TÓM TẮT SINH HỌC TẾ BÀO

VÀ PHÂN TỬ

NGUYỄN THỊ PHƯƠNG

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

LƯU Ý
• Nội dung thi là toàn bộ kiến thức đã học/trình bày trên slides
• Slide ôn tập này chỉ là Tóm tắt nội dung kiến thức đã học để các bạn sinh
viên có định hướng ôn thi tốt hơn
• Đề thi được ra theo hình thức trắc nghiệm và thi offline

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

CÁC ĐẠI PHÂN TỬ SINH HỌC

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

 ĐƯỜNG - CARBOHYDRATE

ĐƯỜNG ĐƠN
ĐƯỜNG ĐÔI ĐƯỜNG ĐA/PHỨC
Đại diện: Đại diện:

Đường 5C (pentose) : Đường ribose (là thành phần cấu Maltose = 1 Glucose + 1 Glucose Tinh bột (starch): dự trữ trong các tế bào
tạo của nucleotide-đơn phân của DNA/RNA) Sucrose = 1 Glucose + 1 Fructose thực vật (lúa/khoai), gồm các phân tử
Đường 6C (hexose): Glucose/Fructose/Galactose Lactose = 1 Glucose + 1 Galactose glucose liên kết với nhau bằng liên kết
glycoside α(1-4).
Amylose: tinh bột mạch thẳng. Các phân
tử glucose liên kết với nhau chỉ bằng liên kết
Hình thành: glycoside α(1-4)
Do phản ứng thuỷ phân (loại H2O) Amylopectin: tinh bột mạch nhánh. Các
Dạng tồn tại:
giữa 2 phân tử đường đơn – 1 đường phân tử glucose liên kết với nhau bằng liên
Mạch thẳng đơn bị loại H+ và 1 đường đơn bị loại kết glycoside α(1-4) và glycoside α(1-6) ở
OH-  liên kết Glycoside vị trí nhánh.
Mạch vòng: là dạng tồn tại chính của
đường 5C/6C trong nước Glycogen: dự trữ trong tế bào cơ và gan ở
Đường 5C: động vật, tương tự như amylopectin
Đồng phân L: nhóm OH- gắn với C4 nằm ở vị trí
nhưng phân nhánh nhiều hơn
bên trái. Biểu diễn là L-Ribose.
Đồng phân D: nhóm OH- gắn với C4 nằm ở vị trí
bên phải. Biểu diễn là D-Ribose
Cellulose: cấu trúc thành/vách tế bào thực
vật, gồm các phân tử glucose liên kết với
Mạch thẳng nhau bằng liên kết glycoside β(1-4).
Đường 6C:
(Đồng phân
Đồng phân L: nhóm OH- gắn với C5 nằm ở vị trí
D/L)
bên trái. Biểu diễn là L-Glucose.
Đồng phân D: nhóm OH- gắn với C5 nằm ở vị trí Chitin: cấu trúc vỏ của động vật chân
bên phải. Biểu diễn là D-Glucose khớp, gồm các phân tử N-
Cấu hình:

acetylglucosamine liên kết với nhau bằng

liên kết glycoside β(1-4).
Đồng phân 𝜶: nhóm OH- gắn vào C1 đối
với Glucose và đường 5C hoặc C2 đối
với Fructose có vị trí quay xuống
Mạch vòng
(Đồng phân
𝜶/𝜷) Đồng phân 𝜷: nhóm OH- gắn vào C1 đối
với Glucose và đường 5C hoặc C2 đối Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
với Fructose có vị trí quay lên
 LIPID

TRIGLYCERIDE (TRIACYLGLYCEROL) PHOSPHOLIPID STEROIDS

Cấu tạo: Gồm phân tử glycerol liên kết với 3 axit béo
bằng liên kết ester.
Axit béo: các phân tử có một đầu chứa nhóm
carboxyl (-COOH) và khung hydrocarbon (16-18
phân tử carbon)
Cấu tạo: Gồm phân tử glycerol liên kết với 2 axit béo Cấu tạo: bộ khung carbon gồm 4 vòng. Các steroid khác
tạo đuôi kị nước và một gốc phosphate tạo đầu ưa nhau ở nhóm chức liên kết với bộ khung carbon
nước. (cholesterol, estradiol, testosterone).

Phân loại: Vai trò:

Triglyceride no: chứa các axit béo no (axit béo có
mạch hydrocarbon chỉ chứa các liên kết đơn).
Triglyceride không no: chứa axit béo không no
(axit béo có mạch hydrocarbon chứa ít nhất một
liên kết đôi).
Vai trò: Trong nước, các phân tử phospholipid tạo thành phần cấu trúc của tế bào (cholesterol),
“lớp kép” (bilayer) là cơ sở cho sự hình thành
màng tế bào hoặc màng bào quan. tham gia dẫn truyền tín hiệu (hormone steroid).

Vai trò: là thành phần chủ yếu của

các lipoprotein trọng lượng phân tử thấp (VLDL) -
đóng vai trò quan trọng như là nguồn cung
cấp năng lượng và chuyên chở các chất béo trong
quá trình trao đổi chất.

Cholesterol Testosterone Estradiol

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT


ĐƠN PHÂN
Cấu tạo: Gồm 1 phân tử carbon ở trung tâm (α
carbon), 1 nhóm amin (-NH2), 1 nhóm carboxyl (-
COOH) và 1 nhóm chức đặc trưng cho từng loại
amino acid (nhóm R).
Phân loại:
Có 20 loại amino acid phổ biến
Vai trò: protein cấu trúc, enzyme, kháng thể,
hormone, thụ thể, protein vận động, kênh
vận chuyển,… tham gia cấu trúc tế bào, xúc
tác các phản ứng sinh học, miễn dịch, dẫn
truyền tín hiệu, vận động, vận chuyển
chất,…
PROTEIN
POLYPEPTIDE
Cấu tạo: Là polymer của các amino acid liên
kết với nhau bằng liên kết peptide.
Tính chất: Có mức độ đa dạng cao về số
lượng, thành phần, thứ tự sắp xếp của các
amino acid.
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
PROTEIN
Cấu tạo: Là phân tử có chức năng sinh học tạo thành từ
một hay nhiều chuỗi polypeptide, mỗi polypeptide gập
hoặc xoắn tạo cấu trúc không gian ba chiều.
Các bậc cấu trúc của protein:
Cấu trúc bậc 1: trình tự amino acid của phân tử protein
Cấu trúc bậc 2: một số đoạn của chuỗi polypeptide có thể
gập hoặc xoắn liên tiếp nhờ các liên kết hydro giữa nguyên
tử oxy và nguyên tử hydro trên mạch khung.
Xoắn α: liên kết hydro giữa các amino acid ở vị trí thứ 4.
Phiến nấp gấp β: liên kết hydro giữa các amino acid ở
các đoạn nằm song song với nhau.
Cấu trúc bậc 3: hình dạng tổng thể của phân tử polypetide
tạo ra từ liên kết giữa các nhóm chức của các amino acid.
Tương tác kị nước: các amino acid có nhóm chức kị
nước kéo lại gần nhau, tạo điều kiện cho lực van der Waals
Liên kết hydro: giữa các nhóm chức phân cực
Liên kết ion: giữa các nhóm chức tích điện trái dấu
Cầu nối sulfide: giữa nhóm –SH của các amino acid
cysteine
Cấu trúc bậc 4: một phân tử protein gồm hai hay nhiều
polypeptide gắn kết với nhau…

ĐƠN PHÂN NUCLEOTIDE
Cấu tạo: gồm đường 5C (pentose),
nitrogenous base (bazơ nitơ) và nhóm
phosphate.
Đường deoxyribose trong DNA nucleotide
và đường ribose trong RNA nucleotide
Phân loại theo base:
Purine: base lớn gồm 2 vòng carbon (A, G)
Pyrimidine: base nhỏ chỉ gồm 1 vòng carbon
(C, T, U).
NUCLEIC ACID
RNA
DNA
Cấu tạo: Là polymer của 4 loại RNA nucleotide (A, U, G, C), có
chiều 5’->3’.
Cấu tạo: Là polymer của 4 loại DNA nucleotide (A, T, G,
C), mạch DNA có chiều 5’->3’. Phân loại:
Có chức năng dự trữ và truyền đạt thông tin di truyền.
Các bậc cấu trúc của DNA:
Cấu trúc bậc 1: cấu trúc đơn giản nhất bao gồm trình tự
nucleotide có chiều 5’ -> 3’ (polynucleotide). Các nucleotide
RNA thông tin (messenger RNA, mRNA): phân tử RNA mạch
liên kết với nhau bằng liên kết phosphodiester.
đơn, mang trình tự di truyền của gene và được ribosome đọc
trong quá trình tổng hợp protein. Thông tin trên mRNA có thể
Cấu trúc bậc 2: gồm 2 mạch polynucleotide chạy ngược
quay ngược trở lại DNA thông qua phiên mã ngược (reverse
nhau (đối song song) và liên kết với nhau bằng liên kết
transcription).
hydro giữa các cặp base theo nguyên tắc bổ sung (A-T
RNA vận chuyển (transfer RNA, tRNA): có cấu trúc 3 thùy đặc
bằng 2 liên kết hydro, G-C bằng 3 liên kết hydro).
trưng, vận chuyển amino acid tương ứng đến ribosome trong quá
trình tổng hợp protein.
Cấu trúc bậc 3: cấu trúc lập thể do gấp cuộn ở mức độ cao
hơn (siêu xoắn, supercoil). Siêu xoắn có thể ở dạng siêu RNA ribosome (ribosomal RNA, rRNA): phân tử RNA mạch đơn
xoắn trái và siêu xoắn phải. tham gia cấu trúc của ribosome (trong quá trình tổng hợp protein).
Các thành phần cấu trúc ribosome khác nhau ở sinh vật nhân sơ
Dạng siêu xoắn có thể bắt gặp ở DNA vòng của vi khuẩn, và nhân chuẩn.
virus, ti thể, lục lạp.
Cấu trúc bậc 4: các bậc cấu trúc cao giữa DNA và các
phân tử khác như histone để hình thành Nhiễm sắc thể.
Ví dụ: nucleosome gồm 1 đoạn tử DNA mạch kép quấn
quanh lõi protein (8 phân tử histone).
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
TẾ BÀO VÀ CÁC BÀO QUAN

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT


KIẾN THỨC
CHUNG
1. Tất cả các sinh vật được cấu thành từ
tế bào
2. Tế bào là dạng sống nhỏ nhất (đơn vị
của sự sống)
3. Tế bào chỉ được sinh ra từ tế bào
Phân loại:
Tế bào nhân sơ (tiền nhân, prokaryote): vi
khuẩn và cổ khuẩn
Tế bào nhân thật (nhân chuẩn, Eukaryote):
tế bào động vật/thực vật, nấm, protit
Cấu tạo chung:
Vật chất di truyền (nhân hay thể nhân)
Tế bào chất – bán lỏng (chứa bào quan và
bào tương)
Màng sinh chất– màng phospholipid kép
CẤU TRÚC TẾ BÀO BÀO QUAN CỦA TẾ BÀO NHÂN THẬT
TẾ BÀO NHÂN SƠ: TẾ BÀO NHÂN THỰC: HỆ THỐNG NỘI MÀNG:
Là chuỗi các màng phospholipid kép kết nối nhau  Phân chia tế bào thành
Kích thước nhỏ: 0.5 – 1.5um Kích thước 0.01 – 0.1 mm
nhiều khu vực để thực hiện các hoạt động khác nhau:
1. Mạng lưới nội chất - endoplasmic reticulum, ER: Gồm ER trơn và nhám.
Có màng phospholipid bao bọc Phức tạp hơn tế bào nhân sơ ER Nhám: Màng hình thành hệ thống kênh xuyên suốt xuất phát từ màng
nhân; Ribosome được gắn trên bề mặt màng tạo nhám; Lưu ý: Ribosome có
Nucleoid: vùng nhân, không có màng Chứa nhân được bao bọc bởi thể tồn tại ở dạng đính trên ER nhám hoặc tự do trong tế bào chất.
nhân bao bọc, chứa DNA vòng màng phospholipid kép Chức năng: tổng hợp protein được tiết ra khỏi tế bào, hoặc được đưa đến
lysosome, và các hệ thống màng.
ER Trơn: Hệ thống màng tiếp nối từ màng nhân hoặc rER, rất ít ribosomes;
Có ribosome/Thành tế bào/vỏ kén/lông Phân vùng các chức năng của Chức năng: tổng hợp lipid màng, dự trữ lipid và giải độc
và roi tế bào ở các bào quan và hệ 2. Thể Golgi: Túi dẹt bản chất màng phospholipid, Gồm các túi rời nhau. Có 2
thống nội màng mặt: cis (hướng vào trong nhân) và trans (hướng ra màng)
Không có bào quan Chức năng: Đóng gói và phân phối các chất (protein) đến các vùng khác nhau
khung xương tế bào để hỗ trợ của tế bào; Tổng hợp các thành phần của màng tế bào; Sửa chữa màng
và duy trì cấu trúc và chức năng 3. Lysosomes: Cơ quan tiêu hóa của tế bào: túi màng chứa nhiều enzyme
tế bào phân cắt các đại phân tử (ví dụ glycogen thành glucose), pH thấp: 4.5 - 5.
Chức năng: Phá hủy tế bào và các bào quan thông qua quá trình tự thực
MÀNG TẾ BÀO: (autophagy) hoặc các chất ngoại lai/mầm bệnh thu nhận thông qua thực bào
Là lớp màng phospholipid kép và protein (xuyên hoặc bám màng). Phần (phagocytosis).
đầu: nhóm phosphate nên có tính ưa nước (hydrophilic). Phần đuôi là
các axit béo nên có tính kỵ nước (hydrophobic) TI THỂ: Nhà máy năng lượng của Tế bào
Có ở mọi tế bào nhân thật
Tính chất đặc trưng của màng: (1) Màng có tính khảm lỏng: Khảm Chứa DNA vòng, Nhân đôi độc lập so với tế bào
lỏng bởi các bè lipid (lipid raft) và các protein màng. (2) Có tính thấm Có 2 màng lipid kép
chọn lọc: cho phép các phân tử nhỏ (O2, CO2, & H2O) đi qua. Màng ngoài: phẳng; Màng trong cuộn tạo nếp gấp (cristae), môi trường phía
sau mặt trong là chất nền (matrix)
TẾ BÀO CHẤT:
Môi trường bán lỏng được bao bọc bên trong màng tế bào, Cung cấp môi LỤC LẠP:
trường cho các phản ứng hóa học xảy ra, Chứa các bào quan Có mặt ở tế bào thực vật và sinh vật tự dưỡng quang năng
Chứa diệp lục thực hiện quang hợp
2 màng phospholipid kép
NHÂN Thylakoids các túi nằm phía trong màng trong
Có màng nhân: 2 lớp màng phospholipid kép Grana là những chồng túi thylakoid
Lỗ nhân: vị trí trao đổi chất với tế bào chất THUYẾT NỘI CỘNG SINH: giải thích sự hình thành của bào quan Ti thể
và Lục lạp thông qua quan hệ cộng sinh
Nhân con: tổng hợp ribosome RNA; Chứa nhiễm sắc thể = (DNA+ Một tổ tiên của tế bào nhân thật (vật chủ) đã nuốt lấy 1 tế bào vi khuẩn
protein Histon). khác và sau nhiều thế hệ, tế bào vi khuẩn trở thành 1 bào quan của tế bào
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT vật chủ.
 Quá trình/ Các giai đoạn sinh tổng hợp
CÁC THÀNH PHẦN KHÁC CỦA TÉ BÀO NHÂN THẬT protein

- mRNA được tổng hợp trong nhân

- mRNA di chuyển tới ribosome trên
rER
KHÔNG BÀO:
Thực vật: một không bào trung tâm lớn, có thể mang chức năng tiêu hóa
- Tổng hợp protein (gắn trên màng)
như lysosome ở động vật - Protein được vận chuyển đến Golgi
Động vật: Nhiều không bào nhỏ qua bóng vận chuyển (vesicle)
Dự trữ nước, thức ăn, enzyme, chất thải và sắc tố. - Hoàn thiện đóng gói
- Đưa đến các bào quan (rER, sER,
TRUNG THỂ lysosome)
Có ở tế bào động vật. - Hoặc đưa đến màng tế bào hoặc
KHÔNG có ở thực vật được tiết ra ngoài
Hình ống dài 0.5 μm và đường kính 0.2 μm.
Cấu trúc bên trong : 9 bộ 3 vi ống
Cấu trúc cặp nằm gần nhân
Biến mất khi tế bào phân chia, hình thành sợi phân chia SARS-COV2 sử dụng con đường
Gắn và kéo các cặp nhiễm sắc đi về 2 đầu của tế bào tương tự để tạo thành các virus mới
trong quá trình lây nhiễm
BỘ KHUNG XƯƠNG TẾ BÀO
Mạng lưới các khung dây và sợi có bản chất protein. Có 3 loại Vật chất di truyền của SARS-CoV 2 là
Vi sợi actin – hoạt động co thắt RNA
Vi ống– tubulin tổ chức cấu trúc nội bào và di chuyển vật chất bên trong
tế bào
Sợi trung gian – chắc nhất có vai trò ổn định cấu trúc tế bào

CÁC CẤU TRÚC NGOẠI BÀO

Tế bào động vật: Chất nền ngoại bào bao quanh: Chứa glycoprotein
(đường + protein) và sợi protein như collagen

Thành tế bào của thực vật (cellulose)

Nấm (vỏ chitin)

Thành tế bào vi khuẩn: peptidoglycan (peptide + đường)  nhờ mật

độ/độ dày cảu lớp peptidoglycan mà người ta có phương pháp nhuộm
gram phân biệt vi khuẩn Gram âm (thành mỏng) và Gram dương (thành
dày).

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

BIẾN DƯỠNG NĂNG LƯỢNG

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

 Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
2 CON ĐƯỜNG BIẾN DƯỠNG TRONG CƠ THỂ:
Đồng hoá: Tổng hợp các chất phức tạp từ các đơn phân. Ví dụ:
Tổng hợp protein từ các amino acid để xây dung tế bào.
Dị hoá: Quá trình phân giải các chất phức tạp thành các chất đơn
giản. Ví dụ: enzyme amylase cắt tinh bộ thành các đường đơn
giản hơn  cơ thể dễ hấp thu, sử dụng. Quá trình Dị hoá chuyển
năng lượng chứa trong các liên kết C-H của đại phân tử (đường,
protein, và mỡ) thành đơn vị năng lượng của tế bào (ATP) thông
qua phản ứng oxy hóa khử (redox)
NĂNG LƯỢNG SINH HỌC:
Hoá học: do vị trí và cách sắp xếp các nguyên tử và phân tử (thế
năng) và được giải phóng trong các phản ứng oxy hóa.
ATP (Adenosine triphosphate) giải phóng năng lượng để tạo
công:
1. Công hóa học: đồng hóa, tổng hợp polymer từ monomer
2. Cộng vận chuyển: bơm vận chuyển các chất qua màng sinh
chất
3. Công cơ học: vận động tế bào qua lông và roi, co giãn tế bào
cơ, vận động của nhiễm sắc thể
TIÊU HOÁ:
Tiêu hóa (phân cắt) các đại phân tử thành đơn phân tử nhờ:
HCl ở dạ dày
Enzymes ở miệng, dạ dày, ruột ruột non
Enzymes trong lysosome cho tiêu hóa của tế bào
Hấp thu đơn phân tử (đơn gian) thông qua các tế bào chuyên biệt trong
ruột non  dòng máu  các tế bào.
Đường phức cần được thủy phân thành các đường đơn trước
khi đi vào máu
DỊ HOÁ TRONG TRƯỜNG HỢP CƠ CHẤT LÀ ĐƯỜNG
ĐƯỜNG PHÂN:
Nơi xảy ra phản ứng: Tế bào chất (Tương bào)
Đầu vào: 1 Glucose
Đầu ra: 2 Pyruvate + 2 ATP (năng lượng) + 2 NADH (chất dẫn
truyền e-).
Trong trường hợp Đường tham gia vào quá trình đường phân
không phải là Glucose thì tuân theo sơ đồ sau:
Galactose Fructose
CHU TRÌNH KREBS (TCA):
Trước khi vào chu trình Krebs thì Pyruvate được oxi hoá tạo
Acetyl-CoA và CO2
Nơi xảy ra phản ứng: Chất nền ti thể
Đầu vào: Pyruvate  Acetyl-CoA
Đầu ra: Oxaloacetate (được tái sử dung vào chu trình Krebs) + 2
GTP (năng lượng) + 6 NADH + 2 FADH2 (chất dẫn truyền e-)
TỔNG SỐ LƯỢNG ATP TẠO THÀNH khi oxy hoá hoàn toàn
1 phân tử Glucose: 30 – 32 ATP
NĂNG LƯỢNG ĐƯỢC TẠO RA TỪ OXY HÓA 1 PHÂN TỬ
LIPID (mang 1 glycerol và 3 acid béo (C18)) là 460 ATP
Trong đó, acid béo được chuyển dạng thành acetyl–CoA trong
ty thể nhờ β-oxidation.
CÁC TRƯỜNG HỢP ĐẶC BIỆT:
LÊN MEN: Lên men – đường phân khi không có oxy (yếm khí).
Do quá trình LÊN MEN tạo các sản phẩm cụ thể như Lactate,
ethanol…(không giữ lại sản phẩm cuối pyruvate để tham gia
Krebs) nên quá trình lên men không tạo nhiều ATP so với
ĐƯỜNG PHÂN có oxy.
DỊ HOÁ TRONG TRƯỜNG HỢP CƠ CHẤT LÀ PROTEIN HOẶC
LIPID: Sau khi protein và lipid được tiêu hoá, các sản phẩm của
nó tham gia vào quá trình được phân và chu trình Krebs theo sơ
đồ:

SỐ PHẬN CỦA GLUCOSE KHI ĐI VÀO TẾ BÀO: Được phosphoryl hoá
nhờ enzyme Hexokinase tạo Glucose-6-Phosphate:
1. Tham gia vào quá trình đường phân để giải phóng năng lượng
2. Chuyển thành Glucose-1-Phosphate để tạo thành Glycogen dự trữ ở
gan
3. Chuyển thành Ribose-5-phosphate để tham gia tổng hợp Nucleotide
TIÊU HOÁ CÁC CHẤT NHỜ ENZYME:
Đường: enzyme Amylase cắt tinh bột thành đường đơn
Protein: phân giải protein thành amino acid nhờ enzyme Protase
Lipid: quá trình phân giải mỡ thành glycerol và acid béo nhờ enzyme
Lipase
CHUỖI TRUYỀN ĐIỆN TỬ (e-):
Nơi xảy ra phản ứng: Màng trong ti thể
Đầu vào: NADH + FADH2 + O2 + e-  Do vậy, chuỗi truyền điện
tử phải xảy ra trong điều kiện có O2
Đầu ra: ATP + H2O. Oxy là điểm đến cuối cùng của e- cùng với
H+ tạo nước. Thiếu Oxy, cả con đường chuyển hóa dừng ở bước
tạo ra pyruvate.
Ở vi khuẩn, chuối truyền e- được xảy ra do gradient H+ giữa bào
tương và phần giữa màng tế bào và thành tế bào
TRAO ĐỔI CHẤT QUA MÀNG
TẾ BÀO

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

 TRAO ĐỔI CÁC CHẤT PHÂN TỬ NHỎ

VẬN CHUYỂN BỊ ĐỘNG

VẬN CHUYỂN CHỦ ĐỘNG
(Khuếch tán)
ĐẶC ĐIỂM: ĐẶC ĐIỂM:

Năng lượng: Không sử dụng năng lượng/ATP Năng lượng: Có sử dụng năng lượng/ATP

Hướng di chuyển của các chất: Cùng chiều Gradient nồng độ (các Hướng di chuyển của các chất: Ngược chiều Gradient nồng độ (các
chất di chuyển từ nơi có nồng độ cao sang nơi có nồng độ thấp) chất di chuyển từ nơi có nồng độ thấp sang nơi có nồng độ cao)

ĐƠN GIẢN
Các phân tử chuyển động xen qua
khoảng không nhỏ của màng lipid
kép nếu cơ chất có khả năng hòa
tan trong lipid. (các chất khí CO2,
O2, N2 , hay rượu…
1 phần nhỏ của H2O có khả năng
xuyên qua màng tế bào: Quá trình
thẩm thấu
CÓ TỔ CHỨC
(có tương tác với kênh vận chuyển) SƠ CẤP THỨ CẤP
Năng lượng: đến từ việc phân giải ATP Năng lượng: lấy từ năng lượng dữ trữ dưới
Khuếch tán có tổ chức (facilitated dạng ion khác nhau, được tạo bởi vận
diffusion) đòi hỏi sự tương tác của cơ chất (bên cạnh bơm có gắn phức hợp ATPase).
chuyển sơ cấp ion khác.
với các protein màng. Các protein màng hỗ trợ
vận chuyển các phân tử hay ion qua màng Bơm chỉ vận chuyển 1 chất/lần
Bơm cùng lúc vận chuyển 2 chất đồng thời.
thông qua các tương tác hóa học, vật lý. 1 loại ion trong đó là Na+
Đại diện:
1 phần lớn của H2O được vận chuyển qua
Bơm Na+/K+: Có vai trò trong cân
màng tế bào thông qua kênh Aquaporin.
bằng điện thế màng. Bơm có khả
năng gắn 3 ion Na+ và 2 ion K+.
Glucose được vận chuyển qua kênh GLUT ĐỒNG CHUYỂN NGHỊCH CHUYỂN
Bơm Ca2+: Có vai trò trong hoạt Đại diện:
ĐẶC ĐIỂM CỦA KÊNH: động co cơ. Có mặt trên màng tế Đại diện:
1. Cho phép khuếch tán có chọn lọc bào (bơm Ca2+ ra ngoài tế bào để
Glucose/Na+: vận Ca2+ /Na+: hỗ trợ thêm
2. Một số Kênh có khả năng đóng mở thông duy trì nồng độ ion Ca2+ trong tế việc vận chuyển Ca2+
qua các tín hiệu: bào thấp hơn ngoài tế bào 10.000 chuyển glucose qua
thận và tế bào biểu ở một số tế bào
điều hòa tín hiệu điện (voltage gated lần) và màng bào quan. H+ / Na+: xảy ra ở ống
mô ruột
channel)
Amino acid/ Na+: chủ lượn gần của thận
Các phân tử hóa học bám vào kênh protein yếu ở thận, ruột
thông qua tương tác thụ thể-phối tử
(ligand gated channel). Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
 TRAO ĐỔI CÁC CHẤT PHÂN TỬ LỚN

NHẬP BÀO XUẤT BÀO

Các phân tử có khối lượng lớn như protein, lipid, v.v… được trao đổi qua màng tế thông qua hiện tượng nhập bào, xuất bào.
Quá trình giải phóng các chất ra khỏi tế
bào. Bao gồm:
Loại thải các chất cặn bã trong quá trình
ẨM BÀO THỰC BÀO tiêu hóa.
(Phân tử nhỏ tan trong nước) (Phân tử lớn) Giải phóng các sản phẩm sau tổng hợp
PHÂN LOẠI: Thực bào là quá trình tế bào tiêu hóa các hạt lớn (>0.5 μm) vào trong thể thực bào. như protein hay hormone từ bộ máy Golgi.
Vi ẩm bào (túi nhỏ ~ 100 nm): Hình thành các vết lõm nhỏ Sau đó, thể thực bào được kết hợp với lysosomes để tiêu hóa bằng enzyme.
trên màng tế bào, từ đó cuốn luôn các phân tử nhỏ vào. Hai quá trình Nhập và xuất bào luôn được cân
Thực bào chỉ xảy ra ở một số loại tế bào, chủ yếu là các tế bào miễn dịch như bằng, nên kích thước bề mặt tế bào luôn ổn
neutrophil, đại thực bào, tế bào hình sao, tế bào lympho B. định.

VAI TRÒ:
Quan trọng trong việc bảo vệ cơ thể trước sự xâm nhiễm của vi khuẩn, vi rút hoặc các PHÂN LOẠI:
vật thể lạ.
Dọn sạch xác vi khuẩn, virus, kháng nguyên sau khi được trung hòa bởi kháng thể Xuất bào không điều hoà: Không cần tín
hoặc bổ thể thông qua các thụ thể đặc hiệu hiệu bên ngoài. Cung cấp protein màng và
Đại ẩm bào (túi lớn ~ 1-2 μm): tái sắp xếp các sợi actin Là bước khởi đầu của quá trình, trình diện kháng nguyên lipid màng, v.v... Đồng thời lọai bỏ các chất từ
trên màng tế bào để bao lấy chất  đưa vào tế bào tạo bên trong tế bào.
Macropinosome
Xuất bào có điều hoà: Cơ chế phổ biến ở
CƠ CHẾ: QUÁ TRÌNH THỰC BÀO:
1. Vi ẩm phụ Sau khi vi khuẩn được gắn vào các tế bào tiết có chức năng lưu trữ hormone,
thuộc Clathrin thụ thể trên màng tế bào, tế bào enzyme, tiêu hóa và chất dẫn truyền thần
2. Vi ẩm phụ tạo nên chân giả (actin) và bao lấy kinh.
thuộc Caveolin chúng. Các túi tiết sẽ tiết khi được kích thích bởi
3. Đại ẩm bào Sau đó, chúng được bọc trong thể các tín hiệu ngoại bào. Sau đó, các túi này
thực bào (phagosome), và dung nhập với màng tế bào và thả các chất tiết. Sau
(1) Sau đó, các túi ẩm bào nhập với túi nội bào hợp với lysosome tạo thể tiết, các túi này được tái lập và trở về nội bào.
(endosome) và thủy phân các chất thành các phân phagolysosome.
tử nhỏ bằng enzyme Vi khuẩn được tiêu hóa trong thể Xuất bào được điều hoà bởi lysosome
(2) Các túi ẩm bào đi về phía bên kia cực tế bào và thực bào nhờ enzyme tiêu hóa của (xuất bào sao phân huỷ): Hiện tượng xảy ra
xuất bào (duy trì thể tích/vận động tế bào). lysosome sau quá trình tiêu hóa của lysozyme. Các chất
Các sản phẩm sau tiêu hóa sẽ thải sau đó được ra khỏi tế bào bằng hiện
được đưa ra khỏi tế bào (Trình bày tượng xuất bào.
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
trong sơ đồ)
VẬN ĐỘNG CỦA TẾ BÀO

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

BỘ KHUNG XƯƠNG TẾ BÀO (CYTOSKELETON): CÁC KIỂU VẬN ĐỘNG

VI SỢI – SỢI ACTIN - Actin filaments: VẬN ĐỘNG CỦA LÔNG ROI và LÔNG NHUNG:
Cấu trúc: gồm 3 thành phần protein khác nhau:
Cấu trúc chung của lông roi và lông nhung: chứa protein vận động dynein và các vi
• actin
ống, tubulin.
• tropomyosin Cấu trúc 9+2:
• Troponin Lõi của mỗi cấu trúc được gọi là axoneme; chứa hai vi ống trung tâm được bao quanh
Chức năng: bởi một vòng ngoài gồm chín vi ống kép.
• Duy trì/ thay đổi hình dạng tế bào Các phân tử Dynein nằm xung quanh chu vi của axoneme theo những khoảng cách
• Cùng với myosin tham gia hoạt động co cơ
đều đặn dọc theo chiều dài của nó, là cầu nối của các cặp vi ống cạnh nhau.
• nhu động của tế bào: di động kiểu Amib, hiện tượng thực bào phụ thuộc vào hoạt
động của các sợi Actin (trùng hợp) nằm ngay dưới màng tế bào. Vỏ bọc có nguồn gốc từ màng sinh chất
• phân chia tế bào

VI ỐNG - Microtubules:
Cấu trúc:
• Là những ống rỗng hình trụ, đường kính khoảng 25 nm, được quấn quanh bởi 13 sợi
nguyên (là các chuỗi polypeptide hình cầu, là sản phẩm nhị hợp của α- và β-tubulin.
• Được tổ chức bởi trung thể. Chuyển động đập của lông roi (flagellum):
Nhiệm vụ chính: Là chuyển động của roi tinh trùng ở người và động vật
Vận chuyển bên trong tế bào (liên kết với dynein và kinesin, vận chuyển các bào quan Quá trình đập của lông roi được thúc đẩy bởi dynein (protein motor) vốn liên kết với
như ti thể hay các túi màng) ống A của mỗi ống kép. Với sự có mặt của ATP, các dynein liên kết ống B của ống
Cấu tạo nên thoi vô sắc kép kế bên và di chuyển dọc theo ống B về phía đuôi roi, tạo ra chuyển động trượt
Tạo nên lớp màng bảo vệ ở tế bào thực vật giữa các ống kép này.
Sự vận động của lông và roi (nhờ sự trượt lên nhau của các ống vi thể) Sự kết hợp nhịp nhàng (Công tắc bật tắt) của Dynein ở trạng thái hoạt động và trạng
thái nghỉ (bị ức chế) sẽ tạo ra chuyển động uốn cong lông roi.
SỢI TRUNG GIAN - intermediatefilaments:
Các sợi trung gian là các protein hình sợi, thông thường gồm 3 chuỗi polypeptide hình Chuyển động đập của lông nhung (cilium):
sợi với kích thước khác nhau. Những sợi này có đường kính từ 8 đến 11 nm và bền hơn Ngắn hơn và có số lượng nhiều hơn lông roi.
các sợi actin. Chúng tổ chức các cấu trúc không gian 3 chiều bên trong tế bào (thành Chuyển động như mái chèo.
phần cấu trúc của màng nhân). Là chuyển động hai pha, pha chuyển động: cilium được giữ cứng và chỉ uốn cong ở
Có nhiều loại sợi trung gian khác nhau: phần gốc của nó và pha phục hồi: phần uốn cong hình thành ở phần gốc đi ra đầu
Cấu trúc nâng đỡ màng nhân: lamin mút.
Các cấu trúc nâng đỡ tế bào (tế bào cơ, tế bào trung mô): vimentin và desmin Lông nhung hoạt động bằng cách đập qua lại một cách nhịp nhàng, chuyển động chất
Tế bào biểu bì: keratin lỏng xung quanh chúng.
Sợi thần kinh: peripherin, neurofilaments, và glial fibrillary acidic protein (GFAP). Xảy ra ở ở bề mặt của biểu mô đường hô hấp và mặt trong của ống dẫn trứng của cơ
quan sinh sản.
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
 QUÁ TRÌNH THOÁT MẠCH CỦA TẾ BÀO
VẬN ĐỘNG CO CƠ
LYMPHO
Nguyên tắc di chuyển: dựa trên hoạt động của
mô hình Crawling
Đơn vị co cơ nhỏ nhất là Sarcomere
Sợi tham gia vận động co cơ Các bước di chuyển của Mô hình
là sợi Actin và Myosin Crawling:
1. Bám cố định ở 1 mép tế bào và mở rộng
bằng cách polyme hóa actin ở mép đối diện
(phía trước).
Các bước co cơ 2. Bám dính phần phía trước vào bề mặt di
ATP (được giải phóng bởi sợi actin) gắn vào “đầu” Myosin chuyển và khử dính ở thân và phía sau tế
Quá trình thủy phân ATP làm vểnh “đầu” Myosin, thu hẹp khoảng cách đầu Myosin và actin bào.
3. Kéo toàn bộ thân tế bào về phía trước bằng
Với sự hiện diện của ion Ca2+, Đầu Myosin gắn vào vị trí gắn trên sợi actin các lực tương phản được tạo ra ở thân và
Năng lượng tạo ra hoạt động kéo trượt sợi actin khi ADP +Pi được giải phóng, dẫn đến phía sau tế bào.
hoạt động co cơ Quá trình liên kết chất nền tế bào được hình
thành khi các bó actin kết nối với chất nền
Vai trò của ion Ca2+ thông qua các phân tử kết dính như Integrin
Tropomyosin và myosin complex là các protein điều hòa gắn trên sợi actin.
Trong trạng thái nghỉ, tropomyosin bao phủ vị trí gắn myosin trên sợi actin, ngăn chặn
tương tác giữa actin và myosin. Chuyển động kiểu amib cơ bản
Khi nồng độ Ca2+ tăng trong cytosol, Ca2+ bám vào troponin complex, làm di chuyển vị trí
của troponin complex trên sợi actin  làm lộ ra vị trí gắn myosin Nguyên lý chung của chuyển động kiểu amib: là kết quả của việc liên tục hình
thành màng tế bào mới ở đầu chân giả và liên tục hấp thụ của màng ở phần
giữa và phía sau của tế bào, dẫn đến chuyển động về phía trước.
Motor neuron và sự co cơ. Các bước:
1. Synapse nhận được xung thần kinh
Đồng thời xảy ra quá trình gắn các thụ thể bám dính.
2. Acetylcholine (ACh) giải phóng vào khớp thần kinh (synapse) qua quá trình xuất bào
(exocytosis)
3. ACh tràn qua khe hở khớp thần kinh và gắn vào các thụ thể trên sarcolemma
4. Tính thẩm thấu của sarcolemma thay đổi  Na+ xâm nhập vào tế bào
5. Một xung cơ được kích hoạt và truyền qua các ống tubule
6. ACh khử cực các kênh tế bào cơ bên trong SR (sacroplasmic reticulum)  giải phóng
Ca2+
7. Ca2+ khuếch tán từ SR và liên kết với troponin trên actin
8. Đầu myosin liên kết với actin  co cơ.

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

KIỂM SOÁT CHU KỲ TẾ BÀO

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

CHU KÌ TẾ BÀO
CÁC ĐIỂM KIỂM SOÁT CHU KỲ TẾ BÀO Cyclin-Cdk được điều hòa bởi các CDK inhibitors
• Nếu DNA bị hư hại, tế bào không thể vượt qua được (CKIs)
Chu kỳ tế bào là một mô hình lặp đi lặp lại của
checkpoint G1/S để đi từ G1  S Có 7 loại protein có khả năng điều hòa CDK, được gọi là
quá trình: (1) tăng trưởng và (2) phân chia xảy
• Nếu tế bào bước vào được giai đoạn S mà DNA bị CKI bao gồm: p15, p16, p18, p19, p21, p27, p57
ra ở tế bào nhân thực.
hư hại thì checkpoint S sẽ dừng việc nhân đôi DNA
Một chu kỳ của tế bào gồm 2 giai đoạn: cho tới khi việc sửa sai hoàn tất.
PHỨC HỢP ĐV có xương sống (VERTEBRATES)
Interphase (G1, S, G2) • Checkpoint G2 ở pha G2 sẽ không cho tế bào đi vào
pha M nếu như việc nhân đôi DNA chưa hoàn tất CYCLIN-CDK CDK tương ứng
và Mitosis - pha M (prophase, metaphase, CYCLIN
anaphase và telophase) • Checkpoint M ở pha M sẽ ngăn không cho tế bào đi
G1 -CDK Cyclin D CDK4, CDK6
và Cytokinesis (phân chia tế bào chất). vào anaphase nếu như các NST chưa gắn vào thoi
vô sắc G1/S -CDK Cyclin E CDK2
Interphase
S -CDK Cyclin A CDK2, CDK1
Pha G1 (Pha Gap 1): Tăng trưởng tế bào và chuẩn bị các vật liệu cho Pha S. • Khi tế bào kết thúc G1 thì tế bào sẽ tiếp tục đi vào các
Pha S (synthesis – Pha Tổng hợp): Sinh tổng hợp DNA. giai đoạn tiếp theo và phân chia. Thời điểm mà tế M -CDK Cyclin B CDC2
Pha G2 (Pha Gap 2): Pha tăng trưởng bổ sung (chromatid trở thành nhiễm bào quyết định phân chia hay đi vào giai đoạn nghỉ
sắc thể được sao chép). G0 được gọi là điểm R (R point) – Điểm hạn định

Mitosis: Nguyên phân: Bao gồm phân chia nhân (Pha M) và tế bào chất.
Prophase (Kì đầu): Các nhiễm sắc thể cô đặc lại, Màng nhân biến mất, Các
trung thể tách ra và đi về cực đối diện của tế bào. Các sợi trục (thoi phân
bào) hình thành và tỏa ra về phía trung tâm của tế bào.
Metaphase (Kì giữa): Các nhiễm sắc thể xếp hàng ngang giữa tế bào.
Thoi phân bào nối tâm động của mỗi chromatid chị em với các cực của tế bào.
Các nhiễm sắc thể xếp thành hàng giữa tế bào
Anaphase (Kì sau): Trung thể hỗ trợ các NST chị em phân tách.
Các NSTchị em phân tách trở thành các nhiễm sắc thể riêng lẻ.
Các NST chị em riêng lẻ di chuyển đến các cực đối diện của tế bào.
Telophase (Kì cuối): Nhiễm sắc thể: (mỗi nhiễm sắc thể bao gồm một nhiễm
sắc thể duy nhất) duỗi xoắn.
Vỏ nhân hình thành xung quanh các nhiễm sắc thể ở mỗi cực của tế bào.
Thoi phân bào đứt gãy và tiêu biến. Cytokinesis (Quá trình phân chia tế bào
chất) bắt đầu.
Cytokinesis – Phân chia tế bào chất
Quá trình cytokinesis có phần khác nhau ở các tế bào thực vật và động vật.
Ở tế bào động vật, màng tế bào hình thành một rãnh phân cắt, cuối cùng bó
tế bào thành hai phần gần bằng nhau, mỗi phần chứa nhân riêng và các bào
quan tế bào chất.
Ở tế bào thực vật, dần hình thành các dạng cell plate (tấm ngăn cách, vách
ngăn).
2. Phosphoryl hóa pRb: Protein pRb (gene ức chế khối u
CÁC NHÂN TỐ CHÍNH THAM GIA ĐIỀU HÒA CHU KÌ Retinoblastoma protein) kiểm soát chu trình tế bào qua
TẾ BÀO điểm kiểm soát G1 (G1 checkpoint)
1. Phức hợp Cyclin/CDK 3. Ubiquitin-protein ligases Cdc20-APC/C: Điều khiển quá
Là một họ các serine/threonine protein kinases, trình tách 2 NST chị em ở Kỳ sau pha M
Liên kết với các thụ thể yếu tố tăng trưởng (growth
factor receptors) và với các phân tử kinase không thụ
thể (nonreceptor kinase molecules - Src).
Tương tác của Cdk’s & các cyclins khác nhau kích hoạt
các giai đoạn khác nhau của chu kỳ tế bào
Mức độ (levels) và hiệu lực (availability) của các cyclins-
CDK thay đổi khác nhau theo từng giai đoạn của chu kỳ
tế bào
Bốn nhóm cyclins:
Cyclin D (G1-cyclins) –thúc đẩy chu kỳ vượt qua “Bắt
đầu” hoặc qua điểm kiểm soát ở cuối G1
Cyclin E (G1/S-cyclins) – liên kết với Cdks ở cuối pha
G1 và chuẩn bị cho tế bào sao chép DNA
Cyclin A (S-cyclins) – liên kết Cdks trong pha S và thiết
yếu cho quá trình bắt đầu sao chép DNA
Cyclin B (M-cyclins) – thúc đẩy các diễn biến trong
nguyên phân
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
APOPTOSIS

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT


ĐỊNH NGHĨA APOPTOSIS
Là quá trình chết chủ động, đã được lập trình của tế bào.
VAI TRÒ CỦA APOPTOSIS
Loại bỏ các tế bào không mong muốn trong tiến hóa
Kiểm soát chất lượng tế bào: Loại bỏ tế bào bất thường, không
chức năng hoặc có khả năng gây hại cho cơ thể...
Cân bằng nội môi: Giúp cân bằng lượng tế bào sinh ra và chết đi
ở cơ thể trưởng thành
NGUYÊN NHÂN APOPTOSIS
Tế bào bị nhiễm vi-rút
Tế bào bị stress/chiếu tia xạ
Tế bào tiếp xúc với hóa chất có khả năng kích hoạt thụ thể chết
NHẬN DIỆN TẾ BÀO APOPTOSIS
Hình thái: các tế bào co rút; màng sinh chất phồng ra; các bào
quan cô đặc lại nhiều hơn trong tế bào chất; trong nhân: chất
nhiễm sắc cô đặc tối đa.
DNA bị phân mảnh: Endonuclease phân cắt DNA nhiễm sắc thể
thành các mảnh đặc trưng.
Thay đổi ở màng sinh chất: phosphatidylserin mang điện âm di
chuyển từ lớp lipid trong ra lớp lipid ngoài nhờ Scramblase  Tín
hiệu “ăn tôi”  bị Thực bào
Sự hình thành của cytochrome C ở khoảng giữa màng trong và
ngoài ty thể, Hình thành các thể apoptosis (apoptotic body) 
Xuất hiện quá trình thực bào (Phagocytosis)
SO SÁNH APOPTOSIS VÀ NECROSIS
Apoptosis - chết theo chu trình
 Tác nhân: Tia xạ, hóa chất gây apoptosis
 Màng tế bào nguyên vẹn cho đến cuối quá trình
 Thường tạo thể apoptosis và bị thực bào
 Không kích hoạt phản ứng viêm
Necrosis - hoại tử: là sự chết tế bào bệnh lý xảy ra khi tế bào bị
kích thích vật lý hoặc hóa học nghiêm trọng (thiếu oxy, tăng thân
nhiệt, thiếu máu cục bộ, bỏng…)
 Tác nhân: bỏng, đứt, đè nén, shock các điều kiện sinh hóa
 Hiện tượng: DNA nhân ngưng tụ, các thành phần tế bào phân
hủy nhanh chóng, các chất nội bào nhanh chóng bị rò rỉ do màng
tế bào vỡ ra...
 Kích hoạt cơ chế gây viêm.
CON ĐƯỜNG APOPTOSIS NỘI SINH
CON ĐƯỜNG APOPTOSIS NGOẠI SINH
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
NHÂN TỐ ĐIỀU HÒA APOPTOSIS
1. Các enzyme cắt Caspase:
Là họ cysteine nội bào quan trọng, xúc tác và cắt protein một
cách chọn lọc trong Apoptosis, hoại tử và viêm.
Caspase liên quan đến apoptosis:
Signaling hay Initiator caspase (2, 8, 9, 10) - Caspase
khơi mào: kích hoạt apoptosis – hiệu ứng xuôi dòng
Effector hay Executioner caspase (3, 6, 7) – Caspase
phản ứng: phân cắt các protein đích dẫn đến các dấu
hiệu hình thái và sinh hóa của quá trình apoptosis.
Caspase 3 (CPP32) đóng vai trò trung tâm trong quá trình
apoptosis
Và Caspase liên quan phản ứng viêm (Inflammatory
caspases 1, 4, 5, 13) Và các Caspase khác (Caspases 11, 12
(viêm), 14) ở chuột
2. Họ Bcl-2
Có ít nhất 24 protein thuộc họ Bcl-2, 6 protein kháng apoptosis
và 18 protein thúc đẩy apoptosis.
Anti-Apoptotic Factors - Death Inhibitors: thúc đẩy sống sót,
kháng apoptosis: BCL-2, BCL-XL, BCL-W,DIVA…
Pro-Apoptotic Factors- Death Activators: thúc đẩy chết tế
bào, gây apoptosis bằng cách gắn kết và ức chế protein Death
Inhibitors (Protein ức chế quá trình chết) hoặc Trực tiếp gây ra
sự thẩm thấu của màng ti thể  phóng thích cytochrome c
(Bax, Bak), VD: BH3-only (BID, BIM, PUMA…) và multi-
domain (BAX, BAK, BOK).
3. Cytochrome c và Apoptosome
Trong quá trình apoptosis nội sinh dẫn đến sự thay đổi tính
thấm màng ty thể và giải phóng cytochrome c.
Cytochrome c liên kết và kích hoạt Apaf-1 và procaspase-9, tạo
thành “apoptosome”.
4. Protein ức chế apoptosis (Inhibitor of Apoptosis
Proteins - IAPs)
Họ Protein ức chế Apoptosis có cấu trúc bao gồm: một hoặc
nhiều domain chức năng BIR (Baculovirus IAP Repeats) ở đầu
tận cùng N có chức năng ức chế quá trình apoptosis.
5. Sự điều hòa ở ty thể
Kết hợp của nhiều con đường tín hiệu để điều hoà tính thấm
của màng ngoài ti thể và quá trình apoptosis.
TÁI TỔ HỢP TƯƠNG ĐỒNG
Homologous Recombination-HR

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

ĐỊNH NGHĨA HR
Là quá trình hai phân tử DNA của khu tương đồng,
sau khi phối đôi, phá vỡ sợi và kết nối lại và trao đổi
đoạn.
VAI TRÒ CỦA HR
Cần thiết trong quá trình giảm phân để tạo ra sự
đa dạng giao tử và sự phân ly nhiễm sắc thể
Có vai trò quan trọng trong quá trình nguyên phân
để sửa chữa ADN bị tổn thương/sai hỏng và các
chạc sao chép bị dừng/lỗi.
ĐẶC ĐIỂM CHÍNH CỦA HR
Là một kiểu tái tổ hợp gen (cũng gọi là tái tổ hợp di
truyền), gồm hai sự việc đồng thời:
• Một đoạn ADN ở nhiễm sắc thể này bị cắt, di
chuyển sang vị trí tương ứng ở nhiễm sắc thể
tương đồng với nó, kết nối vào vị trí đó.
• Cùng lúc, có sự trao đổi ngược lại: một đoạn
ADN ở nhiễm sắc thể tương đồng kia cũng bị cắt,
di chuyển sang vị trí tương ứng ở nhiễm sắc thể
tương đồng với nó, kết nối vào vị trí đó.
MỘT SỐ THUẬT NGỮ
• Phức hợp tiếp hợp - Cấu trúc hình thái của các
nhiễm sắc thể tiếp hợp.
• Điểm bắt chéo (chiasma): nơi hai nhiễm sắc tử
của hai NST tương đồng đan xen vào nhau
• Thể lưỡng trị (bivalent) - Cấu trúc chứa tất cả
bốn chromatid (hai chromatid đại diện cho mỗi
homolog) khi bắt đầu giảm phân.
• Phân tử nối trung gian (Holliday junction) -
Một cặp ADN kép được nối với nhau thông qua
sự trao đổi qua lại của vật chất di truyền.
• Tái tổ hợp chỉ xảy ra ở những vị trí xác định gọi là
điểm nóng tái tổ hợp
CÁC MÔ HÌNH HR
1. Mô hình sửa chữa đứt gãy sợi đôi (Double-
stranded break repair - DSBR)
2. Mô hình Synthesis-Dependent Strand
Annealing (SDSA)
(1) Trên một nhiễm sắc thể xảy ra sự đứt sợi đôi (nhờ protein
Spo11 trong giảm phân và do tác nhân gây đột biến trong tế
bào soma)
(2) Sự cắt dần ở đoạn ngắn tại các đầu 5’ (5’-end resection) của
ADN sợi đơn.
(3) Do sự cắt dần đầu 5’ của 1 sợi DNA mà sợi DNA bổ sung với
nó bị “trống” 1 đoạn (không có liên kết Hydro với sợi kia)  Đầu 3'
của một sợi DNA đơn này có khả năng "xâm lấn" vào ADN của
chromatid kia.
SDSA
DSBR
(4) Đoạn xâm lấn làm mồi cho tổng hợp các base bị (4) Đoạn xâm lấn làm mồi cho tổng hợp
mất của nó nhờ sử dụng sợi ADN đối song song của các base bị mất của nó sử dụng DNA
chromatid làm khuôn. polymerase (như DSBR)  hình thành
Cấu trúc Holliday
(5) ADN polymerase sẽ lấp đầy chỗ trống và
ligase sẽ nối các đầu mút trong cấu trúc bắt chéo
kép đặc biệt  tạo ra 2 mối nối (5) Cấu trúc Holliday được giải phóng nhờ một quá trình gọi là
“di chuyển nhánh” (không cần resolvase phân cắt)
(6) Các enzyme resolvase phân giải cấu trúc trung gian, tạo ra sản phẩm trao
đổi chéo (TĐC) hoặc không trao đổi chéo. (6) Ligase giúp tổng hợp và nối liền lại phân tử ADN bị đứt.
Tùy thuộc vào việc Resolvase cắt 2 mối nối theo kiểu nào: 2 mối nối cùng được Do không xảy ra quá trình phân giải cấu trúc không gian như
cắt dọc hoặc cùng cắt ngang thì Không tạo sản phẩm TĐC; ngược lại, 1 bên cắt DSBR, mà chỉ xả ra việc 1 sợi DNA bắt qua sợi DNA khác và
dọc, 1 bên cắt ngang thì sẽ tạo sản phẩm TĐC. quay trở lại nên Không tạo sản phẩm trao đổi chéo.
TÓM LẠI
Phần đầu mô hình DSBR và SDSA là như nhau (bước 1-3)
Phần sau thì DSBR có thể tạo ra sản phẩm TĐC hoặc không TĐC, còn SDSA thì không tạo ra sản phẩm trao đổi chéo.
DSBR sử dụng enzyme resolvase phân giải cấu trúc trung gian
SDSA sử dụng quá trình “di chuyển nhánh” để giải phóng cấu trúc Holliday
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
CHUYỂN VỊ

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

PHÂN LOẠI DỰA TRÊN CÁC YẾU TỐ DI TRUYỀN VẬN ĐỘNG Ở VI KHUẨN
1. ĐOẠN XEN - IS (INSERTION SEQUENCE)
Khái niệm: là yếu tố Di truyền vận động (DTVĐ) mã hóa cho enzyme cần để chuyển vị (transposase)
Cấu trúc: Hai đầu được kẹp bằng hai đoạn trình tự đảo ngược ngắn (IR). Đoạn lặp có độ dài 5-9 bp 
transposon ngắn. 2 IR ở 2 đầu IS luôn có trình tự ngược chiều nhau.
2. GEN NHẢY (TRANSPOSON):
Khái niệm: là yếu tố Di truyền vận động (DTVĐ) và nó có thể mang các gen khác nữa ngoài gen mã hóa
enzyme chuyển vị transposase.
Cấu trúc: Transposon có vùng trung tâm được kẹp giữa bởi hai IS ở hai đầu có thể định vị cùng chiều
hoặc ngược chiều
Đặc điểm:
• Có thể một hoặc cả hai IS cùng có khả năng chuyển vị
• Transposon có thể chuyển vị như một đơn vị hoàn chỉnh (cả 2 IS cùng chuyển vị mang theo gen ở
giữa).
• Các yếu tố IS ở mỗi đầu có thể chuyển vị độc lập.
Cơ chế chuyển vị của transposon theo 3 cơ chế:
• sao chép (replicative): copy  paste
• không sao chép (non-replicative): cut  paste
• bảo tồn (conservative): cũng cut  paste nhưng “DNA cho” sẽ được nối liền lại sau khi mất đoạn.
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
3. CÁC YẾU TỐ TnA
Khái niệm: là yếu tố Di truyền vận động (DTVĐ) theo cơ chế sao chép và không dựa trên mô-
đun IS
Cấu trúc: Họ TnA có đoạn trình tự lặp lại ngược chiều ở hai đầu (38 –40 bp), vị trí res ở giữa và
mang ba gen.
• res (resolution site): vị trí tái tổ hợp đặc hiệu
• ampR (hay bla) mã hóa -galactamase (xác định tính kháng với kháng sinh Ampicillin).
• tnpA: transposase  chuyển vị
• tnpR: resolvase  phân giải cấu trúc trong tái tổ hợp tương đồng
Đặc điểm:
• Không dựa trên các mô-đun chuyển vị kiểu IS
• Bao gồm các đơn vị độc lập mang các gen mã hóa cho khả năng tự vận động và các gen
chọn lọc cho tính năng như kháng thuốc
• Có kích thước lớn (khoảng 5kb) và phức tạp hơn transposon.
• Thuộc nhóm gen nhảy qua cơ chế sao chép
Cơ chế chuyển vị của Tn3:
Có: 1 Plasmid (DNA dạng vòng) “cho” (Tn3) gồm 1 gen TnpA
(enzyme chuyển vị) + tnpR (resolvase) + res…
Và 1 “plasmid nhận” chứa 1 transposon và các gene khác
Cơ chế: Tn3 bị cắt ra tại vị trí TnpA và gắn vào (dung hợp) vị trí
transposon của “plasmid nhận”  trao đổi chéo tại vị trí res  2
plasmid khác nhau.
PHÂN LOẠI DỰA TRÊN PHƯƠNG THỨC CHUYỂN VỊ
1. Yếu tố cắt – dán: cắt khỏi vị trí này và xen vào vị trí khác.
2. Yếu tố sao chép: sao chép và xen vào vị trí mới (enzyme transposase).
3. Yếu tố sao chép ngược: ARN => ADN và xen vào vị trí mới (enzyme reverse transcriptase)
 Không học ơtrong chuyển vị ở vi khuẩn
SỬA CHỮA DNA

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

ĐỊNH NGHĨA SỬA CHỮA DNA
5. SỮA CHỮA MISTMACH (bắt cặp sai)
Là hoạt động khắc phục sai hỏng trên ADN, do các tác nhân gây đột biến tạo ra. ADN là phân
Được phát hiện ở vi khuẩn E. coli, nấm men và tế bào động vật có vú.
tử duy nhất trong tế bào có khả năng được sửa chữa khi bị biến đổi hay phá hỏng  ổn định
di truyền
Cơ chế: cắt bỏ nhờ một enzyme nhận biết base sai hỏng thực sự hoặc bị thay đổi chiều hướng
trong không gian.
CÁC CƠ CHẾ SỬA CHỮA DNA
6. SỮA CHỮA BẰNG TÁI TỔ HỢP TƯƠNG ĐỒNG
Các vị trí sai hỏng trong DNA được phục hồi bằng phương pháp tái tổ hợp  thu được một bản
1. SỬA CHỮA TỨC THỜI TRONG SAO CHÉP (CƠ CHẾ ĐỌC SỬA)
sao khác của trình tự từ một nguồn trình tự tương đồng không bị sai hỏng.
Các sai sót trong sao chép DNA (bắt cặp sai) được nhận biết và sửa chữa nhờ các DNA
polymerase (DNAP). DNAP có hoạt tính polymer hóa (tổng hợp) và hoạt tính 3’ exonuclease
Cơ chế:
(phân hủy DNA từ đầu 3’).
- Trong sao chép DNA: Khi DNAP gặp một số sai lệch trên sợi DNA, có 2 khả năng xảy ra:
• (error-prone) Nucleotide được lấp đầy chỗ trống không theo khuôn mẫu  vượt qua chỗ sai
Cơ chế: Trước khi Nucleotide (Nu) mới được gắn vào DNAP dò lại cặp base cuối  nếu
hỏng  vẫn còn sai sót.
chúng không bắt cặp  phản ứng polymer hóa sẽ dừng lại  Cặp Nu sai cuối ở đầu 3’ bị loại
• (error-free) DNAP dừng lại và huy động Nu lấp đầy những chỗ trống bằng cách tạo sợi bổ
nhờ DNAP (hoạt tính exonuclease). Sau khi sự bắt cặp của sợi kép đã đúng polymer hóa
sung từ khuôn là sợi nhiễm sắc tử chị em nhờ sửa chữa do tái tổ hợp  không sai sót
được tiếp tục.
- Trong tái tổ hợp tương đồng: có thể sử dụng khuôn mẫu từ Nhiễm sắc thể tương đồng để sửa
2. SỮA CHỮA PHỤC HỒI TRỰC TIẾP SAI HỎNG (QUANG TÁI HOẠT HÓA):
chữa sai hỏng (khi DNA không sao chép)
Là kiểu sửa chữa trực tiếp loại bỏ đơn giản và phục hồi các sai hỏng. Phổ biến ở thực vật và
prokaryote. Tuy nhiên chưa thấy ở động vật có vú và người.
7. SỮA CHỮA NGẪU NHIÊN (SOS)
Hệ thống SOS: chứa khoảng 30 gen không liên kết, bị ức chế bởi protein LexA (Hoạt động
Cơ chế: Sai hỏng trên ADN do tia tử ngoại gây ra  biến dạng cấu trúc xoắn của ADN 
protein LexA chịu sự kiểm soát của gen recA).
được sửa và phục hồi nhờ enzyme photolyase. Photolyase sử dụng ánh sáng (enzyme phụ
thuộc ánh sáng)  thay đổi liên kết hóa học/khôi phục lại các liên kết cộng hóa trị  Nu trở lại
Cơ chế: Khi tế bào bị nhiều tác nhân gây đột biến  sai hỏng nghiêm trọng  SOS sẽ phục hồi
bình thường.
tái bản theo cơ chế ngẫu nhiên “error-prone”
3. SỮA CHỮA CẮT BỎ BASE (BER)
Ví dụ: phân tử DNA bị sai hỏng nặng nề do chiếu tia tử ngoại hoặc tác nhân ung thư  2 sợi DNA
Thuộc cơ chế sửa chữa bằng phương pháp cắt bỏ
đều bị đứt, gãy  thông tin di truyền mất hoàn toàn  không có khuôn tái bản  DNA được sửa
Cơ chế:
sai “ngẫu nhiên”  duy trì được hoạt động tế bào nhưng DNA đột biến.
Glycosylase nhận biết base bị biến đổi hay mất gốc amin hoặc biến dạng cấu trúc xoắn do sai
lệch  Cắt bỏ base ra khỏi phân tử nhờ thủy phân liên kết giữa base – đường  DNAP đưa
8. SỮA CHỮA BẰNG NỐI ĐẦU KHÔNG TƯƠNG ĐỒNG
các nucleotide bổ sung vào chỗ trống  nối với đầu 3’-OH của nucleotide trước  Ligase nối
3’-PO4 nu mới với đầu 5’ nu sau.

4. SỮA CHỮA CẮT BỎ NU (NER)

Thuộc cơ chế sửa chữa bằng phương pháp cắt bỏ
Phổ biến ở hầu hết các sinh vật. Có sự tham gia của nhiều enzyme

Cơ chế: Khi phát hiện được sai hỏng, endonuclease sẽ cắt 2 phía của sợi DNA đơn mang lỗi
 Exonuclease loại bỏ đoạn hỏng ra khỏi DNA  DNAP sẽ tổng hợp đoạn DNA mới theo
nguyên tắc bổ sung  Ligase nối đoạn mới được tổng hợp với đoạn cũ. Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
HỌC THUYẾT TRUNG TÂM
CỦA SINH HỌC PHÂN TỬ

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

HỌC THUYẾT TRUNG TÂM CỦA SHPT
(CENTRA DOGMA)
1. Thông tin di truyền (TTDT) được lưu trữ trong
cấu trúc DNA
2. TTDT truyền từ DNA sang DNA thông qua tự
sao chép (replication)
3. TTDT truyền sang RNA thông qua phiên mã
(transcription)
4. TTDT truyền sang protein thông qua dịch mã
(translation)
Lưu ý:
Một số nội dung của luận thuyết trung tâm đã
không còn đúng (một số DNA, RNA không mã hóa
thông tin di truyền, phiên mã ngược, prion)
Nguyên lý Chagarff
Thành phần base của DNA khác nhau ở các loài (tỉ
lệ A ở cầu gai 32.8%, người 30.4%, E. coli 24.7%)
Trong một loài, tỉ lệ A tương đương với T, G tương
đương với C
 Đặt nền móng cho cấu trúc xoắn kép của DNA
1. QUÁ TRÌNH TỰ SAO CHÉP (DNA
REPLICATION)
Các bước:
Hai mạch DNA được tháo xoắn nhờ enzyme
Helicase
Mạch dẫn đầu (mạch nhanh): DNA polymerase
(DNAP) III tổng hợp mạch DNA mới theo chiều 5’ –
3’, hướng theo tâm di chuyển của chạc ba sao
chép
Mạch chậm: enzyme hoạt động theo mô hình
“nhảy cóc” giật lùi
• Enzyme Primase tổng hợp một đoạn mồi ngắn
(bản chất là RNA)
• DNAP III bám vào đoạn mồi, tổng hợp đoạn
DNA ngắn theo chiều 5’ – 3’ (đoạn Okazaki)
• Rnase H phân hủy mồi và DNAP I tổng hợp
đoạn DNA do mồi bị phân hủy
• DNA ligase “hàn” lại chỗ trống giữa các đoạn
DNA
Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
2. QUÁ TRÌNH PHIÊN MÃ (TRANSCRIPTION)
PHIÊN MÃ Ở TẾ BÀO NHÂN CHUẨN (NHÂN THỰC)
Các bước:
• Các yếu tố phiên mã (TF) nhận ra hộp TATA trên sợi DNA và bám vào, kéo
theo RNA polymerase (RNAP) (do RNAP không có khả năng nhận diện hộp
TATA nên phải nhờ TF)
• Các yếu tố phiên mã kết hợp với RNAP tạo thành phức hợp khởi động phiên
mã (PIC – preinitiation complex)
• PIC tháo xoắn DNA và bắt đầu tổng hợp sợi RNA
• RNAP hoạt động cùng PIC trong khoảng 10 nucleotide đầu tiên, sau đó
thoát ra hoạt động độc lập
• RNAP II di chuyển dọc phân tử DNA, tháo xoắn và tổng hợp sợi RNA mới
dựa theo mạch DNA mã hóa (mạch gốc)
• Sợi RNA tách khỏi mạch gốc và hai mạch DNA xoắn lại với nhau gần như
đồng thời
• Cách các RNAP kết thúc phiên mã để giải phóng ra khỏi phân tử DNA:
rRNA được tổng hợp bởi RNAP I mang trình tự kết thúc (11-18 nt) được
nhận bởi protein TTF-1 (Transcription Termination Factor for RNA
polymerase I)  chặn phiên mã.
mRNA và RNA điều hòa được tổng hợp bởi RNAP II tiếp tục phiên mã
một đoạn dài trước khi bị cắt khi gặp trình tự kết thúc.
tRNA và các RNA nhỏ được tổng hợp bởi RNAP III có một trình tự 4-7
U ở đầu 3’ làm trình tự nhận biết giúp RNAP III giải phóng phân tử RNA
và tách khỏi DNA mạch gốc
Ở tế bào nhân chuẩn, kết thúc phiên mã chỉ tạo ra tiền RNA (sản phẩm chưa
chế biến)  phải trải qua Hậu phiên mã bao gồm: Splicing (cắt intron-ghép
exon); gắn mũ G đầu 5’ và tổng hợp poly A đầu 3’ của tiền RNA (đọc trong bài
điều hòa biểu hiện gene).
PHIÊN MÃ Ở TẾ BÀO NHÂN SƠ:
• Chỉ một loại RNA polymerase chịu trách nhiệm tổng hợp tất cả các loại
RNA
• Không có phức hệ tiền phiên mã phức tạp như tế bào nhân chuẩn
• RNAP bám vào hộp TATA nhờ tiểu phần σ
• Phiên mã kết thúc nhờ cấu trúc kẹp tóc hoặc sự tham gia của yếu tố
Rho
• Sản phẩm RNA tạo thành hoạt động như dạng trưởng thành
• Dịch mã tiến hành ngay trước khi sợi RNA tách khỏi phức hệ phiên mã
3. QUÁ TRÌNH DỊCH MÃ (TRANSLATION)
Mã mở đầu: AUG ở vị trí đầu tiên (5’)
Có 3 mã kết thúc: UGA (Opal), UAG (Amber), UAA (Ochre)
Tính thoái hóa của Mã di truyền?
Mã di truyền mở rộng? (SV tự đọc)
Các bước:
3.1. Khởi đầu: Ribosome tiểu phẩn nhỏ  tiểu phần lớn đến bám
vào mRNA ở vị trí mã khởi (mở) đầu.
Ở sinh vật nhân chuẩn, phức hợp Met-tRNA (RNA vận chuyển gắn
amino acid Methionin) , tiểu phần ribosome nhỏ và các yếu tố khởi
đầu dịch mã tạo thành phức hợp bám vào mũ 5’ của mRNA, sau đó
tìm mã khởi đầu AUG
Hai tiểu phần ribosome chỉ lắp ráp khi trình tự Kozak (chứa mã khởi
đầu AUG) được tìm thấy
Ở sinh vật nhân sơ, tiểu phần nhỏ của ribosome bám vào trình tự
Shine-Dalgarno nằm ngay trước mã khởi đầu AUG, phức hợp fMet-
tRNA có bộ ba đối mã bổ sung với mã khởi đầu AUG
Methionine vẫn được dùng với mã AUG không phải mã khởi đầu
Lưu ý: Ngoài AUG, một số mã bộ ba khác có thể dùng làm mã khởi
đầu (GUG, CUG, AUU) với tỷ lệ thấp hơn rất nhiều ở cả sinh vật
nhân sơ và nhân chuẩn
3.2. Kéo dài: Mạch polypeptide được kéo dài bằng cách liên tục gắn
thêm các amino acids. Ribosome di chuyển từng bước 3 nucleotide
trên mRNA (5’-3’) để kéo dài mạch polypeptide từ các vị trí A (gắn
amino acid tự do), P (tạo thành chuỗi polypeptide nhờ hình thành liên
kết peptide) và E (Exit- giải phóng tRNA ra khỏi Ribosome)
3.3. Kết thúc: Khi gặp 1 trong 3 mã kết thúc, polypeptide được giải
phóng, hai tiểu phần ribosome tách rời nhau
 Polypeptide xử lý Hậu dịch mã để tạo protein trưởng thành
Polyribosome (polysome) là một chuỗi nhiều ribosome cùng tham
gia dịch mã trên một sợi mRNA để tổng hợp một (ở Eukaryotes)
hoặc nhiều (ở Prokaryotes) loại polypeptide.
MỘT SỐ CƠ CHẾ ĐIỀU HÒA
BIỂU HIỆN GEN
Ở SINH VẬT NHÂN THỰC

Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT

1. ĐIỀU HÒA CẤU TRÚC CHROMATIN (CHROMATIN
REGULATION)
Bao gồm các biến đổi trên histone (histone modification) và trên DNA:
Biến đổi trên Histone:
• Một số axit amin đầu N của các histone trên nucleosome nhô ra
ngoài có thể được gắn một số nhóm chức đặc trưng (acetyl, methyl,
phosphate) hoặc ubiquitin (một loại protein có kích thước nhỏ).
• Việc thêm hay loại bỏ các nhóm (methyl, acety, phosphate,
ubiquitin) trên histone ảnh hưởng tới cấu trúc của chromatin, do đó
ảnh hưởng tới biểu hiện của gene.
• Thông thường, acetyl hóa histone làm giãn xoắn chromatin khiến
các nhân tố tham gia phiên mã dễ dàng tiếp cận gene, vì vậy hoạt
động phiên mã được tăng cường.
• Methyl hóa histone làm co ngắn chromatin, do đó giảm phiên mã.
Trên DNA
Cytosine (C) ở nấm, thực vật, động vật thường bị methyl hóa.
Trình tự DNA ít được phiên mã thường có methyl cao hơn trình tự
được phiên mã mạnh.
Kiểu hình DNA bị methyl hóa được tạo ra trong quá trình phát triển
của phôi được di truyền qua các thế hệ tế bào. Việc duy trì kiểu hình
DNA methyl hóa gây ra hiện tượng in vết hệ gene (genomic
imprinting).
 In vết hệ gene hoàn toàn (complete imprinting): ở một số gene
nhất định, luôn chỉ có một trong hai allele từ bố hoặc mẹ được
biểu hiện.
 In vết hệ gene một phần (partial imprinting): ở một số gene,
allele có nguồn gốc từ bố hoặc mẹ biểu hiện nhiều hơn allele
còn lại.
Biến đổi trên histone và DNA liên quan đến di truyền ngoại sinh
(thượng di truyền, epigenetic inheritance)
 Di truyền ngoại sinh (epigenetic inheritance): là sự di truyền
các tính trạng thông qua các cơ chế không liên quan tới sự
biến đổi trình tự nucleotide (chính là sự biến đổi trên histone
hay methyl hóa DNA).
 Nghiên cứu cho thấy có sự sai khác về lượng DNA methyl hóa
trên gene liên quan tới bệnh tâm thần phân liệt. Viện Kỹ thuật Công nghệ cao NTT
2. ĐIỀU HÒA SỰ KHỞI ĐẦU PHIÊN MÃ (REGULATION OF TRANSCRIPTION INITIATION)
Một gene điển hình ở sinh vật nhân thực gồm: Vùng khởi động (promoter), Vùng điều khiển (control element),
exon, intron, Vị trí khởi đầu phiên mã (transcription start site), Trình tự tín hiệu gắn đuôi poly-A (poly-A signal
sequence) và Trình tự kết thúc phiên mã (transcription termination region).
Nhân tố phiên mã chung (general transcription factor): cần thiết cho sự phiên mã của tất cả các gene, có thể
tự bám vào DNA hoặc bám vào các protein khác (ví dụ: bám vào RNA polymerase)
Nhân tố phiên mã đặc hiệu (specific transcription factor): gồm nhân tố hoạt hóa (activator) và nhân tố ức
chế (repressors) bám vào các trình tự điều khiển (control element, enhancer) điều hòa biểu hiện của gene ở một
thời điểm nhất định (trong quá trình phát triển cá thể) và ở một vị trí nhất định (ở mô nào đó).
Cơ chế điều hòa của nhân tố hoạt hóa
3. ĐIỀU HÒA XỬ LÝ HẬU PHIÊN MÃ
(activator):
• Nhân tố hoạt hóa (activator) bám vào các trình tự (REGULATION OF POST - TRANSCRIPTION)
3.1. Gắn mũ đầu 5’ (5’-capping).
điều khiển ở xa (các trình tự này tập hợp lại gọi là
• Gắn GMP (Guanosine monophosphate) vào
enhancer).
ribonucleotide khởi đầu.
• Protein bẻ cong DNA (DNA-bending protein) trợ
• Methyl hóa N ở vị trí số 7 của base Guanine tạo mũ 7-
giúp các nhân tố hoạt hóa đến gần promoter. methylguanosine triphosphate (7-mGppp).
• Protein hoạt hóa bám vào protein trung gian Vai trò của mũ 5’: bảo vệ đầu 5’ của mRNA khỏi bị phân
(mediator protein) và nhân tố phiên mã chung hủy bởi exonuclease trong tế bào chất, làm tín hiệu cho
(general transcription factor), góp phần hình thành ribosome nhận biết điểm khởi đầu dịch mã, tăng cường khả
phức hệ khởi đầu phiên mã ở trạng thái hoạt hóa năng dịch mã của mRNA và góp phần vận chuyển mRNA
trên promoter. ra ngoài tế bào chất.
Cơ chế điều hòa của nhân tố ức chế 3.2. Gắn đuôi poly-A đầu 3’ (3’-polyadenylation)
(repressor):  Các protein tham gia vào quá trình gắn đuôi poly-A
đầu 3’ nhận biết trình tự poly-A signal, cắt và gắn đuôi
• Cạnh tranh vị trí bám poly-A vào ngay sau vị trí poly-A site.
• Ức chế khả năng hoạt hóa của activator Vai trò của đuôi poly-A đầu 3’: bảo vệ đầu 3 khỏi bị phân
hủy bởi nuclease, tăng thời gian tồn tại và tính ổn định của
• Ức chế activator bám vào các protein trung gian
mRNA, tăng khả năng dịch mã của mRNA.
• Điều hòa cấu trúc chromatin (ví dụ loại bỏ dấu
acetyl trên histone)
3.3. Cắt bỏ intron, nối exon (splicing).
Spliceosome gồm các tiểu phần là các snRNP (small nuclear
ribonucleoprotein). Mỗi snRNP chứa protein và RNA nhỏ trong
nhân (small nuclear RNA).
Vai trò của splicing: Cắt nối thay thế góp phần tạo ra sự đa
dạng của mRNA và protein.