opportunities to receive social
and psychological support in any place of the state, where there is Internet
access. Moreover, distributed distance social and psychological aid economizes
resources, which are usually spent on transport. Timing and opportunity to
receive aid without leaving the place of work or service are also sufficient.
A recent study of rural veterans with PTSD has shown that receiving
psychotherapy and related services via telephone or video conferencing can have
positive effects, including the initiation of and adherence to appropriate
treatment.

8U.S. Department of Veterans Affairs, Access Audit. System-Wide Review of Access, May 12-June
3 2014.

151
 UKRAINIAN SOCIAL AND PSYCHOLOGICAL SUPPORT
– ATO OPERATION

According to information represented by official website of Ukrainian

government (Verhovna Rada)9, since the beginning of the antiterrorist operation
(ATO) in 2014 year, 80% of the ATO participants in Ukraine suffered from
PTSD. In this regard system of social and psychological support in Ukraine
started its formation. To overcome the negative consequences of PTSD in
several regional centers of Ukraine (Lviv10, Lutsk11, Kyiv12, Dnipropetrovsk13,
etc.), volunteers established regional psychological rehabilitation centers. Also
civil organizations, medical centers and hospitals, religious communities,
governmental psychological support services deal with the problem
of psychological disorders detection and therapy in Ukraine.
Centers help all categories of people suffering from combat actions.
However the centers are located only in big cities and, the methods of distributed
distance work are not sufficiently developed nowadays. Moreover, there is no
collaboration between centers which could result in coherent treatment and its
continuation if someone needs to move to another region of the country. Every
center uses its own methods of mental disorders detection and therapy. There is
no systematic approach in psychological support and aid,. The absence of
systematic approach becomes apparent in other spheres of centers`work
(education and readaptation, aid and advice in legal matters, etc.). Therefore,
there is no official system of social and psychological support in Ukraine at the
moment.
Moreover, it is necessary to take into consideration the consequences
of hybrid war factors, their influence soldiers and non-combatants. Information,
psychological, and cyber influence characteristic for hybrid war demand a new

9 Інформаційне управління Апарату Верховної Ради України, У Комітеті з питань охорони

здоров’я проведено "круглий стіл" на тему: "Психологічна реабілітація та психіатрична
допомога учасникам АТО. Шляхи зменшення рівня суїцидів серед військовослужбовців та
демобілізованих із зони АТО", http://iportal.rada.gov.ua/news/Novyny/148493.html, access:
23.10.2017.
10 Державна Служба України У Справах Ветеранів Війни Та Учасників Антитерористичної

Операції, Реабілітаційний заклад наЛьвівщині запрошує бійців АТО,

http://dsvv.gov.ua/aktualni-pytannya/reabilitatsijnyj-zaklad-na-lvivschyni-zaproshuje-bijtsiv-
ato.html, access: 23.10.2017.
11 Презентували Реабілітаційний Центр Для Учасників Ато В Луцьку, Волинські Новини,

https://www.volynnews.com/news/society/prezentuvaly-reabilitatsiynyy-tsentr-dlia-uchasnykiv-
ato-v-lutsku/, access: 23.10.2017.
12 Подробности, У Києві відкрили центр реабілітації учасників АТО,
http://podrobnosti.ua/2144621 -u-kiv-vdkrili-tsentr-reabltats-uchasnikv-ato.html, access:
23.10.2017.
13 Ukrainian TV Channel - 112 UA, У Дніпропетровську відкрився реабілітаційний центр для

воїнів АТО, https://ua.112.ua/suspilstvo/u-dnipropetrovsku-vidkryvsia-reabilitatsiinyi-tsentr-dlia-

voiniv-ato-281 533.html, access: 23.10.2017.

152
approach to designing the information support subsystem involving mental and
regional peculiarities. Regional and mental peculiarities in turn demand the
design of new subject-oriented methods for PTSD detection and therapy.

SYSTEM OF OVERCOMING HYBRID WAR CONSEQUENCES

The complex solution of overcoming posttraumatic disorders acquired by

soldiers and non-combatants in conditions of hybrid war demands the
formation of integral system. The existing components, which proved their
effectiveness, and methodological base, designed and proved by Zhytomyr
Military, were analyzed in the Institute for formation of required system
components concerning experience of Ukraine in this sphere.
Correlations of results received during clinical interviews, psychometric
testing, and self-report checklists defined that the PTSD formation can take
place during preparation process for combat actions, during and after combat
actions. The mental disorder may aggravate in conditions of every-day life and
under the influence of unintentional or purposely directed information,
psychological and cyber effects14.
The resistance to different factors of a combat situation is evaluated in the
designed system for decreasing PTSD consequences among soldiers before
sending them to combat zone. Also, the subject-oriented adaptation
of servicemen to possible combat stress situations is provided.

PSYCHO-PHYSICAL SERVICEMEN TRAINING

FOR COMBAT ACTIONS

Zhytomyr Military Institute (ZMI) designed and implemented a set

of activities and a system for psycho-physical combatants training for combat
actions concerning ATO experience. The set of activities includes combatant
survival course, leadership course, tactical medicine course, special course for
task and mission completion on combat equipment "Laboratory
of Psychological Readiness Formation to Combat Actions". The learners`
reactions are widely evaluated before, during, and after training. Psychologists
also work with combatants and non-combatants.
Every stage of combatant training is based on its own system of technical
and organizational activities. It helps to form necessary competencies effectively
for rational task and mission completion in combat situations and to develop
resistance to combat stresses.

14Y. Danyk, T. Maliarchuk, Ch. Briggs, Hybrid War: High-tech, Information and Cyber Conflicts,
Connections 2017, № 16, p. 5-24, http://connections-qj.org/article/hybrid-war-high-tech-
information-and-cyber-conflicts.

153
 Photo 1. Psycho-Physical Servicemen Training for Combat Actions
in S. Korolov Zhytomyr Military Institute15

ATO experience demanded from commanders and instructors of the

Institute to change approaches in content formation of relevant competencies
and to make changes in training programs.
Psychologically complex and new combat situations demanded by young
officers special skills. We listed the most complex ones below:
• Effective management of subordinates in conditions of longtime stay
on combat posts;
• Personnel management skills when subdivision or unit is in abnormal
or emergency situation;
• Organizational skills in military and civilian cooperation in conditions
of local population hostility;
• Management of subordinates in conditions of threat of death, injury,
risk of bondage or becoming a hostage and being tortured;
• Negotiation skills used in contacts with separatists;
• Skills to dispose of subordinates for further combat task and mission
completion
in a case of trauma, injury, death of comrade-in-arms;
• Skills to convince soldiers of successful outcomes of a combat, task
or mission completion.
According to ATO experience a commander developing psychological
readiness to combat and resistance among soldiers should be aware of following
issues:
• Differences in level of education, outlook, attitude to reality, age;

15 Author`s resources.

154
 • Differences in combat experience and professional military training
of servicemen;
• The necessity of the constant psychological monitoring and taking
corrective actions depending on changes of real situations, cyber and
informational effects;
• The presence among mobilized soldiers persons exhibited problematic
or deviant behaviours;
• Insufficient level of psychological support in the area of task or mission
completion.
During the training commanders` readiness to actions in such conditions is
being formed effectively by their solving situational role tasks.
These tasks are solved in several stages: establishment of emotional contact
with subordinates, assignment of tasks, control over task completion.
At every stage participants are trained to analyze the situation, choose the
most appropriate forms influencing subordinates, to achieve the qualitative task
completion in training and during and after combat actions.

155
 Photo 2. Special Course for Task and Mission Completion in
S.Korolov Zhytomyr Military Institute 16

During the classes in tactical medicine, the examples of giving the first aid
in combat zones are modeled. The first classes in tactical medicine in ZMI
according to NATO Standards were conducted by instructors from civil
organization "Patriot Defense"17.

Photo 3. Servicemen training in tactical medicine by representatives

of civil organization "Patriot Defence" 18

16 Author`s resources.
17 Захист Патріотів, Просвітництво через медицину, http://patriotdefence.org/, access:
23.10.2017.
18 Author`s resources.

156
 Later learning process was conducted by ZMI servicemen, who were
certified in tactical medicine in Ukraine and abroad.

Photo 4. Training in tactical medicine organized by S.Korolov Zhytomyr Military Institute

Instructors in tactical medicine 19

There is also a special training with use of elements form strike ball games.
Combat situations are modeled and elaborated during the game. The psycho-

19 Ibidem.

157
emotional condition of the participants is examined before and after training
with the help of hardware facilities.

SUPPORT OF SERVICEMEN AND TREATMENT

OF NON-COMBATANTS IN COMBAT ACTIONS

Support of soldiers and treatment of non-combatants in combat actions

includes:
• conducting preventive measures before combat;
• psychological and medical support during combat;
• psychological support and medical aid according to the results
of classification system after combat.
• Preventive measures before combat include:
• briefings;
• commanders, soldiers-mentors, chaplains conversations with
servicemen to establish emotional contact between commanders and
subordinates and to elevate mood in a subdivision or unit;
• consultation and skills application, obtained during psycho-physical
training;
• elaborating of giving first aid skills;
• elaborating skills of stupor prevention and combatant`s stupor
breaking, combat stress treatment during combat actions.
• The measures after combat include:
• classification of combatants and non-combatants;
• giving psychological and medical support, aid in accordance with
combatants and non-combatants classification results;
• combat situation analysis and combat experience analysis;
• conversations of commanders, soldiers-mentors, chaplains with
personnel;
• defining the needs of combatants of the subdivision or unit by
commanders.

158
 Categories
Mental
(correspondi Duration Service Aid and Support
Disorder Form
ng color)

commanders, 1-3 days

soldiers-mentors, rehabilitation
Red Combat Stress till 2 days
chaplains, medical programs on the
support service level of subdivision

14-day rehabilitation
medical support program on the
service, level of subdivision
(psychologists, with the transition
psychiatrists), to rehabilitation in a
Acute Stress 2 days – 1
Yellow Ukrainian PTSD distance with
Disorder month
Correction application of
Center, regional subject-oriented
rehabilitation approach in
centers choosing method of
therapy

stationary
rehabilitation with
application of
subject-oriented
medical support
approach in
service, Ukrainian
choosing method of
less than 3 PTSD Correction
Orange Acute PTSD therapy and distance
months Center, regional
therapy,
rehabilitation
hospitalization by
centers
medical support
service in a case of
aggravation of
symptoms

stationary
rehabilitation with
application of
more than 3 subject-oriented
medical support
months approach in
service, Ukrainian
symptom choosing method of
PTSD Correction
Violet Chronic PTSD expression not therapy and distance
Center, regional
less than in 6 therapy,
rehabilitation
months after hospitalization by
centers
stimuli effect medical support
service in a case of
aggravation of
symptoms

Tab. 1. Combatants and Non-Combatants Classification.

Combatants and Non-Combatants Classification was elaborated by authors

in Sergey Korolov Zhytomyr Military Institute after the research analysis

159
of world-known scientists20(psychologists21, medical doctors22, and
sociologists).

SERVICEMEN AND NON-COMBATANTS TREATMENT

AFTER COMBAT ACTIONS

Foreign experience of social and psychological rehabilitation centers and

conducted researches showed the necessity of creating a governmental system
of social and psychological readaptation for soldiers and non-combatants. The
system is to provide solutions in overcoming mental health disorders
of combatants and non-combatants in conditions of hybrid war 23. The creation
and establishment of the National Ukrainian PTSD Center are necessary for the
effective functioning of the system. It will help rationally manage the functioning
of distant distributed and stationary components of the system. The system also
will economize on time and money, broaden the accessibility for all combatants
and non-combatants, who suffer from mental disorders.
Cooperation of Ukrainian organizations, conducting social and
psychological readaptation of combatants and non-combatants, will provide
design of integral database, unification of PTSD detection, and therapeutic
methods with the help of adapted by ZMI projective techniques and subject-
oriented approach. It is a basis for creation of social and psychological
readaptation system for combatants and non-combatants with coordinating the
Ukrainian PTSD Correction Center (UPCC).

Work Spheres Distant Distributed Methods Stationary Methods

consultations, video
conferences with a
psychologist, video trainings,
Psychological Support
webinars, on-line
communication
webinars, workshops (on-line
or uploading a video file),
Education and trainings, advanced distributed
Readaptation learning courses with
application of subject-oriented
approach, on-line
consultations, trainings,
diagnostics (with the help of
CAPs, Mississipi Scale for
Combat-Related PTSD),
therapy (e.g. Cognitive,
Exposure etc.)
sport events, team games,
career enhancement training,
seminars, trainings, workshops.
Employment office suggests list
of vacancies

20 Institute of Medicine of the National Academy of Sciences, Treatment for Posttraumatic Stress
Disorder in Military and Veteran Populations: Initial assessment, Washington 2012, p. 415.
21 M. Lüscher, J. Scott, The Lüscher Color Test, 1st edition, New York 1969, p.185; C.R. Figley,

W.P. Nash, Combat Stress Injury Theory, Research and Management, 2006, p. 482.
22 F.M. Burkle, P.H. Sanner, B.W. Wolcott, Disaster Medicine: Application for the Immediate

Management and Triage of Civilian and Military Disaster Victims, 1984, p. 374.
23 Y. Danyk, T. Maliarchuk, G. Kohreidze, Hybrid War Technologies, Business-Engineering 2017,

no. (1), p. 49-56, http://business-engineering.bpengi.com/home/, access: 01.02.2017.

160
 questionnaire for automatic
computer job placement
sponsorship by website
Financial Support and electronic transfer of money
Humanitarian Aid resources on the account of
the center
Aid and advice in legal consultations, paper work
matters (sending by e-mail)
Scientific Researches video conferences, webinars
daily, weekly and monthly
information editions (video
episodes, articles, magazines
etc.) of patriotic, scientific and etc.) of patriotic, scientific and
Information Support
practical content to resist
informational, psychologically
informational and cyber
effects
Tab. 2. Social and Psychological Soldiers` and Non-Combatants`Readaptation System.
sponsorship from government,
private organizations
consultations, paper work,
defense of combatants and
non-combatants rights in a
court, if there is a necessity
conferences, seminars
daily, weekly and monthly
information editions (video
episodes, articles, magazines
practical content to resist
informational, psychologically
informational and cyber effects

Ukrainian PTSD Correction Center and regional rehabilitation centers

should consider also regional mental peculiarities of population, which differ
according to a region of Ukraine.
Psychological diagnostics and therapy designed by ZMI during the learning
process can be completed in a distance and anonymously 24. Learning
Management System (Moodle) registers combatants and non-combatants and
encodes every user25. In this way, everybody can go through mental health
screening. In a case of a positive result soldier or non-combatant can apply for
therapy.
Individual psychological characteristics of soldiers and non-combatants are
identified during diagnostics. It is based on adapted by ZMI projective
techniques from Howard Gardner`s theory 26 and Rensis Likert psychometric
scale27.
The learning process is based on the received results of ZMI research using
subject-oriented approach. Subject-oriented approach provides
individualization and differentiation of a learning process. The didactic material

24 Y. Danyk, O. Trush, Peculiarities of National Security Support in Highly Technological

Environment, Governmental Building 2010, vol. 1, http://nbuv.gov.ua/UJRN/DeBu_2010_1_42.
25 Т. Малярчук, Особливості застосування електронних платформ у навчальному процесі,

International Scientific Forum: Science and Practice in the Modern World. Collection of Conference
Papers
of International Scientific-Practical Conference (13-14.07.2015, the United Kingdom, London), u-
conferences.or g/, Centre for Scientific and Practical Studies 2015, p. 19-21.
26 H. Gardner, Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences, 1983, p. 440.
27 J.T. Croasmun, L. Ostrom, Using Likert-Type Scales in the Social Sciences, Journal of Adult

Education 2011, no. 40 (1), p. 19-22, access: 24.10.2017.

161
is presented to a learner according to identified individual psychological
characteristics (e.g. if the learner has visual-spatial intelligence mind, maps
designed by Tony Buzan28 are used in a learning process).
It is researched29 that all known methods of PTSD prevention and
treatment based on the distracting factor should focus on personal activities and
interests which generally require high concentration and are time-consuming.
The more person is engaged, the better results are achieved. Learner`s interests,
hobbies and learning processes are applied as therapy. The best results are
recorded when those engaging all senses are implemented
(e.g. classes and workshops in art-therapy, aviation modeling, etc.).
Concerning that studying, in contrast to other distracting factors, uses
sensory systems for perceiving didactic material, we can conclude that the
involvement of the majority of human sensory systems contributes to a high
level of concentration. Furthermore, subject-oriented approach creates a high
level of motivation for learning process.

CONCLUSION

Rehabilitation centers opened in Ukraine to overcome hybrid war

consequences are located only in big cities and do not cover the rest of the
territory of Ukraine, where there is a high rate of people suffering from mental
disorders. Moreover, the centers lack funding for a big amount of combatants
and non-combatants training and rehabilitation before and after being in combat
zone. Every center can take only up to 36 people and it can`t solve the problem
of lack of social and psychological support for combatants and non-combatants,
which has national size in hybrid war conditions.
Distant distributed diagnostics and therapy system gives an opportunity
for anonymous treatment during the e-learning process with the help of adapted
projective techniques. Subject-oriented approach in learning process raises the
level of the learner`s motivation, has therapeutic effect on overcoming PTSD
symptoms. Subject-oriented approach and adapted projective techniques are
applied in a distance and stationary. It economizes time and sources for
combatants and non-combatants, who accommodate far from rehabilitation
centers or have a low level of readiness to use e-learning technologies.
Therefore, the set of measures and the system provide combatants` and
non-combatants overcoming of specifically formed in hybrid war conditions

28 T. Buzan, The Mind Map Book: Unlock your creativity, boost your memory, change your life,
2010, p. 240.
29 T. Maliarchuk, Y. Danyk, E-learning Application for Prevention. Detection and Therapy

of Posttraumatic Stress Disorder, International Journal of Humanities and Social Science 2015, vol.
5, No. 9(1), p.71-76, http://www.ijhssnet.com/journals/Vol_5_No_9_1_September_2015/7.pdf.

162
mental disorders synergistically intensified and supported by destructive
information, psychological and cyber effects of external and internal origin.

SUMMARY

The article aims to present a set of measures and the system on overcoming
hybrid war consequences.
The article starts with an introduction that states the idea of combatants and
non-combatants treatment and training as a key factor of state defense capacity
in conditions of hybrid war. Authors elaborated on the innovative System
of Overcoming Hybrid War Consequences, which includes for the first time
servicemen and non-combatants classification according to the type of mental
disorder, their training before, during, and after combat actions, Social and
Psychological Combatants` and Non-Combatants` Readaptation System. The
key section of the article is devoted to rehabilitation of combatants and non-
combatant using e-learning technologies.

Keywords: post-traumatic stress disorder (PTSD); advanced distributed

learning (ADL); information, psychological and cyber effects, hybrid war.

163
JAROSŁAW WALCZAK
Wojskowy Instytut Techniczny Uzbrojenia

ZNACZENIE LOJALNOŚCI
OBYWATELSKIEJ (POSTAW I ZACHOWAŃ)
DLA PROCESU PRZYGOTOWAŃ
OBRONNYCH PAŃSTWA
I MOBILIZACJI SIŁ ZBROJNYCH

Pojęcie bezpieczeństwa jest prawdopodobnie najczęstszym ze stosowanych

pojęć związanych z organizacją państwa i funkcjonowaniem społeczeństwa.
Bezpieczeństwo narodowe to silna potrzeba istnienia, przetrwania, pewności,
stabilności, tożsamości, niezależności, ochrony poziomu i jakości życia.
Współcześnie nikt już nie utożsamia go jedynie z siłą wojskową, zgodną
z prymitywnym schematem: zagrożenie to agresja, a bezpieczeństwo to obrona
militarna. Współczesne składniki bezpieczeństwa to – nieco marginalizując
aspekty czysto wojskowe – przede wszystkim czynniki polityczne,
technologiczne, ekonomiczne, ekologiczne i w szerokim tego słowa znaczeniu
społeczne i humanitarne. Nie może być inaczej w świecie, który nastąpił po
epoce wojen toczonych o realne zasoby, tj. terytoria służące ekstensywnemu
rolnictwu, wydobywaniu surowców, czy zdobywaniu rozmaitych, ale zawsze
materialnych dóbr. Współcześnie największym dobrem jest wiedza, a tej nie
zdobędzie się najeżdżając sąsiada. Być może z tego powodu dzisiaj więcej ludzi
umiera z przejedzenia (i konsekwencji otyłości) niż w wyniku przemocy.
Pomimo tej ewidentnej zmiany w zakresie korzystania ze środków przemocy,
państwa, nie mogąc wymazać krwawych doświadczeń z przeszłości, nadal
rozbudowują obronę narodową. Traktują ją jak pewne narzędzie ochrony
i obrony przed zagrożeniami interesów narodowych. „Wypełnieniem” tego
drobiazgowo konstruowanego systemu jest jednocześnie jego beneficjent –
obywatel.
Początkowo pojęcie lojalności uznawano za równoznaczne z działaniem
w zgodności z prawem, praworządnym postępowaniem, rzetelnością
i uczciwością w stosunkach z ludźmi. Dzisiaj uniwersalną istotę lojalności
tworzą: przywiązanie, wierność, poświęcenie się grupie, sprawie, krajowi lub
państwu. Lojalność nie jest oczywiście pojęciem jednoznacznym. Wyrażać się
może w przywiązaniu, zaangażowaniu i identyfikacji. Może rodzić się z więzów

164
krwi, uczuć i emocji, wspólnych doświadczeń, przyzwyczajeń oraz wynikać
z pobudek racjonalnych, będących wypadkową kosztów i korzyści. Lojalność
można rozpatrywać w kontekście relacji z jednostką, rodziną, grupą zawodową,
organizacją, religią, czy w końcu z państwem1. Można też potraktować lojalność
obywatelską jako koegzystencję mniejszych lub większych, nawet obejmujących
całe społeczeństwa, wspólnot tożsamościowych, podzielających wartości, takie
jak wolność, równość, demokracja, stabilność czy dobrobyt.
Należy rozważyć, czym dla obronności jest współczesna lojalność
obywatelska, funkcjonująca w warunkach, które determinuje świat zmieniający
się pod ciężarem gwałtownych przemian cywilizacyjnych. Istotne jest również
jak ewoluuje pojęcie lojalności, gdy człowiek traci, w wyniku przemian
kulturowych, twarde dotychczas fundamenty, a tworzone przez niego narody
próbują kierować się coraz bardziej abstrakcyjnymi cnotami obywatelskimi
w zindywidualizowanych społeczeństwach.

WPROWADZENIE

Traktując „bezpieczeństwo” jako zjawisko dynamiczne i wieloaspektowe,

można je określić jako proces zmierzający do „zapewnienia możliwości
przetrwania, rozwoju i swobody realizacji własnych interesów w konkretnych
warunkach, przez wykorzystywanie okoliczności sprzyjających (szans),
podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie
(zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla
podmiotu i jego interesów”2. Wszystko to z zachowaniem bezwzględnej
i szczególnej nadrzędności bezpieczeństwa nad innymi dziedzinami. Jako
wartości, której osiąganie jest powinnością elementarną, górującą ponad
społeczno-ekonomicznymi, kulturowymi, historycznymi i innymi przejawami
społecznej aktywności. Można więc, a nawet trzeba, zaryzykować twierdzenie,
że bezpieczeństwo poprzedza inne wartości, pozostając jedną
z wartości podstawowych, stanowiących opokę do budowy wszelkich wartości
duchowych i materialnych. Nie ma znaczenia fakt, że w obecnej sytuacji zacierają
się granice między bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym. Konflikty
nie są już wyznaczane granicami terytorialnymi, a interesy poszczególnych
państw sięgają daleko poza geograficzne kontynenty.
Wziąwszy powyższe pod uwagę, można nazwać bezpieczeństwo narodowe
stanem świadomości społecznej lub, w nieco innym ujęciu, rodzajem
społecznego oczekiwania. Społecznego, ponieważ od zarania dziejów, wszelkie
próby przeciwstawiania się napierającym zewsząd zagrożeniom miały przejaw
grupowy. I muszą być takie nadal, bo tysiące lat cywilizacji udowadniają

1 S. Waszczak, Refleksje nad lojalnością, jako wartością etyczną i ekonomiczną, Edukacja

Ekonomistów i Menedżerów 2012, nr 1 (23), s. 16-17.
2 S. Koziej, Między rajem a piekłem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Toruń 2006, s. 7.

165
skuteczność takiego podejścia i przyjęcia takich właśnie rozwiązań oraz niejako
naturalnej skłonności człowieka do łączenia się w zorganizowane grupy. Można
oczywiście mówić o bezpieczeństwie indywidualnym jednostki, bezpieczeństwie
człowieka czy obywatela, ale będzie ono i tak zawsze miało wymiar lub aspekt
społeczny.
Naturalnym etapem rozwoju społecznego człowieka było powołanie
skomplikowanej i nietrwałej organizacji – państwa, którego sensem istnienia
było i jest zabezpieczenie potrzeb człowieka-obywatela. Swoje rozliczne cele,
także w dziedzinie bezpieczeństwa, próbuje ono obecnie realizować pomimo
powolnego procesu rozpadu systemu państw narodowych, wypierającego proces
regionalizacji w ramach różnych mechanizmów zbliżonych do tych,
w myśl których funkcjonuje Unia Europejska. Ułatwiają one osiąganie gwarancji
dla zaspokajania interesów narodowych pod postacią eliminacji zapóźnień
cywilizacyjnych naszego narodu 3, ale i w wyraźny sposób prowadzą do
stopniowego osłabienia roli i znaczenia państwa narodowego. Granice państw
stają się czysto umownymi, a suwerenność zaczyna nabierać wymiaru
kolektywnego. Nie znaczy to, że państwo nie musi realizować swoich celów.
Jednak może je zrealizować wyłącznie na drodze życzliwej współpracy
z pozostałymi państwami oraz przez wspólny wysiłek lojalnych wobec siebie
i wobec państwa członków społeczności, pomimo naturalnych niejako
podziałów wokół wyzwań współczesności. Nie dotyczy to tylko wyzwań
wewnątrznarodowych, takich jak tradycja, historia, tempo zmian, etnocentryzm,
migracja, religia, sprawy obyczajowe, ale także ogólnoludzkich, m.in. stopnia
wyemancypowania jednostki, katastrofalnych zmian klimatu, przeludnienia,
rosnącego braku zaufania do instytucji i organizacji oraz absolutnego braku
możliwości przewidywania dalszych kierunków rozwoju rewolucji
technologicznego.
Państwo funkcjonujące według wymienionych wcześniej reguł, powinno
zagwarantować ład społeczny, a precyzyjnie skonstruowane ramy organizacyjne
powinny umożliwić realizację celów dla dobra wspólnoty obywateli.
Najważniejszym z nich wydaje się wspomniane już bezpieczeństwo
i niezakłócony rozwój realizowany w warunkach gospodarki rynkowej.
Wszystko to powinno być oparte na silnych i – wydawać się by mogło, zawsze
atrakcyjnych dla narodu – filarach, którymi są wolność polityczna i kulturowa
oraz demokracja. Najskuteczniejszymi na tym polu pozostają sprawne,
przywiązane do demokratycji, reguły funkcjonowania państwa. Pełnią one swoje
funkcje regulacyjne, planistyczne, koordynacyjne, a czasem i korekcyjne, co
pozwala odpowiednio przygotować kraj do funkcjonowania w sytuacjach
kryzysowych i stanach zagrożenia.

3Zgodnie z Konstytucją RP naród to ogół wszystkich członków społeczeństwa zamieszkujących

państwo (w preambule wskazano: „My Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej”).

166
 Emanacją takiego podejścia państwa jest jego polityka bezpieczeństwa. Jest
to wypadkowa interesów politycznych i zobowiązań gospodarczych
poszczególnych państw w wymiarze globalnym, międzykontynentalnym,
kontynentalnym i narodowym. Koncentruje się ona wokół aktualnych wyzwań
(zagrożeń i szans), identyfikowanych w środowisku i stworzonych przez
człowieka, a także, co równie ważne, doświadczeń historycznych będących
fundamentem współczesnej kultury strategicznej4. Beneficjentem dóbr jest
naród, pojmowany nieco archaicznie jako wspólnota połączona więziami
etnicznymi i kulturowo-cywilizacyjnymi. Taka wspólnota charakteryzuje się
poczuciem tożsamości grupowej, przekazywanym kolejnym pokoleniom 5.
Natomiast w ujęciu współczesnym pojmowana jako jako społeczność związana
osiąganiem wspólnych celów.
W dalszej części opracowania państwo będzie traktowane jako określony
obszar terytorialny, podporządkowany niezależnemu ośrodkowi władzy
politycznej, będącej kontrolowaną przez obywateli władzą państwową. Ma ona
za zadanie tworzyć jedynie ramy organizacyjne życia narodu, eksponować jego
wartości i życzliwie scalać wszystkie jego grupy, by współdziałały dla wspólnego
dobra.
Państwa pomimo rozwoju cywilizacji i niekończących się prób odpierania
agresywnych zachowań, w celu rozwiązywania konfliktów, nie mogą
powstrzymać się od stosowania agresji w formie przemocy zbrojnej. „Oswajają”
one wojny, przydając im nowsze nazwy, tj. wojny obronne, sprawiedliwe,
prewencyjne, czy często nazywając je fałszywie samoobroną. Dążąc do
umniejszenia swojej roli w wywołaniu danego konfliktu, szukają źródeł wojen
w mechanizmach tkwiących poza wolą człowieka i jego zewnętrznego działania.
Jedynym usprawiedliwieniem dla użycia siły przez państwo demokratyczne może
być wyłącznie wymuszona reakcja na pojawiające się zagrożenia dla
bezpieczeństwa ze strony agresora. Czasem, ze względu na tego typu
okoliczności, mając pełną świadomość skutków podjętych działań, używa się
przemocy w stosunkach międzynarodowych w celu zapewnienia
bezpieczeństwa.
Kierując się poczuciem odpowiedzialności za losy obywateli, państwa
podejmują działania warunkujące pomyślny rozwój kraju, również takie, które
mają ulepszyć zdolność do obrony, pozwalając przeciwstawiać się aktualnym
zagrożeniom militarnym. Jest to proces kosztowny, złożony, dynamiczny
i wymagający intensywnych, przemyślanych i zaplanowanych działań. Choć

4R. Niedźwiecki, Zmiany geostrategiczne w środowisku bezpieczeństwa Polski, [w:] R. Niedźwiecki,

A. Mróz-Jagiełło, A. Zagórska, Bezpieczeństwo RP w wymiarze narodowym i międzynarodowym.
Wyzwania, szanse i zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego RP w XXI
wieku, Warszawa 2016, s. 74.
5 W tym sensie naród pojmowany jest jako trwała, historyczna wspólnota, powstała w efekcie

wielowiekowego procesu, posiadająca własną kulturę, język, wartości, instytucje i terytorium.

167
warto zauważyć, że „to nie obronność jest droga, to za bezbronność płaci się
najwyższą cenę”6, czego jako naród i państwo doświadczyliśmy już wielokrotnie.
Nie dziwi więc, że obronność stanowi dziś w Polsce jeden z zasadniczych
kierunków działalności państwa, związanej zarówno z rozwojem w czasie
pokoju, jak i funkcjonowaniem w czasie ewentualnej wojny. Obronność oznacza
zdolność państwa do prowadzenia skutecznych działań obronnych, ochrony
swoich obywateli i dziedzictwa narodowego. Obronność państwa jako dziedzina
ma charakter kompleksowy i z założenia stanowi przedmiot zainteresowania
całego aparatu władzy państwowej, administracji publicznej i gospodarki
państwa7. Powinna też interesować obywateli. W końcu zadania zapewnienia
bezpieczeństwa oraz ochrony interesów narodowych jako nadrzędnych
i wspólnych wartości w demokratycznym systemie, spoczywają zarówno na
państwie, jak i jego obywatelach. W rozwiązaniach praktycznych przekładają się
one na tworzenie, utrzymywanie i doskonalenie określonych systemów,
w ramach których wyspecjalizowane organy państwowe podejmują działania
adekwatne do pojawiających się szans, wyzwań i zagrożeń.
Wśród podsystemów operacyjnych systemu bezpieczeństwa narodowego
szczególną rolę przypisuje się podsystemowi obronnemu państwa. Tworzą go
wszystkie siły i środki przeznaczane do realizacji zadań obronnych (wg. Strategii
Bezpieczeństwa Narodowego RP są to: dyplomacja, służby specjalne, siły
zbrojne i przemysłowy potencjał obronny), odpowiednio do tych zadań
zorganizowane, utrzymywane i przygotowane. W powszechnej świadomości
społecznej nadal jednak przyjmuje się, że to przede wszystkim siły zbrojne 8
stanowią najistotniejszy instrument realizacji polityki i strategii bezpieczeństwa,
wyrażający się wsparciem polityki i obroną interesów państwa na arenie
międzynarodowej, najskuteczniejszymi w tym względzie środkami militarnymi 9.
Obecnie, w skomplikowanej ponad miarę rzeczywistości, to nie kondycja armii
decyduje jedynie o potencjale obronnym kraju.

PRZYGOTOWANIA OBRONNE PAŃSTWA

Do najistotniejszych celów strategicznych państwa w dziedzinie obronności

należy zapewnienie warunków do funkcjonowania i rozwoju społeczeństwa,
(nawet w sytuacji zagrożenia zewnętrznego) przez administrację publiczną i jej
zaplecze gospodarcze, i społeczne. Ma temu służyć zorganizowanie systemu

6 J. Nowak-Jeziorański, Polska wczoraj, dziś i jutro, Warszawa 1999.

7 J. Wojnarowski, System obronny Rzeczypospolitej Polskiej. Struktura, zadania i kierunki rozwoju,
Warszawa 2013, s. 6.
8 Siły zbrojne to zasoby (siły i środki) ujęte w całość organizacyjną, wydzielone przez państwo

do zabezpieczenia ochrony i obrony jego interesów oraz prowadzenia walki zbrojnej.

9 W demokratycznych państwach prawa prowadzenie walki zbrojnej, stanowiące realizację

podstawowej funkcji sił zbrojnych, jest przeważnie uznawane za środek ostateczny, wykorzystywany
w sytuacji wyczerpania pokojowych, (m.in. dyplomatycznych i gospodarczych), środków perswazji.

168
bezpieczeństwa narodowego i zapewnienie jego gotowości do użycia. W jego
skład wchodzą siły zbrojne, administracja publiczna, liczne instytucje
państwowe, obywatele oraz przedsiębiorcy, którym przypadła szczególna rola
w realizowaniu zadań obronnych. Przez zadania obronne należy rozumieć
„część zadań z zakresu bezpieczeństwa narodowego – skonkretyzowane
przedsięwzięcia realizowane przez organy władzy i administracji rządowej oraz
inne organy i instytucje państwowe, organy samorządu terytorialnego,
przedsiębiorców, organizacje pozarządowe oraz poszczególnych obywateli,
obejmujące: przygotowanie państwa do sprawnego działania i przetrwania
w warunkach zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa, kryzysu
i wojny; realizacje określonych przedsięwzięć operacyjnych w tych warunkach,
a także usuwanie konsekwencji po ustaniu zagrożenia, z przywróceniem stanu
normalnego funkcjonowania państwa włącznie” 10. Zadania obronne to
przedsięwzięcia, które obejmują tzw. przygotowanie obronne państwa,
realizowane we wszystkich stanach gotowości obronnej. Obecnie w Polsce nie
obowiązują legalne definicje owego przygotowania. Należy przez nie rozumieć
proces, bądź całokształt przedsięwzięć planistycznych, rzeczowo-finansowych,
organizacyjnych, realizowanych przez przedsiębiorców, administrację, instytucje
państwowe i samorządy, wykonujących zadania obronne.
Obszar przygotowań obronnych obejmuje dużą część składowych systemu
bezpieczeństwa narodowego. Zawiera rezerwy strategiczne, mobilizację państwa
(z mobilizacją sił zbrojnych włącznie), militaryzację i szczególną ochronę
obiektów. Mając na uwadze zasięg i rozmiar potrzeb, celów oraz interesów
bezpieczeństwa narodowego, wśród najważniejszych dziedzin przygotowań
obronnych wymienia się: polityczno-strategiczną, militarną, gospodarczo-
obronną, społeczną oraz edukacyjną11. Proces przygotowań obronnych jest
ściśle związany i bezwzględnie weryfikowany podczas wojny, ale w całości
przebiega w czasie pokoju. Polega on na chłodnym planowaniu i przekazywaniu
zadań podmiotom uczestniczącym w bezpośredniej jego realizacji. Obejmuje on
dwie ściśle ze sobą związane sfery, tj. sferę koncepcyjną i sferę realizacyjną. Sfera
koncepcyjna polega na wypracowaniu ogólnych założeń, zasad i celów polityki
obronnej oraz wykrystalizowaniu ich w postaci gotowych programów
obronnych. Natomiast obszar realizacyjny to przełożenie programów na
wykonawcze plany obronne 12.
Zakres przygotowań obronnych państwa podlega ciągłemu poszerzeniu,
wypełniając coraz głębiej obszary niemilitarne (polityczne, ekologiczne,
kulturowe, ekonomiczne, demograficzne) z coraz istotniejszą pozycją czynnika
społecznego. To ostatnie wynika z faktu, że właściwe funkcjonowanie systemu

10 W. Kitler, Zadania obronne samorządu terytorialnego. Materiał studyjny, Warszawa 2006, s. 19.
11 J. Walczak, Istota przygotowań obronnych państwa [w:] J. Gryz (red.), Bezpieczeństwo państwa.
Zarys problematyki, Warszawa 2016, s. 340-341.
12 M. Sułek, Programowanie gospodarczo-obronne, Warszawa 2008, s. 5.

169
bezpieczeństwa wymaga powszechniejszego i bardziej zaangażowanego udziału
świadomych swych obowiązków obywateli oraz kosztowniejszych przedsięwzięć
związanych z przygotowaniem państwa do funkcjonowania w ekstremalnych
warunkach.
Obecnie zakres ten obejmuje:
• planowanie, programowanie obronne i realizowanie przygotowań
obronnych;
• przygotowanie w dziedzinie kierowania obroną państwa, zasadami
organizacji oraz uruchamiania i funkcjonowania systemu kierowania;
• przygotowanie w zakresie utrzymywania stałej gotowości obronnej,
stworzenie warunków do jej sprawnego podwyższania;
• przygotowanie wszystkich elementów systemu bezpieczeństwa
narodowego do pracy w sytuacjach szczególnych zagrożeń, także
w razie konieczności do prowadzenia obrony;
• przygotowanie do objęcia ochroną obiektów szczególnie ważnych dla
bezpieczeństwa państwa;
• stworzenie warunków funkcjonowania wytypowanych jednostek
organizacyjnych wykonujących najistotniejsze zadania na rzecz
obronności przez ich wszechstronne przygotowanie do militaryzacji;
• szkolenie obronne;
• kontrolę stanu przygotowań obronnych wraz z kontrolą realizacji
nałożonych zadań obronnych 13.
Celem przygotowania i realizacji tych przedsięwzięć (zwanych
przygotowaniami obronnymi) jest wydzielenie sił i posiadanych środków oraz
wypracowanie skutecznych procedur funkcjonowania podmiotów, którym
wyznaczono zadania obronne dla zapewnienia warunków do przetrwania
obywateli i ich państwa w przypadku wystąpienia zagrożenia
o charakterze polityczno-militarnym oraz wojny. W takich okolicznościach
przygotowania obronne muszą obejmować i obejmują swoim zasięgiem
praktycznie wszystkie podsystemy narodowego systemu bezpieczeństwa 14.

MOBILIZACJA SIŁ ZBROJNYCH

Mobilizacja państwa to szersze pojęcie niż przyjmuje się potocznie. Pojęcie

współczesnej mobilizacji zawiera w sobie sferę militarną i niemilitarną lub
mobilizację sił zbrojnych i mobilizację gospodarki. Powinno się ją definiować

13 M. Kuliczkowski, Przygotowania obronne w Polsce. Uwarunkowania formalnoprawne, dylematy

pojęciowe i próba systematyzacji, Warszawa 2013, s. 47.
14 Konstruując go założono, że wzajemne powiązanie i uzupełnianie się podsystemów operacyjnych

(obronnych i ochronnych) oraz wsparcia (społecznych i gospodarczych), obejmujących wszystkie

sfery związane z bezpieczeństwem państwa, nadadzą mu transsektorowy charakter.

170
jako prawne, organizacyjne i praktyczne przygotowanie struktur państwa, jego
organów władzy i administracji oraz poszczególnych działów/resortów
gospodarki narodowej do działalności w okresie kryzysu i wojny, a w przypadku
zaistnienia tych stanów, także do skutecznego działania 15. Mobilizacja sił
zbrojnych jest nieodłącznym elementem sytemu bezpieczeństwa narodowego.
Obejmuje ona uporządkowany układ elementów, założeń oraz wypracowanych
zasad i norm, mających regulować jego funkcjonowanie we wszystkich stanach
stabilności państwa.
Mobilizacja gospodarki narodowej jest procesem przygotowania jej
organów do uruchomienia całego potencjału obronnego. Za jej składniki uznaje
się: planowanie mobilizacji gospodarki, przygotowanie rezerw osobowych na
cele obronne, zaspokojenie potrzeb obronnych armii oraz jednostek
organizacyjnych MSWiA, przygotowanie infrastruktury społeczno-
ekonomicznej państwa i sektora przemysłowego na okres kryzysu i wojny,
a także zaspokojenie potrzeb socjalno-bytowych ludności. Szczególnie istotny
wpływ na przygotowanie potencjału obronnego ma tzw. militaryzacja jednostek
organizacyjnych. Jednostki te wraz z ogłoszeniem stanu gotowości obronnej
państwa, czasu wojny i mobilizacji, będą wykonywać, przez obywateli, którym
nadano przydziały organizacyjno-mobilizacyjne, odpowiednie zadania. Wśród
tych zadań wymienić należy:
• utrzymywanie zdolności produkcyjnych, remontowych
i zaopatrzeniowych niezbędnych do mobilizacyjnego rozwinięcia
i dalszego działania wojsk,
• wsparcie sił zbrojnych oraz wojsk sojuszniczych,
• funkcjonowanie systemów kierowania, dowodzenia i łączności,
transportu, elektroenergetyki, gazownictwa i paliw,
• budowę, rozbudowę i odtwarzanie infrastruktury obronnej,
• bezpieczeństwo i porządek wewnętrzny na terytorium państwa,
• ochronę obiektów szczególnie ważnych dla obronności
i bezpieczeństwa państwa.
W strukturach armii mieści się kilkaset jednostek wojskowych,
posiadających zadania uzupełnienia się do stanów wojennych16, a część z nich
obciążono również zadaniami mobilizacyjnymi, polegającymi na formowaniu
nowych jednostek.
System mobilizacyjny sił zbrojnych zawiera cztery sfery planistyczno-
organizacyjne:

15 J. Wojnarowski, Mobilizacja sił zbrojnych szansą utrzymania bezpieczeństwa Polski, Warszawa

2008, s. 50.
16 Większość jednostek wojskowych może osiągnąć zdolność do realizacji zadań bojowych w czasie

kryzysu i wojny, jednak muszą zostać odpowiednio zabezpieczone w tzw. potrzeby mobilizacyjne
(brakujący stan osobowy, środki techniczne i materiałowe naliczane do norm należności na czas
„W”).

171
 1) planowanie mobilizacyjne, którego celem jest wypracowanie
zorganizowanego
i terminowego przejścia wojsk ze stanów osobowych i struktur
organizacyjnych czasu „P” do czasu „W” i osiągnięcie gotowości do
działań,
2) zarządzanie procesem mobilizacyjnym sił zbrojnych, związane
z działalnością dowódczą, polegającą na określeniu celów w zakresie
właściwego wykorzystania zasobów, procesów decyzyjnych
i przepływu informacji w warunkach istniejącego otoczenia prawnego,
ekonomicznego i społecznego do skutecznego działania
mobilizacyjnego,
3) mobilizacyjne uzupełnianie i rozwijanie sił zbrojnych 17, polegające na
planowym przygotowaniu i racjonalnym podziale oraz wykorzystaniu
wcześniej zgromadzonych zasobów rezerw ludzkich i materialnych na
zamierzone powiększenie stanu sił zbrojnych na czas wojny,
4) wojenne uzupełnianie sił zbrojnych, polegające na zasilaniu walczących
wojsk, wyrównywaniu strat18 w zakresie stanu osobowego, środków
transportowych
i uzbrojenia19.
System mobilizacyjny tworzony jest w czasie pokoju, a rozwijany
w wyższych stanach gotowości obronnej państwa. „Pochłania” on setki tysięcy
obywateli, którym nadano przydziały mobilizacyjne. Najbardziej uzależniona od
stopnia poczucia odpowiedzialności i obowiązku obrony kraju jest trzecia ze sfer
planistyczno-organizacyjnych. Mobilizacyjne uzupełnianie, a szczególnie
rozwijanie sił zbrojnych, w całości jest uzależnione od lojalnej wobec ojczyzny20
postawy żołnierzy rezerwy.

LOJALNOŚĆ OBYWATELSKA
Obserwując rozwój społeczeństw można stwierdzić, że przynależność do
danego narodu przenika i kształtuje rozmaite wymiary życia człowieka: od języka
do sposobu bycia jednostki, a z czasem wymusza na niej odczuwanie narodowej
przynależności. Wytwarza się tym samym silne poczucie obowiązku lub
lojalności, co jednak nie znaczy, że jednostkę obowiązuje tylko lojalność wobec

17 Mobilizacyjne uzupełnianie dotyczy jednostek wojskowych, które istnieją w czasie pokoju i zwykle
posiadają różny (ale dość znaczny) stopień ukompletowania w stosunku do etatu czasu wojennego.
Natomiast mobilizacyjne rozwijanie dotyczy jednostek wojskowych, które mają bardzo niski stopień
ukompletowania i zwykle nie utrzymują nawet hierarchicznej struktury organizacyjnej.
18 Prognozowanie wysokości strat dobowych odbywa się według standardów NATO.
19 J. Wojnarowski, Mobilizacja sił zbrojnych, op. cit., s. 51-53.
20 Zwykły obszar staje się ojczyzną wtedy, gdy istnieje odpowiedni zespół ludzi, odnoszących się

do niego w odpowiedni sposób i odpowiednio kształtujący jego obraz. Ojczyzna istnieje tylko
w subiektywnej rzeczywistości społeczeństw, posiadających właściwe elementy kulturowe. Szerzej:
St. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984, s. 18.

172
swego narodu. W kulturze europejskiej naród stał się wartością, a przynależność
do niego nabrała obyczajowego, kulturowego i przede wszystkim politycznego
wymiaru. Na przełomie wieków na skutek mutacji kilku koncepcji uczestnictwa
obywateli w rządzeniu państwem doszło do utożsamienia społeczeństwa
z narodem. Pierwsza z koncepcji miała charakter nacjonalistyczny 21, druga
liberalny22, a najciekawszą, trzecią, po odzyskaniu niezależności w 1989 r.,
wybrali Polacy. Zakłada ona nie tylko przyjęcie reguł wolnych i równych wobec
prawa jednostek. Wymaga się odwołania do dziedzictwa, tradycji, a tym samym
wspólnoty narodowej, zakładając jednocześnie pewną formę zbiorowej
świadomości, wynikającej z identyfikacji z akceptowaną tradycją państwa-
narodu. W pierwszej koncepcji przynależność do społeczeństwa jest związana
z urodzeniem i wychowaniem w kulturze narodowej. W drugiej rolę łącznika
ładu demokratycznego przyjmują uznane formy prawne. W trzeciej zaś
przynależność do społeczeństwa wymaga więcej niż „tylko” patriotyzmu
konstytucyjnego, ale i uczestnictwa w życiu publicznym, zgodnie z tradycją
narodu. To podejście prowadzi do poważnych konsekwencji. Determinuje ono
gwarantowane konstytucyjne i realizowane przez wzgląd na przeszłość
historyczną prawa dla nielicznych mniejszości narodowych i etnicznych. W jego
wyniku dąży się do realizacji modelu otwartej edukacji oraz pomysłów na
świadomą lojalność obywatelską.
Można się zastanawiać, jakich cnót oczekiwać od obywateli stanowiących
o losie państwa i kreujących rząd. Świat etnocentryków jest prosty. Zakłada się,
że ktoś, kogo „ożywiają” wyłącznie wspólne, narodowe treści, kto nie tylko
utożsamia się z narodem, ale jest przez niego ustanowiony, w sposób naturalny
obdarzony jest „instynktem narodowym” („zdrowym odruchem”) i będzie
kierował się nie tylko prawem, ale również przynależnością do wspólnoty
narodowej. Jedność narodowa jest w tym przypadku łatwym do osiągnięcia
celem, ponieważ wystarczy wyeliminować (nie fizycznie) elementy
„obce”(„wrogie”). Liberałowie etykę lub politykę pojmują jako efekt wymiany
opinii i dyskusji światopoglądowych. Demokracja liberalna jest z natury rzeczy
relatywistyczna, a to za sprawą poszukiwań szerokiej zgody (ale nie jedności)
w kwestiach politycznych lub moralnych. Jednostki wnoszą wkład
w reprodukcję systemu przez płacącenie podatków, odbywanie służby
wojskowej i udział w wyborach. W zamian oczekują, że państwo, licząc się z ich
preferencjami, będzie bronić praw, gwarantować bezpieczeństwo, zapewniać
niezbędne świadczenia socjalne, itd. Tak więc bycie obywatelem polega na

21 Zgodnie z koncepcją nacjonalistyczną społeczeństwo to dominujący naród, tworzący państwo.

Wszystkie formy obywatelstwa są zastrzeżone wyłącznie dla członków tego społeczeństwa.
Mniejszości etniczne i imigranci są pozbawione ochrony prawnej oraz praw socjalnych i wyborczych.
22 Koncepcja liberalna zakłada, że o przynależności do społeczeństwa (narodu) nie decyduje miejsce

urodzenia, korzenie etniczne, religia czy używany język. Być obywatelem (równym wobec innych),
to tyle, co przynależeć do państwa, spełniwszy prawne i administracyjne warunki oraz popierać
istniejący porządek prawny.

173
zapewnieniu równego traktowania i posiadaniu rzeczywistego wpływu na
podejmowanie decyzji. Celem trzeciego modelu demokracji, tzw.
republikańskiego, jest ochrona praw obywateli, realizacja ich potrzeb oraz
ochrona dobra wspólnego i interesów państwa. Współrządzenie nie kończy się
na zajmowaniu się sprawami prywatnymi za pośrednictwem systemu
politycznego, lecz zakłada aktywny udział w kształtowaniu politycznego
konsensusu. Od obywatela oczekuje się myślenia o losie państwa i wspólnoty,
które czerpiąc z tradycji, kieruje się ku przyszłości. Obywatel jest w tej koncepcji
kimś więcej niż tylko osobą prywatną. Oczekuje się od niego, że działając
w sferze publicznej, będzie brał pod uwagę interes wspólny, którego sens nie
polega na osobistych korzyściach i satysfakcjach23.
Dla rozwoju jednostki wartościami w równym stopniu istotnymi, (choć
potencjalnie konkurującymi), są wolność i przynależność. Wolność zakłada
autonomię działań, natomiast przynależność oznacza koordynację
autonomicznych działań celem zachowania stosunków społecznych, na których
jest zbudowana. Wolność wymaga zróżnicowanych wyborów
i promuje rozmaitość tożsamości, wierzeń i wartości. Natomiast przynależność
wymaga społecznej spójności, próbując wymuszać zachowanie tożsamości
zbiorowej i towarzyszących jej wierzeń czy wartości. Wolność zachęca do
innowacji, zaś przynależność do ortodoksji. Wolność buduje różnorodność,
przynależność jednolitość24. W pewnych okolicznościach te wartości mogą ze
sobą kolidować, wywołując konflikt społeczny, polityczny czy lojalnościowy
(najgroźniejszy dla sfery obronności).
Czy zatem naród polski, to, (tak jak wynika z Konstytucji RP), wszyscy
obywatele? Z przedstawionej argumentacji wynika, że tak. Tym bardziej, że
zgodnie ze standardem współczesnej cywilizacji i modelową wykładnią
człowieczeństwa, polskie społeczeństwo powinno być z zasady społeczeństwem
otwartym25. Można rozważać, co wówczas z tożsamością narodową. Będą to
wspólne gwarancje konstytucyjne i doświadczenia polityczne, a etniczność
należałoby raczej odsunąć do sfery prywatnej. Najważniejsze są trzy
podstawowe więzi moralne łączące obywateli we wspólnym państwie: zaufanie,
lojalność i solidarność.
Lojalność można rozpatrywać w najróżniejszych aspektach, m.in.:
prawnym, politycznym, socjologicznym, psychologicznym, ekonomicznym oraz
etycznym. Ten ostatni wydaje się intuicyjnym, jeśli mowa o lojalności obywatela

23 P. Śpiewak, Lud i demokracja, Wiedza i Życie 1997, nr 2, http://archiwum.wiz.pl/1997/97024600.

asp, dostęp 30.10.2017 r.
24 J. Preece, Prawa mniejszości, Warszawa 2007, s. 20.
25 Do najistotniejszych jego cech (upowszechnionych przez K. Poppera) należą: indywidualizm

(prawo jednostki do osobistych decyzji, inicjatyw, szacunku, godności i wolności), ruchliwość

społeczna (jednostka równa pod każdym względem innym jednostkom może poruszać się
w hierarchii społecznej) i ograniczona władza (działająca na rzecz obywateli, a nie elit i poddawana
kontroli).

174
wobec państwa. Tego typu lojalność musi być w swoisty sposób pielęgnowana.
Demokratyczne państwo może tego dokonywać za pomocą swoich instytucji.
Podstawową instytucją jest obywatelstwo, które określa przynależność
państwową i godzi ją z ideą suwerennego ludu, do którego należą wszyscy
obywatele posiadający prawa podmiotowe. Obywatelstwo jest pewnego rodzaju
stanem abstrakcyjnym, przejawiającym się w przynależności jednostki do
terytorium, którym włada państwo 26, sprawujące suwerenną władzę.
W warunkach demokratycznych obywatelstwo wymaga, żeby relacja jednostka-
państwo spełniała dwa postulaty: wolności obywateli oraz równości ich praw
i obowiązków. Państwo gwarantuje ich przestrzeganie nie tylko własnym
obywatelom, ale zobligowane prawodawstwem międzynarodowym, także
wszystkim osobom rezydującym na jego terytorium (azylantom, uchodźcom
i imigrantom), włączając w to prawa jeszcze do niedawna zastrzeżone wyłącznie
dla obywateli. Ryzykowne jest kwestionowanie związku między posiadaniem
praw i obowiązków a obywatelstwem, które traci swój wyjątkowy charakter, co
rodzi pytania o istotę praw i obowiązków obywatelskich jako skutecznych
narzędzi do tworzenia lojalności względem państwa27. Może to doprowadzić do
sytuacji, w której lojalność rezydentów zostanie skierowana w stronę instytucji
międzynarodowych, a nie państwa-gospodarza. Przełamywałoby to monopol
państwa na lojalność. W pewnym sensie Polska ułatwia taką sytuację, nie
nakładając na rezydentów żadnych zobowiązań, (poza płaceniem podatków
i przestrzeganiem prawa wewnętrznego), pozostawiając wyłącznie na
obywatelach obowiązek obrony kraju czy świadczenia na rzecz obronności.
Smutnym zjawiskiem jest obserwowana i pogłębiająca się obojętność
obywateli, coraz niechętniej angażujących się w życie narodu. Zapewne
spowodowane jest to skupianiem się jednostek na własnym życiu, poczuciem
braku wpływu obywateli na podejmowane decyzje i ich marginalizacji w procesie
samozarządzania państwem. Redukując swoje zainteresowanie państwem, coraz
częściej zwracają się ku samorządom lokalnym, organizacjom pozarządowym
i ruchom społecznym lub szukają spełnienia w swojej prywatności. Państwo
wyraźnie traci pozycję najważniejszego forum działania obywateli i powoli
zaczyna być tylko jedną z licznych płaszczyzn aktywności jednostek. Realnie
funkcjonuje wiele społecznych przestrzeni na różnych poziomach: od lokalnego
do ponadnarodowego, w ramach których obywatele mogą swobodnie się
realizować, w miarę potrzeb całkowicie ignorując granice 28. Skutkiem takiego
stanu rzeczy jest tworzenie się lojalności w stosunku do wymienionych wcześniej
nowych instytucji, umożliwiających jednostkom uczestnictwo w ich działaniach.

26 Przez setki lat kontekstem definicyjnym dla obywatela nie było państwo, a miasto.
27 Prawa nadawane w ramach obywatelstwa europejskiego nie mają związku z terytorium danego
państwa, a obowiązują we wszystkich państwach UE.
28 P. Burgoński, Patriotyzm w Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 229-230.

175
 Czynników niesprzyjających zaangażowaniu obywateli w życie ich kraju, co
dotąd tak skutecznie budowało więzi i wzmacniało lojalność, jest oczywiście
więcej. Nie bez znaczenia jest wzrost zamożności społeczeństw29, powodujący,
iż główną aktywnością jednostek staje się konsumpcja, a aktywny obywatel
przeobraża się w biernego konsumenta30. Podobną rolę może odgrywać
zmieniający się styl życia z coraz to wymyślniejszymi formami wypoczynku,
które okazują się atrakcyjniejsze niż angażowanie się w skomplikowane sprawy
kraju. Obywatel, staje się coraz bardziej niefrasobliwy, w całości cedując
obowiązek zapewnienia edukacji, bezpieczeństwa, opieki zdrowotnej
i emerytalnej na państwo, uznając płacenie podatków za szczyt swego
zaangażowania. Uczciwe ich płacenie jest samo w sobie cenne. Podatki są
jednym z czynników podtrzymujących lojalność. Innym jest służba wojskowa,
która z czasem zaczęła jednak tracić na znaczeniu. Po redukcji armii masowych
i uzawodowieniu sił zbrojnych władze państw, w zasadzie odstąpiły od żądań
gotowości do oddania życia za swój kraj. Taka postawa bywa nawet
kwalifikowana jako swoisty przejaw fanatyzmu, a nawet zacofania kulturowego
i barbarzyństwa, choć niedawno była uznawana za dowód świętości, tytuł do
błogosławieństwa, a kult poległych bohaterów pielęgnowano w celu tworzenia
i obrony tożsamości narodowej31. Współczesna armia staje się korporacją,
w której istotne jest wyszkolenie i posiadanie umiejętności wspartych wiedzą,
w mniejszym zaś stopniu cnoty obywatelskie. Uważa się przy tym, że doszło do
powstania luki cywilno-wojskowej, czyli zjawiska społecznego dystansu wobec
wojska32. Przysłużył się temu niewątpliwie model wykorzystywania sił
zbrojnych, polegający na oddzielaniu działań wojska od kontekstu narodowego.
W przeszłości armia wyłącznie strzegła narodu, jego interesów i granic, ostatnio
najczęściej traktowana jest jako siły ekspedycyjne33. Na szczęście, w ostatnich
latach, wraz ze zmianą koncepcji obrony państwa, zwiększyło się
zainteresowanie armią, co przejawia się powstawaniem organizacji

29 Takie działanie wywołuje wolny rynek jako taki, wymuszający dążenie do maksymalizacji interesów
prywatnych (również rodzinnych), a dbałość o interes publiczny pozostaje na dalszym planie.
Pozornie nieracjonalne i odległe postawy obywatelskie wypierane są przez dbałość o dobrobyt.
30 Dobitnie o tym zjawisku pisał już ks. St. Wyszyński, zgodnie z którym „Powstała nowa religia –

pieniądza i bogactwa. Jej dogmaty – to nieograniczona wolność gospodarcza, wolna konkurencja,

rozdział kapitału i pracy, najemnictwo, prawo podaży i popytu, mechanizm cen. Jej moralność – to
brak wszelkiej moralności, przewaga kapitału nad człowiekiem i pracą, dobro produkcji, zysk jako
dobry uczynek”, St. Wyszyński, Kościół a duch kapitalizmu, Nowy Obywatel 12.04.2012,
https://nowyobywatel.pl/2012/04/12/ kosciol-a-duch-kapitalizmu/, dostęp: 30.10.2017 r.
31 Z. Bauman, Społeczeństwo w stanie oblężenia, Warszawa 2006, s. 123.
32 A. Kołodziejczyk, W. Nowosielski, Teoretyczno-metodologiczne tło badań, [w:] M. Baran-

Wojtachnio, J. Łatacz, A. Kołodziejczyk, W. Nowosielski, M. Wachowicz, Cywile a wojskowi.

Bezpieczeństwo i promocja wojska w odbiorze społecznym, Toruń 2006, s. 21-23.
33 Zawodowa armia wydaje się jednak koniecznością, co wynika z sytuacji geopolitycznej, rozwoju

nowych technologii, względów ekonomicznych, społecznych i doraźnych korzyści politycznych.

W związku z funkcjonowaniem armii zawodowej, coraz mniejsza część narodu pełni służbę
wojskową i robi to raczej z merkantylnych, a nie patriotycznych, pobudek.

176
proobronnych i czysto wojskowych, takich jak Narodowe Siły Rezerwowe czy
Wojska Obrony Terytorialnej.
Oprócz wymienionych instytucji, państwo posiada jeszcze kilka środków,
którymi może konsolidować społeczeństwo. Można do nich zaliczyć: wspólną
walutę, godło, flagę państwową i hymn narodowy, które konkretyzują naturę
narodu. Krystalizują one także tożsamość wspólnoty. Społeczności wyrażają
swoją wyjątkowość i kulturową autonomię przez symbole. Służą one do
odróżniania i odcinania się od innych, wyrażania siebie i tworzenia więzi. W
dodatku legitymizują władzę „na zewnątrz” i „do wewnątrz” 34, podobnie jak
osoba wyrazistego przywódcy.
Elementem spajającym są kształtowane i hołubione cnoty obywatelskie. Są
one potężnym fundamentem, wspierającym patriotyzm i poczucie
odpowiedzialności za państwo. Współczesne ich ujęcia różnią się od
starożytnych i religijnych. Musiały zostać zredefiniowane, aby pozostać
fundamentalnymi. Zasadnicze znaczenie uzyskały uczciwość, prawdomówność
i odpowiedzialność. Przez lata zaniknęły akcenty militarystyczne, ale utrzymało
się znaczenie uczestnictwa w życiu publicznym przez służbę publiczną oraz
udział w stowarzyszeniach i organizacjach, które działają na rzecz wspólnego
dobra. Należy jednak zastanowić się które z cnót można uznać za uniwersalne
i pożądane z punktu widzenia obronności oraz nazwać współczesnymi cnotami
obywatelskimi, czyli indywidualnymi i zbiorowymi przymiotami ludzi,
tworzącymi demokratyczne państwo. Duże znaczenie mają przede wszystkim
wiedza, odwaga roztropnej tolerancji, cnota uczestnictwa (udział w wyborach,
rzetelne wywiązywanie się z obciążeń podatkowych oraz obowiązków
wojskowych), lojalność obywatelska oraz zaufanie (społeczne i transakcyjno-
biznesowe). Żadnej z tych cnót nie można narzucić prawnie. Są to
nieskodyfikowane normy społeczne, przyjmowane jako własne w procesie
żmudnego oraz wszechstronnego wychowania i edukacji. W ich myśl obywatel
winien kierować się zasadą umiaru i zdrowego rozsądku, być człowiekiem
odpowiedzialnym na tyle, aby godzić się na ograniczenia swojej wolności
w imię dobra większej całości – organizacji państwowej.
Poczucie lojalności wobec państwa jest silnie wzmacniane przez patriotyzm,
który powinien być postrzegany jako ”relacja człowieka do społeczności
lokalnej, regionalnej, narodowej, państwowej lub ponadnarodowej oraz
wspólnotowego systemu wartości o charakterze afirmatywnym. Jej
komponentami są: element poznawczy, afektywny i behawioralny oraz
zewnętrzne zachowanie stanowiące przejaw praktycznej afirmacji Ojczyzny”35.

34 Legitymacja„na zewnątrz” ma związek z wizerunkiem państwa jako niepodległego, posiadającego

własną historię i świadomość narodową, natomiast „do wewnątrz” z konkretnymi podmiotami
posiadającymi władzę w państwie.
35 P. Burgoński, Patriotyzm w Unii, op.cit., s. 28.

177
Powinien on być wzmocniony przez bezinteresowność36, a więc wyrażanie się
przez solidarność wobec społeczności i lojalność wobec własnej zbiorowości –
narodu. Patriotyzm jest dla lojalności kardynalną cnotą obywatelską, z założenia
cementującą społeczności i wiążącą się z prezentowaniem postawy
prospektywnej. Postawa ta nie ogranicza się do pielęgnowania przeszłości lub
teraźniejszości, a powinna wybiegać w przyszłość. Dzieje się jednak tak
wyłącznie wtedy, gdy miarą patriotyzmu jest pracowitość, uczciwość
obywatelska i odwaga cywilna, a wszystko to wsparte arystotelesowskim brakiem
roszczeniowości wobec państwa37.
Wychodząc z takiego założenia, budowa nowoczesnych patriotycznych
więzi między obywatelem a państwem na dotychczasowych, piastowsko-
jagiellońskich czy krwawo-powstańczych ideałach, jest zdecydowanie
przestarzała, niecelowa i nieskuteczna i chyba bezsensowna, bo zadowalająca się
powierzchownymi efektami. Nie wydaje się też, aby trafiała do zdecydowanej
większości społeczeństwa38. Efektywniejszym wydaje się krzewienie głębszej
kultury pokoju wewnątrzspołecznego, która „powinna przede wszystkim swój
rozwój opierać na zasadach sprawiedliwości, szanując prawa wszystkich
obywateli, a zwłaszcza grup dotąd zmarginalizowanych, mniejszościowych,
zachęcając obywateli do uczestnictwa w debatach politycznych, aby lepiej mogli
artykułować swoje potrzeby, jak również wspierać inicjatywy na poziomie
wspólnoty, które umożliwiają postęp rozwoju i demokracji”39. Dla realizacji
zadań obronnych większą wartość ma patriotyzm nastawiony do innych
społeczności życzliwie (tzw. patriotyzm życzliwy), a nie wrogo (tzw. patriotyzm
wrogi)40. Ten pierwszy wiąże się z dumą z ojczyzny i przyjaznym nastawieniem

36 Arystoteles, Dzieła wszystkie. Tom 5, Warszawa 1994, s. 27.

37 J. Walczak, Patriotyzm, kosmopolityzm, bezpieczeństwo, [w:] J. Walczak, C. Sochala (red.),
Współczesne wyzwania obronności, Wyszków 2013, s. 12.
38 Zainteresowanie obywateli przeszłością kraju utrzymuje się na przeciętnym poziomie

w porównaniu z wynikami z lat ubiegłych. Duże zainteresowanie deklaruje ok. 20%, średnie - 43%
(ludzie otwarci na przekazy o tematyce historycznej, choć osobiście nieprzejawiający aktywności
w tym zakresie), a niskie lub jego brak - ok. 37%. Najpopularniejszym sposobem przekazywania
wiedzy o przeszłości są rekonstrukcje historyczne (74% uznaje je za atrakcyjne). Inne, popularne
sposoby to koncerty (66%), utwory muzyczne (64%), instalacje artystyczne, spektakle teatralne
(62%), powieści (61%) oraz seriale telewizyjne (61%). Mniej popularne
są natomiast filmy kinowe (45%), komiksy (34%), odzież patriotyczna (31%), naklejki i tzw. gadżety
(26%), a także murale (25%). Większość Polaków wśród czynników tworzących więź narodową
wymienia religię, tradycję, obyczaje, język, wspólną historię i kulturę. Pogląd, że dziedzictwo
przeszłości jest ważne dla teraźniejszości podziela większość Polaków. Niemal 3/4 ankietowanych
w 2003 r. i 2016 r. uważało, że wiedza o przeszłości jest potrzebna współczesnemu człowiekowi.
Przekonanie to jest powszechne, choć stopniowo słabnie., P. Kwiatkowski, Raport z badania
zrealizowanego na potrzeby wieloletniego programu rządowego „Niepodległa”, Warszawa 2016,
s. 3-6.
39 F. Mayor, Przyszłość świata, Warszawa 2001, s. 477.
40 Podział patriotyzmu na życzliwy i wrogi nie jest jedynym. Wyróżnia się również patriotyzm ślepy

i konstruktywny. „Patriotyzm ślepy” polega na przywiązaniu się do ojczyzny z bezkrytyczną

lojalnością, nawet jeśli w wyniku działań zeń wynikających, miałyby ucierpieć inne społeczeństwa.

178
do innych oraz ich systemów wartości, a drugi, który dzieli afirmując własną,
wyidealizowaną społeczność kosztem pozostałej jej części, z niechęcią wobec
„obcych”. Dla społeczności mających takie skłonności charakterystyczne jest
traktowanie własnego systemu wartości jako unikatowego. Może to wywołać
poczucie wyższości i w konsekwencji prowadzić do negatywnych uczuć wobec
innych społeczności, tzw. etnocentryzmu41. Takiemu nieracjonalnemu,
szkodzącemu w warunkach bezwzględnie koniecznej współpracy sojuszniczej
z innymi narodami, podejściu może zapobiec jedynie edukacja, kształtująca
świadomość, że własny system wartości jest tylko niewielką częścią, wariantem
szerszych systemów, czasem wspólnym dla wielu społeczności. Wciąż
aktualnym postulatem polityczno-społecznym, obowiązującym w naszej
euroatlantyckiej strefie kulturowej, jest integracja obywatelska, która jednak nie
jest równoznaczna z unifikacją kulturową. W Polsce również powinno tak być,
ponieważ obowiązuje tu zasada równego traktowania wszystkich obywateli,
gwarantowana w Konstytucji RP ogólną klauzulą antydyskryminacyjną42, którą
można odnosić także do osób należących do mniejszości narodowych
i etnicznych43. Nasze państwo, pewne swego potencjału demograficznego
i kulturowego, nie postrzega istnienia mniejszości jako zagrożenia dla porządku
politycznego, wyraźnie chcąc być wspólnotą zgody, a nie pochodzenia. Co
prawda, etniczność pozostawia się sferze prywatnej, ale jednocześnie popiera się
etniczne, religijne i językowe tożsamości obywateli. Nie ma innej drogi.
Obywatele dyskryminowani we własnym kraju z powodu rasy, etniczności,
religii, czy języka, zapewne przestaliby wspierać państwo i wypowiedzieliby mu
posłuszeństwo, odmawiając płacenia podatków, służby wojskowej i znoszenia
innych ciężarów związanych z obronnością, emigrując, a w skrajnych sytuacjach,
podejmując wrogą, np. separatystyczną działalność.

CO Z TĄ LOJALNOŚCIĄ W ASPEKCIE OBRONNYM?

„Patriotyzm konstruktywny” to przywiązanie do ojczyzny dopuszczające przeciwstawienie się

własnej społeczności, gdy jej działania zagrażają realizacji podstawowych wartości.
41 K. Skarżyńska, Różne oblicza i funkcje patriotyzmu: orientacje ideologiczne i postawy jednostek,

[w:] K. Skarżyńska (red.), Podstawy psychologii politycznej, Poznań 2002, s. 37.

42 Zgodnie z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji RP: „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo

do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu
politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”.
43 Przepisy Konstytucji RP zapewniają realizację zasady równości we wszystkich dziedzinach życia

społecznego, m.in.: dostęp do dóbr kultury (art. 6 ust. 1), zrzeszanie się w partie polityczne (art. 11
ust. 1), dostęp do służby publicznej (art. 60), ochrona własności (art. 64), dostęp do świadczeń
zdrowotnych (art. 68 ust. 2), dostęp do wykształcenia (art. 70 ust. 4), prawa wyborcze (art. 96 ust. 2,
169 ust. 2, 127 ust. 1), M. Safjan, Pozycja mniejszości w Polsce w świetle orzecznictwa Trybunału
Konstytucyjnego,
https://trybunal.gov.pl/file admin/content/dokumenty/wystapienia/1998_2006/20031003.pdf.

179
 Rzeczywistość zmienia się diametralnie, powstają nowe tożsamości
i lojalności, zastępujące lub jedynie uzupełniające, identyfikację z klasycznym
państwem narodowym. Dramatycznie i chyba już nieodwołalnie zmniejszyła się
wspólna przestrzeń i sfera działania na rzecz dobra wspólnego. Dzisiejsza
obywatelskość zawiera w sobie ledwie ślady dawnych lojalności, wyparte
praktycznie przez przemiany współczesności. Edukacja może odwrócić ten
trend. Nie można jej przy tym traktować jako zwykłej transmisji wspólnotowych
norm, przekonań, zmierzającej do przyjęcia wartości narzucanych z zewnątrz
kolejnym pokoleniom. W takim przypadku stałaby się to tylko ordynarną
indoktrynacją, manipulacją i pozbawiałoby człowieka prawa do swobodnego
określania jego tożsamości oraz oznaczało brak szacunku dla wolności osobistej.
Jest to możliwe nawet w naszym społeczeństwie, tak mocno przywiązanym
do tradycyjnych rozwiązań. Nie trzeba odrzucać sprawdzonych wzorców
edukacji obywatelskiej, tj. kultury rycerskiej, tradycji strzeleckiej, czy Szarych
Szeregów. Większość Polaków widzi w nich sprawdzony środek do
przygotowania młodych pokoleń do przeciwdziałania i zwalczania zagrożeń
godzących w (dość niewspółcześnie rozumianą) wolność narodową. Celem
takiej edukacji ma być kształtowanie postaw, hierarchii wartości oraz silnego,
emocjonalnego związania obywatela z państwem. Przedsięwzięcie to mogą
realizować szkoły, rodzina, wojsko, środki masowego przekazu, kościoły,
organizacje społeczne i specjalnie powołane do tego celu stowarzyszenia.
Trzeba zdać sobie jednak sprawę z tego, że obywatelska lojalność wobec
państwa przestała oznaczać zgodę na wszystko, co państwo i jego władza czyni.
Obywatele mają prawo uznawać, że obowiązek lojalności wobec państwowego
porządku prawnego mają tylko wówczas, gdy porządek ten jest rezultatem
wolnych działań obywatelskich. Lojalność wobec narzuconej władzy jest
posłuszeństwem człowieka zniewolonego. Lojalność w sensie właściwym jest
postawą ludzi wolnych, co powoduje, iż z moralnego punktu widzenia obywatel
nie czuje się zobowiązany do lojalności wobec jakiejkolwiek struktury, względem
której pozostaje w sytuacji przymusu. Lojalność jest wyborem, ale tak naprawdę
jednak przez państwo mocno „sugerowanym”. Obywatel w zasadzie nie może
uchylić się od moralnego obowiązku lojalności wobec demokratycznego
państwa wtedy (szczególnie), gdy wykreowana w wyborach władza nie
reprezentuje stricte jego poglądów politycznych. Z założenia w państwie
demokratycznym nie powinno dochodzić do konfliktu między interesami
narodu a dobrem struktur państwowych. Zwolnić wolnego obywatela
z lojalności mogą jedynie rządy władzy niepoddającej się kontroli społecznej lub
za takie subiektywnie przez niego uznane.
Założyć można, że kluczem do pomyślności narodu i jego bezpieczeństwa
jest skonstruowanie i pielęgnowanie wspólnoty spojonej więziami moralnymi, tj.
zaufaniem, lojalnością i solidarnością. Zbiorowa aktywność obywateli,
przebiegająca w takich warunkach i według takich reguł, musi przynieść

180
gospodarce wzrost ekonomiczny. W życiu społecznym wymienione wcześniej
cnoty sprawiają, że obywatele uczestniczą w wyborach, w działalności
samorządowej, powołują proobronne organizacje pozarządowe i interesują się
sprawami publicznymi. Natomiast władzy pozostaje już tylko konstrukcja
systemu bezpieczeństwa narodowego.
Niestety, żyjemy w warunkach przemijania tradycyjnego patriotyzmu, który
jest wypierany lub przynajmniej poważnie nadwyrężany przez tożsamości
lokalne, regionalne, ponadnarodowe i europejskie. Powoduje to, że
zobowiązujące przywiązanie obywatela do państwa staje się indywidualnym
i wcale nie tak oczywistym wyborem. Jeśli państwo nie jest w stanie zaspokoić
potrzeb obywatela, można założyć wypowiedzenie przez niego lojalności.
Jednostka prawie na pewno nad patriotyzm i odpowiedzialność za
bezpieczeństwo państwa, przedłoży ideał samorealizacji, wolności czy równości.
Zwycięży libertariańskie skupienie się na pracy zawodowej i karierze, nastąpi
utożsamienie postawy patriotycznej z funkcjonowaniem w społeczeństwie, a nie
ze wzniosłymi, wymagającymi absolutnego poświęcenia, celami. Pytanie, jak
zdefiniować lojalność obywatelską w warunkach takiego współczesnego
rozumienia świata, pełnego konsumpcjonizmu, materializmu, egoizmu,
w dodatku „uduszonego” ekonomią. Czy uznać je za poczucie wspólnoty
interesu gospodarczego?
W postindustrialnym świecie jest to w zasadzie zrozumiała i uczciwa
postawa. W zasadzie nie powinna dziwić rosnąca liczba obywateli skłonnych do
poświęceń, czy złożenia daniny życia, ale dla systemu obronnego równie cenną
może być postawa obywatela świadczącego na potrzeby obronne swoją wiedzą
i zasoby materialne, pozostawiającego inne kwestie wyspecjalizowanym
organom państwa. Właściwie przeprowadzony, kosztowny proces przygotowań
oraz zrealizowanie zadań gospodarczo-obronnych przez przedsiębiorców
warunkuje osiąganie gotowości obronnej przez wykonawcze komponenty
systemu bezpieczeństwa państwa, tym samym wpływając na efektywność
reagowania państwa na kryzys polityczno-militarny. Sprawność systemu
bezpieczeństwa demokratycznego państwa w czasie mobilizacji i wojny,
funkcjonującego w warunkach gospodarki rynkowej, to nie tylko uzbrojeni,
przepełnieni romantycznym patriotyzmem, zdolni do poświęcenia życia,
obrońcy. Bez udziału pragmatycznych, racjonalnych przedsiębiorców
i obywateli, których lojalność wobec państwa wynika z przekonania, że tylko ono
daje im szanse rozwoju, realizacja zadań gospodarczo-obronnych byłaby
niemożliwa. Mamy tu jednocześnie do czynienia z większym problemem niż
włączanie obywateli w realizację zadań obronnych. Dotyka on ekonomicznego
wymiaru bezpieczeństwa, wyrażającego się w zdolności państwa (systemu
gospodarczego) do wytworzenia określonego zestawu dóbr i usług, zgodnego
z charakterem i wymogami danej klasy ewentualnego konfliktu. Kluczowa jest
możliwość utrzymywania i zaopatrywania sił zbrojnych i innych elementów

181
podsystemu obronnego, a także reszty społeczeństwa pozostającego poza nim.
Nie może dziwić, że współczesne obywatelstwo w praktyce odarto z duchowego
charakteru i pozostaje ono przede wszystkim, stosunkiem prawnym łączącym
jednostkę z państwem.
Wzorzec wolnego obywatela-patrioty w liberalnym świecie powinien zostać
wypracowany w ramach dyskursu publicznego44. W ponowoczesnym świecie
potrzebny jest uformowany jako osoba racjonalna, kierująca się obiektywnym
i krytycznym rozumem, choćby był pozbawiony sentymentów. Nie musi on
wcale stać się przy tym obojętny wobec moralnych zobowiązań wobec ojczyzny.
Lojalność wobec państwa oznacza również racjonalne tworzenie więzów
z liberalnymi, wzajemnie szanującymi swoje potrzeby współobywatelami. Być
może nie należy traktować lojalności jako wartości etycznej i należy uznać, że
lojalność obywatelska wobec państwa, w którym się zamieszkuje, (zakładając,
że system władzy w kraju nie jest dyktatorski i nie jest oparty na nieetycznym
systemie prawnym), polega przede wszystkim na uznaniu i przestrzeganiu jego
praw. Wówczas obywatel, działając nawet wyłącznie z pobudek egoistycznych,
ale w ramach rozsądnego i moralnego prawa, skrupulatnie, pod niewielkim
przymusem prawnym, wykonując obowiązki wobec państwa, będzie musiał
zachowywać się prospołecznie.

PODSUMOWANIE

Obronność definiuje się jako całość posiadanych sił i środków możliwych

do wykorzystania, wspartych działaniami podejmowanymi przez państwo
i tworzący je naród, w celu zapobiegania i przeciwdziałania przewidywanym oraz
ewentualnie zaistniałym zagrożeniom bezpieczeństwa. Pojęcie obronności
obejmuje działania dyplomatyczne i polityczne wewnątrz państwa, uczestnictwo
w sojuszach polityczno-militarnych, zdolność do mobilizacji gospodarki i sił
zbrojnych, stan gotowości bojowej wojsk własnych oraz, co nie mniej istotne,
niemilitarne przygotowania obronne.
Skuteczne funkcjonowanie systemu bezpieczeństwa jest zdeterminowane
przez możliwie szeroki zakres przedsięwzięć pozwalających przygotować
państwo do działania w warunkach krytycznego zagrożenia i odparcia agresji.
Państwo, aby temu podołać, zmuszone jest do zaangażowania w realizację
przedsięwzięć planistycznych, organizacyjnych i rzeczowo-finansowych całego
społeczeństwa, zorganizowanego przez wyspecjalizowaną administrację wspartą
możliwościami przedsiębiorców. To właśnie są pozamilitarne przygotowania
obronne, których pomyślne zrealizowanie przez ogół obywateli może zapewnić
przetrwanie i funkcjonowanie państwa w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa
i w czasie wojny, w tym wsparcia własnych i sojuszniczych sił zbrojnych.

44Z. Melosik, Wychowanie obywatelskie: nowoczesność, ponowoczesność (próba konfrontacji),

Forum Oświatowe 1998, nr 1 (18), s. 26-33.

182
 Państwo polskie zadbało, żeby ten obszar został zaopatrzony we właściwe
rozwiązania prawne i organizacyjne. Jednak poszerzający się katalog zagrożeń
wymusza nieustanne modyfikacje, zwiększające efektywność, spójność
i koordynację. Wymagania te dotyczą także obywateli, od lojalności których
zależy skuteczna realizacja zadań obronnych. Współcześnie, nawet najlepiej
zorganizowana, wyszkolona i wyposażona armia nie jest w stanie spełniać
swoich zadań bez wszechstronnego wsparcia państwa, jego społeczeństwa
i potencjału gospodarczego. Obywatele wypełniając ten skomplikowany system
zajmują pozycję kluczowego elementu bezpieczeństwa. Niezależnie od stanu
gotowości obronnej, w którym znajduje się kraj, to obywatele realizujący
powierzone im obowiązki i ponoszący rozliczne ciężary, spełniają swoją istotną
rolę w maksymalnym ograniczeniu wrażliwości kraju na środki oddziaływania
wrogiego otoczenia. Państwo chcąc, w skutek realizowanych przygotowań
obronnych, zapewnić narodowi bezpieczeństwo, musi umieć identyfikować
zagrożenia, dysponować odpowiednimi rozwiązaniami strategicznymi,
prawnymi, wydolną gospodarką, procedurami umożliwiającymi obarczanie
podmiotów gospodarczych zadaniami obronnymi oraz przede wszystkimi
lojalnymi wobec narodu obywatelami.
Lojalność obywatelska nie jest ani jasnym stanem, ani pojęciem. Rozumienie
lojalności jest bardzo mocno uwikłane w konteksty i zależy od zastosowanego
podejścia („gorącego” patriotyzmu czy „letniego”, racjonalnego poczucia
obowiązku). Jej znaczenie będzie miało inny wymiar w sytuacji zagrożenia
suwerenności państwowej, a inny w sytuacji względnego braku zagrożeń. Inaczej
lojalność zrozumie obywatel czujący się częścią „narodu państwowego”,
a inaczej „kulturowego”45. Choć Konstytucja RP wyraźnie w tym przypadku
wskazuje na pierwszą postawę, jednocześnie traktując poszanowanie
i pielęgnowanie tożsamości narodowej jako obowiązek. Obowiązek, którego
spełnienie ma dawać satysfakcję, nie tylko moralną. To satysfakcja jest
najlepszym budulcem lojalności.

STRESZCZENIE

Artykuł poświęcony jest jednej z najbardziej złożonych aktywności państwa

w dziedzinie obronności, tj. przygotowaniom obronnym państwa i mobilizacji
sił zbrojnych.
Zdefiniowano w nim cel przygotowań obronnych państwa i mobilizacji
armii. Wykazano, że zakres przygotowań wraz z rozwijającymi się naukami o

45 Naród państwowy (polityczny) rozumiany jest jako polityczna wspólnota obywateli opierająca się
na pojęciu obywatelstwa, utożsamiająca się z ludem, państwem i rządem, zasadniczo ignorująca
różnice etniczne. Naród kulturowy opiera swoje funkcjonowanie na języku i kulturze oraz odwołuje
się do pochodzenia.

183
bezpieczeństwie, poszerza się o obszary niemilitarne, tj. obszary polityczne,
ekonomiczne, ekologiczne, kulturowe i demograficzne. Kluczową rolę w tych
procesach zaczyna odgrywać lojalność obywatelska.
Następnie, podjęto rozważania nad współczesną postacią lojalności
obywatelskiej, funkcjonującej w warunkach zglobalizowanego świata
i chwiejącego się pod ciężarem przemian cywilizacyjnych państwa. Zarysowano
postać obywatela jako człowieka borykającego się ze zmianami kulturowymi,
tworzącego naród, kierujący się coraz bardziej abstrakcyjnymi cnotami
obywatelskimi przy zanikającym patriotyzmie.
W konsekwencji postawiono tezę, iż skuteczność przygotowań obronnych
i mobilizacji sił zbrojnych, (obejmujących wszystkie podsystemy narodowego
systemu bezpieczeństwa), nie zależy wyłącznie od przygotowania niezbędnych
sił i środków oraz wypracowania procedur funkcjonowania administracji,
przedsiębiorców oraz armii. Przygotowania mają zapewnić warunki do
przetrwania obywateli i ich państwa w przypadku wystąpienia zagrożenia
bezpieczeństwa, kryzysu i wojny. Skuteczność tych przedsięwzięć jest
zdeterminowana lojalnością i oddaniem obywateli swemu państwu.

Słowa kluczowe: obronność, przygotowania obronne państwa,

mobilizacja sił zbrojnych, patriotyzm, lojalność obywatelska

SUMMARY
The article touches upon an interesting from security perspective
undertaking – one of the most complex state’s activity in the field of defence,
that is defence preparations and armed forces’ mobilization.
First, the main aim of state’s defence preparations and army mobilization
was defined. It has been demonstrated that the scope of preparations along with
development of security research is being enhanced to non-military spheres
from political, economic, ecologic, cultural, through demographic one and that
citizens’ loyalty starts being a key factor in these processes.
Afterwards, contemporary form of citizen’s loyalty was considered taking
into account conditions generated by globalized world as well as falling down
under civilizational transformations traditional state. A citizen was depicted as
a man struggling with cultural changes and simultaneously forming nations
which try to follow more and more abstract citizen virtues ignoring going off
patriotism.
As a consequence, a thesis was developed that effectiveness of defence
preparations and armed forces mobilization embracing all subsystems
of national security system does not depend exclusively on having necessary
resources ready, having working procedures among administration,
entrepreneurs and military implemented to ensure favourable conditions for

184
survival of citizens and their state in case of security threats, crisis and war.
Instead, defence preparations and armed forces mobilization heavily rely
on citizens’ loyalty and their devotion to the state.

Keywords: defence, state’s defence preparations, armed forces

mobilization, patriotism, citizen’s loyalty.

185
MARIUSZ Z. JĘDRZEJKO,
Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny w Radomiu

MARZENA NETCZUK-GWOŹDZIEWICZ
Akademia Wojsk Lądowych we Wrocławiu

CZYNNIKI STRESOGENNE
WE WSPÓŁCZESNYCH DZIAŁANIACH
BOJOWYCH I SYTUACJACH KRYZYSOWYCH
- PRZYCZYNEK DO ANALIZY PROBLEMU

WPROWADZENIE

Wraz ze wzrostem liczby żołnierzy biorących udział w operacjach bojowych

i misjach pokojowych ujawnia się problem wpływu różnych czynników pola
walki (sytuacji trudnych) na psychikę żołnierzy. Tylko niewielka część z nich
dysponuje takimi zasobami wewnętrznymi oraz wsparciem zewnętrznym, iż
potrafi zniwelować całkowicie (lub przynajmniej w większości) różne negatywne
wpływy towarzyszące dużemu obciążeniu psychofizycznemu w misjach. Artykuł
jest pierwszą częścią analiz, dokonanych przez Autorów, stanowiącą wynik pracy
z żołnierzami biorącymi udział w różnego typu misjach i porównania ich z coraz
szerszym dorobkiem literatury. Cytaty wypowiedzi zawartych w artykule
pochodzą z 18 wybranych spotkań prowadzonych w ramach terapii w Centrum
Profilaktyki Społecznej z żołnierzami oraz członkami ich rodzin, a także
uzyskanych w trakcie wywiadów1. Uzupełniono je wypowiedziami żołnierzy, (od
stopnia szeregowego do generała broni), którzy brali udział w misjach bojowych
i pokojowych w latach 1994-20172. Artykuł ma przyczynić się do poszerzania
wiedzy o istocie i konsekwencjach wpływu skrajnego stresu na zachowania
żołnierzy w trakcie misji i po ich zakończeniu.
Przyczyny stresu psychologicznego nazywane stresorami uważa się za
„element wprowadzający entropię, czyli takie doświadczenie życiowe, którego
cechą charakterystyczną jest brak spójności, niedociążenie lub przeciążenie oraz

1 Wszystkie wypowiedzi pochodzą z wywiadów wykonanych w ramach projektu badawczego

autorów.
2 W niektórych przypadkach, na prośby rozmówców, nie podano szczegółowych danych.

186
brak udziału w podejmowaniu decyzji”3. Nie są one charakterystyczne tylko dla
zawodów zmilitaryzowanych, ponieważ zjawisko to obserwuje się m.in.
u pracowników morskich wież wiertniczych, ratowników medycznych, lekarzy
i pielęgniarek oddziałów ratunkowych, osób pracujących, czy terapeutów
uzależnień. Nie trzeba być żołnierzem, aby zdawać sobie sprawę ze skali
czynników stresogennych, jakie dostarcza współczesny konflikt zbrojny.
Wystarczy, jeśli zwrócimy uwagę na obraz wojny, jaki przedstawiany jest w radiu
czy telewizji, choć – jak się okazuje – dla wielu osób podejmujących zawód
żołnierza nie jest to tak oczywiste. W jednej z wypowiedzi stwierdzono: „Zawsze
byłem sprawny i odważny, co skierowało moją uwagę na służbę wojskową. Przy
pierwszej misji nie trzeba było kul karabinowych, wystarczyło, że zobaczyliśmy
amerykańskich żołnierzy wynoszonych z ambulansu. Krew lała się wszędzie. Nie
spałem ze dwie noce. Na taki widok nie można człowieka przygotować. […]
Jechałem oczytany, oglądałem filmy szkoleniowe, to co nagrali koledzy,
przeszukałem Internet. Ale gdy nie wiesz kiedy i za co będą do ciebie strzelać,
pojawia się napięcie”4.
Jednak stres nie dotyczy tylko misji bojowych, niewiele mniejszy i równie
niebezpieczny jest w sytuacjach pokojowych, gdy przyszłe działania żołnierza
są nieprzewidywalne. W swojej wypowiedzi generał brygady stwierdził: „Nie ma
nic gorszego jak niepewność przełożonego co do jego dalszych losów. Ostatnie
dwa lata doprowadziły do paraliżu decyzyjnych, także jako wynik
skumulowanego stresu”5.
W literaturze wskazuje się cztery główne grupy czynników stresogennych:
- fizyczne (hałas, temperatura, wibracje, promieniowanie) 6;
- psychologiczne (zagrożenia, zabijanie, bezradność, strach, itp.) 7;
- poznawcze (nadmiar lub brak informacji, zmienność sytuacji, itp.);
- społeczne (brak prywatności, akceptacja społeczeństwa, struktura grupy).

3 A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia: Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować?,
Warszawa 1995, s. 42.
4 Wypowiedź sierżanta z 11-letnim doświadczeniem zawodowym (Wojska Lądowe), uczestnika

trzech misji. Przez pojęcie misji rozumie się udział w operacjach bojowych, stabilizacyjnych lub
innych, poza granicami kraju.
5 Wypowiedź generała brygady z 26-letnim doświadczeniem zawodowym (Dowództwo Generalne

RSZ), uczestnika trzech misji.

6 Wypowiedź producenta umundurowania z 22-letnim doświadczeniem zawodowym (Żyrardów):

„Każdy region służby generuje potrzebę specyficznego wyposażenia i umundurowania. Konstruując

materiały mamy świadomość jak niedogodności munduru mogą generować stres i dyskomfort,
a poprzez to wpływać na zdolność żołnierza”.
7 Wypowiedź starszego chorążego sztabowego, byłego żołnierza formacji GROM z 20-letnim

doświadczeniem zawodowym, uczestnika czterech misji: „Nie ma podręcznika, który przygotuje

człowieka na chwilę ostateczną, naciśniecie spustu. Ta chwila pozostaje w pamięci, wraca, można ją
odrzucać, blokować, ale ona jest. […] Z perspektywy moich doświadczeń najważniejsze jest bycie
aktywnym, nieustanne pracowanie and sobą, sprawnością fizyczną i stabilnością emocjonalną. Nie
dałem sobie rady i pojawił się alkohol, dlatego tu jestem”.

187
 Wydaje się jednak, że jest to lista niepełna, gdyż stres może być, np.
wynikiem skumulowanych doświadczeń będących pochodną modeli
zarządzania8.

STRESORY FIZYCZNE

Czynniki fizyczne o dużym potencjale wywoływania silnego stresu można

scharakteryzować dwiema cechami. Po pierwsze można je w prosty sposób ująć
w kategoriach ilościowych, a po drugie można opisać zewnętrzne środowisko
działania człowieka. Należy jednak pamiętać, iż wpływ tych czynników na
organizm człowieka nie jest określony w sposób jednoznaczny. Nie zawsze też
te same czynniki działają identycznie na wszystkich żołnierzy. Np. określenie
reakcji na czynniki klimatyczne jest możliwe dopiero po zmianie warunków
geograficznych. Jak wiemy w początkowym okresie następuje proces
adaptacyjny, czyli aklimatyzacja. Jest to uwarunkowane zmianą strefy czasowej
lub pory roku panującej w miejscu przebywania 9.
Proces adaptacji można podzielić na następujące etapy10:
1) początkowy, gdzie mogą występować dolegliwości fizyczne (ból głowy,
senność), spowodowane zmianą klimatu;
2) stopniowa adaptacja – przyzwyczajanie organizmu do wilgotności,
temperatury, wiatru, ciśnienia atmosferycznego;
3) aklimatyzacja – stała adaptacja do warunków klimatycznych w miejscu
działania.
Wiemy już np., że upał ma wpływ nie tylko na samopoczucie człowieka, ale
także na zdolność do sprawnego działania, zarówno fizycznego, jak
i psychicznego11. Współcześnie żołnierze są chronieni przez kamizelki
kuloodporne i hełmy wykonane z kevlaru, a więc oparte o technologie
zdecydowanie bardziej skuteczne niż 20-25 lat temu. Z jednej strony zapewniają

8 Opis wymienionych czynników został poszerzony w dalszej części artykułu o obserwacje

i doświadczenia z praktyki zawodowej.
9 Wypowiedź podpułkownika rezerwy z 25-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika trzech

misji (Wrocław): „Gwałtowna zmiana klimatu i jego specyficzność, jak ta w Afganistanie, wywołują
ostre reakcje ciała. Można to niwelować ruchem, prysznicem, ale to działa, wzmacniane kamizelka
kuloodporną i napięciem emocjonalnym. Adaptacja w moim przypadku trwała ponad miesiąc”.
10 I. Heszen, Psychologia stresu, Warszawa 2013, s. 67.
11 Wypowiedź starszego szeregowego, kierowcy-mechanika transportera, uczestnika dwóch misji:

„Dopiero gdy jest się na patrolu, a na niebie jest 42 stopnie, pancerz tak nagrzany, że nie można go
dotknąć, wszystko się klei, rozumiesz środek Afryki. Jak wracałem do bazy nie było rzeczy, która by
się nie kleiła”.

188
one większą ochronę życia, zaś z drugiej blokują wentylację ciała i podnoszą
odczuwalną temperaturę o dodatkowe 5,5-11ºC12.13
Praktyka misji pokazuje także, że przez większość czasu żołnierze
przebywają w pojazdach, które mają pozamykane drzwi i włazy w celu ochrony
przed odłamkami. Jednocześnie tylko niewielka część pojazdów jest wyposażona
w klimatyzację. W takiej sytuacji najbardziej skutecznym, samoczynnym
mechanizmem schładzania organizmu jest pocenie się. W trakcie tego procesu
organizm traci wodę oraz sód, co prowadzi do odwodnienia, charakteryzującego
się bólem głowy, apatią, nudnościami, ogólnym osłabieniem, brakiem apetytu,
a nawet zapaścią krążeniową. Tabela 1 przedstawia szczegółowe zależności
temperatury i określonych zaburzeń.

Temperatura w
oC Reakcje organizmu Poziom sprawności
20 -
pełna zdolność do pracy i
21 -
działania
22 uciążliwość
23 podniecenie
możliwość wystąpienia
24 trudność w zachowaniu uwagi
lekkich zaburzeń
pierwszy spadek wydajności pracy
25 psychofizycznych
umysłowej
26
widoczny wzrost liczby błędów
27
zaburzenia
spadek wydajności prac
28 psychofizjologiczne, potrzeba
zręcznościowych
ciągłego uzupełniania płynów
29
zwiększone ryzyko wypadków
30
istotny spadek wydajności pracy
31
ciężkiej
32 występowanie zaburzeń występowanie istotnych
gospodarki wodno-solnej ustroju zaburzeń fizjologicznych,
33
wyraźne obniżenie
34 silne obciążenia układu krążenia sprawności
silne zmęczenie, groźba
35
wycieńczenia 14

12 C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, badania, profilaktyka i terapia, Warszawa 2010,
s. 24.
13 Wypowiedź kapitana, lekarza z 15-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika dwóch misji:

„Zdenerwowanie, przemęczenie, nierzadko skrajne odwodnienie, napięcie, potrzeba wydłużonego

wypoczynku i regeneracji. Temperatura jest jednym z największych, skrajnych wrogów żołnierzy
w misjach w regionach równikowych oraz tych, gdzie temperatury są skrajne – w nocy bardzo zimno,
w dzień upał nie do wytrzymania”. Wypowiedź starszego kaprala, dowódcy drużyny (Wojska
Lądowe): „Potrzebowałem ponad czterech tygodni, aby przyzwyczaić się do tak skrajnych różnic
temperaturowych”.
14 Wypowiedź kapitana, lekarza z 15-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika dwóch misji:

„Działanie ponad 2-3 godziny w temperaturze powyżej 35 stopni, w mundurze, hełmie, kamizelce,
prowadzi

189
 graniczna temperatura możliwa
ciągłe zaburzenia
40 do zniesienia - istotna trudność
fizjologiczne
wykonywania zadań

Tab. 1. Wpływ temperatury powietrza na stan psychofizyczny człowieka 15.

Dodatkowy czynnik stresowy pojawia się przy zmienionej wilgotności

powietrza. Wiemy np., że funkcjonowanie człowieka w warunkach dżungli
(wysoka temperatura i wilgotność) objawia się w postaci ograniczonej zdolności
do zwiększenia tolerowanej temperatury ciała. Ponadto mundury mają
skłonność do wchłaniania wilgoci, co często staje się dodatkowym stresorem
fizycznym. Natomiast warunki pustynne (wysoka temperatura i niska
wilgotność) skutkują zwiększonym zapotrzebowaniem organizmu na wodę oraz
wyczuwalnym przez żołnierzy wysuszeniem oczu i ust16. Zimowe chłody lub
niska temperatura powietrza w nocy mają silny wpływ na organizm człowieka,
a długotrwałe przebywanie w warunkach niskiej temperatury może skutkować
wystąpieniem drgawek, w wyniku czego ograniczone jest sprawne wykonywanie
zadań. Skutkiem długotrwałym są bardzo trudne do wyleczenia odmrożenia.
Ponadto stresujące mogą być sygnalizowane już wahania temperatury w cyklu
dobowym, dochodzące nawet do 40 ºC.
Działaniom bojowym oraz pracy ze sprzętem wojskowym towarzyszy hałas,
co może ograniczać skuteczność pozyskiwania ważnych informacji. W jednej
z wypowiedzi stwierdzono: „Zaburzenia słuchu w grupie żołnierzy należą do
najbardziej dotkliwych”17.
Jak wiemy, literatura przedmiotu określa dźwięki niepożądane jako hałas.
O ile szum generatorów prądu lub odległych silników może jedynie irytować,
o tyle przeciążenia dźwiękowe w pobliżu osoby, np. wystrzały moździerzy,
wybuchy, odgłos nisko latających samolotów i śmigłowców, mogą powodować
silny stres. W niektórych opracowaniach sugeruje się, że pewne dźwięki słyszane
wcześniej powodują negatywne skojarzenia i mogą prowadzić do utraty
motywacji i odwagi. Bez wątpienia najcięższe – z punktu widzenia psychiki - są
dźwięki wydawane przez ciężko rannych i umierających ludzi18. Nadmierny hałas

do silnego wpływu na kondycję psychofizyczną. Potrzeba porównywalnego czasu, aby organizm

wrócił do stabilności. Ale najgorzej jest, gdy jest gorąco i wilgotno”.
15 Opracowanie własne na podstawie J.F. Terelak, Psychologia stresu, op.cit., Warszawa 2001, s. 118.
16 Wypowiedź majora rezerwy, pilota z 27-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika dwóch

misji: „Były dni, że piłem po 3-4 litry i ciągle mógłbym więcej. Usta piekły od wiatru i zimna”.
17 Wypowiedź lekarza medycyny pracy z 34-letnim doświadczeniem zawodowym (Radom).
18 Wypowiedź pułkownika z 31-letnim doświadczeniem zawodowym, byłego szefa oddziału

w Sztabie Generalnym WP, uczestnika trzech misji: „To złudzenie, że jesteśmy przygotowani na
śmierć, rannych, cierpienia. Dopiero zetknięcie się z nimi w sposób realny pokazuje odporność
naszej psychiki. Kiedy jako kapitan zobaczyłem żołnierza z wieloma rannymi, wprost wyjącego
z bólu, nie jadłem przez dwa dni, wymiotowałem i miałem torsje. Czy na coś takiego można
przygotować w akademii, na kursach? Nie sądzę. Dlatego ważne są badania kondycji

190
nie tylko prowadzi do uszkodzeń narządu słuchu, ale może także spowodować
ogólny dyskomfort i zmęczenie. Dodatkowo utrudnia komunikację werbalną.
Naukowcy stwierdzili różną odporność na hałas, zależną od jego rodzaju, pory
dnia, długości oddziaływania, stanu zdrowia człowieka, czy samopoczucia.
Istotny wpływ na stres mają także inne czynniki, np. wszechobecność piasku
w warunkach pustynnych. W wielu miejscach przybiera on konsystencję talku,
który pokrywa sprzęt, ubranie oraz ciało, wdzierając się do każdej jego części.
Skutkuje to potrzebą częstego czyszczenia broni i uzbrojenia, trudnością
zachowania higieny oraz dyskomfortem podczas działania (otarcia skóry) 19.
Jednocześnie występujące na pustyni burze piaskowe uniemożliwiają
prowadzenie obserwacji i przemieszczanie się, zwiększając poziom stresu
związanego z bezpieczeństwem. Błoto, tak samo jak piasek i pył, powoduje
zanieczyszczenie sprzętu oraz utrudnia swobodę poruszania się, co prowadzi do
konieczności poświęcania większej ilości czasu na obsługę sprzętu20.
Brak snu w warunkach bojowych i podczas misji, nawet przy sprawnych ich
organizacjach, jest powszechny. W trakcie prowadzenia działań trudno jest
zapewnić wymagane dla organizmu 6-8 godzin snu. Tymczasem zaburzenie
rytmu i czasu snu ma wpływ na szereg działań. Po pierwsze, osłabia racjonalne
podejmowanie decyzji i zdolności poznawcze oraz zapamiętywania. Po drugie,
sen jest potrzebny do regeneracji sił oraz dobrego samopoczucia. W warunkach
silnego stresu żołnierze potrzebują więcej snu. Choć po upływie pewnego czasu
organizm toleruje zmniejszoną ilość czasu na sen, to sytuacja taka ma negatywny
wpływ, m.in. na zdolności kojarzenia i zapamiętywania21.

psychofizycznej”. Wypowiedź pułkownika, byłego prokuratora wojskowego z 33-letnim

doświadczeniem zawodowym: „Dla «ułatwienia» sobie pracy na wysuniętym posterunku zostawiono
dwóch żołnierzy nie na tydzień, lecz na dwa tygodnie. To «banalne» odstępstwo od regulaminu
doprowadziło do tragedii – zmęczeni sobą żołnierze najpierw się kłócili, później wyzywali i potrącali,
aż wreszcie jeden zabił drugiego, obwiniając o to Chorwatów. Sprawa miała wydźwięk
międzynarodowy”.
19 Wypowiedź chorążego, pomocnika dowódcy plutonu, uczestnika dwóch misji: „Nie można było

się domyć, więc wymyślaliśmy różne sposoby ochrony przed piaskiem. Wytrzepanie pyłu z ubrań
i bielizny graniczyło z cudem. I tak dzień w dzień. Początkowe tygodnie były trudne i fizycznie,
i psychicznie”.
20 Wypowiedź majora rezerwy, pilota z 27-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika dwóch

misji: „Baliśmy się jak to wytrzymają nasze MI, bo czuło się, że moc silników jest mniejsza. Ta
pierwsza misja podpowiedziała wiele sposobów przystosowania sprzętu do specyfiki Afganistanu.
Tym, co irytowało była niezdolność usłyszenia naszych podpowiedzi przez «warszawkę». Nie ma
nic gorszego niż niepewność przełożonych lub ich głupota. Przecież czasami było tak, że nie spało
się po 28-30 godzin”.
21 Wypowiedź psychologa wojskowego z 19-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika misji:

„Zaburzenia snu trwające kilka dni obniżają sprawność intelektualną nawet o połowę. Ludzie
niewyspani są bardziej pobudliwi i skłonni do agresji. Może być to wzmacniane innymi, negatywnymi
czynnikami, np. temperaturą, wilgotnością, silnym działaniem światła lub długim działaniem
w półmroku”.

191
 Bez wątpienia słabe, niedostosowane do potrzeb oświetlenie także można
traktować jako czynnik stresowy. W warunkach złego oświetlenia lub ciemności
niemożliwe jest wykonanie wielu czynności, bądź popełniane są błędy, a czas
pracy jest wydłużony22. Z praktyki wiemy, że wszelkie działania w półmroku,
jazda na noktowizji, mogą stanowić przyczynę wypadków samochodowych
i wzrastu liczby pokrzywdzonych (ofiar) w wypadkach niezwiązanych z walką.
Jednocześnie ciemność nasila lęki żołnierzy przeciwnika 23.
Jednym z istotnych stresorów jest świadomość ryzyka urazów.
W normalnych warunkach takie obciążenie nie jest stresorem mogącym mieć
wpływ na podejmowane decyzje lub jakość działania. Zwróćmy np. uwagę, że
pomimo wielu informacji o wypadkach w ruchu drogowym jazda samochodem
nie stanowi dla nas obciążenia psychicznego. Inna sytuacja ma miejsce
w warunkach skumulowanego działania wielu czynników, np.
w warunkach działań wojennych i jednoczesnego oddalenia od domu. W takiej
sytuacji, w przypadku żołnierzy o mniejszym doświadczeniu i odporności, nawet
drobna rana w połączeniu z innymi warunkami może znacząco zmniejszyć
odporność na stres. Kwestia ta jest istotna, bowiem wnioski z konfliktów
w Iraku i Afganistanie pokazują niezwykle rozległą skalę urazów, będących
wynikiem bezpośredniego udziału w działaniach bojowych (dominujące były
obrażenia w rejonie kończyn dolnych, w postaci ran postrzałowych oraz ran
odłamkowych24). Podejmowane w takich sytuacjach działania obarczone są
innymi ryzykami. „W sytuacji ran automatycznym rozwiązaniem byłaby
ewakuacja rannego żołnierza ze strefy działań wojennych. Niestety osiągnięty
skutek może być odwrotny, zwłaszcza w sytuacji silnych więzi w zespole. Ranny
żołnierz może odczuwać poczucie winy wobec kolegów oraz stracić poczucie
własnej wartości. Są przecież opisy sytuacji, gdzie ranni na własną rękę uciekali
ze szpitali, żeby jak najszybciej dołączyć do walczących kolegów”25. Te kwestie
są ważną częścią analiz związanych ze stresem wojny, zwłaszcza w armiach,
które doświadczają znaczących strat, np. według danych Departamentu Obrony
Stanów Zjednoczonych w latach 2003-2006 w Iraku zginęło 2.511 żołnierzy,
natomiast rannych zostało aż 18.752. Z tej grupy ponad 10.000 wróciło do
służby, niejednokrotnie dochodząc do zdrowia w trakcie misji26.

22 J.F. Terelak, Psychologia stresu, Bydgoszcz 2001, s. 14.

23 Wypowiedź psychologa wojskowego z 19-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika misji:
„Natura stworzyła nas do działania w dzień, stąd noc, zwłaszcza działania i prace trudne realizowane
w nocy, będą potęgowały stres oraz napięcie. Dowódcom bezpośrednio pracującym z żołnierzami
podpowiadam, aby w sytuacjach nocnych mówili spokojnie, minimalizowali zadania, wspierali
żołnierzy”.
24 K. Korzeniewski, Obrażenia ciała na współczesnym polu walki w Iraku i Afganistanie, Lekarz

Wojskowy 2008, nr 86/1/, s. 52.

25 Wypowiedź psychologa z 17-letnim doświadczeniem zawodowym (Wrocław).
26 C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, op.cit., s. 27.

192
 Różnorodność i zmienność stresorów fizycznych, a także ich równoległe
działanie, są zatem ważną częścią analiz związanych z zachowaniami żołnierzy
na polu walki.

STRESORY PSYCHOLOGICZNE
Nie tylko ciało, ale także psychika żołnierza jest obciążana w warunkach
misji i działań bojowych. Czynniki opisywane jako stresory psychologiczne
definiowane są jako nadmierne obciążenie psychiki lub bardzo silne napięcie
emocjonalne. Do najczęściej wymienianych zalicza się strach, zabijanie, utratę
przyjaciół, bezradność oraz wstyd i poczucie winy. Najbardziej powszechnym
i znanym stresorem jest strach27.
Na polu walki stres jest często zjawiskiem chronicznym, a jego
oddziaływanie może być odczuwane przez większość żołnierzy za każdym
razem, gdy znajdują się w strefie działań. Często nie daje on bezpośrednich
objawów somatycznych28.
Największe obawy sygnalizowane przez żołnierzy dotyczą utraty życia lub
zdrowia, zwłaszcza w czasie działań nieregularnych, gdy nie ma określonej linii
frontu, ani przeciwnika. W jednej z wypowiedzi stwierdzono: „W realiach
poprzedniego systemu, tamtejszych szkół oficerskich, nie rozważano takich
zagadnień. Później na AON tylko w niewielkim zakresie, raczej teoretycznie.
Tymczasem stres może zniweczyć naprawdę dobre przygotowanie, zniwelować
przewagę techniczną lub na odwrót, gdy «dopadnie» on technicznie lepszego
przeciwnika. Stres jest częścią naszego życia, często tak silnie przemożną, ze nie
pozwala ruszyć się, sprawnie myśleć. W bazie mieliśmy oficera starszego, który
po ostrzale obiektu nie chciał wyjść nawet na chwilę. Pamiętam, że był
wysportowany, dbał o kondycję, ale to za mało aby panować nad tym co się
dzieje w środku. Dzisiaj mamy nieporównywalnie lepszą sytuację, duże
doświadczenia, zespoły przygotowujące do sytuacji trudnych no i lepsze obicie

27 Wypowiedź starszego szeregowego, sanitariusza z 4-letnim doświadczeniem zawodowym,

uczestnika dwóch misji (Legionowo): „Strach był naprzemienny z podnieceniem, bo to była moja
pierwsza misja. Ale dopiero na miejscu uzmysłowiłem sobie, że tu nie można tak po prostu
powiedzieć «boli mnie brzuch, nie pójdę». A bolał, miałem rozwolnienie, drżały mi ręce. W pewnej
chwili miałem ochotę wypić kielicha. Pomógł mi porucznik, lekarz. Wyjaśnił i przez wiele tygodni
podpowiadał jak się zachowywać, czego nie robić, na co uważać”. Wypowiedź porucznika z 7-letnim
doświadczeniem zawodowym, uczestnika misji (Mińsk Mazowiecki): „Po prostu nie jestem odporny,
choć myślałem inaczej. To był nie tylko strach o siebie, ale o to, ze nie zobaczę więcej żony, córki.
To mnie chwilami paraliżowało. Próbowałem pokonać strach przez intensywne ćwiczenia fizyczne,
wręcz do upadłego. Ale on wracał w niemal każdą noc. Po powrocie szukałem odreagowania, stałem
się nerwowy i zacząłem pić. Wstydziłem się pójść do psychiatry. To był błąd”.
28 A. Gołębiowski, M. Netczuk-Gwoździewicz, M. Jędrzejko, Sense of Coherence versus Styles of

Stress Management among Soldiers Leaving for Peacekeeping. Missions, [w:] M. Jędrzejko (red),
Social education: current problems and perspectives, Vilnius 2014, s. 331.

193
w boju”29. Strach przed śmiercią nie może paraliżować żołnierzy nawet w
sytuacji ryzyka, a rolą dowódcy jest motywowanie do działania 30. Sam proces
dowodzenia i kierowania, np. w postaci rozkazu, nie jest w stanie skłonić do
działania, gdy stres jest bardzo silny 31.
Najbardziej znamienne wydaje się stwierdzenie, iż żołnierze „nie boją się
najbardziej śmierci, lecz porażki i wstydu, który towarzyszy klęsce”. Wielu
autorów twierdzi, że największą obawę żołnierza, budzi nie przeciwnik, a zawód
sprawiony towarzyszom, szczególnie strach przed niesprawdzeniem się
w obliczu zagrożenia. Sądzi się nawet, iż tego typu zachowania odróżniają
żołnierzy od reszty społeczeństwa32.
Nie dysponujemy materiałem pozwalającym na określenie liczby żołnierzy
Wojska Polskiego po 1989 r., którzy zabili przeciwnika w realnych działaniach
bojowych. Sądzić należy, że jest ich od kilkudziesięciu do kilkuset, przy czym
większość z nich to żołnierze formacji specjalnych33. Według amerykańskiego
żołnierza i psychologa D. Grossmana człowiek ma podświadomą awersję do
zabijania innych ludzi. Jednak ten niewyobrażalny w normalnych warunkach
czyn staje się częścią służby, zadania, obowiązkiem żołnierza (z konieczności,
przypadku lub w obronie innych). Podkreślając, że nawet w obliczu takiego
czynu żołnierz nie jest mordercą, gdyż walczy dla wyższych idei, w obronie
kolegów, ujawniają się szczególne zadania dowódców, których rolą jest
uzmysłowienie konieczności wykonania takich decyzji. W jednej z wypowiedzi
stwierdzono: „Mówienie o zabijaniu to jedne z tabu wojskowych. Mówimy

29 Wypowiedź generała dywizji, byłego dowódcy brygady i dywizji, uczestnika trzech misji,
(Warszawa).
30 Wypowiedź generała brygady, byłego dowódcy brygady i oficera SG WP, uczestnika trzech misji,

(Warszawa): „Do strzelania mamy stymulatory, do nauki jazdy trenażery. Nie ma i nie będzie
trenażerów na stres. Kluczową rolę odgrywać będzie diagnoza kandydatów na poszczególne funkcje
i możliwie najbardziej precyzyjne ich przygotowanie do pełnionych funkcji. Osobiście wielką rolę
przypisuję niepisanemu słowu, opowiadaniu o swoich doświadczeniach. […] Byłoby dobrze, gdyby
wydawano pamiętniki obecnych dowódców i żołnierzy, mogłyby być kapitalnym materiałem
edukacyjnym”.
31 Wypowiedź kapitana, służby logistyczne jednostki sił powietrznych, z 18-letnim doświadczeniem

zawodowym, uczestnika trzech misji (Kraków): „Na lotnisku zarządzanym przez Amerykanów
doszło do ostrzału, wybuchły dwa zbiorniki z paliwem, słychać było strzelaninę. Jeden z naszych
żołnierzy rzucił się na ziemię i nie chciał wstać. Strach całkowicie go sparaliżował”.
32 K. Korzeniewski, Zaburzenia psychiczne na współczesnym polu walki, Waplewo 2008, s. 23.
33 Wypowiedź oficera jednostki GROM, uczestnika trzech misji: „To nie jest takie proste jak kiedyś

mi tłumaczono: jak nie zabijesz ty, to zabiją ciebie. Przecież można ranić w taki sposób, aby
przeciwnika na długo wyeliminować. Oczywiście wiedziałem, że tam jest człowiek zdolny do
wszystkiego, celujący w nas i chcący nas zabić. I za pierwszym, i za drugim razem, starałem się o tym
nie myśleć. Stres przyszedł długo później. Jestem twardy, ale modlę się o to, aby to, co zrobiłem,
zostało mi wybaczone. To, że być może wyeliminowałem zabójcę dzieci, kobiet, kogoś, kto
odpowiada za śmierć innych, jest ważne, ale ten niepokój zostaje. Poznałem snajpera z 75. pułku
Rangersów, miał podobno 17 zdjętych celów, widziałem jak głęboko się modlił. Gdy
go spytałem za co, odpowiedział - za siebie, za to, bym się nigdy nie pomylił, bo życia już nigdy nie
da się zwrócić”.

194
„wykonać zadanie”, ale przecież za tym kryje się życie innych. Nie mnie to
oceniać. Miałem bezpośredniego podwładnego, który zastrzelił talibskiego
żołnierza, innego ciężko ranił. Po tym zdarzeniu przez wiele dni był twardy,
później się zmienił, dygotał, często chciał być sam. Nie ma silnych na taki stres.
Dał sobie radę. Ale czy do końca? 34” Ta uwaga doświadczonego oficera jest
istotna, gdyż żaden proces szkolenia lub uświadamiania, nie jest w stanie
zmniejszyć kosztów psychicznych, jakie ponoszą żołnierze zabijający na polu
walki. Podobnie jak żołnierze biorących udział w bezpośredniej wymianie ognia,
gdy przeciwnik widziany jest „niemal na dłoni” 35.
Z literatury przedmiotu wiemy już, że poziom stresu jest różny, np.
w zależności od odległości czy sposobu zabijania. Mniejsze obawy przed
pociągnięciem za spust mają załogi wozów bojowych lub samolotów, które
widzą przeciwnika jedynie przez przyrządy obserwacyjne. Inna sytuacja ma
miejsce kiedy żołnierz staje „oko w oko” z przeciwnikiem i musi go zabić. Jak
wskazuje D. Grossman jedynie ok. 2% żołnierzy nie ma oporów przed
pociągnięciem za spust36. Interesujące refleksje w tym zakresie przedstawia także
L. Murray, zwracając uwagę na reakcje psychiczne i somatyczne żołnierzy
stojących w obliczu zabijania innych 37.
Relacje pomiędzy żołnierzami na polu walki należą do szczególnych,
a podobnych odniesień nie znajdujemy w innych dziedzinach życia ludzkiego
i zawodowej aktywności. W psychologii wojskowej oraz socjologii wojska
podkreśla się, że jednym z kluczowych elementów funkcjonowania w relacjach
wojskowych jest zaufanie. Mędzy żołnierzami musi być ono na najwyższym
poziomie. Zauważono m.in.: „Kompetencje i zaufanie nawzajem się przenikają.
Nie ma niczego gorszego niż niekompetentni dowódcy i brak zaufania
do przełożonego. Niestety ostatnie lata na skutek działania nieodpowiedzialnych
polityków doprowadziły do załamania zaufania na linii dowódcy – żołnierze,
wysocy dowódcy – przełożeni niższego szczebla. Skutki takiej polityki będą
dalekosiężne, bo raz zawiedzionego zaufania nie da się odbudować w ciągu roku
czy dwóch lat. Ktoś, kto nie szanował swojego podwładnego, bo ten był
nieszanowany przez ministra, sam jako przełożony nie będzie szanował
podwładnych” 38.

34 Wypowiedź generała brygady, byłego dowódcy brygady i oficera SG WP, uczestnika trzech misji
(Warszawa).
35 Wypowiedź żony podoficera rannego w wymianie ognia, uczestnika misji (Legionowo): „Zaczął

mówić dopiero po kilku tygodniach. Przez pierwsze dni spał jak zabity, a później przyszły koszmary
nocne, mówienie przez sen i nieustanny strach. Pocił się jak na upalnym słońcu. Nie chciałam, aby
brał leki psychotropowe, więc szukaliśmy rozwiązań alternatywnych. Pomogła joga i ćwiczenia zen”.
36 D. Grossman, O zabijaniu, Psychologiczny koszt kształtowania gotowości do zabijania w czasie

wojny i pokoju, Warszawa 2010, s. 46.

37 L. Murray, Psychologia wojny, Warszawa 2014, s. 78.
38 Wypowiedź generała broni, byłego dowódcy Wojsk Lądowych, uczestnika trzech misji

(Warszawa).

195
 Analizy zachowań w sytuacjach działań bojowych pokazują także inne
zmienne, niezwykle ważne dla skutecznego działania żołnierzy. Funkcjonowanie
w realnym zagrożeniu zwiększa odpowiedzialność za zdrowie i życie kolegów
oraz umacnia więzi. Może to być stresorem pozytywnym, ale też stanowi
obciążenie psychiki żołnierza, mającego świadomość, że każde jego działanie
może narazić innych. Rany, a w skrajnej sytuacji śmierć kolegi, stanowi silny
wstrząs emocjonalny. Towarzyszą temu szok, poczucie winy, niedowierzanie,
gniew oraz tęsknota. W takiej sytuacji żołnierz nie może sobie pozwolić na
normalny proces akceptacji utraty bliskiej osoby, tym bardziej, że w warunkach
ciągłego zagrożenia i natłoku zadań bojowych nie ma miejsca na rozpacz.
Budowanie postawy specyficznej „obojętności” jest konieczne dla zachowania
sprawności zespołu. Dopiero po powrocie do domu żołnierze mają czas na
pogodzenie się ze śmiercią towarzysza39.
Psychologiczne aspekty stresu na polu walki są jeszcze szersze. Jednym
z warunków dobrej kondycji psychicznej jest świadomość sprawowania kontroli
nad sobą i otoczeniem. Każda sytuacja wydaje się mniej niebezpieczna, jeżeli
mamy możliwość wywierania wpływu na to, co się dzieje, gdy choć do pewnego
stopnia możemy ją kontrolować40. W wypadku żołnierzy jest to warunek
szczególny. Podczas operacji wojskowej unika się sytuacji,
w których żołnierze byliby bierni lub bezradni. Czynników zwiększających
samokontrolę i kontrolę jest wiele. Są nimi m.in.: posiadanie broni, liczebność
oddziału, otrzymane wzmocnienie, patrolowanie przestrzeni powietrznej przez
śmigłowce, doświadczony dowódca41. To także kwestia modelu działań.
Nieprzypadkowo pamiętniki dowódców z okresu II wojny światowej
wielokrotnie zawierają tezę, iż lepiej atakować niż się bronić, lepiej samemu
narzucać warunki walki. Taki model jest trudny do osiągniecia w misjach
stabilizacyjnych, w przypadku których przeciwnika aż do chwili ataku nie da się
odróżnić od ludności cywilnej. Natomiast po ataku szybko wtapia się w tłum
i oddala się bezkarnie. Rodzi to bezradność wśród żołnierzy, którym ciężko jest
zidentyfikować i schwytać przeciwnika42. Podobnie sytuacja wygląda
w przypadku ostrzału bazy. Żołnierze przebywający w bazie mogą jedynie udać
się do schronu. Zanim sprawcy ataku zostaną rozpoznani i ujęci, mogą już ddalić
się o wiele kilometrów.

39 Wypowiedź kapitana, kapelana wojskowego, uczestnika dwóch misji: „Świadectwo śmierci jest dla
człowieka nieuchronne, ale gdy następuje nagle, gdy dotyczy przyjaciela, kolegi, towarzysza broni,
jest bolesne. Jeśli w takiej sytuacji mówiłem «musisz być silny, musisz robić swoje», to także dlatego,
że chodziło o jego wzmocnienie, o świadomość jego życia”.
40 R.S. Lazarus, S. Folkman, Stress, appraisal and doping, New York 1984, s. 87.
41 R.A. Bryant, A.G. Harvey, Zespół ostrego stresu. Teoria, pomiar, terapia, Warszawa 2011, s. 65.
42 Wypowiedź porucznika z 7-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika misji (Mińsk

Mazowiecki): „Myślałem, że przeciwnika można rozpoznać, ale tam każdy wyglądał tak samo. Nie
mieli mundurów, hełmów, kamizelek. To było deprymujące, bo traciłem kontrolę”.

196
 Z kolei długie oddziaływanie innych stresorów może samo w sobie
powodować uczucie bezradności. Doskonałym przykładem takiej sytuacji jest
masakra w Srebrenicy w czasie wojny w Bośni. Żołnierze holenderscy, którzy
stacjonowali w okolicach miasta, nie reagowali na egzekucje przeprowadzane
przez Serbów na muzułmańskich Bośniakach. Spowodowało to eskalację
przemocy i śmierć ok. 8.000 cywilów. Żołnierze holenderscy obserwowali
bezradnie mordowanie ludności, ponieważ nie posiadali mandatu ONZ
na użycie broni przeciwko walczącym stronom. Można tylko domyśleć się, jaki
wpływ wywarło to na ich psychikę.
Ostatnim ze wskazanych stresorów są wstyd i poczucie winy, przy czym te
odczucia podzielić można na trzy grupy: odczucia wobec samego siebie, wobec
towarzyszy broni i wobec ludności cywilnej. Żołnierze odczuwają poczucie winy
ilekroć mają świadomość, że zawiedli podczas walki. Dodać jednak należy, że
niejednokrotnie jest to odczucie subiektywne. Innego rodzaju wstydu mogą
doświadczyć ci, którzy przeżyli skrajnie trudną sytuację bojową, podczas której
ich dowódcy lub koledzy zginęli. Takie odczucie (ang. survival guilt)43 nie
występuje rzadko i jest w pełni zrozumiałe dla tych, którzy go doświadczyli.
Poczucie winy pojawia się również w przypadku zabijania na polu walki.
Żołnierze nie mogą sobie z tym poradzić, zwłaszcza, jeżeli śmierć poniosła
kobieta, dziecko lub osoba nieuzbrojona. Często taki fakt jest wypierany ze
świadomości i zbiorowo przemilczany (traktowany jak „tabu”).
Jeszcze inną kwestią jest świadomość kosztów, jakie w ramach konfliktu
ponoszą osoby cywilne. Doświadczenie kryzysów humanitarnych może być
wyjątkowo bolesne, zwłaszcza dla żołnierzy uczestniczących w misjach po raz
pierwszy44. W jednej z wypowiedzi na ten temat stwierdzono: „Świadomość, że
nie można pomóc wszystkim, bezradność na ludzkie cierpienie, widok dzieci tak
zapuszczonych, że aż trudno uwierzyć jest wyjątkowo dotkliwa. Myślałem, że
jestem na to przygotowany, ale kiedy widzi się trzylatka ze skrajnie przemęczoną
matką, człowiek oddałby wszystko, co ma, a to i tak za mało” 45.

STRESORY POZNAWCZE

Informacja jest kluczowym narzędziem do uzyskania powodzenia na polu

walki. Bez niej nawet najlepszy sprzęt i najlepiej wyszkoleni żołnierze nie będą
wykorzystani we właściwy sposób. Ale to, co jest atutem, może być także
problemem, zwłaszcza jeśli informacje są używane niewłaściwie. Nadmiar
informacji jest charakterystyczny dla współczesnego pola walki, z czym
w sposób szczególny borykają się dowódcy. Może to dotyczyć napływu

43C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, op.cit., s 32.
44J. Dobrowolska-Polak, Ludzie w cieniu wojny, Poznań 2011, s. 51-60.
45 Wypowiedź porucznika z 7-letnim doświadczeniem zawodowym, (Żandarmeria Wojskowa),

uczestnika dwóch misji.

197
ogromnej liczby informacji w jednym czasie, ich sprzeczności, niespójności
informacji z kilku źródeł. W związku z tym, że wypracowywanie decyzji jest
domeną dowódców i oficerów sztabu, to właśnie ta grupa żołnierzy może
znajdować się pod silną presją informacyjną, a tym samym przeciążeniem
sensorów poznawczych46. W takiej sytuacji mówimy o przeciążeniu
informacyjnym. Źródłem stresu może być także brak informacji, co jest
szczególnie istotne na niższych szczeblach dowodzenia, gdzie „pustka
informacyjna” może być destrukcyjna47.
Doświadczenie działań zbrojnych uczy, że na poziomie pojedynczego
żołnierza perspektywa zadaniowa sięga najczęściej kilku, kilkunastu godzin. Im
wyższy szczebel dowodzenia, tym ta perspektywa jest większa48. W tym
znaczeniu można mówić o deprywacji sensorycznej, którą można rozumieć jako
ograniczenie bodźców zewnętrznych. W przypadku braku informacji pojawiają
się pogłoski, które bardzo szybko rozprzestrzeniają się w środowisku żołnierzy,
co może wywołać negatywny skutek w postaci paniki lub błędnego działania.
Poziom wykonania

Poziom wykonania
Dyskomfort

Dyskomfort Poziom Poziom

Ryc. 1. Relacje między dyskomfortem, poziomem stymulacji i wykonaniem zadania49.

46 Wypowiedź generała broni, byłego dowódcy Wojsk Lądowych, uczestnika trzech misji
(Warszawa): „Liczba informacji jaka dociera do sztabu operacji może iść nawet w tysiąc w ciągu
doby. Do ich przyjęcia, posegregowania, często błyskawicznego, trzeba wysokiej odporności
psychicznej. Choć literatura opisuje to rzadko, byłem kilka razy świadkiem głębokiego stresu
oficerów, dla których tempo napływu informacji było nie do wytrzymania”.
47 Wypowiedź sierżanta, dowódcy sekcji z 9-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika trzech

misji: „Czasami się żartuje, ale żołnierz nie może się nudzić. Nuda, a więc brak jasnych informacji
i zadań, może być destrukcyjna”.
48 Wypowiedź kapitana, oficera sztabu brygady z 14-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika

trzech misji: „Niewiedza, niepewność rodzą stres w takim samym stopniu jak silne przemęczenie,
fatalne warunki atmosferyczne. Na poziomie żołnierza informacja musi być maksymalnie
precyzyjna, dosłownie «łopatologiczna»”.
49 Źródło: J.F. Terelak, Psychologia stresu, op.cit., s.118.

198
 Rycina 1 przedstawia model relacji pomiędzy dyskomfortem, poziomem
stymulacji i wykonaniem zadania. Ukazuje ona następujące zależności:
• im wyższy komfort psychiczny, tym wyższy poziom wykonania i mniej
błędów (I grafika);
• dyskomfort zależy od poziomu stymulacji (II grafika). W tej sytuacji
możemy odnieść się do informacji na polu walki i potraktować je jako
bodziec stymulujący. Z wykresu wynika, iż zarówno mała ilość
informacji, jak i ich nadmiar, będzie zwiększał dyskomfort psychiczny;
• przy średnim poziomie stymulacji (ilości informacji) działanie jest
najbardziej efektywne (III grafika).
Ten model pokazuje jakie znaczenie mają informacje i inne bodźce dla
efektywności działania oraz dyskomfortu psychicznego. Oczywiście trzeba
wziąć pod uwagę różnice indywidualne w potrzebie bodźców stymulujących.
Zauważenia wymaga także, że współczesne konflikty przynoszą gwałtowną
i częstą zmianę zadań i ról, cechującą się bardzo dużą dynamiką. Jest to związane
ze zdolnościami transportowymi, nieszablonowym charakterem działań oraz
wieloczynnikowymi zagrożeniami. Dotyczy to nie tylko działań stricte
wojskowych, ale także relacji pozamilitarnych, czego przykładem może być
ostatnia amerykańska operacja w Iraku w 2003 r., gdzie początkowo Amerykanie
byli witani jak wyzwoliciele. Bezpośrednio po ustaniu działań bojowych
żołnierze przystąpili do odbudowy infrastruktury Iraku. Szybko jednak okazało
się, że podejmowane przez nich działania były trudne do zrealizowania
z powodu licznych ataków na żołnierzy, porwań cywilnych pracowników czy
członków ich rodzin. Powodowało to dezorientację wśród żołnierzy, wzrost
poziomu stresu (niepewność zachowań osób cywilnych), również w sytuacjach,
gdy udzielano pomocy humanitarnej. Rosnące ryzyko prowadziło do dualizmu
postaw. Żołnierz, który udzielał pomocy przez rozdawanie żywności lub leków,
mógł chwilę później zostać zmuszony do strzelania w obronie siebie
i innych żołnierzy.
Innym przykładem zmiennego zadania i roli może być kierowanie się
regułami zaangażowania (ang. rules of engagement, ROE). Są to normy, które
określają, kiedy można użyć broni palnej i w stosunku do kogo. Zazwyczaj są
bardzo restrykcyjne, pozwalają użyć broni tylko w wypadku bezpośredniego
zagrożenia życia i zdrowia własnego lub osoby cywilnej. Może to wywoływać
– i rzeczywiście wywołuje – dodatkowy stres wśród żołnierzy obawiających się
użyć broni50. Dochodziła do tego świadomość odpowiedzialności za

50Wypowiedź kapitana, oficera sztabu brygady z 14-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika

trzech misji: „Czym innym jest używanie broni wobec realnego wroga, również strzelającego, czym
innym, gdy nie ma on munduru, a istnieje ryzyko, że pod ubraniem ma granaty lub broń. Konflikt
afgański postawił obraz przeciwnika «na głowie». Potrzebowałem czasu, aby sobie to poukładać.
Wielu moich podwładnych po prostu bało się, że nie potrafi dokonać skutecznego odróżnienia”.

199
przypadkowe ofiary lub widok dziecka-żołnierza, uzbrojonego, „urobionego”
ideologicznie, stwarzającego śmiertelne zagrożenie 51.
Warto również pamiętać o złożonej psychologicznej reakcji. Gdy straty
rosną, gdy narasta zagrożenie, żołnierze zaczynają stosować zasadę, żeby
najpierw strzelać, a dopiero potem zadawać pytania. Może wydawać się to trudne
do zaakceptowania. Jednak w warunkach zagrożenia życia jest to działanie
niemal instynktowne, u jego podłoża jest stres.
Kolejnym stresorem poznawczym w trakcie operacji wojskowej są nuda
i monotonia, będące pochodną nie tylko rozwoju sytuacji bojowej, ale także
niskich kompetencji zarządzających przełożonych 52. Dotyczy to szczególnie
sytuacji, gdy każdy dzień wygląda bardzo podobnie, nawet jeżeli działania są
prowadzone w różnych miejscach, a warunki do rekreacji i odpoczynku w bazie
są ograniczone. Dodatkowo ciągle spotyka się tych samych ludzi, co może być
nie tylko monotonne, ale w niektórych sytuacjach generować zagrożenia.
Kwestie te związane są z sensorami społecznymi53.
Dodajmy na zakończenie tej części rozważań, że stresory charakterystyczne
dla konfliktu zbrojnego mogą oddziaływać jeszcze długo po jego zakończeniu,
a źle rozpoznane, pozbawione koniecznego wsparcia, skutkować będą
dotkliwymi konsekwencjami społecznymi i psychicznymi 54.

51 Szerzej na temat dzieci-żołnierzy: W. Stankiewicz, Prawnomiędzynarodowe aspekty udziału

dzieci-żołnierzy w konfliktach zbrojnych,
https://pk.gov.pl/wp-content/uploads/2016/07/052e1d4b347051d67c10c39a15246be7.pdf,
dostęp: 18.07.2020.
52 Wypowiedź pułkownika z 24-letnim doświadczeniem zawodowym, dowódcy batalionu, byłego

zastępcy dowódcy brygady, oficera sztabu korpusu i SG WP, uczestnika dwóch misji: „Kiedy już
opadało zmęczenie, «zagospodarowanie» żołnierzy było czymś oczywistym. Od sportowej
rywalizacji, przez sprawdzanie sprzętu, przegląd wyposażenia, broni, doinformowywanie,
rozmawianie. Chodziło o to, aby wzmacniać psychikę. Z oficerami pracowałem intelektualnie,
zmuszając ich do analizowania innych wariantów. Dobrym sposobem było kierowanie ich na odcinki
słabiej znane. Szczególnie ważnym było szukanie zmiennych zadań w sytuacjach, gdy pojawiało się
ryzyko rutyny”.
53 Wypowiedź psychologa wojskowego z 14-letnim doświadczeniem zawodowym, uczestnika misji:

„W sytuacjach trudnych chodzi o to, aby jak najmniej myśleć o tym, co nieistotne. To łatwo
powiedzieć. Wielokrotnie rozmawiałam z żołnierzami i oficerami wracającymi z prawdziwej walki,
którzy mówili, że w sytuacjach krytycznych przed oczami mieli rodzinę, żony, córki, rodziców”.
Wypowiedź byłego kapelana wojskowego, pułkownika, uczestnika misji (Warszawa): „Świadomość
zadania śmierci na polu walki, nawet gdy wszystko podkreśla usprawiedliwienie takiego
postępowania jako chronienie życia kobiet, dzieci, osób cywilnych, po prostu ofiar wojny, zapada
najgłębiej w duszę człowieka. Jest niemal nie do usunięcia z przestrzeni sumienia. To wyjątkowo
złożone doświadczenie, rodzące ból, rozterki, kryzys. Wspieranie w sytuacji głębokiego stresu jest
wyjątkowo trudne”.
54 Por. T. Adamowski, A. Klejna, Zaburzenia psychiczne występujące wśród weteranów konfliktów

zbrojnych, Advances i Clinical and Experimental Medicine 2006, nr 15/2/, s. 355-360.

200
 STRESORY SPOŁECZNE

Relacje interpersonalne (ich jakość i głębia) , zwłaszcza z osobami bliskimi,

są istotną częścią kondycji psychicznej człowieka. Poczucie iż obok jest ktoś
ważny, ktoś komu ufamy, kto darzy nas uczuciem, wywołującym tęsknotę,
przyjemność, nadzieję, potrafi wzmacniać w chwilach najtrudniejszych. Ten stan
jest cechą człowieka, wynikającą z jego naturalnej wspólnotowości. Po prostu
lubimy i chcemy być razem, z kimś. Natomiast stany samotności, potrzeba
przebywania w odosobnieniu mają raczej charakter krótkookresowy.
Poczucie wspólnotowości jest silne nie tylko w grupach pierwotnych
(np. rodzinie), ale także w specyficznych grupach wtórych, gdzie tworzą się więzi
oparte na zaufaniu i wierze w drugą osobę, gdzie konieczne jest współdziałanie.
Zespoły wojskowe, strażackie, grupy antyterrorystyczne, zgrane i zintegrowane
zespoły sportowe są właśnie takimi grupami. Istotną rolę w tworzeniu więzi
odgrywają nie tylko relacje poziome, ale i hierarchiczne, zwłaszcza, gdy na czele
zespołu wojskowego staje dowódca o silnej osobowości i wysokich
kompetencjach55. Gdy na czele zespółów wojskowych stają silne osobowości
w relacjach między podwładnymi i przełożonym ujawnia się silny stres
pozytywny.
W wielu sytuacjach charakterystycznych dla armii i realizowanych przez nią
zadań mogą występować problemy w komunikacji, szczególnie na linii żołnierz
– dowódca. Komunikacja może być wówczas stresogenna i obniżać zdolności
działania zespołu oraz pojedynczych żołnierzy. Z jednej strony możemy mieć
do czynienia z odpowiedzialnym dowódcą, który nie tylko słucha żołnierzy, ale
także zadaje im pytania w celu zrozumienia ich poglądów. Dodatkowo
dopuszcza dyskusje pomiędzy szeregowymi żołnierzami. Ma to wpływ na lepsze
zrozumienie zadania oraz pojawianie się skuteczniejszych pomysłów na jego
wykonanie. Z drugiej strony możemy mieć do czynienia z dowódcą, który nie
dopuszcza nikogo do głosu, jest apodyktyczny, (zwłaszcza wobec dowódców
niższego szczebla, oficerów sztabu, specjalistów), który wygłasza swoje poglądy
i oczekuje bezrefleksyjnej realizacji zadania. Może to rodzić poważne obawy
przed zabraniem głosu i wyrażeniu własnego zdania, co rozluźnia więzi
w zespole. Nawet jeżeli szeregowy żołnierz nie rozumie zadania, widzi jego luki,
woli je wykonać zgodnie z poleceniem niż narazić się na gniew przełożonego. Są

55 Wypowiedź pułkownika, byłego zastępcy dowódcy brygady, oficera Inspektoratu Logistyki,

uczestnika trzech misji: „Po młodych dowódcach i żołnierzach było widać, że generał Skrzypczak
jest ich idolem, że wierzą w niego bezgranicznie, wykonają każde jego polecenie, bo po prostu mu
ufają. W sztabie był rodzaj niezwykłej więzi z generałem”. Wypowiedź pułkownika, zastępcy
dowódcy pułku, byłego oficera SG WP, szefa oddziału, uczestnika misji: „Kompetencją, ogromną
wiedzą i zdecydowaną wizją generał Tadeusz Wilecki budował bardzo silne więzi. Praca w sztabie
generalnym pod jego kierownictwem był powodem do dumy. To był uczucie autentyczne.
Pamiętam, gdy jeden z kolegów powiedział «pod nim mogę iść nawet na wojnę»”.

201
to zapewne skrajne sytuacje, ale pokazują problemy, jakie mogą wynikać
z błędnej komunikacji interpersonalnej. Z badań przeprowadzonych przez
amerykańskich psychologów wynika, iż przy pierwszym rodzaju komunikacji
żołnierze osiągają lepsze wyniki. Nie tylko lepiej się czują w grupie, ale także
rozumieją intencje przełożonych i ich decyzje56.
Szczególnym stresorem społecznym w relacjach wojskowych jest brak
prywatności. Żołnierze mieszkają przez cały czas we wspólnych,
wieloosobowych salach, wspólnie jedzą i zbiorowo wykonują zadania, co jest
cechą procesu realizacji zadań bojowych. Tylko w niewielkiej części są one
wykonywane indywidualnie. Żołnierze są więc zmuszeni zawsze przebywać
w towarzystwie kolegów. W przypadku długich misji dochodzi do zacieśniania
więzi między żołnierzami, co niejednokrotnie pozwala lepiej poznać swoich
kolegów niż członków rodziny. Dodatkowo infrastruktura wojskowa, zwłaszcza
w bazach, zwiększa poczucie wspólnotowego funkcjonowania. Nierzadko
jedynymi prywatnymi rzeczami są rzeczy osobiste, mundury i broń 57. Nie można
uznać tego za zjawisko w pełni negatywne, jednak każdy potrzebuje czasem
odrobiny samotności 58.
Niektóre z opracowań, zwłaszcza amerykańskich i brytyjskich, jako czynnik
stresogenny wskazują także brak informacji o rodzinie, szczególnie, gdy
występują w niej ważne sytuacje (spodziewane narodziny dziecka, kłopoty ze
zdrowiem, wypadki bliskich). Przyjmuje się, że możliwość kontaktu z bliskimi
ma dużą moc rozładowywania napięcia. Dzisiaj środkiem umożliwiającym
kontakt jest Internet. Jednak powtarzające się, długotrwałe misje, mogą być
przyczyną głębszych kryzysów. Żona oficera w swojej wypowiedzi przyznała:
„Jest pewna granica obopólnej wytrzymałości związanej z nieobecnością,
brakiem codziennych kontaktów, które uznaję za podstawę małżeństwa. Gdy
wyjeżdżał na trzecią misję był to już głęboki kryzys małżeński – prowadzenie
nowego domu, trójka dzieci w wieku buntowniczym, mama potrzebująca opieki,
to mnie przerastało, a on mówił mi o służbie. Myślę, że te misje są swoistym
narkotykiem, który wciąga do tego stopnia, że to, co inne, staje na drugim planie.
Jesteśmy w trakcie sprawy rozwodowej. On wybrał karierę”59.
Ostatnim stresorem jest możliwa presja ze strony opinii publicznej. Na
rzadko której misji żołnierze są odcięci od informacji z kraju, a technologie
cyfrowe (internetowe) wpływają na poszerzenie zakresu informacji. Tym samym

56 J.F Terelak, Psychologia stresu, op.cit., s. 215.

57 M. Netczuk-Gwoździewicz, Pomoc psychologiczna dla żołnierzy wyjeżdżających na misje
wojskowe, [w:] M. Walancik, J. Hroncova, Pedagogika społeczna wobec procesów żywiołowych
i zachowań ryzykownych, Toruń 2013, s. 296.
58 Wypowiedź chorążego, pomocnika dowódcy plutonu, uczestnika dwóch misji: „Były takie dni,

że człowiek pragnął chwili spokoju, odpoczynku, być samemu, a tu nie było gdzie się schować. Żeby
nie słyszeć głosów, pytań, nie widzieć tych samych ludzi, dłużej siedziałem pod prysznicem lub
zakładałem słuchawki na uszy i zamykałem oczy. Muzyka trochę uspokajała”.
59 Wypowiedź żony oficera, uczestnika trzech misji (Sulejówek).

202
żołnierze doskonale zdają sobie sprawę z tego, czy społeczeństwo jest
przychylne sprawie, o którą walczą. Przykładem takiej silnej presji na żołnierzy
był konflikt w Wietnamie. Komunikaty medialne mogą jednak wzmacniać.

PODSUMOWANIE

Zaprezentowane powyżej zagadnienia, dotyczące stresorów związanych

z pełnieniem misji bojowych, są jedynie przyczynkiem do dyskusji. Problem jest
wieloaspektowy i wielowarstwowy, dodatkowo powinien być rozpatrywany
w perspektywie indywidualnych cech żołnierza. Literatura przedmiotu jest coraz
obszerniejsza, a bardzo ciekawych informacji na temat wpływu stresu na
zachowania w sytuacjach bojowych dostarczają licznie powstające strony
internetowe, prowadzone przez specjalistów oraz doświadczonych weteranów.
Badania w tym zakresie stały się podstawą powstania profesjonalnych
podręczników oraz bardzo praktycznych wskazówek, które przekazywane są
dowódcom i żołnierzom 60. Połączenie wiedzy psychologicznej i socjologicznej
oraz doświadczenie żołnierzy pozwoliło na poszerzenie analiz nie tylko o wpływ
stresu na żołnierzy, ale także na ich rodziny 61. Jest to istotne, bo skutki stresu są
odczuwane długo po zakończeniu udziału w walce.
Na zakończenie chcemy zacytować fragment amerykańskiego podręcznika:
„Różnorodne czynniki, w tym cechy osobiste i kulturowe, orientacja na radzenie
sobie z stresorami, bolesne emocje, proces szkolenia przed wejściem w strefę
działań, doświadczenia wojskowe i oddziaływanie całego środowiska będą
kształtowały reakcje żołnierzy na udział w operacji Iraq Freedom. Możemy się
spodziewać, że reakcje psychologiczne związane z wrażeniami będą ulegały wraz
z upływem czasu w misji. Nie zawsze będziemy obserwowali objawy
traumatyczne, a czas może przynosić pozytywne korekty. Po powrocie z misji,
w zależności od różnych czynników, na funkcjonowanie weteranów będzie
oddziaływał fakt bezpiecznego powrotu, powrotu do rodziny i przyjaciół. Ale
jeśli wokół pojawią się niepowodzenia i kryzysy reakcje mogą wzrosnąć do
poziomu wymagającego interwencji klinicznej”62.
Bez wątpienia istnieje głęboki związek pomiędzy przebiegiem misji,
doświadczeniami osobistymi żołnierza, siłą działania stresorów, a kondycją
psychospołeczną i zawodową weterana.

60 Zob. Department of Veterans Affairs, National Center for PTSD, Iraq War Clinican Guide, 2 nd
Edition, 2004, s. 1, https://www.ptsd.va.gov/professional/manuals/manual-
pdf/iwcg/iraq_clinician_guide_v2.pdf, dostęp: 20.12.2017.
61 Zob. Military with PTSD, http://www.militarywithptsd.org/, dostęp. 18.12.2017 oraz National

Centre for PTSD, https://www.ptsd.va.gov/professional/trauma/war/index.asp, dostęp:

19.12.2017.
62 Iraq War Clinican Guide, op.cit.

203
 STRESZCZENIE

Stres na polu walki jest identyfikowaną w nauce jednostką chorobową

o dużym wpływie na jakość wykonywania zadań bojowych. Jego przyczyny są
złożone. Autorzy opisują kluczowe stresory wojskowe oraz analizują ich wpływ.
Artykuł ma charakter analityczno-badawczy. W artykule cytowane są wynik
badań Autorów.

SUMMARY

Stress on the battlefield is a disease (health, disorders) unit identified

in science, with a large impact on the quality of bow tasks. His causes are
complex. The Authors describe key military stressors and analyze their impact.
The article has analytical and research wants. The article cites the results of the
Authors' research.

204
 CZĘŚĆ III
PSYCHOSPOŁECZNE I MEDYCZNE
KONSEKWENCJE UDZIAŁU W
DZIAŁANIACH ZBROJNYCH

205
OLAF E. TRUSZCZYŃSKI
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

PIOTR PACEK
Akademia Sztuki Wojennej w Warszawie

„Uważam, że nasza percepcja

związana z ofiarami cywilnymi wojny jest
jednym z najbardziej niebezpiecznych
wrogów, z jakimi mamy do czynienia”.
Generał Armii USA,
Stanley A. McCrystal,
wystąpienie inauguracyjne jako
dowódca ISAF, czerwiec 2009 r.

WYZWANIA PSYCHOLOGICZNO-
INFORMACYJNE DOTYCZĄCE UDZIAŁU
LUDNOŚCI CYWILNEJ W CZASIE
KONFLIKTÓW ZBROJNYCH

WSTĘP

Do końca 2016 r. na całym świecie 65,6 milionów osób zostało

przymusowo przesiedlonych. Był to wynik prześladowań, konfliktów, przemocy
lub łamania praw człowieka. W porównaniu z 2015 r. odnotowano wzrost
przesiedlonych o 300.000 ludzi1. Przeważająca większość z tych osób
pochodziła z krajów relatywnie biednych. Według UNHCR jest to najwyższy
poziom od czasów II wojny światowej. Ok. połowę z tych osób stanowią dzieci,
w tym wiele pozostających bez opieki rodziców, co stanowi najwyższy odsetek
od 10 lat. Przy tej okazji trzeba także zwrócić uwagę, że o ile liczba wojen między
konkretnymi państwami maleje, to liczba konfliktów o charakterze etnicznym
rośnie.
Wiele z tych wewnętrznych konfliktów zbrojnych ma charakter
długotrwały, różne przyczyny, a ich cechą charakterystyczną jest
wykorzystywanie prymitywnej technologii wojskowej, powodującej miliony

1 UNHCR, Global Trends. Forced displacement in 2016,

http://www.unhcr.org/statistics/unhcrstats/5943e8a34/global-trends-forced-displacement-
2016.html.

206
ofiar. Wojny o zasięgu lokalnym toczą się bez konkretnych linii frontu, bez
rejonów walk, a nawet i bez wyraźnego podziału na wrogów i przyjaciół.
Konflikty te charakteryzują się przemocą, torturami i w konsekwencji masowym
przemieszczaniem ludności, pozostawiając po sobie nie tylko fizyczne zranienia
i okaleczenia, ale także tzw. rany niewidzialne (ang. invisible wounds)2. Jednak
najważniejszą cechą tych nieokreślonych jednoznacznie konfliktów jest
bezkarność sprawców, co w sposób oczywisty wzmaga okrucieństwo zbrodni
popełnianych w stosunku do populacji cywilnej. Zaangażowani w te konflikty
żołnierze nie zawsze są osobami dorosłymi, mogą być dziećmi lub bardzo
młodymi osobami, które biorą udział w zabijaniu, grabieżach i działaniach
o charakterze kryminalnym 3, dokonywanych na ludności cywilnej.
Niestety, to właśnie osoby cywilne stanowią większość ofiar współczesnych
konfliktów (ok. 90% wszystkich zgonów 4). Co gorsza, ofiary cywilne przestały
być wyłącznie niechcianym skutkiem działań wojennnych, a stały się głównym
celem ataków. Szacuje się, że konflikty zbrojne powodują u ok. 10% osób, które
doświadczyły traumatycznych wydarzeń, znaczące problemy psychiczne.
Kolejne 10% osób ma problemy z efektywnym funkcjonowaniem
w społeczeństwie w czasie pokoju5. Coraz więcej dowodów wskazuje,
że uchodźcy i imigranci cierpią na problemy ze zdrowiem psychicznym. Badania
oceniające psychikę wykazują wysoką ogólną podatność na zaburzenia
psychiczne. Najczęściej diagnozowanymi zaburzeniami są depresja, stres
traumatyczny i inne zaburzenia o charakterze lękowym6. Konsekwencje traumy
wojennej mogą być daleko idące zwłaszcza u dzieci. Traumatyczne
doświadczenia wpływają bardzo negatywnie na organizm młodego człowieka.
Z pewnością może to także negatywnie odziaływać na kształtowanie się struktur
jego osobowości, strategii radzenia sobie, wewnętrznych wartości dobra i zła,
mechanizmów kontroli impulsów i wzorców zachowań społecznych 7.

2 B. Kilmer, C. Eibner, J.S. Ringel, R.L. Pacula, Invisible wounds, visible savings? Using
microsimulation to estimate the costs and savings associated with providing evidence-based
treatment for PTSD and depression to veterans of Operation Enduring Freedom and Operation
Iraqi Freedom, Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy 2011, nr 3, s. 201-211.
3 D. Pedersen, Political violence, ethnic conflict, and contemporary wars: broad implications for

health and social well-being, Social Science & Medicine 2002, no. 55, p.175-90.
4 D. Pedersen, H. Kienzler, Ethnic conflict and public health, [in:] H.K. Heggenhougen, S.R. Quah

(eds.), International Encyclopedia of Public Health, vol 2, San Diego 2008, p. 508-518.
5 R.S. Murthy, R. Lakshminarayana, Mental health consequences of war: a brief review of research

findings. World Psychiatry 2006, no. 5(1), p. 25-30.

6 Kashdan T.B., Morina N., Priebe S., Post-traumatic stress disorder, social anxiety disorder, and

depression in survivors of the Kosovo War: Experiential avoidance as a contributor to distress and
quality of life, Journal of Anxiety Disorders 2009, no. 23, p. 185-196.
7 A.A. Thabet, Y. Abed, P. Vostanis, Comorbidity of PTSD and depression among refugee children

during war conflict?, Journal of Child Psychology and Psychiatry 2004, no. 45, p. 533-542.

207
 STRES TRAUMATYCZNY
Wojna powoduje deprywację podstawowych potrzeb człowieka, w tym
przede wszystkim fizjologicznych, psychologicznych i poczucia bezpieczeństwa.
Towarzyszy temu wyczerpanie fizyczne i psychiczne, stanowiące konsekwencję
trudności związanych z koniecznością przetwania w danych warunkach oraz
wysokiego poziomu stresu psychologicznego 8. Kryteria diagnostyczne PTSD
koncentrują sie na konieczności ekspozycji człowieka na zdarzenie
traumatyczne, co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń sfery psychicznej
i generalnie do pogorszenia poziomu funkcjonowania zawodowego, rodzinnego
i społecznego. Pierwszym symptomem PTSD jest ponowne, wyobrażeniowe
przeżywanie traumatycznego wydarzenia w postaci retrospekcji
i charakterystycznych wspomnień. Dzieje się to zwykle niezależnie od aktualnej
sytuacji i skutkuje ciągłym niepokojem oraz podwyższonym poziomem
pobudzenia emocjonalnego. Następnym charakterystycznym objawem są
reakcje unikowe, które polegają na omijaniu miejsc, sytuacji i ludzi,
przypominających traumatyczne wydarzenie. W przypadku doświadczeń
z wojną dotyczyłoby to tego wszystkiego, co w jakimś sensie jest z nią związane.
Osoba cierpiąca może odczuwać odrętwienie fizyczne i psychiczne. Sam proces
wyzwalania retrospekcji może prowadzić do zmiany zachowań w celu
zablokowania procesu przypominania sobie zdarzenia. Dla ludzi postronnych
zachowania unikowe mogą wydawać się dziwaczne i trudne do wytłumaczenia.
I wreszcie trzeci marker to objawy wzrastającego poziomu pobudzenia
i reaktywności, niewspółmierne do aktualnie wywołujących je czynników.
Możliwe stają się zachowania o charakterze agresywnym i spustowym. Ostatnia
grupa objawów ma związek z obniżonym nastrojem. Osoba cierpiąca ma
negatywne nastawienie do świata, poczucie winy i niechęć do podejmowania się
zajęć, które w przeszłości sprawiały jej przyjemność. Prowadzi to często do
izolowania się od innych ludzi, braku komunikacji i społecznego niezrozumienia
zachowań osoby cierpiącej na PTSD.
Dotychczas twierdzono, że wszystkie te objawy mają swoje źródła
w podwyższonym poziomie lęku. Jednak ostatnio dowiedziono, że PTSD jest
raczej osobną kategorią zaburzeń związanych z traumą i wysokim poziomem
stresu, a w DSM-V (2013) uzupełniono zestaw symptomów o objawy
anhedoniczne (związane z utratą zdolności odczuwania przyjemności). Badania
pokazują, że istnieje bezpośredni związek pomiędzy konfliktami wojennymi
a częstotliwością występowania objawów PTSD. Wskaźniki PTSD są bowiem
znacznie wyższe w państwach, które doświadczyły różnego rodzaju konfliktów
typu wojennego. Przykładowo wskaźniki te w Algierii, Kambodży, Palestynie

8 R.S. Lazarus, J.B. Cohen, Environmental stress. Human Behav, Environ 1977, no. 2, p. 89-127.

208
i Etiopii wynoszą odpowiednio: 37%, 28%, 18%, 16%9. Ekspozycja na
zdarzenie traumatyczne skutkuje syndromem PTSD lub mniejszymi formami
zaburzeń z takimi objawami jak: koszmary nocne, bóle głowy, przebłyski
świadomości, wycofanie, głęboki smutek, lęk, poczucie winy, zmęczenie,
pesymizm, problemy seksualne, emocjonalne odrętwienie.
„Jednak trzeba stwierdzić, że PTSD jest pełen sprzeczności. Praktycznie
każda reakcja, którą specjaliści od zdrowia psychicznego nazywają
„symptomem” i która może po powrocie do domu spowodować spustoszenie
w życiu, jest niezbędną umiejętnością przetrwania w trakcie działań
wojennych”10. Z tego stwierdzenia wynika, że symptomy, które w tzw. cywilnym
życiu przynoszą negatywne konsekwencje, w warunkach wojennych mogą
decydować o możliwości przeżycia. I tak, ponowne przeżywanie zdarzenia, myśli
intruzywne, silne emocje wywołane wspomnieniami, mają na celu uwrażliwienie
żołnierza na aktualnie mające miejsce sytuacje bojowe i pomaganie
w skuteczniejszym ich rozwiązywaniu. Reakcje unikowe zredukują
prawdopodobieństwo ponownego znalezienia się w niebezpiecznej sytuacji,
a wzmożone pobudzenie łatwiej wzbudzi czujność i uwagę żołnierza na
zbliżające się niebezpieczeństwo. Tak rozumiane reakcje związane z syndromem
PTSD budzą oczywiście kontrowersje, ale zwracają uwagę na przydatność
pojawiających się symptomów u żołnierzy znajdujących się ponownie na polu
walki.

PORÓWNANIE ZACHOWAŃ TRAUMATYCZNYCH OSÓB

CYWILNYCH I WOJSKOWYCH

Badania dotyczące stresu traumatycznego w następstwie działań wojennych

w znacznej części odnoszą się do personelu wojskowego 11. Należy jednak
uświadomić sobie, że osoby cywilne często znajdują się w gorszym położeniu
niż walczący żołnierze. Pomimo że nie są bezpośrednio zaangażowane
w konflikt zbrojny, doświadczają oddziaływania wielu czynników stresowych,
takich jak: bombardowania, zagrożenie utraty życia przez zastrzelenie lub
egzekucję, życie w poczuciu permanentnego zagrożenia, wysiedlenie, utrata
bliskiej osoby lub członka rodziny, ograniczony dostęp do zasobów
żywnościowych12. Khaylis i in. twierdzą, że wspólnym objawem traumatycznych

9 J. De Jong J., T.V.M. Komproe, H. Ivan, M. von Ommeren, M. El Masri, M. Araya, N. Khaled,
W. van de Put, D.J. Somasundarem, Lifetime events and Posttraumatic Stress Disorder in 4
postconflict settings, Journal of the American Medical Association 2001, no. 286, p. 555-562.
10 Wypowiedź Ch.W. Hoge, MD, pułkownika armii USA.
11 F.H. Norris, L.B. Slone, Understanding research on the epidemiology of trauma and PTSD, PTSD

Research Quarterly 2016, no. 24(2-3), p. 1-13.

12 B. Pacek, P. Pacek, The characteristics of hybrid warfare in Ukraine, [in:] B. Pacek B.,

J.A. Grochocka (eds.), Hybrid Warfare in Ukraine, Outcomes and Recommendations for Europe
and the World, Piotrków Trybunalski 2016, p. 32-34.

209
doświadczeń dla personelu wojskowego i osób cywilnych są ich późniejsze
problemy w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji z innymi ludźmi, w tym
z osobami bliskimi 13. Traumatyczne przeżycia zmieniają ludzi, czasami
drastycznie, (choć nie wszystkie zmiany są na gorsze), a tendencja do izolacji
społecznej jest jednym z najważniejszych symptomów PTSD, niezwykle
trudnym do przezwyciężenia14. Należy zauważyć, że jedną ze znaczących różnic
między traumą cywilną a traumą wojenną jest to, że weterani nie tylko
wielokrotnie widzieli śmierć, ale niejednokrotnie byli odpowiedzialni za śmierć
innych. Tuerk i in. badali przypadki dwóch weteranów wojennych w Iraku
i odkryli różne zachowania, polegające na pojawieniu się objawów
kompulsywnych, polegających na stałym sprawdzaniu drzwi i okien w celu
upewnienia się, że są bezpieczni 15. Zachowania te są podobne do objawów
nadmiernej nadpobudliwości w PTSD. W badaniach dotyczących stanu
psychicznego osób cywilnych w Afganistanie w prowincji Nangarhar uznano
występowanie różnych objawów psychiatrycznych za konsekwencję toczącej się
wojny. Wśród 1.011 zbadanych osób objawy depresji zaobserwowano u 38,5%,
objawy lęku u 51,8%, a objawy PTSD u 20,4%16. Z badań przeprowadzonych
wśród ludności cywilnej w Bejrucie wynika, że ekspozycja na wydarzenia
wojenne wiąże się z wyższymi wskaźnikami śmiertelności. W innym badaniu w
Bejrucie, dotyczącym konsekwencji przebywania w strefie wojny, ustalono, że
osoby ze zdiagnozowaną chorobą serca pięciokrotnie częściej niż zdrowe osoby
przekraczały linie demarkacyjne oddzielające strony konfliktu (co za każdym
razem wiązało się z ryzykiem utraty życia). Może to świadczyć o istnieniu
związku pomiędzy stresorami związanymi z działaniami wojskowymi
i chorobami sercowo-naczyniowymi 17.
Bardzo ważnym aspektem badawczym, który wpływa na reakcję
traumatyczną jest rodzaj stresora oddziaływującego na człowieka. Z badań
wynika, że reakcje traumatyczne żołnierzy związane z prowadzonymi przez nich
działaniami bojowymi, choć wiążą się z możliwością utraty życia, są na ogół
mniej traumatyczne niż przeżycia ofiar przemocy seksualnej i gwałtów. Sądzi się,
że wynika to z faktu, iż walka ma nie tylko negatywne aspekty. Występują także

13 A. Khaylis A., M.A. Polusny, C.R. Erbes, A. Gewirtz, M. Rath, Posttraumatic stress, family
adjustment, and treatment preferences among National Guard soldiers deployed to OEF/OIF,
Military Medicine 2011, no. 176(2), p. 126-131.
14 C.R. Brewin, "I wouldn't start from here" - An alternative perspective on PTSD from the ICD-

11: Comment on Friedman, Journal of Traumatic Stress 2013, no. 26, p. 557-559.
15 P.W. Tuerk, A.L. Grubaugh, M.B. Hamner, Diagnosis and treatment of PTSD-related compulsive

checking behaviors in veterans of the Iraq war: the influence of military context on the expression
of PTSD symptoms, Am J Psychiatr. 2009, no. 166, p.762-767.
16 W.F. Scholte, M. Olff, P. Ventevogel, Mental health symptoms following war and repression

in Eastern Afghanistan, JAMA 2004; no. 292, p. 585-593.

17 A.M. Sibai, A. Fletcher, H.K. Armenian, Variation in the impact of long-term wartime stressors

on mortality among the middle-aged and older population in Beirut, Lebanon 1983-1993, Am J
Epidemiol 2001, no. 154, p. 128-137.

210
czynniki pozytywne, takie jak: obrona ojczyzny, możliwość uratowania życia
innego żołnierza lub osoby cywilnej, walka po słuszne stronie, itd. Osoby
zgwałcone doświadczają wyłącznie negatywnych przeżyć, połączonych
z brutalnością i bezwzględnością sprawcy. Wydaje się więc, że przebieg reakcji
traumatycznej u różnych osób przebiega odmiennie, a sam zakres doświadczenia
traumy powinien być uwzględniony w procesie terapeutycznym.
Badania dotyczące uchodźców dotyczą przede wszystkim krajów biednych,
w znaczny sposób różniących się od krajów europejskich Jednak pewne wnioski
można z nich wysunąć. Badania prowadzone w czasie wojny w Zatoce Perskiej
sugerują, że w pierwszych tygodniach wojny nastąpił wyraźny wzrost poziomu
stresu u Irańczyków w każdym wieku, który po upływie kilku tygodni obniżył
się. Wyjaśnienie wyników tych badań wydaje się trudne. Należy zastanowić się,
dlaczego reakcja stresowa społeczeństwa wyraźna na początku działań
wojennych dość szybko się obniżyła i znormalizowała. Być może działa tu
czynnik doświadczenia społeczeństwa, związany z licznymi, przeszłymi
konfliktami, jakie miały miejsce w tym regionie.
Atak terrorystyczny na World Trade Center 11 września 2001 r. nie tylko
wpłynął na życie ofiar i ich najbliższych, ale zmienił sposób postrzegania
terroryzmu na całym świecie. Dwa miesiące po ataku Schlenger i in.
przeprowadzili badanie internetowe na reprezentatywnej próbie 2.273 osób
dorosłych i u 4,3% respondentów stwierdzili symptomy PTSD, które były
związane z liczbą godzin spędzonych na oglądaniu bezpośredniej relacji
z przebiegu zdarzenia w telewizji. Obecność fizyczna na miejscu zdarzenia nie
jest już więc warunkiem koniecznym wywołania PTSD18. Brak relacji lub bardzo
stonowane relacje medialne mogą przyczynić się do stabilizacji społecznych
reakcji stresowych.
Większość badań dotyczących skutków wojny dla ludności cywilnej
przeprowadzono na próbkach uchodźców i osobach przesiedlonych.
W porównaniu z innymi cywilami narażonymi na niedogodności wojny,
doświadczenia tych osób mogą być bardziej traumatyczne, nie tylko ze względu
na sytuacje, które doprowadziły do zmiany miejsca ich pobytu, ale także
z powodu stresorów doświadczanych w obozach dla uchodźców i podczas
procesu przesiedlenia. Ogólnie rzecz biorąc, uchodźcy wykazują wysokie
wskaźniki PTSD i depresji, a także inne problemy psychiczne, zwłaszcza, jeśli
byli poddawani torturom.

18M.A. Schuster, B.D. Stein, L.H. Jaycox, R.L. Collins, G.N. Marshall, M.N. Elliott, S.H. Berry,
A national survey of stress reactions after the September 11, 2001, terrorist attacks, The New
England Journal of Medicine 2001, no. 345, p. 1507-1512.

211
 DZIAŁANIA ZMIERZAJĄCE DO ZMNIEJSZENIA SKUTKÓW
REAKCJI TRAUMATYCZNEJ W POPULACJI CYWILNEJ

Trzeba przyznać, że współczesna wiedza na temat wpływu działań

wojennych na zdrowie psychiczne osób cywilnych jest ograniczona. Mimo to
jest oczywiste, że wpływ ten jest bardzo szkodliwy. Niestety, nie do końca
wiadomo w jaki sposób można temu zjawisku zaradzić. Znaczenie, jakie WHO
przypisuje radzeniu sobie z psychologicznymi traumami wojennymi, zostało
podkreślone w rezolucji z maja 2005 r. Wezwano w niej państwa
do „wzmocnienia działań na rzecz ochrony dzieci przed konfliktami zbrojnymi”.
Rada Wykonawcza WHO w styczniu 2005 r. namawiała do „wspierania
i wdrażania programów naprawy szkód psychicznych wojny, konfliktów i klęsk
żywiołowych”.
Z przeprowadzonych analiz badawczych wynika, że większość osób
cywilnych narażonych na stres wojenny, dysponująca odpowiednimi zasobami
medycznymi oraz wystarczającym wsparciem psychospołecznym, nie rozwinie
długofalowych problemów związanych ze zdrowiem psychicznym 19. Ta
tendencja powrotu do zdrowia często określana jest jako „odporność”,
tj. dynamiczny proces odzyskiwania zdrowia i radzenia sobie w obliczu
przeciwności. Po zdarzeniach traumatycznych ostre reakcje stresowe
są powszechne, ale wraz z upływem czasu ulegają złagodzeniu. Jednak pewne
osoby mogą manifestować symptomy psychiczne, w tym zaburzenia lękowe
i PTSD w dłuższej perspektywie. Wymagać one będą profesjonalnej pomocy
medycznej. Jednakże każda osoba zajmująca się bezpieczeństwem społecznym
jest w stanie stwierdzić, że liczba nieprzewidywalnych czynników jest tak duża,
że czynienie jakichkolwiek prognoz jest bardzo trudne lub wręcz niemożliwe.
Trudne jest także przewidzenie rzeczywistego zakresu szkód w odniesieniu do
zdrowia psychicznego społeczeństwa dotkniętego doświadczeniem wojny.
Dlatego rozsądna strategia powinna raczej polegać na kształtowaniu odporności
społecznej, rozumianej jako zdolności powrotu do normalnego funkcjonowania
po traumie, niż budowaniu buforów przed ryzykiem i niebezpieczeństwem.
Wydaje się, że należy odwołać się do koncepcji resilience20. W języku polskim
nie ma jednego słowa, który w pełni oddawałoby znaczenie tego terminu.
W tłumaczeniu dosłownym oznacza ono elastyczność, prężność, odporność,
zdolność do regeneracji sił21. Termin ten ma nieco różne znaczenia w różnych
dyscyplinach naukowych, ale zawsze zawiera pewną, podstawową ideę,

19 B.L. Green, J.P. Wilson, J.D. Lindy, Conceptualizing post-traumatic stress disorder: a psychosocial
framework, [in:] C.R. Figley (ed.), Trauma and Its Wake. Vol 1. The Study and Treatment of
Posttraumatic Stress Disorder, New York 1985.
20 G.A. Bonanno, Loss, trauma, and human resilience: have we underestimated the human capacity

to thrive after extremely aversive events?, Am. Psychol. 2004, no. 59, p. 20-28.
21 A. Borucka, K. Ostaszewski, Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia,

Medycyna wieku rozwojowego 2008, nr 12, s. 587-597.

212
oznaczającą zdolność jednostek, grup lub organizacji do kontynuowania swojej
egzystencji, pomimo zaistnienia jakiegoś obciążenia. W literatura przedmiotu
wskazuje się, że koncepcja odporności społecznej na sytuacje wojny szuka
wyjaśnienia w mechanizmach radzenia sobie ze stresem ekstremalnym
i dopatruje się w koncepcji resilence metody na przeciwdziałanie rozwinięciu się
symptomów chronicznych PTSD22. Szczególnie interesująca jest kwestia,
dlaczego jedni ludzie lepiej radzą sobie z traumą, a inni gorzej. Zgodnie
z pierwszym założeniem teorii resilience odporność jest czymś normalnym,
a nie nadzwyczajnym. Natomiast zgodnie z drugim założeniem - nie wystarczy
manifestować indywidualną odporność na zdarzenia traumatyczne. Istotne staje
się także umiejętne korzystanie z zasobów zewnętrznych, np. w postaci
budowania więzi sąsiedzkich i wzmacniania struktur socjalnych. Wielu
naukowców twierdzi, że społeczeństwa różnią się w zakresie reakcji na
traumatyczne doświadczenia. Wydaje się, że odporność społeczna powinna być
definiowana jako zdolność społeczeństwa do absorpcji zdarzeń traumatycznych
i powrotu do normalnego funkcjonowania tak szybko, jak to możliwe, przy
zachowaniu poprzednich funkcji społecznych, niekoniecznie tej samej struktury.
Kiedy dyskutuje się o problemie odporności społecznej należy brać pod
uwagę poziom zorganizowania społeczeństwa i doświadczenia z wojną, a także
z terroryzmem. Niezwykle ważny jest poziom wiedzy i edukacji w tym zakresie.
Inny czynnik wiąże się z elementem zaskoczenia. Im bardziej zaskakujące
zdarzenie, tym ma bardziej traumatyczny charakter. Bardzo ważnym
czynnikiem, który może wpłynąć na poziom reakcji stresowej jest kultura
narodowa i patriotyzm, a także sposób komunikacji ze społeczeństwem oraz
rola mediów w tej komunikacji. Separacja od bliskich i domu może być bardziej
stresująca niż samo zagrożenie. Głównym czynnikiem kształtującym odporność
jest zdolność sięgnięcia do istniejących zasobów w celu otrzymania wsparcia
w czasie kryzysu i w warunkach niepewności. Strategia działania w warunkach
niepewności została zaakceptowana przez strategów wojskowych 23 i nie jest
niczym nowym. Jednakże zastosowanie jej do ludności cywilnej może być pewną
nowością. Kiedy ludzie próbują zredukować niepewność informacji, muszą
sobie zdawać sprawę z faktu, że jedynie zmniejszają, a nie eliminują jej obszar
i muszą nauczyć się to akceptować24. Natura współczesnej wojny, w tym
o charakterze asymetrycznym, zakłada, że wszystko będzie odbywać się
w warunkach niekompletności, niepoprawności, a nawet przeciwstawnych
informacji. Ludzie muszą się więc nauczyć radzić sobie w takim środowisku,

22 D.W. King, D.S. Vogt, L.A. King, Risk and resilience factors in the etiology of chronic
posttraumatic stress disorder, [in:] Litz B.T. (ed.), Early intervention for trauma and traumatic loss,
New York 2004, p. 34-64.
23 C. Clausewitz, M. Howard, P. Paret, B. Brodie, On war, Princeton 1984.
24 M. Eisenbruch, J. De Jong, T.V.M. Komproe, W. Van de Put, Bringing order out of chaos:

a culturally competent approach to managing the problems of refugees and victims of organized
violence, J Traum Stress 2004, no. 17, p. 123-131.

213
przez rozwijanie prostych, elastycznych planów odpornościowych i sprzyjanie
inicjatywom mających na celu rozbudowywanie lokalnego, wzajemnego
wsparcia. Edukacja w zakresie zagrożeń i możliwych reakcji na traumę odgrywa
ważną rolę profilaktyczną. Niezwykle istotnym zagadnieniem jest edukacja
w zakresie przywództwa i jego znaczenia dla społeczeństwa, w tym dla
lokalnego. Edukacja publiczna jest częścią planu ochrony społeczeństwa przed
negatywnym wpływem wojny na zdrowie psychiczne i stanowi okazję do
wyuczenia umiejętności i dostarczenia informacji przydatnych
w przygotowaniu i radzeniu sobie z problemami związanymi z traumatycznymi
zdarzeniami w przyszłości.
W sytuacji, gdy zrealizowane zostaną scenariusze wojenne, potrzebne będą
działania służb nastawione na poprawę stanu psychicznego całej populacji.
Skuteczność tego typu działań zależy od wielu czynników. Jednym ze sposobów
jest podjęcie tzw. wczesnej interwencji. Obecnie rozwija się koncepcję pierwszej
pomocy psychologicznej (PPP). Jest to interwencja oparta na takich zasadach
jak: promowanie bezpieczeństwa, spokoju i związku, podtrzymywanie oraz
wzmacnianie nadziei, a także promowanie poczucia własnej wartości u osób
dotkniętych traumą. Dla znacznie mniejszych grup zarezerwowana będzie
interwencja psychiatryczna. Głównym wyzwaniem będzie konieczność
przeprowadzenia trafnej identyfikacji osób, które będą wymagały konsultacji
psychiatrycznych i pomocy psychologów klinicznych.
Zdrowie psychiczne jest pochodną przestrzegania podstawowych praw
człowieka, w tym zapewnienia odpowiedniej opieki medycznej, zarówno
w sferze fizycznej, jak i psychicznej. Szczególnej zaś ochronie powinny podlegać
kobiety i dzieci. Powinno się także przygotować programy uwzględniające nie
tylko kwestie zakwaterowania i wyżywienia, ale także wzmocnienia poczucia
sensu życia i kontynuowania dalszej egzystencji zbiorowej oraz indywidualnej.
Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że medyczny personel wojskowy,
szczególnie w warunkach wojennych, nie jest nastawiony na pomoc osobom
cywilnym25.
Niewiele wiemy zarówno o reakcjach osób cywilnych na traumatyczne
wydarzenia, jak i o sposobach przeciwdziałania negatywnym skutkom wojny.
Opracowano jedynie wyrywkowe założenia profilaktyczne oraz pewne zasady
udzielania pomocy medycznej i psychologicznej. Pewną alternatywą dla
sformalizowanych programów pomocy medycznej może i powinna być pomoc
w odbudowaniu zniszczonej infrastruktury. Pomoc ta powinna zakładać nie
tylko fizyczną odbudowę budynków, ale przede wszystkim odbudowę lokalnej
tkanki społecznej, która będzie najlepszą odpowiedzią na pojawiające się
zaburzenia w zdrowiu psychicznym lokalnej społeczności.

25W. Nash, M. Steenkamp, L. Conoscenti, B.T. Litz, The stress continuum model: a military
organizational approach to resilience and recovery, [in:] S. Southwick, B.T. Litz, M. Friedman, D.
Charney (eds.), In Resiliency in clinical practice, Cambridge 2012, p. 238-252.

214
DOROTA KUBACKA-JASIECKA
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego

ETIOLOGIA TRAUMY, ADAPTACJA A

WZROST POTRAUMATYCZNY
– ANALIZA KRYTYCZNA

Opracowanie dotyczy problematyki uwarunkowań zaburzeń

potraumatycznych, mających znaczenie w kontekście adaptacji po traumie oraz
rozwoju potraumatycznego, zarówno w teorii, jak i w praktyce. Zostanie
omówiona rola indywidualnych predyspozycji sprzyjających wystąpieniu
zaburzeń potraumatycznych, a także inicjujących procesy adaptacji oraz wzrostu
po traumie. Ostatnia część opracowania poświęcona jest pytaniom oraz
wątpliwościom, jakie nasuwają się w trakcie analizy wyników badań
poświęconych zaburzeniom potraumatycznym. Zostaną również sformułowane
postulaty dotyczące dalszych badań nad mechanizmami stresu i wzrostu
potraumatycznego.

ZABURZENIE PO STRESIE TRAUMATYCZNYM

„Zaburzenie po stresie potraumatycznym pojawia się w następstwie

przeżycia – jako uczestnik lub świadek – zagrażających życiu zdarzeń”1 pisze
M. Lis-Turlejska. Zaburzenia potraumatyczne często współwystępujące
z symptomami innych zaburzeń związane są z pogorszeniem zdolności do
funkcjonowania jednostki w życiu społecznym i rodzinnym.
Stany przejawiające się przerażeniem i panicznym lękiem obserwowano,
i opisywano od dawna (jako tzw. zaburzenia reaktywne, nerwice lękowe, nerwice
depresyjne, symptomy traumy występujące u weteranów I i II wojny światowej).
Zainteresowanie problematyką zaburzeń pourazowych nasiliło się w latach
60-tych i 70-tych poprzedniego wieku, (w związku z zaburzeniami
występującymi u weteranów wojen koreańskiej i wietnamskiej, badaniem ofiar
obozów koncentracyjnych i holocaustu), co doprowadziło do wprowadzenia
kategorii zaburzeń złożonego stresu pourazowego jako odrębnej jednostki
chorobowej – PTSD w klasyfikacji DSM III, a następnie DSM IV.
Współcześnie nastąpiło odejście od określenia traumy jako zdarzenia
„wykraczającego poza zakres ludzkich doświadczeń i wywołującego znaczny

1 M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje i badania, Warszawa 1998, s. 92.

215
dystres u prawie każdego”2 na rzecz bardziej precyzyjnego określenia stresora.
Traumatyczne zdarzenia są wiązane z zagrożeniem życia, poważnym
uszkodzeniem ciała lub zagrożeniem fizycznej integralności, a osoby
doświadczające takich zdarzeń lub będące jego świadkami i obserwatorami
przeżywają intensywny lęk i grozę. Skądinąd użyteczne, obiektywne definicje
DSM IV i DSM IV TR bywają krytykowane za ograniczenie pojęcia zdarzeń
traumatycznych do groźby śmierci, poważnych obrażeń, czy innych zagrożeń dla
integralności osoby fizycznej. Ujęcie takie prowadzi do zawężenia faktycznego
występowania traumy w populacji. „Wiele zdarzeń może mieć charakter
traumatyczny, nawet, jeśli nie wiążą się one z groźbą utraty życia lub odniesienia
obrażeń”3 uważa J. Briere. Również wydarzenia, które stanowią zagrożenie
wyłącznie dla integralności psychicznej, należy uznać za potencjalnie
traumatyzujące. Z perspektywy aktualnych rozstrzygnięć nowe definicje traumy
mogą jednakże skutkować traktowaniem niektórych jej form jako stanów
kryzysowych lub transkryzysowych.
Zwrócono ponadto uwagę na kryterium czasu, co pozwoliło na wyróżnienie
formy ostrej i krótkotrwałej zaburzenia pourazowego (ang. Acute Stress
Disorder, DSM), trwającej ok. 1 miesiąca od wydarzeń traumatycznych
i wyróżniającej się występowaniem reakcji dysocjacyjnych obok natrętnego
nawracania wspomnień doświadczenia traumatycznego, ich świadomego
unikania oraz wzmożonego pobudzenia.
Definicja DSM IV wskazuje wymiary charakteryzujące PTSD,
a dodatkowym kryterium jest występowanie zaburzeń co najmniej przez jeden
miesiąc.
a) Osoba była narażona na wydarzenie traumatyczne, została
skonfrontowana (osobiście lub była świadkiem) ze śmiercią, jej groźbą,
poważnymi obrażeniami ciała lub zagrożeniem fizycznej integralności.
Występują reakcje intensywnego strachu, bezradności, zgrozy lub
dezorganizacji zachowania,
b) Traumatyczne zdarzenia uporczywie powracają i są ponownie
przeżywane w intruzywnych wspomnieniach i koszmarnych snach
(reminiscencje, dysocjacje, halucynacje, iluzje). Występują silne
fizjologiczne reakcje na bodźce wewnętrzne lub zewnętrzne
symbolizujące wydarzenia traumatyczne,
c) Występuje uporczywe unikanie bodźców związanych z traumą i ogólne
odrętwienie psychiczne (unikanie myśli, uczuć, rozmów, działań,
miejsc i ludzi związanych z traumą). Obserwuje się brak zaangażowania
i zainteresowań oraz poczucie wyobcowania, niezdolność
podtrzymywania bliskich związków, przeżywania miłości oraz

2B. Dudek, Zaburzenia po stresie traumatycznym, Gdańsk 2003, s. 15.

3J. Briere, C. Scott, Podstawy terapii traumy. Diagnoza i metody terapeutyczne, Warszawa 2010, s.
17.

216
 pozytywnych emocji, pesymizm i poczucie braku perspektyw
życiowych,
d) Utrzymywanie się objawów zwiększonego pobudzenia i czujności
(zaburzenia snu, gniew i agresja, trudności koncentracji uwagi),
e) Czas trwania kryteriów B, C, D dłuższy niż 1 miesiąc, obserwuje się
również przebiegi chroniczne i odroczone,
f) Zaburzenie powoduje klinicznie istotny dystres lub załamanie
dotychczasowych wzorców życia rodzinnego i społeczno-
zawodowego4.
Diagnoza zaburzeń potraumatycznych może być utrudniona powikłaniem
i innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak: psychoza reaktywna,
dysocjacyjne zaburzenie osobowości, zaburzenia konwersyjne, lękowe
zaburzenia snu, somatyzacje, zaburzenia osobowości borderline
i antyspołeczne5. Ponadto często występuje uzależnienie od alkoholu
i narkotyków. Współwystępowanie innych zaburzeń z pewnością utrudnia,
czasami może wręcz uniemożliwiać, procesy adaptacji czy potraumatycznego
rozwoju.

WYSTĘPOWANIE ZABURZEŃ TRAUMATYCZNYCH

I POTRAUMATYCZNYCH

W wielu różnych badaniach typu populacyjnego, dotyczących dużych grup

osób narażonych na różnorodne wydarzenia traumatyczne, szczególnie
powiązane z obowiązkami zawodowymi lub służbowymi typu ratowniczego
(funkcjonariuszy straży pożarnej, policji, pogotowia ratunkowego), określono
uczestnictwo w poważnych zdarzeniach traumatycznych na około 85-90%
przypadków 6. Powstaje podstawowe dla niniejszego opracowania pytanie, tj.
u ilu z nich wystąpiły później zaburzenia potraumatyczne. Udzielenie wiążącej
odpowiedzi na to pytanie nie należy do łatwych zadań. Przede wszystkim
występowanie zaburzeń zależy od rodzaju oraz postaci zdarzenia
traumatycznego. Istotne znaczenie ma również zastosowana metoda diagnozy
(najczęściej różne kwestionariusze samoopisu). F.H. Norris wymienia 5-17%
przypadków zaburzeń po traumie różnych zdarzeń, przy czym najwyższy
procent dotyczył ofiar przemocy seksualnej7. R. Yehuda i A.C. McFarlane
szacują częstość występowania PTSD w różnych rodzajach traumy na 3-58%
uczestników zdarzeń8.

4 American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, wyd. 4,
Washington 1994, s. 209-211.
5 J. Heitzman, PTSD jako następstwo klęski żywiołowej, Psychiatria Polska 1998, nr XXXII(1).
6 Por. B. Dudek, Zaburzenia po stresie, op.cit.
7 Ibidem.
8 Ibidem.

217
 Działania wojenne charakteryzuje wysokie ryzyko wystąpienia zaburzeń.
Zaobserwowano 31% przypadków zaburzeń u weteranów wojny wietnamskiej,
u 15% utrzymujących się jeszcze wiele lat później. Zaburzenia zaobserwowano
również u 21% żołnierzy biorących udział w bitwie o Falklandy oraz u 9%
weteranów wojny w Zatoce Perskiej badanych po 6 miesiącach od zakończenia
działań wojennych. K.Kuch i B.J.Cox donoszą o wysokim procencie zaburzeń,
wynoszącym aż 46%, u osób, które przeżyły Holocaust9. W doniesieniach
M. Lis-Turlejskiej w 32% przypadków osób, które przeżyły II wojnę światową
można było mówić o nasilonych objawach PTSD 10.
W badaniu A. Bujak (2017) zestawiających łącznie żołnierzy zawodowych
po misjach oraz strażaków pożarnych można było ocenić, że 38% (na 61
badanych) cechowały symptomy zaburzeń potraumatycznych, a w 30 osobowej
grupie strażaków aż 43%. B. Dudek, J. Koniarek, M. Szymczak zwracają uwagę
na stosunkowo niewielką ilość badań koncentrujących się na zależnościach
między pełnionymi rolami zawodowymi a doświadczeniami traumatycznymi11.
W badaniach własnych tych autorów, przeprowadzonych na grupie 974
strażaków, swój udział w zdarzeniach traumatycznych zgłaszało 86% badanych,
79% w wielu takich wydarzeniach, a tylko 5% z nich można było zakwalifikować
jako ofiary PTSD (u 15% występowały tylko niektóre objawy postresowe).
Dane dotyczące występowania zaburzeń podawane przez poszczególnych
badaczy różnią się niekiedy znacząco. Pomimo stałych i podobnych rysów
u wszystkich ofiar traumy, pourazowy zespół może przybierać odmienną postać
u poszczególnych poszkodowanych. W badaniach weteranów wojennych
dominujący, indywidualny wzorzec objawów potraumatycznych był związany
z historią z dzieciństwa, konfliktami emocjonalnymi i utrwalonym stylem
adaptacji. Wynikało to zarówno z rodzaju traumy, jakiej doświadczyli badani,
zróżnicowania czasu, jaki upłynął od zdarzenia, ewentualnej ich powtarzalności
(jak w wypadku żołnierzy - ofiar traumy wojennej), a przede wszystkim od
przyjmowanych przez poszczególnych badaczy kryteriów oceny i diagnozy
(zespół PTSD versus różnorodne zaburzenia typu pourazowego, nie do końca
wypełniające kryteria diagnostyczne zespołu).
Dla celów niniejszego opracowania zróżnicowanie oraz brak precyzji
danych dotyczących występowania zespołów pourazowych nie ma zasadniczo
znaczenia. Można zauważyć natomiast, że występowanie zaburzeń nie tylko nie
dotyczy wszystkich uczestników zdarzeń traumatycznych, ale często mniej niż
połowy z nich. Można rozważyć, dlaczego tak się dzieje i jakie czynniki decydują
o wystąpieniu zespołów potraumatycznych u niektórych uczestników

9 Ibidem.
10 M. Lis-Turlejska, Ponad trzy dekady badań nad konsekwencjami traumatycznego stresu – co się
zmieniło w tym czasie?, Seminarium PTBST (tekst niepublikowany), 2015.
11 B. Dudek, J. Koniarek, M. Szymczak, Osobowość a postrzeganie stresogenności pracy w policji,

Czasopismo psychologiczne 2001, nr 7(2).

218
traumatycznych wydarzeń, a nie uwszystkich. Starając się odpowiedzieć na tak
postawione pytanie należy odnieść się do teorii podejmujących problematykę
przyczyn zaburzeń potraumatycznych, a właściwie właściwości jednostkowych,
indywidualnych, determinujących ich wystąpienie i rozwój w reakcji na doznane
doświadczenie traumy.
Poszukiwanie odpowiedzi dokonywało się w ramach odrębnych
paradygmatów psychologii, które reprezentowali poszczególni badacze.
Proponowane rozstrzygnięcia wydają się mieć zasadnicze znaczenie, nie tylko
dla zrozumienia mechanizmów rozwoju zaburzeń potraumatycznych, ale także
możliwości ich prognozowania, charakteru, nasilenia oraz czasu trwania.
Rozważania nad determinantami pojawiania się zaburzeń mogą pozwolić
również na ocenę zmagania się z chronicznym charakterem stresu pourazowego,
możliwości dostarczenia adekwatnej pomocy, a przede wszystkim ocenę
prawdopodobieństwa całkowitej adaptacji, powrotu do zdrowia, a nawet tzw.
wzrostu potraumatycznego.

UWARUNKOWANIA WYSTĘPOWANIA ZESPOŁÓW

POTRAUMATYCZNYCH
Na wstępie rozważań o etiologii zaburzeń trzeba wspomnieć
o kontrowersjach dotyczących uwarunkowań zespołów potraumatycznych12.
Pierwsza z nich dotyczy rozstrzygnięcia czy obserwowane zaburzenia
zachowania są wynikiem fizycznych, strukturalnych uszkodzeń układu
nerwowego, czy też są bezpośrednim skutkiem przeżycia silnego zagrożenia,
przekraczającego dotychczasowe doświadczenia życiowe jednostki. Może jak
przyjmuje szereg autorów, np. E.R. Parson 198813 proponując dwuczęściowy
model reakcji traumatycznej, należy odróżniać bezpośrednią reakcję
traumatyczną na zagrożenie, np. PTSD, od późniejszych zaburzeń
potraumatycznych, zaburzeń „Ja” rozwijających się w następstwie braku
poczucia bezpieczeństwa i empatycznej reakcji otoczenia. Wydaje się, że
w świetle wyników współczesnych badań można założyć komplementarność
wymienionych stanowisk.
Kolejna kontrowersja o istotnym znaczeniu teoretycznym i praktycznym
dotyczy kwestii, czy zaburzenia potraumatyczne należy traktować jako
powiązane z indywidualnymi predyspozycjami neurofizjologicznymi, a także
deficytami osobowościowymi powstałymi we wcześniejszych stadiach
rozwojowych, czy też przyjąć, że silna trauma powoduje określone objawy
samoistnie, niezależnie od wcześniejszych, wrodzonych, wczesnodziecięcych
uwarunkowań oraz predyspozycji osobowościowych. Studiując poświęcone
temu piśmiennictwo odnosi się wrażenie, że często uwarunkowania
indywidualne, po części z powodów ideologicznych, bywają pomijane,

12 M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje, op.cit.

13 Por. E.A. Brett, za: M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje, op.cit.

219
niedoceniane lub bagatelizowane. Poszczególne paradygmaty psychologii
usiłowały rozważać tę kwestię w nieco inny, pokazany poniżej sposób.
Teoria nadwrażliwości neurologicznej akcentuje znaczenie mechanizmu
wzbudzenia (ang. disorder of arousal) 14. Mechanizm patologiczny polega na
tworzeniu się neurologicznej nadwrażliwości i utrzymywaniu się wzbudzenia
w podkorowych strukturach systemu limbicznego. Silne, skoncentrowane
bodźce wywołują napięcie i nadreaktywność układu sympatycznego, tzw.
rozstrojenie ergotropowe (ang. ergotropic tunning), stanowiące biologiczną
podstawę tworzenia się zaburzeń lękowych i chorób związanych ze stresem
obejmującą:
• zwiększenie wydzielania się pobudzających neuroprzekaźników,
• zmniejszenie poziomu hamujących neuroprzekaźników,
• zmiany w mikromorfologii komórki nerwowej, które służą
funkcjonalnemu wzmożeniu pobudzenia.
B. Dudek powołuje się na badania zespołowe D.S. Charney’a przyjmując,
że w mózgu funkcjonują neuronalne struktury (obwody) uczestniczące
w formowaniu i utrzymywaniu skutków oddziaływania traumatycznych
stresorów, na które składają się:
• sensoryczne drogi wstępujące – ocena wydarzeń skutkująca
pobudzeniem, przerażeniem i lękiem,
• wykorzystanie wcześniejszych doświadczeń (pamięci) do nadania
afektywnego znaczenia i oceny poznawczej zdarzenia,
• mobilizowanie adaptacyjnej behawioralnej reakcji – odpowiedzi na
zdarzenie
(tzw. uwrażliwienie behawioralne),
• zstępujące drogi nerwowe pośredniczące w neuroendokrynologicznej,
autonomicznej
i motorycznej reakcji na zdarzenie traumatyczne, a także
w wywoływaniu patologicznej reakcji lękowej na bodźce
przypominające traumę15.
Wśród zaangażowanych w formowanie neurokomórkowych struktur
odpowiedzialnych za utrzymywanie się symptomów traumy wymienia się: ciało
migdałowate, miejsce sinawe, wzgórze, podwzgórze, hipokamp, korę płatów
czołowych (okolica nadoczodołowa). Model ten należy uważać za podstawowy
oraz ujęcie komplementarne wobec modeli psychologicznych.
Teorie nadwrażliwości psychologicznej obejmują koncepcje traumy
w ujęciach psychoanalitycznych, teorii uczenia się oraz koncepcji poznawczych.
a) Teorie psychoanalityczne i psychodynamiczne. Zgodnie z poglądami
Z. Freuda do traumy dochodzi, gdy intensywność bodźców przełamuje

14 B. Dudek, Zaburzenia po stresie, op.cit.

15 Ibidem.

220
 barierę ochronną16. Wyjaśniając dlaczego tylko u niektórych osób dochodzi
do jej przełamania, wprowadził on konstrukcję bariery bodźcowej (ang.
stimulus barrier), zróżnicowanej indywidualnie, która w sytuacji
niebezpiecznej zmniejsza dopływ zagrażających bodźców (mechanizm
hamowania ochronnego). Zatem symptomy zaburzeń określanych jako
nerwica wojenna lub traumatyczna wystąpią, gdy:
• siła zdarzenia traumatycznego przełamie barierę bodźcową,
• zostaną zaktywizowane dawne wyparte urazy (być może
wczesnodziecięce),
• stanie się nieefektywny system modulacji napięcia (wzrost
pobudzenia, hamowanie, obniżenie pobudzenia, zmniejszenie
hamowania, wzrost napięcia itp.).
Tym samym klasyczna teoria psychoanalizy podkreślała rolę czynnika
neurofizjologicznego. Ponadto dla badaczy tego kręgu istotną rolę odgrywają
tzw. dylematy traumy, tj. dramatyczne przeżycia wywołujące konflikt między
„odmową umierania połączoną z odmową zabijania” 17.
Badacze nawiązujący do psychoanalizy podkreślali konieczność
rozróżnienia między bezpośrednią reakcją na stres urazu, a późniejszymi
zaburzeniami potraumatycznymi związanymi z psychicznymi konsekwencjami
traumy. E.R. Parson podejmujący wątek dwuczęściowej reakcji na stres
traumatyczny rozróżnia PTSD jako reakcję stresową oraz tzw. stres
sanktuarialny (ang. sanctuarial stress), rozwijający się w odpowiedzi na brak
empatycznej reakcji otoczenia wobec znajdującej się w stanie stresu jednostki.
Te potraumatyczne zaburzenia obejmują różne przejawy neurotycznej
wściekłości i uwrażliwienia (ang. vulnerability), tj. niską samoocenę, poczucie
wyobcowania, paranoidalne ideacje, fantazje o odwecie i zemście,
przewrażliwienie na punkcie lekceważenia przez innych, nieszczerości, braku
troski i opieki bliskich. Zaburzenie to obejmując całość struktury „Ja” jest
poważniejsze od klasycznej formy PTSD.
Dla R.J. Liftona rozwój zaburzeń potraumatycznych wiąże się z wpływem
traumy na strukturę „Ja”18. Skutkiem uszkodzenia „Ja” może być głębokie
odrętwienie psychiczne, poczucie winy ocalałego, różne postacie rozszczepienia
(ang. splitting) i dysocjacji, a także „podwojenie” (ang. doubling), czyli powstanie
odrębnego „Ja”. Występuje zranienie „Ja”, uszkodzenie dotychczasowej
tożsamości oraz zniszczenie relacji z ludźmi, przywiązania oraz zaufania do
siebie i innych, które tworzą pomost między jednostką a społeczeństwem.

16 B. Dudek, Zaburzenia po stresie, op.cit; M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje, op.cit.

17 M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje, op.cit.
18 R.J. Lifton, From Hiroshima to the Nazi Doktors. The Evolution of Psychoformative Approaches

to Understanding Traumatic Stress Syndromes, [w:] Wilson J.P., Raphael B. (red.), International
Handbook of Traumatic Stress Syndromes, New York 1993.

221
 „Traumatyczne wydarzenie narusza autonomię człowieka na poziomie
podstawowej integralności cielesnej […] ciało zostało zaatakowane, zranione,
zhańbione19”. „Tożsamość wykształcona przed traumatycznym wydarzeniem
zostaje nieodwracalnie zniszczona” 20. Są to procesy psychologiczne, które do
pewnego stopnia stanowią wyraz dezintegracji „Ja”, ale służą również
możliwości zaadoptowania się do istoty obezwładniającego i przerażającego
doświadczenia.
b) Teorie uczenia się. Wyjaśniają niektóre aspekty zaburzeń traumatycznych.
Dla E.B. Foa i B.O. Rothbauma zdarzenie traumatyczne stanowi zespół
bezwarunkowych bodźców lękotwórczych, prowadzących na drodze
warunkowania klasycznego i generalizacji do występowania reakcji
lękowych na wiele bodźców towarzyszących zdarzeniu traumatycznemu 21.
Warunkowanie instrumentalne wyjaśnia nabywanie symptomów unikania,
co nie pozwala na ich wygaszanie.
c) Teorie poznawcze. Dostarczają wyjaśnień rozwoju PTSD w kategoriach
teorii schematów poznawczych i teorii atrybucji 22. Informacje, jakie niesie
wydarzenie traumatyczne, „przekraczając zwykłe, ludzkie wydarzenie”, nie
pasują do treści podstawowych struktur poznawczych ukształtowanych
w toku życia jednostki, jej przekonania o bezpiecznym, przewidywalnym
i sprawiedliwym świecie oraz własnych możliwościach i kompetencjach
poradzenia sobie z przeciwieństwami losu.
Zdaniem badaczy na występowanie PTSD wpływ mają:
• schematy poznawcze ukształtowane w biegu życia przed wystąpieniem
traumy. Występują kontrowersje dotyczące kwestii, czy bardziej
podatne na zagrażające doświadczenia okazują się osoby
o pozytywnych schematach poznawczych ukształtowanych przed
traumą (np. M.J. Horowitz, obraz świata jako bezpiecznego
i sprawiedliwego) oraz osoby przekonane o swoich wysokich
kompetencjach zaradczych, czy też osoby o negatywnych
schematach23. Rycina nr 1 ilustruje model procesów prowadzących do
rozwoju PTSD wg. E.B. Foa i B.O. Rothbauma,
• struktura poznawcza (patologiczna), będąca pamięciowym obrazem
traumy. Aktywacja tej struktury programuje zachowania lękowe,
mające charakter ucieczki przed niebezpieczeństwem, tłumienie i inne
zachowania obronne,

19 J.L. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańsk 1998, s. 64.
20 Ibidem, s. 68.
21 B. Dudek, Zaburzenia po stresie, op.cit.
22 Ibidem.
23 E.B. Foa, O.B. Rothbaum 1998, za: B. Dudek, Zaburzenia po stresie, op.cit.

222
 • pamięciowy obraz doświadczeń traumatycznych wraz z obrazem
zachowań swoich oraz innych osób uczestniczących w sytuacji
zagrożenia.

Ryc. 1. Model procesów prowadzących do rozwoju PTSD

według E.B. Foa, B.O. Rothbaum 199824.

Te trzy struktury poznawcze tworzą łącznie podłoże rozwoju zaburzeń typu

potraumatycznego. Należy zwrócić uwagę na zbieżność z przedstawionym wyżej
stanowiskiem w kwestii rozróżnienia między bezpośrednią reakcją traumatyczną
a rozwojem zaburzeń potraumatycznych.
Teorie atrybucji starają się ujmować doświadczenie traumatycznych
wydarzeń
w kategoriach przypisywanych im przez ofiary przyczyn o charakterze stabilnym
i ogólnym, jak obniżona samoocena, poczucie bezradności, braku wsparcia
i opuszczenia przez innych ludzi.
Mechanizmy neurologiczne i psychologiczne traumy należy uznać za
wzajemnie się uzupełniające i komplementarne. Wydaje się również, że
wyjaśnienia budowane przez poszczególne orientacje psychologii bywają do
pewnego stopnia wzajemnie zbieżne.
Spróbujmy na koniec zebrać czynniki psychologiczne, od których, zdaniem
poszczególnych badaczy zależy wystąpienie zaburzeń traumatycznych w reakcji
na zagrażające doświadczenie. Można je podzielić na dwie duże grupy: czynniki
związane z traumatyczną sytuacją oraz czynniki stanowiące właściwości
indywidualne (predyspozycje wystąpienia zaburzeń).
Czynniki związane z zagrażającą sytuacją wymieniają S.A. Joseph i inni:
• przeszłe doświadczenia traumatyczne,

24 Za: B. Dudek, Zaburzenia po stresie, op.cit., s. 42.

223
 •czynniki związane z sytuacją bodźcową, jej rodzajem i wielkością
zagrożenia,
• czynniki związane z kondycją jednostki w sytuacji zagrażającej wraz
z poziomem wzbudzonych emocji,
• czynniki związane z aktywnością jednostki w konfrontacji
z zagrożeniem (celowe, aktywne stosowanie strategii zaradczych),
• czynniki związane z kontekstem społecznym, towarzyszącym sytuacji
traumatycznej25.
Należy zwrócić uwagę, że niektóre z wyżej wymienionych czynników,
aczkolwiek powiązane bezpośrednio z traumatyczną sytuacją, pośrednio
odnoszą się również do indywidualnych właściwości jednostki i aktywizują się
w sytuacji zagrożenia.
Przechodząc do rozważań wskazujących na znaczenie indywidualnych
właściwości sprzyjających rozwojowi zaburzeń potraumatycznych można
wymienić:
• cechy temperamentalne (podwyższona reaktywność lub neurotyczność
jednostki),
• brak odporności psychicznej (ogólnej lub względna wrażliwość na
konkretne sytuacje ekstremalne),
• właściwości schematów poznawczych - świata i własnej osoby (bardzo
pozytywne lub bardzo negatywne),
• przekonanie o braku możliwości kontrolowania swego losu (tzw.
wyuczona bezradność),
• zewnętrzne umiejscowienie kontroli.
• Natomiast przed wystąpieniem zaburzeń chronią następujące
indywidualne właściwości i umiejętności:
• zdolności i umiejętności kontaktowania się z innymi oraz korzystania
ze wsparcia emocjonalno-społecznego,
• umiejętność zachowania spokoju, własnego osądu, wartości moralnych
oraz poczucia sensu w zamęcie bitewnym,
• udział w działaniach wojennych traktowany jako wyzwanie, które
trzeba przeżyć, nie stając się ani bohaterem, ani ofiarą.
Przeglądowi czynników sprzyjających występowaniu traumy towarzyszą
rozważania typu salutogenetycznego, akcentujące znaczenie indywidualnych
zasobów sprzyjających konstruktywnemu zmaganiu się ze stresem zagrożenia.
Tym samym, czynniki predysponujące do wystąpienia zaburzeń należy uważać,
choćby po części, za odpowiedzialne za problemy z późniejszą adaptacją
potraumatyczną ofiar urazu, a także za utrudnienia w zakresie inicjowania tzw.
wzrostu potraumatycznego.

25 S.A. Joseph, za: B. Dudek, Zaburzenia po stresie, op.cit.

224
 SYNDROM „POWTARZANIA URAZU” (TRAUMY)

Intrygujący, centralny dla zaburzeń potraumatycznych syndrom

„powtarzania urazu” doczekał się różnych wyjaśnień. Z uwagi na ich znaczenie
dla przedmiotu opracowania postaram się przedstawić najważniejsze z nich.
„Powtarzanie urazu” polega na nawracaniu i odgrywaniu obrazu i treści
zagrażających wydarzeń w formie dosłownej lub zamaskowanej, na jawie
(w formie intruzji/reminiscencji) lub w koszmarach sennych naprzemiennie
z zaprzeczaniem lub odrętwieniem emocjonalnym (jako forma obrony).
Towarzyszy mu bezradność, przerażenie, bezsilny gniew, niezróżnicowany
„przepływ adrenaliny” 26.
Podejście neurofizjologiczne w powtarzaniu traumy widzi symptom
wzbudzenia w strukturach mózgowych (perseweracje). W podejściu
psychoanalitycznym powtarzanie traumy stanowi symptom adaptacyjny,
tj. powrotu do sytuacji traumy w myślach, wyobrażeniu, w realu (w formie
symbolicznej lub dosłownej), w nadziei na korzystne rozegranie sytuacji urazu,
tym razem o pozytywnym zakończeniu. Przedstawiciele teorii
psychodynamicznych przywiązywali szczególną wagę do „kompulsywnego
przetwarzania”, odgrywania traumatycznych wydarzeń. Z. Freud uważał je za
próbę zapanowania nad traumatycznym doświadczeniem27. Wyobrażanie sobie
pozytywnego zakończenia sytuacji traumatycznej może być w pewnym sensie
rozumiane jako „odczynianie” traumy. P. Janet wspomina o ludzkiej,
instynktownej próbie samoleczenia, „zasymilowania”, czy „rozpuszczenia”
traumatycznego wydarzenia28. Wyjaśniał więc ten objaw w kategoriach
mechanizmu przystosowawczego (jednostka powtarza „to co musiałaby
odczuwać, aby uleczyć się z doznanej rany”)29.
Powtarzanie sytuacji traumy w realnym działaniu może często dochodzić do
skutku, nawet za cenę ryzyka ponownego pokrzywdzenia (jak to dzieje się, np.
w wypadku narażania się na kolejne akty zgwałcenia). Mimo iż ponowne
przeżywanie sytuacji urazowej może stwarzać szansę zapanowania nad nią,
większość ofiar nie szuka jej świadomie, boją się i starają się tego unikać. Jest to
raczej nieświadoma obrona, adaptacja do sytuacji cierpienia. Inne typowe dla
ofiar formy obrony to wyparcie, tłumienie i rozkojarzenia w postaci dysocjacji.
Często ceną za podjęcie obrony przed cierpieniem staje się ograniczenie
działania, obniżenie jakości życia i unikanie planowania przyszłości.
Współcześnie również przyjmuje się, że tzw. „wtargnięcia” stanowią
spontaniczną próbę zintegrowania traumatycznego wydarzenia. Podobnie

26 J.L. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny, op.cit.

27 Ibidem.
28 Ibidem.
29 D.E.H.Russel, za: J.L. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny, op.cit., s. 53.

225
w podejściu poznawczym „powtarzanie urazu” to symptom adaptacyjny, próba
zintegrowania doświadczenia traumatycznego z dotychczas ukształtowanymi
i trwałymi schematami poznawczymi własnej osoby i świata (rola tendencji do
dokańczania, redukcji dysonansu poznawczego, itp.). W koncepcji poznawczej
E.B. Foa i B.O. Rothaum utrudnione przetwarzanie, tj. integrowanie
doświadczenia traumy ze schematami poznawczymi, mają nie tyle osoby
o skrajnie pozytywnych schematach poznawczych, ale również, a może przede
wszystkim, osoby o skrajnie negatywnych schematach (por. ryc. 1). Byłoby to
uzasadnione w świetle przypuszczalnie gorszego przystosowania tych osób
w okresie przedtraumatycznym. Poczucie braku kompetencji „Ja”, obraz
niebezpiecznego świata, mała elastyczność, czy nierealistyczny charakter
schematów poznawczych mogą utrudnienić scalanie i integrację doświadczeń.
Przepracowanie może spowalniać neurotyczna struktura osobowości oraz
tendencje do zniekształcania informacji i wyobrażeń celem uniknięcia
emocjonalnego cierpienia.
M.J. Horowitz (1986), nawiązując do koncepcji poznawczych, definiuje
traumatyczne doświadczenie jako „takie, które nie może być włączone przez
ofiarę do «wewnętrznego schematu» siebie w relacji ze światem”30. Odnosząc się
do teorii dysonansu poznawczego Festingera oraz tzw. tendencji do dokańczania
(ang. completion tendency), mówi się o niekoniecznie świadomym dążeniu do
zgodności i integracji wydarzenia traumatycznego z całością dotychczasowego
doświadczenia. Tendencja do dokańczania powoduje, że traumatyczne
informacje wydostają się na zewnątrz, wdzierają się w formie intruzji, stąd
oscylacje między intruzjami (reminiscencjami) a zaprzeczaniem, unikaniem
cierpienia potraumatycznego.
Przepracowanie stanowi fazę reakcji postresowej, w której „Ja” zostaje
osadzone w roli aktywnej. Podstawowe procesy przepracowania z punktu
widzenia późniejszej adaptacji obejmują pewien rodzaj nadania znaczenia temu,
co się stało dla całościowej organizacji „Ja”. „Proces ten ma ewolucyjną,
związaną z przetrwaniem gatunku funkcję przygotowującą do nowego
zaangażowania po utracie lub zranieniu i do zaakceptowania prawdziwego
obrazu siebie i świata”. I dalej: „Ten proces przewartościowania może łączyć się
z korzystnymi rezultatami ze względu na rozwiązanie konfliktów lub rozwój
organizacji «ja» (self-organization) wykraczając poza poziom osiągnięty przez
jednostkę przed zaistnieniem stresowego zdarzenia życiowego. Zgodnie
z powiedzeniem, że «każda zła rzecz ma swoje dobre strony» – jednostka uczy
się większej elastyczności, rozwagi i umiejętności – pomimo nieuniknionych
i trwałych strat związanych z traumatycznym zdarzeniem” 31. W fazie

30J.L. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny, op.cit, s. 62.

31 M.J. Horowitz, Stress - response syndromes: a review of posttraumatic stress and adjustment
disorders, [w:] Wilson J.P., Raphael B. (red.), International Handbook of Traumatic Stress

226
przepracowania następuje oddzielenie fantazji od rzeczywistości. Straszne realne
doświadczenie, które wydaje się nierzeczywiste, staje się coraz bardziej
rzeczywiste. Tym samym fazę przepracowania traumy można uznać za wstępną,
inicjującą procesy adaptacji.

PROBLEMY ADAPTACJI POTRAUMATYCZNEJ

Koncepcje przezwyciężania skutków skrajnych urazowych doświadczeń

(adaptacji potraumatycznej) rozwijano w ramach kilku odrębnych nurtów badań
nad przywracaniem równowagi i zdrowieniem.
M. Lis-Turlejska przedstawiając zagadnienie adaptacji potraumatycznej
(radzenia sobie z traumą oraz ponownego przystosowania i zdrowienia)
wymienia trzy rodzaje koncepcji, w ramach których podejmowano tę tematykę:
teorię „pracy żałoby” Z. Freuda, model stresu (radzenia sobie) oraz nadawanie
sensu traumie wraz z przyjęciem nowej filozofii życiowej 32.
„Praca żałoby” to zmaganie się ze stratami poniesionymi wskutek wydarzeń
traumatycznych, wiążące się z wysiłkiem i cierpieniem, przebiegające powoli,
małymi krokami. Celem wysiłku pozostaje wycofanie przywiązania (libido)
z utraconych obiektów, przy ich stałej obecności w umyśle. Warunkiem
przepracowania żałoby staje się konfrontacja z własnym cierpieniem, zdolność
jego ujawnienia (ekspresji emocji). Natomiast brak przejawów depresji i żalu po
stracie bliskich (żałoba odroczona) zaczęto uważać za przejaw zablokowania
lub niepodejmowania pracy żałoby. W ujęciu E. Lindemanna można wówczas
mówić o patologicznym wzorcu reakcji na traumę, utrudniającym powrót do
emocjonalnej równowagi 33. Poglądy te podważają niektóre wyniki badań
R.L. Silver i C.E.Wortman, zaliczające patologię żałoby do „mitów radzenia
sobie z utratą”, które ma zawsze zindywidualizowany charakter i przebieg 34.
Procesy przepracowania żałoby charakteryzują się zdaniem J.L. Herman
„bezczasowością”, ponieważ nie da się ich ani ominąć, ani przyspieszyć. Będą
trwały aż przyjdzie czas, że trauma przestanie zajmować centralne miejsce
w życiu ofiary. Brak obiektywnych badań empirycznych, zwłaszcza podłużnych
(tzw. longitudinalnych), nie pozwala na rozstrzygnięcie tej i innych kwestii
związanych z żałobą po stracie.
Paradygmat zmagania się ze stresem (ang. coping) również podejmuje
problem adaptacji po traumie, koncentrując się zasadniczo na czynnikach
sprzyjających procesom przystosowania. Przyjmuje się, że wielkość

Syndromes, New York 1993, s. 53, za: M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje, op.cit., s.
90.
32 M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje, op.cit.
33 E. Lindemann, Symptomatology and Management Of Acute Grief, The American Journal

of Psychiatry, Arlington 1944, vol. 101.

34 R.L. Silver, C.E. Wortman, Radzenie sobie z krytycznymi wydarzeniami w życiu, Nowiny

Psychologiczne 1984, nr 4-5;

227
destruktywnego wpływu zagrażających wydarzeń, zależy w znaczącym stopniu
od posiadanych przez jednostkę, tzw. zasobów radzenia sobie
i wytrwałości zmagania się ze stresem traumy35. Najwięcej uwagi poświęcono
roli takich zasobów jak posiadany styl i strategie radzenia sobie, wsparcie
społeczne oraz indywidualne zasoby osobowościowe. R.S. Lazarus i S. Folkman
wyróżnili dwa, zasadniczo odrębne rodzaje zmagania się. Pierwszy
skoncentrowany na rozwiązaniu problemu wraz z przewartościowaniem jego
znaczenia oraz drugi polegający na regulowaniu stanu emocjonalnego, niekiedy
poprzedzający konfrontację z problemem i umożliwiający jego racjonalne
rozwiązanie36. Trzecia możliwość, jaką jest ucieczka od problemu i jego
rozwiązania (unikanie), z punktu widzenia efektywności przezwyciężania traumy
pozostaje bezwartościowa.
Wiele sprzeczności dotyczy stałości stylu zmagania się z zagrożeniem,
niezależnego od rodzaju doznanej traumy, a także nieświadomego charakteru
przebiegu procesów powrotu do równowagi. Zdaniem M.J. Horowitza
i M. Wilnera procesy obronnego zmagania się nie są uprzytamniane i nie
podlegają samoopisowi, co może stanowić utrudnienie nie tylko poczynań
badawczych, ale także oddziaływań interwencyjnych i psychoterapeutycznych37.
Wśród zasobów, które mają znaczenie w procesie zmagania się ofiar
traumatycznych doświadczeń, najczęściej wymienia się: poziom zdrowia
i energii, pozytywną samoocenę wraz z poczuciem skuteczności, odporność na
stres, siłę ducha i poczucie koherencji. Ponadto wskazuje się na istotną rolę
kompetencji społecznych i umiejętności rozwiązywania problemów. Znaczenie
mają również wsparcie społeczne i zasoby finansowo-materialne38.
W koncepcji B.L. Greena, S.A.Wilsona i J.D. Lindy’ego możliwość asymilacji
traumy, obok indywidualnych zasobów określających zdolność jej poznawczego
przepracowania, zależy także od posiadania wspierającego, życzliwego otoczenia
społecznego, zarówno na miejscu wydarzeń traumatycznych, jak i w środowisku
adaptacji (zdrowienia)39.
Poszukiwanie i nadawanie sensu traumie wraz ze zmianą filozofii życia bywa
traktowane jako jeden z ważnych sposobów radzenia sobie z nią40. Silne,

35 S.E. Hobfoll, Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, Gdańsk 2006.
36 R.S. Lazarus, S. Folkman, Stress, appraisal, and doping, New York 1984.
37 M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje, op.cit.
38 S.E. Hobfoll, Stres, kultura i, op.cit.; I.Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red), Człowiek w sytuacji

stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne, Katowice 1996.

39 B. Green, J.P. Wilson, J.D. Lindy, Conceptualizing post-traumatic stress disorder: A psychosocial

framework, [w:] C.R. Figley (red), Trauma and its wake: The study and treatment of post-traumatic
stress disorder, New York 1995.
40 R.J. Lifton, The Broken Connection: On Death and the Continuity of Life, New York 1983;

R.J. Janoff-Bulman, The Aftermath of Victimization Rebuilding shattered Assumption, [w:] C.R.
Figley (red.), Trauma and its, op.cit., E. Kahana, B. Kahana, Z. Harel, T. Rosner , Coping with
Ekstreme Trauma, [w:] J.P. Wilson, Z. Harel, B. Kahana (red.), Human Adaptation to Ekstreme
Stress, New York 1988.

228
negatywne przeżycia w istotny sposób podważają utrwalone obronno-
adaptacyjne przeświadczenia dotyczące sprawiedliwego, uporządkowanego
świata, wewnętrznego, osobistego poczucia kontroli i własnej wartości.
Odbudowanie „zdruzgotanych” przez traumę przekonań wymaga nadania
pozytywnego znaczenia oraz sensu, zarówno samej traumie, jak i życiu po
traumie, stając się warunkiem readaptacji i odzyskania zdrowia 41. Ponadto
przebudowanie własnej, dotychczasowej filozofii życia i światopoglądu traktuje
się jako jeden z możliwych sposobów transformacji traumatycznego epizodu.
Inni badacze, jak R.J. Lifton oraz V. Frankl, nawiązujący do osobistych
doświadczeń, wyniesionych z nazistowskiego obozu zagłady, podkreślają
znaczenie poszukiwania oraz znajdowania sensu dla przezwyciężenia
konsekwencji traumy i pokonania „syndromu ocalałego” 42. Podstawowe zadanie
transformacji epizodu traumatycznego „wymaga znalezienia sensu i znaczenia
po to, aby reszta życia nie była ich pozbawiona” 43. Według R.J. Liftona
poszukiwanie sensu musi się dokonać na dwu poziomach: bezpośrednim
(w relacjach społecznych) i ostatecznym (bardziej światopoglądowym
i duchowym). Na poziomie społecznym wymaga to rozwiązania dylematu:
stagnacja, izolacja versus ruch, nawiązanie relacji. Na poziomie ostatecznym
wymaga natomiast przewartościowania znaczenia traumy związanego
z odzyskaniem wzajemnego zaufania i poczucia więzi międzyludzkich.
W ujęciu holistycznej koncepcji J.L. Herman, bezpośrednio odnoszącej się
do zaburzeń potraumatycznych, czytamy: „Podstawowym warunkiem powrotu
do zdrowia jest przywrócenie jednostce wiary we własne siły”44. Ponadto wzrost
siły, poczucia kontrolowania siebie i swojego otoczenia. Powrót do zdrowia
może nastąpić dzięki otrzymaniu pomocy na trzech etapach procesu
„ozdrowienia”:
• zapewnienia ofierze poczucia bezpieczeństwa,
• ułatwienia przeżycia (przepracowania żałoby). Jest to akt odwagi,
pozwalający pokonać opór przed poddaniem się żalowi po stracie,
płynący z poczucia dumy i lęku,
• zapewnienia pomocy w odbudowaniu relacji społecznych i bliskich
więzi
z bezpiecznym otoczeniem.
Na osobną uwagę w kontekście adaptacji do traumatycznych wydarzeń
zasługują współczesne teorie schematów poznawczych wraz z koncepcją

41 R.J. Janoff-Bulman, The Aftermath of, op.cit.

42 R.J. Lifton, The Life of the Self, New York 1976; R.J. Lifton, E. Olson, Ludzki wymiar
kataklizmu. Wypadek w Buffalo Creek, Nowiny Psychologiczne 1976/1987, nr 5; R.J. Lifton, From
Hiroshima to, op.cit.; V.E. Frankl, Egzystencjalna pustka, Życie i Myśl 1973, nr 5; V.E. Frankl,
Homo patiens, Warszawa 1984.
43 R.J. Lifton, From Hiroshima to, op.cit., s. 20.
44 J.L. Herman J.L., Przemoc. Uraz psychiczny, op.cit., s. 143.

229
atrybucji, bowiem „informacje płynące ze zdarzenia traumatycznego nie pasują
do informacji, które są treścią podstawowych struktur poznawczych
utrwalonych przez jednostkę w ciągu jej dotychczasowego życia”45. Dotyczy to
zwłaszcza struktury własnego „Ja” oraz obrazu świata. Trudności z asymilacją
nowych, ekstremalnie stresujących, zagrażających doświadczeń, którym
towarzyszą paniczny lęk, gniew i poczucie winy, prowadzą do kształtowania się
pamięciowego, patologicznego obrazu traumy. Struktury zawierającej
nierealistyczne elementy i skojarzenia między neutralnymi (nieszkodliwymi)
bodźcami a reakcjami ucieczki, unikania lub gniewu.
Przepracowanie traumatycznych doświadczeń „obejmuje tworzenie
nowych schematów lub rewidowanie dotychczasowych w celu zakomodowania
wewnętrznych struktur informacyjnych do nowych dla „ja” informacji
zawartych nie tylko w traumatycznym zdarzeniu, ale we wszystkim, co znalazło
się pod jego wpływem”46. Dla ofiar traumy oznacza to konieczność przebudowy
całego swojego życia, oparcia go na nowej podstawie, odszukania ponownie jego
sensu i znaczenia, z ulokowaniem „Ja” w roli aktywnej. Polega to między innymi
na odtworzeniu zerwanej lub ukształtowaniu nowej linii życia.
E. Kahana i inni zwracają uwagę, aby oceniając poziom adaptacji ocalałych,
uwzględniać szerokie skutki adaptacyjne, nie koncentrując się wyłącznie na
patologicznych konsekwencjach traumatycznych wydarzeń47. Społeczne
i zawodowe dążenia oraz osiągnięcia ocalałych powinny być zawsze traktowane
jako pozytywny wysiłek adaptacyjny, a nie jedynie kompensacja doznanych strat
i wewnętrznej pustki. Autorzy ci wymieniają przy tym następujące rodzaje
pozytywnych skutków adaptacyjnych: skuteczne funkcjonowanie zawodowe
i społeczne, wysokie morale, satysfakcja z życia oraz poziom zdrowia. Problemy
badań tej problematyki wiążą się z trudnościami konceptualizacji
i operacjonalizacji sposobów „nadawania sensu” doświadczeniu wiktymizacji
oraz ilości osób, którym udaje się tego dokonać. Przede wszystkim należy zadać
pytanie, czy istotnie tzw. nadanie sensu, zawsze prowadzi do skutecznej adaptacji
po traumie.
Spróbujmy podsumować wymieniane w piśmiennictwie czynniki sprzyjające
adaptacji po traumie i osiąganiu dobrostanu oraz zdrowia w wyniku
przezwyciężania negatywnych doświadczeń:
1) Sposoby radzenia sobie ze stresem potraumatycznym. Zalecany jest
styl skoncentrowany na zadaniu, ewentualnie w drugiej kolejności na
regulacji emocji. Ponadto podkreśla się stosowanie strategii
adekwatnych do traumy, elastycznych, pozwalających na ekspresję
emocji i otwartość wobec innych.

45 B. Dudek, Zaburzenia po stresie, op.cit., s. 37.

46 M.J. Horowitz, Stress – response syndromes, op.cit., s. 53; za: M. Lis-Turlejska, Traumatyczny
stres: Koncepcje, op.cit., s. 89.
47 E. Kahana, B. Kahana, Z. Harel, T. Rosner, Coping with Ekstreme, op.cit.

230
 2) Wsparcie emocjonalno-społeczne. Jego pozytywna rola jest widoczna
w ochronie przed traumą osób uczestniczących w doświadczeniach
traumatycznych, obejmujących wiele ofiar, a także w pomocy
w zmaganiu się z jej skutkami. Znacząca pozostaje dostępność
wsparcia, dostrzeganie przez ocalałych wsparcia w swoim otoczeniu,
jak również zdolność do korzystania z pomocy innych48.
3) Obecność bliskich, serdecznych, empatycznych więzi z osobami
bliskimi.
4) Wyższy status socjoekonomiczny ofiar traumy decyduje o większym
zakresie posiadanych zasobów zaradczych.
5) Zadowolenie ze swojego życia jako „całości” oraz wyższe poczucie
dobrostanu przed wystąpieniem traumatycznych wydarzeń.

ROZWÓJ PO TRAUMIE

Rozwój w dorosłości stanowi podstawowe zagadnienie psychologii tego

okresu. Zarówno tzw. teorie stadialne, jak i antystadialne, akcentują ciągłość
rozwoju w biegu ludzkiego życia49. Podejście stadialne (szczególnie
organizmiczne) akcentuje występowanie rozwojowych zmian jakościowych
w okresie dorosłości, obejmujących osobowość, światopogląd oraz systemy
wartości. Jednakże w okresie dorosłości trudno jest jednoznacznie określić cel
i charakter zmian, aby spełniały one kryteria zmiany rozwojowej. Mówi się
o dwóch rodzajach zmiany rozwojowej ( adaptacyjnej i wzrostowej), będącej
wyrazem dążeń do realizacji ideału rozwojowego, wartości wykraczających poza
dobre przystosowanie społeczne.
Większość modeli rozwoju w dorosłości uwzględnia rolę zjawisk
kryzysowych, także traumatycznych, w inicjowaniu procesów przemian. Teorie
E. Eriksona i D.Levinsona ujmują rozwój w biegu życia jako szereg
przeplatających się okresów stabilizacji i chaosu, w których ścierają się
przeciwstawne dążenia, postawy i wartości. Zdaniem K.F. Riegela wystąpienie
kryzysu rozwojowego wynika z „asynchronii między wydarzeniami na różnych
płaszczyznach życia psychicznego”50. O ich znaczeniu rozwojowym rozstrzyga
sposób ich spostrzegania, interpretacja, zmierzanie ku ponownej integracji
postaw i przekonań. Przemiany te są najczęściej rozłożone w czasie, rzadziej
przybierają postać ostrą, co pozwala mówić o ich paranormatywnym
charakterze. Rozwój w dorosłości jest czynnikiem własnej aktywności i wolności
wyboru człowieka. Warunkiem konstruktywnego przejścia sytuacji kryzysowych
lub traumatycznych staje się zdolność wprowadzenia zmian życiowych, bądź

48 Por. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004.

49 Por. M. Tyszkowa (red.), Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia. Zagadnienia teoretyczne
i metodologiczne, Warszawa 1988.
50 K.F. Riegel, The Dialectics of Human Development, American Psychologist 1976, nr 31.

231
przemiany własnej osoby, koncepcji „Ja” i zachowania. Podkreśla się rolę
zjawisk kryzysowych w otwieraniu przestrzeni dalszego rozwoju, które „dają
szansę, aby mógł […] wyłonić się ponowny, jednak jakościowo odmienny od
poprzedniego porządek rozwojowy… następuje zwrot ku wewnętrznej
przestrzeni psychicznej z pełnym jej «wyposażeniem» w postaci zebranych
doświadczeń i refleksji nad nimi” 51. Podkreśla się przy tym dalece
zindywidualizowany charakter rozwoju dorosłych52.
Przyjrzyjmy się występującym w piśmiennictwie określeniom tzw. wzrostu
potraumatycznego. Ich rozmaitość wskazuje na wyłaniające się współcześnie
kontrowersje: potraumatyczny rozwój, znajdowanie korzyści, wzrastanie po
traumie, transformacyjne radzenie sobie, rozkwitanie, rozwój wynikający
z przeciwności53.
Wielu badaczy traumy uważa, że doświadczenie silnie stresujących,
zagrażających wydarzeń, związanych z cierpieniem może również skutkować
pojawieniem się korzystnych zmian psychologicznych54. Problem ten w Polsce
podejmowały w odniesieniu do zjawisk kryzysowych I.Heszen-Niejodek,
P. Oleś czy D. Kubacka-Jasiecka55. Procesy zmagania się z wydarzeniami
krytycznymi oraz stresem ekstremalnym są najczęściej rozumiane w kategoriach
samoregulacyjnego adaptacyjnego sprzężenia zwrotnego jako bezpośredni
rezultat stresu traumy i wystąpienia sprzeczności, rozbieżności między
utrwalonymi strukturami poznawczymi a zagrażającymi bieżącymi informacjami
i doświadczeniami.
Podobnie teoria kryzysu emocjonalnego, przyjmuje za jego przyczynę
wydarzenia krytyczne (ang. life change events), wymuszające zmiany życiowe.
„Krytyczne wydarzenie […] wymaga istotnych zmian w mechanizmach
przystosowania i w tym właśnie wyraża się jego najbardziej krytyczny (jako
punktu zwrotnego) charakter” – pisze H. Sęk56. Dla cytowanej autorki kryzys
oznacza „taki stan psychiki i sytuacji, który ma charakter przełomowy,

51 D. Wiszejko-Wierzbicka, Dążenia autonomiczne w kontekście rozwoju poznawczego

i psychospołecznego człowieka dorosłego, [w:] A. Kałużna-Wielobób (red.), Specyfika rozwoju
człowieka dorosłego. Procesy, struktury i mechanizmy rozwoju, Toruń 2015, s. 77-78.
52 Por. P. Oleś, Psychologia przełomu połowy życia, Lublin 2000.
53 R.G. Tedeschi, L.G. Calhoun, Podejście kliniczne do wzrostu po doświadczeniach

traumatycznych, [w:] P.A. Linley, S. Stephen Joseph, Psychologia pozytywna w praktyce, Warszawa
2007; N. Ogińska-Bulik, Kiedy łzy zamieniają się w perły - czyli o korzyściach wynikających ze
zmagania się z traumą, [w:] N. Ogińska-Bulik, Miniszewska J. (red.), Zdrowie w cyklu życia
człowieka, Łódź 2012.
54 Por. R.G. Tedeschi, L.G. Calhoun, Podejście kliniczne do, op.cit.; V.E.Frankl, Egzystencjalna

pustka, op.cit.; V.E. Frankl, Homo patiens, Warszawa 1984; K. Popielski, Psychologia egzystencji.
Wartości w życiu, Lublin 2009; N. Ogińska-Bulik, Kiedy łzy zamieniają, op.cit.
55 I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red), Człowiek w sytuacji stresu, op.cit.; P. Oleś, Psychologia

przełomu połowy, op.cit.; D. Kubacka-Jasiecka, Kryzys emocjonalny i trauma szansą na rozwój

i potęgowanie zdrowia. Wątpliwości i pytania, Rocznik Filozoficzny Ignatianum 2016, t. XXII, nr 1.
56 H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne, stres, op.cit., s. 199.

232
rozstrzygający, zwrotny, w którym rozstrzyga się stan zdrowia człowieka, jakość
jego relacji z otoczeniem, kierunek jego dalszego rozwoju” 57.
Dla R.J. Liftona akcentującego potencjalne aspekty rozwojowe samej
traumy zawarte w doświadczeniu realności śmierci (tzw. „zatopienie”,
„pogrążenie się w śmierci”), następstwem wydarzeń zagrażających „może być
coś, co przypomina oświecenie”58. Obezwładniające doświadczenie powoduje
– jak podkreśla R.J. Lifton – że wszyscy ocalali stają przed zadaniem
transformacji traumatycznego epizodu „poprzez które Ja może zostać ponownie
zintegrowane w nowych formach skojarzonych z ożywieniem (animowaniem),
transcendencją i zwiększoną witalnością ego” 59.
Zakończenie rozwoju polega na osiągnięciu poczucia bycia jednością (bycia
kompletnym), odbudowaniu wewnętrznej spójności oraz gotowości do
nawiązania nowych związków i aktywności „Ja”60. Zasadniczo wystąpienie
zmian o charakterze rozwojowym wiąże się z możliwością zakończenia
procesów przetwarzania traumy rozumianych jako ostatnia faza reakcji
traumatycznej. Zwróćmy uwagę, że równocześnie mówi się
o względnym charakterze zamknięcia traumy. Niektóre objawy zaburzeń wraz
z tendencją do przetwarzania doświadczeń traumatycznych mogą utrzymywać
się latami, a niekiedy przez całe życie jednostki61. Podobne podejście
reprezentuje J.L. Herman, pisząc, że „uraz zmusza ofiarę do ponownego
przeżycia wczesnych walk wewnętrznych, dotyczących autonomii, inicjatywy,
kompetencji, tożsamości oraz intymności62”. Wypowiedź ta nawiązuje
do opracowanego przez E. Eriksona modelu stadiów rozwojowych biegu życia,
w których podejmowane są i rozwiązywane problemy dotyczące kolejnych
stadiów dojrzewania ego.
O psychologicznym rozwoju po traumie można mówić, gdy następują
zmiany w sposobie widzenia siebie i świata, polegające na ich głębszym
rozumieniu, nadawaniu nowych znaczeń (zwiększaniu samoświadomości
i wrażliwości na innych) oraz przemianach filozofii życiowej. Cierpienie i inne
negatywne emocje, konsekwencje urazu, nierzadko prowadzą do korzystnych
przemian. „[…] mogą się wiązać z nowymi poziomami odporności psychicznej,
dodatkowymi umiejętnościami przetrwania, większą samowiedzą
i zadowoleniem z samego siebie, zwiększeniem empatii oraz szerszym i bardziej
złożonym spojrzeniem na życie”63.

57 Ibidem.
58 R.J. Lifton, The Broken Connection, op.cit., s. 170, za: M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres:
Koncepcje, op. cit., s. 84.
59 R.J. Lifton, From Hiroshima to, op.cit., s. 12.
60 M.J. Horowitz, Stress – response syndromes, op.cit., za: M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres:

Koncepcje, op.cit.
61 M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje, op.cit.
62 J.L. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny, op.cit., s. 63.
63 J. Briere, C. Scott, Podstawy terapii traumy, op.cit., s. 87.

233
 Wszystko to może powodować przekształcenie znaczenia straty w ważną
indywidualnie wartość. Dla N. Ogińskiej-Bulik „rozwój nie jest wynikiem samej
traumy, lecz podejmowanych w jej wyniku wysiłków zaradczych i mobilizacji
posiadanych zasobów”. Potraumatyczny rozwój jest czymś więcej niż tylko
powrotem do stanu równowagi po doświadczonym przeżyciu traumatycznym.
Zjawisko to wskazuje, że jednostka przechodzi w wyniku traumy pewnego
rodzaju transformację i uzyskuje wyższy niż przed traumą poziom
funkcjonowania, wyrażający się m.in. w wyższym poczuciu dobrostanu
i większej świadomości życiowej”64.
G. Affleck i inni cytowani przez L.G. Calhouna i R.G. Tedeschego na
podstawie przeprowadzonych badań wnioskowali o pozytywnej zmianie
stosunku do życia ocalałych, zwiększeniu subiektywnego odczucia bycia
lepszym człowiekiem, posiadaniu większej siły i pewności siebie, większym
uduchowieniu i religijności, a także przekonaniu, że zdobyli cenne
doświadczenie życiowe. Szczególnym potencjałem rozwoju cechują się osoby
kreatywne, zdolne do zmiany konwencjonalnego podejścia do problemu
i spojrzenia z innej perspektywy na sytuację traumy. Osoby te cechują się
optymizmem, odpornością, wewnętrzną sterownością i kontrolą oraz silnym
poczuciem samoskuteczności.
Dla znaczących badaczy zagadnienia wzrostu potraumatycznego R.G.
Tedeschi’ego i L.G. Calhouna impulsem rozwoju staje się wystąpienie
sprzeczności, rozbieżności między utrwalonymi strukturami poznawczymi „Ja”
i świata a informacjami płynącymi z przerażających traumatycznych
doświadczeń. Warunkiem zaistnienia rozwoju potraumatycznego jest zmiana
schematów poznawczych, zmierzająca do redukcji powstałych sprzeczności
(por. poglądy E.B. Foa i B.O. Rothbauma). R.G. Tedeschi i L.G. Calhoun piszą
wprost: „proponujemy przyjąć, że rozwój polega na zmianie schematów (jest
zmianą)” 65. W ślad za tym stwierdzeniem sformułowali oni kilka podstawowych
zasad rozwoju potraumatycznego, z których kilka poniżej przytoczę:
Zasada A – rozwój pojawia się, gdy schematy poznawcze zostają zmienione
(naruszone) przez traumatyczne wydarzenia. Interesujące są rozważania nad
uwarunkowaniem stagnacji rozwojowej osób, które są względnie odporne na
dystres traumy. Nie dochodzi u nich do dezintegracji schematów poznawczych,
są przekonane o ich zasadniczej nienaruszalności, jak również sądzą, że trafnie
przewidziały, że potrafią sobie poradzić z wydarzeniami stresowymi (zdołały
opanować swoje cierpienie przez obronne minimalizowanie i bagatelizowanie
zagrożenia).
Zasada B – aby nastąpił wzrost potraumatyczny rekonstrukcja schematów
po traumie musi zawierać pozytywne oceny własnej osoby i/lub innych. Umysł

64N. Ogińska-Bulik, Kiedy łzy zamieniają, op.cit., s. 42.

65R.G. Tedeschi, L.G. Calhoun , Trauma and transformations. Growing In the Aftermath of
Suffering, London 1995, s. 81.

234
musi wykorzystać swoje wewnętrzne modele z przeszłości, celem
interpretowania nowych zdarzeń. Dotychczasowe schematy muszą zostać
zrewidowane, ukierunkowane na przyszłość, co może być trudne
z uwagi na wciąż aktualne negatywne uczucia i brak nadziei 66.
Zasada C – różne typy wydarzeń wywołują zróżnicowane, odmienne typy
wzrostu potraumatycznego. Interpretacja znaczenia wydarzenia traumatycznego
może dotyczyć:
a) głównie swojego postępowania jako przyczyny traumy – rozwój
dotyczy wówczas transformacji tożsamości i koncepcji „Ja”,
b) postępowania innych – zmiana i restrukturyzacja obrazu innych ludzi
i świata otaczającego,
c) uznania roli zrządzenia losu, przypadku, woli bożej – zmiana
przekonań, systemu wartości, filozofii życiowej.
Zależnie od przekonań ofiary, dotyczących zasadniczej przyczyny wydarzeń
traumy, wzrostowi potraumatycznemu zostaje nadany inny kierunek (charakter).
Przepracowanie traumy będzie wówczas dotyczyć określonej struktury
poznawczej uwikłanej w przeżywanie doświadczenia traumatycznego.
Następstwem może być lepsze zrozumienie siebie, motywów innych ludzi,
przede wszystkim własnej roli i wagi podejmowanych wyborów życiowych
w kształtowaniu swego losu. Wszystkie te opcje mogą inicjować wzrost, choć
przybierze
on wówczas odmienny charakter.
Zasada D – możliwości wzrostu są uwarunkowane osobowościowymi
zasobami i charakterystykami ofiar. R.G. Tedeschi i L.G. Calhoun za sprzyjające
rozwojowi uważają indywidualne właściwości wymieniane również jako
sprzyjające adaptacji, takie jak: poczucie skuteczności działania, optymizm,
hardiness, poczucie koherencji, resilience, wewnętrzne umiejscowienie kontroli
oraz kreatywność67.
Zasada E – wzrost potraumatyczny zostaje zapoczątkowany wówczas, kiedy
trauma zajmie centralne miejsce w narracji o własnym życiu ofiary.
Traumatyczne przeżycia, zatrzymując bieg życia codziennego ocalałych,
wymuszają świadomą refleksję nad jego kierunkiem wraz z nie zawsze trafionymi
wyborami i decyzjami. Tym samym trauma może determinować nowy, twórczy
kształt przyszłości.
Zdaniem autorów omawianej koncepcji przebieg potraumatycznego
rozwoju zawiera się w czterech etapach: pierwotnej i wtórnej reakcji na stres
potraumatyczny, fazy wstępnego wzrostu, stanowiącej o sukcesie zmagania się
oraz fazy dalszego rozwoju (osiągania cnoty mądrości).
Według. R.G. Tedeschi’ego i L.G. Calhouna pozytywne zmiany obejmują
zdolność przekształcenia, zrekturyzowania dotychczasowych, trwałych

66 Horowitz i Koroltreider, za: M. Lis-Turlejska, Traumatyczny stres: Koncepcje, op.cit.

67 R.G. Tedeschi, L.G. Calhoun, Trauma and transformation, op. cit.

235
schematów poznawczych, zmiany w relacjach interpersonalnych, percepcji
własnej osoby oraz filozofii życiowej68. Korzystne dla rozwoju okazują się
przemiany w zakresie zwiększenia wrażliwości na innych, otwarcia na ich
problemy, chęci i umiejętności nawiązywania bliskich relacji wraz
z dzieleniem się z swoimi przeżyciami i odczuciami. Towarzyszy temu zdolność
odczuwania nadziei, odnajdywania w sobie nowych sił do działania i witalnej
energii. Rozwój może przejawiać się także przywiązywaniem większej wagi do
codziennych, małych przyjemności i radości. W stosunku do stanu sprzed
traumy osoby ocalałe aktualnie podkreślają obecność większego poczucia
skuteczności, wzrost zaufania do siebie i własnych możliwości radzenia sobie
w skrajnie trudnych warunkach.
„Zjawisko wzrostu po traumatycznej utracie można wyjaśnić na podstawie
wyników w zakresie zmiennych psychologicznych, stanowiących jego
predyktory. Czynnikami wyjaśniającymi są: wytrwałość i determinacja
w działaniu (czynnik prężności), poczucie sensowności i zaradności (wymiary
poczucia koherencji) oraz otwartość (wymiar jakości noetycznych) […] im
wyższe natężenie wyżej wspomnianych zmiennych osobowościowych, tym
więcej zmian wzrostowych” – piszą M. Felcyn-Koczewska i N. Ogińska-Bulik69.
Rozważania cytowanych autorów określają wzrost potraumatyczny jako
zrodzony z pragnienia uwolnienia się od skutków traumy, dążenia do
kompensacji i wyrównania występujących deficytów. W nawiązaniu do koncepcji
A. Maslowa (1990) wzrost przypominający rozwój „zrodzony z braku”,
przeciwstawiany jest rozwojowi motywowanemu dążeniami do samoaktualizacji
i samorealizacji własnych potencjalności. Jednakże w pewnym sensie wzrost
wykracza poza zmiany wyłącznie adaptacyjne70.

ROZWÓJ POTRAUMATYCZNY
A ZASOBY INDYWIDUALNE

Oprócz podstawowych, samoregulujących mechanizmów rozwoju,

niezbywalnym warunkiem wzrostu staje się aktywność własna ocalałych,
dążących do przezwyciężenia skutków traumy. W ujęciu koncepcji
akcentujących rolę aktywności własnej, wzrost nie jest wpisany w naturę
zdarzenia traumatycznego, ale zależy od pracy i wysiłku własnego ocalałych,
włożonego w zmaganie się z konsekwencjami zagrażających doświadczeń71.

68 Ibidem.
69 M. Felcyn-Koczewska, N. Ogińska-Bulik, Psychologiczne czynniki sprzyjające wystąpieniu
potraumatycznego wzrostu u osób w żałobie, [w:] Ogińska-Bulik N., Miniszewska J. (red.), Zdrowie
w cyklu życia człowieka, Łódź 2012, s. 72.
70 Por. rodzaje rozwoju: M. Tyszkowa (red.), Rozwój psychiczny człowieka, op.cit.
71 Por. koncepcje adaptacji: praca żałoby, stres-radzenie sobie, aktywne, świadome poszukiwanie

sensu.

236
 Źródłem siły i aktywności własnej pozostają indywidualne zasoby,
zwłaszcza właściwości osobowości ukształtowane w biegu życia jednostki.
Zasoby te umożliwiają przezwyciężenie traumy i osiągnięcie adaptacji, warunkują
również procesy wzrostu potraumatycznego. Natomiast ich deficyt,
niedostateczna siła i moc nie tylko leżą u podstaw niezdolności do
przeciwstawienia się wydarzeniom traumatycznym i opanowania ekstremalnego
stresu, ale mogą utrudniać przywrócenie adaptacyjnej równowagi. Wymieńmy
najważniejsze z nich:
• poczucie koherencji – zdaniem twórcy koncepcji, A. Antonovsky’ego,
odzwierciedla globalną orientację człowieka, wyrażająca się trwałym,
choć dynamicznym poczuciem pewności, że:
- świat i płynące zeń informacje mają charakter zrozumiały
i przewidywalny,
- istnieją zasady pozwalające sprostać wymaganiom otoczenia,
- wymagania te stanowią wyzwanie warte wysiłku i zaangażowania 72.
• aleksytymia – „brak słów dla emocji” 73. Cecha, której źródłem, oprócz
właściwości OUN, są prawdopodobnie wczesnodziecięce
doświadczenia traumy lub inne deficyty rozwojowe. Osoby
aleksytymiczne cechuje przewaga emocji negatywnych, niezdolność
werbalizacji emocji i odróżniania ich od pobudzenia fizjologicznego,
ubóstwo wyobrażeń i fantazji, skutkujące przeżywaniem emocji
w formie somatycznej74.
• hardiness – cecha twardości, wytrwałości, obejmująca zaangażowanie,
kontrolę oraz traktowanie przeszkód i trudności w kategoriach
wyzwania. Wyniki badań weteranów z Wietnamu wskazywały jej
istotną rolę w obniżaniu poziomu stresu potraumatycznego75.
• resilience – prężność, elastyczność, nieugiętość. Bywa rozumiana jako
właściwość osobowości, zasób jednostki, a nawet jako proces. Pozwala
na bardziej skuteczne radzenie sobie z krytycznymi wydarzeniami oraz
negatywnymi emocjami, dzięki elastyczności strategii, wytrwałości
zmagania się, a także pewnej kreatywności76.

72 A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować?,
Warszawa 1995.
73 P. Sifneos, The prevalence of „alexithymic” characteristics in psychosomatic patients, Topics

of Psychosomatic Research, 9th Europ. Conf. Psychosom. Res., Psychother. Psychosom. 1972, no.
22.
74 T. Maruszewski, E. Ścigała, Emocje - aleksytymia - poznanie, Poznań 1998.
75 R. Dekel, za: N. Ogińska-Bulik, Kiedy łzy zamieniają, op.cit.
76 I. Heszen-Niejodek, Doświadczenie kryzysu szansą rozwoju czy ryzyko zaburzeń, Katowice 1995;

H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne, stres, op.cit.; N. Ogińska-Bulik, Kiedy łzy zamieniają, op.cit.

237
 • inteligencja emocjonalna oznacza zdolność do rozpoznawania,
rozumienia i odwzajemniania emocji wyrażanych przez innych77.
Pozwala ona na wykorzystywanie przeżyć emocjonalnych, kierowanie
się nimi w wykonywaniu zadań oraz radzenie sobie z przeszkodami
i problemami. Natomiast niski poziom inteligencji emocjonalnej
zwiększa ryzyko utraty zdrowia, (przy dominacji pesymizmu,
depresyjności, wrogości, braku empatii, deficytu kontroli
emocjonalnej).
• nadzieja i optymizm – osoby, które nie tracą nadziei „zdają się czerpać
więcej korzyści z doświadczeń traumatycznych w porównaniu
z jednostkami charakteryzującymi się jej niskim nasileniem”78. Osoby
optymistyczne są zdolne do pozytywnego przewartościowania
krytycznych wydarzeń, odnajdywania sensu życia i znaczenia traumy.
Ogólnie mówiąc osoby cechujące się wzrostem potraumatycznym
charakteryzuje większa świadomość przeżywania swojego życia, dostrzegają one
nowe możliwości życiowe, stawiają nowe cele. Ich filozofia życiowa staje się
bardziej dojrzała, znacząca i satysfakcjonująca. Można też mówić o większej
duchowości ocalałych (większa noodynamika wg. K. Popielskiego79).

KONTROWERSJE, WĄTPLIWOŚCI I PYTANIA

Przedstawione w piśmiennictwie rozważania oraz wyniki badań na temat
zaburzeń potraumatycznych ukazują wiele kontrowersji, problemów i pytań
wymagających rozstrzygnięcia lub odpowiedzi. Różne stanowiska rodzą wiele
pytań, które często nadal pozostają otwarte. Poniżej postaram się przedstawić
najważniejsze z nasuwających się wątpliwości, dotyczących uwarunkowań
zaburzeń potraumatycznych, mechanizmów adaptacji, a także
potraumatycznego rozwoju.

PYTANIE O UWARUNKOWANIE TRAUMY

Występują sprzeczności między definicyjnymi ujęciami zdarzenia
traumatycznego jako „wywołującego znaczny dystres u prawie każdego” (DSM
III R) a aktualnymi wynikami badań empirycznych, akcentujących znaczenie
percepcji i przeżywania wydarzenia traumatycznego przez jednostkę. Poziom
subiektywnie odczuwanego zagrożenia determinuje reakcje na stres ekstremalny,
co potwierdza zasadniczą rolę szeroko rozumianych predyspozycji
indywidualnych.
Pomijając zachodzące z upływem czasu i narastaniem materiału
dowodowego przemiany definiowania traumatycznych doświadczeń można

77 D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997.

78 N. Ogińska-Bulik, Kiedy łzy zamieniają, op.cit.
79 K. Popielski, Psychologia egzystencji. Wartości, op.cit.

238
odnieść wrażenie, że rozważania dotyczące rozwoju zaburzeń
potraumatycznych są w pewnej mierze naznaczone nie do końca
werbalizowanym, idealogicznym przesłaniem. Przesłaniem, by w żadnej mierze
nie stygmatyzować ocalałych, nie sugerować, że w pewnym sensie stali się
ofiarami własnych ułomności i deficytów w zakresie zmagania się ze stresem,
nie potęgować typowego dla nich poczucia winy. Podkreśla się więc, że
u (prawie) każdego mogą wystąpić zaburzenia potraumatyczne, jeżeli
doświadczenie zagrożenia przybierze wymiar ekstremalny. Bagatelizuje się
natomiast braki odporności i deficyty zasobów występujące u ocalałych przed
zaistnieniem krytycznych wydarzeń, ograniczające ich zdolność zmagania się ze
stresem ekstremalnym. Chodzi o predyspozycje w postaci wrodzonych
właściwości ośrodkowego systemu nerwowego i funkcjonowania mózgu,
wczesnodziecięcych i późniejszych pozostałości po traumatycznych
doświadczeniach, a przede wszystkim trwałych deficytów osobowościowych,
sprzyjających wystąpieniu zaburzeń po doznanej traumie.
W świetle tych danych nie dziwi brak powszechnej refleksji nad relatywnie
niewysokim odsetkiem osób z zaburzeniami potraumatycznymi w stosunku do
liczby osób, u których nie obserwuje się objawów zaburzeń, mimo
doświadczania ekstremalnie zagrażających wydarzeń. Rozważania nad deficytem
właściwości ochraniających i zabezpieczających, czyli brakiem odporności na
ekstremalny stres, niestety nie mogą „iść w parze” z opisaną postawą
odbarczania ocalałych. Problem ten jest ważny teoretycznie
i praktycznie. Właściwości indywidualne wpływające, a być może rozstrzygające
o wystąpieniu zaburzeń prawdopodobnie odgrywają znaczącą rolę obciążającą,
utrudniając powrót do równowagi po traumie. Te same właściwości mogą
spowalniać lub też blokować późniejsze procesy potraumatycznej adaptacji. Nie
jest też wykluczone, że mogą stanowić czynnik antyrozwojowy,
uniemożliwiający wzrost po traumie.
Równocześnie należy zdawać sobie sprawę z braku wiarygodnych,
rzetelnych danych empirycznych dotyczących predyspozycji pretraumatycznych,
które pozwoliłyby na różnicowanie między predyspozycjami zaburzeń
a konsekwencjami traumy. Pewnych danych mogłyby dostarczyć wyniki badań
psychologicznych służb o wysokim poziomie ryzyka zawodowego doznania
stresu ekstremalnego, poddawanych wstępnym, selekcyjnym procedurom.
Niestety, w piśmiennictwie nie znalazłam tego typu danych porównawczych.
Te indywidualne predyspozycje zaburzeń, które bywają opisywane dopiero
po wystąpieniu traumy można łatwo uznać za jej niepożądane, negatywne
konsekwencje. W wypadku natomiast ich korzystnego, pożądanego charakteru
za rezultat wdrożenia procesów potraumatycznej adaptacji, czy nawet wzrostu.

239
 PROBLEMY ADAPTACJI POTRAUMATYCZNE

Kontrowersje dotyczą również czynników inicjujących powrót do

równowagi po doświadczeniach traumatycznych. Współcześnie występujące
zasadniczo dwa stanowiska akcentują odrębne mechanizmy adaptacyjne:
• rolę samoistnych mechanizmów przystosowawczych - dokańczania,
dysonansu poznawczego, powtarzanie traumy, transformacja
znaczenia, zmaganie się poprzez zachowania i mechanizmy obronne
itp.,
• znaczenie mobilizacji zasobów zaradczych i świadomego wysiłku
celem przywrócenia równowagi po traumie.
Prawdopodobnie skuteczna adaptacja opiera się na współpracy obu
rodzajów mechanizmów, jednak trudno określić w jakich proporcjach.
Przypomnijmy, że wymieniane jako wspierające (warunkujące) procesy
adaptacji indywidualne właściwości, zwane zasobami zmagania, to te same
czynniki, których brak, prawdopodobnie rozstrzyga o wystąpieniu zaburzeń
potraumatycznych, stanowiąc o rozwoju patologicznych objawów. Czynniki
indywidualne (adaptacyjne zasoby zmagania się) rozstrzygają o:
• prawdopodobieństwie wdrożenia świadomych wysiłków
adaptacyjnych, przełamaniu chaosu i bezradności,
• tempie, charakterze oraz wytrwałości wysiłku adaptacyjnego,
• rezultatach wysiłku adaptacyjnego (adaptacja pełna lub częściowa przy
współobecności objawów potraumatycznych).
Powstaje zasadnicze pytanie: czy we wszystkich, czy tylko w większości
przypadków zaburzeń potraumatycznych możliwy jest pełny powrót do
zdrowia. Od czego zależy sukces adaptacji? Trudności udzielenia wiarygodnej
odpowiedzi na to pytanie mogą wynikać
z następujących powodów:
• braku danych psychologicznych sprzed wystąpienia zdarzeń
traumatycznych,
• zróżnicowania rodzajów traumy i dynamiki jej przezwyciężania
w kontekście uwzględnienia upływu czasu od zdarzeń traumatycznych
w badaniach oceniających poziom osiągniętej adaptacji,
przyjmowaniu nieostrych i zróżnicowanych kryteriów adaptacji,
• braku różnicowania między wskaźnikami adaptacji a rozwoju,
• współwystępowania oraz wzajemnego nakładania się wskaźników
adaptacji i symptomów potraumatycznych.

240
 PROBLEMY WZROSTU POTRAUMATYCZNEGO
Podobnie jak w przypadku adaptacji kontrowersje dotyczą tego, czy rozwój
następuje w następstwie i w jakiej mierze w rezultacie samej traumy
(mechanizmy dysonansu poznawczego, rozwoju w rezultacie sprzeczności,
„oświecenia” wobec realności śmierci, rozwoju pokryzysowego itp.), czy
świadomej mobilizacji zasobów i wysiłków zaradczych.
Zwróćmy jednak uwagę, że teorie rozwoju potraumatycznego często
pomijają procesy adaptacyjne, np. teoria R.G. Tedeschi’ego i L.G. Calhouna.
Zastanawiające, czy dlatego jest utożsamiana ze wzrostem potraumatycznym,
czy też wzrost potraumatyczny następuje bezpośrednio w następstwie
dezintegracji struktury „Ja” i tożsamości80. Rozstrzygnięcie tych kwestii zależy
od dalszych rzetelnych badań empirycznych nad mechanizmami rozwoju
i wzrostu po traumie. Przytacza się wiele wyników badań, niekiedy wzajemnie
sprzecznych, dotyczących następujących kwestii:
• powszechności rozwoju potraumatycznego,
• czynników stanowiących o odporności na stres ekstremalny,
• nieostrych i niedostatecznych, różnicujących kryteriów między
adaptacją a rozwojem potraumatycznym,
• trwałości zmian rozwojowych, utrzymywania się pozytywnych,
korzystnych przemian rozwojowych,
• współwystępowania obserwowanych wskaźników wzrostu
z symptomami zaburzeń potraumatycznych i ich proporcji.
Problematyka rozwoju nasuwa ponadto szereg pytań, na które
w piśmiennictwie nie znajdujemy zadowalających odpowiedzi:
• Czy opisywane właściwości indywidualne, traktowane jako rezultat
korzystnych zmian rozwojowych nie występowały wcześniej, przed
zaistnieniem traumy? Można odnieść wrażenie, że w rozważaniach nad
traumą często dochodzi do braku różnicowania kondycji
osobowościowej ocalałych z okresu przed wystąpieniem traumy,
czynników, które sprzyjały adaptacji, i które być może odgrywają rolę
inicjującą wzrost potraumatycznych, a także od korzyści rozwoju po
traumie,
• W jakiej mierze wzrost potraumatyczny jest „zakotwiczony”
w doświadczeniu traumy, określającym jego kompensacyjny charakter,
a w jakim jest determinowany dążeniami samorealizacyjnymi?
Kolejne pytanie dotyczy wiarygodności relacji samych ocalałych, ich
subiektywnych przekonań oraz relacji dotyczących wystąpienia korzystnych
zmian rozwojowych. Ocena pozytywnych przemian własnego życia,
dokonywana na podstawie doniesień samych ocalałych, czy kwestionariuszy

80 Por. wspomniany problem braku różnicujących kryteriów.

241
samoopisu może nie zawsze być wiarygodna, z uwagi na wpływ czynników
emocjonalno-motywacyjnych, postaw obronnych, czy pragnienia aprobaty
społecznej. „Wielu ludzi ma skłonność do przypisywania sobie zmian, pomimo,
że one nie wystąpiły. Ich deklarowanie może być efektem wyobrażeń, myślenia
życzeniowego, iluzji, czy służyć podniesieniu samooceny” 81. Zoellner i Maercker
proponują, aby z ostrożności dla wiarygodności przedstawianych, pochodzących
z samoopisu i własnych relacji ocalałych stosować termin „subiektywne
wyobrażenie rozwoju po urazie” (ang. self-perceived posttraumatic growth)82.
Deklarowane przez ocalałych pozytywne zamiany po traumie pozostają
ponadto zależne od społeczno-kulturowego wpływu, np. eksponowania
religijnych aspektów rozwoju. Zwiększenie wiarygodności danych dotyczących
rozwoju należałoby również opierać na ocenie reakcji fizjologicznych na traumę
oraz ich pozostałych objawów, przede wszystkim na wynikach metod
jakościowych, w tym wywiadach środowiskowych (dane uzyskane
od osób bliskich i z dalszego otoczenia).
Zastanawiające są doniesienia badaczy o możliwości wdrożenia procesów
przemian rozwojowych, nie tylko bezpośrednio po traumie, ale również
w okresie późniejszym, niekiedy po latach od zdarzenia traumatycznego. Można
zastanawiać się, jakie więc czynniki pełnią wówczas rolę inicjowania procesu
rozwojowego. Wspomniane doniesienia nie ustosunkowują się do tej ważnej
kwestii, która mogłaby się przyczynić do lepszego poznania mechanizmów
inicjujących, a później wspierających rozwój oraz określających jego charakter.

PRÓBA WNIOSKOWANIA

Na koniec spróbujmy sformułować na podstawie dotychczasowych

rozważań wnioski, które będą wymagały potwierdzenia w rzetelnych,
proponowanych poniżej, badaniach empirycznych.

USTALENIA TEORETYCZNE

Wystąpienie zaburzeń potraumatycznych w konsekwencji stresu

ekstremalnego jest zdeterminowane charakterystyką sytuacji stresowej oraz
przede wszystkim właściwościami podmiotowymi stanowiącymi predyspozycje
patologicznego reagowania.
Właściwości stanowiące predyspozycje wystąpienia zaburzeń obniżają
odporność na stres ekstremalny. Należą do nich:

81 N. Ogińska-Bulik, Kiedy łzy zamieniają, op.cit., s. 55.

82 Ibidem.

242
 • charakterystyki ośrodkowego systemu nerwowego (nadwrażliwość
neurologiczna oraz utrzymywanie się wzbudzenia w strukturach
podkorowych mózgu),
• pozostałości uprzednich doświadczeń traumatycznych (zwłaszcza
wczesnodziecięcych oraz późniejszych),
• deficyt szeroko rozumianych właściwości stanowiących o odporności
na stres, a także pożądanych zasobów zmagania się z traumatycznym
doświadczeniem,
Prawdopodobnie deficyt tych samych właściwości (zasobów)
indywidualnych blokuje/spowalnia procesy adaptacji potraumatycznej oraz
wzrostu potraumatycznego.
Występowanie zaburzeń potraumatycznych i związane z nimi cierpienie
może prowadzić do wzrostu potraumatycznego. Wzrost ten ma jednak
specyficzny charakter, odrębny od normalnego rozwoju dorosłych. Wzrost po
traumie jest rozwojem adaptacyjnym, kompensacyjnym, „zrodzonym z braku”,
z dążenia do wyrównania powstałych w konsekwencji traumy deficytów,
zwłaszcza w zakresie przeżywania „Ja” i więzi społecznych.
Współwystępowanie wskaźników typowych dla pozytywnych przemian
rozwojowych z utrzymującymi się nadal symptomami potraumatycznej
patologii, jak również wyniki badań sugerujące nietrwałość niektórych zmian
wzrostowych, dodatkowo charakteryzują wzrost potraumatyczny. Można więc
wnioskować, że znacząca część przemian rozwojowych dokonujących się dzięki
traumatycznym doświadczeniom – przynajmniej w pewnej mierze – nosi piętno
traumy.

KONIECZNOŚC PROWADZENIA POŻĄDANYCH

BADAŃ NAUKOWYCH

Występuje konieczność prowadzenia dalszych, rzetelnych i obiektywnych

badań naukowych nad:
• znaczeniem i rodzajem czynników, które można nazwać predyktorami
wystąpienia zaburzeń potraumatycznych w sytuacjach stresu
ekstremalnego,
• mechanizmami powrotu do równowagi po doznanej traumie,
przywrócenia dotychczasowego poziomu adaptacji,
• badań ukierunkowanych na uzyskanie rozstrzygających odpowiedzi na
pytania:
1) czy czynniki osobowościowe, chroniące przed zaburzeniami
potraumatycznymi
są tożsame ze wspierającymi procesy adaptacji?
2) czy czynniki powrotu do adaptacyjnej równowagi są tożsame
z czynnikami inicjującymi procesy wzrostu?

243
 • czynników inicjujących i podtrzymujących procesu wzrostu
potraumatycznego,
• mechanizmami rozwoju potraumatycznego, co pozwoli na zbadanie
w jakim stopniu są one specyficzne, kompensacyjne (zakotwiczone
w doświadczeniu traumy), odrębne od normalnych procesów
rozwojowych osób dorosłych,
• opracowanie obiektywnych i mierzalnych kryteriów oceny poziomu
adaptacji oraz wzrostu potraumatycznego,
• opracowanie kryteriów pozwalających na różnicowanie procesów
adaptacyjnych
i rozwojowych,
• metodologii prowadzenia badań empirycznych nad stresem
traumatycznym, ich rzetelności i wiarygodności, badań podłużnych,
jakościowych, uzupełnionych wywiadami środowiskowymi.

POSTULATY APLIKACYJNE

Przedstawione rozważania i przeprowadzona analiza zdecydowanie

wskazuje na możliwość, a zatem i koniczność, oddziaływań psychoedukacyjnych
w zakresie podnoszenia odporności na zagrażające wydarzenia, kształtowania
umiejętności zmagania się z doświadczeniem stresu ekstremalnego,
przepracowania traumy, przywracania równowagi i adaptacji potraumatycznej,
a także, być może, inicjowania wzrostu. Oddziaływania typu
psychoedukacyjnego, warsztatowego i treningowego o charakterze prewencji
powinny objąć młodzież szkolną oraz zainteresowanych dorosłych. Szczególnej
uwagi służb psychologii społeczności wymagają osoby z grup ryzyka
kryzysowego, zagrożone doświadczeniami sytuacji ekstremalnych83.
W świetle ustaleń teoretycznych należy wysunąć szereg postulatów pod
adresem osób wykonujących zawody o szczególnie dużym ryzyku uczestnictwa
w sytuacjach stresowych typu ekstremalnego, również w charakterze świadków,
czy ratowników zagrożonych traumą wtórną (wojsko, policja, straż miejska,
służby ratownicze, pożarnicze itp.84
Występuje konieczność zorganizowania psychologicznych badań
selekcyjnych doboru do zawodu. Niezbędna jest konieczność organizowania
szkoleń i warsztatów ukierunkowanych na podnoszenie odporności na
traumatyczny stres oraz kształtowanie kompetencji ułatwiających powrót do

83 Por. D. Kubacka-Jasiecka, Kryzys emocjonalny i, op.cit.

84 Por.: A. Lipowska-Teutsc, Zagadnienie skutków stresu i metod przeciwdziałania im w pracy służb
emergencyjnych, [w:] D. Kubacka-Jasiecka, A. Lipowska-Teutsch (red.), Oblicza kryzysu
psychologicznego
i pracy interwencyjnej, Kraków 1997.

244
równowagi po doznanej traumie. Niezbywalnym obowiązkiem przełożonych
wymienionych służb pozostaje zapewnienie wszystkim ofiarom traumy
zawodowej (pierwotnej oraz wtórnej) profesjonalnej pomocy i wsparcia ze
strony psychoterapeutów i interwentów kryzysowych.

STRESZCZENIE

Opracowanie zostało poświęcone dwóm powiązanym za sobą problemom:

uwarunkowaniom zaburzeń potraumatycznych oraz możliwościom adaptacji
i rozwoju po zagrażających zdarzeniach. Nie u wszystkich osób
doświadczających traumatycznych wydarzeń życiowych, również żołnierzy -
ofiar traumy wojennej czy bojowej, obserwuje się objawy zaburzeń
psychicznych. Ich wystąpienie bywa uwarunkowane rodzajem przeżytego urazu
psychicznego, wielkością zagrożenia, przede wszystkim jednak indywidualnymi
czynnikami osobowościowymi, niekiedy bagatelizowanymi lub lekceważonymi
ze względów ideologicznych.
Przeglądowi tych czynników najczęściej towarzyszą rozważania typu
salutogenetycznego, akcentujące znaczenie jednostkowych zasobów
sprzyjających zmaganiu się za stresem traumatycznym. Tym samym czynniki
predysponujące do wystąpienia zaburzeń należy uważać, choćby po części, za
odpowiedzialne za problemy adaptacji potraumatycznej ofiar, a także za
możliwości wystąpienia tzw. wzrostu potraumatycznego. Ostatnia część
opracowania jest poświęcona relacjom pomiędzy adaptacją a wzrostem
po traumie, analizie przyjmowanych w piśmiennictwie kryteriów wzrostu i ich
znaczenia rozwojowego.

Słowa kluczowe: trauma, zaburzenia potraumatyczne, wzrost

potraumatyczny, adaptacja, zasoby.

SUMMARY
The paper focuses on two related problems: the determinants of post-
traumatic disorders and the possibilities of adaptation and growth after
threatening events. Not all individuals who have experienced traumatic life
events (including soldiers – victims of war or combat trauma) present with
symptoms of mental disorders. Their development may depend on the type
of mental trauma, the magnitude of the threat, and most importantly
on individual personality factors, which are sometimes underestimated
or ignored for ideological reasons.
A review of these factors is usually accompanied by salutogenetic
reflections, which emphasise the significance of individual resources conducive
to dealing with post-traumatic stress. Therefore, factors that predispose the
individual to develop disorders should be considered at least partially responsible

245
for problems with the victim’s post-traumatic adaptation and the possibility
of so-called post-traumatic growth. The last part of the paper presents the
relations between adaptation and post-traumatic growth and analyses growth
criteria adopted in the literature and their developmental significance.

Keywords: trauma, posttraumatic stress disorders, posttraumatic

development (growth), adaptation, coping resources, traumatic event, survivors’
missions.

246
JAN ZYCH
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

OSTRE ZABURZENIA PSYCHICZNE U

ŻOŁNIERZY UCZESTNICZĄCYCH WE
WSPÓŁCZESNYCH DZIAŁANIACH
WOJENNYCH – PERSPEKTYWA
NAUK O BEZPIECZEŃSTWIE

WSTĘP

Jest wiele ważnych pytań, dotyczących wojennych implikacji wystąpienia

zaburzeń psychicznych, określanych w terminologii medycznej jako ostre
zaburzenie stresowe ASD (ang. Acute Stress Disorder) lub pourazowe
zaburzenie stresowe PTSD (ang. Posttraumatic Stress Disorder). Główna oś
dyskursu dotyczy żołnierzy uczestniczących w działaniach wojennych, którzy
zostali poddani oddziaływaniu silnych stresorów. Część satysfakcjonujących
rozwiązań nauka, (głównie z zakresu medycyny, psychologii, cybernetyki,
kognitywistki, nauk o bezpieczeństwie i obronności), już wypracowała. Jednak
część problemów pozostała w dalszym ciągu nierozstrzygnięta. Wciąż nie
udzielono jednoznaczej odpowiedzi na pytanie jakie cechy żołnierz na polu
walki powinien, a jakie musi posiadać. Żołnierz jest przedstawicielem zawodu
wysokiego ryzyka, niejednokrotnie funkcjonuje w ekstremalnie trudnych
warunkach, zatem zastanawiające jest jaki wywiera to wpływ na jego kondycję
psychiczną. Równie istotne jest pytanie czy stres i trudne sytuacje mogą wywołać
ASD lub PTSD oraz kiedy i jak diagnozować zaburzenia stresowe, a także jak
im zapobiegać. To tylko część pytań, które pozostają w dalszym ciągu bez
satysfakcjonujących odpowiedzi, choć w każdym z wymienionych wątków
nauka odnosi sukcesy.
Charakterystyczną cechą zaburzeń psychicznych jest ich podmiotowy
charakter. Zaburzenia psychiczne są cechą osobniczą określonej osoby.
Szczególnym ich atrybutem jest dynamika ujawniająca się w działaniu, w relacji
człowieka z człowiekiem (grupą ludzi), człowieka z samym sobą lub człowieka
z materią nieożywioną, z którą obcuje. Pole walki jest bez wątpienia jednym z
najintensywniej działających stresorów. Być może dlatego terminy ASD i PTSD
stosuje się najczęściej w odniesieniu do opisywania zaburzeń psychicznych
żołnierzy.

247
 ŚRODOWISKO SPRZYJAJĄCE WYSTĄPIENIU ASD LUB PTSD

Żołnierze uczestniczący w działaniach wojennych są permanentnie narażeni

na sytuacje, które psychologowie i psychiatrzy określają jako trudne lub
traumatyczne. Niezaprzeczalnie w zawód żołnierza wpisane jest szczególne
ryzyko narażania najważniejszych wartości, takich jak zdrowie i życie. Żołnierz
na współczesnym polu walki wykonuje rozkazy w środowisku zagrożenia,
w permanentnym stresie, w sytuacji deficytu lub nadmiaru informacyjnego.
Wymusza się na nim przezwyciężanie tzw. trudnych sytuacji, które wymagają
bardzo dużego lub ekstremalnego wysiłku w celu ich przezwyciężenia. Chodzi
tu zarówno o wysiłek umysłowy, fizyczny, jak i psychiczny. Żołnierze biorący
udział w działaniach wojennych narażeni są na każdy rodzaj wysiłku. Mimo iż
nie we wszystkich przypadkach wektor wysiłku ma ekstremalnie dużą wartość,
to jednak występowanie ich wszystkich, uzasadnia zakwalifikowanie takich
sytuacji jako trudnych. Gdy dochodzi do nałożenia się na daną sytuację
prawdziwych lub fałszywych informacji, które żołnierz odbiera, może
i zazwyczaj dochodzi do pogłębienia sytuacji trudnej. Źródło pochodzenia
informacji, charakter przekazu oraz jego forma mogą mieć walencję dodatnią
lub ujemną. Dostarczane przez towarzyszy broni, kolegów, dowódców, rodzinę
przyjazne środki masowego przekazu będą niwelowały stany trudne,
a nieprzyjaźnie nastawione będą miały walencję ujemną (negatywną), przez co
będą wzmacniały negatywne doznania. Notabene, to istotna cecha działań
informacyjnych, wpisujących się w działania hybrydowe na współczesnym polu
walki.
Względnie łatwe do pokonania są przeszkody, które mają swoje źródło
zewnętrzne, tj. są autoryzowane przez konkretną osobę lub usytuowane
w konkretnym środowisku. Prawdziwie trudne do pokonania są przeszkody
wytworzone w psychice żołnierza. Uwzględniając wielość źródeł, które mogą
prowadzić do powstania trudnej sytuacji, np.: zagrożenia zdrowia i życia,
konieczności długotrwałego odizolowania, długiego, bezczynnego oczekiwania,
monotonii dnia codziennego, rozłąki z rodziną, niezrozumienia celu
prowadzenia działań wojennych, braku zidentyfikowania pierwotnej przyczyny
powstania sytuacji trudnej, należy zauważyć, że mogą one prowadzić do
poważnych dysfunkcji, takich jak ASD lub PTSD.
Doprecyzowując pojęcie trudnych sytuacji można przyjąć, iż są to zdarzenia
zakłócające normalny przebieg procesu realizowanego przez żołnierza,
np. wykonywania zadania bojowego, które implikują zmiany w strukturze
wcześniej ustalonych czynności i dostosowanie się do nowych okoliczności. Do
typowych trudnych sytuacji należą: deprywacja, przeciążenie, utrudnienie

248
i zagrożenie. Najistotniejsze z nich to: zagrożona ciągłość życia, trudne warunki
socjalno-bytowe, nadmierne obciążenie obowiązkami, negatywny wpływ silnie
zhierarchizowanego środowiska, karność, pozbawienie swobody
i przywilejów życia cywilnego. Kolejnym terminem, bardziej nacechowanym
emocjonalnie i używanym do opisu zdarzeń mogących stać się udziałem
żołnierzy uczestniczących w działaniach wojennych, jest „trauma”. Tłumacząc
to pojęcie w sposób najbardziej zwięzły należy wskazaż, że jest to gwałtowny
uraz, który może spowodować zaburzenia somatyczne i psychiczne.
Narażenie na doświadczenie trudnej sytuacji związane jest ze stresorami,
jakich w trakcie działań wojennych doświadczają żołnierze. Czynniki stanowiące
źródło stresu podczas działań wojennych są różnorodne. Wynikają one m.in.
z warunków terenowych, rozłąki z najbliższymi, poczucia izolacji, zagrożeń
militarnych, realizacji zadań w warunkach zagrożenia, obciążeń służbowych
i dyscypliny, zagrożeń zdrowotnych oraz zagrożenia życia. Do problemów,
z którymi żołnierze najczęściej zgłaszają się do psychologów należą: trudności
z adaptacją do nowych warunków klimatycznych (gdy działania wojenne
prowadzone są w innej strefie klimatycznej) i nowej sytuacji służby,
niezadowolenie związane z organizacją życia według regulaminów, frustracja
związana z niemożnością zaspokojenia elementarnych potrzeb (deprywacja
seksualna lub emocjonalna), trudne warunki socjalno-bytowe, narastające
zmęczenie psychofizyczne, problemy natury osobistej, w tym tęsknota za
najbliższymi, stres rozłąki, wysoki poziom napięcia emocjonalnego związany
z sytuacją zagrożenia życia i zdrowia, konflikty ze współpracownikami
i przełożonymi, objawy paraliżującego strachu związanego z psychologicznym
oddziaływaniem przeciwnika, wojną hybrydową, pułapkami, działaniem artylerii
i dronów przeciwnika.

ASD I PTSD W PERSPEKTYWIE NAUK SPOŁECZNYCH

Z punktu widzenia medycznego ASD lub PTSD diagnozuje się objawowo,

w przypadku zaistnienia jednego ze stresorów traumatycznych (przy założeniu,
że wystąpi choćby jeden):, tj. zdarzenia, których osoba doświadcza osobiście, jest
świadkiem lub jest skonfrontowana z faktem narażenia życia, śmiercią
lub poważnym zranieniem, lub groźbą wystąpienia wymienionych zjawisk
w stosunku do siebie lub innych.

249
 Ryc. 1. Objawy ASD, PTSD (perspektywa nauk medycznych) 1.

W naukach społecznych podejmowane są próby ujęcia zachowań żołnierzy

w perspektywie interdyscyplinarnej. Szczególną uwagę przykuwa publikacja pod
redakcją S. Nowaka2. W pracy zawarto wypowiedzi przedstawicieli
reprezentujących nauki społeczne, m.in.: K. Obuchowskiego, S. Miki,
A. Kłoskowskiej i T. Mądrzyckiego. S. Nowak we wstępie swej publikacji zwraca
szczególną uwagę na fakt, że „problematyka społecznego funkcjonowania
żołnierzy na polu walki stanowi sama w sobie […] doniosłą sferę zagadnień, ma
charakter wieloaspektowy i interdyscyplinarny, wymagający komplementarnego

1Opracowanie własne.
2S. Nowak (red.), Wizje człowieka i społeczeństwa w teoriach i badaniach naukowych, Warszawa
1984.

250
podejścia psychologicznego i socjologicznego, z uwzględnieniem zależności
mikro i makro. Należy mieć na uwadze, że w naukowej analizie ujmowania
człowieka-żołnierza na polu walki, pierwszą przesłanką jest ujmowanie go jako
jedności w różnorodności, jako struktury bio-psycho-socjokulturowej”3.
Rozważania na temat psychologicznych koncepcji człowieka należy
poprzedzić uporządkowaniem siatki pojęciowej zaproponowanej przez
wybitnego psychologa, J. Kozieleckiego. W kontekście problemu ASD i PTSD
u żołnierzy we współczesnej psychologii funkcjonuje cały zbiór paradygmatów
naukowych. Warto zauważyć, że psychologowie sformułowali trzy główne
koncepcje narzucające narracje:
1) behawiorystyczną;
2) psychodynamiczną;
3) poznawczą4.
Problematykę psychologicznych aspektów działaniach żołnierza na polu
pola walki, podjęli też P. Wasilewski i M. Karasek5. Na postrzeganie
rzeczywistości przez żołnierzy wpływają zróżnicowane sytuacje. Żołnierz
zazwyczaj postrzega czynniki środowiskowe jako łatwe, trudne, bądź też
ekstremalne. Wywiera to zasadniczy wpływ na jego sferę psychiczną.
Na żołnierza oddziałują trzy grupy czynników stanowiące element
składowy środowiska, w którym on funkcjonuje. Pierwszą determinują czynniki
o charakterze fizycznym, biologicznym i chemicznym. W ich zakres wchodzą
m.in.: ciśnienie atmosferyczne, skład powietrza, klimat. Następną grupę
stanowią czynniki genetyczne, determinujące w znacznej mierze
funkcjonowanie organizmu. W skład trzeciej grupy wchodzą czynniki
społeczne. Wyróżniane są też dwie grupy sytuacji deprywacyjnych,
w których może znajdować się żołnierz. Na pierwszą z nich składają się sytuacje
o charakterze egzystencjalnym. Druga obejmuje sytuacje behawioralne, np.
trudne, niebezpieczne. Podział ten wiąże się z dwoma zasadniczymi rodzajami
aktywności ukierunkowanej na przeżycie oraz aktywności nastawionej na
działanie.
P. Wasilewski i M. Karasek konstatują, że próbę scharakteryzowania sytuacji
ekstremalnych dla żołnierza powinno poprzedzić się określeniem sytuacji
normalnej, optymalnej oraz trudnej. Wskazują oni, że sytuacja normalna
zachodzi podczas wielokrotnego powtarzania się określonych elementów
sytuacji, w trakcie którego dochodzi do ustabilizowania się wewnętrznej
organizacji tej sytuacji. Sytuacja optymalna występuje wówczas, gdy tok

3 T. Klementewicz, Rozumienie polityki. Zarys metodologii nauki o polityce, Warszawa 2011, s. 16,
za: I. Golianek, Psychospołeczne determinanty funkcjonowania, op.cit., s. 63.
4 J. Kozielecki, Psychotransgresjonizm - zarys nowego paradygmatu, [w:] J. Kozielecki (red.), Nowe

idee psychologii. Psychologia XX wieku, Gdańsk 2009, s. 345.

5 P. Wasilewski, M. Karasek, Funkcjonowanie żołnierza na polu walki, Zeszyty Naukowe 2011,

nr 4(162).

251
czynności i jego wyniki sytuują się na poziomie najlepszym z możliwych.
Sytuacja trudna występuje wówczas, gdy równowaga sytuacji normalnej została
zachwiana, a prawdopodobieństwo wykonania rozkazu bez naruszenia
stabilności zdrowia lub życia stało się mniejsze. W nieco szerszym zakresie do
sytuacji trudnej odnieśli się T. Jasiński i O. Truszczyński, zaliczając ją do
psychologicznych źródeł stresu. Autorzy ci sytuację trudną interpretują jako
taką, w której brak jest odpowiedniości pomiędzy zadaniem, czynnościami
i warunkami wewnętrznymi i/lub zewnętrznymi. Według przywołanych
autorów, źródłami stresu są: sytuacje zagrożenia, utrudnienia, przeciążenia,
przekroczenia możliwości percepcyjnych i przetwarzania informacji,
konfliktowe i motywacyjne, zmienność, siła i nowość napływających bodźców
(dużo nowości w środowisku oznacza wciąż pojawiające się nowe bodźce).
Zatem człowiek wykonuje reakcje orientacyjne, co jest obciążające dla
organizmu i powoduje stres. Zdaniem T. Jasińskiego i O. Truszczyńskiego,
człowiek ma ograniczone granice adaptacyjne. Jeśli dojdzie do przekroczenia
warunków granicznych możliwości danej jednostki, to wówczas pogarsza się
efektywność jej działania. Przeładowany bodźcami umysł przestaje racjonalnie
przetwarzać bodźce, co implikuje zakłócenia w procesie podejmowania decyzji.
Jako dobry przykład jednostki znajdującej się w tego rodzaju sytuacji, autorzy
wskazują żołnierza w czasie bitwy, którego nieustannie zmieniające się otoczenie
zmusza do bardzo intensywnego korygowania swoich działań, przekraczających
jego możliwości adaptacyjne. Taka sytuacja może spowodować u żołnierza
załamanie psychiczne na drodze przeradzania się zmęczenia w chaos myślowy,
dezorientację, niepokój, podrażnienie nerwowe. Stan taki znajduje swój finał
w apatii żołnierza, który może nawet zasnąć podczas bitwy6.
Dojść może również do sytuacji, w której rozkazy lub zadania okazują się
zbyt trudne w stosunku do możliwości żołnierza, a dodatkowo warunki
zewnętrzne na polu walki nie zapewniają choćby minimalnych szans na ich
realizację. Następuje wówczas utrata ciągłości działania zorientowanego na
wykonanie rozkazu. Pojawiają się też przeszkody skutkujące zahamowaniem
działania. Jeżeli wskutek powyższego dojdzie do udaremnienia osiągnięcia
zamierzonego celu, to wówczas występuje sytuacja ekstremalna. Jej odczuwanie
przez żołnierza nie znajduje pokrycia w jego rzeczywistej sytuacji. Sytuacje
ekstremalne, pojmowane jako zdarzenia sytuujące się na górnej granicy ludzkiej
wytrzymałości, na polu walki mogą występować względnie często. Jednak to one
w największym stopniu kształtują ludzkie zachowania, a także wpływają na
zmianę algorytmu, według którego działa żołnierz7.

6 T. Jasiński, O. Truszczyński, Działanie żołnierzy w sytuacji stresu zadaniowego, [w:] K. Klukowski,

J. Klimczak (red.), Przygotowanie psychofizyczne oraz kształtowanie umiejętności niezbędnych w
działaniach interwencyjnych i ratunkowych służb mundurowych, T. 9, Szczytno 2005, s. 18-19.
7 P. Wasilewski, M. Karasek, Funkcjonowanie żołnierza na, op.cit., s. 158 -161.

252
 STRES I TRUDNE SYTUACJE

Pole współczesnych i przyszłych działań zbrojnych oraz niezbrojnych staje

się coraz „lżejsze”. W stosunku do dawnych wojen dematerializuje się
przynajmniej w tym sensie, że prawie wszystko, co my, wojskowi, chcemy
wiedzieć o tym, co na tym polu się dzieje i może się dziać, sprowadza się do
coraz sprawniejszego i „gęstszego” upakowania informacji. To dynamicznie
rozwijające się zjawisko zapewnia coraz lepszą sterowalność wszelkimi
procesami charakterystycznymi dla cywilizacji określanej przez A. Tofflera jako
cywilizacja trzeciej fali8. Jednak człowiek-żołnierz w dalszym ciągu odgrywa
kluczową rolę we wszelkich działaniach wojennych 9.
Na współczesnym polu walki mają miejsce różnego rodzaju trudne sytuacje.
Mogą one być czynnikiem sprawczym, impulsem spustowym powstających
w percepcji żołnierzy zaburzeń proporcji między możliwościami a celami
działania. Zaburzenia te powodują napięcia emocjonalne, zniekształcają
zachowania oraz osłabiają sprawność funkcjonowania. Często rodzą
nieuzasadniony, nieproporcjonalny do skali i charakteru zachodzących
wydarzeń niepokój. Organizm ludzki – dążąc do odzyskania równowagi –
przystosowuje się do wymienionych zaburzeń przez uruchomienie
mechanizmów obronnych. Tak wywołaną reakcję określa się mianem stresu.
Pojęcie stresu uważa się za niezwykle złożone i niedające się ograniczyć do
stanu organizmu. Sam termin „stres” zapożyczony został z techniki, w której
oznacza on zdolność różnego rodzaju substancji i konstrukcji do
wytrzymywania obciążeń. Obciążenia te mają określone, ściśle obliczone
granice, których przekroczenie grozi zniszczeniem materii,
na które oddziałują. W ujęciu psychologicznym termin ten oznacza szereg
stanów wywołanych emocją, zarówno dodatnią, jak i ujemną. Stres
charakteryzowany jest jako stan napięcia psychicznego wywołany bodźcem
(stresorem). Na jego powstanie może złożyć się subiektywna ocena poznawcza
podmiotu, wynikająca z poczucia zbyt małych możliwości w stosunku do
wymagań otoczenia. Przebiegająca u poszczególnych jednostek reakcja stresowa
ma zróżnicowany charakter. Różne są też czynniki doprowadzające do
wzbudzenia stresu. Występuje on w płaszczyźnie psychicznej, fizycznej,
behawioralnej10.

8 A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1997, s. 508.

9 J. Zych, Cybernetyczny aspekt przetwarzania informacji, Poznań 2003, s. 10-18.
10 I. Golianek, Psychospołeczne determinanty funkcjonowania, op.cit., s. 77.

253
 Ryc. 2. Rodzaje sytuacji trudnych 11.

Do psychologicznych źródeł stresu odnosi się J.F. Terelak. Autor ten

zauważa, że psychologiczne czynniki stresu najczęściej charakteryzowane są
w relacji do psychologicznych skutków powiązanych z nadmiernym
obciążeniem psychicznym lub napięciem emocjonalnym. W modelu stresu
psychologicznego sytuuje on następujące źródła stresu: zakłócenia, zagrożenia,
deprywacja, przeciążenie.
Kolejnymi źródłami stresu są zagrożenia, rozumiane przez J.F. Terelaka
jako sytuacje, w których zachodzi zwiększone prawdopodobieństwo wypadku,
uszkodzenia ciała, strat materialnych lub moralnych. Są to więc okoliczności
naruszenia wartości cenionej przez żołnierza. Zagrożenia mogą mieć naturę
fizyczną i/lub społeczną. Złożoność stresu zagrożenia wyraża się m.in. tym, że
nie zawsze stanowi on odzwierciedlenie stanów zagrożenia rzeczywistego, może
być stanowiony przez sytuacje przewidywane, antycypowane. Istotna jest tutaj
określona struktura osobowości danego żołnierza, która może, np. objawiać się

11 Opracowanie własne.

254
preferencją do nieproporcjonalnego przeżywania sytuacji stresowych, zbyt
wybujałą wyobraźnią lub ekstremalnie negatywnie przesadną oceną sytuacji.

GRUPA CZYNNIKÓW WYJAŚNIENIE

czynniki związane
ze środowiskiem
czynniki związane z poziomem
przygotowania do wykonywania
zadań bojowych
stanowią one warunki brzegowe, w których żołnierz
wykonuje rozkazy
determinowane są wyszkoleniem, tolerancją na ujemny
wpływ środowiska,
niewłaściwe przygotowanie żołnierza do wykonywania
określonych zadań jest utrudnieniem wywołującym
stres psychologiczny

obejmują fizjologiczne podłoże zdolności wysiłkowej

czynniki konstytucjonalno- oraz strukturę osobowości,
osobowościowe stanowią psychofizjologiczną i psychologiczną bazę
indywidualnych różnic w tolerancji stresu

Tab. 1. Czynniki zakłócające normalny tok działania żołnierza 12.

Przeciążenie stanowi trudną sytuację, która wynika z wykonywania

określonych czynności na granicy fizycznych lub psychicznych możliwości
jednostki. Obciążenie rozumiane jest jako natężenie stresu nieprowadzące do
zaburzeń struktury w jakiej żołnierz wykonuje zadania (drużyna, pluton,
kompania, batalion, brygada). Natomiast przeciążenie jest natężeniem stresu
wywołującym wyraźnie negatywne zmiany w celowym działaniu.
Deprywacja związana z obciążeniami psychiki wynikającej z braku
stymulacji, jest sytuacją krańcowo różną od przeciążenia nadmiarem stymulacji.
Jednym z rodzajów deprywacji jest deprywacja sensoryczna, określana także jako
głód zmysłowy. Jest to reakcja na stres doprowadzająca do pogorszenia
sprawności działania i psychicznego dyskomfortu. Oprócz deprywacji
sensorycznej, w kategorii sytuacji stanowiących źródło stresu, a będących
wynikiem braku stymulacji, wymienia się także deprywację percepcyjną, izolację
socjalną, uwięzienie, dostanie się do niewoli lub bycie zakładnikiem13.
W omówionym podejściu stres, jakiemu może podlegać żołnierz na polu
walki, ujmowany jest jako reakcja organizmu na czynniki (sytuacje) utrudniające
i dezorganizujące jego funkcjonowanie.
Całkowicie odmienne założenia tworzą podstawę transakcyjnej teorii stresu.
W myśl jej założeń stres nie lokuje się w podmiocie, czy w jego otoczeniu.
Traktuje się go natomiast w kategoriach relacji między wymaganiami otoczenia
i możliwościami żołnierza w zakresie sprostania tym wymogom. Stres tego typu
jest utożsamiany nie z samą relacją, a traktowany jest jako będący konsekwencją

Opracowanie własne.
12
13J.F. Terelak, Człowiek i stres. Koncepcje - źródła - reakcje - radzenie sobie - modyfikatory,
Bydgoszcz-Warszawa 2008, s. 157-165.

255
stanu jednostki, który przejawia się negatywnymi emocjami. Szczególne
znaczenie przypisuje się interakcji wymagań i możliwości, gdzie istotne
są właściwości konkretnego żołnierza i jego potencjału zaradczego. Wśród
żołnierzy występuje znaczne zróżnicowanie pod względem predyspozycji
osobowościowych, a także osobistego doświadczenia w radzeniu sobie ze
stresem. Na tle tego zróżnicowania reakcje poszczególnych żołnierzy na stres
nie są jednolite14.
Wpływ stresu na sferę emocji i działania żołnierza jest znaczący. Jego
oddziaływanie może być korzystne lub niekorzystne. Określone zachowanie
jednostki może zwiększać lub zmniejszać reakcję stresową, tym samym
rozszerzać lub zawężać jego konsekwencje.

Lp. Definicja
psychofizjologiczna reakcja przystosowująca organizm człowieka do sytuacji
1.
trudnej, wymagającej od niego wysiłku, napięcia i stałej, pełnej mobilizacji
2. stan mobilizacji sił organizmu będący reakcją na bodźce fizyczne lub psychiczne
3. reakcja ciała na każde żądanie wysunięte pod jego adresem
4. czynnik powodujący umysłowe lub emocjonalne napięcie
5. stan wewnętrzny oznaczający napięcie emocjonalne o charakterze negatywnym
6. stan w organizmie wywołany każdym szkodliwym bodźcem – stresorem
proces zachodzący w odpowiedzi na każde wyzwanie, zewnętrzne czy
7.
wewnętrzne

Tab. 2. Przykłady definiowania stresu15.

W literaturze różnych dyscyplin nauki16, głównie psychologii, występują

różne definicje stresu. Według niektórych badaczy pojęcie to jest uważane za
niejednolite. Jest on postrzegany jako zbiór oddziałujących na siebie zmiennych
i procesów zachodzących w organizmie, psychice i relacji ze światem
zewnętrznym. Proponuje się rozumienie stresu jako interakcji między
biologicznym wyposażeniem człowieka a jego środowiskiem. W interakcji tej
pośredniczą złożone procesy psychologiczne i społeczne17.
Stres wywiera przemożny wpływ na życie i stan organizmu człowieka.
Szczególnie negatywnie oddziałuje na zachowania organizacyjne i efektywność
zawodowego funkcjonowania szczególnej profesji, jaką uprawiają żołnierze.

14 K. Loranty (red.), Psychospołeczne uwarunkowania zachowań jednostek i grup społecznych w

sytuacjach zagrożeń. Wybrane problemy, Warszawa 2010, s. 101-102; I. Golianek, Psychospołeczne
determinanty funkcjonowania, op.cit., s. 73.
15 Opracowanie własne na podstawie C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, badania,

profilaktyka i terapia, Warszawa 2010

16 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku w sprawie

obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (Dz.U. 2011, Nr
179, poz. 1065).
17 Ibidem, s. 45.

256
Jego szkodliwość odczuwalna jest w aspekcie fizycznym, emocjonalnym,
psychicznym i społecznym. Powoduje on odczucie nadmiernego obciążenia
i dysfunkcji oraz niesie ze sobą poważne konsekwencje dla życia osobistego
i rodzinnego członka organizacji, jaką jest jednostka wojskowa. Znacząco
przyczynia się też do osłabienia sprawności fizycznej i psychicznej żołnierzy18.

KRYZYS PSYCHOLOGICZNY, TRAUMA,

ZESPÓŁ WYCZERPANIA WALKĄ

Działanie żołnierza w warunkach znaczących obciążeń psychicznych nie

wiąże się wyłącznie z doznawanym przez niego stresem. Bywa ono także
przyczyną wystąpienia kryzysu psychologicznego. Co ważne, kryzys ten może
dotknąć nie tylko poszczególnych żołnierzy, ale i całe pododdziały. To ważna
przesłanka do prowadzenia działań psychologicznych w ramach współczesnych
konfliktów hybrydowych19.
Kryzys psychologiczny ujmowany jest w zależności od aspektów
funkcjonowania człowieka. W literaturze na ogół wskazuje się na kryzys
psychologiczny rozumiany jako stan postrzegania określonego zdarzenia lub
sytuacji, które przekraczają możliwości jednostki radzenia sobie w warunkach
określonego kryzysu. Kryzys psychologiczny jest stanem subiektywnym
z perspektywy człowieka, który ocenia swoją sytuację i odczuwa ją jako
nadmiernie ciężką i bolesną. Jednocześnie człowiek w stanie kryzysu nie
dostrzega możliwości dokonania zmiany swojej sytuacji20.
W okolicznościach destrukcyjnego zdarzenia, może dojść do wyzwolenia na
tyle silnego bodźca, że pełna i natychmiastowa reakcja na niego może okazać się
niemożliwa. Skutkuje to doznaniem przez jednostkę urazu udarowego, czyli
zespołu ostrego stresu (ASD). Jego przejawem jest znaczące obniżenie
wrażliwości emocjonalnej. Dochodzi wówczas do zawężonej percepcji
otoczenia, derealizacji, niekiedy towarzyszącej jej depersonalizacji, czy też
amnezji dysocjacyjnej. Jest to stan psychiczny w znaczącym stopniu obniżający
wartość bojową żołnierza, który wręcz może uniemożliwić wykorzystanie go
w walce. Kolejnym objawem występującym w tym stanie jest zaburzenie
zdolności mózgu i umysłu do przetwarzania i integrowania informacji, w wyniku
czego dochodzi do zagrożenia bezpieczeństwa żołnierza oraz jego otoczenia.
Taki stan psychiczny żołnierza może się przeistoczyć w zespół stresu
pourazowego (PTSD). Najczęściej występującymi objawami PTSD jest stałe

18 J. Penc, Decyzje w zarządzaniu, Kraków 1997, s. 22-55.

19 J. Zych, Świadomość sytuacyjna w wojnie hybrydowej na Ukrainie, [w:] B. Pacek, J.A. Grochocka
(red.), Wojna hybrydowa na Ukrainie. Wnioski i rekomendacje dla Europy i świata, Piotrków
Trybunalski 2017, s. 224-242.
20 J. Patoka, Psychospołeczne zachowania żołnierzy, [w:] Ministerstwo Obrony Narodowej,

Psychologiczne przygotowanie żołnierzy – uczestników misji poza granicami kraju, Warszawa 2006,
s. 65.

257
przeżywanie na nowo sytuacji urazowych w formie powracających wspomnień,
koszmarów sennych, stanów depresyjnych i lekowych, izolowania się
od otoczenia, wybuchów gniewu, nadmiernego pobudzenia, a także
uczuciowego przytępienia21. Przełomowym momentem w kilkudziesięcioletnich
badaniach nad konsekwencjami wpływu sytuacji ekstremalnych na żołnierzy,
było wprowadzenie PTSD jako jednostki chorobowej do klasyfikacji zaburzeń
psychicznych. Usankcjonowano w ten sposób fakt, iż PTSD może dotknąć
każdego człowieka w wyniku oddziaływania na niego skrajnie traumatycznych
przeżyć. Zaburzenie to jest bowiem przejawem poważnych problemów
z zaadaptowaniem się do różnych i zmiennych sytuacji22.
Ludzie wykonujący zawody charakteryzujące się szczególnym stopniem
ryzyka narażenia zdrowia lub życia najczęściej mogą się znaleźć w sytuacjach
ekstremalnych. Dotyczy to zwłaszcza żołnierzy w warunkach prowadzenia
działań wojennych. Działania wojenne można uznać za sytuację ekstremalną,
gdyż na specyfikę wszystkich konfliktów składają się ich intensywność, wielość
czynników (stresorów) oraz czas ich trwania. Występuje kilka grup czynników
stresujących. Są to grupy stresorów fizycznych, poznawczych, emocjonalnych i
społecznych23. Szerokiego omówienia specyficznych stresorów dyslokacji i walki
(fizycznych, poznawczych, emocjonalnych, społecznych, duchowych) dokonał
W.P. Nash w pracy na temat stresu psychospołecznego występującego
w warunkach wojny24.
Funkcjonujący w psychologii od zakończenia II wojny światowej termin
„Zespół Wyczerpania Walką” (ZWW) oznacza stan wywołany najczęściej
czynnikami takimi jak: długie, nieprzerwane przebywanie w warunkach silnego
zagrożenia, silne napięcie psychiczne, sceneria pola walki, lek przed śmiercią,
długotrwały wysiłek fizyczny, brak możliwości regeneracji sił fizycznych
i psychicznych. Wymienione czynniki oddziałują również na żołnierza na
współczesnym polu walki. Obecnie powszechniej używane jest szersze pojęcie,
tj. reakcja na stres bojowy (ang. Combat Stress Reaction, CRS). CSR oznacza
ogół niekorzystnych psychicznych skutków długotrwałego uczestnictwa
w walce, przejawiających się w trzech sferach: somatycznej, psychicznej,
behawioralnej, prowadzących do znaczącego spadku, bądź nawet całkowitej
utraty zdolności do działania i powodujących wyłączenie żołnierzy z walki25.

21 P. Wasilewski, M. Karasek, Funkcjonowanie żołnierza na, op.cit., s.161. Szerzej na temat PTSD:
B.A. More, G.M. Roger, Stres bojowy, [w:] C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie,
op.cit.
22 F. Potracki, Wybrane elementy psychologii pola walki, [w:] Ministerstwo Obrony Narodowej,

Psychologiczne przygotowanie żołnierzy, op.cit., s. 8-9.

23 P. Wasilewski, M. Karasek, Funkcjonowanie żołnierza na, op. cit., s.161-163.
24 W.P. Nash, Stresory wojny, [w:] C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, op.cit., s. 23-

35.
25 F. Potracki: Wybrane elementy psychologii, op.cit., s. 9-10.

258
 SZKOLENIA I PRZYGOTOWANIE ŻOŁNIERZY
DO DZIAŁAŃ WOJENNYCH

W warunkach pola walki szczególnie ważne i odpowiedzialne role

przypadają żołnierzom zajmującym stanowiska dowódcze na różnych
szczeblach. Zarządzanie komponentem wojskowym na różnych poziomach
dowodzenia wymaga odpowiedniego przygotowania. Nabywanie pożądanych
w tym zakresie kompetencji jest więc niezbędne do zajmowania
odpowiedzialnych stanowisk służbowych w wojskowych strukturach 26. Są one
bowiem warunkiem fachowości personelu wojskowego. Konieczne staje się
w związku z tym stałe uzupełnianie szeroko pojętych kompetencji27. Szczególnie
istotne staje się to w obliczu permanentnych zmian środowiska pola walki,
w tym również w odniesieniu do konfliktów poniżej progu wojny, jak i wojen
hybrydowych.
Psychospołeczne funkcjonowanie żołnierzy w rejonie konfliktu zbrojnego
w znacznym stopniu uzależnione jest od ich właściwego przystosowania się do
istniejących w nim uwarunkowań służby. Przystosowanie to rozumiane jest jako
trwały proces, w wyniku którego żołnierz jest w stanie spełniać wymagania
służby28.
W zakresie psychologicznego przygotowania żołnierzy do działań
wojennych istotne są także kwestie związane z właściwym zachowaniem się
żołnierza w przypadku uczestnictwa w zdarzeniach szczególnych, mogących
wystąpić w trakcie misji. Szczególny akcent kładzie się na prawidłowe
zachowanie się w przypadku uprowadzenia lub porwania oraz w relacjach
sprawca-ofiara. Na szkoleniach żołnierze przygotowywani są na sytuacje
dotyczące zostania zakładnikiem, przekazywane są sugestie jak należy się
zachowywać w sytuacji ekstremalnego zagrożenia, przestrzega się przed tzw.
syndromem sztokholmskim29, wynikającym z długotrwałego i bardzo
emocjonalnego kontaktu ofiary i oprawcy 30.

26 J. Zych, Gra decyzyjna Legion - narzędzie do kształtowania kompetencji twardych i miękkich

na współczesnym polu walki, [w:] A. Lis, R. Reczkowski (red.), Innowacja i synergia w Siłach
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Bydgoszcz 2013.
27 J. Zych, Gry decyzyjne dla kształtowania kompetencji kadr menedżerskich zarządzania

kryzysowego, Gdynia 2013, s. 10, 25, 34, 132-183.

28 J. Patoka, Psychospołeczne zachowania żołnierzy, [w:] Ministerstwo Obrony Narodowej,

Psychologiczne przygotowanie żołnierzy, op.cit., 24-28.

29 Syndrom sztokholmski jest to stan psychiczny, który pojawia się u ofiar porwania lub

u zakładników, wyrażający się odczuwaniem sympatii i solidarności z osobami je przetrzymującymi.

Może osiągnąć taki stopień, że osoby więzione pomagają swoim prześladowcom w osiągnięciu ich
celów lub w ucieczce przed policją. Syndrom ten jest skutkiem psychologicznych reakcji na silny
stres oraz rezultatem podejmowanych przez porwanych prób zwrócenia się do prześladowców
i wywołania u nich współczucia.
30 I. Golianek, Psychospołeczne determinanty funkcjonowania, op.cit., s. 105.

259
 Ważnym obszarem szkolenia, adresowanym w szczególności do
dowódców, jest dowodzenie i kierowanie ludźmi w warunkach misji. Jako
zasadnicze sprawności pożądane w tym obszarze wymienia się: odpowiednie
kwalifikacje zawodowe i zdolności organizacyjne, poczucie odpowiedzialności,
umiejętność pracy w zespole i kierowania zespołem, stwarzanie pozytywnej
motywacji do wykonywania zadań, dbałość o poprawne stosunki
interpersonalne, budowanie poczucia własnej wartości, zdolność do działania
pod presją i w stresie, kreatywne myślenie i umiejętność dostosowania działania
do zmieniających się warunków.
Uczestnikom szkolenia przygotowawczego przybliżana jest problematyka
stresu występującego w czasie misji. Przedstawia się żołnierzom definicyjne
ujęcia stresu, spektrum objawów z nim związanych, czynniki stresujące
występujące w rejonie misji, jak również style radzenia sobie ze stresem.
Przygotowywanych uwrażliwia się na powszechne występowanie stresu. Podczas
szkolenia omówia się również stres pola walki. Poruszane są
w zagadnienia z zakresu wydarzeń traumatycznych, symptomów ASD i PTSD
oraz metody i procedury psychologicznego odreagowania.
Dla każdej armii straty psychiczne ponoszone przez żołnierzy w czasie
wojen i konfliktów są niezmiernie istotnym problemem.

PODSUMOWANIE

Wychodząc z założenia, że armia stanowi syntezę trzech czynników

- człowiek, broń i organizacja, oto kilka refleksji odnoszących się
do pierwszoplanowego czynnika, jakim jest człowiek-żołnierz, poddany
działaniu silnych stresorów, wywołujących w wielu przypadkach psychozy, takie
jak: ostre zaburzenie stresowe lub pourazowe zaburzenie stresowe.
Ze szczególną determinacją nauka poszukuje mechanizmów
gwarantujących, a przynajmniej zwiększających, prawdopodobieństwo sukcesu
w radzeniu sobie z zaburzeniami psychicznymi, wywoływanymi przez
uczestnictwo w działaniach wojennych. Nauka wypracowała praktyki pomocy
terapeutycznej udzielanej żołnierzom i konsekwentnie je implementuje. Jednak
nie jest doskonale. Względnie dobrze umiemy udzielać wsparcia
terapeutycznego responsywnie, w krótkim horyzoncie czasowym. Choć mamy
coraz lepsze metody terapeutyczne, (terapia oparta na wiedzy, terapia oparta na
dowodach, terapia odwrażliwiania za pomocą ruchów gałek ocznych,
adaptacyjne przetwarzanie informacji, terapia przedłużonej ekspozycji,
przetwarzanie poznawcze, narracyjne, BEPP, TF-CBT), to odnotowujemy
deficyt programów realizowanych w długim horyzoncie czasowym. W polskich
warunkach mamy dramatycznie małą liczbę specjalistów-terapeutów
zajmujących się ASD, PTSD. Postulowane rozszerzenie standardowych badań
kwalifikacyjnych pod kątem radzenia sobie z ASD i PTSD przed wstąpieniem

260
do wojska, służb specjalnych i zawodów wysokiego ryzyka, których immanentną
cechą jest uczestniczenie w zdarzeniach ekstremalnych, ciągle nie jest
uwzględniane powszechnie.
Procedury badawcze i materiały empiryczne dotyczące ASD i PTSD ciągle
pozostawiają wiele do życzenia. Naukowcy w ramach prowadzonych badań
wskazują na brak poprawnie zgromadzonych danych empirycznych, obserwując
zdecydowaną przewagę badań kwestionariuszowych oraz zorientowanie się na
leczenie objawowe. W gronie ekspertów dziedzinowych za ważne uznaje się
podejście holistyczne, preferujące działania komplementarne, uzupełniające
się nawzajem wszelkimi możliwymi sposobami: lepsze kształcenie dowódców,
tematyczne szkolenia przygotowujące żołnierzy do radzenia sobie
ze stresorami, adaptacja nowych technologii dla diagnostyki i rehabilitacji,
konieczność wprowadzenia zmian legislacyjnych oraz w regulaminach walki,
budowanie świadomości pozwalającej zapobiegać i radzić sobie z różnego
rodzaju psychozami żołnierzy. Pluralistyczne podejście do uprawiania nauki
zostawia też przestrzeń dla niemainstreamowych opinii, prezentujących pogląd,
iż rożnego rodzaju psychozy to procesy endogenne, których etiologia medyczna
nie jest jednoznacznie określona, zatem mechanizmy zapobiegania im
i przeciwdziałania, mogą być jeszcze niedoskonałe.

STRESZCZENIE

Psychopatologia ASD (ostrego zaburzenia stresowego) oraz PTSD

(pourazowego zaburzenia stresowego) łączy kompleks współzależności między
czynnikami traumatycznymi i neurobiologicznymi wraz z psychospołecznymi
determinantami, wynikającymi z indywidualnych różnic osobniczych człowieka-
żołnierza. Artykuł jest głosem w dyskusji nad wypracowaniem mechanizmów
diagnostycznych i rehabilitacyjnych wobec żołnierzy uczestniczących
w działaniach wojennych.

Słowa kluczowe: ASD, ostre zaburzenie stresowe, PTSD, pourazowe

zaburzenie stresowe

SUMMARY

The psychopathology of ASD (acute stress disorder) and PTSD (post-

traumatic stress disorder) combines a complex of interdependencies between
traumatic and neurobiological factors along with psychosocial determinants
resulting from the individual personal differences of a human-soldier. The article
is a voice in the discussion on the development of diagnostic and rehabilitation
mechanisms for soldiers participating in hostilities.

261
 Keywords: ASD - Acute Stress Disorder, PTSD - Posttraumatic Stress
Disorder

262
ANDRII KUCHERIAVYI
Military Institute of Taras Shevchenko National University of Kyiv

PSYCHOLOGICAL PROFILE OF CADETS

WHO ARE DISPLACED PERSONS FROM THE
AREA OF COMBAT OPERATIONS
IN THE EAST OF UKRAINE

INTRODUCTION

The military conflict in the East of Ukraine, which is begun by Russian

Federation and local supporters of its imperial policy in 2014, has caused the
mass social and economic crisis for the inhabitants of the Donetsk and Luhansk
Oblasts or Donbas. Around 1,6 million inhabitants of this region abandoned
their homes and moved to the peaceful regions of Ukraine. There are young
people who after migration have graduated from schools
and chose the future profession in this group of migrants. Some of them have
wished to become military specialists and joined the higher military educational
institutions of Ukraine. The psychological characteristics of such cadets are the
determining factor for creating the educational and social conditions that are
necessary for their professional development.

SCOPE OF THE PROBLEM

Scientists and representatives of public organizations research the
psychological characteristics of migrants from Donbas 1. They note that forced
displacement has a negative influence on the mental and physical conditions
of people. Scientists observed tension and sense of hopelessness in many
of them. The widespread phenomena are the loss of support from friends and
acquaintances, the feeling of loneliness, the difficulties to adapt to a new
situation, and other problems. However such research were conducted only

1 I. Brunova-Kalisetskaya, Psychological profile of immigrants. Are there bases for stigmatization?,

2015, https://www.ostro.org/conferences/conference-476867/; A. Panchenko, Ch. Konovalova,
Where and why immigrants are going in Ukraine, 2016, https://www.segodnya.ua/ukraine/ kuda-
i-pochemu-edut-pereselency-v-ukraine-706440.html; K.V. Pedko, Socio-psychological
characteristics of internally displaced persons (IDPS), Bulletin of the Chernigiv National Pedagogical
University named after T. Shevchenko 2015, no. 128; L.A. Perelygina, I.V. Motovylets, Psychological
features of stability of the forcedly displaced persons, Problems of extreme and crisis psychology
2016, no. 20.

263
among civilians, thus we wanted to fill that gap and present results of our study
on psychological profile of cadets who were displaced from the area of combat
operations in Donbas.

MATERIALS AND METHODS

We have interviewed 24 cadets-migrants from the Military Institute of Taras
Shevchenko National University of Kyiv and the Military Institute
of Telecommunications and Informatization.
The questions address the following issues: reasons of profession choice,
motivation to join army, relationships with people from Donbas, importance
of military career for society, prospects for possible service in Donbas etc.
Every question was followed by four answers, from which it was
recommended to choose the one most accurate. In case if the cadet disagreed
with all the proposed answers, he could suggest his variant, but this situation did
not happen.

RESULTS
We wanted to know if cadets dreamed of studying at the higher military
educational institution (hereinafter - HMEI) before the military conflict in the
eastern Ukraine. Most of them (45.8%) indicated that it was one of the
equivalent options, others (33.3%) did not think of such the professional choice.
Only 12.5% of respondents considered studying at the HMEI as one of the
most attractive options among others and 8.4% of future officers indicated that
it was the only desirable option of receiving higher education. Obviously,
the vast majority of cadets-migrants did not make their choice of a serviceman's
profession in the moment of beginning of the war on the Donbas. That meant,
that profession was not relevant for most of them before 2014 and it was war
itself which influenced their choice of professional career.
Thanks to the second question we found out how military events
in Donbas affected cadet’s understanding of the exceptional significance
of military career for the Ukrainian society. We wanted to understand: if the
attitude of these young people to their profession changed in a consequence
of the war in their native region. It was found that a bit less than half of them
(45.8%) has always considered this profession to be of the utmost importance,
20.8% of the cadets considered it to be important earlier, but didn’t realize its
significance. Another 25% of respondents have realized its exceptional
significance just after the beginning of military events in Donbas. Only two
cadets didn’t consider this profession to be of the utmost importance, both
earlier and today. Our results showed that hostilities in Donbas affected the
attitude to military professions and increased it significance and importance for
cadets. We assumed that the choice of profession in this group was predefined
by motivation of social protection of service personnel (which internally

264
displaced persons from the eastern Ukraine currently need). However about half
of them (45.8%) did not even think about it at all. Non of them recognized the
indicated social protection as important for himself as for the migrant. One out
of three of the respondents (33.3%) indicate that the social protection
of service personnel was not a determining factor in deciding whether to study
at the HMEI and 20.9% of future officers noted that it is important for them as
for any other cadet. Therefore the social protection of military personnel was
not an important factor for the vast majority of cadets when they chose
a profession.
We also wanted to know whether cadets feel motivated to study mostly
because of the high probability of their personal participation in liberation
of their native land from occupants. The poll showed that although 62,4%
of the cadets had such motive, other motives were dominant for them. 25%
of future officers agreed that participation in liberation of own land was the
leading motive among available ones. For one cadet this is the only motive to
study at all. Two other respondents answered that they didn’t have such
a motivation. Thus, we can conclude that almost all cadets (91.6%) are studying
in order to release the territory of their native Donbas from the Russian
occupants in the future, although all they define the priority of appropriate
motive differently.
The existing motivation to the liberation of the native region not necessarily
means the desire of cadets to serve there after the de-occupation of Donbas.
Different psychological factors can interfere in such desire. Therefore we have
asked whether the cadets had a desire to serve on the territory of Donbas after
the graduation from the HMEI. 33.3% of cadets categorically stated reluctance
to serve in their native region and another 25% of future officers would not
object to short-term t duty leave on Donbas. Quarter of respondents did not
see the difference where to serve in the future, and 16.7% of the cadets wished
to serve for Ukraine namely in Donbas. Thus, it became clear to us that the
cadets in different ways relate to the probability to serve in their native region
after war, and a significant number of them are somewhat psychologically
unready to it.
We asked the cadets in the continuation of the last question whether they
were afraid of future revenge on the part of friends who were supporters of the
occupation regime in Donbas, for wearing uniform of a Ukrainian soldier 45.8%
of respondents answered that they were not afraid, because they did not believe
in the possibility of such revenge, and part of the cadets (29.1%) noted that they
did not think about it. Respectively 16.7% of future officers were not afraid,
although they were convinced that there would be attempts
of revenge, and two cadets had concern about the possibility of revenge. Our
results showed that majority of cades didn’t feel the fear of revenge but some
of them were concerned with that.

265
 Another important issue we studied was the level of support from relatives
and friends for their choice of profession. We asked whether cadets experienced
support regarding choosing a profession from those people who remain to live
in the occupied territory? As we have found out, one cadet did not obtain such
support at all. 37,4% of future officers declared that they experienced support
from the majority of the inhabitants of eastern Ukraine, 16,7% cadets felt
support only from a few people and 41.7% felt supported by many people, but
not the majority of them. Consequently, cadets-migrants did not feel prevailing
support from inhabitants of occupied Donbas, and, as a result, this situation
predetermines the causes of certain difficulties in understanding and
communicating between them. These difficulties could affect answers of cadets
to the previous questions.
A more optimistic situation is characteristic regarding the support for the
respondents’ professional choice from t relatives, friends and acquaintances who
left the occupied territory. 47,8% of cadets felt and received support from
majority of the mentioned people. That support was provided by many people,
but not the majority of them for 30,5% of cadets. Only a few people support
21,7% of future officers and we did not find a cadet who is unsupported at all.
In our opinion, support from this people would be much bigger, if not a factor
of the war. This factor influences the opinion of parents. They are worried
about the lives of their children. Possibly, several parents didn’t support the
cadet’s professional choice due to natural fears. We can note that one of the
cadets did not answer this question, because all his relatives were remained
in the occupied territory. He was the one who declared that
the only motive to study was the high probability of his personal participation
in liberation of Donbas from occupants.
The last question asked was as follow: "Being a displaced person, do you
feel (receive) support from cadets from other regions of Ukraine?" 29,2%
of respondents noted that majority of cadets supported them. 25% answered
that many cadets supported them, but not the majority of colleagues
at Academy. 20,8% of future officers received support from few of cadets only.
Another 25% of respondents did not feel or receive support at all. Regarding
the last category of cadets, we noted that support was not provided to them not
because other cadets did not have a desire to help, but because those cadets-
migrants did not need it. They were cheerful, active and energetic people who
were capable of overcoming all life obstacles without external help. We drew
such the conclusion as a result of personal observation of them. So, we noted
that support from other cadets was provided for cadets from Donbas if it was
necessary, and some of themreally needed such support as migrants.

266
 CONCLUSIONS

Cadets-migrants from the East of Ukraine are a specific social group.

The generalized psychological profile of these cadets can be described as follow.
The majority of them did not choose the profession of serviceman before
the war in Donbas, but they chose the profession later therefore this act shows
the consciousness of a choice, which excludes the misunderstanding of the
dangerous kind of their work. Almost all respondents had understanding of the
exceptional significance of military career for the Ukrainian society.
It was found out that cadet’s professional choices were not conditioned of the
social protection of military personnel, and the motive for studying in particular
due to the high probability of personal participation in liberation of Donbas
from occupants was peculiar almost to each of them in different a degree. At
the same time the cadets had different opinions regarding prospect of military
service in Donbas after liberation of this territory: a significant part of them did
not want this, although only few of them were afraid of probability of the future
revenge on the part of friends who were supporters of the occupation regime.
We noted that the professional choice of most respondents did not receive
overwhelming support from relatives, friends and acquaintances who remained
in the occupied territory. This circumstance might determine certain problems
in communication and mutual understanding between cadets and these people.
However the environment of respondents who left the occupied territory
supports cadets’ choice of a profession to higher extent. It should also be noted
that some of the cadets-migrants needed support and received it from cadets
who were from other regions of Ukraine. That support provided psychological
comfort to cadets from Donbas during their studies.

SUMMARY

The research is dedicated to solving the problem of the insufficiency

in knowledge regarding psychological characteristics of cadets who are displaced
persons from Donbas. The knowledge on this topic will allow to define the
psychological and social conditions of their training.
The aim of the study is development of the generalized psychological profile
of cadets-migrants. The methods applied in the study are as follow: questioning,
observation, theoretical analysis, forecasting, generalization. The study group
consisted of 24 cadets-migrants from the Military Institute of Taras Shevchenko
National University of Kyiv and the Military Institute of Telecommunications
and Informatization. Each of them answered 9 questions.
It was recognized that cadets-migrants from Donbas constituted a specific
social group. This group was characterized by the especial motivation to study

267
due to need to protection their little homeland, the specific awareness of some
nuances of future military service, the low level of support for their professional
choice from relatives, friends, and acquaintances who remain to live in the
occupied territory.

Keywords: cadets, migrants, serviceman, psychological profile, motivation,

Ukraine, Donbas.

268
ANNA POLCYN-RADOMSKA
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

BADANIA PSYCHOSPOŁECZNYCH
UWARUNKOWAŃ JAKOŚCI MAŁŻEŃSTWA W
SYTUACJI ROZŁĄKI MAŁŻEŃSKIEJ U ŻON
ŻOŁNIERZY PEŁNIĄCYCH SŁUŻBĘ NA MISJI
STABILIZACYJNEJ W AFGANISTANIE

Wyniki dotychczasowych badań świadczą o istnieniu zależności pomiędzy

siłą małżeńskiej więzi a efektywnym funkcjonowaniem zawodowym 1. Również
sprawność zawodowa żołnierza warunkowana jest w dużej mierze jego sytuacją
rodzinną. Wysoka jakość małżeństwa, poza kompetencjami zawodowymi, jest
podstawą psychologicznego funkcjonowania żołnierza, zwłaszcza, gdy pełni on
służbę w warunkach ekstremalnych2.
Jakość związku małżeńskiego żon żołnierzy wyznaczana jest przez szereg
psychospołecznych czynników mogących utrudniać jego funkcjonowanie. Do
takich czynników można zaliczyć doświadczanie rozłąki małżeńskiej.
Wielu autorów uważa długą rozłąkę z partnerem życiowym za podstawowy
czynnik zakłócający relację między małżonkami3. Od typu rozłąki zależy sposób
funkcjonowania odizolowanych małżonków i sposób radzenia sobie

1 T. Rostowska, Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia, Kraków 2008; T. Rostowska, Aktywność
zawodowa małżonków a jakość ich życia, [w:] T. Rostowska (red.), Psychologia rodziny. Małżeństwo
i rodzina wobec współczesnych wyzwań, Warszawa 2009, s. 60-80; T. Rostowska, A. Peplińska,
Psychospołeczne aspekty życia rodzinnego, Warszawa 2010; G.K. Steel Fisher, A.M. Zaslavsky, R.J.
Blendon, Health-Related Impact of Deployment Extensions on Spouses of Active Duty Army
Personnel, Military Medicine 2008, nr 173(3), s. 221-229; Teyber, 1983, za: M. Plopa, Jakość
małżeńska i poczucie sensu życia w małżeństwach marynarskich, [w:] T. Rostowska, J. Rostowski,
I. Janicka (red.), Psychospołeczne aspekty rozwoju człowieka, Łódź 1997, s. 58.
2 A. Polcyn-Radomska, Po drugiej stronie misji. Rozłąka wynikająca z pobytu żołnierza na misji jako

wyzwanie i zagrożenie dla stabilności rodziny wojskowej i jakości jej życia, [w:] Żółtańska J. (red.),
Człowiek, zdrowie, jakość życia, Legnica 2015, s. 179-194; A. Polcyn-Radomska, Skazani na rozłąkę,
Polska Zbrojna 2008, nr 36(607), s. 27-29.
3 U. Beck, E. Beck-Gernsheim, Miłość na odległość. Modele życia w epoce globalnej, Warszawa

2013;
D.R.Crane, Podstawy terapii małżeństw, Gdańsk 2004; A. Nowakowska, Wpływ migracji
zarobkowej na jakość życia rodzinnego, [w:] T. Rostowska (red.), Psychologia rodziny. Małżeństwo,
op.cit., s. 101-116; M. Ryś, Miłość jako psychologiczna podstawa wspólnoty małżeńskiej, Kwartalnik
naukowy Fides et Ratio 2010, nr 4(4), s. 22-30; V. Satir, Rodzina. Tu powstaje człowiek, Gdańsk
2002.

269
w zmienionych warunkach 4. Doświadczanie rozłąki w związku wymusza
u rozłączonych małżonków aktywizację mechanizmów adaptacyjnych, które
pozwolą poradzić sobie ze zmianami i zagrożeniami z nią związanymi. Różnice
w przeżywaniu rozłąki i emocji z nią związanych dotyczą intensywności
i dynamiki ich doznawania, i w pewien określony sposób mogą ujawniać się
w długotrwałych warunkach stresowych5.
Do niedawna rozłąka związana ze służbą w armii w potocznej opinii
kojarzona była głównie z rodzinami marynarzy 6. Intensywne przemiany
społeczne, do jakich doszło na przełomie XX i XXI w., a także zmiany związane
z restrukturyzacją polskiej armii po wejściu Polski do NATO, wymagały nowego
spojrzenia na zagadnienie funkcjonowania małżeństw i rodzin wojskowych.
Obecnie praca żołnierza, ze względu na swoją specyfikę
i wymogi organizacyjne armii, niejako skazuje go na życie w rozłące z bliskimi.
Małżeństwa wojskowe doświadczają rozłąki z powodu wyjazdów na poligony
czy kursy dokształcające. W związku z kadencyjnością stanowisk praca w wojsku
obliguje do przeniesień służbowych i wykonywania obowiązków w odległych od
rodziny garnizonach. Ze względu na trudną sytuację mieszkaniową, wiele rodzin
wojskowych nie ma możliwości zamieszkać razem7.
W ostatnich latach najczęstszą przyczyną rozłąki w rodzinach wojskowych
były wyjazdy męża i ojca na misje poza granicami kraju. W ciągu ostatnich dekad
nastąpił prawie trzykrotny wzrost polskiego zaangażowania w misjach
wojskowych8. Do tej pory wzięło w nich udział ponad 100 tys. żołnierzy
i pracowników cywilnych wojska. W chwili obecnej niewiele jest rodzin
wojskowych, które nie mają doświadczeń związanych z pobytem bliskiej osoby
w rejonie misji. W ostatnim czasie największy kontyngent polskich wojsk
stacjonował w Afganistanie. Misja stabilizacyjna w tym kraju uznawana jest za

4 A. Peplińska, Małżeństwo a specyfika pracy marynarzy. Perspektywa psychologiczna, Kraków

2011, s. 122-137; M. Plopa, Stres osamotnienia w izolacji morskiej: uwarunkowania osobowościowe,
Przegląd psychologiczny 1996, nr 39(1/2), s. 161-176; M. Plopa, Stres w izolacji morskiej.
Psychospołeczne uwarunkowania, Gdańsk 1996, s. 174-182.
5 M. Plopa, Stres w izolacji, op.cit., s. 161; Z. Milska-Wrzosińska, Bezradnik. O kobietach,

mężczyznach, miłości, seksie i zdradzie, Warszawa 2009, s. 178.

6 B. Basińska, Dom to baza - funkcjonowanie rodzin żołnierzy pełniących służbę w warunkach

ekstremalnych, [w:] O. Truszczyński, L. Konopka, K. Sikora, A. Rakowski, L. Kosiorek (red.), Służba

żołnierzy i funkcjonowanie służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych,
Warszawa 2004, Tom 8, s. 59; A. Peplińska, Małżeństwo a specyfika, op.cit.; M. Plopa, Stres
osamotnienia w, op. cit., M. Plopa, Stres w izolacji, op.cit.
7 A. Polcyn-Radomska, Po drugiej stronie, op.cit., s. 180-181.
8 P. Hudyma, Udział wojsk polskich w misjach zagranicznych o charakterze pokojowym

i stabilizacyjnym, w latach 1953-2008, niepubl. praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr
hab. Z. Pilarczyka w 2011 r., Poznań, UAM, s. 150-155, www.repozytorium.amu.edu.pl, dostęp:
15.01.2013 r; S. Ilnicki, Słowo końcowe: profilaktyka i leczenie zaburzeń powodowanych przez stres
bojowy w Wojsku Polskim, [w:] C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, badania,
profilaktyka i terapia, Warszawa 2010, s. 376-379.

270
najtrudniejszą i najbardziej niebezpieczną ze wszystkich, w jakich od 1953 r.
uczestniczyło polskie wojsko9.
Przeciętny czas trwania misyjnej zmiany wynosi pół roku. Wziąwszy pod
uwagę również wcześniejszy okres przygotowań do wyjazdu oraz załatwianie
formalności po powrocie do kraju, rozłąka żołnierza z rodziną może potrwać
nawet ponad rok. Wielu z żołnierzy służyło na kilku misyjnych zmianach, co
spowodowało, że łącznie byli nieobecni w domu nawet parę lat 10.Tak długa
nieobecność poza systemem rodzinnym przyczynia się
do wielu problemów związanych z ponownym włączeniem się w niego po
powrocie i wymaga modyfikacji w rodzinnych wzorach i dynamice. Zmiany w
systemie są odbierane przez jego członków jako sytuacje stresujące11. Dyslokacja
(ang. deployment) do strefy działań wojennych jest procesem transformacyjnym,
zmieniającym każdego, kto w nim uczestniczy12.
Doświadczanie rozłąki małżeńskiej wiąże się z deprywacją wielu potrzeb
emocjonalnych, zaburzeniem w pełnieniu ról małżeńskich i rodzinnych,
poczuciem osamotnienia (mogącym przekształcić się w poczucie opuszczenia) 13
oraz przeciążenia pełnionymi rolami zawodowymi i rodzinnymi14. W przypadku
żon żołnierzy pełniących służbę w rejonie konfliktów zbrojnych ich obciążenie
psychiczne, w porównaniu z kobietami doświadczającymi innego rodzaju rozłąki
z mężem, jest większe, gdyż do typowych problemów, związanych z codziennym
funkcjonowaniem rodziny w sytuacji rozłąki, dochodzi jeszcze stres związany
z ciągłą obawą o zdrowie i życie męża15. Dlatego założono, że doświadczanie
rozłąki misyjnej może oddziaływać na jakość małżeństwa żon żołnierzy.
Badania dotyczące zależności pomiędzy służbą żołnierzy w warunkach
bojowych a jakością ich małżeństw, jakie zostały opublikowane
w międzynarodowych czasopismach, nie są liczne. Jednak ich wyniki

9 A. Polcyn-Radomska, Po drugiej stronie, op.cit., s. 181.

10 Ibidem, s. 183.
11 L. Drożdżowicz, Ogólna teoria systemów, [w:] B. De Barbaro (red.), Wprowadzenie do

systemowego rozumienia rodziny, Kraków 1999, s. 9-17, I. Namysłowska, Terapia rodzin, Warszawa
1997; M. Plopa, Stres w izolacji, op.cit.; M. Ryś, Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny
pochodzenia i rodziny własnej, Warszawa 2001, s. 8; V. Satir, Rodzina. Tu powstaje, op.cit.
12 C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, op.cit., s. 191.
13 W. Busuttil, A. Busuttil, Psychological effects on families subjected to enforced and prolonged

separations generated under life threatening situations, Sexual and Relationship Therapy 2001, vol.
16, nr 3, s. 207-228; S. Ilnicki, Wsparcie psychologiczne uczestników misji pokojowych w wybranych
państwach europejskich, [w:] O. Truszczyński, L. Konopka, K. Sikora, A. Rakowski, L. Kosiorek
(red.), Służba żołnierzy i, op.cit., s. 73-82.
14 A. Peplińska, Małżeństwo a specyfika, op.cit.; M. Plopa, Stres w izolacji, op.cit.; A. Polcyn-

Radomska, Po drugiej stronie, op.cit.

15 M.L. Kelley, Military-inducet separation in relation to maternal adjustment and childrens

behaviors, Military Psychology 1994, vol. 6(3), s. 163-176; M.L. Lyons, Powracający wojownik: rady
dla rodzin i przyjaciół, [w:] C.R.Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, op.cit, s. 356-372; A.
Reinkober Drummet, M. Coleman, S. Cable, Military families under stress: implications for family
life education, Family Relations 2003, vol. 52, nr 3, s. 279-287.

271
jednoznacznie wskazują, że nawet krótkotrwała służba żołnierza w warunkach
ekstremalnych może negatywnie wpłynąć na jego pożycie małżeńskie 16. Emocje
dotyczące spraw niezwiązanych z wojną nie są odporne na zmiany, jakie
wywołuje wojna 17. Rozłąka, której komponentem jest psychologiczne
zagrożenie, może powodować rozwój nagłych oraz długotrwałych
psychologicznych i psychiatrycznych symptomów w będących przyczyną
problemów w rodzinie18.
Z badań wynika, że prawidłowe relacje w rodzinie mają kluczowe znaczenie
w procesie adaptacji żołnierza do warunków misji, także i po powrocie z niej.
Poza tym w znacznym stopniu chronią one przed wystąpieniem objawów
PTSD19. Spośród wszystkich członków żołnierskiej rodziny to właśnie żona,
ponosi największe koszty misyjnej traumy przeżywanej przez męża. Może to
prowadzić do wystąpienia u żon zjawiska wtórnej traumatyzacji. Osobowość
żon, ich sposób radzenia sobie i umiejętności społeczne mają zasadnicze
znaczenie, jeśli chodzi o zachowanie stabilności rodziny. Poprzez swoje reakcje

16 N. Ben Arzi, Z. Solomon, R. Dekel, Secondary traumatization among wives of PTSD and post-
concussion cas-ualties: distress, caregiver burden and psychological separation, Brain Injured 2000,
nr 14, s. 725-736; H.T. De Burgh, C.J. White, N.C. Fear, A.C. Iversen, The impact of deployment
to Iraq or Afghanistan on partners and wives of military personnel, International Review of
Psychiatry 2011, nr 23, s. 192-200; C.R. Figley, W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, op.cit,; L.K.
Knobloch, A.T. Ebata, P.C. McGlaughlin, B. Ogolsky, Depressive symptoms, relational turbu-lence,
and the reintegration difficulty of military couples following war time deployment, Health
Communication 2013, nr 8(28), s. 754-766; L.K. Knobloch, J.A. Theiss, Depressive symptoms and
mechanisms of relational turbulence as predictors of relationship satisfaction among returning
service members, Journal of Family Psychology 2011, nr 5, s. 1-9; C.S. Massello, Stress Management
Among Military Commanders' Spouses, Biofeedback 2007, vol. 35, issue 3,
s. 90-94; A.J. Merolla, Relational maintenance during military deployment: perspectives of wives of
deployed US soldiers, Journal of applied communication research 2010, nr 38(1), s. 4-26; D.L.
Padden, R.A. Connors, J.G. Agazio, Determinants of Health-Promoting Behaviors in Military
Spouses During Deployment Separation, Military Medicine 2011, nr 176(1), s. 26-34; D.S. Riggs,
C.A. Byrne, F.W. Weathers, B.T. Litz, The quality of the intimate relationships of male Vietnam
veterans: problems associated with posttraumatic stress disorder, Journal of Traumtic Stress 1998,
vol. 11, nr 1, s. 87-101; A. Reinkober Drummet, M. Coleman, S. Cable, Military families under,
op.cit.; Steel Fisher A.M. Zaslavsky, R.J. Blendon, Health-Related Impact, op.cit.;
S. Wood, J. Scarville, K.S. Gravino, Waiting Wives; Separation and Reunion among Army Wives,
Armed Forces & Society 1995, vol. 21, nr 2, s. 217-236.
17 M.L.Lyons, Powracający wojownik: rady, op.cit., s. 360.
18 C. Blank, L.A. Adams, B. Kittelson,R.A. Connors, D.L. Padden, Coping behaviors used by Army

wives during deployment separation and their perceive deffectiveness, Journal of the American
Academy of Nurse Practitioners 2012, nr 24, s. 660–668; W. Busuttil, A. Busuttil, Psychological
effects on, op.cit.; M.L. Kelley, Military-inducet separation, op.cit.
19 N. Ben Arzi, Z. Solomon, R. Dekel, Secondary traumatization among, op.cit.; M.L. Kelley,

Military-inducet separation, op.cit.; L.K. Knobloch, A.T. Ebata, P.C. McGlaughlin, B. Ogolsky,
Depressive symptoms, relational, op.cit., L.M. Najavits, Poszukiwanie bezpieczeństwa. Terapia
PTSD i nadużywania substancji psychoaktywnych, Kraków 2010; D.S. Riggs C.A. Byrne, F.W.
Weathers, B.T. Litz, The quality of, op.cit.; S. Wood, J. Scarville, K.S. Gravino, Waiting Wives;
Separation, op.cit.

272
żony tworzą swoistą strefę ochronną pomiędzy otoczeniem a dysfunkcyjnymi
zachowaniami partnera 20.
Problematyka jakości relacji małżeńskich już od lat 30-tych ubiegłego wieku
jest szeroko rozwijana w literaturze przedmiotu. Wielu badaczy usiłowało ustalić
jednoznaczną definicję jakości małżeństwa i określić jej najważniejsze
wyznaczniki21. Autorzy zwracają uwagę na brak jednoznacznej definicji oraz
istnienie wielu pojęć pokrewnych, które w dużej części pokrywają się
znaczeniowo z pojęciem jakości relacji małżeńskiej, lecz nie są tożsame 22.
W niniejszym opracowaniu „jakość małżeństwa” definiowana jest zgodnie
z koncepcją R. Lewisa i G. Spaniera jako „subiektywna ocena związku pary
małżeńskiej z uwzględnieniem pewnej liczby wymiarów i ocen” 23. Ich zdaniem
jakość małżeństwa jest to „termin unifikujący, obejmujący takie wymiary, jak
poczucie integracji, satysfakcji, szczęścia, przystosowania oraz komunikację”24.
Na jakość małżeństwa (i ogólnie funkcjonowanie społeczne człowieka)
istotny wpływ wywiera preferowany przez małżonków styl przywiązaniowy,
ukształtowany już we wczesnym etapie rozwoju w relacji z opiekunami. Autor
teorii przywiązania (J. Bowlby) definiuje „przywiązanie” jako „potrzebę więzi
z osobnikiem tego samego gatunku. Jest to stan, w którym dana osoba silnie
dąży do poszukiwania bliskości i kontaktu z figurą przywiązania, szczególnie gdy
jest chora, zmęczona lub przestraszona” 25. Przywiązanie opisywane jest też jako
więź uczuciowa, która raz ustalona przejawia tendencję do utrwalania się 26.
„Style przywiązania” są to wewnętrzne reprezentacje umysłowe zachowań
dotyczących przywiązania, które dana jednostka podejmuje wobec konkretnego
obiektu przywiązania27. Można je określić jako „trwałe wzorce myślenia, uczucia
i zachowania względem siebie jednostek w ścisłych związkach

20 N. Ben Arzi, Z. Solomon, R. Dekel, Secondary traumatization among, op.cit.; C. Blank, L.A.
Adams, B. Kittelson,R.A. Connors, D.L. Padden, Coping behaviors used, op.cit.; R. Dekel, Z.
Solomon, Traumatyzacja wtórna u żon weteranów wojennych cierpiących na PTSD, [w:] C.R. Figley,
W.P. Nash (red.), Stres bojowy. Teorie, op.cit., s. 160-179.
21 J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa, Warszawa 1987, s. 19-31; M. Ryś, Psychologia

małżeństwa w zarysie, Warszawa 1999, s. 7-14.

22 M. Braun-Gałkowska, Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych

i niezadowolonych z małżeństwa, Lublin 1992; I. Janicka, L. Niebrzydowski, Psychologia

małżeństwa, Łódź 1994; J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa, op.cit.; M. Ryś, Jakość
i trwałość małżeństwa. Propozycja skali, Problemy Rodziny 1994, nr 4, s. 19-24.
23 R.A. Lewis, G.B. Spanier, Theorizing about the Quality and Stability of Marriage, [w:] W.R. Burr

(red.), Contemporary Theories about the Family Research-Based Theories, New York 1979, vol. 1,
s. 276; por.: J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa, op.cit., s. 25; Ryś, Jakość i trwałość, op.cit.,
s. 19-20; M. Ryś, Zmodyfikowana Skala Jakości Związku Małżeńskiego, Warszawa 2005, s. 9.
24 G.B. Spanier, R.A. Lewis, za: M. Ryś, Zmodyfikowana Skala Jakości, op.cit., s. 10.
25 J. Bowlby, Przywiązanie,Warszawa 2016, s. 405.
26 H. Liberska, D. Suwalska, Styl przywiązania a relacje we wczesnej dorosłości, Psychologia

rozwojowa 2011, t. 16, nr 1, s. 25.

27 P. Marchwicki, Teoria przywiązania J. Bowlby’ego, Seminare 2006, nr 23, s. 370; M. Plopa (red.),

Więzi w małżeństwie i rodzinie. Metody badań, Kraków 2008, s. 274.

273
interpersonalnych, powstałych w oparciu o miłość, z uwzględnieniem
wewnętrznych roboczych modeli siebie i innych ludzi (będących podstawą stylu
przywiązania bezpiecznego lub nie)”28. Style przywiązania zostały wyodrębnione
w latach 60-tych ubiegłego wieku przez M. Ainsworth na podstawie
prowadzonych przez nią podłużnych badań relacji matka-dziecko29. Opisała ona
trzy wzorce przywiązania: B – bezpieczny (będący efektem prawidłowego
rozwoju więzi w wyniku efektywnego zaspokajania potrzeb niemowlęcia),
A – unikający (rozwijający się wskutek niezaspokojenia podstawowych potrzeb),
C – lękowo-ambiwalentny (kształtujący się pod wpływem niespójnych,
niestabilnych oraz nieprzewidywalnych postaw opiekuna)30. Koncepcja J.
Bowlby’ego zakłada, że wzory przywiązania ukształtowane w dzieciństwie są
zwykle stabilne, wysoce odporne na zmiany i aktywne podczas całego życia
człowieka oraz przekładają się na dorosłe związki z innymi. Style przywiązania
determinują percepcję, wzory reakcji emocjonalnych i zachowania
interpersonalne w związku31. Na tej podstawie w latach 80-tych XX w. C. Hazan
i P. Shaver opracowali teorię, w której miłość lub więź między ludźmi rozumieją
jako proces przywiązaniowy. Ich zdaniem relacje przywiązaniowe w dzieciństwie
wpływają na głębokość i formę osamotnienia odczuwaną w dorosłości 32.
Preferowany przez małżonków styl więzi wywiera istotny wpływ na jakość
małżeństwa. Autorzy przyjmują trójwymiarowy model różnicujący jednostki
pod względem stylów przywiązania: styl bezpieczny (charakteryzujący jednostkę
z wysokim poziomem satysfakcji z bycia w związku), styl unikowy
(charakteryzujący jednostkę niezbyt zainteresowaną kontaktem z partnerem,
unikającą bliskości) oraz styl lękowo-ambiwalentny (cechujący osobę
niespokojną o trwałość lub uczucia w związku, stale czujną, martwiącą się
o partnerską relację) 33. Więź warunkuje nie tylko tworzenie się podstawowych
wzorów związków uczuciowych, ale także pozwala na uzyskiwanie oparcia
w trudnych sytuacjach i ułatwia radzenie sobie z nimi.

28 J. Rostowski, T. Rostowska, Małżeństwo i miłość. Kontekst psychologiczny

i neuropsychologiczny, Warszawa 2014, s. 311.
29 M. Ainsworth, za: M. Plopa (red.), Więzi w małżeństwie, op.cit., s. 270.
30 Ibidem, także: J. Bowlby, Przywiązanie, op. cit.
31 A. Malina, D. Suwalska, Przywiązanie i satysfakcja z realizacji zadań rozwojowych w bliskich

związkach a zachowania agresywne między partnerami, Psychologia rozwojowa 2012, t. 17, nr 2,

s. 73.
32 C. Hazan, P.R. Shaver, Romantic love conceptualized as anattachment process, Journal of

Personality and Social Psychology 1987, nr 52, s. 511-524; P.R. Shaver, M. Mikulincer, Podejście
behawiorystyczne do miłości romantycznej. Systemy: przywiązania, opieki i seksualny, [w:] Sternberg
R.J., Weis K. (red.), Nowa psychologia miłości, Taszów 2007, s. 64-66; M. Plopa, Psychologia
rodziny. Teoria, op.cit., s. 99.
33 J. Bowlby, Przywiązanie, op.cit.; M. Jankowska, Przywiązanie w okresie wczesnego dzieciństwa

jako prototyp relacji człowieka dorosłego, Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio 2015, nr 3(23), s. 37-
40; M. Plopa, Więzi w małżeństwie, op.cit., s. 274; P.R. Shaver, M. Mikulincer, Podejście
behawiorystyczne do, op.cit., s. 64.

274
 Jednym z najistotniejszych elementów, jaki łączy związek dwojga osób jest
komunikacja małżeńska. Efektywność komunikacji między małżonkami to
ważny wyznacznik poziomu jakości małżeństwa, ponieważ za jej pomocą
najłatwiej uzewnętrznia się stosunek do drugiego człowieka34. W niniejszym
opracowaniu jakość komunikacji małżeńskiej została określona w trzech
wymiarach: wsparcia, zaangażowania i deprecjacji. Wsparcie polega na
okazywaniu szacunku partnerowi przez zainteresowanie jego problemami,
docenianie jego starań, codzienną troskę o niego, jak też udział we wspólnym
rozwiązywaniu problemów. Zaangażowanie oznacza umiejętność okazywania
uczuć, czego skutkiem jest wzajemne zrozumienie i bliskość w związku, starania
partnerów o atrakcyjne spędzanie wspólnego czasu, zaznaczanie wyjątkowości
i ważności osoby partnera oraz relacji z nim, a także zapobieganie konfliktom.
Deprecjacja polega na kierowaniu w stosunku do partnera komunikatów
i zachowań agresywnych, próby zdominowania i kontroli działań partnera oraz
braku szacunku wobec niego35.
W sytuacji rozłąki zmienną, która może mieć istotne znaczenie dla jakości
małżeństwa, jest „radzenie sobie”. Wśród badaczy nie ma jednomyślności
odnośnie do tego, jak konceptualizowane i operacjonalizowane jest to pojęcie36.
Określenia „radzenie sobie” jako pierwszy użył A. Maslow w latach 40-tych
ubiegłego wieku. Nie odnosiło się ono wówczas do aktywności w sytuacji
stresowej. W swoim ujęciu A. Maslow wyróżnił dwie składowe ludzkiego
zachowania: nieinstrumentalną (ekspresywną) i instrumentalną, mającą charakter
celowy, adaptacyjny37. W rozważaniach teoretycznych i pracach empirycznych
dotyczących stresu i radzenia sobie najbardziej znaną jest Transakcyjna Teoria
Stresu i Radzenia Sobie R. Lazarusa i S. Folkman, powstała w 1984 r. Zwrócili
oni uwagę, że skoro aktywność człowieka przebiega w określonym otoczeniu,
stanowiącym kontekst sytuacyjny tej aktywności, to istotą relacji człowieka
z otoczeniem są transakcje (wzajemne oddziaływania). Zgodnie z założeniami
tej teorii sposób radzenia sobie zależy od oceny możliwości poradzenia sobie

34 V. Albisetti, Terapia miłości małżeńskiej. Jak radzić sobie z problemami życia razem, Kielce 2006;
A. Chybicka, K. Karasiewicz, Zadowolenie z intymnych relacji oraz poczucie własnej atrakcyjności
i komunikacji w związkach narzeczeńskich i małżeńskich, [w:] T. Rostowska (red.), Psychologia
rodziny. Małżeństwo, op.cit., s. 136-161; D.R. Crane, Podstawy terapii małżeństw, op.cit.; I. Janicka,
L. Niebrzydowski, Psychologia małżeństwa, op.cit.; Z. Lew-Starowicz, Rozmówki małżeńskie,
Warszawa 2016; A.J. Merolla, Relational maintenance during, op.cit.; Z. Milska-Wrzosińska,
Bezradnik. O kobietach, op.cit.; A. Peplińska, Małżeństwo a specyfika, op.cit.; M. Plopa (red.), Więzi
w małżeństwie, op.cit.; J. Rostowski, T. Rostowska, Małżeństwo i miłość, op.cit.; M. Ryś,
Psychologia małżeństwa w, op. cit.; V. Satir, Rodzina. Tu powstaje, op.cit.
35 M. Kaźmierczak, M. Plopa, Kwestionariusz komunikacji małżeńskiej, [w:] M. Plopa (red.), Więzi

w małżeństwie, op.cit., s. 129.

36 M. Plopa, Stres w izolacji, op. cit., s. 50.
37 I. Heszen, Psychologia stresu. Korzystne i niekorzystne skutki stresu życiowego, Warszawa 2014,

s. 62.

275
(tzw. „ocena pierwotna” 38). W wyniku oceny pierwotnej transakcja
stresowa zostaje określona przez jednostkę jako krzywda lub strata (dotyczy już
zaistniałej szkody bądź straty), zagrożenie (odnosi się do antycypowanych strat),
bądź wyzwanie (ma charakter antycypacyjny i dotyczy sytuacji, w której możliwe
są zarówno straty, jak i zyski)39. Zgodnie z założeniami teorii R. Lazarusa
i S. Folkman stres to „określona relacja między osobą a otoczeniem, która jest
oceniana przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby oraz
zagrażająca jej dobrostanowi” 40. Transakcja stresowa obejmuje trzy procesy:
oceny poznawczej, emocjonalny i radzenia sobie 41. Radzenie sobie ze stresem
jest funkcją procesu pierwotnej oceny poznawczej. Jeśli jednostka uzna daną
transakcję za stresującą, wówczas uruchamiany zostaje podstawowy proces
adaptacyjny, tj. radzenie sobie42.
Radzenie sobie zdaniem R. Lazarusa i S. Folkman to „stale zmieniające się
poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych
zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako
obciążające, lub przekraczające jej zasoby” 43. Termin ten posiada trzy
odniesienia znaczeniowe, które nie wykluczają się, a uzupełniają. Określenie
„radzenie sobie” może być rozpatrywane jako strategia, styl lub proces 44.
Strategia definiowana jest jako „pojedyncza aktywność podejmowana w sytuacji
stresu”45 i „określone działania i reakcje, jakie człowiek podejmuje lub
uruchamia w konkretnej sytuacji stresowej”46. Styl to „indywidualnie
zróżnicowana dyspozycja determinująca zachowanie się w warunkach stresu”
oraz „względnie trwała i charakterystyczna dla jednostki dyspozycja do
określonego zmagania się z sytuacjami stresowymi”47. Proces radzenia sobie
ujmowany jest jako całość aktywności w sytuacji stresowej48.

38 Ibidem, s. 28.
39 Ibidem, s. 29; także: J.F. Terelak, Psychologia stresu , Bydgoszcz 2001, s. 71.
40 I. Heszen-Niejodek, Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie, [w:] J. Strelau (red.),

Psychologia. Podręcznik akademicki, Jednostka w społeczeństwie elementy psychologii stosowanej,

Gdańsk 2005, t. 3, s. 470; J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrześniewski, P. Szczepaniak,
Kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych CISS. Podręcznik, Warszawa 2005, s. 5.
41 I. Heszen, Psychologia stresu. Korzystne, op.cit., s. 31.
42 J.F. Terelak, Psychologia stresu, op.cit., s. 359.
43 I. Heszen, Psychologia stresu. Korzystne, op.cit., s. 31; I. Heszen-Niejodek, Teoria stresu

psychologicznego, op.cit., s. 470; J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrześniewski, P. Szczepaniak,

Kwestionariusz radzenia sobie, op. cit., s. 7; J.F. Terelak, Psychologia stresu, op.cit., s. 72.
44 I. Heszen, Psychologia stresu. Korzystne, op.cit., s. 61.
45 Ibidem, s. 61.
46 J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrześniewski, P. Szczepaniak, Kwestionariusz radzenia sobie, op.cit.,

s. 9.
47 Ibidem, s. 9.
48 I. Heszen, Psychologia stresu. Korzystne, op.cit., s. 61; I. Heszen-Niejodek, Stres i radzenie sobie

- główne kontrowersje, [w:] Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red.), Człowiek w sytuacji stresu.
Problemy teoretyczne i metodologiczne, Katowice 2000, s. 18.

276
 N.S. Endler i J.D.A. Parker styl radzenia sobie rozumieją jako „typowy dla
danej jednostki sposób zachowania w różnych sytuacjach stresowych” 49. Uznali
oni za niewystarczające dokonane przez R. Lazarusa i S. Folkman rozróżnienie
funkcji radzenia sobie na instrumentalną i samoregulacji emocji. Wprowadzili
dodatkowo radzenie sobie skoncentrowane na unikaniu oraz rozszerzyli tę
formę na podejmowanie czynności zastępczych i angażowanie się w kontakty
społeczne50. Zdaniem autorów osoby, które stosują styl skoncentrowany na
zadaniu, radzą sobie podejmując konkretne działania mające na celu rozwiązanie
problemu stanowiącego przyczynę stresu51. Styl skoncentrowany na emocjach
cechuje osoby, które w sytuacjach stresowych mają tendencję do
koncentrowania się na sobie i własnych przeżyciach emocjonalnych (np. złości,
poczuciu winy), kosztem realnego poradzenia sobie ze stresem. Osoby takie
wykazują również tendencję do myślenia życzeniowego i fantazjowania w celu
zmniejszenia napięcia emocjonalnego związanego z porażką w konfrontacji
z sytuacją stresową. Niekiedy może to doprowadzić do wzrostu napięcia lub
przygnębienia52. Styl skoncentrowany na unikaniu to styl przyjmowany przez
osoby, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do pomijania
myślenia, przeżywania i doświadczania danej sytuacji. Styl ten może przejawiać
się w dwóch formach, tj. jako angażowanie się w czynności zastępcze lub
poszukiwanie kontaktów towarzyskich53.
Zmienną bezpośrednio związaną z odczuwanym stresem i mającą wpływ na
wybór strategii radzenia sobie jest lęk. Jest to jedna z emocji, która pojawia się w
sytuacji długo- i krótkoterminowego stresu54. Lęk jest przejawem organizmu na
niebezpieczeństwo bezpośrednie lub symboliczne. Charakteryzuje się objawami
psychicznymi, behawioralnymi i somatyczno-wegetatywnymi55. Osamotnienie
jest czynnikiem, który zwiększa natężenie odczuwanego lęku56, dlatego natężenie
tej emocji może być istotne w sytuacji rozłąki małżeńskiej.
W niniejszym opracowaniu przyjęto koncepcję lęku autorstwa C.D.
Spielbergera. Na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań wyodrębnił
on dwie postaci lęku. Pierwsza z nich to lęk jako stan uwarunkowany sytuacyjnie
i odpowiedzialny za zmienność wyników w sytuacji. Natomiast druga postać

49 Za: J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrześniewski, P. Szczepaniak, Kwestionariusz radzenia sobie,

s. 15.
50 S. Endler, D.A. Parker, 1990, za: I. Heszen, Psychologia stresu. Korzystne, op.cit., s. 76; Heszen-

Niejodek, Stres i radzenie, op.cit., s. 26-27; J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrześniewski, P.

Szczepaniak, Kwestionariusz radzenia sobie, op.cit., s. 16-17.
51 J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrześniewski, P. Szczepaniak, Kwestionariusz radzenia sobie, op.cit.,

s. 16.
52 Ibidem, s. 17.
53 Ibidem, s. 16-17.
54 D. Gołuch, Poziom lęku i nadziei na sukces a style radzenia sobie ze stresem u maturzystów,

Studia Psychologica 2011, nr 11(1), s. 33-50.

55 A. Bilikiewicz (red.), Psychiatria, Warszawa 1999, s. 124.
56 A. Kępiński, Lęk, Kraków 2004, s. 24.

277
leku to cecha odpowiedzialna za różnice indywidualne. Stan lękowy to
„odczuwany przez osobę subiektywnie, wewnętrznie
i aktualnie - stan napięcia, niepokoju, obawy i dyskomfortu, będący reakcją
organizmu na daną sytuację. Towarzyszy mu związana z nim aktywacja lub
pobudzenie autonomicznego układu nerwowego”57. Poziom lęku jako stanu
stale się zmienia, ponieważ sytuacje, w jakich znajduje się człowiek nieustannie
ulegają zmianie. Lęk jako cecha jest to pewien, względnie stały motyw lub nabyta
dyspozycja behawioralna organizmu do reagowania stanami lęku,
nieproporcjonalnie silnymi w stosunku do wielkości obiektywnego
niebezpieczeństwa58.
Wśród psychospołecznych uwarunkowań jakości małżeństwa na
szczególną uwagę zasługują kompetencje społeczne małżonków. Ich poziom
warunkuje rodzaj i jakość relacji interpersonalnych, w tym jakość związku
małżeńskiego. Relacje interpersonalne oraz porozumiewanie się to formy
ludzkiego działania, które wymagają określonych kompetencji społecznych.
W niniejszym opracowaniu kompetencje społeczne rozumiane są, zgodnie
z definicją zaproponowaną przez A. Matczak 59, jako „złożone umiejętności
warunkujące efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach
społecznych, nabywane przez jednostkę w toku treningu społecznego”.
Autorka, bazując na przedstawionej przez M. Argyle’a klasyfikacji sytuacji
trudnych, dokonując jej częściowej modyfikacji, zaproponowała wyróżnienie
czterech typów sytuacji społecznych: intymnych, ekspozycji społecznej,
formalnych i wymagających asertywności. Sytuacje intymne oznaczają bliskie
kontakty interpersonalne. Związane są z daleko idącym odsłanianiem się,
np. zwierzaniem się i wysłuchiwaniem zwierzeń. Ekspozycje społeczne to
sytuacje, w których jest się potencjalnym obiektem uwagi i oceny ze strony
innych ludzi. Sytuacje formalne wymagają dostosowania się przez osobę do
ściśle określonych reguł i norm. Natomiast sytuacje wymagające asertywności to
takie, w których podmiot realizuje własne cele lub potrzeby przez wywieranie
wpływu na innych lub opieranie się temu wpływowi. Przyjęcie takiego podziału
oznacza, że kompetencja społeczna nie jest czynnikiem ogólnym, wobec czego
w jednych sytuacjach społecznych można sobie radzić lepiej (np. wymagających
efektywnego funkcjonowania w bliskich relacjach z innymi), a w innych gorzej,
mniej efektywnie (np. w sytuacjach wymagających asertywności) 60.
W ostatecznej klasyfikacji A. Matczak wyróżniła kompetencje społeczne

57 C.D. Spielberger, za: K. Wrześniewski, T. Sosnowski, A. Jaworowska, D. Fecenec, Inwentarz

Stanu
i Cechy Lęku STAI. Polska adaptacja STAI. Podręcznik, Warszawa 2011, s. 6.
58 Ibidem.
59 A. Matczak, Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik, Warszawa 2007, s. 7.
60 Ibidem, s. 11.

278
dotyczące efektywności zachowań w sytuacjach intymnych, ekspozycji
społecznej i wymagających asertywności61.
Na jakość funkcjonowania związku istotny wpływ mają cechy osobowości
małżonków. Osobowość odgrywa ważną rolę zarówno na etapie tworzenia
związku małżeńskiego, jak i podczas jego trwania 62. Badania nad zależnością
jakości związku małżeńskiego i cech osobowości małżonków zapoczątkował
L. Terman63, a kontynuowali je R. Cattell i J. Nesselroade64. W Polsce
zagadnieniem jakości małżeństwa w zależności od cech osobowości zajmowali
się, m.in.: J. Rostowski, T. Rostowska, I. Janicka, L. Niebrzydowski, M. Makara-
Studzińska, M. Plopa i A. Peplińska65. Z badań wynika, że wysoka jakość
małżeństwa dodatnio koreluje z umiejętnością nawiązywania relacji
społecznych, optymistyczną postawą życiową, stabilnością emocjonalną, wysoką
samooceną małżonków oraz empatią.
Obecnie dominującym ujęciem podstawowych wymiarów osobowości jest
Pięcioczynnikowy Model Osobowości (PMO) opracowany pod koniec lat
80-tych ubiegłego wieku przez P. Costę i R. McCrae na podstawie ich
Pięcioczynnikowej Teorii Osobowości (ang. Five-FactorTeory). PMO odgrywa
bardzo dużą rolę w dziedzinie osobowości, ponieważ systematyzuje i integruje
różne koncepcje66. Zgodnie z hierarchicznym Pięcioczynnikowym Modelem
Osobowości, każdy z 5 głównych czynników osobowości (neurotyczność,
ekstrawertyczność, otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność),
posiada swoje własne czynniki niższego rzędu, niezależne od innych,
podstawowych czynników. P. Costa i R. McCrae przyjmują istnienie
30 aspektów (ang. facets), po 6 na każdy czynnik podstawowy. Do składników
czynnika neurotyczności należą: lęk (N1), agresywna wrogość (N2),
depresyjność (N3), nadmierny krytycyzm (N4), impulsywność (N5)
i nadwrażliwość (N6). Na ekstrawertyczność składają się: serdeczność (E1),
towarzyskość (E2), asertywność (E3), aktywność (E4), poszukiwanie doznań
(E5) i emocje pozytywne (E6). Do czynnika otwartości na doświadczenie należą:
wyobraźnia (O1), estetyka (O2), uczucia (O3), działanie (O4), idee (O5) oraz
wartości (O6). W skład czynnika ugodowości wchodzą: zaufanie (U1),
prostolinijność (U2), altruizm (U3), ustępliwość (U4), skromność (U5),
skłonność do rozczulania się (U6). Do czynnika sumienności należą:

61 Ibidem, s. 11-12.
62 J. Rostowski, T. Rostowska, Małżeństwo i miłość, op. cit., s. 47.
63 J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa, op.cit., s. 157.
64 Ibidem, s. 157-158.
65 Por.: J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa, op.cit., s. 157, J. Rostowski, T. Rostowska,

Małżeństwo i miłość, op.cit., I. Janicka, L. Niebrzydowski, Psychologia małżeństwa, op.cit., M.

Makara-Studzińska, Zaburzenia nerwicowe a relacje małżeńskie, Lublin 2000, M. Plopa (red.), Więzi
w małżeństwie, op.cit., A. Pepliska, Małżeństwo a specyfika, op.cit.
66 J. Siuta (red.), Diagnoza osobowości. Inwentarz NEO-PI-R w teorii i praktyce, Warszawa 2009.

279
kompetencja (S1), skłonność do porządku (S2), obowiązkowość (S3), dążenie
do osiągnięć (S4), samodyscyplina (S5) i rozwaga (S6)67.

BADANIA WŁASNE
Inspiracją do podjęcia badań, których wyniki częściowo zaprezentowano w
niniejszym artykule, dotyczącm problematyki psychospołecznych uwarunkowań
jakości małżeństwa w sytuacji rozłąki z mężem-żołnierzem przebywającym na
misji w Afganistanie, były przede wszystkim doświadczenia wynikające
z wieloletniej pracy Autorki na stanowisku psychologa w jednostce wojskowej.
Dokonując oceny psychologicznej żołnierzy pod kątem ich przydatności
bojowej i możliwości udziału w poszczególnych zmianach misji, okazało się,
że jakość relacji małżeńskiej żołnierzy oraz postrzeganie przez nich zdolności
radzenia sobie przez ich żony w sytuacji rozłąki, miały istotne znaczenie
w motywacji do podjęcia decyzji o wyjeździe na misję. Do zainteresowania się
ową problematyką przyczyniły się również osobiste doświadczenia Autorki
związane z udziałem jej męża w misjach wojskowych.

Cel badań i hipotezy

Celem podjętych w tym opracowaniu analiz jest określenie spektrum
psychospołecznych uwarunkowań jakości małżeństwa w sytuacji rozłąki z
mężem przebywającym na misji wojskowej. Przystępując do badań w świetle
przedstawionych teorii założono, że spośród badanych uwarunkowań
psychospołecznych najbardziej istotne dla wysokiej jakości małżeństwa żon
żołnierzy przebywających na misji w Afganistanie będą:
• niski poziom lęku,
• wysoki poziom kompetencji społecznych,
• wysoki poziom stylu radzenia sobie skoncentrowanego na zadaniu,
a niski poziom stylu skoncentrowanego na emocjach,
• niski poziom składników czynnika neurotyczności,
• wysoki poziom składników czynników ekstrawertyczności, otwartości
na doświadczenie, sumienności i ugodowości.
Kolejnym celem było uzyskanie odpowiedzi na pytanie czy istnieją istotne
różnice dotyczące psychospołecznych uwarunkowań jakości małżeństwa
pomiędzy żonami doświadczającymi rozłąki związanej z pobytem męża na misji
w Afganistanie, a żonami żołnierzy, których mężowie nie uczestniczyli w misji.

Osoby badane
W celu zweryfikowania postawionych hipotez i odpowiedzi na pytanie
badawcze przebadano korespondencyjnie 133 żony żołnierzy.

67 Ibidem.

280
 Pierwszą grupę badawczą (dalej: „grupa misyjna”) stanowiły żony żołnierzy,
które wzięły udział w badaniu w trakcie rozłąki z mężem przebywającym na VII
i VIII zmianie misji International Security Assistance Force (ISAF, pol.
Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa) w Afganistanie. Badania
przeprowadzono po bezpośrednim kontakcie (osobistym lub telefonicznym) z
każdą z żon. Po wyrażeniu przez daną osobę zgody na udział w badaniu, zestaw
testowy był przekazywany (osobiście lub pocztą) wraz z zaadresowaną kopertą
zwrotną ze znaczkiem. Zestawy wracały pocztą w ciągu 2 tygodni od wysłania.
Rozesłano 350 zestawów, z czego uzupełnionych otrzymano zwrotnie
70. Badania przeprowadzono w połowie trwania zmiany misyjnej (po ok.
3 miesiącach od wyjazdu mężów), ponieważ okres ten jest uważany za
najtrudniejszy, zarówno dla żołnierzy przebywających w rejonie misji, jak i dla
pozostawionych w kraju bliskich68. Ma to związek z odczuwaniem tzw. kryzysu
trzeciego miesiąca69, co może być istotne dla oceny jakości małżeństwa
i radzenia sobie w sytuacji rozłąki.
Grupę kontrolną (dalej „grupa niemisyjna”) stanowiły żony żołnierzy,
których mężowie nigdy nie uczestniczyli w misji poza granicami kraju70.
Zdecydowana większość z nich doświadczyła lub doświadcza innego rodzaju
rozłąki małżeńskiej, wynikającej ze specyfiki pracy żołnierza. Zestawy testowe
przekazywane były badanym najczęściej za pośrednictwem mężów-żołnierzy lub
psychologów z jednostek wojskowych (uzupełnione zestawy przekazywano
Autorce pocztą wojskową), a także osobiście osobiście (w kopercie
z adresem zwrotnym i ze znaczkiem). Rozdano 1.250 zestawów, z czego
uzupełnionych otrzymano zwrotnie jedynie 63. Kompletowanie wyników badań
tej grupy trwało 4 lata.
Łącznie rozesłano i rozdano 1.600 zestawów badawczych, z czego
uzupełnionych otrzymano 133. W badaniach brały udział żony żołnierzy
służących w 26 jednostkach wojskowych na terenie całego kraju.

68 S. Marnocha, Military Wives Transition and Coping: Deployment and the Return Home, Nursing
2012, vol. 5, s. 3-4; C.A. Pearlman, za: W. Busuttil, A. Busuttil, Psychological effects on, op.cit.,
s. 209.
69 A. Glibowska, Działalność psychologiczna prowadzona w ramach służby żołnierzy poza

granicami państwa, [w:] M. Łuniewska (red.), Psychologia w żołnierskiej służbie, Warszawa 2013, s.
82-83.
70 Warto zauważyć, że badania przeprowadzano w czasie, gdy Polskie Kontyngenty Wojskowe od

kilku lat dość licznie stacjonowały w Kosowie, Syrii, Iraku, czy Afganistanie. W związku z tym
niewielu było żołnierzy, którzy chociaż raz nie brali udziału w którejś z misji, skutkiem czego grupa
kontrolna była trudno dostępna.

281
Badane zmienne psychospołeczne oraz wykorzystane narzędzia badawcze
Pierwszą analizowaną zmienną jest jakość małżeństwa. Za jej podstawy
teoretyczne przyjęto koncepcję jakości małżeństwa opracowaną przez
G.B. Spaniera i R.A. Lewisa71 oraz teorię przywiązania J. Bowlby’ego72.
Przystępując do badań przyjęto, że wskaźnikami jakości małżeństwa będą
wyniki uzyskane przez osoby badane dzięki zastosowaniu:
• Zmodyfikowanej Skali Jakości Związku Małżeńskiego M. Ryś73, za
pomocą której można określić aktualny i oczekiwany poziom jakości
małżeństwa oraz satysfakcję z małżeństwa (różnica między poziomem
aktualnym i oczekiwanym). O wysokiej jakości małżeństwa świadczy
wysoki wynik dotyczący aktualnego poziomu jakości małżeństwa oraz
wysoka satysfakcja z małżeństwa (mała różnica między poziomami
aktualnym i oczekiwanym).
• Kwestionariusza Stylów Przywiązaniowych KSP M. Plopy74,
w przypadku którego o wysokiej jakości małżeństwa świadczy wysokie
nasilenie stylu bezpiecznego oraz niskie nasilenie stylów unikającego
i ambiwalentno-lękowego.
• Kwestionariusza Komunikacji Małżeńskiej KKM M. Plopy
i M. Kaźmierczak 75, gdzie o wysokiej jakości małżeństwa świadczą
wysokie wyniki uzyskane w skalach komunikacji wspierającej
i zaangażowanej, a niskie w skali deprecjacji (zarówno w zachowaniu
żon, jak i mężów).
Do zoperacjonalizowania zmiennej jakości małżeństwa wzięto również pod
uwagę subiektywną ocenę badanych, dotyczącą wpływu doświadczania rozłąki
na funkcjonowanie małżeństwa. Założono, że bardziej pozytywna ocena
wpływu rozłąki na funkcjonowanie małżeństwa będzie świadczyć o wysokiej
jakości małżeństwa.
Kolejną analizowaną zmienną jest radzenie sobie w sytuacji rozłąki. Za jej
podstawę teoretyczną przyjęto klasyczną teorię stresu i radzenia sobie
opracowaną przez R. Lazarusa i S. Folkman 76.
Przystępując do badań założono, że wskaźnikami poziomu radzenia sobie
w sytuacji rozłąki będą wyniki uzyskane przez osoby badane w skalach
następujących metod:

71 R.A. Lewis, G.B. Spanier, Theorizing about the, op.cit., s. 268-295; por.: J. Rostowski, Zarys
psychologii małżeństwa, op.cit., s. 25; M. Ryś, Jakość i trwałość, op.cit., s. 19-20, idem,
Zmodyfikowana Skala Jakości, op.cit., s. 9.
72 J. Bowlby, Przywiązanie, op.cit.
73 M. Ryś, Zmodyfikowana Skala Jakości, op.cit.
74 M. Plopa, Kwestionariusz Stylów Przywiązaniowych (KSP). Podręcznik, Warszawa 2008.
75 M. Każmierczak, M. Plopa, Kwestionariusz komunikacji małżeńskiej, op. cit.
76 I. Heszen, Psychologia stresu. Korzystne, op.cit., s. 21-35.

282
 • Kwestionariusza Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS
N.S. Endlera i J.D.A. Parkera77. W tej metodzie o efektywnym radzeniu
sobie w sytuacji rozłąki świadczyły wysokie wyniki w skali SSZ (styl
skoncentrowany na zadaniu) i PKT (poszukiwanie kontaktów
towarzyskich) oraz niskie wyniki w skali SSE (styl skoncentrowany na
emocjach), ACZ (koncentrowanie się na czynnościach zastępczych)
i SSU (styl skoncentrowany na unikaniu).
• Inwentarza Stanu i Cechy Lęku (STAI) C.D. Spielbergera, R.L.
Gorsucha i R.E. Lushene'a, STAI w polskiej wersji autorstwa C.D.
Spielbergera, J. Strelaua, M. Tysarczyk i K. Wrześniewskiego 78. O
efektywnym radzeniu sobie w sytuacji rozłąki świadczyły niskie wyniki
poziomu lęku jako stanu i cechy.
W celu zoperacjonalizowania zmiennej radzenia sobie w sytuacji rozłąki
wzięto również pod uwagę subiektywną ocenę badanych, dotyczącą własnego
funkcjonowania oraz funkcjonowania ich mężów w trakcie rozłąki (zapytano
o to w ankiecie personalnej). Założono, że pozytywna ocena własnego
funkcjonowania i funkcjonowania męża w trakcie rozłąki są przejawem
efektywnego radzenia sobie.
Do pomiaru cech osobowości zastosowano Inwentarz Osobowości
(NEO-PI-R), autorstwa P. Costy Jr. i R. McCrae, w polskiej wersji J. Siuty79.
W badaniach uwzględniono także kompetencje społeczne mierzone za
pomocą Kwestionariusza Kompetencji Społecznych (KKS), autorstwa
A. Matczak80. O wysokim poziomie kompetencji społecznych świadczyły
wysokie wyniki uzyskane we wszystkich skalach – intymności, asertywności
i ekspozycji społecznej.

Wyniki badań
Jeden z podstawowych problemów badawczych dotyczył
psychospołecznych uwarunkowań jakości małżeństwa żon żołnierzy
doświadczających rozłąki w związku z pobytem ich mężów na misji
stabilizacyjnej w Afganistanie. Celem przeprowadzonych analiz było określenie,
które z badanych zmiennych mają najistotniejsze znaczenie.
Obliczono współczynnik korelacji kanonicznej pomiędzy zbiorem
zmiennych jakości małżeństwa i zmiennych radzenia sobie w sytuacji rozłąki,
kompetencji społecznych oraz czynników głównych osobowości i ich
składników. Ze względu na brak normalności rozkładu oczekiwany poziom

77 J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrześniewski, P. Szczepaniak, Kwestionariusz radzenia sobie, op.cit.

78 K. Wrześniewski, T. Sosnowski, A. Jaworowska, D. Fecenec, Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI.
Polska adaptacja STAI. Podręcznik, Warszawa 2011.
79 J. Siuta (red.), Diagnoza osobowości. Inwentarz, op.cit.
80A. Matczak, Matczak, Kwestionariusz Kompetencji Społecznych, op. cit.

283
jakości związku, poziom satysfakcji z małżeństwa, bezpieczny i unikowy styl
przywiązania zostały pominięte w badaniach.
Zmienne jakości małżeństwa podzielono na dwie grupy:
• aspekt pozytywny, uwzględniający następujące zmienne: aktualny
poziom jakości związku, komunikacja wspierająca i zaangażowana
męża/własna oraz ocena wpływu rozłąki na małżeństwo. Im wyższy
był wynik, tym wyższa jakość małżeństwa.
• aspekt negatywny, uwzględniający następujące zmienne: komunikacja
deprecjonująca męża/własna i lękowo-ambiwalentny styl
przywiązania. Im wyższy był wynik, tym niższa jakość małżeństwa.
Obliczono współczynniki korelacji kanonicznej pomiędzy zbiorem
zmiennych pozytywnego aspektu jakości małżeństwa, zmiennych radzenia sobie
w sytuacji rozłąki, kompetencji społecznych oraz czynników głównych
osobowości i ich składników.

Składniki czynników głównych osobowości Pozytywny aspekt

jakości małżeństwa
grupa misyjna
(N=70)
N4 nadmierny samokrytycyzm -0,31#
E2 towarzyskość 0,31#
E5 poszukiwanie doznań -0,61#
E6 emocje pozytywne 0,58#
Wartość λ Wilksa 0,01; p < 0,10
Wartość współczynnika korelacji kanonicznej 0,89

Tab. 1. Podsumowanie standaryzowanych wag kanonicznych dla relacji pozytywnego aspektu

jakości małżeństwa ze składnikami czynników głównych osobowości żon
żołnierzy z grupy misyjnej.

284
 Pozytywny aspekt jakości
Czynniki główne osobowości małżeństwa
grupa niemisyjna (N=61)
Neurotyczność -0,16
Ekstrawertyczność -0,64#
Otwartość na doświadczenie 0,51#
Ugodowość -0,05
Sumienność -0,79#
Wartość λ Wilksa 0,40; p < 0,10

Wartość współczynnika korelacji kanonicznej 0,34

Tab. 2. Podsumowanie standaryzowanych wag kanonicznych dla relacji pozytywnego aspektu

jakości małżeństwa z czynnikami głównymi osobowości żon żołnierzy z grupy niemisyjnej.

W grupie misyjnej stwierdzono brak istotności statystycznej otrzymanych

funkcji dyskryminacyjnych relacji pozytywnego aspektu jakości małżeństwa
z radzeniem sobie w sytuacji rozłąki, kompetencjami społecznymi i głównymi
czynnikami osobowości. Potwierdzono natomiast taką tendencję ze składnikami
osobowości: λ Wilksa=0,01;p<0,10. Uzyskana wartość współczynnika korelacji
kanonicznej jest wysoka (0,89) (tabela 1). Dla wysokiej jakości małżeństwa żon
żołnierzy z grupy misyjnej największe znaczenie mają: niski poziom
poszukiwania doznań (-0,61), wysoki poziom emocji pozytywnych (0,58),
wysoka towarzyskość (0,31), niski nadmierny samokrytycyzm (-0,31).
W grupie niemisyjnej nie stwierdzono istotności statystycznej otrzymanych
funkcji dyskryminacyjnych relacji pozytywnego aspektu jakości małżeństwa
z radzeniem sobie w sytuacji rozłąki, kompetencjami społecznymi i składnikami
czynników głównych osobowości. Potwierdzono natomiast tendencję
statystyczną funkcji dyskryminacyjnej relacji pozytywnego aspektu jakości
małżeństwa z czynnikami głównymi osobowości: λ Wilksa=0,40; p<0,10.
Uzyskana wartość współczynnika korelacji kanonicznej jest umiarkowana (0,34)
(tabela 2). Spośród czynników głównych osobowości największą wartość dla
wysokiej jakości małżeństwa żon żołnierzy z grupy niemisyjnej mają: niższa
sumienność (-0,79), niższa ekstrawertyczność (-0,64) oraz wyższa otwartość na
doświadczenie (0,51).
Obliczono współczynniki korelacji kanonicznej pomiędzy zbiorem
zmiennych negatywnego aspektu jakości małżeństwa i zmiennych radzenia sobie
w sytuacji rozłąki, kompetencji społecznych, czynników głównych osobowości
i ich składników. W przypadku relacji negatywnego aspektu jakości małżeństwa
z radzeniem sobie w sytuacji rozłąki otrzymana funkcja dyskryminacyjna okazała

285
się istotna statystycznie w grupie misyjnej: λ Wilksa=0,31; p<0,05. Uzyskana
wartość współczynnika korelacji kanonicznej jest umiarkowana (0,68). Wyniki
przedstawiono w tabeli 3.

Negatywny aspekt jakości

Składowe radzenia sobie w sytuacji małżeństwa
rozłąki
grupa misyjna (N=70)

Styl skoncentrowany na emocjach 0,51*

Lęk-stan 0,51*
Własne funkcjonowanie w sytuacji
0,33*
rozłąki
Wartość λ Wilksa 0,31; p < 0,05
Wartość współczynnika korelacji
0,68
kanonicznej

Tab. 3. Podsumowanie standaryzowanych wag kanonicznych dla relacji negatywnego aspektu

jakości małżeństwa z radzeniem sobie w sytuacji rozłąki u żon żołnierzy z grupy misyjnej.

Spośród składowych radzenia sobie w sytuacji rozłąki największe znaczenie

dla niższej jakości małżeństwa żon żołnierzy z grupy misyjnej mają: wysokie
nasilenie stylu radzenia sobie skoncentrowanego na emocjach (0,51), wysoki
poziom lęku-stanu (0,51) oraz bardziej pozytywna ocena własnego
funkcjonowania w sytuacji rozłąki (0,33). W grupie niemisyjnej nie
potwierdzono istotności omawianej relacji.
W przypadku relacji negatywnego aspektu jakości małżeństwa
z kompetencjami społecznymi, otrzymana funkcja dyskryminacyjna okazała się
istotna statystycznie wśród żon żołnierzy z grupy misyjnej: λ Wilksa=0,38;
p<0,05. Uzyskana wartość współczynnika korelacji kanonicznej jest wysoka
(0,64) (tabela 4).

286
 Negatywny aspekt jakości
małżeństwa
Kompetencje społeczne
grupa misyjna (N=70)

Kompetencje w sytuacjach intymnych 0,12

Kompetencje w sytuacjach ekspozycji
0,30*
społecznej
Kompetencje w sytuacjach wymagających
0,18
asertywności
Wartość λ Wilksa 0,38; p < 0,05
Wartość współczynnika korelacji
0,64
kanonicznej

Tab. 4. Podsumowanie standaryzowanych wag kanonicznych dla relacji negatywnego aspektu

jakości małżeństwa z kompetencjami społecznymi żon żołnierzy z grupy misyjnej.

Najistotniejsze dla niższej jakości małżeństwa żon żołnierzy

doświadczających rozłąki misyjnej są wysokie kompetencje społeczne
w sytuacjach ekspozycji społecznej (0,30). U żon żołnierzy z grupy niemisyjnej
nie potwierdzono istotności omawianej relacji.
W przypadku relacji negatywnego aspektu jakości małżeństwa z czynnikami
głównymi osobowości otrzymana funkcja dyskryminacyjna okazała się istotna
statystycznie, zarówno w grupie misyjnej: λ Wilksa=0,59; p<0,05, jak
i niemisyjnej: λ Wilksa=0,51; p<0,05. Uzyskane wartości współczynnika
korelacji kanonicznej są wysokie (0,59 i 0,58). Wyniki wskazane zostały w tabeli
5.

Negatywny aspekt jakości małżeństwa

Czynniki główne osobowości grupa
grupa misyjna
niemisyjna
(N=70)
(N=61)
Neurotyczność 0,56* 0,33*
Ekstrawertyczność -0,44* -0,25
Otwartość na doświadczenie -0,16 -0,31*
Ugodowość -0,12 -0,59*
Sumienność -0,35* -0,25
Wartość λ Wilksa 0,59; p < 0,05 0,51; p < 0,05
Wartość współczynnika korelacji
0,59 0,58
kanonicznej

Tab. 5. Podsumowanie standaryzowanych wag kanonicznych dla relacji negatywnego aspektu

jakości małżeństwa z czynnikami głównymi osobowości żon żołnierzy z grupy misyjnej i
niemisyjnej.

287
 Najbardziej istotne dla niższej jakości małżeństwa żon żołnierzy z grupy
misyjnej są: wysoka neurotyczność (0,56), niska ekstrawertyczność (-0,44) oraz
niska sumienność (-0,35). Najistotniejsze dla niższej jakości małżeństwa żon
żołnierzy z grupy niemisyjnej są: niska ugodowość (-0,59), wysoka
neurotyczność (0,33) i niska otwartość na doświadczenia (-0,31).
W przypadku relacji pomiędzy negatywnym aspektem jakości małżeństwa
a składnikami osobowości otrzymana funkcja dyskryminacyjna okazała się
istotna statystycznie, zarówno w grupie misyjnej: λ Wilksa=0,07; p<0,05, jak
i grupa niemisyjnej: λ Wilksa=0,05; p<0,05. Uzyskane wartości współczynnika
korelacji kanonicznej są wysokie (0,84 i 0,90). Wyniki zawarte zostały w tabeli
6.
Najistotniejsze dla niższej jakości małżeństwa żon żołnierzy z grupy
misyjnej są: niska asertywność (-0,61), wysoka nadwrażliwość (0,47), wysoki
poziom poszukiwania doznań (0,40), niska serdeczność (-0,40), wysoka
depresyjność (-0,35) oraz niski poziom emocji pozytywnych (-0,34). Natomiast
najistotniejsze dla niższej jakości małżeństwa żon żołnierzy z grupy niemisyjnej
są: wysokie dążenie do osiągnięć (0,86), wysoka skłonność do rozczulania się
(0,73), wysoka agresywna wrogość (0,69), niska otwartość na wartości
(-0,61), niska otwartość na uczucia (-0,55), wysoki nadmierny samokrytycyzm
(0,54), wysoka nadwrażliwość (0,47), wysoka skromność (0,47), niskie
kompetencje (-0,41), niski poziom lęku (-0,40), wysoka impulsywność (0,35)
oraz wysokie poszukiwanie doznań (0,30).

Negatywny aspekt jakości

Składniki czynników głównych małżeństwa
osobowości grupa grupa
misyjna niemisyjna
(N=70) (N=61)
N1 lęk 0,06 -0,40*
N2 agresywna wrogość 0,24 0,69*
N3 depresyjność -0,35* 0,10
N4 nadmierny samokrytycyzm -0,18 0,54*
N5 impulsywność -0,20 0,35*
N6 nadwrażliwość 0,47* 0,47*
E1 serdeczność -0,40* 0,02
E3 asertywność -0,61* -0,06
E5 poszukiwanie doznań 0,40* -0,30*
E6 emocje pozytywne -0,34* -0,09
O3 uczucia -0,13 -0,55*
O6 wartości 0,11 -0,61*
U5 skromność 0,05 0,47*
U6 skłonność do rozczulania się 0,16 0,73*

288
 S1 kompetencja 0,13 -0,41*
S4 dążenie do osiągnięć -0,22 0,86*
0,07; p < 0,05; p <
Wartość λ Wilksa
0,05 0,05
Wartość współczynnika korelacji
0,84 0,90
kanonicznej

Tab. 6. Podsumowanie standaryzowanych wag kanonicznych dla relacji negatywnego aspektu jakości
małżeństwa ze składnikami osobowości żon żołnierzy z grupy misyjnej i grupy niemisyjnej.

Omówienie wyników
Problem badawczy, którego analizę podjęto w niniejszej pracy, dotyczył
psychospołecznych uwarunkowań jakości małżeństwa u żon żołnierzy
doświadczających rozłąki związanej z wyjazdem mężów na misję do
Afganistanu. W ramach analiz podjęto próbę określenia, które spośród badanych
zmiennych psychospołecznych mają najistotniejsze znaczenie dla poziomu
jakości małżeństwa badanych. Ponadto sprawdzono czy istnieją istotne różnice
dotyczące psychospołecznych uwarunkowań jakości małżeństwa pomiędzy
żonami doświadczającymi rozłąki misyjnej oraz tymi, których mężowie nigdy nie
uczestniczyli misji. W celu przeprowadzenia analiz zmienne jakości małżeństwa
podzielono na dwie grupy. Aspekt pozytywny, (im wyższy wynik, tym wyższa
jakość małżeństwa), uwzględniający następujące zmienne: aktualny poziom
jakości związku, komunikacja wspierająca i zaangażowana męża/własna oraz
ocena wpływu rozłąki na małżeństwo. Aspekt negatywny, (im wyższy wynik,
tym niższa jakość małżeństwa), uwzględniający następujące zmienne:
komunikacja deprecjonująca męża/własna i lękowo-ambiwalentny styl
przywiązania.
Uzyskane wyniki analiz przeprowadzonych w grupie misyjnej dla zmiennych
dotyczących pozytywnego i negatywnego aspektu jakości małżeństwa wskazały
na istnienie zależności dotyczącej relacji pozytywnego aspektu jakości
małżeństwa ze składnikami osobowości (wynik na poziomie tendencji
statystycznej) (tab. 1). Wskazały także na istnienie istotnej statystycznie relacji
negatywnego aspektu jakości małżeństwa z radzeniem sobie w sytuacji rozłąki
(tab. 3), kompetencjami społecznymi (tab. 4) oraz czynnikami głównymi
osobowości (tab. 5) i ich składnikami (tab. 6).
Na podstawie uzyskanych wyników badań można stwierdzić, że
doświadczanie rozłąki związanej z wyjazdem męża na misję różnicuje
psychospołeczne uwarunkowania jakości małżeństwa badanych żon.
W grupie misyjnej dla wysokiej jakości małżeństwa potwierdzono znaczenie
niskiego poziomu lęku-stanu, mało nasilonego stylu radzenia sobie
skoncentrowanego na emocjach, pozytywnej oceny własnego funkcjonowania
w sytuacji rozłąki (tab. 3) oraz niskiego poziomu czynnika neurotyczności

289
(ogólnie oraz składników: nadmierny samokrytycyzm i nadwrażliwości) (tab. 5
i 6).
W grupie niemisyjnej dla wysokiej jakości małżeństwa potwierdzono
znaczenie niskiego poziomu neurotyczności (ogólnie oraz składników:
agresywnej wrogości, nadmiernego samokrytycyzmu, impulsywności,
nadwrażliwości) (tab. 5 i 6). Wyniki takie są zgodne z poglądami, że wysokiej
jakości małżeństwa sprzyja stabilność emocjonalna, której przejawem jest niski
poziom neurotyczności i lęku81.
W grupie niemisyjnej dla wysokiej jakości małżeństwa istotne okazało się
duże nasilenie lęku (składnika neurotyczności) (tab. 6). Być może zależność ta
ma związek z faktem, że zachowania związane z manifestowaniem lęku należą
do zachowań przywiązaniowych. Osoba przejawiająca zachowania lękowe
otrzymuje wsparcie, pomoc i opiekę osób, z którymi łączy ją więź82.
W małżeństwach niedoświadczających rozłąki misyjnej zachowania związane
z okazywaniem lęku mogą być specyficznym sposobem komunikowania
własnych potrzeb. Okazywanie lęku może zapewnić bliską obecność figury
przywiązania. Być może dlatego mężowie żon z tej grupy nie zdecydowali się
wyjechać
na misję.
Zgodnie ze sformułowanymi założeniami, w grupie misyjnej potwierdzono
pozytywną zależność pomiędzy wysokim poziomem jakości małżeństwa
i wysokim poziomem ekstrawertyczności (ogólnie oraz składników:
serdeczność, towarzyskość, asertywność, emocje pozytywne) (tab. 5 i 6).
Również w grupie niemisyjnej dla wysokiej jakości małżeństwa potwierdzono
znaczenie wysokiego poziomu jednego składnika ekstrawertyczności
- poszukiwanie doznań (przeciwnie jest w grupie misyjnej) (tab. 6). Wielu
autorów wykazało, że wysoka jakość małżeństwa ma pozytywny związek
z umiejętnością nawiązywania relacji społecznych i optymistyczną postawą
życiową, czyli z cechami związanymi z ekstrawertycznością83.
W grupie niemisyjnej wykazano odwrotną do zakładanej zależność,
tj. wysokiej jakości małżeństwa sprzyja niska ekstrawertyczność (tab. 5).
O podobnej zależności świadczą wyniki badań J. Rostowskiego. Stwierdził on,

81 Por.: M. Makara-Studzińska, Zaburzenia nerwicowe a, op.cit.; M. Plopa, Psychologia rodziny.

Teoria, op.cit..; J. Rostowski, T. Rostowska, Małżenstwo i miłość, op.cit.; K. Wrześniewski,
T. Sosnowski, A. Jaworowska, D. Fecenec, Inwentarz Stanu i, op. cit.
82 D.M. Buss, Ewolucja pożądania, Gdańsk 2014, s. 56; J. Bowlby, Przywiązanie, op.cit.;

J.F. Leckman, S.B. Hrdy, E.B. Keverne, C.S. Carter, Biobehawioralny model przywiązania
i tworzenia więzi, [w:] R.J. Sternberg, K. Weis (red.), Nowa psychologia miłości, op.cit., s. 204.
83 Por.: I. Janicka, L. Niebrzydowski, Psychologia małżeństwa, op.cit.; M. Makara-Studzińska,

Zaburzenia nerwicowe a, op.cit.; A. Peplińska, Małżeństwo a specyfika, op.cit.; M. Plopa, Stres

w izolacji, op.cit., idem, Więzi w małżeństwie, op.cit., idem, Psychologia rodziny. Teoria, op.cit.;
J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa, op.cit.; J. Rostowski, T. Rostowska, Małżeństwo
i miłość, op.cit.; M. Ryś, Psychologia małżeństwa w, op.cit.

290
że u bardzo dobrze dobranych małżonków, a więc o wysokiej jakości związku,
przeważają tacy, u których poziom ekstrawersji był niższy niż u małżonków ze
związków niedobranych 84. Podobieństwo małżonków pod względem cech
osobowości sprzyja wysokiej jakości małżeństwa, na co wskazują wyniki
dotychczasowych badań 85. Być może mężowie żon z grupy niemisyjnej nie
zdecydowali się na udział w misji z powodu niskiej własnej ekstrawertyczności,
która wiąże się z mniejszymi możliwościami adaptacji do zmienionych
warunków otoczenia 86.
W przeprowadzonych badaniach wykazano także, że istnieją zależności
pomiędzy jakością małżeństwa a poziomem sumienności. W grupie misyjnej
jakość małżeństwa jest wyższa im wyższy jest poziom czynnika sumienności
(ogólnie) (tab. 5). W grupie niemisyjnej istnieje odwrotna zależność, tj. im niższy
jest poziom sumienności, tym wyższa jest jakość małżeństwa (tab. 2).
Sumienność to czynnik związany z dostosowywaniem społecznym oraz kontrolą
impulsów, a także niezawodnością i odpowiedzialnością 87. Są to cechy
sprzyjające powodzeniu małżeństwa. Zależność ta uwidoczniła się w grupie
misyjnej, ponieważ w sytuacji rozłąki z mężem kobiety są obciążone
dodatkowymi obowiązkami. Sumienność w tej sytuacji umożliwia poradzenie
sobie z nimi i zapobiega kumulowaniu się frustracji negatywnie odbijających się
na jakości małżeństwa. Gdy małżonkowie nie doświadczają długiej rozłąki,
nadmierna sumienność żony i wynikająca z tego skrupulatność,
i pedantyczność, mogą być przyczyną małżeńskich konfliktów. W grupie
niemisyjnej im niższa kompetencja i im wyższe dążenie do osiągnięć, tym niższa
jakość małżeństwa (tab. 6). Niska kompetencja świadczy o niskiej samoocenie.
Dążenie do osiągnięć może wiązać się z pracoholizmem i poświęcaniem dużej
ilości czasu pracy zawodowej kosztem małżeństwa88. Takie zachowania nie
sprzyjają jakości małżeństwa. Dlatego w grupie niemisyjnej niska sumienność
sprzyja wysokiej jakości małżeństwa.
W grupie misyjnej uzyskane wyniki badań nie potwierdziły znaczenia stylu
radzenia sobie skoncentrowanego na zadaniu oraz czynników otwartości,
ugodowości i ich składników dla jakości małżeństwa. W grupie niemisyjnej
wysoka otwartość na doświadczenie (ogólnie oraz otwartość na uczucia i na
wartości) i wysoka ugodowość korelują dodatnio z jakością małżeństwa (tab. 5
i 6). Być może w sytuacji rozłąki małżeńskiej, ze względu na mniejsze

84 Za: J. Rostowski, T. Rostowska, Małżeństwo i miłość, op.cit., s. 163-165.

85 Por.: Braun-Gałkowska, Psychologiczna analiza systemów, op.cit.; M. Plopa (red.), Więzi
w małżeństwie, op.cit., idem, Psychologia rodziny. Teoria, op.cit.; J. Rostowski, T. Rostowska,
Małżeństwo i miłość, op.cit.; L. Terman,1938, za: J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa,
op.cit., s. 157.
86 M. Plopa, Stres osamotnienia w, op. cit., s. 168.
87 M. Hołda, Czynnik Sumienność w Pięcioczynnikowej Teorii Osobowości, [w:] J. Siuta (red.),

Diagnoza osobowości. Inwentarz, op.cit., s. 93-109.

88 Ibidem.

291
prawdopodobieństwo generowania konfliktów, czynniki te nie mają istotnego
znaczenia dla jakości małżeństwa.
W przypadku kompetencji społecznych oraz niektórych składników
osobowości zaobserwowano odwrotny do zakładanego kierunek zależności. Dla
wysokiej jakości małżeństwa u żon z grupy misyjnej istotne znaczenie mają
niskie kompetencje społeczne w sytuacjach ekspozycji społecznej (tab. 4),
wysoka depresyjność (składnik neurotyczności), a także niskie nasilenie
poszukiwania doznań (składnik ekstrawertyczności) (tab. 6). W sytuacji rozłąki
z małżonkiem cechy, które mogą sprzyjać poznaniu nowego partnera, (za takie
można uznać kompetencje społeczne w sytuacjach ekspozycji społecznej oraz
poszukiwanie doznań), mogą niekorzystnie oddziaływać na jakość małżeństwa.
Depresyjność i związana z nią skłonność do odczuwania samotności może
sprzyjać jakości małżeństwa, bo w sytuacji rozłąki pozwala poczuć jak ważna
i potrzebna jest osoba małżonka, i jak cenna jest jego obecność.

WNIOSKI

1) W obydwu badanych grupach wysoka jakość małżeństwa pozytywnie

koreluje ze zmiennymi związanymi z dużą stabilnością emocjonalną.
2) Doświadczanie rozłąki związanej z wyjazdem męża na misję różnicuje
psychospołeczne uwarunkowania jakości małżeństwa badanych żon:
• W grupie misyjnej w sytuacji rozłąki małżeńskiej cechy, które mogą
sprzyjać poznaniu nowego partnera, niekorzystnie oddziałują na jakość
małżeństwa. Natomiast pozytywnie z jakością małżeństwa korelują te
zmienne, które świadczą o optymistycznej postawie życiowej, mogą
ułatwiać radzenie sobie z nadmiarem obowiązków w sytuacji rozłąki
oraz pomagają pozyskiwać wsparcie społeczne.
• W grupie niemisyjnej istotne dla wysokiej jakości małżeństwa okazały
się zmienne, które mogą świadczyć o trudnościach w relacjach z ludźmi
i obniżonej samoocenie żon, czyli o trudnościach w radzeniu sobie
w sytuacji rozłąki. Przejawianie takich cech w zachowaniu mogło
przyczynić się do zapewnienia obecności mężów, którzy świadomi
trudności z jakimi musiałyby się mierzyć żony, nie zdecydowali się na
wyjazd. Dla wysokiej jakości małżeństwa w tej grupie istotne okazały
się również zmienne, które wiążą się z małym prawdopodobieństwem
wzbudzania konfliktów, o które paradoksalnie łatwiej, gdy
małżonkowie przebywają razem.

292
 STRESZCZENIE

Specjaliści w dziedzinie małżeństwa i rodziny uznają rozłąkę za czynnik,

który najbardziej destabilizuje więzi łączące bliskie sobie osoby. Opublikowane
dotychczas wyniki badań świadczą o tym, że służba żołnierza w warunkach
działań bojowych może zaburzyć funkcjonowanie jego małżeństwa.
Celem przedstawionych w niniejszym opracowaniu analiz było określenie
spektrum psychospołecznych uwarunkowań jakości małżeństwa w sytuacji
rozłąki z mężem przebywającym na misji w Afganistanie. Sprawdzono także czy
istnieją istotne różnice dotyczące psychospołecznych uwarunkowań jakości
małżeństwa pomiędzy żonami żołnierzy doświadczającymi rozłąki misyjnej
i tymi, których mężowie nigdy nie uczestniczyli w misji. Przebadano
korespondencyjnie 70 żon w trakcie rozłąki z mężem (grupa misyjna) oraz
63 żony, których mężowie nigdy nie uczestniczyli w misji (grupa niemisyjna).
Wyniki badań świadczą o tym, że doświadczanie rozłąki misyjnej różnicuje
psychospołeczne uwarunkowania jakości małżeństwa. W grupie misyjnej na
jakość małżeństwa pozytywnie oddziałują zmienne ułatwiające radzenie sobie,
a niekorzystnie zmienne, które mogłyby sprzyjać poznaniu nowego partnera.
W grupie niemisyjnej dla wysokiej jakości małżeństwa istotne okazały się
zmienne, które mogą mieć znaczenie dla zapewnienia obecności partnera, bądź
też wiążą się z małym prawdopodobieństwem generowania konfliktów
w małżeństwie.

Słowa kluczowe: misja Afganistan, jakość małżeństwa, rozłąka,

małżeństwa żołnierzy

SUMMARY
Specialists in the field of marriages and families recognize separation as the
most destabilizing factor of close relationships. The results of the research that
have been published so far showed that the service of a soldier in combat
conditions may impair functioning of his marriage.
The purpose of this study was to determine the psychosocial spectrum
of the quality of marriage in a situation of separation from a husband on a
mission in Afghanistan. It was also examined whether there were significant
differences in the psychosocial quality of marriage between wives experiencing
missionary separation and the wives of soldiers whose husbands were never on
a mission. About 70 wives during separation from their husbands ("mission
group") and 63 wives whose husbands were never on mission ("non-mission
group") have been interviewed by mail. The results are consistent with the
previous view that high-quality marriages are supported by the emotional
stability of the spouses. The results show that experiencing missionary

293
separation differentiates the psychosocial qualities of marriage. In the mission
group the quality of marriage is influenced positively by the variables that
facilitate coping, and the variables that influence meeting a new partner have an
adverse effect. In the non-mission group the most important for high-quality
marriages were these variables which can have the meaning to ensure a close
presence of the husband and those that are unlikely to generate conflicts in
marriage.

Keywords: Afghanistan mission, quality of marriage, separation, marriages

of soldiers

294
TADEUSZ KOROLCZUK,
Wojskowa Pracownia Psychologiczna

ADAM KOROLCZUK
Batalion Reprezentacyjny Wojska Polskiego

TRAUMATYCZNY URAZ MÓZGU

- DOŚWIADCZENIA WOJSK
AMERYKAŃSKICH Z IRAKU I AFGANISTANU

Wydaje się, że weterani poprzednich wojen, zwłaszcza z I wojny światowej,

Iraku i Afganistanu, mają wiele wspólnego. Mieli doświadczenia stresu
wynikającego z udziału w walkach i mogli doznać traumatycznego urazu mózgu,
będącego wynikiem oddziaływania fali uderzeniowej eksplozji. Konsekwencje
tych doświadczeń niosą rozległe, złożone powikłania w sferze psychicznej
i fizycznej1.
Do końca 2009 r. ok. 5 tys. żołnierzy amerykańskich zginęło, zaś 35 tys.
zostało rannych w trakcie operacji w Iraku i Afganistanie. Statystycznie w ciągu
ostatnich 6 lat niektórzy z żołnierzy amerykańskich mogli 3 lata spędzić na
misjach2. Liczba rannych, którzy przeżyli jest znacznie wyższa niż we
wcześniejszych konfliktach, takich jak konflikt wietnamski. We wcześniejszych
konfliktach śmiertelność z powodu ran i urazów mózgu była większa niż 75%.
Ponad 2/3 poległo w Iraku i Afganistanie na skutek eksplozji, wśród rannych
60% stanowią ranni z urazami mózgu. W I wojnie światowej 60% żołnierzy
poległo na skutek uderzenia odłamków. W wojnach w Iraku i Afganistanie 80%
zdiagnozowanych z traumatycznym urazem mózgu (ang. Traumatic Brain Injury
– TBI) doznało urazu bez ran głowy, co może sugerować, że wiele przypadków
TBI nie zostało niezdiagnozowanych. U żołnierzy, którzy odnieśli rany
postrzałowe, doznali skutków eksplozji i innych urazów kinetycznych, może
rozwinąć się PTSD i tu także istnieje niebezpieczeństwo, że oni również mogą
zostać niezdiagnozowani. Żołnierze i weterani, u których występują objawy
PTSD lub TBI często są w stanie normalnie funkcjonować i samodzielnie

1 E.J. Jones, M.T. Fear, S. Wessely, Shell shock and Mild Traumatic Brain Injury: A historical review,
A. J. Psychiatry 2007; vol. 1, no. 64, p. 1641-1645.
2 K.D. Reed, An Innovative Approach to Blast Injury Recovery, Military Review 2008, no. 9-10,

s. 40-46, T. Tamielian, L.H. Jaycox, (red.), Invisible wounds of war. Psychological and Cognitive
Injuries. Their Consequence and Services to Assist Recovery, Santa Monica 2008.

295
przywrócić równowagę, lecz u innych powrót do równowagi wymaga
długotrwałego leczenia3.

HISTORIA TBI

Już doktor O. Laurent, udzielając pomocy żołnierzom walczącym w wojnie

bałkańskiej (1912-1913), zwrócił uwagę na pewne powtarzające się objawy,
jakich doświadczali. Wśród grup żołnierzy, którzy znaleźli się blisko
wybuchających pocisków, a mimo tego nie doznali bezpośrednich,
zewnętrznych obrażeń, stwierdzał występowanie odrętwienia, paraliże, skurcze
mięśni, drżenie ciała. Nie stwierdzając zewnętrznych obrażeń, przypuszczał, że
siła ciśnienia eksplodujących pocisków mogła uszkadzać mózg, co określał
mianem cerebro-modullary shock (pol. szok czaszkowo-rdzeniowy). Wskazywał
on na związek i następstwa silnego oddziaływania fali uderzeniowej na
funkcjonowanie na poziomie neurologicznymi i psychologicznym 4.
Problem urazu mózgu jako następstwa udziału w wojnie podejmował także
angielski psychiatra - Myers. Wprowadził on do terminologii urazów wojennych
pojęcie shell shock (pol. szok artyleryjski). Żołnierze z brytyjskiego korpusu
ekspedycyjnego kierowani na konsultacje do Myersa przejawiali kombinację
emocjonalno-neurologicznych objawów, w tym: histerię, lęk, paraliże, bezwład
i skurcze mięśni, ślepotę, głuchotę, koszmary nocne, bezsenność, przyspieszone
bicie serca, depresję, zawroty głowy, dezorientację. Myers przypuszczał, że te
następstwa emocjonalne i neurologiczne były spowodowane długotrwałym
ostrzałem artyleryjskim. Zauważył jednak, że podobne objawy występują
u żołnierzy, którzy nigdy nie przebywali w rejonie ostrzału artyleryjskiego.
W ówczesnym okresie trudno było określić precyzyjnie różnice pomiędzy
fizyczną i emocjonalną traumą, ponieważ brak było możliwości oceny stopnia
urazu mózgu przy braku jakichkolwiek oznak zewnętrznych. Myers
zaproponował przyjęcie określenia nervous shock zamiast shell shock, ale nie
znalazło to uznania. Nie mogąc opublikować swoich wątpliwości o możliwych,
daleko idących, fizycznych następstwach ostrzału artyleryjskiego, Myers
poprosił o skierowanie w celu dalszego pełnienia służby do szpitala, gdzie
wcześniej pracował5. Położenie w diagnozie akcentu na przemijające zaburzenia
emocjonalne stwarzało, po udzieleniu pomocy, możliwość powtórnego
skierowania żołnierzy na linię frontu.

3 J.M.Thompson, K.L. Scott, L. Dubinsky, Battlefield brain. Unexplained symptoms and blast -
related mild traumatic brain injury. Canadian Family Physician. 2006, vol. 54, November, s. 1549-
1551, E. Laskowska, S. Michalak, S. Nowak, Lęki i zaburzenia nastroju u chorych po urazach
czaszkowo-mózgowych i z guzami mózgu, Neuroskop 2005, Nr 7, s. 144-148.
4 E.J. Jones, M.T. Fear, S. Wessely, Shell shock and, op.cit.
5 Ibidem.

296
 Do poglądów Myersa zbliżone wydają się przemyślenia Motta, który uważał,
że shell shock może być następstwem ciśnienia fali uderzeniowej eksplozji,
skutkującej mikrourazami w mózgu 6. Przemyślenia Myersa i Motta odnośnie
neurologicznych następstw przebywania w warunkach silnego ostrzału
artyleryjskiego okazały się niezwykle trafne. Obecnie zwraca się uwagę na
następstwa w sferze neurologicznej i psychologicznej (TBI, PTSD).
Jednak już wcześniej, po wojnie wietnamskiej, brak odpowiednich procedur
skutkował tym, że wielu weteranów pozostawiono bez opieki, nieświadomych
potencjalnych, długotrwałych, wyniszczających skutków udziału w konflikcie 7.
Wielu weteranów z traumatycznym urazem mózgu doznanym w trakcie walk
zostało zdiagnozowanych z opóźnieniem jako osoby z PTSD lub AOS (ang.
Agent Orange Syndrome, pol. Syndrom Czynnika Pomarańczowego).
Diagnozę, co wynikało z regulacji prawnych, stawiano jedynie 2 lata po powrocie
z Wietnamu, stąd też wielu weteranów z TBI nie spełniało warunków,
by zostać zdiagnozowanymi i otrzymać pomoc rządową w zakresie leczenia.
Te doświadczenia oraz nowe z konfliktów w Iraku i Afganistanie spowodowały,
że problematyka pomocy weteranom znalazła się w obszarze zainteresowania
Departamentu Obrony USA. Zatwierdzenie przez Kongres USA regulacji
prawnych (Traumatic Brain Injury Act) nadało właściwą rangę opiece i pomocy
żołnierzom i weteranom z TBI. Od października 2007 r. żołnierze i pracownicy
powracający z misji podlegają badaniom uwzględniającym TBI 8. Żołnierze,
którzy przesłużyli nieprzerwanie 24 miesiące w rejonie konfliktu, mają prawo do
opieki medycznej na koszt państwa, zaś rezerwiści mają prawo do opieki
medycznej na koszt państwa w okresie do 5 lat po powrocie z misji.
Pierwszeństwo w leczeniu mają jeńcy wojenni i żołnierze wyróżnieni
Purpurowym Sercem za męstwo na polu walki 9.

CZYM JEST TRAUMATYCZNY URAZ MÓZGU ?

Problematyka traumatycznego urazu mózgu pojawia się w literaturze od lat

50-tych XX w., lecz szczególne nią zainteresowanie zbiegło się z konfliktami
w Iraku i Afganistanie10. Urazy mózgu stanowią najczęstszą przyczynę zgonów
oraz wieloletniego inwalidztwa u osób do 25 roku życia11. W USA liczba urazów
mózgu zgłaszanych do leczenia przekracza 10-krotnie liczbę urazów kręgosłupa,
zaś koszty szacuje się na 56 mld. $ rocznie. Na świecie przyczyną 50% urazów

6 Ibidem.
7 P. Coleman, Flashback, posttraumatic stress disorder, suicide and the lessons of war, Boston 2006.
8 T. Tamielian, L.H. Jaycox, (red.), Invisible wounds of, op.cit.
9 Ibidem.
10 Ibidem.
11 F. Masson, M. Thicopie, P. Aye, Epidemiology of brain injures: a perspective population – based

study, Journal of Trauma. 2001, no. 51, p. 481-489, M. Głowacki, Z. Marek, Urazy czaszki i mózgu,
Kraków 2000.

297
mózgu są wypadki komunikacyjne, ok. 30% upadki, pozostałe 20% stanowią
wypadki przy pracy, urazy sportowe, rany postrzałowe i pobicia. Sytuacja
w Polsce pod tym względem nie różni się od statystyk światowych 12.
Uraz mózgu powstaje w następstwie nagłego zadziałania na czaszkę energii
mechanicznej, przekraczającej zdolności adaptacyjne czaszki i opon
mózgowych. Powoduje on znaczne zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego
układu nerwowego, zakłócając czynności elektryczne i chemiczne neuronów
w mózgu, często uszkodzając naczynia krwionośne. Pomimo krwotoków
i obrzęków, wysoki poziom opieki medycznej pozwala ratować życie wielu
poszkodowanym po TBI. Fala uderzeniowa powstała w wyniku eksplozji
powoduje tępy, zamknięty uraz różnych narządów, w tym mózgu13. Fala
uderzeniowa ma dwie fazy – ciśnieniową, trwającą 0,006 s i oddziałującą na
mózg z siłą setek do tysięcy kilogramów i ssącą, która następuje bezpośrednio
po fali ciśnieniowej i trwa ok. 0,03 s, a ciśnienie podczas niej jest zbliżone do
próżni14. Efektem działania fali uderzeniowej eksplozji są rozsiane urazy
aksonalne (ang. diffuse axonal injury) , czyli oderwanie się pojedynczych
aksonów od dendrytów w różnych miejscach mózgu, co może skutkować
zmianami poziomu aktywności oraz gotowości do działania 15. Y. Stern zwraca
uwagę, że ze względu na różnice w zakresie rezerw mózgowych i poznawczych,
taki sam uraz może u jednych osób powodować umiarkowane problemy, zaś
u innych całkowitą niesprawność 16. TBI może mieć postać łagodną,
umiarkowaną i silną, z objawami takimi jak: ból głowy, zdezorientowanie,
zmiany nastroju, problemy z pamięcią, koncentracją, uwagą i myśleniem 17.
Termin „polytrauma” określa uraz mózgu (także innych części ciała lub
narządów), który skutkuje fizycznym, poznawczym, psychologicznym
i psychospołecznym pogorszeniem i funkcjonalną niezdolnością 18. Około 80%
traumatycznych urazów mózgu mają charakter łagodny (ang. Mild Traumatic
Brain Injury – MTBI)19. Jest to kategoria urazów z jaką, obok PTSD,
zaburzeniami lękowymi, depresyjnymi i uzależnieniami, będą najczęściej
spotykać się dowódcy i psycholodzy w jednostkach wojskowych, biorących
udział w misjach poza granicami kraju. Według WHO diagnostyczne kryteria
dla MTBI obejmują utratę przytomności (na mniej niż 30 min), utratę pamięci
(na mniej niż 24 h), jedno z następstw i brak trwałych deficytów

12 M. Pąchalska, Neuropsychologia kliniczna. Urazy mózgu, Warszawa 2007.

13 A. Herzyk, Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej, Warszawa 2005, s. 27, 59, 153.
14 M. Mumenthaler, H. Mattcle, Neurologia, Wrocław 2003.
15 Herzyk A., Wprowadzenie do neuropsychologii, op.cit., s. 27, 59, 153.
16 Y. Stern, What is cognitive reserve? Theory and research application of the reserve concept,

Journal of the International Neuropsychological Society 2002, no. 8(3); p. 448-460.

17 M. Pąchalska, Neuropsychologia kliniczna. Urazy, op.cit.
18 D. Warden, Military TBI during the Iraq and Afghanistan Wars, Journal of Head Trauma and

Rehabilitation 2006, vol. 21, p. 398-402.

19 T. Tamielian, L.H. Jaycox, (red.), Invisible wounds of, op.cit.

298
neurologicznych. U większości osób z MTBI objawy ustępują zwykle po trzech
miesiącach20, jednak w pewnych wypadkach mogą utrzymywać się do
12 miesięcy lub dłużej. Szacuje się, że 7-33 % osób z rozpoznanym MTBI może
mieć stale utrzymujące się problemy w obszarze poznawczym i emocjonalnym.
Takie osoby mogą potrzebować stałej opieki psychologicznej 21. Nieleczone
objawy MTBI mogą utrzymywać się nawet 5 lat. Pod wpływem traumatycznych
wydarzeń mogą też one powrócić 22. Następstwem TBI mogą być: depresja,
uzależnienia, fobie, napady paniki oraz unikające, paranoiczne, schizoidalne
zaburzenia osobowości.
Typowe objawy związane z MTBI dotyczące sfery fizycznej to: bóle głowy,
bóle mięśniowo szkieletowe, zaburzenia poczucia równowagi i zaburzenia
wzrokowe. Typowe poznawcze, emocjonalne, behawioralne objawy obejmują:
pogorszenie pamięci, nastrój depresyjny, drażliwość, objawy lęku, pogorszenie
poczucia własnej wartości, problemy w pracy, negatywne nastawienie do
rzeczywistości, trudności w relacjach społecznych, napięte relacje rodzinne,
utratę inicjatywy, problem ze znajdywaniem słów, zmniejszenie zdolności
koncentracji, niska kontrola impulsów, opóźnienie w przetwarzaniu informacji,
zmiany osobowości , zmiany zachowania, niekontrolowane powtarzanie
odpowiedzi, pomimo braku stymulacji23. Dodatkowymi objawami TBI mogą
być: nudności, wymioty, utrata słuchu, szumy w uszach, zmiany sposobu
widzenia (nieostre widzenie, podwójne widzenie), trudności w skupieniu się,
zawężenie pola widzenia, neurologiczne zmiany ogniskowe, problemy
z koordynacją i utrzymaniem równowagi, różne zaburzenia poznawcze
i językowe. Objawy te mogą okresowo wystąpić także w MTBI, lecz należy
pamiętać, że ostrość objawów ma związek ze stopniem nasilenia urazu 24.

ROZPOZNANIE I POMOC POSZKODOWANYM Z TBI

W badaniu przesiewowym w badanej grupie znajdują się osoby, u których
mógł wystąpić MTBI, o ile w wyniku urazu głowy straciły przytomność na
więcej niż 15 min, bądź potwierdziły wystąpienie urazu głowy i w rezultacie
odczuły one jedno z trzech następstw: utratę przytomności, oszołomienie,
zdezorientowanie, „widzenie gwiazd”; utrata pamięci o zdarzeniu25. Należy
zwrócić uwagę, że informacja w narzędziu przesiewowym o wydarzeniu

20 P.S. Comper, S.M. Bisschop, N. Carnide, A. Tricco, A systematic review of treatments for mild
traumatic brain injury, Brain Injury. 2005, vol. 19, p. 863-880.
21 P. Coleman, Flashback, posttraumatic stress, op.cit.
22 D. Warden, Military TBI during, op.cit., p. 398-402.
23 Ibidem, także: P.S. Comper, S.M. Bisschop, N. Carnide, A. Tricco, A systematic review, p. 863-

880.
24 Ibidem.
25 C.W. Hoge, D. Mc Gurk, J.L. Thomas, Mild Traumatic Brain Injury in U. S. Soldiers Returning

from Iraq, The New England Journal of Medicine 2008, vol. 358, No. 5, p. 453-463.

299
mogącym w następstwie skutkować MTBI nie oznacza, że u osoby wystąpił
MTBI, a w następstwie pogorszenie funkcjonowania. Wielu badanych, którzy
potwierdzili wystąpienie urazu głowy, funkcjonuje bez jakichkolwiek
ograniczeń. Wśród tych, którzy sygnalizują w badaniu przesiewowym
prawdopodobieństwo wystąpienia TBI w trakcie misji, większość (57% ) nie
była badana przez lekarzy pod kątem możliwego urazu mózgu 26.
Trudności w klasyfikowaniu objawów rannych z urazami głowy w Iraku
i Afganistanie mogą wynikać z kilku powodów. Wiele objawów PTSD pokrywa
się z objawami MTBI. Są to: bóle głowy, zawroty głowy, drażliwość, osłabienie
koncentracji, wydłużony czas rozwiązywania problemów, pogorszenie pamięci,
wyczerpanie, zaburzenia snu, zaburzenia widzenia, nadwrażliwość na światło
i dźwięk, impulsywność, wybuchy złości, lęk, depresja27. Objawy PTSD mogą
rozwijać się stopniowo po MTBI. Zwrócono uwagę, że żołnierze/weterani,
ocenieni jako zdolni do służby lub samodzielnego funkcjonowania w domu,
doznają znaczącego pogorszenia i po 3-5 miesiącach od doznania urazu
występują u nich objawy PTSD. Niezdiagnozowany MTBI może prowadzić do
rozwoju PTSD. Pąchalska uważa, iż u 20% pacjentów z MTBI rozwija się
PTSD28. Ponadto, urazy mózgu spowodowane oddziaływaniem fali
uderzeniowej eksplozji w większym stopniu niż urazy wywołane inną przyczyną,
mogą skutkować rozwojem depresji, ASD, PTSD.
Pomoc żołnierzom i weteranom z MTBI obejmuje edukację, zapewnienie
odpoczynku i obserwację oraz leczenie utrzymujących się, dokuczliwych
objawów (bóle głowy). Pomoc obejmuje również udzielenie informacji o
objawach MTBI, procesie powrotu do równowagi i radzenia sobie z objawami
urazu. W proces ten powinno być włączone najbliższe otoczenie
żołnierza/weterana 29. Najbardziej efektywna wydaje się elastyczna strategia,
adekwatna do zmieniającej się sytuacji. Wydaje się, że wiedza o mechanizmach
powstawania, możliwych następstwach, obrazie MTBI, formach pomocy
poszkodowanym, powinna być standardem u dowódców wszystkich szczebli
dowodzenia. Powinno się to uwzględniać w procesie szkolenia i opiniowania
żołnierza.

TBI WŚRÓD ŻOŁNIERZY AMERYKAŃSKICH

W IRAKU I AFGANISTANIE

W porównaniu z konfliktami zbrojnymi w przeszłości wyższy procent

żołnierzy rannych w Iraku i Afganistanie doznał TBI. Szacuje się, że 22%

26 T. Tamielian, L.H. Jaycox, (red.), Invisible wounds of, op.cit.

27 S. Okie, Traumatic Brain Injury in the War Zone. New England Journal of Medicine 2005, vol.
352, p. 2043-2047.
28 D. Warden, Military TBI during, op.cit., p. 398-402.
29 P.S. Comper, S.M. Bisschop, N. Carnide, A. Tricco, A systematic review, s. 863-880.

300
rannych żołnierzy to żołnierze z ranami głowy, twarzy i szyi. Wydaje się, że
rozpowszechnienie TBI może być wyższe, gdyż część urazów spowodowanych
uderzeniem podmuchu eksplozji nie jest diagnozowana właściwie 30.
Współczynnik poległych do rannych w II wojnie światowej wynosił 1:2,4,
a w okresie wojny wietnamskiej 1:3. W konflikcie w Iraku i Afganistanie
wskaźnik ten, w zależności od przyjętej klasyfikacji, kształtuje się w przedziale
1:4 do 1: 16 (w pierwszym przypadku za rannego uważa się żołnierza, który nie
jest w stanie powrócić do służby). Najczęściej podawany wskaźnik to 1:7, gdzie
1 oznacza osobę poległą, a 7 rannych 31.
Można wskazać na pewne przyczyny, które powodują większą proporcję
TBI wśród rannych w obecnych konfliktach. Stosowanie hełmów, kamizelek
kevlarowych, specjalistycznego sprzętu transportowego i transporterów
opancerzonych z dodatkowym zabezpieczeniem przed IED (improwizowanymi
ładunkami wybuchowymi) podnosi wskaźniki przeżywalności, ale nie
zabezpiecza całkowicie przed urazem mózgu. Poziom opieki medycznej na polu
walki jest wysoki. Ranni z urazami głowy są w ciągu 24 h, (o ile istnieje taka
potrzeba), ewakuowani do specjalistycznego szpitala w Laudsthul w Niemczech,
następnie, (o ile istnieje taka potrzeba), w ciągu kolejnych 24 h są transportowani
do szpitala w USA. Dla porównania można wskazać, że w okresie wojny
wietnamskiej przeciętny czas transportowania rannego na polu walki do szpitala
w USA wynosił 45 dni. Większa ilość informacji na temat TBI ma wpływ na
częstsze jego diagnozowanie. Może być też tak, że diagnoza TBI jest lepiej
odbierana przez żołnierzy i weteranów niż PTSD, czy depresja, co może
redukować negatywne następstwa i zachęcić do leczenia32. Ponadto, stosowanie
w szerokim zakresie w Iraku i Afganistanie IED w istotny sposób zwiększa
liczbę żołnierzy z urazami głowy. Od rozpoczęcia operacji w Afganistanie i Iraku
(2001 r.) do sierpnia 2007 r. u 150 tys. żołnierzy zdiagnozowano TBI o różnym
stopniu nasilenia. Główną przyczyną była ekspozycja na falę uderzeniową
eksplozji. Liczbę weteranów, którzy sygnalizują występowanie objawów,
mogących świadczyć o prawdopodobieństwie TBI, szacuje się
na 15-20%33. Oznacza to, że ok. 320 tys. żołnierzy i weteranów potencjalnie jest
dotkniętych TBI.
Żołnierze z MTBI często nie mają jakichkolwiek widocznych śladów, co
bardzo utrudnia rozpoznanie. O MTBI mówi się silent epidemic (pol. cicha
epidemia), invisible wound of war (pol. niewidoczna rana wojny). Wykorzystanie
techniki magnetoencefalografii (MEG) pozwala w ponad 80% wykryć w mózgu

30 C.W. Hoge, D. Mc Gurk, J.L. Thomas, Mild Traumatic Brain, op.cit., p. 453-463.
31 T. Tamielian, L.H. Jaycox, (red.), Invisible wounds of, op.cit.
32 A. Gowende, Casualties of War – Military Care for the Wounded from Iraq and Afghanistan, New

Eng. J. Med. 2004, November 18, p. 2471-2475.

33 C.W. Hoge, J.L. Auchterlonie, C.S. Milliken, Mental health services and attrition from military

service after returning from deployment to Iraq or Afghanistan, Journal of American Medical
Association 2006, vol. 295, No. 9, p. 1023-1033.

301
zmiany spowodowane urazem. Skuteczność technik tomografii komputerowej
i rezonansu magnetycznego zawiera się w przedziale 18-40 %34. Warto zwrócić
uwagę, że 60% żołnierzy z objawami PTSD sygnalizuje, że niechętnie poszukuje
pomocy psychologicznej z obawy o stygmatyzację, czy utratę możliwości
rozwoju kariery w wojsku. Ponadto obawiają się tego, jak zostaną odebrani przez
kolegów i dowódców. Podobnie może być z w wypadku żołnierzy i weteranów
z MTBI. MTBI zwykle powoduje problemy z pewnym opóźnieniem, co
utrudnia rozpoznanie i leczenie. Ponadto nakładanie się pewnych objawów
MTBI, PTSD, depresji i zaburzeń lękowych wymaga indywidualizacji procesu
pomocy żołnierzom/weteranom 35. Szacuje się, że ok. 1/3 weteranów z urazami
TBI spełnia także kryteria depresji. Depresja może rozwinąć się w następstwie
urazu, a sprzyja jej izolacja społeczna i chorobowe metody radzenia sobie ze
stresem36. Podobnie szacuje się, że 30-40 % weteranów z TBI spełnia kryteria
PTSD37. Problemem osób z TBI są często zaburzenia lękowe i emocjonalne oraz
uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Osoby po TBI często doznają
poczucia beznadziejności, są w większym stopniu narażone na ryzyko zamachu
samobójczego, wyższą śmiertelność, istnieje też większe prawdopodobieństwo
zachorowania przez nich na chorobę Parkinsona lub Alzheimera 38.
Należy pamiętać, że badania przesiewowe dotyczące MTBI, prowadzone
kilka miesięcy po powrocie z misji, wykazują większy procent osób z objawami,
niż badania wykonane bezpośrednio po powrocie z misji. Może wynikać to
z tego, iż weterani nie chcą ujawniać objawów, by nie opóźnić powrotu do
najbliższych. Objawy mogą być maskowane przez euforię wywołaną powrotem
do domu. Może być też tak, że objawy są uznawane za oczywiste i nie należy ich
sygnalizować. Dowódcy z doświadczeniem udziału w misjach zwracają uwagę
na następujące objawy, będące wynikiem TBI: migrenowe bóle głowy,
drażliwość, zawroty głowy, zaburzenia snu, utraty równowagi, problemy
z pamięcią krótkoterminową. Mogą one utrzymywać się wiele miesięcy,
a w pewnych przypadkach ich intensywność może narastać. Żaden
z wymienionych objawów nie pozbawia żołnierza zdolności do użycia broni,
przemieszczania się pod ostrzałem, czy komunikowania się z innymi na polu
walki. Jednak ekspozycja na kolejną eksplozję może nieść ryzyko śmierci lub
utraty funkcji poznawczych. Żołnierz z MTBI może mieć problemy
z funkcjonowaniem w codziennym życiu. Rodzina może mieć problemy ze
zrozumieniem sytuacji, gdyż żołnierz/weteran nie ma widocznych ran
zewnętrznych. Sfrustrowany i niezrozumiany żołnierz może mieć problemy

34 K.D. Reed, An Innovative Approach, op.cit.

35 C.W. Hoge, J.L.Auchterlonie, C.S. Milliken, Mental health services, op.cit., p. 1023-1033.
36 E.C. Lanterbach, A. Reeve, Neuropsychiatric Complications of traumatic brain injury: A critical

review of the literature, Journal of Clinical Neuroscience 2007, vol. 19, No. 2, p. 106-127.
37 C.W. Hoge, D. Mc Gurk, J.L. Thomas, Mild Traumatic Brain, op.cit., p. 453-463.
38 D. Warden, Military TBI during, op.cit., p. 398-402.

302
z wykonaniem zadań, które wcześniej nie sprawiały mu problemów, takich jak:
prowadzenie samochodu, czy odpowiednia organizacja czasu, być być obecnym
w danym miejscu o określonej porze. Zaburzenia snu i pamięci mogą stwarzać
problemy w życiu rodzinnym i służbowym. Mogą występować trudności
w ponownej integracji z rodziną oraz utrzymaniu wysokich standardów służby,
co może nasilać uczucie izolacji. Zwykle żołnierze nie sygnalizują tego
przełożonym, by nie zostało to odebrane jako słabość. Mogą stawać się
agresywni i często próbują pokonać problem, sięgając po alkohol, co stwarza
kolejne problemy. Warto pamiętać, że w grupie żołnierzy z MTBI często mogą
występować problemy ze słuchem39. Zwrócenie uwagi na problemy
podwładnych, skierowanie na specjalistyczne konsultacje, akcentowanie, iż ich
problemy są normalnymi, typowymi reakcjami i reagowanie na problemy
w służbie z troską i zrozumieniem powinno być standardem.

TYPOWE OBJAWY MOGĄCE WYSTĄPIĆ PO MTBI

Wśród typowych objawów mogących wystąpić po MTBI wymienia się:

trudności w organizowaniu i realizacji codziennych zadań, zamazane widzenie
lub szybkie męczenie się oczu, bóle głowy lub dzwonienie w uszach, poczucie
smutku, lęku, łatwość irytacji lub złości, permanentne zmęczenie, odczuwanie
zawrotów głowy lub poczucia zamroczenia, problemy z pamięcią, uwagą lub
koncentracją, większa wrażliwość na dźwięki, światło lub zakłócenia,
pogorszenie jakości podejmowania decyzji lub rozwiązywania problemów,
trudności w zahamowaniu działania lub impulsywność, spowolnienie myślenia,
poruszania się, mówienia, czytania, łatwość ulegania zmieszaniu oraz poczucie
przytłoczenia.

PODSUMOWANIE

Traumatyczny uraz mózgu wśród żołnierzy amerykańskich służących

aktualnie w Iraku i Afganistanie stanowi, ze względu na skalę i następstwa,
istotny problem. Podstawowa wiedza o przyczynach, objawach i możliwych
formach pomocy powinna być tematem szkoleń wszystkich uczestniczących w
operacji w Iraku i Afganistanie oraz ich najbliższych. Dowódcy wszystkich
szczebli ze względu na zwykle opóźnione wystąpienie następstw MTBI powinni
kształtować atmosferę przychylności dla programów dotyczących profilaktyki
zdrowotnej, zwłaszcza korzystania z opinii lekarzy specjalistów, psychologów,
kapelanów. Kształtowanie standardów wysokiego poziomu wiedzy ogólnej,
inicjatywy w jej zdobywaniu i życzliwe reagowanie na wszelkie występujące
wśród żołnierzy i weteranów trudności powinno być standardem.

39 K.D. Reed, An Innovative Approach, op.cit.

303
 THE BRIEF TRAUMATIC BRAIN INJURY SCREEN (BTBIS)
Schwab K.A., Baker G., Ivins B., Sluss – Tiller M., Lux W., Warden D.
(stosowane jako narzędzie przesiewowe w armii amerykańskiej)

1. Czy w trakcie misji odniosłeś obrażenia wywołane poniższymi

czynnikami? (wybierz te, które Ciebie dotyczą)
A) odłamek
B) pocisk
C) wypadek (wszelki rodzaj pojazdów w tym samoloty, śmigłowce)
D) wypadek inny niż komunikacyjny
E) podmuch eksplozji (improwizowany ładunek wybuchowy ,mina,
granat, rgppanc. )
F) inne czynniki
…………………………………………………………………………

2. Czy w wyniku obrażeń doznałeś któregokolwiek z poniższych objawów

? (wybierz te które Ciebie dotyczą)
A) byłem ogłuszony, zdezorientowany lub „widziałem gwiazdy”
B) nie pamiętam momentu zranienia
C) straciłem przytomność na mniej niż 1 minutę
D) straciłem przytomność na 1 – 20 minut
E) straciłem przytomność na więcej niż 20 minut
F) miałem po urazie którykolwiek z poniższych objawów (bóle głowy,
zawroty głowy, drażliwość itp.)
G) miałem ranę głowy
H) nie miałem żadnych objawów

3. Czy obecnie doświadczasz któregokolwiek z poniższych problemów i

uważasz, że mogą być związane z raną głowy, wstrząsem mózgu? (wybierz te które
Ciebie dotyczą)
A) bóle głowy
B) zawroty głowy
C) problemy z pamięcią
D) problemy z utrzymaniem równowagi
E) dzwonienie w uszach
F) drażliwość
G) problemy ze snem
H) inne problemy
………………………………………………………………………..

1. A-E – kryteria TBI

2. A-H – kryteria MTBI

STRESZCZENIE

Istotnym problemem konfliktów w Iraku i Afganistanie są potencjalnie

długotrwałe skutki traumatycznego urazu mózgu i wstrząśnienia mózgu,
szczególnie będącego następstwem podmuchu eksplozji. Istotne jest również

304
to, że MTBI (ang. Mild Traumatic Brain Injury, pol. łagodny traumatyczny uraz
mózgu) często jest związany z PTSD, tj. zaburzeniem po stresie traumatycznym
i innymi problemami zdrowotnymi, które pojawiają się 3-4 miesiące po powrocie
żołnierzy do domu. Aczkolwiek etiologia utrzymujących się objawów MTBI
często jest nieznana, standardowe metody pomocy są skuteczne, o ile
są podejmowane szybko, w szerokim zakresie, z uwzględnieniem realiów służby.

Słowa kluczowe: Mild Traumatic Brain Injury (MTBI), łagodny

traumatyczny uraz mózgu, Traumatic Brain Injury (TBI), traumatyczny uraz
mózgu, Post Traumatic Stress Disorder (PTSD), zaburzenie po stresie
traumatycznym.

SUMMARY

An important medical concern of the Iraq and Afghanistan war is the

potential long-term effect of mild traumatic brain injury, or concussion,
particularly from blast explosions. Mild traumatic brain injury (i.e. concussion)
occurring among soldiers deployed in Iraq and Afghanistan is strongly
associated with PTSD and physical health problems 3 to 4 months after the
soldiers return home. Although the etiology of persistent symptoms following
mild traumatic brain injury might remain uncertain, standard treatments are
likely to be effective when provided by a primary care provider and
multidisciplinary team familiar with the military context.

Keywords: Mild Traumatic Brain Injury (MTBI), Traumatic Brain Injury

(TBI), Post Traumatic Stress Disorder (PTSD).

305
O. V. DEINEHA
Ukrainian Analytical Center of Perspective Development

O. I. SOLOMYTSKYI
Ukrainian Analytical Center of Perspective Development

PECULIARITIES OF INFORMATIONAL
AND PSYCHOLOGICAL
INFLUENCE ON SERVICEMEN

The informational component is an important component of national

security. Because of its multifaceted nature, it has links with many spheres
of public life, in particular, it is a non-negative part of military security.
For Ukraine, which is now in a difficult military-political situation, the issue
of informational security has become very important.
At the current stage in Ukraine, the development of the state information
system is objectively going through a difficult period. As a result, the sphere of
information, its resources, including their security, lag behind in development
from similar institutions of other countries. This circumstance affects not only
the information system of the state but also the condition of informational
security of Ukraine, information security of the individual, and society
as a whole.
Information security is a complex systemic, multilevel phenomenon, which
is directly influenced by external and internal factors on the state and outlook
of development. The most important of these are:
• the political situation in the world;
• the presence of potential external and internal threats;
• the condition and level of information and communication
development of the country;
• the internal political situation in the state.
The most important role in providing information security of the state,
undoubtedly, is its security in the information sphere, created by the state
through a series of measures and designed to withstand the real and potential
threats to national security, originating from outside and occurring internally in
the country.
• information security of Ukraine consists of three structural elements:
• information security in the field of human and civil rights and
freedoms;

306
 • informational and psychological safety;
• informational and technical safety.
Extraordinary importance, especially for the military sphere, has recently
acquired informational and psychological security.
In general, informational and psychological security is understood as the
effective use of all available information resources to ensure the protection
of society, its individual groups and individuals from the negative impact
of destructive behaviors and forms of information, that is, protection against
such information that may harm moral, spiritual, mental, physical and social
development of members of society. Information and psychological security
is a powerful factor in strengthening national security, preserving statehood and
state independence, preserving and developing the culture, raising the moral and
spiritual potential of society.
The modern era of rapid development of means and forms of information
significantly expands the information sphere and increases the importance
of information and psychological impact on servicemen. Special attention is
required to inform and psychological security of the servicemen during the
performance of combat tasks, which is provided by their ideological and
psychological stability.
The experience of conduction of the Anti-Terrorist Operation (ATO)
shows that the servicemen activity is characterized by sudden, unpredictable,
often held in conditions of significant mental and physical overload, uncertainty
and rapidity of the operational situation, shortage of time required for rapid
decision-making, with a threat to the life and health of the personnel. In addition,
adverse living conditions, lack of normal conditions for rest, etc. are negatively
affected. These stress factors are sources of significant psychological stress,
affecting physiological and mental health of the personnel and, in general, its
psychological safety.
In these conditions, under the information-psychological security, it is
proposed to understand the level of protection of the mentality of a serviceman
from the negative influence of information and other factors (both combat and
non-combatant), which allows maintaining the appropriate human level
of functioning, adequately responding to external and internal threats,
and preserving a definite time-able condition.
During the stay in the ATO, servicemen are subject to a powerful
informational and psychological impact - an influence on the consciousness,
which can lead to changes in behavior and loss of combat capability. Under
influence should be understood not only purposeful actions but also
unconscious influence of the surrounding environment.
Informational psychological influence can cause the transformation of the
psyche, change of views, thoughts, relationships, values orientations, motives,

307
stereotypes of the personality of military personnel, and, in the end, affects the
activities and behavior.
The main two interrelated negative consequences of information and
psychological influence can be:
• changes of the psyche, mental health of the serviceman. Since in the
case of the use of information influence it is difficult to determine the
boundaries of the norm, the indicator of changes may be the loss
of adequacy for reflecting the world in consciousness and individual
attitude toward the world. One can talk about
the degradation of personality, if the forms of reflection of reality are
simplified, reactions are rougher and the transition from higher needs
to lower ones;
• changes in values, attitudes, orientations, outlook of the individual.
Such changes cause anti-social acts and endanger themselves both
directly to others, society as a whole, and the state.
According to experience, information and psychological influence on the
anterior edge led to cases of inadequate, antisocial behavior, disobedience,
violation of orders, the use of alcohol and drugs, and depression. Moreover,
changes in the psyche remained after the return of soldiers to normal life.
It should be noted that an important flashing of information-psychological
influence on consciousness is that a person may not notice
it and do not perceive it as a threat that under certain conditions leads to severe
consequences.
The degree of information and psychological influence depends on
a number of factors. Thus, the effectiveness of purposeful influence
(propaganda, etc.) depends, first of all, on the content of the information (its
complexity, specificity, social significance, etc.). For example, on equal terms,
the simpler information, the more likely it is that the actions to which it
originates can be performed automatically, and especially if it does not contradict
the convictions of the object. That is, the call to action is more concrete than
the higher is degree of automatism of the corresponding reaction.
For all types of information and psychological influence it is fair that they
depend on:
• the mental condition of a serviceman, characterized by the presence
of a high level of automatism of the corresponding reaction. Fear,
depression, apathy contribute to the uncritical and unconscious
perception of influence. The degree of automatism in the person's
reaction is correlated with the level of awareness and criticality
of perception of information;
• the time interval between the influences and the corresponding
reaction: with the increase of the time interval, the automatism of the

308
 reaction decreases as a result of increasing the criticality and mental
activity of the object.
The most common ways to implement a targeted negative informative-
psychological impact include the misinformation and spread of rumors.
Disinformation, which is based on the deliberate use of the wrong data by the
enemy, is very close to the way of persuasion, which is based on the distortionof
reliable information (individual facts). Therefore, it is difficult to distinguish it
from the truth, because the disinformation-mending seems plausible and
skillfully conceals the true purpose and objectives, especially if it is carried
out by an authoritative person. The spread of rumors is carried out, as a rule,
in the absence of reliable information or information famine.
Given the foregoing, information and psychological security should become
one of the most important tasks in the conduct of hostilities and, in general,
in the pursuit of state policy in general.
For servicemen, it is necessary to apply measures of protection and
counteraction to negative informational and psychological influence, which will
ensure the proper level of combat capability of units and effective
implementation of combat missions.
At the state level, it is necessary to establish state guarantees of protecting
people from targeted and unconscious destructive informational influences.
Thus, psychological warfare as a real political and psychological process is aimed
at undermining of mass social base, the destruction of confidence in own
rightness and feasibility of ideas, the weakening of psychological stability, the
moral spirit, political, social and all other types of activity of the masses,
and above all, it concerns servicemen, which perform combat tasks without any
intermediaries. The ultimate goal of psychological warfare is to turn the mass
consciousness and mass sentiment towards dissatisfaction and destructive
actions. The achievement of such a goal can be expressed in various forms, even
in the form of preparing and provoking mass protests to overthrow the political
regime. Thus, we can state that the problem of security in the information and
psychological field is extremely relevant and demanded in modern conditions.

SUMMARY

The article deals with issues of information security and one of its
components - information and psychological security. There are revealed some
aspects of information and psychological influence on servicemen by the
experience of holding an antiterrorist operation on the Ukrainian territory.

Keywords: information security, informational and psychological safety,

informational and psychological influence.

309
MYKOLA KOROLCHUK
Kyiv National University of Trade and Economics

SERGEI MIRONETS
Institute of Public Administration in the Field of Civil Protection

VASYL OSYODLO
National University of Defense named after Ivan Chernyakhovsky

PSYCHOLOGY OF ACTIVITIES
OF INTERNATIONAL HUMANITARIAN
MISSION IN CONDITIONS
OF EXTRAORDINARY SITUATIONS
AND MILITARY CONFLICTS

PROBLEM STATEMENT

Natural disasters, fires, accidents ... different ways to face them. Sometimes
confused, or even doomed, as people have faced numerous disasters for
centuries, but you can also face them differently - in an organized way, with faith
in self-support and assistance of the state. Success will depend on those who
knows how to act in one or another extreme situation and will make the right
decision: save yourself, help others, limit the destructive effect of spontaneous
forces to the extent that they are capable of 1.
The problem of appearing of emergency situations as "forerunners" for
extreme situations, slowly, but inevitably, becomes one of the essential features
of national security in most countries of the world.
The catastrophe in Chernobyl, the tragedy in Skniliv, the accident at the coal
mines of Ukraine, the outbreak of international terrorism, the global crisis that
shocked humanity at the beginning of the 21st century, the military conflicts
(Indi-Pakistani, Arab-Israeli), whose exacerbation began with a new force due
to the development of nuclear weapon states, the rivalry between Russia and the
United States of America in terms of ownership of the markets for the sale
of military weapons - leads to a global military confrontation that may reach not

1G.V. Reva, V.K. Vrublevsky, V.P. Ksionzenko, I.V. Marinich, Ukrainian Society: Threats to
Extreme Situations, [in:] V.K. Vrublevsky (ed.), 2003, p. 206.

310
only individual countries, but a whole territory. All this creates the risks of new
catastrophic challenges to humanity.
According to L. Laroush, a former US presidential candidate, who was
interviewed by Press TV in Iran on March 15, 2014, "the situation in Crimea is
part of the entire scenario, ie the scenario of the Third World War, the
Thermonuclear Third World War that may arise today, tomorrow, next week"2,
all this testifies the urgency of the problem of various risky emergency situations
and threats to Ukraine's national security. Such a problem is connected, first
of all, with the search for optimal forms of management of social, technological,
and environmental processes, their forecasting, strategic directions of state
policy in various spheres of life.
To a full extent, researchers began to realize this only when the risks of the
emergence of the extreme situations began to reproduce in the societies of most
countries of the world and, in fact, turned into a problem of human survival in
a steady increase in natural, technological, social, and military emergencies.
At the same time, with the progressive development of mankind,
the evolution of wars and armed conflicts takes place simultaneously and their
content, character, and peculiarities change. Completely new forms and ways
of their management are emerging, which in turn create new dangers that go far
beyond the boundaries of one territory and in most cases have cross-border
lines.
V. Oisodlo analyzing the psychological features of combat operations in the
context of the hybrid war, notes: "In recent years, a new form of military conflict
has begun with «peaceful» anti-government actions that evolve into a rigid civil
conflict and end with external intervention. Such conflicts may well be called
a new type of wars of the modern era"3.
The American theorist, Frank Hoffman, said one of the first: "[…] the war
of the modern era characterizes the process of hybridization, in which traditional
forms of war, cyberwar, organized crime, irregular conflicts, terrorism, and so
on «are mixed»"4.
To characterize the new military reality, he proposed the term "hybrid war",
which allows the most accurately reflect the important changes in the nature of
wars while preserving their unchanging nature. Such a war goes beyond the
traditional notions of war. It acquires a mixed character, turning into a tangle
of political intrigues, a fierce struggle for political and economic domination over
the country, territory, resources, financial flows. Moreover, the parties resort to

2 Obama might trigger world war, http://www.presstv.ir/detail/ 2014/03/15/354762/obama-

might-trigge r-world-war, access: 10.10.2017.
3 V.P. Sadkovyi, S.D. Maksimenko, M.S. Korolchuk, V.M. Korolchuk, M.S. Mironets, O.V.

Timchenko and others, Actual research in, op.cit., p. 82.

4 Ibidem.

311
all possible means and any, even the most dangerous, methods, and actions
- both power and non-power.
In this new context, changes are not only key aspects of armed
confrontation, but also problems of protection of the population entering the
conflict zone. Referring to the definition of the concept of hybrid warfare
of most scholars.
The hybrid war is a modern way of conducting hostilities, which is
a combination of classical methods of military operations with guerrilla warfare,
terrorism, information warfare, and cyberwar5.
Under such conditions, it becomes obvious, that even the most developed
country of the world can not handle such situation alone without combining
efforts to counteract the aggressive challenges of the present. Since the
independence of Ukraine, activities on the implementation of such tasks as
a part of international humanitarian missions, the problem of psychological
support of specialists who have to perform such tasks outside the territory
of Ukraine, are more researched in the military sphere. The question about
the participation of Ukrainian soldiers in international peacekeeping operations
that began in Ukraine after approval by the Resolution of the Verkhovna Rada
of Ukraine dated July 3, 1992 No. 2538 - XII decision "On the participation
of the battalions of the Armed Forces of Ukraine in the peacekeeping forces
of the United Nations in the conflict zones on the territory of the former
Yugoslavia, etc."6.
A lot of scientists such as V. Aleshchenko, A. Blinov, S. Lebedev,
V. Oisodlo, I. Prikhodko, V. Stasyuk, A. Timchenko, O. Khmilyar,
Y. Shirobokov, P. Pacek and others have dedicated their researches to this
problem. As for the work of the specialists of the combined rescue units as part
of international humanitarian missions and rescue operations, this problem in
the field of modern psychological science was not studied at all. What has
determined the relevance of our research.
The urgency of this study increases due to the humanization of public
opinion on national security and, directly, the safety of a person, which is
a requirement of the process of European integration of Ukraine. Human
security in the conditions of emergency situations of any nature becomes an
absolute priority of state security and the most important component of national
security of the country.
Given the above, the actual tasks of the study are:

5Ibidem, p. 83.
6 S.M. Mironets, Psychological readiness of specialists of international humanitarian missions
to respond to emergency situations of cross-border nature, [in:] O. Loschchykhin, M. Klimek (ed.),
Aspects
of the activities of public authorities in Poland and Ukraine. Industrial issues, Warszawa-Kijów 2016,
p. 65-71.

312
 1) Implementation of a retrospective analysis of the development of the
humanitarian movement and the system of civil protection of the
population on the scale of global geopolitics and directly on the
peculiarities of its development in a separate region, in our case,
Ukraine.
2) Determination of the current actual state and features
of comprehensive psychological support for the formation and
operation of consolidated rescue units that perform tasks in the
framework of international humanitarian missions and rescue
operations and perform their activities in the context of hybrid warfare.
Analysis of research and publications where the problem-solving task was
initiated and used by the author as a background. A retrospective analysis of the
formation of the international humanitarian movement as a system sends us
back to the 19th century. At the same time, the very history of the movement
itself was due to the development of a military component, which led to the use
of weapons in theaters of war, which brought massive injuries and disabilities,
where local population became more and more vulnerable to such actions.
Literary sources confirm somewhat different forms of systemic humanistic
organizations in particular:
I. Zharovska investigating the history of the emergence of international
humanitarian law, notes: "[...] from ancient times, there were known facts when
people began to make attempts to introduce elements of humanism during the
conduct of wars, embodied in the laws and customs of war. Thus, according to
the Law of Manu (2nd century BC), it was considered inadmissible during the
war to kill the elderly, children, and women, as well as parliamentarians,
prisoners, and wounded persons. It was forbidden the seizure
and destruction of temples and other religious buildings and cemeteries.
However, these rules were often violated. Laws that stand for the protection
of certain categories of persons can be found in the history of Persians, Greeks
and Romans, in Ancient China, Africa, and Christian states. Sometimes the
commanders ordered their troops to preserve the lives
of the captured soldiers, to behave well with them, to protect the enemy's civilian
population, and often after the end of hostilities, the parties agreed to exchange
prisoners. It was prohibited attacks on some objects and treacherous attempts
to fight, such as the use of poisons"7.
In ancient Egypt there were institutions resembling dressing points.
The Scythian (7th century BC) assisted on the battlefield. In the troops
of Ancient Greece there were military doctors. The troops of Ancient Rome had
regular medical facilities that served 5-6 legions. The teams from 8-10 unarmed

7 Obama might trigger, op.cit.

313
deputies (scribes) took the wounded from the battlefield, and then the wounded
were evacuated to the city.
No less important and significant were ancient Indian written sources.
The epic "Mahabharata" (second half of the 2nd century BC) far outpaced its
time: warriors were forbidden to kill the weak enemies and those who give up
fighting. After healing, it was suggested that the wounded prisoners of war be
sent to their homeland. Some rules of this epic resemble the rules of the Hague
Regulations of 1907 on the laws and customs of the war. For example, not all
types and techniques of war were allowed: along with the inflamed arrows,
jagged or poisoned weapons were forbidden. There were rules of requisition
of the enemy's property and rules of conduct with the prisoners of war, it was
impossible to declare war without mercy.
In the armies of Ancient Russia doctors were appointed to help the
wounded. At times of Yaroslav the Wise (11th century), soldiers, in order to
make bandages for wounds, were using a special shawl (Ubrushi), a plait (povraz)
was used to stop the bleeding. Already in the list of digits for 1616 the regimental
doctors are mentioned; warlords spend money on medical expenses. Military
doctors had knives, dusts, harnesses, lobes, woven threads, syringes (chalks),
"zeliya" (herbal mixtures), "ofiyan"(morphine).
The primarily written rules were the orders of the rulers to their troops,
which contained rules of conduct against the enemy, as well as bilateral acts that
were concluded between the belligerent powers. Subsequently, this practice
turned into a set of rules based on the rules of war, that is, the norms that were
subject to compliance by the parties in an armed conflict, even in the absence
of a unilateral statement or bilateral agreement on this matter 8.
The views of thinkers and scholars are of considerable interest. H. Grotius,
an outstanding Dutch philosopher, lawyer (1583-1645) - one of the founders
of the newest theory of natural law and science of international law, the first in
the world has laid the theoretical and legal foundations of a social contract,
which subsequently were used as a basis by T. Hobbes, B. Spinoza, J. Locke,
J. Pilberg, J. Milton, J.J. Russo, I. Kant, T. Pain et al. G. Grotius in his work
entitled "The Law of War and Peace" noted the need to "soften" the laws
of war, he categorically denied such a mode of conduct, as the devastation
of the country9.
Understanding the humanistic principles of the state's activities related to
protection from external and internal enemies was carried out primarily in works
of Sun-Tzu, Plato, Aristotle, Seneca, and others. In antiquity, the concept

8 I.M. Zharovska, History of the emergence and development of international humanitarian law,
Scientific Herald of Kherson State University 2015, issue 1, vol. 1, p. 13-14.
9 V.P. Gorbatenko, Politology Encyclopedic Dictionary, [in:] Y.S. Shemshuchenko V.D. Babkin,

V.P. Gorbatenko (eds.), 2nd species, 2004, p. 122.

314
of "peace through force" and "justification of the usefulness of war" (Platon,
Aristotle)10.
The French philosopher Jean-Jacques Rousseau in his work "On Social
Contract" (1762) noted: "Wars are not relations between people, but between
states, and people become enemies by chance, not as human beings, and not
even as citizens, but as soldiers; not as residents of their country, but as its
defenders". Further, analyzing the goals of the war, he stated: "If the purpose
of the war is the destruction of the enemy state, then the other side has the right
to destroy its defenders while they hold arms in their hands, but as soon as they
throw it out and surrender, they cease to be enemies or being tools in the hands
of enemies and again become just people whose lives are not allowed to be taken
by anyone"11.
Another French philosopher Charles Montesquieu (1689-1755) in his book
"On the Spirit of Laws" noted that during peace people should do as much good
as possible to one another, and during the war – less evil12.
The German philosopher I. Kant (1724-1804) substantiated the dream
of universal and eternal peace, morally condemned the war and called for peace.
In the XIV-XV centuries the first concrete projects of peace and association
of European states were created. They marked the beginning of the broad
development
of European thought in the political history of the contingent.
The first of these projects belonged to P. Dubois, in 1300 his work "On the
Return of the Holy Land" appeared. However, until the 19th century, in the
world, there was no effective system for the treatment of wounded soldiers
and places for their safe placement.
One of the initiators of the humanitarian movement was a Swiss gentleman,
H. Dunant, who on June 24, 1859, accidentally witnessed a bloody battle
between the Italian-French and Austrian armies near the town of Solferino,
southern Italy. This battle cost the armies 80 thousand killed, wounded
and disabled warriors. The troops departed to their positions, and on the field
there were left thousands of wounded soldiers without any help.
H. Dunant was shocked by what he saw and turned to help locals – due to his
hundreds of lives were saved. In 1862, H. Dunant has published his famous
book "A Memory of Solferino", which had a great impact on the European
public and initiated the creation of an international red-crossed community.
The red cross on the white field – the emblem was adopted as
a distinguishing mark of the Society - is the reverse arrangement of the colors
of the flag of Switzerland - in the sign that the Movement was born in this
country. H. Dunant birthday - May 8 - celebrated as World Day of the Red

10 I.M. Zharovska, History of the, op.cit., p. 13.

11 V.P. Gorbatenko, Politology Encyclopedic Dictionary, op.cit., p. 123.
12 Ibidem, p. 122-123.

315
Cross. H. Dunant devoted all his later life to the charitable work
and development of the red cross movement13.
Created in 1863, the International Committee for the Assistance to the
Wounded, in 1876 it was renamed as International Committee of the Red Cross.
On August 22, 1864, in Geneva, the first convention was signed on the
facilitation of the participation of the wounded and sick soldiers during the war,
hereinafter referred to as the "Geneva Conventions", based on the following
principles: fighting parties should take the wounded soldiers from the battlefield
and assist them independently from their nationality; personnel and institutions,
as well as wounded and ill soldiers who are in treatment, have rights
of protection and integrity. The International Committee of the Red Cross
is still active. His activities are to protect and help victims of armed conflict.
The ICRC acts as a neutral mediator between the warlords, assists wounded
and ill soldiers and participants in internal armed conflicts, acts in the interests
of the civilian population, and observes the observance of all international
humanitarian law.
In 1906, the Geneva Convention of 1867 was first revised.
A year later, the Second International Peace Conference in The Hague
hosted the Hague Convention of 1907, which expanded the Geneva Convention
to military operations at sea. In the wake of the First World War, 50 years after
the founding of the Red Cross and the adoption of the first Geneva Convention,
there were 45 national welfare societies in the world.
The movement went beyond Europe and North America, with the
countries of Central and South America joining: Argentina, Brazil, Chile, Cuba,
Mexico, Peru, El Salvador, Uruguay, Venezuela; Asian countries: China, Japan,
Korea, Siam; and Africa: South Africa.
With the outbreak of the First World War, the International Committee
of the Red Cross met with extraordinary difficulties that could only cope with
the promotion of national societies. Red Cross workers have come to the aid
of medical services from European countries and from all over the world,
including the USA and Japan. On October 15, 1914, the International
Committee of the Red Cross established the International POWs Agency,
which, by the end of 1914, had employed 1,200 people, mostly volunteers.
By the end of the war, the Agency had forwarded more than 20 million letters
and messages, 1.9 million transmissions, and collected a donation of 18 million
Swiss francs14.
In 1919, the League of Committees of the RC (Red Cross), ie the federation
(association) of national societies of the RC and RF, was created. Today,

13Ibidem, p. 122-123.
14 Istorija stvorennja mizhnarodnogo rukhu chervonogo khresta, http://redcross-
kr.at.ua/index/istorija stvorennja_mizhnarodnogo_rukhu_chervonogo_khresta/012, acces:
17.12.2017.

316
the International Federation of the Red Cross is an international humanitarian
organization with 186 states of the world. Its objective is to provide
comprehensive assistance to victims of natural and environmental disasters in
peacetime and to coordinate national societies' actions in providing
humanitarian assistance to those in need; support and provide assistance to
national societies in the implementation of programs for the prevention
of infectious and dangerous diseases, assistance to vulnerable groups of the
population, development of youth volunteer movement, etc. The International
Federation of RC and RF is funded at the expense of contributions from the
member countries of the International Monetary Fund, the Humanitarian Office
of the European Community (ECCO), charitable donations 15.
The Geneva Convention on the Treatment of Prisoners of War, 1929, was
second from a historical point of view, but after 1949 it became known as the
third because it appeared later from the Hague. Taking into account the
experience of the Second World War, the Fourth Geneva Convention "On the
Protection of the Peoples' Population in the Time of War" was approved. The
additional protocols of June 8, 1977, proclaimed that the conventions were also
valid during internal conflicts, such as civil wars. Today, four conventions and
additional protocols contain more than 600 articles in comparison with the
10 articles of the original Geneva Convention of 1864.
Before the centenary anniversary, in 1963, the International Committee
of the Red Cross, together with the International Federation of Red Cross and
Red Crescent Societies, received the third Nobel Peace Prize. Beginning in 1993,
the right to be delegated to the International Committee was not Swiss citizens.
Since then, the number of such delegates in the International Committee has
reached 35%.
Regarding the history of the humanitarian movement on the terpenes
of Ukraine, the immense contribution to its development was made by our
compatriot N.I. Pirogov (November 25, 1810-10-23, 1881), who became the
founder of military field surgery, initiated the use of anesthesia in surgical
interventions.
At the age of 26, during his doctoral studies, he participated in the
elimination of the epidemic of cholera. In 1870, during the French-Prussian
War, he carried out a humanitarian mission to help the wounded, being invited
to the front on behalf of the International Red Cross, for the second time
N. Pirogov went to the front line already at an elderly age - worked for several
months at the front during the Russo-Turkish War.
For the first time during the siege of Sevastopol, N. Pirogov took care
of the wounded soldiers with the help of sisters of mercy, some of whom came
as "volunteers" from St. Petersburg. At that time it was an innovation.

15 Ibidem.

317
 The most important merit of N. Pirogov is the introduction of a completely
new method of care for the wounded. The wounded soldiers were carefully
selected at the first dressing point and, depending on the severity of the injuries,
one of them was subject to immediate surgery in the field, while others, with
lesser injuries, evacuated to the country for treatment in-patient military
hospitals. That was a suggested tactic by N. Pirogov of medical sorting, which is
still used by physicians of mobile field hospitals of eastern Ukraine, until now,
with a certain improvement, dividing the zone into four colors, depending on
the severity of the condition of the wounded16.
Consequently, such a detailed retrospective analysis allows us to conclude
the rather difficult way of developing the international humanitarian movement
and move on to explain the content of the main part of our study.

PRESENTING MAIN MATERIAL

The nuclear disaster that occurred in April 1986 at the Chernobyl nuclear
power plant in Ukraine and the weakening of the military-political tension in the
world at the end of the twentieth century led to some changes in international
humanitarian law. To protect the population from large-scale emergencies and
the spread its norms on the National Assembly are connected not only with the
conduct of armed conflicts and hostilities but also to other types of emergencies.
This was also facilitated by changes in the types of warfare, the globalization
of the consequences of processes that began to affect humanity through
excessive industrialization and technocratic society.
The rapid development of the information industry requires some
adjustments in the content and structure of global political communications
at the interstate level and a significant increase in the number of Emergency
Situations.
Their transboundary effects have pushed humanity to change geopolitics
in the field of civil protection in general. Humanity has witnessed predictions,
our compatriot V. Vernadsky, an outstanding scientist, founder of the theory of
sustainable development, who developed the theory of the noosphere, the field
of reason, where man in his work by conscious management of relations
between society and nature, harmonizes their interaction, not allowing society
to put a devastating effect on nature.

16S.O. Guriev, P.B. Volyansky, S.M. Mironets, A.V. Terentyeva, G.G. Roschin, F.M Novikov, S.P.
Satsik, P.V. Tanasienko, G.V.Bondarchuk, N.I. Iskra, I.I. Nazarenko, Mobile formation of civil
service disaster medicine as a mechanism for managing the process of overcoming the health
consequences of emergencies, Kiev 2009, p. 107-108.

318
 Mankind, as predicted by V. Vernadsky (1863-1945), at the beginning of the
twentieth century, turns into a major geo-generating power of the planet, which
can put the planet on the brink of a global ecological catastrophe 17.
Analyzing merits of V. Vernadsky for national science, Ukrainian scholar
and a famous academician M. Zgurovsky, who is known in the world scientific
circles due to studies in the field of systemic mathematics, nonlinear analysis and
the theory of decision-making in difficult situations notes that V. Vernadsky’s
merit essentially introduces a new criterion for measuring "humanity as a whole"
in the analysis of the connections between the "man-man" system and translates
social analysis into a global plane.
In the center of the noosphere world outlook, which is designed to provide
socially effective development of the world, it is not just a person with
an abstract humanistic system of values that impartially shows social facts for
millennia, using it entirely for its humiliation and enslavement, and humanity
with a specific system of urgent material practical needs and interests of the
survival of present and future generations.
And before him, before his thought and labor, the question is raised about
the restructuring of the biosphere in the interests of a free-thinking person as
a whole. This new state of the biosphere, to which we, without noticing it, are
approaching, and is a "noosphere".
″Humanity, in the course of its development, becomes a powerful geological
force, transforming the form of the planet into its own thoughts and work. For
the purpose of self-preservation, it is obligatory to assume responsibility for the
development of the biosphere, which is transformed into a noosphere, which
requires a certain social organization and a new, ecological and, at the same time,
humanistic ethics"18.
One of the well-known researchers of the problem of noospheric
development A. Ursul (1970) notes: "[...] if we talk about the correlation between
concepts of system constancy and noosphere development, we should say that
the transition to the path of sustainable development is the initial stage
of transformations aimed at the formation of a noosphere (noosphergeesis)[...].
The noosphere serves as a target orientation, for which is directed by the
transition process along the line of sustainable development of society".
The consonant thoughts were also expressed by the famous scientist
A. Chizhevsky (1897-1964), who noted that "the life of all the earth, taken in
general from its atmospheric, hydro, lyto, and biosphere, should be regarded as
the life of one single organism".

17 S.M. Mironetets, Psychological support of international humanitarian missions in the context

of transboundary security, [in:] A.A. Mazaraki (ed.), Global Challenges of National Economies
Development = Globalization Challenges for the Development of National Economies: Materials.
International scientific-practical. conf. (Kyiv, October 19, 2016), Kyiv 2016, p. 1049.
18 S.M. Mironetets, Psychological support of, op.cit., p. 1049-1058.

319
 "According to the proposed theory of A. Chizhevsky - there were cycles
of solar activity, which actively influenced the biosphere, substantially changing
almost all life processes, from drought and yield to epidemic morbidity and folk
disorder and sociophrenia. That is, according to the scientist, solar cycles have
influenced specific historical events, including political and economic crises,
wars, revolts, revolutions, etc."19
O. Klyuchevsky (1841-1911) in his research has investigated the relationship
between disasters and the development of the history of mankind. According to
O. Klyuchevsky, some states to some extent arose under the influence of the
threat of disasters for the purpose of necessary, organized protection from
them20.
Summing up the retrospective of V. Vernadsky and his followers, we can
argue that the system of scientific views of the scientist, provided for the
awareness of the general community of the world's dangers of humanity and
of the global problems that we observe in our time.
It should be noted that mankind, as a protected species of nature, the part
of the material world, developing for thousands of years as a special form
of human life, began to realize the reality of global boundaries and threats to its
way of existence by the middle of the 20th and the beginning of the 21st century.
Offensive crisis of the surrounding environment, activation of natural
cataclysms, due to the rapid pace of industrialization and thoughtless use of the
earth's interior, an increase in emergency situations of man-made origin,
a resource crisis that leads to the solution of new wars conflicts, so-called crisis
of military and political methods of international relationships and so on.
The problem of overcoming the short-term and long-term consequences
of natural and man-made disasters in the territory of Ukraine, the countries
of the CIS and Eastern Europe has recently become fundamentally new strategic
task. Dangers and threats today have a more complex interconnected character.
Anthropogenic activity leads to an increase in the risk of man-made and natural
disasters. Global threats are sources of emergencies in various areas of society's
life.
There are more and more emergencies on special objects, which are closed
to most of the society in the areas of activity. In addition to the threats listed
above, the threats that may arise in connection with the preservation of chemical
and nuclear weapons, spent nuclear reactors should be added. The synergetic
nature of emergency situations is intensifying. The scale, severity of the
economic and social consequences of emergencies is increasingly determined
not only by the level of unfavorable event, but also by the state of society

19 Istorija stvorennja mizhnarodnogo rukhu chervonogo khresta, http://redcross-

kr.at.ua/index/istorija stvorennja_mizhnarodnogo_rukhu_chervonogo_khresta/012, acces:
17.12.2017..
20 S.M. Mironets, Psychological readiness of, op.cit., p. 23-25.

320
as a whole. There were new, non-traditional types of dangers - in the information
sphere, new types of diseases, terrorism, etc.21
Only emergency situations of an industrial character on potentially
dangerous objects, namely accidents at nuclear power stations, fires,
and explosions at industrial facilities, transport accidents, etc., are currently 75-
80% of the total number of emergency situations.
All parts of the world suffer from natural disasters, with 39% of the total
population occurring in Asia, 26% in America, 13% in Africa and Europe,
and 9% in Australia, and Oceania. According to the International Red Cross,
natural disaster in the twentieth century has killed more than 11 million people.
Emergency situations as natural disasters occur more often, of which typhoons
make up 34%, floods - 32%, earthquakes - 13%, drought - 9%22.
Every year, the number of victims of natural disasters increases by an
average of 6%23. As a result, in the world there is a tendency to increase the
number of victims of natural and man-made disasters by 8-10%. Numerous
sufferings bring to mankind various outbreaks of infectious diseases, from
which annually dies about 1.3 million people 24. And such constant companions
of disasters and natural disasters as confusion, panic, fear, and helplessness
completely deprive a person of the ability to self-help and mutual assistance,
which is extremely necessary to the victims25.
Consequently, the statistics of emergencies and the prospects for further
increase of their transboundary effects require the development of effective
mechanisms for ensuring safety not only of the population suffering from
emergencies and natural disasters but also for specialists of rescue units
performing the tasks of rescuing people in the international humanitarian
missions and rescue operations.
At the time of the independence of Ukraine, the problem of psychological
support for the activities of specialists who have to carry out tasks outside the
territory of Ukraine, as we already noted in the introduction, is more explored
in the military sphere.
By the end of the twentieth century, the lack of a sufficiently clear
understanding of the etymology of the term "civil defense" and "civil protection"

21 G.V. Reva, V.K. Vrublevsky, V.P. Ksionzenko, I.V. Marinich, Ukrainian Society: Threats, op.cit.,
p. 206; I.M. Zharovska, History of the, op.cit., p. 12-13.
22 Report on Global Disasters: The Role of Information in Disasters, [in:] International. Federation

of Red Cross and Red Crescent, Geneva 2008, p. 40.

23 V.P. Sadkovyi, S.D. Maksimenko, M.S. Korolchuk, V.M. Korolchuk, M.S. Mironets, O.V.

Timchenko and others, Actual research in, op.cit. 82, 83, 445-461.
24 G.V. Reva, V.K. Vrublevsky, V.P. Ksionzenko, I.V. Marinich, Ukrainian Society: Threats, op.cit.,

p. 206.
25 S.M. Mironets, Features of the psychological support of international humanitarian missions

Abstracts for rescue workers conference, [in:] Materials of the 16th All-Ukrainian Scientific and
Practical Conference of Rescuers (September 23-24, 2014), 2014, p. 193.

321
in scientific and practical circles, their linguistic-semantic value leads to isolated
consideration and frequent substitution of the above concepts, their misuse,
violation of the requirements by authority, which is responsible for
rationalization of state policy in the field of civil protection (CP).
These factors have become one of the reasons for the chaotic development
of legislation in this area, reducing the effectiveness of legal regulation and, as
a consequence, is a factor in poor-quality management influence on the
appropriate management relations.
In the legislation of independent Ukraine, the term "civil defense" originally
appeared in the Concept of Civil Defense of Ukraine, approved by the
Verkhovna Rada of Ukraine from October 28, 1992, No. 2746-XII. According
to which the CP is a "system of government-created special forces
of government, forces and facilities for the organization and implementation
of measures to ensure the safety of the population in case of the natural
emergency situations, of man-made situations, ecological, natural and military
character, and subsequently received legal recognition in the Law of Ukraine"
On Civil Defense of Ukraine, on February 3, 1993, No. 2974-XII.
However, the definition itself and its semantic significance were somewhat
different from the previous ones, because in it instead of the keyword "security"
the term "protection" was used and accordingly it was stated that the CP
of Ukraine is "the state system of governing bodies, the forces, and means being
created for the organization of protection of the population from the
consequences of the emergency situations of man-made, ecological, natural
and military character".
To approach the world standards in the area of state policy of preventing
the consequences of disasters, the transition to a civil protection system with
a corresponding change in the content of activities is carried out. And this is not
accidental. The set of tasks faced by the civil defense services of many countries
is closely linked to the problems of peacetime, which gives grounds to speak
more about civil protection of the population and territories than civil defense.
The change in the understanding of the concept and, consequently, the
meaning of the term "civil defense" at the official level occurred in 1994, when
at the X International Conference on Civil Protection, held in Amman in April
1994, the States parties adopted a Declaration on Civil Defense, which called
on governments to broaden the concept and definition of "civil defense" rather
than merely within military conflicts 26.
The document proclaimed that the concept of civil defense should
be understood as a set of humanitarian activities related to the protection of the
population, the environment, and property in the event of accidents and natural
disasters of all kinds, the national civil defense organization should play its full

26G.V. Reva, V.K. Vrublevsky, V.P. Ksionzenko, I.V. Marinich, Ukrainian Society: Threats, op.cit.,
2003, p. 198.

322
role, the National Coordinator of national efforts, related to readiness for action
in case of disasters.
After this conference, in the international practice, the category "civil
protection" began to be widely used along with the term "civil defense", which,
identified the whole range of measures to protect the population, land, water
and air space, material and cultural values from emergency situations of man-
made and of a nature character, as well as of the dangers which arise during the
conduct of hostilities or as a result of these acts.
However, unlike definitions of "civil defense", in acts of international public
law there was no clear definition of the category of "civil protection"27. For
several decades since the conference, the term "civil protection" has changed
the stereotypical attitude not only among professionals but also civilians and
serves to define all humanitarian measures aimed at protecting the lives
of people, property and the environment from any disasters and emergencies
of a natural or man-made nature.
Meanwhile, it should be noted that in 2000, the Law of Ukraine
"On Protection of Population and Territories against Emergencies of Man-made
and Natural Character" of June 8, 2000, No. 1809-III, introduced another key
term in the Civil Protection field - "population protection" and territories in case
of emergency situations". It means the system of organizational, technical,
medical and biological, financial and economic and other measures to prevent
and respond to emergencies of technological and natural character
and to eliminate their consequences, which are realized by the central and local
authorities, executive bodies, local self-government bodies, relevant forces and
means of enterprises, institutions and organizations, regardless of forms
property and management, voluntary formations, and aimed at protecting the
population and territories, as well as material and cultural values and the
environment.
The term "civil protection" at the legislative level appeared for the first time
in 2004 with the adoption of the Law of Ukraine "On the Legal Principles
of Civil Protection" on June 24, 2004, No. 1859-IV28.
In this Law, the term "Civil protection is a system of organizational,
engineering, sanitary, hygiene, anti-epidemic and other measures that are carried
out by central and local executive authorities, local authorities, subordinated
forces and facilities, enterprises, institutions and organizations, irrespective
of the form of ownership, voluntary rescue units, which ensure the
implementation of these measures to prevent and eliminate emergency
situations, which endanger the life and health of people, cause material losses in
peacetime and a special period".

27 Ibidem, p. 198.
28 S.M. Mironets, Psychological readiness of, op.cit., p. 4.

323
 The author of this article was a member of the working group of the
Ministry of Emergencies in drafting this law, and actually responsible for
summarizing the proposals submitted as the draft law and preparing it for the
first reading in the Verkhovna Rada of Ukraine, which made it possible to
defend the position regarding the introduction of the functions of the Central
Executive Office in the field of civil protection on a number
of other tasks, such as "psychological protection of the population".
It was in the Law on the "Legal Principles of Civil Protection" for the first
time in line with the tasks entrusted to the central executive body in the field
of civil protection, such as engineering protection, medical protection, biological
protection, environmental protection, radiation and chemical protection,
population protection from unfavorable domestic or non-standard situations.
The task of "psychological protection of the population" was introduced
at the legislative level, which was reproduced in Article 13 of the Law
"Psychological Protection".
The law has expired on the basis of the adoption of the Civil Protection
Code of Ukraine, which came into force in July 201329.
In the Code of Art. 38 "Psychological protection" on the basis of the
previous practical experience of the application of psychological services of the
territorial subsystems of the UES Central Committee, the article was somewhat
expanded in relation to the functions and specification of the tasks of the Central
Economic Bureau in the field of psychological protection of the population,
namely:
1) Measures of psychological protection of the population are aimed to
reduce and neutralize negative mental states and reactions among the
population in case of threat and emergencies, and include:
• Planning activities related to psychological protection;
• timely application of licensed and authorized information,
phycoprophilaxis and psycho-correction methods in Ukraine to
influence the personality;
• the identification using psychological methods of factors that
contribute to the emergence of socio-psychological tension;
• use of modern psychological technologies to neutralize the negative
influence of factors of emergency situations on the population;
• implementation of other measures of psychological protection
depending on the situation.
2) The organization and implementation of measures of psychological
protection of the population are entrusted to the central executive

29The Code of Civil Protection of Ukraine (Bulletin of the Verkhovna Rada of Ukraine (VVR),
2013, No. 34-35, Article 458.

324
 body, which ensures the formation and implementation of state policy
in the field of civil protection.
3) The final definition of the categories and definitions of the sphere
of civil protection was systematized with the introduction of the Code
of Civil Protection of Ukraine, the adoption of which lapsed legislative
acts that had discrepancies and certain contradictory interpretations
of not only terms and concepts in the field of civil protection of the
population, but also had the corresponding contradictions on the
functioning of the Unified State Civil Protection System of Ukraine
and its functional subsystems.
4) Article 4 of the Code defines "Civil protection is a function of the state
aimed at protecting the population, territories, the environment and
property from emergency situations by preventing such situations,
eliminating their consequences and providing assistance to victims in
peacetime and a special period" 30.
5) Actually, with the adoption of the Code in Ukraine, the formation
of the Unified State Civil Protection System and its territorial
subsystems was completed.
Also, Chapter 31 "International cooperation in the field of civil protection"
defines a system of measures on international humanitarian cooperation
of Ukraine in the field of civilian population on issues of its receipt by Ukraine
from other states and, accordingly, providing humanitarian assistance from
Ukraine to other states, including the involvement of forces and means for
providing such assistance in the territory of another state31.
With the formation in October 1996, by Decree of the President of Ukraine
of 28.10.1996. No. 1005, of the Central Executive Authority on Civil Protection
of Population and Territories, our state is actively involved in participation in
International Humanitarian Missions and Rescue Operations. Only for the
period since 1996, Ukraine has repeatedly assisted other states in the elimination
of large-scale natural, technological, socio-political and military emergency
situations.
Specialists of the consolidated mobile formations of the State Emergency
Situations Service of Ukraine (SESS), the State Disaster Medicine Service
(SDSM), other ministries and departments in recent years participated in
overcoming the health consequences of a catastrophic flood (Poland 1997,
Transcarpathia 1998, 2000), participation in rescue operations for the
elimination of the effects of major earthquakes in the Central Asian region
(Turkey 1999, India 2001, Iran 2003-2004, Pakistan 2005), provision of medical
and humanitarian assistance as a result of military action to be polite conflict
(Libya 2011).

30 Ibidem.
31 Ibidem.

325
 Participation in the international mission to rescue hostages of Ukrainian
sailors from pirate captivity (Sudan, Somalia 2009), the organization of the
evacuation of affected citizens from the large-scale earthquake zone (Nepal,
April-May 2015); the evacuation of the affected citizens of Ukraine and the
Russian Federation from the zone of large-scale earthquake
in Nepal and others. The urgency of the study increases due to the humanization
of public opinion on national security and, directly, the safety of a person, which
is a requirement of the process of European integration of Ukraine. Human
security in the conditions of the Emergency situations of any nature becomes an
absolute priority of state security and the most important component of national
security of the country.
It should be noted that cooperation between the countries of Europe on
civil protection of population and territories has been actively pursued over the
last few decades. As an example, cooperation between Ukraine and the Republic
of Poland is being implemented on the basis of the Agreement between the
Cabinet of Ministers of Ukraine and the Government of the Republic of Poland
"On Cooperation and Mutual Assistance in the Field of Prevention disasters,
natural disasters, other emergencies and liquidation of their consequences",
which was ratified by the Law of Ukraine No. 450-IV dated 16.01.2003.
1. Law of Ukraine No. 450-IV of January 16, 2003 "On ratification of an
agreement between the Cabinet of Ministers of Ukraine and the Government
of the Republic of Poland on cooperation and mutual assistance in the field
of prevention of disasters, natural disasters, other emergencies and liquidation
of their consequences".
At present, such agreements are signed and ratified by Ukraine with
18 countries and twenty international organizations, in particular: UN 2001;
NATO 1997; European Commission 2008; BSEC 1998; GUAM 2003; CIS 1994
and others.
In 2009, Ukraine submitted an application to the Secretariat of the
International Advisory Panel on Search and Rescue in the City (INSARAG)
about the intention to pass international certification by the State Enterprise
Mobile Rescue Center to INSARAG. On the same day, the MRC Center was
registered on the INSARAG network. In 2011, an application was submitted for
international certification of the search and rescue team of the DP MRC in the
INSARAG system. As a result of this certification, the Ukrainian team
of rescuers successfully passed in June 2014, which enabled the Ukrainian
Rescue Corps to significantly expand cooperation with the UN and involve the
DP MRC SNSU of Ukraine in international missions.
Under such conditions, the issue of psychological readiness of specialists
for activities in the framework of international humanitarian missions will serve
as a technology for introducing the results of psychological science into the
practice of the life of international humanitarian organizations.

326
 Only for the entire period of work in the mobile hospital of the Ministry
for Emergency of Ukraine in the cells of powerful earthquakes, medical workers
- rescuers received medical assistance for more than 24 thousand victims,
of which more than 3 thousand were treated in a stationary manner. More than
20% of the total number of victims were children under 14 years of age.
From 2013, Ukraine faced a number of emergencies of a military-political
nature, which were associated with the annexation of the Crimean peninsula and
the conduct of hybrid wars in the Donetsk region. And the actual residents
of the state felt dependent on international humanitarian organizations, not to
mention the fact that the recognition of the need for the psychological
protection of the population today is at an equal level with protection from crime
and other types of security and guaranteed by the Constitution human rights and
guarantees32.
According to the Office of the United Nations High Commissioner for
Human Rights, as of March 15, 2017, during the period of the conflict in Eastern
Ukraine, the death toll reaches almost 10,000 people, and another about 24,000
thousand injured. The victims continue to grow steadily. Almost 290 thousand
people received the status of a participant in hostilities. The number of internally
displaced persons continued to grow during the entire period of the conflict and
at the beginning of 2017 it was more than 2 million people. According to the
international organization "International Child Development Initiative",
Ukraine will be among the TOP-10 countries of the world by the number of
migrants
in 201633.
Consequently, the urgency of the psychological support of international
humanitarian missions is due to a number of objective circumstances, which
include the increase in the number of natural, man-made, socio-political
emergencies that have transboundary consequences or consequences that can
not be eliminated by the contingent of the rescue services separately taken by
the country.
Many years of psychological support for various types of practical activity
proves that it is an effective means of solving many social and psychological
problems. Therefore, our ignorance or non-use in the interests of optimizing the
activities of consolidated units of international missions and rescue operations,
in our opinion, can not be justified.
As a result, the effectiveness of specific recommendations offered by
scientists to solve the psychological problems of international humanitarian
activities, does not always allow public authorities to make scientifically sound,
competent, from a psychological point of view, decision. It is possible to do this
only on the basis of holistic theoretical views and a unified technological scheme

32 B. Pacek, Wojna hybrydowa na Ukrainie, Warszawa 2018, p. 45-92.

33 Report on Global, op.cit., p. 40.

327
for the implementation of the psychological support
of specialists in the extreme conditions of the work of international
humanitarian missions, as shown in the writings (L.F. Kozhenievsky, M.S.
Korolchuk, V.M. Korolchuk, V.V. Stasyuka, L.A. Pereligina, I.I. Prikhodko,
O.V. Timchenko, O.D. Safina, O.V. Syropyatova, and others.
Based on the analysis of the scientific and theoretical sources and the results
of the professional activities of international humanitarian missions, it became
clear that the psychological support of their activities requires further
development and improvement. There is a need to clarify the individual
psychological characteristics that determine the behavior of specialists in
humanitarian missions in extreme (special) conditions of activity.
The formation of the theory and practice of psychological support
of international humanitarian activity is an objective process and logical result
of the development of modern society, active integration processes of Ukraine
on the way to European standards.
However, for scientific knowledge to translate into practice, it has become
an element of activity, it should create a specific mechanism for such a transition
- technology. Based on the latter a set of technological means, forms, methods,
and methods of their use is developed (V.I. Aleschenko, M.S. Korolchuk, etc.)34.
We have studied the peculiarities of the activities of consolidated rescue
units by interviewing the direct participants of the events (interviews,
questionnaires), analysis of press publications, television station reports from the
scene, analysis of documents, state reports on the execution of tasks in the
international rescue missions, during the summing up of the results of such
tasks, expert evaluations of the activities of specialists. Also,
the actual state of specialists was studied during direct tasks (self-report, express
survey, observation, expert assessment, and expert assessment of specialists
according to their direct and indirect indicators, etc.).
According to the results of more than 15 years of scientific research, the
author established that the tasks of the specialists of the combined rescue units
in the extreme conditions of emergencies from a psychological point of view are
characterized by the presence and a negative impact on their psyche of a wide
range of adverse, discomfortable and threatening factors. Specialists who are
sent to emergency areas for rescue and other urgent work are subject not only
to a physical threat to their personal health (life) but also to a significant risk
of neuropsychiatric disorders, mental disadaptation, and stressful conditions.
The last are often the cause of disruptions in professional activities, reduced
performance, interpersonal conflicts, violations of discipline, alcohol abuse, and
other negative phenomena.

34 S.M. Mironets, Psychological readiness of, op.cit., p. 65-71.

328
 The process of labor of specialists of consolidated formations is
characterized by high nervous-psychic tension and mobilization of volitional
forces at a high rate of activity in the absence of time, preventing the occurrence
of false actions, lack of operational information, on these grounds, this type
of activity is classified as extreme with elements over extreme.
The pace of personnel activity in the most difficult periods of activity can
approach the limits of human rights. It requires more attention, memory,
thinking, emotional stability, mobilization of will, and leads to the reduction
of psychophysiological reserves of the human body. Dominant are cognitive,
communicative, and emotional-volitional personality qualities.
It should be borne in mind that experienced professionals with experience
in carrying out tasks in international rescue operations have wider opportunities
for processing additional information, the less experienced they are, in the face
of stressful situations, there are violations of regulatory functions, which can
lead to uncertainty in their own forces, in some cases, even to false actions. As
a result of these influences (extreme factors and high intensity of activity), there
can be a nervous breakdown and a general decrease in stability, especially
psychological and psychomotor functions.
The peculiarities of the professional activity of the specialists of the
consolidated rescue units include the expressed mental stress, which operates
during the entire time of the tasks in the area of emergency. The most common
causes of its occurrence are high responsibility for the results of activities,
shortage of time and information (or surplus) for decision-making, the effect
of obstacles, the impact of adverse living conditions, interpersonal
incompatibility, social and psychological isolation, etc.35
The results of the empirical study confirmed that the rescuers are
characterized by high self-esteem, self-confidence, sociability, activity. They are
convinced that their personality and activities can cause respect, sympathy, and
appreciation.
Both men and women are characterized by high propensity to risk and risky
actions. For rescuers it is not typical to adhere to generally accepted norms, to
experience and overemphasize their health.
Stability of emotional state, tolerance to the environment, high ability to
displacement, allow to eliminate personal anxiety, can provoke conflicts in
interpersonal relationships.
For most of rescuers (70%), the external type of locus control is inherited,
where a person is convinced that his successes and failures depend, first of all,
on external circumstances - the environment, the actions of other people,
chance, luck (bad luck), and others things like that. Women rescuers are

35 S.M. Mironets, Features of the, op.cit., p. 193.

329
characterized by increased emotional out-of-crisis situations and full restraint
of emotions during work in crisis conditions.
The profession of rescuer imposes an imprint on the personality,
developing its socially desirable qualities and concealing true experiences and
needs. This often leads to the formation of interpersonal conflicts, stresses,
problems in family life, and personal relationships.
According to M. Korolchuk in his work 36 study of the behavior of the
individual in extreme conditions, can not be objectively completed, without
studying the features of interpersonal relationships and interaction in extreme
conditions of emergency situations and everyday life.
The results of the work of rescuers mostly depend on the ability to set up
a clear and effective interaction among themselves. Insufficient workability,
coherence of interpersonal conflict leads not only to mistakes in activities but
can lead to more serious consequences, not excluding the deaths of the victims,
or rescuers themselves.
The team of the consolidated formation of the international mission has its
own sub-organizational structure, at the top there is a leader (foreman), who
establishes coherence among other members of the group. Distribution
of functions between individual members of the team requires not only great
trust but also clear coordination of the in-time actions of each member of the
team, the ability to complement each other to fulfill the general task.
In conditions of group activity, there is a lack of understanding of the task
by all members of the team (brigade) therefore high professional knowledge and
skills of everyone are required. The highest level of coherence is required, this
level of interaction is called "workability”.
Since the troubles, especially with natural elements, always come
unexpectedly, consequently have their own peculiarities and approaches to the
formation of consolidated rescue units. Such divisions have their own, different
from other specific activities, which can not be worked out in the form of some
stable action algorithm. During the formation of these units we take into account
(terrain, characteristics of injuries in the affected population, chemical,
biological, radiation components, categories of victims (adults, children,
refugees, infected, etc.). Also, we should take into account the cultural, political,
socio-economic features of the territory where it is planned to perform tasks.
All this determines the actuality of the problem of forming a system
of psychological support measures for specialists of international humanitarian
missions in extreme conditions of emergency situations and encourages
a scientific search for its solution.

M.S. Korolchuk, V.M. Kraynyuk, Socio-psychological support of activity in ordinary and extreme
36

conditions: A manual for students of higher educational institutions, 2009, p. 56.

330
 CONCLUSIONS

Summarizing the results of our study we should mention O. Leontiev, the

scientist who noted that the development of psychology, the birth of a new
system of psychological knowledge in future will unfold itself not in certain
areas, but certain problems 37. The problems that have emerged recently, the
rapid development of the man-made component, the increase of natural
disasters, served to create new directions and psychological disciplines, such
as the psychology of activities in special conditions, extreme psychology.
Under such conditions, the formation of mechanisms for the psychological
readiness of specialists to work in the framework of international humanitarian
missions should be formed taking into account a whole range of components
and features. The system of psychological support, in our opinion, should
be aimed at the formation, support and restoration of optimal capacity
of specialists and has its own tasks, principles, stages, management methods,
be based on the specifics of the activity and include: measures and means that
can be used, as a rule, when performing tasks for the intended purpose
- psychological diagnosis, psychological assistance, psychological support
of professional activity, measures and means that can be applied before the
beginning of activity - professional selection, psychological training, (influences),
engineering-psychological aspects of the recruitment of the workplace and
measures of psychological rehabilitation of rescuers after performing tasks
in extreme conditions.

SUMMARY

Based on a retrospective analysis of emergence and development of the

international humanitarian movement of civil protection of population and
territories from large-scale emergency situations, the necessity of development
of modern scientific approaches to the problem of psychological provision
of the formation and operation of consolidated rescue units of international
humanitarian missions has been substantiated. The expediency
of this type of activity is substantiated by the specifics of the life of such
formations, which consists in the peculiarities of their way of formation, the
process of reconciliation, the uncertainty of the crossover and ethnic
environment where located, the ambiguity and unpredictability of the influence
of negative psycho-traumatic factors on the mental and physical health
of specialists.

37 Leontiev A.N. Activity, consciousness, personality. - M.: Politizdat, 1975, p. 32.

331
 Keywords: international humanitarian mission, psychological support,
combined rescue units, extreme conditions, society of the Red Cross.

332
 CZĘŚĆ IV
WSPARCIE I POMOC PSYCHOLOGICZNA
DLA UCZESTNIKÓW DZIAŁAŃ WOJENNYCH
– DOŚWIADCZENIA UKRAIŃSKIE

333
O. F. HMILAR,
Ivan Cherniakhivsky National Defense University, Kyiv, Ukraine

O. V. KRASNYTSKA
Ivan Cherniakhivsky National Defense University, Kyiv, Ukraine

PSYCHOLOGICAL HELP FOR THE

INJURED SERVICEMEN, WHO ARE
EXPERIENCING PHANTOM PAINS

INTRODUCTION

Staying in the zone of ATO is an extreme situation, when a person

constantly experiences strong stress and overcomes it by means of his volitional
efforts. It has a very negative effect on mental health - almost all the partakers
of hostilities in Ukraine inevitably undergo some changes in physical and mental
health.
The statistics show that every fifth partaker of combat actions, who has no
physical damage suffers from neuropsychiatric disorders, and among the injured
and mutilated - every third. Other consequences, such as psychosomatic illness,
start a few months after returning to normal life. According to the experts from
the Military Medical Academy, the partakers of combat actions (in comparison
with healthy people) have a two to three times higher probability of diseases
such as hypertension, gastritis, peptic ulcer of the stomach and duodenum
("The actual problems of the psyhologіcal help, socіal and medico-psyhologіcal
rehabіlіtatiom of the partakers of ATO", 20161). They experience, among others,
weakness, dizziness, decreased ability to work, headaches, pain in the heart,
sexual disorders, insomnia, phobias, fears, etc. In the disabled afore mentioned
problems are combined with the consequences of the problem of injuries and
traumas.
The main problems, that former soldiers are facing, comprise fear (57%),
demonstrative behavior (50%), aggressiveness (58.5%) and suspicion (75,5%).
Their behavioral features include conflicts in the family, with colleagues at work,
outbreaks

1V. Os`odlo, O. Hmilyar, Military Psychology and Pedagogy: Innovative Approach, 1st ed, Kyiv
2012, p. 472.

334
of anger, alcohol, and drug abuse2. In addition, this mental disorder pushes
people to suicide, special types of aggression, fear of attack from the back,
feeling guilty for remaining alive, classifying themselves as dead. For the
partakers of the ATO, emotional tension and isolation, increased irritability and
aggressiveness, non-causal outbursts of anger, fear, and anxiety attacks are also
characteristic. However, all these difficulties might even become more serious
if a person has his limb amputated. Such individuals need special psychological
help and support.
The revealed features should be taken into consideration when organizing
rehabilitative activities for the partakers of the anti-terrorist operation. Special
attention should be paid to the need for psychosocial work with them. Medico-
psychological rehabilitation, psychological help, and social support should be the
main directions of work with this category of people.
The analysis of the last researches and publications. Getting injuries
or amputations during hostilities is a serious psycho-traumatic factor that
specifically affects a person, largely defining the features of psychological
assistance in the process of socio-psychological adaptation after returning to live
in peace. This problem becomes particularly acute because of the emergence
of a large number of disabled people with the defects of limb amputations that
are left after hostilities. Among the sanitary losses in wars injuries of the limbs
are nowadays the most common (from 52% to 67%). 6-8% of the cases are
accompanied by traumatic amputation, or surgeons are forced to perform
amputation during surgeries. An enormous problem is the anti-personnel mines,
stretch marks left after hostilities, on which the civilians explode. Such injuries
are less susceptible to statistical accounting, but it should be noted, that they are
quite common.
The mental state of the person who has undergone traumatic amputation
of the limbs can be classified as acute grief, which recently received much
attention by military psychologists. The fact of amputation is experienced as
a personal tragedy, which has a huge destructive meaning. For a person
amputation means a collapse of all of the life prospects and plans, a reappraisal
of his own "Self", a significant reduction in the level of aspirations,
the need to find a social niche, and often a loss of meaning of the life. Whatever
was the level of psychological preparation for such a scenario (e.g. people of
hazardous occupations - rescuers, soldiers who are fighting), the fact that
amputation is still perceived as a personal disaster3. This is evidenced by cases
of suicidal attempts, which soldiers make immediately after injury when

2 O. Hmilar, O. Krasnytska, V. Os'odlo, Military-psychological workbook for an officer, Kyiv 2017,

p. 93.
3 O. Hmilar, O. Krasnytska, V. Os'odlo, Military-psychological workbook, op.cit.; M. Korolchuk,

V. Korolchuk, A. Kulazhenko, Psychological peculiarities of the long-term effects of stress, Kyiv

2014, p. 276.

335
awareness of the loss of the limb occurs. Such situations require from
a person allo- and intrapsychic adaptation, long internal work, and the ability
to overcome the grief.
The article aims to illustrate the specifics of the psychological help for the
injured servicemen, who are experiencing phantom pains.

THE PRESENTATION OF THE MAIN RESEARCH MATERIAL

"The Work of Grief", the peculiarities of personal restructuring during the

severe physical trauma have been systematically and comprehensively studied
since the Second World War 4. As a result, the research has identified the factors
that determine an individual reaction to severe physical trauma. Filling a person's
life in the post-traumatic period with a new meaning, setting vital goals
contributes to solving the main problems that arise after injury. Often the
person's problems are expressed in the socially inappropriate attempts
to compensate - the usage of alcohol, drugs, commitment of suicide.
We want to emphasize that, unlike civilians, a soldier injured in the ATO
suffers from double burden - physical deterioration and participation
in hostilities. The example of this is 34 years old Viktor who serves
as reconnoiter. In August 2014, he was captured by terrorists. At the time
of psychological counseling was undergoing psychological rehabilitation in the
medical center. He dreams of returning to his military base as soon as possible.

THE EXTRACT FROM A CONVERSATION WITH A PSYCHOLOGIST

Victor (V): "Different feelings are overwhelming me. I do not even know what I'm doing
here. During the last few months, someone else is managing my life, almost nothing depends on
me" (with a hidden smile).
Psychologist (P): Maybe there are feelings on which you would mostly like to concentrate.
V.: There are a lot of them. You see, I'm a simple car mechanic, but I was forced to join
the army. I had to fight. But, do not think of anything bad (Pause). In battle or in the reconnoiter,
I was very determined. Although usually I am kind, even a little shy, I showed all my fury and
hatred.
P.: All people are shy. You must be able to suppress this feeling, but do not lose it. Not
even during the war.
V.: I never lose my heart. Reconnoiters assure the entire unit. However, we are not all-
powerful too.
P.: What do you mean saying «not all-powerful»?
V.: The task of the reconnoiters is not just to gather information about terrorists, not
exposing themselves, but also to ensure the future success of the task. They hunt for us too. On
August 4, our machine exploded. Two of us died, and three were taken to prison. We have only
recently been exchanged. They saw the trident on my arm and I was subjected to constant
torture. The intelligent officer does not have to expose himself. Why did I make that tattoo?!

4O. Hmilar, Post-traumatic stress disorder: features of diagnosis and its signs in the participants
of ATO, The Technologies Of The Development Of The Intelect 2016, no. 2(3), p. 18.

336
 P.: How long have you been in prison?
V.: 32 days. Although each day seems to be a year. At first we were kept in a sewer hall
near the water tower. On the fifth day they moved us to Donetsk. We were also kept in a
warehouse, which they closed with a hatch from the top.
P.: Did you hope, that you would ever get the chance to get out of that hell?
V.: That feeling came to me on the third day. If they hadn`t killed me yet, then, they don`t
have the desire to do that at all. Later on they opened the hatch every night and threw a grenade.
In 7 days 16 grenades were thrown. Four firecrackers and 12 simple billets. They wanted to scare
us all the time.
P.: It must have been hard to experience that.
V.: Yes, it wasn`t easy. But it was even harder to endure the parade of humiliation of our
dignity in August 24, in Donetsk. As I was walking, I suddenly started thinking whom I had been
protecting. I saw a girl aged five or six, who was trampling our flag, and her mother, satisfied
with the actions of her kid. It`s not right at all. Or another time. We have been involved in
military activities and walked through villages. Locals used to come out to bless us and wave
their hands. However, there was always one person, who «showed the middle finger» and you
would be in a bad mood. Therefore, you start thinking again, whom you had been protecting" 5.

There are a lot of reasons to believe that the psycho-traumatic factors will
have a mutually suppressive effect on the individual. The prior knowledge has
shown that special attention in the treatment of such injured people should be
paid not only to the range of issues related to healing of the wound and
subsequent prosthetics but also to the implementation
of comprehensive programs of medical and psychological rehabilitation. Such
an approach has begun to be successfully carried out in a number of central
hospitals. However, a very special situation of people who have suffered from
traumatic limb amputation during the conduction of hostilities demands some
refinements of standard procedures.

ORGANIZATION AND METHODS OF THE RESEARCH

To achieve the goals of the work, a special study was conducted in which
psychological characteristics of the injured, who undergo rehabilitation at the
Central Military Clinical Hospital, were studied. We tested 45 men aged 21 - 36
years with different military ranks, fixed-term and contractual service. All
patients suffered from traumatic injuries of the different severity and were
admitted to the hospital averagely 2 months after the injury.
The injured were divided into two groups. The first included patients who
were injured in the zone of anti-terrorist operation and had no amputations
(usually, gunshot wounds of the limbs) (21 people). The second included the
injured with traumatic limb amputations (24 people). The control group
(20 people) consisted of university students aged 19 - 24 years (average age
corresponded to the age in experimental groups).

5 Ibidem.

337
 The injured went through a comprehensive clinical and psychological
examination that included: a clinical conversation conducted according to the
type of the structured interview, Minnesota Multiphasic Personality Inventory
(MMPI), an associative experiment carried out using the "prolonged response"
method. To clarify the diagnoses, an additional set of techniques was used:
projective techniques "Non-existent Animal", the test of Rosenzweig and
Luscher; verbal methods of personal and situational anxiety of C.D. Spielberger
and Yu. L. Hanin, a subjective assessment of well-being, activity, mood (WAM) 6.
Our associative experiment was aimed at identifying the semantic core
of a person. Nowadays, many of its modifications are used. It is one of the most
advanced methods of semantic analysis7. Various psychological and
psycholinguistic tasks are solved with it, for example, the study of individual
differences, processes of thinking, the formation of language in ontogenesis,
semantic fields. In our opinion, the ability to reflect specific features of life in
them, the actual state of the subject, his life experience, as well as the views and
assessments of the future is an important characteristic of associations. In the
associative experiment, we used the following keywords: home, life, happiness,
future, war. This choice was based on the experience of a similar survey
conducted after the civil war on the Balkans.
Subsequently, the results of the survey were used to clarify the directions of
psycho-correctional and psychotherapeutic work.
The interpretation of the obtained results made it possible to detect some
signs of a stress disorder in the participants of the experiment. They were
as follow: re-experienced injury and trauma, sleep disturbances (nightmares,
difficulties in sleeping or disturbances in the duration of sleep), changes in the
behavior, irritability, or outbursts of anger, alcohol abuse, to get rid of painful
experiences, memories or feelings, depression.
The symptoms of a stress disorder were noticed in 37% of injured and 23%
of amputees. In the manifestations of the stress disorder of both groups
of injured, some differences were seen. Stress disorders are often defined
through the presence of sleep disorders, manifested by difficulties of falling
asleep, haunting nightmares with vivid pictures of the traumatized events. These
phenomena were practically absent in the injured with limb amputations
(2-3 months after injury), but for cases, when phantom pains interfere with sleep.
As a rule, the content of the victims' dreams is of a completely peaceful
nature. "Amputees" dream themselves to be healthy, in scenes where they are
playing; locomotor acts that have a special emotional saturation are necessarily
present – they walk in the fresh morning dew, run along the way, and so on. The
meaning of dreams of the injured without amputation, as a rule, reflected the
traumatic experience associated with the moment of injury.

6 D. Raygorodskyi, Practical psychodiagnostics. Methods and tests, Samara 2002, p. 672.

7 O. Hmilar, O. Krasnytska, V. Os'odlo, Military-psychological workbook, op.cit.

338
 The characteristic features of both groups of the injured were high levels of
state anxiety. Therefore, particularly interesting is the identification of the typical
mechanisms
of psychological protection, directed, as it is known, to eliminate anxiety.
The main variants of the psychological protection of the injured were
aggression, rationalization, regression in the infantile phase with the impulsive
response ("escape from the situation") inherent in it, and the refusal to actively
overcome stress. Almost all of the injured have explicitly expressed aggression
to someone who, in their opinion, caused their misfortune. It could be, for
example, commanders who, without an artillery training, threw a unit into battle,
or comrades who did not cover the withdrawal of a special forces group. One
soldier with high amputations of both legs after two months of treatment was
confident that one of his legs was amputated by mistake. This aggression was
a way out of unmotivated rudeness to the staff. Such patients, as a rule, rarely
presented signs of intrapsychiatric adjustment that would allow them to adapt
to new conditions of life. This group was characterized by the presence
of images of aggressive reactions in the drawings (according to the method
of "Non-existent animal").
Rationalization is the second most frequent mechanism of psychological
protection. There were often cases when the injured did not tell their relatives
about the actual state, hoping to talk about an injury during a personal meeting,
taking care of their relatives, their adequate response to the situation.
A characteristic feature of such people is the construction of an explanatory
system for the event that occurred, the conceptualization of the cause
of the injury. The victims form a system of explanations of why the misfortune
happened to them, and not with someone else. In some cases the soldier was
sure that even his presence in the anti-terrorist operation zone would make him
disabled.
Thus, aggression carries out a protective and adaptive function to a certain
moment, blocking for some time the stressful symptoms. However, the strategy
of protection against stress is initially unconstructive. From the standpoint
of the psychodynamic approach, the addictive behavior that occurs under the
influence of stress can be regarded as a regression in the infantile phase with
a failure to overcome difficulties. This assumption is confirmed by the data of
the Rosenzweig drawing frustration test, where the partakers of the experiment
showed more "visible", in comparison with the control group of students,
intrusive and protective responses to stimulating material.
This detail may further seriously impede the social rehabilitation of this
group of the injured. Since in addition to the stressful action of the combat the
injured are also experiencing stress associated with injury itself, the probability
of an addictive behavior of the injured increases in peacetime. The research has

339
shown that, rationalization is the most favorable protective mechanism in terms
of the prediction of the success of further adaptation.
The MMPI profiles of the injured were significantly different from the
control group. More than 50% of the surveyed had the same profile,
characterized by elevated scores in the 2nd scale (depression), 4th
(impulsiveness), and 9th (optimistic) and significantly lower scores in 0th (social
introversion). Simultaneous increase in the 2nd and 4th scales leads
to an internal conflict, in which different trends are emerging - high levels
of harassment with uncertainty in themselves, high activity and rapid exhaustion.
In general, we have not found patterns of increasing on Depression scale,
that could be connected with the specificity of the injury. The leading peak
on the 9th scale in the profile of the injured shows a high level of optimism,
liveliness, and activity, initiative, the desire to be in the society, talkativeness.
Excessive self-esteem, easiness in decision-making, lenient attitude to their
disadvantages - all this is due to the young age of the surveyed and is a variant
of the youth norm. High scores in 9th scale and low scores on the 0th scale may
indicate a desire to get out of traumatic situation through social contacts and
social activity, which weakens the situation`s effect.
The analysis of time and content of the associative experiment showed
significant differences in the language effect on the keywords of the
experimental and control groups.
The associations for the word "war" in the group of the injured and
"amputees" differed significantly from responses to other keywords with high
linguistic productivity and a short latent period, high emotional saturation
(negative). We have identified 11 most commonly used responses to this word:
death, dirt, blood, tears, grief, murder, friendship, weapons, betrayal, shooting,
"hail" (BM-21 Grad rockets).
The responses of the injured to the keywords (life, happiness, future) were
characterized by a long latent period and low productivity. The verbal activity of
the injured is lower than that of the test group. At the same time, a large
percentage (54%) of nonproductive associations was observed in the injured
(mostly there was a replacement of an adequate word by a phrase
or a stereotyped statement). The analysis of time and content of the linguistic
products indicates a serious change in the semantic core of the serviceman,
combat activities, that is a characteristic feature of the surveyed, who were
injured. The main content of the changes generally includes a loss of life
prospects, disappointment, destruction of the semantic core of the person. The
revealed peculiarities were mainly characteristic of "amputees". Patients are
confused, they poorly imagine what to do and how to live after the excerpt from
the hospital.
As we mentioned above, injury during the combat activities leads to serious
changes in the personality of the soldier, which can include the formation

340
of a symptom complex of PTSD, a specific profile of the person, obtained by
the method of MMPI, characterized by an elevated scores in the 2nd, 4th and
9th scales, and decreased scores in the 0-th scale. "Amputees" in comparison
with other categories of the injured are more emotionally stable, (emotions are
a part of the symptoms of PTSD), which is in our opinion due to a kind
of "redemption" of guilt for the lost limb. In the same category of injured,
greater destruction of the semantic core of the person was noted, which dictates
the necessity of conducting logotherapy along with the traditional
psychotherapeutic procedures8.

PSYCHOLOGICAL HELP FOR THE INJURED SERVICEMEN,

WHO ARE EXPERIENCING PHANTOM PAINS
Our results enable us to assume, that the injured servicemen with limb
amputations have a complicated nature of the origin of the phantom pains.
In the etiopathogenesis of phantom pain, the whole complex of psychological
factors has to be taken into consideration: violation of the intergenerational
interaction, violation of the body's scheme, etc. This is evidenced, for example,
by facts such as the different frequency of phantom pains on the right and left
extremities. According to P. Halligan, "pain hallucinosis" - the phantom pain
after amputation – appears in 66% of cases on left-side and 34% right-side
amputations (under other comparable conditions) 9.
The unevenness of the frequency of the manifestations of the phantom
syndrome is caused by the functional asymmetry of the brain, consisting
of sensory "specialization" of the right and left hemispheres. The dominant
hemisphere (left-right) is responsible for processing the symbolic (verbal-logical
or linguistic) information. The subdominant hemisphere (right-left hand)
is responsible for receiving and processing of the figurative, emotional signals.
Pain impulses, which have an extremely high emotional saturation, are mostly
"remembered" by the subdominant hemisphere, which causes a large frequency
of phantom syndrome on the left half of the body (the vast majority of the
population is the functional right-handed)10.
The observations prove the complex nature of the participation of the
cortical sections of various analyzers in the origin of phantom pains, illustrated
by the below-mentioned clinical case. The mechanisms of pain development are
more likely to be based on the complex interactions between interanalyzers,
activation of the old sensory enzymes. This proves the importance of the
psychotherapeutic influence on the human psychics, that is suffering from

8 V. Frankl, Theory and therapy of neurosis. Preliminaries to logotherapy and existential analysis,
2001, p. 55-59.
9 P. Halligan, Phantom limbs: The body in mind. Cognitive Neuropsychiatry, 7th ed., 2002, p. 251-

269.
10 O. Hmilar, Post-traumatic stress, op.cit, p. 18.

341
phantom pain by teaching survivors the methods of the auto suggestive action,
harmonization of the intergenerational interaction.
The data of psychological testing became the basis for the development
of individual and group psycho-correctional programs. The main element
of which is considered to be logotherapy (by Frankl), aimed at helping to
overcome the life crisis, finding new senses of life. The anti-crisis psychotherapy
was taken as the basis. The second important direction of psycho-correctional
programs dedicated to injured and amputee is the formation of the ability to
manage their conditions to remove the symptoms of anxiety and depression,
reduce the intensity and prevent the phantom-pain syndrome. For this purpose
the set if imaginary techniques and autotraining (in various modifications, for
example psychosomatic self-regulation) were successfully applied. At later stages
of hospital rehabilitation, it is recommended to use behavioral psychotherapy,
in which secondary potential traumatic situations, which an injured person may
face after return to live in peace (e.g. interpersonal interactions, difficulties
of professional self-determination), are considered.
An important component of psychological rehabilitation at the hospital
stage is the implementation of various educational programs that show the
injured the life perspective. Thus, it is worth mentioning that the Military
Commissions should do everything to keep the servicemen, who had their limbs
amputated, in the Armed Forces. For example, there is an interesting US
experience, where in the period of 8 years (1980-1988) 469 soldiers, who lost
their limbs (usually not in the hostilities), were inspected. Only 11 (2.3%)
of them returned to Military service. All others have found it expedient to live
on social assistance and social benefits.
The participation in the hostilities is itself a factor that goes beyond the
ordinary human experience, which violates social adaptation. This forces the
governments of the developed countries to pay special attention to the
implementation of the assistance programs for the war invalids. Such program
was successfully implemented in Israel, which allowed 28% of amputees to
return to the previous place of employment. Among the American veterans
of two world wars, 78% returned to work or received higher education11.
In our country, this problem is still far from solution, especially in small
towns and rural areas, from where the main part of the conscripts, who are sent
to fight in the ATO zone, comes. Various studies on this issue, especially from
the medical, psychological, and social angles, will help to provide a decent life to
people who have damaged their health in the hostilities.

Workbook for the post-traumatic stress disorder self-management program (PTSD) for military,
11

Odessa 2015, p. 49.

342
 THE CONCLUSIONS AND PERSPECTIVES
OF FURTHER RESEARCH WORK

The participation in hostilities negatively affects the mental health

of a person, causing neuropsychiatric disorders, and often causes physical
damage. The most influential negative traumatic factor for a serviceman is an
amputation of the limb, because it means the collapse of all his life prospects
and plans, the reappraisal of himself, a significant reduction in the level
of aspirations, the need to find a new social niche and often the loss of meaning
in life. Stress disorder might cause other injuries.
Injuries during the hostilities result in the formation of PTSD and a specific
personality profile, and an amputation of the limbs destroys the semantic core
of the person. Amputees often experience phantom pains.
The basis of the psychological help for the injured, who are experiencing
phantom pains, is the development of the individual and group psycho-
correction programs. The main component of these programs is Frankl’s
logotherapy, aimed at overcoming the life crisis, finding of the new meaning of
life, and ant later stage-cognitive-behavioral therapy.
An important component of psychological rehabilitation at the hospital
stage is the implementation of various educational programs that show the
injured the life perspective.
The prospects for further research work are the development of the
programs for social and psychological rehabilitation of the injured soldiers -
participants of the hostilities.

SUMMARY

The peculiarities of psychological help for the injured servicemen - partakers

of hostilities, who are experiencing phantom pains, were investigated. The
consequences of staying in extreme situations were described. The problems
faced by the servicemen after returning from the zone of anti-terrorist
operations were revealed. The main directions of psychotherapy in the work
with servicemen were outlined, examples of methods of the mirror therapy for
overcoming phantom pains were given.

Keywords: phantom pain, injury, mirror therapy, stress, psychological

injury.

343
YURII SHYROBOKOV,
Kharkiv National University named after Ivan Kozhedub Air Force, Kharkiv,
Ukraine

OLEKSANDER TIMCHENKO
National University of Civil Protection of Ukraine

PROBLEMS OF PSYCHOLOGICAL
ASSISTANCE TO SERVICEMEN
WHO WERE CAPTURED DURING
AN ANTITERRORIST OPERATION

FORMULATION OF THE PROBLEM IN GENERAL

In the context of an antiterrorist operation, which is continuing in the east

of Ukraine, the aspects of creating a system of psychological support for
professional activities of servicemen are of great importance. The questions
of psychological escort of fighting are the most acute ones. Directions
of psychological assistance to servicemen who survived captivity during the
evacuation from the area of the anti-terrorist operation remain relevant.
According to the Ukrainian Security Service, over 3080 people were released
from the captivity of illegal armed forces in Donetsk and Luhansk regions since
the outbreak of the armed conflict in the eastern part of Ukraine. At present, the
Security Service of Ukraine reports about more than 100 servicemen who are
currently in captivity and another 490 Ukrainians who are considered missing 1.

1 А. Гладун, Н.Охотнікова, О. Мартиненко, Аналіз дій держави щодо військовополонених

після
їх звільнення: проблеми доступу до лікування та психологічної реабілітації. Інформаційний
звіт Української Гельсінської спілки з прав людини та Харківської правозахисної групи, Київ
2017, с. 13.

344
 ANALYSIS OF RECENT RESEARCH AND PUBLICATIONS

A lot of research is devoted to the problem of military captivity 2, but the

effects of military captivity and psychological escort of the evacuation
of servicemen released from captivity have not been sufficiently studied3.
Thus, insufficient study of the consequences of military captivity and the
peculiarities of psychological assistance to former prisoners of war make
it necessary to carry out independent research.

HIGHLIGHTING OF PREVIOUSLY UNSOLVED

PARTS OF THE GENERAL PROBLEM

The problem of rehabilitation of former prisoners of war in the course

of a military conflict is researched in a large number of studies, of both domestic
and foreign scientists4. However, aspects of psychological assistance
to servicemen during the exchange, during evacuation from the combat zone,
and during rehabilitation activities in the course of antiterrorist operations
remain poorly understood 5. There is no clear idea of the problem
of psychological assistance to servicemen during their relocation to places
of permanent dislocation or medical institutions during a modern armed
conflict, which stipulates an independent study in the context of an antiterrorist
operation.
Formulating the goals of the article: to identify the problems
of psychological assistance to servicemen who were captured in an antiterrorist
operation.
Methods of research: analysis of scientific literature, legislative and
normative legal acts on military captivity, surveys, generalization of received
information, and interpretation of data.

2 Центр информации про права человека, Государство должно безотлагательно заниматься

реабилитацией освободившихся из плена военных – правозащитники, 2017,
https://humanrights. org.
ua/ru/material/zanadto_visoka_cina_drezhava_maje_nevidkladno_zajmatis_reabilitacijeju_zvilne
nih_z_polonu_vijskovih_, access: 12.11.2017.
3 А.І. Єна, Актуальність і організаційні засади медико-психологічної реабілітації учасників

антитерористичної операції, Науковий журнал МОЗ України 2014, № 1, http://nbuv.gov.ua/j-

pdf/njmoz_2014_1_4.pdf, access: 12.11.2017.
4 В. Кобза, Незламні. Спогади полонених, Військо України 2015, № 09 (179), c. 12-17.
5 Ю.В. Нікітін, Антитерористична операція як необхідна форма протидії злочинності

та забезпечення безпеки суспільства, [v:] Нікітін Ю.В., Держава та регіони, Сер.: Право. 2014,
№ 2; В. Саранча, Військовополонені Першої світової війни в Кременчуцькому гарнізоні, В.
Саранча, Краєзнавство: наук. журнал. 2011, № 4 (77), c. 84-92.

345
 PRESENTATION OF THE MAIN RESEARCH MATERIAL

The psychological assistance to a former prisoner of war in an antiterrorist

operation has its own problematic issues:
1. The main problem in the work of a psychologist in the area of combat
actions is the observance of the basic principles:
First of all, it is the unconditional acceptance of the interlocutors as they
are. That is, it is important to allow the traumatized servicemen to behave
naturally, as they wish. However, servicemen constantly have loaded guns during
the fighting. Very often, weapons and ammunition are a powerful argument in
conflicts with commanders, other team members and psychologists. Such
behavior of a serviceman endangers the life of a psychologist, who, on the one
hand, should not discourage a serviceman, and on the other one must take care
of his own safety. That is why psychologists work in pairs and stand on different
sides of such a serviceman in the area of the antiterrorist operation.
Secondly, it is empathy. It is important to separate empathy at levels of
information, emotions, and needs in the area of fighting. The information that
a psychologist receives from a serviceman should correspond to his emotions,
which he shows, and the needs of a person who is in extreme conditions6.
However, certain problems arise; one group of servicemen simply refuses
to talk with a psychologist, which makes it impossible to provide psychological
assistance. The other group, on the contrary, seeks to give maximum
information to a psychologist, even retelling not only their own experiences but
even rumors. Sometimes rumors are interpreted as one’s own experience, which
complicates the process of determining the most traumatic situation and further
psychological help. There is also military personnel who simply restrict
a psychologist from accessing information related to certain events, because of
secrecy or for some other reason, which also makes it impossible to identify
triggers and conduct effective counseling.
As for empathy at the level of emotions, then, in the first place,
a psychologist is hindered by his own feelings which are caused by danger in
combat conditions. In addition, psychological counseling is very complicated
because most of the troops block their emotional experiences, both negative
ones, caused by experiencing battle situations and positive ones that are
associated with memories of families and pre-war life.
The needs of most military personnel in the face of constant bombardment
are at the level of security and basic needs. A psychologist who lives with the
rest of the military personnel also experiences these needs and also forgets
higher spiritual needs. This prevents conducting successful psychological

6P. Pacek, O.E. Truszczyński, Hybrid War and its Psychological Consequences, Torun International
Studies 2020, no 1(13), p. 23-30.

346
counseling because a psychologist can retraumatize those who need
psychological help.
Thirdly, it is the congruence (openness), which becomes the main condition
for the formation of trust between a psychologist and those who need
psychological help in combat conditions. However, in the face of intense artillery
shelling and combat contacts, which entail such effects as human losses, the
following question arises: when will it all be over; when will we be sent home;
why is rotation not being conducted; which no psychologist or commander can
answer. Such questions put the psychologist in a position where he is compelled
to admit not having enough knowledge to answer, and sometimes even begins
to justify himself, as a result a psychologist loses confidence in himself.
2. A significant problem in providing psychological assistance to former
prisoners of war is to work with stressful feelings related to the inability to
evacuate a serviceman from the combat zone and to remain under fire
constantly.
Such conditions require a psychologist to use techniques that do not require
special equipment and can be implemented in the field.
A survey of servicemen who survived captivity in Lugansk and Donetsk
regions (107 people) made it possible to determine that the status of a prisoner
of war is different according to some conditions and requires a differentiated
attitude to the organization of psychological assistance.
The servicemen who survived captivity note that they suffered severe
tension which is associated with the uncertainty of their own fate, the lack
of access to qualified medical assistance, the lack of transport to evacuate them
to permanent dislocation. In these conditions, according to 43.9% of the
participants of the survey, the methods helping to overcome stress which they
had to deal with were highly effective. In the first place, they mark the guideline:
"Only a person who manages his stresses, and not the one who allows stress to
manage oneself, survives".

347
 Pic. 1. Point of influence for the removal of stress and tension.

Also, using the "push" button helped to reduce stress and tension (pic. 1).
To do this, you need to press the joint of the little finger of the right hand with
a great effort for 30 seconds using the thumb and the forefinger of the left hand.
The greater the nervous tension is, the stronger the pressure should be in
strength and duration, but not more than 30 seconds. The main requirement is
not to hold your breath. A serviceman who is familiar with such an admission
can himself press on this point during shelling, waiting for the battle, and after
a military clash. But, as noted by 22.4% of respondents, stress is accumulated
under intense bombardments, which reduces the effect of using this technique.
67.3% of the respondents explain this by the fact that former prisoners of
war who have not been evacuated from the combat zone are in deep
disappointment and fear. Sometimes the fear is so intense that it can paralyze
the entire body, a person sits and cannot move his "numb" limbs. This
serviceman should be put on the ground, then you must ask him the name of
his beloved woman (or favorite dish) and suggest to write this name (the name
of the dish) with his bottom on the ground, this task always brings a smile on
those who are given psychological help, a psychologist must pay attention to this
and emphasize that it is the switching of the emotions from fear to joy that leads
to the emergence from this negative state.
According to the words of 61.7% of respondents, in conditions where
a serviceman moves but cannot overcome the fear (the body "shakes", thoughts
are only about the situation, each noise leads to squatting), a very effective
method is the pressure on the point of lowering fear (pic. 2.). To carry out this
exercise, the soldier points on his solar plexus with a finger
of one hand and points on the navel with a finger of the other one, divides this

348
distance into three parts and indicates the point on the upper and middle thirds,
and then the psychologist shows how to push on that point (so as to "drown"
the first phalanx of the finger in the muscles) and inhales and exhales deeply
(repeats 3 times).

Pic. 2. Impact point to reduce fear.

95.3% of the soldiers released from captivity noted the importance of the
feeling of being cared for during the first minutes of exchange. That is why
psychological assistance should include the main stages in the context of combat
operations at the stage of evacuation of servicemen who are released from
captivity:
- Hope. It is important to create an optimistic mood and a prospect for
future for a serviceman who has just been exchanged from captivity. It can be
done with the help of the sentences: everything will be alright, the worst things
have already passed, you will be home soon, you will meet with your relatives
soon, now you will receive qualified medical assistance.
- Security. Before sending servicemen from the combat zone, find a safe
place, such as a shelter, because people just released from captivity can hardly
bear shelling and the very threat of death already being with their own troops.
It is very important to send them to safe places outside the area of the anti-
terrorist operation as soon as possible.
- Calming. It's best to offer some food and drinks, something like hot sweet
tea, to calm servicemen down. Breathing exercises, friendly hugs, and holding
hands can be very helpful. During hysterical reactions especially immediately
after the firing, significant influence on the psyche of a serviceman exchanged
from captivity can be achieved by bringing his attention to here and now.
- Interconnection. A soldier's resource, namely his relatives, friends, loved
ones, favorite hobbies, and classes, has a very strong influence on the psyche of
those who were in captivity. It is important not just to remind him of the

349
availability of this resource, but to help a serviceman to realize that in these
conditions this is the strongest source of his life.
- Self-efficacy. A sense of shame is characteristic of servicemen who have
just been displaced from captivity (especially for scouts, paratroopers, and
pilots). It is very important to remind them that we need them, and, besides us,
their parents, friends, and relatives also need them.
According to the surveys of former prisoners of war, most of them (84.1%)
lose their sleep due to excitement and expectation of meeting with relatives and
relatives during the stage of evacuation.
In addition, a large number of soldiers who are constantly under attack are
complaining of sleep disruption. It is important for a psychologist who works
with such servicemen to separate those who have difficulty falling asleep and
those who have a sleep-disruption problem.
Work with the first group which consists of those who simply cannot fall
asleep is simplified if the soldiers are familiar with the techniques of auto
training. In the circumstances where servicemen who are released from captivity
are shot or unable to leave their place of residence when evacuation is
complicated due to changes in the environment (surroundings, lack of transport,
etc.), it is important to give them a simplified mechanism of falling asleep in
inconvenient conditions.
It is important to observe the algorithm for falling asleep in inconvenient
conditions:
First step is the movements with the feet (pic. 3).
This technique should be done in bed, or simply lying (sitting) in
a comfortable position before bedtime. A serviceman should move his foot up
and down at least 5-10 times, to the maximum, and change feet.

Pic. 3. Movement with the feet.

Second step is the massage of zones of tactile impact behind the ears (pic.
4).
To perform this element you need to massage the specified zone using 3
fingers of the left hand for up to 30 seconds, and then massage the right side.

350
 Pic. 4. Zone of tactile impact for falling asleep.

The third step is to work for the relaxation of the face.

To relax the face it is important to train the soldiers to remove the jaw
tension (clamp), it is necessary to say the sound [TE] silently (in mind). Then
a soldier needs to relax his eyes, and make the brain perceive his condition like
a dream, to do this a soldier needs to close his eyes, then roll them up to his
forehead and start making movements with his eyes from left
to right (pic. 5). It is when we sleep that our eyes are rolling under the forehead,
and when we see a dream, they are moving then from left to right. Such
manipulations should be done before feeling pain in the eyes, then a soldier
needs to relax his eyes and repeat the whole process again and then he will fall
asleep.

Pic. 5. Movement with eyes.

Deeper psychological work in combat conditions is not possible, even in

the second echelon in the base camps of battalions, brigades, and sectors.
Thus, these measures can be considered as psychological support for the
evacuation of former prisoners of war from the area of the anti-terrorist
operation.
While former prisoners of war are staying at home, or while providing them
with medical care in the hospitals, rehabilitation centers, and sanatorium and
resort facilities, more profound psychotherapeutic work with the military is
possible. However, the characteristic feature of the behavior of 60.7% of former

351
prisoners of war after being taken home is the reluctance to talk even with
a psychologist.
The practice of 5 wishes is considered the best for working with servicemen
who refuse to talk and draw referring to the fact that they cannot draw and do
not want to talk, because they think a psychologist will not understand them
since he was not there. First, a psychologist asks a serviceman to put his hand
on the sheet of paper and circle it with a pencil, because it is not difficult and
does not require drawing skills. Then, a psychologist asks a soldier to write one
wish on each finger. It is necessary to watch closely which finger the soldier
begins to draw on and which fingers it will be hard to draw a wish on (as a rule
it is the little finger). Next, a psychologist must ask to voice recorded wishes
while giving an interpretation for each finger:
1. Thumb - meaning of life;
2. Index finger - purpose of life;
3. Middle finger - recognition in society;
4. Ring finger - personal wish (for oneself);
5. Little finger is an internal child.
A discussion of correspondence of written wishes with symbols of fingers
follows. The main thing is not to impose a serviceman of his opinion, but to
allow him to choose which symbol each wish corresponds to.
Most of the former prisoners of war (66.4%) are characterized by not
writing a wish on the little finger and by difficulty in formulating a wish for this
finger and writing such a wish that cannot be formulated by a 4-5-year old child.
It is important to help a serviceman remember his wish for that age and plunge
into the experience of those times, and the positive effect is to explain to him
that listening to his inner child is first and foremost a person's ability to rejoice
and enjoy life.
According to 52.3% of respondents, such a technique helped to effectively
establish contact with servicemen who survived captivity and formed the initial
level of trust to the psychologist.
After returning from combat zone, much military personnel is turning to
a psychologist complaining about having nightmares, especially former prisoners
of war. Most former prisoners of war (98.1%) describe their problem as
a discontinuous sleep. As a rule, people who focus on themselves and their own
experiences have such problems. To provide psychological help it is desirable to
provide a soldier with several techniques that will allow him to feel his own body.
A psychologist uses such techniques as "grounding" (feeling of stability and
confidence) and "centering" (feeling of all parts of the body: limbs, head, body,
and feeling of the center of one’s own body). Such techniques change a soldier
from having negative memories to diagnosis of well-being. In addition to such
techniques, it is important to help a serviceman who complains about a dream

352
that is interrupted "to see himself from the side". To implement this technique,
a psychologist uses dialogue with sub-personalities:
Firstly it is "talking with a piece of clothes". A psychologist asks a soldier to
tell about himself on behalf of a jacket, body armor or helmet (which he is
wearing at the moment). What is the attitude to the uniform? How does the
feeling of security change while wearing this piece of clothing? In general,
a soldier is asked to describe a person who wears it. What
is he like? What does he love more than anything? What does he want here and
now? This allows the serviceman to look at himself from the standpoint of the
personality that he presents to a psychologist now. Then a psychologist asks the
military to tell about their feelings of dialogue in the role of clothing on their
own behalf. Then a psychologist thanks a soldier for being frank and offers to
continue the conversation.
Secondly, it is "conversation with a children's toy", which the soldier loved
to play within childhood. A psychologist asks the soldier to talk about him in his
childhood on behalf of the toy. What was he like in childhood? What did he like
the most? What would he like to achieve? What did he dream about? This allows
the serviceman to look at himself from the standpoint of the sub-personality,
which he presented to his parents and relatives in his childhood. Then
a psychologist asks a soldier to talk about his feelings of dialogue
in the role of a children's toy on his own behalf. A psychologist asks which of
the children's dreams have been realized and which have been not, what is
required for their realization. Sometimes it happens that it is the military captivity
that becomes a resource for the realization of a childhood dream because it
removes the thresholds of shyness for the fact that the adult has such infantile
desires. Then a psychologist thanks a soldier for being frank and offers to
continue the conversation.
Thirdly it is "conversation with the workplace". A psychologist asks what
a workplace is for a soldier. A psychologist asks a former prisoner of war to
speak about his own behavior in the military team on behalf of the workplace.
What is he during the service? Does he like what he is doing? What does he seek
to achieve? This allows the serviceman to look at himself from the standpoint
of the sub-personality which he presents to his colleagues. Then a psychologist
asks a soldier to talk about his feelings of dialogue in the role of the workplace
on his own behalf. Then a psychologist thanks a soldier for being frank and
offers to continue the conversation.
The last one is "conversation with the church where a soldier was baptized".
A psychologist will find out whether a serviceman is baptized or not, and
whether he has ever attended church or not. And then a psychologist asks
a former prisoner of war to speak about himself on behalf of this church. This
enables a former prisoner of war to look at himself and analyze his behavior as
something very light, pure and accepting, that is, from the standpoint of the

353
temple of God. By itself such an attempt gives a very strong resource
to the serviceman in the realization of his spiritual needs. Then a psychologist
asks a soldier to talk about his feelings of dialogue in the role of the church on
his own behalf. Then a psychologist thanks a soldier for being frank and offers
to give feedback.
Further work with former prisoners of war is to assist in understanding their
own experiences. For such work, psychologist needs to understand that a person
views the very situation of captivity as grief. In addition, a captive soldier could
face the loss of friends and relatives in the area of the anti-terrorist operation,
and after returning home a former captive could experience mistrust,
accusations of betrayal, etc., which are also characterized by mourning.
While working with grief, a psychologist should not hurry. It must be
understood that some mental wounds can heal in a few years, but some will hurt
all the time. But it is important to understand what stage of grief a former captive
is at and to help him to experience others. Among the phases of experience
of grief, the following should be noted:
1. "Denial" can be considered as the first phase of experiencing grief
"sometimes it seems to me that all this happened not with me". After
experiencing torture, observing mistreatment and violence against mates, most
of the prisoners begin to deny reality, they refuse to believe in the death
of a friend whom they saw with their own eyes ("I still do not believe that they
are no longer"), or refuse to believe that people are capable of doing something
like this ("I saw what was left of him"; "Lord, indeed, people are capable of such
[...] beasts, they are just beasts"). Some simply cannot believe that all the worst
is already over "I still cannot believe that I'm at home". In this phase, the best
way to help a serviceman to go through denial is to normalize the situation
(everything that happens to him is a normal reaction to abnormal
circumstances). But the one who provides psychological assistance must always
understand that the transition to the next stage may be accompanied by
aggressive acts that may also be directed at a psychologist himself.
2. "Anger", as the second phase, has its own manifestations, the most
striking of which is the search of the guilty. Servicemen who have experienced
captivity often accuse their commanders and executives of betrayal,
incompetence, and cowardice; such allegations are often accompanied by
statements about the desire for revenge, both for the objects
of anger and their relatives and loved ones. Also, some can observe
manifestations of aggression to all, "what have you done to help me?", "we were
thrown there and you sit here and teach me […] creatures!" The high efficiency
of withdrawal of servicemen who survived captivity from the phase of anger is
heroization (for me you are all heroes because you are here with us; you are
a real hero for me because you survived and returned). As a rule, heroization

354
leads to the fact that the servicemen begin to offer excuses "I’m not a hero at
all" which allows a psychologist to proceed to the next phase.
3. The third phase of experiencing grief can be considered "bargain", the
servicemen who survived captivity, as a rule, start to speak the language
of ultimatums "if you do not stop the conversation now, then I'll do something".
A psychologist always has to remember that trading with a serviceman who
experiences this phase does not make sense, and most importantly, it is
dangerous, because such behavior of the person who provides psychological
help can return the former prisoner of war to experiencing anger, which means
returning to the previous phase and leading to repeated injury. The most
effective method in this phase is to translate the dialogue from ultimatums to
emotional statements (when a person is not bargaining, but repeats "I'll tell you
again, stop", "I ask you to go away"). It is realized by repeating the final part
of every phrase of the person who is provided with psychological assistance.
Restraining of one’s own emotions by the psychologist remains a problem
because a smile or aggressive tone can cause anger in a former captive. But
changing the emotional background of a soldier leads to such strong
manifestations as sadness and crying, indicating the transition to another phase.
4. The next phase is "depression", which has distinctive features such as
tearfulness, experience of pity, and apathy. Sometimes servicemen who survived
captivity demonstrate auto-aggressive manifestations and even commit suicide
attempts. The problems with working with former prisoners who are
experiencing this phase arise since soldiers often refuse from assistance and
dialogue, in most cases, they require to be left alone. The "Sun" method is the
most effective for working in this phase; a psychologist asks a military officer to
write his own name in the center of the sheet. Then, a psychologist asks him to
put the name in a circle, then a psychologist asks him to add rays and make
a circle the sun. This technique helps to change the emotional background of
the experiences of a former captive, as a rule, it causes a smile. To attach positive
emotions a psychologist asks him to write the name of a relative on each ray.
Then a soldier adds rays and writes the names of relatives, loved ones and
friends, that is, a psychologist expands the list of safe people. This technique can
be carried out by re-establishing a list of safe places, as well as a list of safe
occupations, thus providing a soldier with a resource to overcome a certain
phase and realize that it is not possible to change the past but it is possible to
learn to live with it.
5. The last phase of "acceptance of reality" is characterized by the fact that
a former captive accepts reality as it is. The greatest problem of psychological
assistance to servicemen who survived captivity is a sense of guilt, shame and
underestimation. An effective measure is to increase the responsibility
of a serviceman "You are the most experienced among us, you went through
things which none of us went through. You went through and survived. Now

355
you are responsible for all of us" Involving former prisoners in the training
of servicemen called out of the reserve also contributes to the fact that captivity
becomes a resource for them.
One of the problems of domestic psychological school is to help people
find their own resources to overcome negative emotions. However, the
experience of the antiterrorist operation shows that while providing
psychological assistance to servicemen who were prisoners of war, it is necessary
to propose a model for the emergence from the crisis situation BASIC Ph7.
According to M. Laad, every person has six main channels of emergence
from the crisis. These are the channels: Belief and Values (philosophy of life,
faith, and moral values); Affect and Emotion (feelings); (Social) society,
function, affiliation, social organization; Imagination (the spirit of creativity,
imagination); Cognition and Thought (consciousness, reality, thought);
Physiology and activities (physical, sensory and activity modality).
It is important that the serviceman discovers these channels for himself and
feels his connection with them, which increases the efficiency of further
rehabilitation work with soldiers who were prisoners of war.
Also, servicemen who have been victims of violence, torture, and execution
require specialized psychological work with trauma for each particular case (rape,
amputation, castration, etc.).

CONCLUSIONS

1. Psychological assistance to released servicemen has to be provided from

the moment of the exchange and has its problematic issues in different
evacuation conditions.
2. In case of delay of the evacuation of former prisoners of war,
psychological assistance should include: methods for overcoming stress,
reducing fear and working with sleep disorders.
3. In the context of in-patient treatment in a hospital, or during
rehabilitation activities in specialized centers and institutions, psychological
assistance includes: working with non-contact military personnel, working with
sleep disorders, and working with grief.
4. Under current conditions, psychological assistance to former prisoners
of war, in addition to identifying its own resources to overcome negative
emotions, should offer models for emerging from a crisis situation.
5. In our opinion, the perspective direction of further scientific research is
the study of methods of diagnosis and psychological work with trauma for each
particular case (rape, amputation, castration, etc.).

7 S. Lahad, Tracing Coping Resources Through a Story in Six Parts - The ‘BASIC Ph’model,
[in:] Psychology at School and the Community During Peaceful and Emergency Times, Tel-Aviv
1993, p. 55-70.

356
 Conclusion: Thus, these indicators allow us to objectively assess the
problems of psychological assistance to servicemen who survived captivity to
determine the possibilities of conducting their medical and psychological
rehabilitation. Based on the foregoing one can conclude that the proposed
research is promising and it can be used during the course of the antiterrorist
operation.
Conflict of Interest: The authors confirm that the data presented does not
contain a conflict of interest.
Acknowledgments: The work was prepared with the support of the Ministry
of Defense of Ukraine.

SUMMARY

The article is devoted to the issue of military captivity. The main methods
of psychological assistance during evacuation from the zone of combat
operations have been are considered. The ways to overcome stress, reduce fear
and work with sleep disorders have been proposed. The basic problems
of provision of psychological assistance to former prisoners of war in
rehabilitation and sanatorium and resort establishments have been determined.
The study of the features of psychological assistance in the context
of rehabilitation measures has been conducted. The article considers the
possibilities of using methods of psychological work with those unwilling to
contact, with sleep disorders and experiences of grief in modern conditions.
In addition to identifying its own resource to overcome negative experiences,
psychological assistance to former prisoners of war includes models for
emerging from a crisis situation.

Keywords: servicemen, prisoners of war, psychological assistance,

antiterrorist operation.

357
O. V. KRASNYTSKA
Ivan Cherniakhivsky National Defense University, Ukraine

THE PSYCHOLOGICAL REGULATION

IN THE PROCESS OF IMPROVING
STRESS RESISTANCE
OF THE MILITARY WORKERS

Professional activity is the most important component of the life of an

individual. It gives a lot of opportunities for development, improvement, self-
assertion, and self-realization, motivates to achieve something, broadens the
social circle, and the range interests, helps to achieve a certain social status. The
profession of a military worker is one of the most honorable, and the current
events in Ukraine have also shown that it is now in demand.
The professional activity of the serviceman mainly takes place in the
extreme conditions, that are associated with the danger to life, the influence
of the extreme factors, or the emergence of extreme situations, which increases
the requirements for his personality. The combat in the east of our country has
proved the need to be permanently alert. The modern battle and the usage
of the latest weapons made the combat activity more complicated, although it
has already had a high stress-related impact on the psyche of the military
personnel.
The participation in the hostilities forces the commanders of units and
soldiers to perform duties under adverse conditions, forms the corresponding
behawior, and causes mistakes during combat missions, can lead to combat
stress. The management of it is mostly an important factor for victory or defeat
in the engagement1. Therefore, prevention, overcoming of combat stress, and
especially the search for ways to increase the resistance to it, is one of the main
objects in the process of combat training. The aim of the article
is to identify the suitable methods for improving the stress resistance of the
military workers.
The formation of stress resistance has been studied by means of a few
theories: personality (G. Allport, H. Eysench, R. Cattell, C. Rogers), motivation
to achieve something (D. McClelland), homeostasis (W.B. Cannon), stress
(H. Selye), adaptive-trophic value of the sympathetic nervous system (L. Orbely),

1 V.I. Osiodlo, S.O. Pozdyshev, O.F. Hmilyar and others, Psychological-pedagogical aspects
of the activity of the military leader: a textbook, 2014, p. 151.

358
temperament and features of the nervous system (I. Pavlov, V. Nebilitzin),
reliability of activity (B. Lomov), integral individuality (V. Merlin), concepts
of professional self-awareness (L. Mitina).
The problem of stress resistance of an individual is of great practical
importance because stress defends the soldier from disintegration and various
disorders, the development of mental trauma, creates a basis for internal
harmony, whole mental health, and high working capacity. It provides
an opportunity to overcome the effects of increased stress on the psyche,
successfully deal with the effects of diverse stressors, while maintaining high
efficiency, as well as the possibility of usage of physical and mental reserves while
performing tasks in the hostilities.
Scientists often define stress resistance as emotional, psychological,
personal, psychophysiological, moral, and volitional stability. The best
characteristic was given to it by M. Tishkova, i.e. the ability to withstand the
intense or unusual incentives, representing a signal of danger and lead to changes
in behavior; the ability to withstand excessive excitement and emotional stress
that occurs under the influence of stressors; the ability to easily withstand the
high levels of activity2.
As the activity of servicemen takes place in special and extreme conditions,
it is necessary to remember that stress resistance and stress management skills
will enable them to act effectively in a state of combat stress. As F. Voltaire said:
"The one who can manage himself can guide people".
The hostilities are accompanied by a constant influence on the psyche
of stress factors, that are different in strength and frequency. Among them, the
importance of the situation, novelty, uncertainty, load, which involves the
execution of a specific task (amount of time, resources, means, efforts, etc.), the
risk of work and time, that is, the lack of sufficient time to make a responsible
decision or consideration of possible behaviors, is important 3. That is why we
emphasize that the commander of the unit must remember that stress depends
on the degree of the stressfulness of the situation and the current state of the
soldier. The state of the person is of great importance in this case. It affects both
the subjective assessment of the situation and the evaluation of the soldier
himself his capabilities4. The greater the impact of the stressful situation is and
the lower the resource status of the individual is, the higher will be the level of
stress and vice versa. As we know, psychological stress factors are prevalent in
combat operations. Therefore, the influence of stress on a serviceman
is determined not only by the objective degree of the threat but also by his

2 M. Tyshkova, Investigation of the stability of the personality of children and adolescents in difficult
situations, Problems of psychology 1987, № 1, p. 27-33.
3 V.I. Osiodlo, S.O. Pozdyshev, O.F. Hmilyar and others, Psychological-pedagogical aspects, op.cit.,

p. 364.
4 Ibidem, p. 156.

359
subjective assessment and confidence in the ability to withstand this threat.
G. Selye wrote that stress is not what has happened to us, but how we have
perceived it. Therefore, the ability to manage its condition will allow the
serviceman to reduce the level of influence of the negative stress factors and,
thus, the strength of the stress.
It is worth paying attention to the fact that resistance to stress is a guarantee
of high efficiency and preservation of the potential of mental energy of the
individual. During the execution of a combat task, even with the insignificant
physical activity, the level of mental performance, provided by the potential
of the mental energy, may decrease because of the negative influence of stress
factors or monotonous activity. Therefore, increasing the stress tolerance will
allow the soldier to maintain their potential of mental energy and increase
physical and mental performance, especially in the hostilities.

PSYCHOLOGICAL REGULATION
The analysis of scientific achievements, the results of our own empirical
experience, shows that the usage of psycho-regulation in the process of combat
training is very effective in increasing the stress-stability of the military workers.
It may be used while staying in places of permanent disposition, during the
preparation for the execution of combat missions, at certain moments during
the execution of combat missions, after returning from the combat zone, during
psychological rehabilitation, as well as in daily life.
After analyzing the approaches of scientists to the definition of psycho-
regulation, we define it as the activity of a serviceman, who is using the methods
of autoregulation and hetero-regulation in the process of combat training,
contributing to the best manifestation of physical and mental capabilities. The
main purpose of psycho-regulation is the formation of a special mental
condition, which helps the soldier to fully use his potential, which has been
accumulated in the process of combat training. The psychophysiological basis
of this state is the optimal correlation of the working (ergotropic) and restorative
(trophotropic) systems of the organism. With a dominant functional system that
provides one or another human activity or maintains its state (state of rest for
the purpose of restoration), another system constantly competes. O. Ukhtomsky
called the competing system the subdominant. For example, if a serviceman
performs a certain task on training, this process ensures the dominance of the
ergotropic system. However, at the same time, the subdominant trophotropic
system does everything to prevent the body from overspending its energy.
It is a well-known fact that a human body is not able to move immediately
from one type of activity to another. Sometimes this process can be delayed
considerably. This type of transition is often expressed in the reduction of the
potential of mental energy and, therefore, efficiency. However, the practice has
shown, that it is usually during the time of its decline that a serviceman needs

360
high activity and a significant rate of psychic reaction, especially when operating
in the combat conditions. Special methods of psycho-regulation help to achieve
the most effective and rational state, which contributes to the realization
of the opportunities, at the right moment 5.
In the process of combat training, as well as in daily activities, servicemen
can use a variety of methods of psycho-regulation, with the help of a specialist
(psychologist, psychotherapist, doctor) - hetero-regulation, or using self-
inflection - autoregulation. It should be noted that the learning of self-regulation
skills is very effective, since it does not require further third-party assistance and
can be used by the soldier anywhere, at any time. He only needs to choose the
methods in which he can do his best and freely use them in everyday life and the
process of combat training.

METHODS OF HETERO REGULATION

With the help of a specialist, you can use the following methods of hetero
regulation, such as conversation, persuasion, order, rational suggestion,
hypnosis, as well as hardware methods for the formation of a snob-like state
with the help of the "Electro sleep" apparatus.
During the study, we offered the commanders and psychologists to have
the talks in the process of combat training. During the meetings, various issues
related to the participation of a military serviceman in combat operations, his
psychological preparation for the combat missions, fears, the regulation
of negative mental states, the manifestation of volitional efforts, the prevention
of deviant behavior, etc., were discussed. Special attention was paid to the
combat stress (stress factors, stress itself, its influence on the body, ways
to overcome it, prevention, methods for increasing the stress resistance,
consequences of the post-traumatic stress disorder), and first psychological aid.
Also, examples of specific possible stressful situations were given and their
discussion was conducted, which, as the practice had shown, had little effect.
Take the situation, which took place in the area of the anti-terrorist operation,
as an example: not paying attention to any moral principles, militants often used
church bells as a sniper tower, and the territory of the church – as a cover for
the basing of their artillery. One day in January 2015, a young religious boy, who
was in a severe depression, came to the front-line priest Father Dmitry, who was
taking away the dead Ukrainian soldiers from one settlement. The boy told that
while moving, his unit came under ambush. A sniper worked from the bell
located nearby. The commander ordered the soldier to attack the bell tower with
the machine gun. He obeyed the command, but now it strongly oppresses him.
How could he live after he has profaned a holy place, committed sin? This

5 S.K. Bagadirova, Materials for the course "Sport psychology": tutorial, 2014, p. 139.

361
situation was discussed in detail with the servicemen, involving the chaplain,
their view of the problem, their attention was paid to the ways of overcoming
the depressive state and, that removed the nervous tension and anxiety.
Our rational suggestion was used to persuade a serviceman to carry out
a certain set of activities, to adjust to a task, to eliminate emotional stress or,
conversely, to increase the level of neuro-psychic activity, to show military
prospects, etc., through logical reasons. For example, after returning from the
hostilities, not everyone can understand that he needs help. Therefore, by using
this method, we have persuaded one soldier in the need for a course
of psychological rehabilitation using the methods of psychic self-regulation.
Hypnosis is an altered state of consciousness, a short-term state of attention
of a changing subject. It is mainly used by military psychologists in the process
of psychological rehabilitation. We have practically identified the tasks it is
addressed to, i.e.: rehabilitation from the intrusive fear of death, injury,
mutilation, return to the combat zone; the summoning of military associations
with its successful implementation of combat tasks, with the help of comrades,
saving lives; anesthetic suggestion to reduce pain in the injured parts of the body;
removal of the associations with military actions in everyday life or those that
can negatively influence the effectiveness of his activities after returning to the
zone of execution of combat missions from the memory of the soldier;
elimination and neutralization of the presence of the pathological mental states,
the fear of returning to peaceful life, the fear of getting injured, or being killed,
fear of returning to war, etc.

MENTAL SELF-REGULATION

Mental self-regulation is the influence of man on himself by means of words

using imaginary images that are responding to them. It is carried out with the
help of self-belief and self-directing6. The essence of psychic self-regulation is
the activation of the psyche at the right moment or its reassurance. As noted by
V. Misiura, it is based on short, categorical verbal formulas that cause either the
process of neuromuscular relaxation or the process of emotional excitement7.
Self-belief is a way of influencing oneself with logical evidence. Using the
formulas "I must", "I am able", "I can", "I will stand", "I can do it", the soldier
submits his personal motives to the requirements and interests of the debt 8. The
methods include the knowledge, ideas, that became the motives of the behavior
of the military worker and determine his perception of reality9. Self-

6 V.I. Voronova, Psychology of Sport: Teach. manual, 2007, p. 146.

7 V.F. Misyura, Psychological Rehabilitation of Servicemen, 1995, http://medbib.in.ua/praktich
eskie-priemyi-osuschestvleniya.html.
8 Ibidem.
9 V.I. Voronova, Psychology of Sport, op.cit., p. 147.

362
advancement is based on the unconditional belief that influences a person not
paying attention to the reality and the logic of events10. This is the ability
to suggest some thoughts, desires, images, feelings, states to oneself. The
serviceman uses the following formulas: "I am calm", "I feel comfortable and
well", "I feel cheerful", "I am concentrated", "I am cheerful and confident"11.

METHODS OF AUTOREGULATION

Among the methods of autoregulation servicemen mainly use "naive",

simple, ideomotor, psycho-muscular, and autogenous training. Simple methods
of self-regulation influence on the external manifestations of stress, self-
massage, restored sleep-rest, random switching of attention, the usage of special
respiratory exercises, sublimation, deactualization, desensitization, the creation
of internal mental resistance. You can also use the neuromuscular relaxation
of E. Jacobson, the method of self-regulation L. Persival, the method
of visualization of C. Simonton and S. Meutjou-Simonton, the mental training
of Lars-Eric Unestal, psycho-regulating training of A. Alekseev.
"Naive" methods of psycho-regulation got their name, because of the
superstitions, in which people tend to believe. E.g. November 20, 1998, in
Bosnia and Herzegovina, in the settlement of Vrapchač, peacekeepers of the
second squadron of the Ukrainian-Polish battalion when leaving the place
of execution of the peacekeeping mission on their cars, forgot to attach the
broom to the last car, which meant: "If you sweep the road behind – you will
not come back here again". A serviceman of the contract service, after returning
to Ukraine, told many of his friends about this failure. On April 27, 2003, being
for the second time in a peacekeeping mission in Kosovo, this young junior
sergeant was found dead near a building in which the unit of Ukrainian
peacekeepers was stationed. His friends found the connection between this
event and the fact of not observing the superstition. Can we believe in this?
There is no exact answer, because if people believe in something, keeping
it in their minds, warning themselves against doing something, then, as the well-
known psychiatrist V. Bekhterev once said, no opinion, expressed in words,
gestures, even a simple sight or the mimicry, the law of conservation of energy
can disappear without a trace, therefore, it is material. Also, according to our
observations, many soldiers believe that wearing a certain item, for example,
a pendant, a photo (each one's own), helps them during the combat missions.
Similar examples can be derived from sports, when an athlete always kisses the
cross before the start or at a competition, takes with him a kind of toy as
a symbol of his victory. So, we believe that if it supports the military's belief in
success, then why not. The main thing is to persuade him to pay attention to

10 Ibidem, p. 146.
11 V.F. Misyura, Psychological Rehabilitation of, op.cit..

363
positive signs because in many cases one can be convinced of the power
of human thought.
The simple methods of autoregulation, according to our studies, include
the effectiveness of self-massage of biologically active points on the skin.
It contributes to the purposeful correction of the psycho-physiological state
of a serviceman, maintaining high efficiency, even when the person is tired,
increasing the level of mental activity, and the ability to function. It also helps to
balance the main nervous processes (excitation and inhibition), normalize blood
circulation, and improve the activity of analyzers. For example, snipers said that,
when performing combat tasks, they can be in a fire position for quite a long
time, using this method of autoregulation they cope with "tiredness" of vision,
it also helps to remove the feeling of fatigue, drowsiness, overcoming muscular
discomfort.
When a serviceman is in a stressful condition, an elevated amount
of adrenaline and norepinephrine is produced and emitted into the body. Under
the influence of these hormones, the heart rate increases, there takes place
a great energy mobilization, aimed at performing active physical work, increasing
the body's protective forces. However, in the process of performing a combat
task, there is not always the possibility of the necessary physical discharges. This
leads to a sharp deterioration of the psycho-emotional state. In such cases we
offered the soldiers to use special breathing exercises, teaching them during
the preparation for combat operations. Nerve impulses from the respiratory
centers of the brain spread to its bark and change its tone. The type of breathing
in which breathing is done quickly and vigorously, and exhale - slowly, after
delayed breathing causes a decrease in the tone of the central nervous system,
the normalization of blood pressure, the removal of emotional stress. Slow
breath and sharp exhalation, on the other hand, tone up the nervous system,
increase the level of its functioning. Military workers were offered a series
of exercises, each of them could choose the most simple and effective one for
him. The survey confirmed the effectiveness of using this method. The soldiers
said that these breathing exercises help them to stay calm.
The method of desensitization is often used in the practice of psychic self-
regulation. It lies in a multiple imaginative representations of a particular
situation, which causes a high nervous-emotional tension together with
relaxation12. We used it with those soldiers who had persistent fears. During the
training we offered to the officer who was going to the area
of the anti-terrorist operation, to mentally experience the future unpleasant
feelings, different situations that may occur in the hostilities. He also tried to
imagine the physical and mental efforts that he needed for this. In fact, this

12 V.F. Misyura, Psychological Rehabilitation of, op.cit.

364
method is always used together with the formulas of psychoregulation, which
creates a favorable background.
Ideomotor training is a systematically recurring, conscious, active
representation of combat admission or learning skills, of the whole combat task
or behavior in combat conditions. It resembles the imagination of a holistic
process of combat performance. According to Richard Suinn, a professor at the
Colorado State University, who was once responsible for psychological training
at the US sniper school, the rehearsal of future activity helps not only to
eliminate nervousness but also to achieve a higher level of productivity
by a sniper. Ideomotor training helps to reduce the influence of the factor
of novelty, which leads to a faster mastering of new skills, the formation of the
image of future actions and increases the level of psychological readiness for
them. During the study, the servicemen have noted that the thoughtful rehearsal
of functional actions in solving the tasks made it possible to form a stable
stereotype of the correct actions, which was fixed at the subconscious level and
committed to the automated implementation of them both independently and
in the teamwork. Snipers, who are regularly engaged in ideomotor training, said
that the rehearsal of the future actions helped them to reduce the level of mental
tension, frequency, and depth of breath, neuromuscular coordination, tremor of
hands. That enabled them to perform the combat task with high accuracy. The
well-known psychologist A. Puni had shown in his researches the correlation of
biological indices in the motor zone of the cerebral cortex and muscles during
the ideomotor act and the corresponding motor actions. It is also worth
mentioning that with all its benefits (saving of energy, material costs, time), this
method requires a serviceman to be serious, the skills of suggestion and
concentration.
Visualization is used as an independent method of autoregulation and as
a part of the other methods, for example, autogenous training, progressive
relaxation of E. Jacobson, etc. During a combat task, the soldier uses logical
thinking for the analysis and organization, which means that the left hemisphere
of the brain is working. During the process of visualization, the right hemisphere
actively works, because we use images. Scientists have found that our body reacts
to imaginary images in the same way as to the real events. That means, that the
imagination of a particular battle situation causes a certain reaction.
Consequently, a serviceman can program the work of his body and the psyche
for a particular work. It will be impossible to reconstitute the exact conditions
of the battle, but the approximate ones – for sure. Let's take an example from
the combat zone: "A cannonade stopped. During it, the mines splashed near the
dugout. The soldier was thrown back, deafened, contused. He has hit himself to
the boxes with cartridges. He was lying, feeling something warm in the legs and
underneath. It was echoing in his ears as if he was listening through the wool.
The arm was numb. Panic was increasing. Something was knocking in the head.

365
The heart could literary jump out of the chest. The soldier could not understand
what was going on. He was getting angry. He thought that it was the end, in
a minute a heart attack would occur, and everything would end. It's hard to
imagine a similar situation, but any partaker of the hostilities needs to understand
that it can happen to everyone. Therefore, it is important to use the visualization
method during the combat training. We offered the soldier to imagine the
situation with all its manifestations and possible feelings if he could
psychologically feel all the details. This had helped him to reduce the threshold
of pain shock in real events, but he would certainly imagine a happy end to have
the expected success in the combat mission. In addition, we also held
a conversation with a serviceman, discussed all the nuances, for example,
arbitrary physiological reactions of the body to stress, etc.
An effective method of increasing the level of self-regulation and psycho-
physiological reserves of the body in conditions associated with the influence
of adverse factors, is an autogenous training. It represents a consistent self-
hypnosis feeling of heaviness and warmth throughout the body and limbs, which
contributes to the removal of nervous tension13. Under its influence, the
emotional stability significantly increases, and the ability
to purposefully manage your behavior and emotional state following the
conditions of the dangerous activity, which increases the stress resistance of the
soldier, is formed. It contributes to the development of a habit of self-control,
self-observation of external manifestations of emotions, the ability to self-
overcome emotional tension, to form and maintain the same state of health,
state and behavior that are the most rational in each case14. Being in this state,
a serviceman is capable of self-adjusting, overcoming uncertainty, concentrating
attention, etc.
We have also used autogenous training during psychological rehabilitation.
Why? The German psychiatrist I. Schultz, creating this method, followed the
will of the famous Greek healer Hippocrates, who told each of his patients:
"There are three of us - you, your illness and me. If you will be afraid of your
illness, feel yourself in her captivity, or even keep up with her, kneeling before
her, it will not be easy for me to help you. But if we will unite our efforts and
use them against your illness, then it will be very quickly taken out of your body
and you will become healthy". These words indicate that after a return from the
combat zone, a serviceman may have certain disorders, but they can be cured
with the help of a psychologist, psychotherapist and the serviceman himself,
members of his. The serviceman was suggested to imagine himself, his disorder,
and a psychologist, who, using autogenous training and appropriate formulas
had helped to reduce the impact of the combat stress on the mental state of the
serviceman. The use of the method of autogenous training allows not only to

13 S.K. Bagadirova, Materials for the, op.cit., p. 42.

14 V.F. Misyura, Psychological Rehabilitation of, op.cit.

366
remove the emotional tension, anxiety and a sense of discomfort but also to
normalize the basic physiological functions of the body, to create
a state of rest, to imagine the optimal behavior in a particular situation.
We recommend using autogenous training in a combat environment to
mobilize the forces and capabilities of soldiers before the fight, to remove
psychophysical tension in the pauses between the engagements, as well as to
restore the mental balance after the end of the battle or after getting a minor
mental trauma.
Consequently, the results of our research show that different methods of
hetero-regulation and autoregulation should be applied taking into account the
specifics of the situation, the characteristics of the task performed, the
conditions of professional activity of the serviceman, and also taking into
account the individual characteristics of the serviceman and his mental health.
Undoubtedly, the usage of methods of psycho-regulation in the process of
combat training helps the soldiers to increase their own stress resistance, adjust
themselves to the combat missions, and recover from the participation
in the hostilities.

367
 BIBLIOGRAFIA
Adamowski T., Klejna A., Zaburzenia psychiczne występujące wśród
weteranów konfliktów zbrojnych, Advances i Clinical and
Experimental Medicine 2006, nr 15/2/;
Albisetti V., Terapia miłości małżeńskiej. Jak radzić sobie z problemami życia
razem, Kielce 2006;
Aleshchenko V.I., Fenomenolohiia hibrydnoi viiny ta yii osoblyvosti
u vykonanni rosiiskoi federatsii: informatsiino-psykholohichnyi
aspect, Visnyk Kyivskoho natsionalnoho universytetu imeni Tarasa
Shevchenka. Viiskovo spetsialni nauky 2016, №1;
Allied Joint Doctrine for the psychological operations, Allied joint publications
2014, no. 3.10.1, p. 18;
American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental
Disorders, wyd. 4, Washington 1994;
Andrusieczko P., Ukraiński konflikt gruzińsko-rosyjski, Nowa Europa
Wschodnia, 11.08.2010, http://www.new.org.pl/228-ukrainski-
konflikt-gruzinsko-rosyjski;
Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia: Jak radzić sobie ze stresem
i nie zachorować?, Warszawa 1995;
Anxiety and Depression Association of America, Posttraumatic Stress Disorder
(PTSD), Symptoms of PTSD, www.https://adaa.org/understanding-
anxiety/posttraumatic-stress-disorder-ptsd/symptoms; Adair J.,
Rozwijanie umiejętności przywódczych, Kraków 2007;
Arystoteles, Dzieła wszystkie. Tom 5, Warszawa 1994;
Ashmore W., Impact of Alleged Russian Cyber Attacks, Baltic Security &
Defence Review 2009, t. 1, nr 11;
Bagadirova S.K., Materials for the course "Sport psychology": tutorial, 2014;
Ball H.O., Perepelytsa P.S., Rybalka V.V., Pidhotovka do profesiinoho
navchannia i pratsi (psykholoho-pedahohichni osnovy): navchalno-
metodychnyi posibnyk, Kyiv 2000;
Banasik M., Parafianowicz R., Teoria i praktyka działań hybrydowych, Zeszyty
Naukowe AON 2015, nr 2(99);
Basińska B., Dom to baza - funkcjonowanie rodzin żołnierzy pełniących służbę
w warunkach ekstremalnych, [w:] Truszczyński O., Konopka L.,

368
 Sikora K., Rakowski A., Kosiorek L. (red.), Służba żołnierzy
i funkcjonowanie służb państwowych wykonujących zadania
w warunkach ekstremalnych, Warszawa 2004;
Bauman Z., Społeczeństwo w stanie oblężenia, Warszawa 2006;
Beck U., Beck-Gernsheim E., Miłość na odległość. Modele życia w epoce
globalnej, Warszawa 2013;
Ben Arzi N., Solomon Z., Dekel R., Secondary traumatization among wives
of PTSD and post-concussion casualties: distress, caregiver burden
and psychological separation, Brain Injured 2000, nr 14;
Bilikiewicz A. (red.), Psychiatria, Warszawa 1992;
Blank C., Adams L.A., Kittelson B., Connors R.A., Padden D.L.,
Copingbehaviorsused by Army wives during deployment separation
and their perceived effectiveness, Journal of the American Academy
of Nurse Practitioners 2012, nr 24;
Blank S., Russian Information Warfare as Domestic Counterinsurgency, The
Journal of the National Committee on American Foreign Policy 2013,
no. 35;
Bobić J., Pavićević L., Gomzi M., Post-traumatic Stress Disorder and Colour
Preference in Released Prisoners of War, Studia Psychologica 2007,
vol.49, №3;
Bolechów B., Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Toruń 2003;
Bonanno G.A., Loss, trauma, and human resilience: have we underestimated
the human capacity to thrive after extremely aversive events?, Am.
Psychol. 2004, no. 59;
Borucka A., Ostaszewski K., Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane
zagadnienia, Medycyna wieku rozwojowego 2008, nr 12;
Borucki B., Czerwone Brygady – czarna rzeczywistość Włoch, Warszawa 1980;
Bowlby J., Przywiązanie, Warszawa 2016;
Braun-Gałkowska M., Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób
zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa. Lublin 1992;
Brewin C.R., "I wouldn't start from here" - An alternative perspective on PTSD
from the ICD-11: Comment on Friedman, Journal of Traumatic Stress
2013, no. 26;

369
Briere J., Scott C., Podstawy terapii traumy. Diagnoza i metody terapeutyczne,
Warszawa 2010;
Brunova-Kalisetskaya I., Psychological profile of immigrants. Are there bases
for stigmatization?, 2015,
https://www.ostro.org/conferences/conference-476867/;
Bryant R.A., Harvey A.G., Zespół ostrego stresu. Teoria, pomiar, terapia,
Warszawa 2011;
Burgoński P., Patriotyzm w Unii Europejskiej, Warszawa 2008;
Burkle F.M., Sanner P.H., Wolcott B.W., Disaster Medicine: Application for the
Immediate Management and Triage of Civilian and Military Disaster
Victims, 1984;
Burzyński E.M., Funkcje dowodzenia, Warszawa 1974;
Buss D. M., Ewolucja pożądania, Gdańsk 2014;
Busuttil W., Busuttil A., Psychological effects on families subjected to enforced
and prolonged separations generated under life threatening situations,
Sexual and Relationship Therapy 2001, vol. 16, nr 3;
Buzan T., The Mind Map Book: Unlock your creativity, boost your memory,
change your life, 2010;
Calhoun L.G., Tedeschi R.G., Early Posttraumatic Interventions: Facilitating
Possibilities for Growth, [w:] Violanti J.M., Paton D., Dunning C.
(red.), Posttraumatic stress. Challenges, Issues and Perspectives,
Springfield 2000;
Саранча В., Військовополонені Першої світової війни в Кременчуцькому
гарнізоні, [v:] В. Саранча, Краєзнавство: наук. журнал. 2011, № 4
(77);
Cendrowski J., Swebocki S., Psychologia walki i dowodzenia, Warszawa 1979;
Centralna Grupa Działań Psychologicznych,
http://cgdp.wp.mil.pl/pl/12.html;
Chybicka A., Karasiewicz K., Zadowolenie z intymnych relacji oraz poczucie
własnej atrakcyjności i komunikacji w związkach narzeczeńskich
i małżeńskich, [w:] Rostowska T. (red.), Psychologia rodziny.
Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań, Warszawa
2009;
Ciborowski L., Walka informacyjna, Toruń 1999;

370
Cicerone K.D., Kalmar K., Persistent postconcussion syndrome: The structure
of subjective complaints after mild traumatic brain injury, The Journal
of Head Trauma Rehabilitation 1995, no. 10 (3);
Clausewitz C., Howard M., Paret P., Brodie B., On war, Princeton 1984;
Coleman P. Flashback, posttraumatic stress disorder, suicide and the lessons of
war, Boston 2006;
Combat Stress, We are combat stress, the UK’s leading charity for veterans’
mental health, https://www.combatstress.org.uk/;
Comper P.S., Bisschop S.M., Carnide N., Tricco A., A systematic review of
treatments for mild traumatic brain injury. Brain Injury 2005, vol. 19;
Comprehensive mental health action plan 2013–2020, Sixty-sixth World Health
Assembly 2013;
Crane D.R., Podstawy terapii małżeństw, Gdańsk 2004;
Croasmun J.T., Ostrom L., Using Likert-Type Scales in the Social Sciences,
Journal of Adult Education 2011, no. 40 (1);
CSTS: Psychological first aid: helping victims in the immediate aftermath of
disaster, 2005, access:
http://www.centerforthestudyoftraumaticstress.org/downloads/CT
CPsychol ogicalFirstAid.pdf;
Czulak J., Rola i zastosowanie psychologii w przeciwdziałaniu terroryzmowi,
Security, Economy & Law 2015, nr 6;
Danyk Y., Maliarchuk T., Briggs Ch., Hybrid War: High-tech, Information and
Cyber Conflicts, Connections 2017, № 16, p. 5-24,
http://connections-qj.org/article/hybrid-war-high-tech-information-
and-cyber-conflicts;
Danyk Y., Maliarchuk T., Kohreidze G., Hybrid War Technologies, Business-
Engineering 2017, no. (1), p. 49-56, http://business-
engineering.bpengi.com/home/;
Danyk Y., Trush O., Peculiarities of National Security Support in Highly
Technological Environment, Governmental Building 2010, vol. 1,
http://nbuv.gov.ua/UJRN/DeBu_2010 _1_42;
Davis J., Hackers Take Down the Most Wired Country in Europe, Wired
Magazine 21.08.2007;

371
De Burgh H.T., White C.J., Fear N.C., Iversen A.C., The impact of deployment
to Iraq or Afghanistan on partners and wives of military personnel,
International Review of Psychiatry 2011, nr 23;
De Jong J., Komproe T.V.M., Ivan H., von Ommeren M., El Masri M., Araya
M., Khaled N., van de Put W., Somasundarem D.J., Lifetime events
and Posttraumatic Stress Disorder in 4 postconflict settings, Journal
of the American Medical Association 2001, no. 286;
Dekel R., Solomon Z., Traumatyzacja wtórna u żon weteranów wojennych
cierpiących na PTSD, [w:] Figley C.R., Nash W.P. (red.), Stres bojowy.
Teorie, badania, profilaktyka i terapia, Warszawa 2010;
Department of Veterans Affairs, National Center for PTSD, Iraq War Clinican
Guide, 2nd Edition, 2004, s. 1,
https://www.ptsd.va.gov/professional/manuals/manual-pdf/iwcg/
iraq_clinician_guide_v2.pdf;
Державна Служба України У Справах Ветеранів Війни Та Учасників
Антитерористичної Операції, Реабілітаційний заклад
наЛьвівщині запрошує бійців АТО, http://dsvv.gov.ua/aktualni-
pytannya/reabilitatsijnyj-zaklad-na-lvivschyni-zaproshu je- bijtsiv-
ato.html;
Dickinson E., A Bright Shining Slogan. How “hearts and minds” came to be,
Foreign Policy 2009, 9-10;
Dobrowolska-Polak J., Ludzie w cieniu wojny, Poznań 2011;
Doctrine for Joint Psychological Operations, Joint Publication 2003;
Drożdżowicz L., Ogólna teoria systemów, [w:] De Barbaro B. (red.),
Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Kraków 1999;
Druz O.V., Chernenko I.O., Analysis of combat psychotrauma of partici-pants
in local combat operations, [in:] V.I. Tsymbaliuk, A.M. Serdyuk (eds.),
Medical support of the antiterrorist operation: scientific-
organizational and medical-social aspects:
a collection of scientific works, Kiev 2016;
Druz O.V., Siropyatov O.G., Badyuk M.I, Improvement of treatment and
rehabilitation of servicemen of Ukrainian Armed Forces with combat
psychotrauma: Methodic recommendations, Kyiv 2015;
Dubyna A.M., Informatsiino-psykholohichni viiny i yikh vplyv na masovu
svidomist, NTUU «KPI» 2011;

372
Dudek B., Koniarek J., Szymczak M., Osobowość a postrzeganie
stresogenności pracy w policji, Czasopismo psychologiczne 2001, nr
7(2);
Dudek B., Zaburzenia po stresie traumatycznym, Gdańsk 2003;
Eisenbruch M., De Jong, J., Komproe T.V.M., Van de Put W., Bringing order
out of chaos: a culturally competent approach to managing the
problems of refugees and victims of organized violence, J Traum
Stress 2004, no. 17;
Encyklopedia terroryzmu, Warszawa 2004;
Erikson E.H., Identity, Youth and Crisis, New York 1968;
Єна А.І., Актуальність і організаційні засади медико-психологічної
реабілітації учасників антитерористичної операції, Науковий
журнал МОЗ України 2014, № 1, http://nbuv.gov.ua/j-
pdf/njmoz_2014_1_4.pdf;
Felcyn-Koczewska M., Ogińska-Bulik N., Psychologiczne czynniki sprzyjające
wystąpieniu potraumatycznego wzrostu u osób w żałobie, [w:]
Ogińska-Bulik N., Miniszewska J. (red.), Zdrowie w cyklu życia
człowieka, Łódź 2012;
Figley C.R., Nash W.P. (red.), Stres bojowy. Teorie, badania, profilaktyka
i terapia, Warszawa 2010;
Figley C.R., Nash W.P., Combat Stress Injury Theory, Research and
Management, 2006;
Frankl V., Człowiek w poszukiwaniu sensu, Warszawa 2019;
Frankl V., Theory and therapy of neurosis. Preliminaries to logotherapy and
existential analysis, 2002;
Frankl V.E., Egzystencjalna pustka, Życie i Myśl 1973, nr 5;
Frankl V.E., Homo patiens, Warszawa 1984;
Gardner H., Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences, 1983;
Gawliczek P., Pawłowski J., Zagrożenia asymetryczne, Warszawa 2003;
Gifford R., Colville W.A., Environmental Psychology: Principles and Practice,
Fifth edition. University of Victoria: Optimal Books 2014;
Giustozzi A., Koran, kałasznikow i laptop. Rebelia neotalibów w Afganistanie,
Kraków 2009;

373
Гладун А., Охотнікова Н., Мартиненко О., Аналіз дій держави щодо
військовополонених після їх звільнення: проблеми доступу до
лікування та психологічної реабілітації. Інформаційний звіт
Української Гельсінської спілки
з прав людини та Харківської правозахисної групи, Київ 2017;
Glibowska A., Działalność psychologiczna prowadzona w ramach służby
żołnierzy poza granicami państwa, [w:] Łuniewska M. (red.),
Psychologia w żołnierskiej służbie, Warszawa 2013;
Głowacki M., Marek Z. Urazy czaszki i mózgu. Kraków 2000;
Goldstein F.L, Findley B.F., Psychological Operations, Principles and Case
Studies, Alabama 1996;
Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997;
Golianek I., Psychospołeczne determinanty funkcjonowania żołnierzy polskich
kontyngentów wojskowych w operacjach reagowania kryzysowego
organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, Poznań 2013;
Gołębiowski A., Netczuk-Gwoździewicz M., Jędrzejko M., Sense of Coherence
versus Styles of Stress Management among Soldiers Leaving for
Peacekeeping.Missions, [w:] Jędrzejko M. (red). Social education:
current problems and perspectives, Vilnius 2014;
Gołuch D., Poziom lęku i nadziei na sukces a style radzenia sobie ze stresem
u maturzystów, Studia Psychologica 2011, nr 11(1);
Gorbatenko V.P., Politology Encyclopedic Dictionary, [in:] Shemshuchenko
Y.S., Babkin V.D., Gorbatenko V.P. (eds.), 2nd species, 2004;
Gowende A. Casualties of War – Military Care for the Wounded from Iraq and
Afghanistan. New Eng. J. Med. 2004, November 18;
Green B.L., Wilson J.P., Lindy J.D., Conceptualizing post-traumatic stress
disorder: a psychosocial framework, [in:] Figley C.R. (ed.), Trauma and
its wake: The study and treatment of post-traumatic stress disorder.
Vol 1. The Study and Treatment of Posttraumatic Stress Disorder,
New York 1985;
Grochmalski P., Czeczenia - rys prawdziwy, Wrocław 1999;
Grossman D., O zabijaniu, Psychologiczny koszt kształtowania gotowości do
zabijania w czasie wojny i pokoju, Warszawa 2010;
Guriev S.O., Volyansky P.B., Mironets S.M., Terentyeva A.V., Roschin G.G.,
Novikov F.M., Satsik S.P., Tanasienko P.V., Bondarchuk G.V., Iskra

374
 N.I., Nazarenko I.I., Mobile formation of civil service disaster
medicine as a mechanism for managing the process
of overcoming the health consequences of emergencies, Kiev 2009;
Hakerzy idą na wojnę, 25.08.2008,
http://www.newsweek.pl/polecamy/hakerzy-ida-na-
wojne,33631,1,1.html;
Halligan P., Phantom limbs: The body in mind. Cognitive Neuropsychiatry, 7th
ed., 2002;
Hazan C., Shaver P.R., Romantic love conceptualized as anattachment process,
Journal of Personality and Social Psychology 1987, nr 52;
Heitzman J., PTSD jako następstwo klęski żywiołowej, Psychiatria Polska 1998,
nr XXXII(1);
Herman J.L., Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańsk 1998;
Herzyk A. Wprowadzenie do neuropsychologii klinicznej. Warszawa 2005;
Heszen I., Psychologia stresu, Warszawa 2013;
Heszen I., Psychologia stresu. Korzystne i niekorzystne skutki stresu
życiowego, Warszawa 2014;
Heszen-Niejodek I., Doświadczenie kryzysu szansą rozwoju czy ryzyko
zaburzeń, Katowice 1995;
Heszen-Niejodek I., Stres i radzenie sobie - główne kontrowersje, [w:] Heszen-
Niejodek I., Ratajczak Z. (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy
teoretyczne i metodologiczne, Katowice 2000;
Heszen-Niejodek I., Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie, [w:]
Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, Jednostka
w społeczeństwie elementy psychologii stosowanej, Gdańsk 2005, t. 3;
Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy
teoretyczne i metodologiczne, Katowice 1996;
Hmilar O., Krasnytska O., Osiodlo V., Military-psychological workbook for an
officer, Kyiv 2017;
Hmilar O., Post-traumatic stress disorder: features of diagnosis and its signs
in the participants of ATO, The Technologies Of The Development
Of The Intelect 2016, no. 2(3);
Hobfoll S.E., Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu, Gdańsk
2006;

375
Hoffman F.G., Conflict in the 21st Century: The Rise of Hybrid Wars,
Arlington 2007;
Hoffman F.G., Hybrid Threats: Reconceptualizing the volving Character of
Modern Confict, Strategic Forum 2009, No. 240, http://
http://www.ndu.edu/inss;
Hoge C.W., Auchterlonie J.L., Milliken C.S., Mental health services and attrition
from military service after returning from deployment to Iraq or
Afghanistan. Journal of American Medical Association 2006, vol. 295,
No. 9;
Hoge C.W., Mc Gurk D., Thomas J.L., Mild Traumatic Brain Injury in U. S.
Soldiers Returning from Iraq. The New England Journal of Medicine.,
2008, vol. 358, No. 5;
Hołda M., Czynnik Sumienność w Pięcioczynnikowej Teorii Osobowości, [w:]
Siuta J. (red.), Diagnoza osobowości. Inwentarz NEO -PI -R w teorii
i praktyce, Warszawa 2009;
Horbulin V.P., Hibrydna viina yak kliuchovyi instrument rosiiskoi heostratehii
revanshu, Stratehichni priorytety 2014, №4;
Horowitz M.J., Stress - response syndromes, 2nd. ed., New York 1986;
Horowitz M.J., Stress - response syndromes: a review of posttraumatic stress
and adjustment disorders, [w:] Wilson J.P., Raphael B. (red.),
International Handbook
of Traumatic Stress Syndromes, New York 1993;
Hudyma P., Udział wojsk polskich w misjach zagranicznych o charakterze
pokojowym i stabilizacyjnym, w latach 1953-2008, niepubl. praca
doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Z. Pilarczyka w 2011
r., Poznań, UAM, www.repozytorium.amu.edu.pl;
Ilnicki S., Słowo końcowe: profilaktyka i leczenie zaburzeń powodowanych
przez stres bojowy w Wojsku Polskim, [w:] Figley C.R., Nash W.P.
(red.), Stres bojowy. Teorie, badania, profilaktyka i terapia, Warszawa
2010;
Ilnytska T. Yu., Social adaptation impairment after the posttraumatic stress:
ADHD role in premorbide, Archives of psychiatry 2016, no. 3 (86);
Independent International Fact-Finding Mission on the Conflict in Georgia,
September 2009,
http%3A%2F%2Fechr.coe.int%2FDocuments%2FHUDOC_38263
_08_Annexes_

376
 ENG.pdf&usg=AFQjCNH2Ob4ysG2t6XHPdg_qwDbpoYO6Ww
&cad=rja;
Інформаційне управління Апарату Верховної Ради України, У Комітеті з
питань охорони здоров’я проведено "круглий стіл" на тему:
"Психологічна реабілітація та психіатрична допомога учасникам
АТО. Шляхи зменшення рівня суїцидів серед
військовослужбовців та демобілізованих із зони АТО",
http://iportal.rada.gov.ua/ news/Novyny/148493.html;
Institute of Medicine of the National Academy of Sciences, Treatment for
Posttraumatic Stress Disorder in Military and Veteran Populations:
Initial assessment, Washington 2012;
Invisible wounds of war: psychological and cognitive injuries, their
consequences, and services to assist recovery, [in:] Tanielian T., Jaycox
L.H. (ed.), Invisible wounds of war: Psychological and cognitive
injuries, their consequences, and services to assist recovery, Santa
Monica 2008;
Israel Center for the Treatment of Psychotrauma, Qu’est-ce que le trouble de
stress post-traumatique ?, TraumaWeb, http://traumaweb.org/;
Istorija stvorennja mizhnarodnogo rukhu chervonogo khresta, http://redcross
kr.at.ua/index/istorijastvorennja_mizhnarodnogo_rukhu_chervonog
o_khresta/012;
Ivanov D.A., Rychka О.V., Psychoprophylactic measures before servicemen
deployment to combat zone, Mental Health 2015, No. 3-4 (48-49);
Jaber H., Hezbollah - walka i zemsta, Warszawa 1999;
Jaczyński S., Bitwa pod Lenino z perspektywy półwiecza, [w:] Stańczyk H.
(red.), Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943-1945. W 50
rocznicę bitwy pod Lenino, Warszawa 1994;
Janicka I., Niebrzydowski L., Psychologia małżeństwa, Łódź 1994;
Jankowska M., Przywiązanie w okresie wczesnego dzieciństwa jako prototyp
relacji człowieka dorosłego, Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio 2015,
nr 3(23);
Janoff-Bulman R.J., The Aftermath of Victimization Rebuilding shattered
Assumption, [w:] Figley C.R. (red.), Trauma and its Wake: The Study
and Treatment of Post-traumatic Stress Disorder, New York 1985;
Jasienica P., Rozważania o wojnie domowej, Warszawa 1993;

377
Jasiński T., Truszczyński O., Działanie żołnierzy w sytuacji stresu zadaniowego,
[w:] Klukowski K., Klimczak J. (red.), Przygotowanie psychofizyczne
oraz kształtowanie umiejętności niezbędnych w działaniach
interwencyjnych i ratunkowych służb mundurowych, T. 9, Szczytno
2005;
Jones E.J., Fear M.T., Wessely S., Shell shock and Mild Traumatic Brain Injury:
A historical review, A. J. Psychiatry 2007, vol. 1, no. 64;
Joseph S.A., Yule W., Williams R., Psychosocial perspectives on post-traumatic
stress, Clin.Psychol.Review 1995, nr 15(6);
Kahana E., Kahana B., Harel Z., Rosner T., Coping with Ekstreme Trauma,
[w:] Wilson J.P., Harel Z., Kahana B. (red.), Human Adaptation to
Ekstreme Stress, New York 1988;
Kalnish V.V., Pishnov G.Yu., Varivonchik D.V., Actual problems of
psychophysiological state of combatants. Ukraine. Nation’s health
2016, no. 41 (4/1);
Kamiński M.A., Intelligence Sources in the Process of Collection of
Information by the U.S. Intelligence Community, Security
Dimensions 2019, t. 32;
Kamiński M.A., Metody i formy działalność służb specjalnych Federacji
Rosyjskiej w cyberprzestrzeni [w:] M. Bansik, A. Rogozińska (red.),
Bezpieczeństwo międzynarodowe w aspekcie niemilitarnych
instrumentów oddziaływania Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2019;
Kamiński M.A., Obrona Narodowa Republiki Estonii, Toruń 2018;
Kamiński M.A., Prawoustrojowy status Sił Zbrojnych w Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, Roczniki Nauk Prawnych 2019, t. 29, nr 3;
Kamiński M.A., System cyberbezpieczeństwa Republiki Estonii. Czy warto
wzorować się na estońskich rozwiązaniach prawno-organizacyjnych?,
[w:] Kitler W., Chałbińska-Jentkiewicz K., Badzimirowska-Masłowska
K. (red), System bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni RP, Warszawa
2018;
Kamiński M.A., Zadania Służby Kontrwywiadu Wojskowego i Służby Wywiadu
Wojskowego [w:] Kitler W., Stepnowska M., Nowak D. (red.), Prawo
wojskowe, Warszawa 2017;
Kashdan T.B., Morina N., Priebe S., Post-traumatic stress disorder, social
anxiety disorder, and depression in survivors of the Kosovo War:

378
 Experiential avoidance as a contributor to distress and quality of life,
Journal of Anxiety Disorders 2009, no. 23;
Kazimierczuk A., Na stronach internetowych MON pojawiło się ogłoszenie
o zamiarze zakupu „rakietowego pocisku ulotkowego” i „ręcznego
miotacza ulotkowego”, Rzeczpospolita 02.08.2017,
http://www.rp.pl/Rzad-PiS/170809760-MON-kupuje-bron-a
gitacyjna.html#ap-1;
Kazmirchuk A.P., Shvets A.V., Rychka O.V., Chaikovsky A.R., Suicides in
Ukrainian Armed Forces: Analysis and Directions of Prevention,
UMMA Scientific Papers "Problems of Military Health" 2017, no. 47;
Kaźmierczak M., Plopa M., Kwestionariusz komunikacji małżeńskiej, [w:]
Plopa M. (red.), Więzi w małżeństwie i rodzinie. Metody badań,
Kraków 2008;
Keegan J., Historia wojen, Warszawa 1998;
Kelley M.L., Military-inducetseparation in relation to maternaladjustment and
childrensbehaviors, Military Psychology 1994, vol. 6(3);
Kępiński A., Lęk, Kraków 2004;
Kęsoń T., Rola psychologii w przeciwdziałaniu terroryzmowi, Warszawa 2008;
Khaylis A., Polusny M.A., Erbes C.R., Gewirtz A., Rath M., Posttraumatic
stress, family adjustment, and treatment preferences among National
Guard soldiers deployed to OEF/OIF, Military Medicine 2011, no.
176(2);
Khudarkovskij K., Zalkin S., Pievtsov G., Pacek P., Sidchenko S., Mеханізм
протидії негативному інформаційно-психологічному впливу на
особовий склад збройних сил україни, Наука і техніка Повітряних
Сил Збройних СилУкраїни 2020, No1(38);
Кіlcullеn D., Out of the Mountaіns: The Comіng Age of the Urban Guerrіlla,
Oxford 2013, http://www.amazon.com/Out-Mountains-Coming-
Urban-Guerrilla/dp/0199737509 #reader_0199737509;
Kilmer B., Eibner C., Ringel J.S., Pacula R.L., Invisible wounds, visible savings?
Using microsimulation to estimate the costs and savings associated
with providing evidence-based treatment for PTSD and depression to
veterans of Operation Enduring Freedom and Operation Iraqi
Freedom, Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and
Policy 2011, nr 3;

379
King D.W., Vogt D.S., King L.A., Risk and resilience factors in the etiology of
chronic posttraumatic stress disorder, [in:] Litz B.T. (ed.), Early
intervention for trauma and traumatic loss, New York 2004;
Kitler W., Kamiński M.A., Nowak D., Powszechny obowiązek obrony. Źródła,
zakres, modele, Warszawa 2019;
Kitler W., System bezpieczeństwa narodowego RP – aspekty prawno-
organizacyjne, Wiedza Obronna 2019, tom 268, nr 3;
Kitler W., Zadania obronne samorządu terytorialnego. Materiał studyjny,
Warszawa 2006;
Klementewicz T., Rozumienie polityki. Zarys metodologii nauki o polityce,
Warszawa 2011;
Klichowski VL. Fizjologia strachu, Lekarz Wojskowy 1971, nr 5;
Kluczyńska S., Stres [hasło], www.psychologia.edu.pl/.../1478-o-stresie-
isposobach-radzenia;
Knobloch L.K., Ebata A.T., McGlaughlin P.C., Ogolsky B., Depressive
symptoms, relational turbulence, and the reintegration difficulty of
military couples following war time deployment, Health
Communication 2013, nr 8(28);
Knobloch L.K., Theiss, J.A., Depressive symptoms and mechanisms of
relational turbulence as predictors of relationship satisfaction among
returning service members, Journal of Family Psychology 2011, nr 5;
Кобза В., Незламні. Спогади полонених, Військо України 2015, № 09
(179);
Kołodziejczyk A., Nowosielski W., Teoretyczno-metodologiczne tło badań,
[w:] Baran-Wojtachnio M., Łatacz J., Kołodziejczyk A., Nowosielski
W., Wachowicz M., Cywile a wojskowi. Bezpieczeństwo i promocja
wojska w odbiorze społecznym, Toruń 2006;
Konarski W., Nieprzejednani. Rzecz o Irlandzkiej Armii Republikańskiej,
Warszawa 1991;
Konflikt zbrojny [hasło], https://pl.wikipedia.org/wiki/Konflikt_zbrojny;
Konieczny S., Panika wojenna, Warszawa 1969;
Konieczny S., Strach i odwaga w działaniach bojowych, Warszawa 1964;
Кононов I., Луганський синдром як масова аномічна реакція на
розгортання гібридної війни. Гібридна війнана Сході України в

380
 міждисциплінарн ому вимірі: витоки, реалії, перспективиреін
теграції, Курило В.С., Савченко С.В., Караман О.Л. (Зазаг. ред.),
Старобільськ, ДЗ «ЛНУ імені ТарасаШевченка», 2017;
Korolchuk M.S., Kraynyuk V.M., Socio-psychological support of activity in
ordinary and extreme conditions: A manual for students of higher
educational institutions, 2009;
Korolchuk M., Korolchuk V., Kulazhenko A., Psychological peculiarities of the
long-term effects of stress, Kyiv 2014;
Korzeniewski K., Obrażenia ciała na współczesnym polu walki w Iraku
i Afganistanie, Lekarz Wojskowy 2008, nr 86/1/;
Korzeniewski K., Zaburzenia psychiczne na współczesnym polu walki,
Waplewo 2008;
Koszmar zachodniej Ukrainy. Wschód chce do Rosji,
http://swiatowidz.pl/2012/01/kosz mar-zachodniej-ukrainy-
wschod-chce-do-rosji/;
Koziej S., Między rajem a piekłem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku,
Toruń 2006;
Koziej S., Teoria sztuki wojennej, Warszawa 1993;
Koziej S., Wstęp do teorii i historii bezpieczeństwa, www.koziej.pl/wp-
content/uploads/ 2015/05/Teoria_i_historia_bezpieczeństwa.doc;
Kozielecki J., Psychotransgresjonizm - zarys nowego paradygmatu,
[w:] J. Kozielecki (red.), Nowe idee psychologii. Psychologia XX
wieku, Gdańsk 2009;
Krawczyk, A., Terroryzm ugrupowań fundamentalistycznych na obszarze
Izraela
w drugiej połowie XX wieku, Toruń 2007;
Kręcikij J., Lewandowski J., Organizacja dowodzenia na poziomie
strategicznym
i operacyjnym, Kraków 2015;
Kręcikij J., Wołejszo J. (red), Podstawy dowodzenia, Warszawa 2007;
Krztoń W., Wojna i konflikt zbrojny - przemiany, Obronność Zeszyty
Naukowe 2013, nr 1;
Kubacka-Jasiecka D., Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach
psychologicznych, Warszawa 2010;

381
Kubacka-Jasiecka D., Kryzys emocjonalny i trauma szansą na rozwój
i potęgowanie zdrowia. Wątpliwości i pytania, Rocznik Filozoficzny
Ignatianum 2016, t. XXII, nr 1;
Kubiak K., „Broń nieśmiercionośna” we współczesnych konfliktach zbrojnych,
Zeszyty Naukowe AON 2008, wyd. 1(70);
Kulczyćkyj S., Suspilno-polityczne j socjalno-ekonomiczne stanowyszcze
Ukrainy w 2010 – perszijpolowyni, Ukrajinśky jistorycznyj żurnał
2015, nr 3;
Kuliczkowski M., Przygotowania obronne w Polsce. Uwarunkowania
formalnoprawne, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji,
Warszawa 2013;
Kuras I.F., Donbass in the ethnopolitical dimension, Kiev 2014;
Kwiatkowski P., Raport z badania zrealizowanego na potrzeby wieloletniego
programu rządowego „Niepodległa”, Warszawa 2016;
Lahad S., Tracing Coping Resources Through a Story in Six Parts - The ‘BASIC
Ph’model, [in:] Psychology at School and the Community During
Peaceful and Emergency Times, Tel-Aviv 1993;
Lanterbach E.C., Reeve A., Neuropsychiatric Complications of traumatic brain
injury:
A critical review of the literature, Journal of Clinical Neuroscience.
2007, vol. 19, No. 2;
Laprus M. (red), Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979;
Laskowska E., Michalak S., Nowak S., Lęki i zaburzenia nastroju u chorych
po urazach czaszkowo-mózgowych i z guzami mózgu. Neuroskop
2005, Nr 7;
Lazarus R.S., Cohen J.B. (1977), Environmental stress. Human Behav. Environ
1977,
no. 2;
Lazarus R., Folkman S., Kognitive theories of stress end the issue of circularity,
[in:] Appley M.H., Trumbul R. (eds.), Dinamics of stress.
Physiological, psychological and socil perspectives, N-Y 1986;
Lazarus R.S., Folkman S., Stress, appraisal and doping, New York 1984;
Leckman J.F., Hrdy S.B. Keverne E.B, Carter C.S., Biobehawioralny model
przywiązania i tworzenia więzi, [w:] Sternberg R.J., Weis K. (red.),
Nowa psychologia miłości, Taszów 2007;

382
Lelonek A., Wojna informacyjna, operacje informacyjne i psychologiczne:
pojęcia, metody i zastosowanie, [w:] Lelonek A. (red.), Potencjał
słowa. Międzynarodowe stosunki i komunikacja: stan i perspektyw,
Warszawa-Lwów 2016;
Leontiev A.N., Activity, consciousness, personality, Politizdat 1975;
Levinson D., The Mid-Life Transition: A Period in Adult Psychosocial
Development, Psychiatry 1977, nr 40;
Levitt M., Hamas. Polityka, dobroczynność i terroryzm w służbie dżihadu,
Kraków 2008;
Lewandowski J., Estonia, Warszawa 2001;
Lewis R.A., Spanier G.B., Theorizing about the Quality and Stability of
Marriage [w:] Burr W.R. (red.), Contemporary Theories about the
Family Research-Based Theories, New York 1979, vol. 1;
Lew-Starowicz Z., Rozmówki małżeńskie, Warszawa 2016;
Liberska H., Suwalska D., Styl przywiązania a relacje we wczesnej dorosłości,
Psychologia rozwojowa 2011, t. 16, nr 1;
Libicki M., What is Information Warfare?,
www.dodcrp.org/files/Libicki_What_Is;
Lifton R.J., From Hiroshima to the Nazi Doktors. The Evolution of
Psychoformative Approaches to Understanding Traumatic Stress
Syndromes, [w:] Wilson J.P., Raphael B. (red.), International
Handbook of Traumatic Stress Syndromes, New York 1993;
Lifton R.J., The Broken Connection: On Death and the Continuity of Life, New
York 1983;
Lifton R.J., The Life of the Self, New York 1976;
Lifton R.J., Olson E., Ludzki wymiar kataklizmu. Wypadek w Buffalo Creek,
Nowiny Psychologiczne 1976/1987, nr 5;
Lindemann E., Symptomatology and Management Of Acute Grief, The
American Journal of Psychiatry, Arlington 1944, vol. 101;
Linley P.A., Joseph S., Positive change following trauma and adversity,
Psychological Inquiry 2004, nr 15;
Lipowska-Teutsch A., Zagadnienie skutków stresu i metod przeciwdziałania im
w pracy służb emergencyjnych, [w:] Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-

383
 Teutsch A. (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy
interwencyjnej, Kraków 1997;
Lis-Turlejska M., Ponad trzy dekady badań nad konsekwencjami
traumatycznego stresu – co się zmieniło w tym czasie?, Seminarium
PTBST (tekst niepublikowany), 2015;
Lis-Turlejska M., Traumatyczny stres: Koncepcje i badania, Warszawa 1998;
Loranty K. (red.), Psychospołeczne uwarunkowania zachowań jednostek i grup
społecznych w sytuacjach zagrożeń. Wybrane problemy, Warszawa
2010;
Lüscher M., Scott J., The Lüscher Color Test, 1st edition, New York 1969;
Lyons M.L., Powracający wojownik: rady dla rodzin i przyjaciół, [w:] Figley
C.R., Nash W.P. (red.), Stres bojowy. Teorie, badania, profilaktyka
i terapia, Warszawa 2010;
Machała G., Przyczyny i skutki konfliktów zbrojnych,
https://prezi.com/…/przyczyny-i-skutki-konfliktów-zbrojnych;
Makara-Studzińska M., Zaburzenia nerwicowe a relacje małżeńskie, Lublin
2000;
Малярчук Т., Особливості застосування електронних платформ
у навчальному процесі, International Scientific Forum: Science and
Practice in the Modern World. Collection of Conference Papers of
International Scientific-Practical Conference
(13-14.07.2015, the United Kingdom, London), u-conferences.org /
Centre for Scientific and Practical Studies 2015;
Maliarchuk T., Danyk Y., E-learning Application for Prevention. Detection and
Therapy of Posttraumatic Stress Disorder, International Journal of
Humanities and Social Science 2015, vol. 5, No. 9(1),
http://www.ijhssnet.com/journals/Vol_5_No_9_1_September_201
5/7.pdf;
Malina A., Suwalska D., Przywiązanie i satysfakcja z realizacji zadań
rozwojowych
w bliskich związkach a zachowania agresywne między partnerami,
Psychologia rozwojowa 2012, t. 17, nr 2;
Малкина-Пых И., Психологическая помощь в кризисных ситуациях,
Москва 2009;
Магомед-Емінов M., Особистість і екстремальна життєва ситуація, Вісник
МДУ. Сер. Пcіхологія. 1996, № 4;

384
Marchwicki P., Teoria przywiązania J. Bowlby’ego, Seminare 2006, nr 23;
Marnocha S., Military Wives ’Transition and Coping: Deployment and the
Return Home, Nursing 2012, vol. 5;
Maruszewski T., Ścigała E., Emocje - aleksytymia - poznanie, Poznań 1998;
Maslow A.H., Motywacja a osobowość, Warszawa 1990;
Massello C.S., Stress Management Among Military Commanders' Spouses,
Biofeedback 2007, vol. 35, issue 3;
Masson F., Thicopie M., Aye P., Epidemiology of brain injures: a perspective
population - based study, Journal of Trauma 2001, no. 51;
Matczak A., Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik,
Warszawa 2007;
Materski W., Gruzja, Warszawa 2010;
Mayor F., Przyszłość świata, Warszawa 2001;
Melosik Z., Wychowanie obywatelskie: nowoczesność, ponowoczesność
(próba konfrontacji), Forum Oświatowe 1998, nr 1 (18);
Merolla A.J., Relational maintenance during military deployment: perspectives
of wives of deployed US soldiers, Journal of applied communication
research 2010, nr 38(1);
Mierzejewski J., Operacja „Pustynna Burza”, Konflikty.pl, 18.02.2010,
http://www. konflikty.pl/historia/czasy-najnowsze/operacja-
pustynna-burza-pierwsza-wojna-w-zatoce - perskiej/;
Military with PTSD, http://www.militarywithptsd.org/;
Milska-Wrzosińska Z., Bezradnik, O kobietach, mężczyznach, miłości, seksie
i zdradzie, Warszawa 2009;
(Mini) Słownik BBN: propozycje nowych terminów z dziedziny
bezpieczeństwa, https:// www.bbn.gov.pl/pl/bezpieczenstwo-
narodowe/minislownik-bbn-propozy/6035,MI NISL OWNIK-
BBN-Propozycje-nowych-terminow-z-dziedziny-
bezpieczenstwa.html;
Ministry of Health of Ukraine, Inpatient treatment of the ATO participants,
Ukrainian research Institute of social and forensic psychiatry and drug
abuse, Кiev 2016;
Mironets S.M., Features of the psychological support of international
humanitarian missions Abstracts for rescue workers conference, [in:]

385
 Materials of the 16th All-Ukrainian Scientific and Practical Conference
of Rescuers (September 23-24, 2014), 2014;
Mironets S.M., Negative mental states of rescuers in the conditions of an
emergency, 2008;
Mironets S.M., Psychological readiness of specialists of international
humanitarian missions to respond to emergency situations of cross-
border nature, [in:] Loschchykhin O., Klimek M. (ed.), Aspects of the
activities of public authorities in Poland and Ukraine. Industrial issues,
Warszawa-Kijów 2016;
Mironets S.M., Psychological support of international humanitarian missions
in the context of transboundary security, [in:] Mazaraki A.A. (ed.),
Global Challenges of National Economies Development =
Globalization Challenges for the Development of National
Economies: Materials. International scientific-practical. conf. (Kyiv,
October 19, 2016), Kyiv 2016;
Misyura V.F., Psychological Rehabilitation of Servicemen, 1995,
http://medbib.in.ua/ prakticheskie-priemyi-osuschestvleniya.html;
Miśkiewicz B., Wojna jako przedmiot badań historycznych, [w:] Olejnik K.
(red.), Wojna jako przedmiot badań historycznych, Toruń 2006;
Mizokami K., B-52 Bombers Test New Leaflet Bombs, Popular Mechanics,
http://www. popularmechanics.com/military/weapons/a27514/b-
52-bombers-test-leaflet-bombs/;
Modrzejewski Z., Operacje informacyjne, Warszawa 2015;
Moore B.A., Roger G.M., Stres bojowy, [w:] Figley C.R., Nash W.P. (red.), Stres
bojowy. Teorie, badania, profilaktyka i terapia, Warszawa 2010;
Moore E.E., Knudson M., Schwab C.W., Military – civilian collaboration in
trauma care and the Senior Visiting Surgeon Program., New England
Journal of Medicine 2007, vol. 357, No. 26;
Mumenthaler M., Mattcle H., Neurologia, Wrocław 2003;
Murray L., Psychologia wojny, Warszawa 2014;
Murthy R.S., Lakshminarayana R., Mental health consequences of war: a brief
review
of research findings. World Psychiatry 2006, no. 5(1);
Mykhaylov B.V., Serdiuk O.I., Galachenko O.O., Galachenko V.V., Vashkite
I.D.,

386
 The course of post-traumatic stress disorder among the demobilized
members of the antiterrorist operation, located on rehabilitation in
sanatorium conditions, Ukrainskyi visnyk psykhonevrolohii 2016, no.
2 (87);
Najavits L.M., Poszukiwanie bezpieczeństwa. Terapia PTSD i nadużywania
substancji psychoaktywnych, Kraków 2010;
Namysłowska I., Terapia rodzin, Warszawa 1997;
Napady paniki, lęki, nerwica [hasła], www.psychiatria.pl oraz
www.https://portal. abczdrowie.pl/ atak-paniki;
Nash W., Steenkamp M., Conoscenti L., Litz B.T., The stress continuum model:
a military organizational approach to resilience and recovery, [in:]
Southwick S., Litz B.T., Friedman M., Charney D. (eds.), In Resiliency
in clinical practice, Cambridge 2012;
Nash W.P., Przystosowanie do stresu i urazy spowodowane przez stres bojowy
i operacyjny, [w:] Figley C.R., Nash W.P. (red.), Stres bojowy. Teorie,
badania, profilaktyka i terapia, Warszawa 2010;
National Centre for PTSD,
https://www.ptsd.va.gov/professional/trauma/war/index.asp;
National Veterans Center, http://nationalveteranscenter.org/;
Netczuk-Gwoździewicz M., Pomoc psychologiczna dla żołnierzy
wyjeżdżających na misje wojskowe, [w:] Walancik M., Hroncova J.,
Pedagogika społeczna wobec procesów żywiołowych i zachowań
ryzykownych, Toruń 2013;
Niedźwiecki R., Zmiany geostrategiczne w środowisku bezpieczeństwa Polski,
[w:] Niedźwiecki R., Mróz-Jagiełło A., Zagórska A., Bezpieczeństwo
RP w wymiarze narodowym i międzynarodowym. Wyzwania, szanse i
zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego RP
w XXI wieku, Warszawa 2016;
Нікітін Ю.В., Антитерористична операція як необхідна форма протидії
злочинності та забезпечення безпеки суспільства, [v:] Нікітін
Ю.В., Держава та регіони, Сер.: Право. 2014, № 2;
Nilsson R.А., Reintegrating Ex-Combatants in Post-Conflict Societies, Swedish
International Development Cooperation Agency;
Norris F.H., Slone L.B., Understanding research on the epidemiology of trauma
and PTSD, PTSD Research Quarterly 2016, no.24(2-3);

387
Nowacki G., Operacje informacyjne, Warszawa 2001;
Nowak S. (red.), Wizje człowieka i społeczeństwa w teoriach i badaniach
naukowych, Warszawa 1984;
Nowak-Jeziorański J., Polska wczoraj, dziś i jutro, Warszawa 1999;
Nowakowska A., Wpływ migracji zarobkowej na jakość życia rodzinnego,
[w:] Rostowska T. (red.), Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina
wobec współczesnych wyzwań, Warszawa 2009;
Nożko K., Walka o przewagę, Warszawa 1985;
O’Brien B., IRA, Warszawa 2001;
Obama might trigger world war, http://www.presstv.ir/detail/
2014/03/15/354762/ obama-might-trigger-world-war;
Ogińska-Bulik N., Kiedy łzy zamieniają się w perły - czyli o korzyściach
wynikających ze zmagania się z traumą, [w:] Ogińska-Bulik N.,
Miniszewska J. (red.), Zdrowie w cyklu życia człowieka, Łódź 2012;
Okie S., Traumatic Brain Injury in the War Zone, New England Journal of
Medicine 2005; vol. 352;
Oleś P., Psychologia przełomu połowy życia, Lublin 2000;
Operacja antyterrorystyczna [hasło],
https://pl.wikipedia.org/wiki/Konflikt_na_ wschodn iej_Ukrainie;
Osiodlo V., Hmilyar O., Military Psychology and Pedagogy: Innovative
Approach, 1st ed., Kyiv 2012;
Osiodlo V.I., Pozdyshev S.O., Hmilyar O.F. and others, Psychological-
pedagogical aspects of the activity of the military leader: a textbook,
2014;
Ossowski St., O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984;
Osyodlo V., Social and political context of war in the east of Ukraine, [w:]
Osyodlo V., Budahyants L., Psychology@Society, Ukrainian scientific
magazine 2015, № 3;
Otłowski T., Psychologiczne aspekty terroryzmu - zarys problemu, Biuletyn
OPINIE Fundacji Amicus Europae 2009, nr 14;
Ovcharuk I.S., Bazovi polozhennia ta elementy osnovnykh vydiv pidgotovky za
Boiovoyu armiyskoyu systemoyu (BArS), Odesa 2016;
Pacek B., Pacek P., Psychologia wojny hybrydowej, Warszawa-Siedlce 2019;

388
Pacek B., Pacek P., Specyfika wojny hybrydowej na Ukrainie, [w:] Pacek B.,
Grochocka J.A. (red.), Wojna hybrydowa na Ukrainie. Wnioski i
rekomendacje dla Europy i świata, Piotrków Trybunalski 2017;
Pacek B., Pacek P., The characteristics of hybrid warfare in Ukraine, [in:] Pacek
B., Grochocka J.A. (eds.), Hybrid Warfare in Ukraine, Outcomes and
Recommendations for Europe and the World, Piotrków Trybunalski
2016;
Pacek B., Wojna hybrydowa na Ukrainie, Warszawa 2018;
Pacek P., Pavelko I., Международная безопасность в контексте гибридной
войны, Wschód Europy 2019, Vol 5, No 2;
Pacek P., Truszczyński O.E., Hybrid War and its Psychological Consequences,
Torun International Studies 2020, nr 1(13);
Pacek P., Wojna informacyjna jako istotny element zbrojnego konfliktu na
Ukrainie,
[w:] Pacek B., Grochocka J.A. (red.), Konflikt hybrydowy na Ukrainie.
Aspekty teoretyczne i praktyczne, Piotrków Trybunalski 2017;
Padden D.L., Connors R.A., Agazio J.G., Determinants of Health-Promoting
Behaviors in Military Spouses During Deployment Separation,
Military Medicine 2011, nr 176(1);
Panchenko A., Ch. Konovalova, Where and why immigrants are going in
Ukraine, 2016, https://www.segodnya.ua/ukraine/kuda-i-pochemu-
edut-pereselency-v-ukraine-706440.ht ml;
Пашко T., Психологічні особливості змін у свідомості мирних жителів
зони АТО. Гібридна війна на Сході України в міждисциплінарн
ому вимірі: витоки, реалії, перспективи реінтеграції, Курило В.С.,
Савченко С.В., Караман О.Л. (Зазаг. ред.), Старобільськ, ДЗ «ЛНУ
імені Тараса Шевченка», 2017;
Patoka J., Psychospołeczne zachowania żołnierzy, [w:] Ministerstwo Obrony
Narodowej, Psychologiczne przygotowanie żołnierzy – uczestników
misji poza granicami kraju, Warszawa 2006;
Pąchalska M., Neuropsychologia kliniczna. Urazy mózgu. Warszawa 2007;
Pechei A., Chelovecheskie kachestva, Moscow 1980;
Pedersen D., Kienzler H., Ethnic conflict and public health, [in:]
Heggenhougen H.K., Quah S.R. (eds.), International Encyclopedia of
Public Health, vol 2, San Diego 2008;

389
Pedersen D., Political violence, ethnic conflict, and contemporary wars: broad
implications for health and social well-being, Social Science &
Medicine 2002, no. 55;
Pedko K.V., Socio-psychological characteristics of internally displaced persons
(IDPS), Bulletin of the Chernigiv National Pedagogical University
named after T. Shevchenko 2015, no. 128;
Penc J., Decyzje w zarządzaniu, Kraków 1997;
Peplińska A., Małżeństwo a specyfika pracy marynarzy. Perspektywa
psychologiczna, Kraków 2011;
Perelygina L.A., Motovylets I.V., Psychological features of stability of the
forcedly displaced persons, Problems of extreme and crisis psychology
2016, no. 20;
Petryk V., Sutnist informatsiinoi bezpeky derzhavy, suspilstva ta osoby,
Yurydychnyi zhurnal 2009, № 5, http://www.justinian.
com.ua/article.php?id=3222;
Pieter J., Strach i odwaga, Warszawa 1971;
Pinchuk I.Ya., Petrichenko O.O., Kolodezhsky O.V., Zdorik I.F., Drevitska
O.O. Morbidity and prevalence of mental and behavioral disorders as
a result of the use of psychoactive substances among participants of
the antiterrorist operation in Ukraine for the first half of 2016,
Archives of psychiatry 2016, no. 4 (87);
Pinchuk I.Ya., Pishel V.Ya., Polyviana M.Yu., Guzenko K.V., Ladyk-
Bryzgalova A.K., Auto- and geteroagressive behavior in the structure
of post-traumatic mental disorders at participants in the ATO,
Archives of psychiatry 2016, no. 3 (86);
Pinchuk I.Ya., Yachniki U.V., Ladyk-Bryzgalova A.K., Bulakhova L.O.,
Psychological recovery and social integration of veterans in Ukraine,
Archives of psychiatry 2017, no. 1 (88);
Pishel V.Ya., Polyviana M.Yu., Guzenko K.V., Clinical polymorphism of post-
traumatic stress disorders at participants in the ATO, Archives of
psychiatry 2017, no. 1 (88);
Player M.E., 4th Psychological Operations Group (Abn), Organization and
Capabilities, 4th POG, 2003;
Plopa M., Jakość małżeńska i poczucie sensu życia w małżeństwach
marynarskich,

390
 [w:] Rostowska T., Rostowski J., Janicka I. (red.), Psychospołeczne
aspekty rozwoju człowieka, Łódź 1997;
Plopa M., Kwestionariusz Stylów Przywiązaniowych (KSP). Podręcznik,
Warszawa 2008;
Plopa M., Psychologia rodziny. Teoria i badania, Kraków 2007;
Plopa M., Stres osamotnienia w izolacji morskiej: uwarunkowania
osobowościowe, Przegląd psychologiczny 1996, nr 39(1/2);
Plopa M., Stres w izolacji morskiej. Psychospołeczne uwarunkowania, Gdańsk
1996;
Plopa M., Więzi w małżeństwie i rodzinie. Metody badań. Kraków 2008;
Pobudzanie [hasło],
www.https://synonim.net/synonim/pobudzane+działania;
Pocheptsov H.H., Hibrydna viina: informatsiina skladova,
http://www.jimagazine.lviv.ua/2015/Pochepcov_Ros_konteksty_hi
bridnoj_vijny.htm;
Подробности, У Києві відкрили центр реабілітації учасників АТО,
http://podrobnosti.ua/2144621-u-kiv-vdkrili-tsentr-
reabltatsuchasnikv-ato.html;
Polcyn-Radomska A., Po drugiej stronie misji. Rozłąka wynikająca z pobytu
żołnierza na misji jako wyzwanie i zagrożenie dla stabilności rodziny
wojskowej i jakości jej życia,[w:] Żółtańska J. (red.), Człowiek,
zdrowie, jakość życia, Legnica 2015;
Polcyn-Radomska A., Skazani na rozłąkę, Polska Zbrojna 2008, nr 36(607);
Popielski K., Psychologia egzystencji. Wartości w życiu, Lublin 2009;
Post-traumatic stress disorder (PTSD) – symptoms and causes,
https://www.mayoclinic. org/diseases-conditions/post-traumatic;
Potracki F., Wybrane elementy psychologii pola walki, [w:] Ministerstwo
Obrony Narodowej, Psychologiczne przygotowanie żołnierzy –
uczestników misji poza granicami kraju, Warszawa 2006;
Prawy Sektor [hasło], https://pl.wikipedia.org/wiki/Prawy_Sektor;
Preece J.J., Prawa mniejszości, Warszawa 2007;
Презентували Реабілітаційний Центр Для Учасників Ато В Луцьку,
Волинські Новини,

391
 https://www.volynnews.com/news/society/prezentuvalyreabilitatsiy
nyy-tsentr-dlia-uchasnykiv-ato-v-lutsku/;
Prikhodko R.V., Organizational and legal mechanism of regulation of the
sphere of protection of population and territories from the
consequences of emergencies, [in:] State regulation of processes of
economic and social development. Theory and practice of public
administration, Whip 3(34);
PTSD: A Growing Epidemic, https://medlineplus.gov;
Radkovets Yu.I., Oznaky tekhnolohii «hibrydnoi viiny» v ahresyvnykh diiakh
Rosii proty Ukrainy, Nauka i oborona 2014, № 3;
Radványi J., Psychological Operations and Political Warfare in Long-term
Strategic Planning, New York 1990;
Ralevski E., Olivera-Figueroa L.A., Petrakis I., PTSD and comorbid AUD: a
review of pharmacological and alternative treatment options, Subst
Abuse Rehabil 2014;
Raygorodskyi D., Practical psychodiagnostics. Methods and tests, Samara 2002;
Reed K.D., An Innovative Approach to Blast Injury Recovery, Military Review
2008, no. 9-10;
Regan G., Błędy militarne,Warszawa 1992;
Reinkober Drummet A., Coleman M., Cable S., Military families under stress:
implications for family life education, Family Relations 2003, vol. 52,
nr 3;
Реферат Психологічні операції ЗС США та Великобританії проти Іраку,
http://bukvar.su/voennaja-kafedra/39030-Psihologicheskie-
operacii-VS-SSHA-i-Velikobr itanii-protivIraka.html;
Report on Global Disasters: The Role of Information in Disasters, [in:]
International. Federation of Red Cross and Red Crescent, Geneva
2008;
Reva G.V., Vrublevsky V.K., Ksionzenko V.P., Marinich I.V., Ukrainian
Society: Threats to Extreme Situations, [in:] Vrublevsky V.K. (ed.),
2003;
Rękawek K., Tanchak P., „Nie tylko dla orłów”. Czy terroryście sięgają
po hybrydowość?, Sprawy Międzynarodowe 2015, nr 2;
Richardson L.K., Frueh C., Acierno R., Prevalence Estimates of Combat-
Related PTSD: A Critical Review, Australian & New Zealand Journal

392
 of Psychiatry 2010, No. 44 (1);
Riegel K.F., The Dialectics of Human Development, American Psychologist
1976, nr 31;
Riggs D.S., Byrne C.A., Weathers F.W., Litz B.T., The quality of the intimate
relationships of male Vietnam veterans: problems associated with
posttraumatic stress disorder, Journal of Traumtic Stress 1998, vol. 11,
nr 1;
Romanova V.A., Informatsyonnaia sostavliaiushchaia hybrydnykh voin
sovremennosty, [w:] V.A. Romanova, Hosudarstvennoe
y munytsypalnoe upravlenye, Uchenye zapysky SKAHS 2015, № 2;
Rostowska T., Aktywność zawodowa małżonków a jakość ich życia, [w:]
Rostowska T. (red.), Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina
wobec współczesnych wyzwań, Warszawa 2009;
Rostowska T., Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia, Kraków 2008;
Rostowska T., Peplińska A. (red.), Psychospołeczne aspekty życia rodzinnego,
Warszawa 2010;
Rostowski J., Rostowska T., Małżeństwo i miłość. Kontekst psychologiczny
i neuropsychologiczny, Warszawa 2014;
Rostowski J., Zarys psychologii małżeństwa, Warszawa 1987;
Roy M. (ed.)., NATO Advanced Research Workshop on Novel Approaches
to the Diagnosis and Treatment of Posttraumatic Stress Disorder,
Washigton D.C. 2005;
Russia’s Hybrid War Campaign: Implications for Ukraine and Beyond, The
Russian Military Forum, http://csis.org/event/russias-hybrid-war-
campaignimplications-ukraine-a nd-beyond;
Ryś M., Jakość i trwałość małżeństwa. Propozycja skali, Problemy Rodziny
1994, nr 4;
Ryś M., Miłość jako psychologiczna podstawa wspólnoty małżeńskiej,
Kwartalnik naukowy Fides et Ratio 2010, nr 4(4);
Ryś M., Psychologia małżeństwa w zarysie, Warszawa 1999;
Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia
i rodziny własnej, Warszawa 2001;
Ryś M., Zmodyfikowana Skala Jakości Związku Małżeńskiego, Warszawa 2005;

393
SACEUR: Allies must prepare for Russia ‘hybrid war’, http://
www.stripes.com/news /saceur-allies-must-prepare-for-russia-
hybrid-war-1.301464;
Sadkovyi V.P., Maksimenko S.D., Korolchuk M.S., Korolchuk V.M., Mironets
M.S., Timchenko O.V. and others, Actual research in modern native
experimental and crisis psychology, [in], Sadkovyi V.P., Timchenko
O.V. (ed.), 2017;
Sadock B.J., Sadock V.A., Ruiz P., Sadock's Synopsis of Psychiatry Behavioral
Sciences Clinical Psychiatry, Philadelphia 2015;
Safjan M., Pozycja mniejszości w Polsce w świetle orzecznictwa Trybunału
Konstytucyjnego,
https://trybunal.gov.pl/fileadmin/content/dokumenty/wystapienia
/1998 _2006/2003 1003.pdf;
Satir V., Rodzina. Tu powstaje człowiek, Gdańsk 2002;
Scholte W.F., Olff M., Ventevogel P., Mental health symptoms following war
and repression in Eastern Afghanistan, JAMA 2004; no. 292;
Schuster M.A., Stein B.D., Jaycox L.H., Collins R.L., Marshall G.N., Elliott
M.N, Berry S.H., A national survey of stress reactions after the
September 11, 2001, terrorist attacks, The New England Journal of
Medicine 2001, no. 345;
Центр информации про права человека, Государство должно
безотлагательно заниматься реабилитацией освободившихся из
плена военных – правозащитники, 2017,
https://humanrights.org.ua/ru/material/zanadto_visoka_cina_drezh
ava_maje_nevid kladno
_zajmatis_reabilitacijeju_zvilnenih_z_polonu_vijskovih;
Separatysta [hasło], Słownik języka polskiego, https://sjp.pl/separatysta;
Sęk H., Cieślak R., Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004;
Shalev A., Bleich A, Ursano RJ., Posttraumatic stress disorder: Somatic
comorbidity and effort tolerance, Psychosom 1990, no. 31;
Shaver P.R., Mikulincer M., Podejście behawiorystyczne do miłości
romantycznej. Systemy: przywiązania, opieki i seksualny, [w:]
Sternberg R.J., Weis K. (red.), Nowa psychologia miłości, Taszów
2007;
Shevchuk R.V., Hanol M.V., Shimko V.A., Kiris O.P., Analysis of the work of
military medical commissions in the special period, [in:] Tsymbaliuk

394
 V.I., Serdyuk A.M. (eds.). Medical support of the antiterrorist
operation: scientific-organizational and medical-social aspects:
a collection of scientific works, Kiev 2016;
Shvets A.V., Improving the psychophysiological assessment methodology of
combat conditions influence on the servicemen functional state,
Military medicine of Ukraine 2015, No. 2;
Sibai A.M., Fletcher A., Armenian H.K., Variation in the impact of long-term
wartime stressors on mortality among the middle-aged and older
population in Beirut, Lebanon 1983-1993, Am J Epidemiol 2001, no.
154;
Sifneos P., The prevalence of „alexithymic” characteristics in psychosomatic
patients, Topics of Psychosomatic Research, 9th Europ. Conf.
Psychosom. Res., Psychother. Psychosom. 1972, no. 22;
Silver R.L., Wortman C.E., Radzenie sobie z krytycznymi wydarzeniami
w życiu, Nowiny Psychologiczne 1984, nr 4-5;
Siuta J. (red.), Diagnoza osobowości. Inwentarz NEO-PI-R w teorii i praktyce,
Warszawa 2009;
Skarżyńska K., Różne oblicza i funkcje patriotyzmu: orientacje ideologiczne
i postawy jednostek, [w:] Skarżyńska K. (red.), Podstawy psychologii
politycznej, Poznań 2002;
Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa,
Warszawa 1994;
Słownik terminów i definicji NATO, (ang. NATO Glossary of terms and
definitions), 2005;
Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980;
Stadnik I.V., Peculiarities of psychological trauma experience of the combat
operations participants in the antiterrorist operation, [in:] Shtotkova
I.V. (ed.), Psychology today: the view of a modern student: materials
of the tenth international student scientific conf. Psychology, Brest
2015;
Stankiewicz W., Prawnomiędzynarodowe aspekty udziału dzieci-żołnierzy
w konfliktach zbrojnych, https://pk.gov.pl/wp-
content/uploads/2016/07/052e1d4b347051d67c10c39a15
246be7.pdf;

395
Steel Fisher G.K., Zaslavsky A.M., Blendon R.J., Health-Related Impact of
Deployment Extensions on Spouses of Active Duty Army Personnel,
Military Medicine 2008, nr 173(3), s. 221-229;
Stepanova N.M., Ladik-Brizgalova A.K., Boltonosov S.V., Sulimovska A.С.,
Sociodemographic and pathopsychological characteristics of post-
traumatic mental disorders in combatants, Archives of psychiatry
2015, no. 2 (81);
Stern Y., What is cognitive reserve? Theory and research application of the
reserve concept, Journal of the International Neuropsychological
Society 2002, no. 8(3);
Strelau J., Jaworowska A., Wrześniewski K., Szczepaniak P., Kwestionariusz
Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS. Podręcznik, Warszawa
2005;
Sułek M., Programowanie gospodarczo-obronne, Warszawa 2008;
Sun Tzu, The Art of War, http://classics.mit.edu/Tzu/a;
Syndrom sztokholmski [hasło],
https://pl.wikipedia.org/wiki/Syndrom_sztokholmski;
Śpiewak P., Lud i demokracja, Wiedza i Życie 1997, nr 2,
http://archiwum.wiz.pl/1997/ 97024600.asp;
Tamielian T., Jaycox L.H., (red.), Invisible wounds of war. Psychological and
Cognitive Injuries. Their Consequence and Services to Assist
Recovery, Santa Monica 2008;
Тарабрина H., Практикум по психологии посттравматиче ского стресса,
СПб 2001;
Tedeschi R.G., Calhoun L.G., Podejście kliniczne do wzrostu po
doświadczeniach traumatycznych, [w:] Linley P.A., Stephen Joseph S.,
Psychologia pozytywna w praktyce, Warszawa 2007;
Tedeschi R.G., Calhoun L.G., The Post-traumatic Growth Inventory.
Measuring the positive legacy of trauma, Journal of Traumatic Stress
1996, nr (3);
Tedeschi R.G., Calhoun L.G., Trauma and transformations. Growing In the
Aftermath of Suffering, London 1995;
Terelak J.F., Człowiek i stres. Koncepcje - źródła - reakcje - radzenie sobie -
modyfikatory, Bydgoszcz-Warszawa 2008;
Terelak J.F., Psychologia stresu, Bydgoszcz 2001;

396
Thabet A.A., Abed Y., Vostanis P., Comorbidity of PTSD and depression
among refugee children during war conflict?, Journal of Child
Psychology and Psychiatry 2004, no. 45;
Thomas T.L., Russia’s Reflexive Control Theory and the Military, The Journal
of Slavic Military Studies 2004, no 17;
Thompson J.M., Scott K.L., Dubinsky L. Battlefield brain. Unexplained
symptoms and blast – related mild traumatic brain injury. Canadian
Family Physician. 2006, vol. 54;
Toffler A., Trzecia fala, Warszawa 1997;
Tomasiewicz J., Biały Wilk. Profil nazistowskiego terrorysty nowej generacji,
[w:] Piątek J.J., Podgórzańska R. (red.): Wybrane aspekty
bezpieczeństwa, t. 2, Szczecin 2007;
Tomasiewicz J., Przemoc w ruchu ekologicznym: od obywatelskiego
nieposłuszeństwa do terroryzmu (przypadek Earth Liberation Front),
Krakowskie Studia Międzynarodowe 2004, nr 1;
Tomasiewicz J., Terroryzm na tle przemocy politycznej. Zarys
encyklopedyczny, Katowice 2000;
Tomasiewicz J., Zło w imię dobra. Zjawisko przemocy w polityce, Warszawa
2009;
Tomczak M., Terroryzm w RFN i Berlinie Zachodnim. Źródła, strategie
i konsekwencje działalności terrorystycznych ugrupowań skrajnej
lewicy, Poznań 1986;
Trevithick J., The B-52 is about to become a much more effective psychological
operations tool, The Drive 2017, http://www.thedrive.com/the-war-
zone/12999/the-b-52-is-about-to-become-a-much-more-effective-
psychological-operations-tool;
Tuerk P.W., Grubaugh A.L., Hamner M.B., Diagnosis and treatment of PTSD-
related compulsive checking behaviors in veterans of the Iraq war: the
influence of military context on the expression of PTSD
symptoms, Am J Psychiatr. 2009, no. 166;
Tyshkova M., Investigation of the stability of the personality of children and
adolescents in difficult situations, Problems of psychology 1987, № 1;
Tyszkowa M. (red.), Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia. Zagadnienia
teoretyczne i metodologiczne, Warszawa 1988;

397
Ukraina musi zrezygnować z Donbasu by ocalić Majdan,
https://wiadomosci.wp.pl/der-spiegel-ukraina-musi-zrezygnowac-z-
donbasu-by-ocalic-majdan;
Ukrainian TV Channel - 112 UA, У Дніпропетровську відкрився
реабілітаційний центр для воїнів АТО,
https://ua.112.ua/suspilstvo/u-dnipropetrovsku-vidkryvsia-reabili
tatsiinyi-tsentr-dlia-voiniv-ato-281533.html;
Ukrayna - Krym - Rossyia: Pervaia Smyslovaia voina v myre,
http://argumentua.com/sta ti/ukraina-krym-rossiya-pervaya-
smyslovaya-voina-v-mire;
UNHCR, Global Trends. Forced displacement in 2016,
http://www.unhcr.org/statistics/unhcrstats /5943e8a34/global-
trends-forced-displacement-2016.html;
Urbanek A., Cyberwojna - zagrożenie asymetryczne współczesnej przestrzeni
bezpieczeństwa, Studia nad bezpieczeństwem 2016, nr 1;
U.S. Department of Veterans Affairs, Access Audit. System-Wide Review of
Access, May 12-June 3 2014;
Voronova V.I., Psychology of Sport: Teach. Manual, 2007;
В Донецке проживает более 100 национальностей,
http://ura.dn.ua/07.11.2013/1476 78.html;
Walczak J., Istota przygotowań obronnych państwa [w:] J. Gryz (red.),
Bezpieczeństwo państwa. Zarys problematyki, Warszawa 2016;
Walczak J., Patriotyzm, kosmopolityzm, bezpieczeństwo, [w:] Walczak J.,
Sochala C. (red.), Współczesne wyzwania obronności, Wyszków 2013;
Warden D., Military TBI during the Iraq and Afghanistan Wars, Journal
of Head Trauma and Rehabilitation. 2006, vol. 21;
Wasilewski P., Karasek M., Funkcjonowanie żołnierza na polu walki. Zeszyty
Naukowe 2011, nr 4(162);
Waszczak S., Refleksje nad lojalnością, jako wartością etyczną i ekonomiczną,
Edukacja Ekonomistów i Menedżerów 2012, nr 1 (23);
Weber, Racjonalność, władza, odczarowanie, Poznań 2004;
What is PTSD?, PTSDUK, http://www.ptsduk.org/what-is-ptsd/;
WHO, Advocacy actions to promote human rights in mental health and related
areas, Quality Rights training to act, unite and empower for mental

398
 health (pilot version). Geneva 2017, WHO/MSD/MHP/17.15,
License: CC BY-NC-SA 3.0 IGO;
WHO, International Classification of Diseases 11th Revision,
https://icd.who.int;
WHO, Mental health action plan for Europe facing the challenges,building
solutions, Helsinki 2005;
WHO, Mental health and development: targeting people with mental health
conditions as a vulnerable group, Geneva 2010;
WHO, War Trauma Foundation and World Vision International /
Psychological first aid: Guide for field workers, Geneva (2011);
Williams P.L., Al-Kaida: międzynarodowy terroryzm, zorganizowana
przestępczość
i nadciągająca apokalipsa, Poznań 2007;
Wiszejko-Wierzbicka D., Dążenia autonomiczne w kontekście rozwoju
poznawczego
i psychospołecznego człowieka dorosłego, [w:] Kałużna-Wielobób A.
(red.), Specyfika rozwoju człowieka dorosłego. Procesy, struktury
i mechanizmy rozwoju, Toruń 2015;
Восток и запад Украины путь к доверию,
http://glavred.info/archive/2010/04/23/1101 56-0.html;
Wojna hybrydowa, Centrum Inicjatyw Międzynarodowych,
http://blog.centrum inicjatyw. org/2015/03/wojna_hybrydowa/;
Wojna w Donbasie (konflikt na wschodniej Ukrainie) [hasło],
https://pl.wikipedia.org/ wiki/Wojna_w_Donbasie;
Wojnarowski J., Mobilizacja sił zbrojnych szansą utrzymania bezpieczeństwa
Polski, Warszawa 2008;
Wojnarowski J., System obronny Rzeczypospolitej Polskiej. Struktura, zadania
i kierunki rozwoju, Warszawa 2013;
Wojnowski M., Zarządzanie refleksyjne jako paradygmat rosyjskich operacji
informacyjno-psychologicznych w XXI w., Przegląd Bezpieczeństwa
Wewnętrznego 2015, nr 12/15;
Wood S., Scarville J., Gravino K.S., Waiting Wives: Separation and Reunion
among Army Wives, Armed Forces & Society 1995, vol. 21, nr 2;

399
Workbook for the post-traumatic stress disorder self-management program
(PTSD)
for military, Odessa 2015
Wrześniewski K., Sosnowski T., Jaworowska A., Fecenec D., Inwentarz Stanu
i Cechy Lęku STAI. Polska adaptacja STAI. Podręcznik, Warszawa
2011;
Wyszyński St., Kościół a duch kapitalizmu, Nowy Obywatel 12.04.2012,
https://nowy obywatel.pl/2012/04/12/kosciol-a-duch-kapitalizmu/;
Young J.E., Klosko J.S., Weishaar M.E., Terapia schematów. Przewodnik
praktyka, Sopot 2015;
Захист Патріотів, Просвітництво через медицину,
http://patriotdefence.org/;
Zagrożenia dla bezpieczeństwa informacyjnego państwa (Identyfikacja, analiza
zagrożeń i ryzyka), [w:] Jemioło T., Sienkiewicz P. (red.), Raport z
badań, tom I, Warszawa 2004;
Zaiavlenye po ytoham vstrechy na vysshem urovne v Uelse,
http://www.nato.int/cps /ru/natohq/official_texts_ 112964.htm;
Zavalkoy U.M., Kutko I.I., Andreyko M.F., Yurchkova N.O., Structure of
mental disorders in ATO participants (pilot study on clinical material
of inpatient patients), Nation’s health 2016, No. 4/1 (41);
Zavorotnyi V.I., Post-traumatic stress disorders in participants of the anti-
terrorist operation (combat psychogenias, clinical-psychopathological
characteristics), Ukrainskyi visnyk psykhonevrolohii 2017, no. 1 (90);
Zduńska B., Próba analizy systemu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu
z perspektywy interwencji kryzysowej, [w:] Kubacka-Jasiecka D.,
Passowicz P. (red.), Interwencja kryzysowa. Konteksty indywidualne
i społeczne, Kraków 2016;
Zespól stresu pourazowego [hasło],
https://pl.wikipedia.org/wiki/Zesp%C3%B3%C5%8
2_stresu_pourazowego;
Zharovska I.M., History of the emergence and development of international
humanitarian law, Scientific Herald of Kherson State University 2015,
issue 1. vol. 1;
Zieleniewski J., Organizacja i zarządzanie, Warszawa 1969;
Zych J., Cybernetyczny aspekt przetwarzania informacji, Poznań 2003;

400
Zych J., Gra decyzyjna Legion - narzędzie do kształtowania kompetencji
twardych i miękkich na współczesnym polu walki, [w:] Lis A.,
Reczkowski R. (red.), Innowacja i synergia w Siłach Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej, Bydgoszcz 2013;
Zych J., Gry decyzyjne dla kształtowania kompetencji kadr menedżerskich
zarządzania kryzysowego, Gdynia 2013;
Zych J., Świadomość sytuacyjna w wojnie hybrydowej na Ukrainie, [w:] Pacek
B. , Grochocka J.A. (red.), Wojna hybrydowa na Ukrainie. Wnioski
i rekomendacje dla Europy i świata, Piotrków Trybunalski 2017;
Żuradzki T., Kuniński T., Kiedy wolno zabijać? [w:] Żuradzki T., Kuniński T.
(red.), Etyka Wojny. Antologia tekstów, Warszawa 2009.

401
 INFORMACJE O AUTORACH

Bocharova Olena, dr hab., profesor nadzwyczajny w Krakowskiej

Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, uciekinierka z Donbasu;

Danyk Yuriy, Major General, Professor, Doctor of Science of

Engineering, Chief of Institute of Information Technologies at Ivan
Chernyakhovsky National Defense University of Ukraine;

Deineha O.V., Candidate of Technical Sciences Senior Researcher,

expert of Ukrainian analytical center of perspective development;

Hmilar O.F., Candidate of Psychological Sciences, head, dept. of Social

Sciences department, Ivan Cherniakhivsky National Defense University,
Kyiv, Ukraine;

Kamiński Mariusz Antoni, Doktor nauk prawnych, Wydział

Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Sztuki Wojennej w Warszawie,
dyrektor Szkoły Administracji Obronnej;

Korolchuk Mykola, Doctor of Psychological Sciences, Professor, Head

of the Department of Psychology, Kyiv National University of Trade and
Economics;

Korolczuk Adam, kpt. mgr, Batalion Reprezentacyjny Wojska

Polskiego;

Korolczuk Tadeusz, dr n. med., Wojskowa Pracownia Psychologiczna

w Białymstoku;

Krasnytska O. V., Candidate of Pedagogical Sciences, lecturer,

Department of Social Sciences, Ivan Cherniakhivsky National Defense
University, Kyiv, Ukraine;

Kubacka-Jasiecka Dorota, Wydział Psychologii i Nauk

Humanistycznych KAAFM w Krakowie;

Kucheriavyi Andrii, Doctor of Pedagogical Sciences, Associate

Professor, Professor of the hair of Military Psychology and Political
Science Military Institute of Taras Shevchenko National University of
Kyiv;

402
Maliarchuk Tamara, MSc. PhD Candidate in Ivan Franko Zhytomyr
State University;

Matuszak Zygmunt, prof. dr hab., Uniwersytet Jana Kochanowskiego

w Kielcach Filia w Piotrkowie Trybunalskim, Katedra Bezpieczeństwa
Narodowego, Wydział Nauk Społecznych;

Mironets Sergei, Candidate of Psychological Sciences, Associate

Professor, Professor of the Department of Civil Service, Management
and Training on International Projects of the Institute of Public
Administration in the Field of Civil Protection;

Mirski Andrzej, dr, Akademia Krakowska im. Andrzej Frycza

Modrzewskiego;

Osyodlo Vasyl, Doctor of Psychological Sciences, Professor, Honored

Worker of Education of Ukraine, Head of the Humanitarian Institute of
the National University of Defense named after Ivan Chernyakhovsky;

Pacek Bogusław, gen. dyw. w st. spocz. prof. dr hab., Uniwersytet

Jagielloński;

Pacek Piotr, dr, Akademia Sztuki Wojennej, specjalizuje się w

problematyce związanej z wojskowymi operacjami informacyjno-
psychologicznymi;

Pavelko Iryna, PhD (Psychology) Leading researcher of Scientific

Research Laboratory Military Academy (Odesa);

Polcyn-Radomska Anna, mgr psychologii, doktorantka Uniwersytetu

Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie;

Shvets Andrii V., the head of research department of special medicine

and psychophysiology of Research Institute of Military Medicine of
Ukrainian Military Medical Academy, Kyiv. Ukraine;

Shyrobokov Yurii, Kharkiv National University named after Ivan

Kozhedub Air Force, Kharkiv, Ukraine;

Solomytskyi O.I., Candidate of Military Sciences Senior Researcher,

expert of Ukrainian analytical center of perspective development;

Timchenko Oleksander, National University of Civil Protection of

Ukraine;

403
Truszczyński Olaf E., Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w
Warszawie;

Turinskyi Oleksandr, Kharkiv National University named after Ivan

Kozhedub Air Force, Kharkiv, Ukraine;

Walczak Jarosław, dr, Wojskowy Instytut Techniczny Uzbrojenia w

Zielonce;

Zubovskyi Dmytro, Junior Researcher of the Scientific-methodical

centre of personnel policy of Ministry of Defence of Ukraine;

Zych Jan, dr hab. inż. prof. UJK, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w

Kielcach, Wydział Nauk Społecznych, Katedra Bezpieczeństwa
Narodowego.

404