Professional Documents
Culture Documents
Euklides, Elementy. Księga I
Euklides, Elementy. Księga I
nr 4 (2012)
ISSN 2082-9264
Στοιχεία
www.litant.eu
Εὐκλείδου
Littera Antiqua
Στοιχείων Βιβλίον α΄
Elementy Euklidesa
Księga I
Przełożył z języka greckiego Maciej Roszkowski
Białystok 2012
184
Ważniejsze decyzje translatorskie
Aby uzyskać jak największą klarowność przekazu zdecydowałem się na zaznaczanie przy oznaczeniu
każdego odcinka, że chodzi o odcinek, gdyż w niektórych zagadnieniach za pomocą podania dwóch
www.litant.eu
punktów skrajnych określane są zarówno odcinki, jak i równoległoboki. Ciągłe zaznaczanie, że
dodatek „odcinek” pochodzi ode tłumacza, jak robię to w innych przypadkach, czyniłoby tekst
Littera Antiqua
niemożliwym do swobodnego czytania. Przyjąłem podobną zasadę przy kątach, które opisują trzy
skrajne punkty: granica jednego ramienia, wierzchołek i granica drugiego ramienia poprzedzone
przyimkiem ὑπό, e.g. ὑπὸ ΑΓΒ, co należałoby tłumaczyć jako kąt oparty na punktach A C i B”.
Aby ułatwić czytanie tekstu, wymieniam punkty, na których leży dany kąt określając go po prostu jako
kąt … (według podanego przykładu: Kąt ACB (ὑπὸ ΑΓΒ). Czasem w Elementach pojawia się tylko
przyimek ὑπὸ i punkty, bez terminu kąt – γωνία. W takich przypadkach dodawanie slowa „kąt”
sprawia, że opisywany za pomocą tych samych punktów kąt nie będzie mógł być pomylony
z trójka tek o wierzchołkach nazwanych tymi samymi literami, co punkty, na których
znajduje się kąt.
Podstawą tłumaczenia jest następujące wydanie krytyczne: Euclides, Opera omnia, vol. I:
Libri I-IV cum Appendicibus, E. S. Stamatis (ed.), post. I. L. Heiberg, Teubner, Leipzig 1969.
Źródło rycin: Euclides, Opera omnia, vol. I: Libri I-IV continens, I. G. Heiberg (Ed.), Teubner,
Leipzig 1883.
185
166
www.litant.eu
Ὅροι κγ΄
Littera Antiqua
Definicje w liczbie
dwudziestu trzech
186
[1] Punkt jest tym, co nie ma żadnej części.
[2] Linia zaś jest długością bez szerokości.
[3] Granicami linii są punkty.
[4] Prosta jest linią, która jest jednakowo położona względem punktów na niej
www.litant.eu
leżących.1
Littera Antiqua
1
Litt. Prosta jest linią, która równo leży na swoich punktach.
2
Litt. Płaszczyzna jest powierzchnią, która leżący leży równo na swoich prostych.
3
Definicja ta mówi dosłownie o tym, że figura test tym, co zawarte pomiędzy jakąś lub jakimiś granicami:
Σχῆμά ἐστι τὸ ὑπό τινος ἤ τινων ὅρων περιεχόμενον. Podana alternatywa wskazuje na możliwości
tworzenia figury płaskiej z jednej lub większej liczby granic, i.e. odcinków. Zdecydowałem się na podkreślenie
tego rozróżnienia pomiędzy τινος ὅρον – pewną granicą a τινων ὅρων – pewnymi granicami za pomocą
określeń „pojedyncza” i „mnoga”. Pojedyńcza granica figury odniosi się do definicji piętnastej i szesnastej,
które określają okrąg jako figurę ograniczoną przez obiegającą środek prostą. Warunek istnienia więcej
niż dwóch, i.e. wielu granic figury koresponduje z dziewiątym ze zdroworozsądkowych poglądów, który głosi,
że dwie proste nie wyznaczają żadnego obszaru.
187
[15] Koło jest figurą płaską zawartą wewnątrz biegnącej wokół linii, która zwana
jest okręgiem.4 Odcinki opadające [z okręgu] na jeden punkt znajdujący się
wewnątrz figury5 [i.e. promienie – M. R.] są równe wzajemnie.
[16] Punkt zaś [ten – M. R.] zwie się środkiem koła.6
www.litant.eu
Littera Antiqua
4
W języku greckim słowo κύκλος oznaczało zarówno okrąg - pojedynczą linię prostą, której początek łączy się
z końcem, jak również koło - figurę geometryczną, płaszczyznę ograniczoną przez prostą zwaną okręgiem.
Z podobną sytuacją mamy do czynienia w języku angielskim, w którym słowo circle oznacza zarówno okrąg jak
i koło. Tekst grecki: Κύκλος ἐστὶ σχῆμα ἐπίπεδον ὑπὸ μιᾶς γραμμῆς περιεχόμενον [ἣ καλεῖται
περιφέρεια], πρὸς ἣν ἀφ' ἑνὸς σημείου τῶν ἐντὸς τοῦ σχήματος κειμένων πᾶσαι αἱ
προσπίπτουσαι εὐθεῖαι [πρὸς τὴν τοῦ κύκλου περιφέρειαν] ἴσαι ἀλλήλαις εἰσίν. Chociaż w definicji
mówi się o tym, że linia prosta biegnąca wokół powierzchni zwana jest obwodem, lit. „tym, co obiega dookoła”,
to uznałem, że tekst będzie bardziej zrozumiały, jeżeli obwód koła nazwiemy zgodnie z polską terminologią
geometryczną, okręgiem.
5
Ten jeden punkt, to środek okręgu. Chociaż w tekście piętnastej definicji nie został on tak nazwany,
to podkreślono jego wyjątkowość, jako spełniającego postawiony warunek. Termin „środek okręgu” zostaje
wprowadzony dopiero w definicji szesnastej.
6
Termin κέντρον dosłownie oznacza oścień, kolec, żądło. Przypuszczalnie stanowi to nawiązanie do nóżki
cyrkla, którą należało wbić właśnie w tym miejscu.
7
Litt. Średnica dzieli koło (lub okrąg) na dwie (domyślnie) równe części, czyli na połowę. Własności połówek
zostały omówione osobno w szóstym spośród zdroworozsądkowych poglądów tej księgi.
188
[22] Wśród figur czterobocznych występują: kwadrat - który jest równoboczny
i prostokątny, prostokąt - który jest prostokątny, lecz nie równoboczny, romb -
który jest równoboczny, ale nie prostokątny, oraz romboid, który
ma przeciwległe boki i kąty między sobą równe. Ów [romboid – M. R.] nie jest
www.litant.eu
Littera Antiqua
ani równoboczny, ani prostokątny. Niech zaś inne od tych czworoboków zwane
będą trapezami.8
[23] Równoległe są proste, które będąc na tej samej płaszczyźnie rozciągają się
bez kresu w obie strony, ale w żadnej części się nie przetną.
8
Euklides nie wymienia figur, które dziś zwiemy trapezoidami. Dokonałem w tym miejscu uproszczenia, gdyż
zamiast pisania o poszczególnych figurach równobocznych „… jest tym, co jest…” opisałem je jako „jest …”.
Tekst grecki: Τῶν δὲ τετραπλεύρων σχημάτων τετράγωνον μέν ἐστιν, ὃ ἰσόπλευρόν τέ ἐστι καὶ
ὀρθογώνιον, ἑτερόμηκες δέ, ὃ ὀρθογώνιον μέν, οὐκ ἰσόπλευρον δέ, ῥόμβος δέ, ὃ ἰσόπλευρον μέν,
οὐκ ὀρθογώνιον δέ, ῥομβοειδὲς δὲ τὸ τὰς ἀπεναντίον πλευράς τε καὶ γωνίας ἴσας ἀλλήλαις ἔχον,
ὃ οὔτε ἰσόπλευρόν ἐστιν οὔτε ὀρθογώνιον: τὰ δὲ παρὰ ταῦτα τετράπλευρα τραπέζια καλείσθω.
189
www.litant.eu
Littera Antiqua
Αἰτήματα ε΄.:
Postulaty w liczbie
pięciu
190
Przyjmijmy, że:
[1] Z jakiegokolwiek punktu do jakiegokolwiek punktu [można] poprowadzić
linię prostą.9
[2] Odcinek [można – M. R.] nieustannie przedłużać.10
www.litant.eu
Littera Antiqua
9
Litt. Z każdego punktu do każdego punktu.
10
Tekst grecki: Καὶ πεπερασμένην εὐθεῖαν κατὰ τὸ συνεχὲς ἐπ' εὐθείας ἐκβαλεῖν. Litt. ograniczoną
prostą – „πεπερασμένην εὐθεῖαν”- tłumaczę jako „odcinek”. Postulat ten pokazuje, że Euklides operuje
wielkościami liniami skończonymi, które mogą być przedłużane do dowolnej odległości.
11
Grecki termin διαστήματα tłumaczę, jako promień. Dosłownie oznacza odstęp, przerwę, interwał. Nietrudno
sobie wyobrazić, że chodzi o rozstaw ramion cyrkla.
12
Postulat 5 to tzw. postulat równoległości, którego niezależność od pozostałych aksjomatów była aż do XIX-
tego wieku tematem wielu kontrowersji.
191
www.litant.eu
Littera Antiqua
192
[1] Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe.13
[2] Jeśli dodać do równej wielkości równą, to całości [i.e. wielkości otrzymane
w ten sposób – M. R.] także będą wzajemnie równe.
[3] Jeśli od wzajemnie równych wielkości odjąć [inne – M. R.] wzajemnie
www.litant.eu
Littera Antiqua
13
Chociaż oryginał nie precyzuje tego, co jest sobie równe, to uznałem, że lepiej jest zastąpić rodzajnik neutrum
3. os. Pl., który można przetłumaczyć jako „te rzeczy”, rzeczownikiem „wielkości”.
14
Gdy np. odcinek lub figura jest przesuwana na inny odcinek lub figurę dokładnie się z nią pokrywając.
Tekst grecki: Καὶ τὰ ἐφαρμόζοντα ἐπ' ἄλληλα ἴσα ἀλλήλοις ἐστίν.
15
Przyjęcie tego zdroworozsądkowego poglądu wskazuje na to, że Elementy Euklidesa unikają trudności
związanych z przyjmowaniem nieskończoności, dzięki wykorzystaniu wprowadzonego przez Arystotelesa
podziału na nieskończoność aktualną i potencjalną. Tylko w przypadku zbiorów skończonych część, i.e.
podzbiór jest mniejszy od całości, i.e. nadzbioru. Prostym przykładem tego, że zasada część jest mniejsza od
całości nie obowiązuje w przypadku zbiorów nieskończonych, są liczby naturalne oraz ich kwadraty. Zbiór
kwadratów liczb naturalnych jest podzbiorem zbioru liczb naturalnych, ale jest on równoliczny, tzn. ma taką
samą ilość elementów, co zbiór, do którego należy. O równoliczności obu zbiorów wnosimy na podstawie
istnienia jedno-jednoznacznej relacji przyporządkowującej każdemu elementowi jednego.
193
Προτάσεις μη΄.:
www.litant.eu
Littera Antiqua
Zagadnienia
w liczbie czterdziestu
ośmiu
194
Zagadnienie pierwsze
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie dany odcinek AB (AB). Aby na odcinku AB (AB) zbudować trójkąt
równoboczny należy wykreślić okrąg BCD (ΒΓΔ) o środku w punkcie A (Α)
i promieniu AB (ΑΒ).
skoro w punkcie B (Β) jest środek okręgu CAE (ΓΑΕ), to odcinek BC (ΒΓ)
jest równy odcinkowi AB (ΑΒ), więc dwóch odcinków: CA (ΓΑ) i CB (CA) (ΓΒ)
jest równych odcinkowi AB (AB). [Skoro – M. R.] wielkości względem czegoś
195
równe, nawzajem są także równe16, to trzy odcinki: CA (ΓΑ), AB (ΑΒ), BC (ΒΓ)
www.litant.eu
Zagadnienie drugie
Littera Antiqua
Niech będzie dany punkt A (Α) i odcinek BC (ΒΓ). Należy wykreślić odcinek
Niech też będzie zakreślony okrąg CGH (ΓΗΘ) o środku w punkcie B (Β)
16
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 1: Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe.
17
Patrz postulat 2: Odcinek [można – M. R.] nieustannie przedłużać.
18
Patrz postulat 3. Καὶ παντὶ κέντρῳ καὶ διαστήματι κύκλον γράφεσθαι.
196
Skoro środek okręgu CEG (ΓΗΘ) jest w punkcie B (Β), to odcinek BC (ΒΓ)
jest równy odcinkowi BE (ΒΗ). Podobnie, skoro okrąg JKG (ΚΛΗ) ma środek
www.litant.eu
DA (ΔΑ) jest równy odcinkowi DB (ΔΒ). Pozostałość odcinka AK (ΑΛ)
Littera Antiqua
że także odcinek BC (ΒΓ) jest równy odcinkowi BG (ΒΗ), więc każdy z dwóch
czemuś równe, sobie nawzajem [też] są równe, to odcinek AK (ΑΛ) jest równy
odcinkowi BC (ΒΓ).19
197
Zagadnienie trzecie
www.litant.eu
dłuższego, odcinek równy krótszemu.
Littera Antiqua
Niech będą dane dwa nierówne odcinki: AB (ΑΒ) i C (Γ), z których niech
odcinek AB (ΑΒ) będzie dłuższy. Od dłuższego odcinka AB (ΑΒ) należy oddzielić
więc [odcinek – M. R.] krótszy, równy odcinkowi C (Γ). Wykreślmy z punku A (A)
odcinek AD (ΑΔ) równy odcinkowi C (Γ) oraz okrąg DEF (ΔΕΖ) o środku
w punkcie A (A) i promieniu AD (ΑΔ). Ponieważ punkt A (Α) jest środkiem
okręgu DEF (ΔΕΖ), to odcinek AE (ΑΕ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ).
Skoro jednak odcinek C (Γ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ), a każdy z dwóch
odcinków: AE (ΑE) i C (Γ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ), to także odcinek
AE (ΑΕ) jest równy odcinkowi C (Γ). Mając dwa nierówne odcinki AB (AB) i C (Γ),
od dłuższego odcinka AB (AB) został więc oddzielony równy odcinkowi C (Γ)
odcinek AE (AE). Tego zaś należało dokonać.
198
Zagadnienie czwarte
Jeżeli dwa trójkąty będą miały dwa boki jednego równe dwóm bokom
www.litant.eu
drugiego i [odpowiednio – M. R.] oba kąty jednego równe obu kątom [drugiego
Littera Antiqua
Niech będą [dane – M. R.] dwa trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) mające
obydwu bokom AC (ΑΓ) i DF (ΔΖ) oraz kąt BAC (ΒΑΓ) równy kątowi
EDF (ΕΔΖ). Twierdzę, że także podstawa BC (BΓ) jest równa podstawie EF (ΕΖ)
a trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi DEF (ΔΕΖ). Również pozostałe kąty
jednego trójkąta są [odpowiednio – M. R.] równe pozostałym kątom drugiego
trójkąta, dzięki którym odcinane są równe podstawy, [i.e. – M. R.] kąt ABC
(ΑΒΓ) równy kątowi DEF (ΔΕΖ) oraz kąt ACB (ΑΓΒ) równy kątowi DFE (ΔΖΕ).
Ponieważ dopasowano trójkąt ABC (ΑΒΓ) do trójkąta DEF (ΔΕΖ) a punkt A (Α)
199
na punkcie D (Δ), zaś odcinek AB (ΑΒ) na odcinku DE (ΔΕ), to dopasuje się
także punkt B (Β) do punktu E (Ε) za sprawą równej długości AB (ΑΒ) i DE (ΔΕ).
www.litant.eu
to dopasujemy także odcinek AC (ΑΓ) do odcinka DF (ΔΖ) dzięki temu, że kąt
Littera Antiqua
BAC (ΒΑΓ) i kąt EDF (ΕΔΖ) są równe. Dlatego podobnie dopasujemy punkt
także punkt B (Β) do punktu E (Ε), gdy zostanie dopasowana podstawa BC (BΓ)
zaś punkt C (Γ) do punktu F (Ζ), to dwie proste obejmowałyby [jakiś – M. R.]
do pozostałych kątów i kąt ABC (ΑΒΓ) będzie równy kątowi DEF (ΔΕΖ), a kąt
20
Patrz. Zdroworozsądkowe poglądy 9: A dwie proste nie obejmują [żadnego – M. R.] obszaru.
200
Zagadnienie piąte
www.litant.eu
pod podstawą będą na wzajem równe.
Littera Antiqua
BD (ΒΔ) i CE (ΓΕ).
Twierdzę, że kąt ABC (ΑΒΓ) jest równy kątowi ACB (ΑΓΒ), zaś kąt
CBD (ΓΒΔ) jest równy kątowi BCE (ΒΓΕ). Niech zostanie obrany na odcinku
M. R.].22 Ponieważ odcinek AF (ΑΖ) jest równy odcinkowi AG (ΑΗ), zaś odcinek
FAG (ΖΑΗ).
21
Patrz: Zagadnienie trzecie.
22
Patrz: Postulat 1. Z jakiegokolwiek punktu do jakiegokolwiek punktu [można – M. R.] poprowadzić linię
prostą.
201
Skoro podstawa FC (ΖΓ) jest równa podstawie GB (ΗΒ), a trójkąt
AFC (ΑΖΓ) jest równy trójkątowi AGB (ΑΗΒ), a oba pozostałe kąty będą
równe obydwu pozostałym kątom, które odcinają u podstaw równe boki, to kąt
www.litant.eu
ACF (ΑΓΖ) jest równy kątowi ABG (ΑΒΗ), zaś kąt AFC (ΑΖΓ) jest równy kątowi
Littera Antiqua
AGB (ΑΗΒ). Ponieważ cały odcinek AF (ΑΖ) jest równy całości odcinka
Zostało wykazane, że: odcinek FC (ΖΓ) jest równy odcinkowi GB (ΗΒ), oba
sobie kąty BFC (ΒΖΓ) i CGB (ΓΗΒ) są za sprawą wspólnej podstawy BC (ΒΓ)
równe. Skoro trójkąt BFC (ΒΖΓ) będzie równy trójkątowi CGB (ΓΗΒ),
to również pozostałe kąty będą [odpowiednio – M. R.] równe, za sprawą
zawierania równych boków.24
Kąt FBC (ΖΒΓ) jest zatem równy kątowi GCB (ΗΓΒ), zaś kąt BCF (ΒΓΖ)
jest równy kątowi CBG (ΓΒΗ). Skoro więc całość kąta ABG (ΑΒΗ) została
ukazana jako równa całości kąta ACF (ΑΓΖ), to spośród nich kąt CBG (ΓΒΗ)
jest równy kątowi BCF (ΒΓΖ). Skoro pozostały kąt ABC (ΑΒΓ) jest równy
to zostało wykazane, że kąt FBC (ΖΒΓ) i kąt GCB (ΗΓΒ) są równe i znajdują
się pod podstawą.
A zatem, wśród trójkątów równoramiennych kąty przy podstawie
są wzajemnie równe a przedłużywszy równe odcinki [i.e. boki – M. R.],
23
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 3. Jeśli od wielkości równych odjąć wielkości równe, to pozostałość
[i.e. pozostała wielkość – M. R.] będzie równa.
24
Patrz: Zagadnienie czwarte.
25
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 3. Z każdego punktu do każdego punktu [można] poprowadzić linię prostą
202
[otrzymamy – M. R.] wzajemnie równe kąty pod podstawą. Tego zaś należało
dowieść.
Zagadnienie szóste
www.litant.eu
Littera Antiqua
Jeżeli dwa kąty trójkąta są wzajemnie równe, to pod równymi kątami znajdują
się wzajemnie równe boki.
Niech trójkąt ABC (ΑΒΓ) będzie miał kąt ABC (ΑΒΓ) równy kątowi
ACB (ΑΓΒ). Twierdzę, że bok AB (ΑΒ) jest równy bokowi AC (ΑΓ). Jeśli bowiem
bok AB (ΑΒ) jest nierówny bokowi AC (ΑΓ), to jeden lub drugi jest dłuższy.
Niech dłuższy będzie odcinek AB (ΑΒ). Niech zostanie oddzielony od dłuższego
odcinka AB (AB) krótszy, równy odcinkowi AC (ΑΓ), odcinek DB (ΔΒ).26
Niech zostaną [następnie – M. R.] połączone [za pomocą – M. R] odcinka
BC (ΒΓ).27 Ponieważ odcinek DB (ΔΒ) jest równy odcinkowi AC (ΑΓ), wspólny zaś
26
Patrz. Zagadnienie trzecie. To oddzielanie następuje za pomocą granic.
27
Patrz. Postulat 1. Z każdego punktu do każdego punktu [można] poprowadzić linię prostą.
203
jest im odcinek BC (ΒΓ), to dwa odcinki DB (ΔΒ) i BC (ΒΓ) są równe [odpowiednio
– M. R.]obu odcinkom AC (ΑΓ) i CB (ΓΒ), a kąt DBC (ΔΒΓ) jest równy kątowi
ACB (ΑΓΒ). Podstawa DC (ΔΓ) jest zatem równa podstawie AB (ΑΒ) a trójkąt
DBC (ΔΒΓ) jest równy trójkątowi ACB (ΑΓΒ), mniejszy większemu, co jest
www.litant.eu
Littera Antiqua
Zagadnienie siódme
Na tym samym odcinku dwa odcinki równe dwóm innym odcinkom nie zostaną
skonstruowane [łącząc się – M. R.] w jakimś innym punkcie po tej samej
stronie, po której od początku były granice odcinków.
Jeśli bowiem jest możliwe, że dwa odcinki AC (ΑΓ) i CB (ΓΒ) równe innym
M. R.]28 na odcinku AB (ΑΒ) stykając się w punktach C (Γ) i D (Δ) po tej samej
stronie [odcinka AB (AB) – M. R.], mając te same granice, [co odcinek AB –
28
Ponieważ termin użyty w tym przypadku jest używany przez Euklidesa zwyczajowo w przypadku
konstruowania trójkąta, to jest to sugestia, co do tego, w jaki sposób powinien przebiegać proces konstruowania.
204
M. R.] przechodzący przez dwie takie proste, że spotykają się w jednym punkcie
a dwie inne, odpowiednio równe tamtym [skonstruowane na odcinku AB (AB) –
M. R.], proste spotkały się w innym punkcie, to [proste te – M. R.] mają
po tej samej stronie odcinka AB (ΑΒ) te same granice. Ponieważ posiadają ten
www.litant.eu
Littera Antiqua
sam punkt graniczny A (Α), to odcinek CA (ΓΑ) jest równy odcinkowi DA (ΔΑ),
zaś odcinek CB (ΓΒ) jest równy odcinkowi DB (ΔΒ), gdyż posiadają tę samą
Ponieważ odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ), to kąt ACD (ΑΓΔ)
jest równy kątowi ADC (ΑΔΓ).30 Skoro kąt ADC (ΑΔΓ) jest większy od kąta
DCB (ΔΓΒ), więc kąt CDB (ΓΔΒ) jest znacznie większy od kąta DCB (ΔΓΒ).
CDB (ΓΔΒ) jest równy kątowi DCB (ΔΓΒ). Ponieważ zostało wykazane, że jest
on znacznie większy od owego kąta, to jest niemożliwe, [aby był mu równy –
M. R.].
29
Patrz: Postulat 1: Z każdego punktu do każdego punktu [można – M. R.] poprowadzić linię prostą
30
Patrz: Zagadnienie piąte.
205
Zagadnienie ósme
Jeżeli dwa trójkąty mają odpowiednie dwa boki równe [odpowiednim – M. R.]
dwóm bokom, postawa [jednego – M. R.] jest równa podstawie [drugiego –
www.litant.eu
Littera Antiqua
M. R.] a ograniczają je równe odcinki, to będą miały również kąt zawarty przez
równe odcinki jednego równy [odpowiedniemu – M. R] kątowi [drugiego –
M. R].
Niech będą dane dwa trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ), mające dwa boki
jest równy odcinkowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi
kąt BAC (ΒAΓ) jest równy kątowi EDF (ΕΔΖ). Jeśli dopasujemy trójkąt
ABC (ΑΒΓ) do trójkąta DEF (ΔΕΖ) i umieścimy punkt B (Β) na punkcie E (Ε),
206
dopasujemy również odcinek BC (ΒΓ) do odcinka EF (ΕΖ), a odcinki: BA (BA)
www.litant.eu
Littera Antiqua
do boków ED (ΕΔ) i DF (ΔΖ). Skoro zaś dopasowujemy kąt BAC (ΒΑΓ) do kąta
31
εἰ γὰρ βάσις μὲν ἡ ΒΓ ἐπὶ βάσιν τὴν ΕΖ ἐφαρμόσει, αἱ δὲ ΒΑ, ΑΓ πλευραὶ ἐπὶ τὰς ΕΔ, ΔΖ οὐκ
ἐφαρμόσουσιν ἀλλὰ παραλλάξουσιν ὡς αἱ ΕΗ, ΗΖ, συσταθήσονται ἐπὶ τῆς αὐτῆς εὐθείας δύο
ταῖς αὐταῖς εὐθείαις ἄλλαι δύο εὐθεῖαι ἴσαι ἑκατέρα ἑκατέρᾳ πρὸς ἄλλῳ καὶ ἄλλῳ σημείῳ ἐπὶ τὰ
αὐτὰ μέρη τὰ αὐτὰ πέρατα ἔχουσαι.
207
Zagadnienie dziewiąte
www.litant.eu
Niech będzie dany kąt prostoliniowy BAC (ΒΑΓ). Należy podzielić ten kąt
Littera Antiqua
na połowę.
208
Zagadnienie dziesiąte
www.litant.eu
Niech będzie dany odcinek AB (ΑΒ). Należy odcinek AB (ΑΒ) podzielić
Littera Antiqua
na połowę.
32
Patrz: Zagadnienie czwarte.
209
Zagadnienie jedenaste
www.litant.eu
Littera Antiqua
Należy więc od punktu C (Γ) na prostej AB (ΑΒ) poprowadzić linię prostą pod
kątem prostym [do prostej danej – M. R.].
Niech będzie wybrany dowolny punkt D (Δ) na odcinku AC (ΑΓ) tak,
że odcinek CD (ΓΔ) okaże się równy odcinkowi CE (ΓΕ) i niech zostanie
zbudowany na odcinku DE (ΔΕ) trójkąt równoboczny FDE (ΖΔΕ) a odcinek
FC (ΖΓ) połączy punkty F (Z) C (Γ).
pod kątem prostym linię prostą FC (ΖΓ). Ponieważ odcinek DC (ΔΓ) jest równy
i CF (ΓΖ), a podstawa DF (ΔΖ) jest równa podstawie FE (ΖΕ). Kąt DCF (ΔΓΖ)
jest równy kątowi ECF (ΕΓΖ) a są to kąty przystające, gdyż prosta umieszczona
210
na prostej tworzy nawzajem sobie równe kąty przystające. Skoro wszystkie kąty
proste są sobie równe, to proste są oba kąty DCF (ΔΓΖ) i FCE (ΖΓΕ).33 Na danej
www.litant.eu
prostym linię prostą CF (ΓΖ). Tego zaś należało dokonać.
Littera Antiqua
33
Patrz: Definicja 10. Wszystkie kąty proste są sobie równe
211
Zagadnienie dwunaste
Na daną nieograniczoną prostą, skoro obraliśmy punkt, który na niej nie leży,
www.litant.eu
opuszczamy [prostopadłą – M. R.] linię prostą.
Littera Antiqua
Niech będzie dana bezkresna prosta AB (ΑΒ) oraz punkt C (Γ), który na
niej nie leży. Należy więc z obranego punktu C (Γ) opuścić linię prostą na prostą
AB (ΑΒ).
CE (ΓΕ). Twierdzę, że jeśli na daną bezkresną prostą AB (ΑΒ) opuści się odcinek
CH (ΓΘ) z obranego punktu C (Γ), który nie znajduje się na prostej AB (ΑΒ),
a odcinek GH (ΗΘ) jest równy odcinkowi HE (ΘΕ), wspólny zaś jest [im – M. R.]
212
odcinek HC (ΘΓ), to dwa odcinki GH (ΗΘ) i HC (ΘΓ) są równe [odpowiednim –
podstawie CE (ΓΕ). Ponieważ kąt CHG (ΓΘΗ) jest równy kątowi EHC (ΕΘΓ)
www.litant.eu
i są przylegające, to skoro prosta, która została umieszczona na prostej tworzy
Littera Antiqua
przylegające, równe sobie nawzajem kąty proste, to każdy z dwóch kątów jest
prosty, a opuszczona prosta zwana jest prostopadłą tej prostej, na którą
opadła.
Na daną nieograniczoną prostą AB (ΑΒ) została opuszczona, z punktu
C (Γ), który na niej nie leży, prosta prostopadła CH (ΓΘ). Tego zaś należało
dokonać.
213
Zagadnienie trzynaste
Jeżeli umeszczony na prostej odcinek utworzy kąt, to powstaną dwa kąty proste
albo dwa kąty równe dwóm kątom prostym.
www.litant.eu
Niech opuszczona na prostą CD (ΓΔ) prosta AB (ΑΒ) utworzy kąty:
Littera Antiqua
CBA (ΓΒΑ) i ABD (ΑΒΔ). Twierdzę, że kąty te albo oba są proste, albo są równe
dwóm kątom prostym.
Jeśli więc kąt CBA (ΓΒΑ) jest równy kątowi ABD (ΑΒΔ), to są dwoma kątami
CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΓΒΔ) są kątami prostymi. Skoro kąt CBE (ΓΒΕ) jest równy
dwóm kątom CBA (ΓΒΑ) i ABE (ΑΒΕ), to niech będzie dodany do obydwu kąt
EBD (ΕΒΔ).35 Kąty CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΕΒΔ) są więc równe [razem – M. R.]
trzem kątom: CBA (ΓΒΑ), ABE (ΑΒΕ) i EBD (EΒΔ). Podobnie, skoro kąt
DBA (ΔΒΑ) jest równy dwóm kątom: ABE (ABE) i EBAD (EBΔ), to niech
będzie dodany do obu kąt ABC (ΑΒΓ). Ponieważ kątom: DBA (ΔΒΑ)
i ABC (ΑΒΓ) są równe trzy kąty: DBE (ΔΒΕ), EBA (ΕΒΑ) i ABC (ΑΒΓ),
to zostało wykazane, że kąty: CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΕΒΔ) są równe tym samym
34
Patrz. Definicja 10.
35
Lit. Dołożony jako wspólny, p. T. L. Heath
214
trzem kątom. Skoro zaś wielkości, które są czemuś równe i sobie nawzajem
są równe, to również kąty: CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΕΒΔ) są równe kątom DBA (ΔΒΑ)
i ABC (ΑΒΓ).36 Ale skoro kąty CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΕΒΔ) są kątami prostymi, to kąt
www.litant.eu
DBA (ΔΒΑ) i ABC (ΑΒΓ) są [razem – M. R.] równe dwóm kątom prostym.
Littera Antiqua
36
Patrz. Zdroworozsądkowe poglądy 1. Te wielkości, które są czemuś równe i sobie wzajemnie są równe.
215
Zagadnienie czternaste
Jeżeli poprowadzimy dwa odcinki do punktu, który znajduje się na jakimś innym
odcinku [a odcinki te nie leżą po tej samej stronie tego odcinka danego – M. R.],
www.litant.eu
to utworzą one kąty przystające równe dwóm kątom prostym a odcinki [te –
Littera Antiqua
BC (ΒΓ) i BD (ΒΔ), które nie leżą po tej samej stronie odcinka AB (ΑΒ), a tworzą
kąty przystające ABC (ΑΒΓ) i ABD (ΑΒΔ) równe dwóm kątom prostym.
Twierdzę, że odcinki CB (ΓΒ) i BD (ΒΔ) znajdują się w linii prostej. Jeśli bowiem
Skoro odcinek AB (ΑΒ) stoi w linii prostej CBE (ΓΒΕ), to kąty ABC (ΑΒΓ)
i ABE (ΑΒΕ) są równe dwóm kątom prostym. Zarazem zaś kąty: ABC (ΑΒΓ)
i ABD (ΑΒΔ) są równe dwóm kątom prostym.37 Kąty: CBA (ΓΒΑ) i ABE (ΑΒΕ)
są zatem równe kątom CBA (ΓΒΑ) i ABD (ΑΒΔ). Niech będzie odjęty
37
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 1: Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe..
216
od każdego z dwóch kątów CBA (ΓΒΑ).38 Pozostały kąt ABE (ΑΒΕ)
jest więc równy pozostałemu kątowi ABD (ΑΒΔ), i.e. mniejszy byłby równy
większemu, co jest niemożliwe, zatem odcinek BE (BE) nie leży w jednej linii
z odcinkiem CB (ΓΒ). W podobny sposób wykażemy, że żaden odcinek
www.litant.eu
Littera Antiqua
38
Patrz: tłumaczenie Heath’a. #
217
Zagadnienie piętnaste
Jeśli przecinają się dwie proste, to powstają wzajemnie sobie równe kąty
wierzchołkowe.
www.litant.eu
Littera Antiqua
Twierdzę, że kąt AEC (ΑΕΓ) jest równy kątowi DEB (ΔΕΒ), zaś kąt CEB (ΓΕΒ)
Ponieważ odcinek AE (ΑΕ) znalazł się na prostej CD (ΓΔ) tworząc kąty CEA (ΓΕΑ)
i AED (ΑΕΔ), a kąty CEA (ΓΕΑ) i AED (ΑΕΔ) są równe dwóm kątom prostym.39
Podobnie, skoro odcinek DE (ΔΕ) znalazł się na prostej AB (ΑΒ) tworząc kąty
AED (ΑΕΔ) i DEB (ΔΕΒ), to kąty [te] równe są dwóm kątom prostym.40 Zostało
wykazane, że kąty CEA (ΓΕΑ) i AED (ΑΕΔ) są równe dwóm kątom prostym.
Kąty CEA (ΓΕΑ) i AED (ΑΕΔ) są równe kątom AED i DEB (ΔΕΒ).41 Niech będzie
odjęty od obydwu kąt AED (ΑΕΔ). Pozostałość kąta CEA (ΓΕΑ) jest więc równa
39
Patrz: Zagadninie 13.
40
Patrz: Zagadnienie 13.
41
Patrz: Postulat 4: A wszystkie kąty proste są sobie równe. Patrz też: Zdroworozsądkowe poglądy 1:. Wielkości
równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe.
218
pozostałości kąta BED (ΒΕΔ). Zostało więc wykazane, że podobnie kąt
CEB (ΓEB) jest równy kątowi DEA (ΔEA).
Jeśli zatem przecinają się dwie proste, to powstają równe sobie wzajemnie kąty
www.litant.eu
wierzchołkowe. Tego zaś należało dowieść.
Littera Antiqua
Dowód
219
Zagadnienie szesnaste
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie dany trójkąt ABC (ΑΒΓ) i niech zostanie przedłużony bok
BC (ΒΓ) do punktu D (Δ). Twierdzę, że kąt zewnętrzny ACD (ΑΓΔ) jest większy
Skoro odcinek AE (ΑΕ) jest równy odcinkowi EC (ΕΓ), zaś odcinek BE (ΒΕ)
220
M. R.] dwóm odcinkom CE (ΓΕ) i EF (ΕΖ), a kąt AEB (ΑΕΒ) jest równy kątowi
FEC (ΖΕΓ), gdyż są kątami wierzchołkowymi. Skoro podstawa AB (ΑΒ) jest więc
równa podstawie FC (ΖΓ), a trójkąt ABE (ΑΒΕ) jest równy trójkątowi FEC
www.litant.eu
(ΖΕΓ), to i pozostałe kąty są równe pozostałym kątom, które odcinają równe
Littera Antiqua
boki. Równe są więc kąty BAE (ΒΑΕ) i ECF (ΕΓΖ).43 Jednak kąt ACD (ΑΓΔ)
odcinek BC (ΒΓ), zostanie wykazane, że kąt BCG (ΒΓΗ), czy też, ACD (ΑΓΔ) jest
43
Patrz: zdroworozsądkowe poglądy 5. I zdwojone wielkości są sobie równe.
221
Zagadnienie siedemnaste
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie [dany – M. R.] trójkąt ABC (ΑΒΓ). Twierdzę, że wzięte razem dwa
kąty [wewnętrzne – M. R.] [tego trójkąta – M. R.] są mniejsze od dwóch kątów
prostych.
do każdego z nich kąt ACB (ΑΓΒ). Tym sposobem kąty: ACD (ΑΓΔ) i ACB (ΑΓΒ)
są większe od katów” ABC (ΑΒΓ) i BCA (ΒΓΑ), lecz kąty: ACD (ΑΓΔ)
i ACB (ΑΓΒ) są oba równe dwóm kątom prostym, toteż kąty ABC (ΑΒΓ)
44
Patrz: Postulat 2. A ograniczoną prostą (odcinek) [można] wydzielić z ciągłej linii prostej.
222
i BCA (ΒΓΑ) są mniejsze od dwóch kątów prostych. Podobnie wykażemy,
że zarówno kąty: BAC (ΒΑΓ) i ACB (ΑΓΒ) jak też kąty: CAB (ΓΑΒ) i ABC (ΑΒΓ)
są mniejsze od dwóch kątów prostych.
Wzięte razem dwa kąty [wewnętrzne – M. R.] dowolnego trójkąta są mniejsze
www.litant.eu
Littera Antiqua
223
Zagadnienie osiemnaste
www.litant.eu
Littera Antiqua
dłuższy od boku AB (ΑΒ). Twierdzę, że także kąt ABC (ΑΒΓ) jest większy
od kąta BCA (ΒΓΑ). Skoro bowiem odcinek AC (ΑΓ) jest dłuższy od odcinka
AB (ΑΒ), to niech zostaną umieszczone [wzajemnie – M. R] równe odcinki
AB (ΑΒ) i AD (ΑΔ) i niech będą złączone przez odcinek BD (ΒΔ).
Ponieważ kąt zewnętrzny ADB (ΑΔΒ) trójkąta BCD (ΒΓΔ) jest większy
od przeciwległego kąta wewnętrznego DCB (ΔΓΒ), a kąt ADB (ΑΔΒ) jest równy
kątowi ABD (ΑΒΔ). Skoro zaś bok AB (ΑΒ) jest równy bokowi AD (ΑΔ), to kąt
ABD (ΑΒΔ) jest większy od kąta ACB (ΑΓΒ). Kąt ABC (ΑΒΓ) jest więc znacznie
większy od kąta ACB (ΑΓΒ).
Dłuższy bok dowolnego trójkąta odcina większy kąt. Tego zaś należało dowieść.
224
Zagadnienie dziewiętnaste
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie dany trójkąt ABC (ΑΒΓ) posiadający kąt ABC (ΑΒΓ) większy
od kąta BCA (ΒΓΑ). Twierdzę, że także bok AC (ΑΓ) jest dłuższy od boku
AB (ΑΒ).
Jeśli bowiem naprawdę nie jest równy odcinek AC (ΑΓ) odcinkowi AB (ΑΒ),
lecz mniejszy, to odcinek AC (ΑΓ) nie jest równy odcinkowi AB (ΑΒΓ), a kąt
ABC (ΑΒΓ) byłby równy kątowi ACB (ΑΓΒ), tak zaś nie jest. Skoro zaś odcinek
AC (ΑΓ) nie jest równy odcinkowi AB (ΑΒ), ale też nie jest mniejszy odcinek
ACB (ΑΓΒ), tak zaś nie jest. Odcinek AC (ΑΓ) nie jest więc krótszy od odcinka
AB (ΑΒ). Zostało zaś wykazane, że nie jest także równy, skoro odcinek AC (ΑΓ)
225
Twierdzenie dwudzieste
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie [dany – M. R.] trójkąt ABC (ΑΓΔ). Twierdzę, że dwa boki trójkąta
ABC (ΑΒΓ) są [razem – M. R.] dłuższe od pozostałego boku. Boki BA (ΒΑ)
i AC (ΑΓ) są razem dłuższe od boku BC (ΒΓ), zaś boki AB (ΑΒ) i BC (ΒΓ) są razem
dłuższe od boku AC (ΑΓ) a boki BC (ΒΓ) i CA (ΓΑ) są razem dłuższe od boku
AB (ΑΒ).
45
Patrz: zdroworozsądkowe poglądy 5: I zdwojone [całości] są sobie równe.
226
boki. Skoro odcinek DB (ΔΒ) jest większy od odcinka BC (ΒΓ), zaś odcinki DA (ΔΑ)
i AC (ΑΓ) są równe, to większe są [razem – M. R.] odcinki BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ)
od odcinka BC (ΒΓ). W podobny sposób będzie wykazane, że także odcinki
AB (ΑΒ) i BC (ΒΓ) są większe od odcinka CA (ΓΑ), zaś odcinki BC (ΒΓ) i CA (ΓΑ)
www.litant.eu
Littera Antiqua
227
www.litant.eu
Littera Antiqua
46
Patrz. Zagadnienie dwudzieste.
228
Zagadnienie dwudzieste drugie
www.litant.eu
Littera Antiqua
od C (Γ), albo odcinki A (Α) i C (Γ) są dłuższe od odcinka B (Β) albo odcinki B (Β)
229
Twierdzę, że z trzech odcinków równych odcinkom A (Α), B (Β), C (Γ) został
skonstruowany trójkąt JFG (ΚΖΗ).
Skoro środek okręgu DJK (ΔΚΛ) jest w punkcie F (Ζ) to odcinek FD (ΖΔ)
jest równy odcinkowi FJ (ΖΚ). Jednakże odcinek FD (ΖΔ) jest równy odcinkowi
www.litant.eu
Littera Antiqua
A (Α), więc także odcinek JF (ΚΖ) także jest równy A (Α). Podobnie, skoro środek
okręgu KJH (ΛΚΘ) jest w punkcie G (Η), to odcinek GH (ΗΘ) jest równy
odcinkowi GJ (ΗΚ), jednak odcinek GH (ΗΘ) jest równy odcinkowi C (Γ). Odcinek
JG (ΚΗ) jest więc równy odcinkowi C (Γ), zaś odcinek FG (ΖΗ) jest równy
odcinkowi B (Β). Trzy odcinki: JF (ΚΖ), FG (ΖΗ) i GJ (ΗΚ) są zatem równe trzem
odcinkom: A (Α), B (Β) i C (Γ).
Z trzech odcinków: JF (ΚΖ), FG (ΖΗ) i GJ (ΗΚ), które są równe trzem danym
[odcinkom] A (Α), B (Β) i C (Γ) można skonstruować, więc trójkąt JFG (ΚΖΗ).
Tego zaś należało wykonać.
230
Zagadnienie dwudzieste trzecie
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie dany odcinek AB (ΑΒ) a na nim punkt A (Α) zaś kąt
niech zostanie skonstruowany trójkąt AFG (ΑΖΗ), gdyż odcinek CD (ΓΔ) jest
równy odcinkowi AF (ΑΖ), zaś odcinek CE (ΓΕ) jest równy odcinkowi AG (ΑΗ),
231
Skoro obydwa odcinki DC (ΔΓ) i CE (ΓΕ) są równe dwóm odcinkom FA (ΖΑ)
www.litant.eu
Na danej prostej wybrano punkt i skonstruowano więc kąt prostoliniowy
Littera Antiqua
FAG (ZAH) równy wyznaczonemu kątowi prostoliniowemu DCE (ΔΓE). Tego zaś
należało dokonać.
Jeżeli dwa trójkąty mają dwa boki [jednego – M. R.] równe dwóm bokom
[drugiego – M. R.], a kąt zawarty pomiędzy dwoma równymi odcinkami
[jednego – M. R.] jest większy od kąta zawartego pomiędzy dwoma równymi
odcinkami drugiego – M. R.], to [pierwszy z nich – M. R.] będzie miał podstawę
większą od podstawy [drugiego – M. R.].
Niech będą dane dwa trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) mające dwa boki
jest równy odcinkowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi
Skoro bowiem kąt BAC (ΒΑΓ) jest większy od kąta EDF (ΕΔΖ), to niech zostanie
skonstruowany na prostej DE (ΔΕ) i znajdującym się na niej punkcie D (Δ),
równy kątowi BAC (ΒΑΓ) kąt EDG (ΕΔΗ). Niech zostanie umieszczony odcinek
47
Litt. Kąt na punkcie A.
48
Lii. Kąt na punkcie D.
232
DG (ΔΗ), równy któremuś z odcinków AC (ΑΓ) lub DF (ΔΖ) i niech zostaną
www.litant.eu
Littera Antiqua
Skoro odcinek AB (ΑΒ) jest równy odcinkowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AC (ΑΓ) jest
odcinkom ED (ΕΔ) i DG (ΔΗ), a kąt BAC (ΒΑΓ) jest równy kątowi EDG (ΕΔΗ),
odcinek DF (ΔΖ) jest równy odcinkowi DG (ΔΗ), to kąt DGF (ΔΗΖ) jest także
równy kątowi DFG (ΔΖΗ). Kąt DFG (ΔΖΗ) jest więc większy od kąta
EGF (ΕΗΖ). Kąt EFG (ΕΖΗ) jest zatem dużo większy od kąta EGF (ΕΗΖ).
Skoro trójkąt EFG (ΕZΗ) ma kąt EFG (ΕZΗ) większy od kąta EGF (ΕΗΓ),
zaś dłuższy bok odcina większy kąt, to także [jego – M. R] dłuższy bok EG (ΕΗ)
jest równy bokowi EF (ΕZ). Skoro odcinek EG (ΕΗ) jest równy odcinkowi
233
Zagadnienie dwudzieste piąte
Jeżeli dwa trójkąty mają dwa boki [jednego – M. R.] równe [odpowiednim –
M. R.] dwóm bokom [drugiego – M. R.] a [jeden z nich – M. R.] ma podstawę
www.litant.eu
Littera Antiqua
większą od podstawy [drugiego – M. R.], to będzie miał [on] też większy kąt
zawarty pomiędzy równymi odcinkami [i.e. bokami].
Niech będą [dane – M. R.] dwa trójkąty: ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) o dwóch
AB (ΑΒ) jest równy bokowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi
Twierdzę, że także kąt BAC (ΒΑΓ) jest większy od kąta EDF (ΕΔΖ).
Jeśli bowiem nie [jest większy – M. R.], to jest mu równy lub mniejszy. Nie jest
więc równy kąt BAC (ΒΑΓ) kątowi EDF (ΕΔΖ) gdyż [wtedy – M. R.] podstawa
BC (ΒΓ) byłaby równa podstawie EF (ΕΖ). Tak zaś nie jest, zatem kąt BAC (ΒΑΓ)
nie jest równy kątowi EDF (ΕΔΖ). Kąt BAC (ΒΑΓ) ani też nie jest mniejszy
od podstawy EF (ΕΖ). Tak zaś nie jest, więc kąt BAC (ΒΑΓ) nie jest mniejszy
234
od kąta EDF (ΕΔΖ). Zostało zaś dowiedzione, że nie jest mu też równy.
Jeżeli więc dwa trójkąty mają dwa boki [jednego – M. R.] odpowiednio
www.litant.eu
równe [odpowiednim – M. R.] dwóm bokom [drugiego – M. R.] a [jeden z nich –
Littera Antiqua
Jeżeli dwa trójkąty mają dwa kąty i bok [jednego – M. R.] równe obu
kątom i jednemu bokowi [drugiego – M. R.], to dzięki równym kątom lub kątom
odciętych przez jeden równy bok, także pozostałe boki [jednego trójkąta –
M. R.] będą równe [odpowiednim – M. R.] pozostałym bokom [drugiego
trójkąta – M. R.] a pozostały kąt [jednego trójkąta – M. R.] [będzie równy – M.
R.] pozostałemu kątowi [drugiego trójkąta – M. R].
Niech będą dane trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) mające dwa kąty: ABC (ΑΒΓ)
i BCA (ΒΓΑ) równe dwóm kątom DEF (ΔΕΖ) i EFD (ΕΖΔ). Niech mają także
jeden bok [jednego trójkąta – M. R.] równy jednemu bokowi [drugiego trójkąta
235
– M. R.]. Najważniejsze jest, że dzięki równym kątom, [podstawy – M. R.]
BC ΒΓ) i EF (ΕΖ) są równe.
www.litant.eu
odpowiednio równe pozostałym bokom [drugiego trójkąta – M. R.].
Littera Antiqua
Bok AB (ΑΒ) jest równy bokowi DE (ΔΕ), zaś bok AC (ΑΓ) jest równy bokowi
(ΔΖ), a pozostały kąt BAC (ΒΑΓ) jest równy kątowi EDF (ΕΔΖ).
z nich jest dłuższy. Niech odcinek AB (ΑΒ) będzie dłuższy i niech odcinek BG
z odcinkiem GC (ΗΓ).
M. R.] dwóm odcinkom DE (ΔΕ) i EF (ΕΖ) a kąt GBC (ΗΒΓ) jest równy kątowi
DEF (ΔΕΖ). Podstawa GC (ΗΓ) jest więc równa podstawie DF (ΔΖ) a trójkąt
GBC (ΗΒΓ) jest równy trójkątowi DEF (ΔΕΖ), więc również pozostałe kąty
[jednego trójkąta – M. R.] będą równe pozostałym kątom [drugiego trójkąta –
M. R.], pod którymi odcinają się równe boki. Kąt GCB (ΗΓΒ) jest zatem równy
kątowi DFE (ΔΖΕ), lecz kąt BCA (ΒΓΑ) jest [tylko – M. R.] na mocy hipotezy
równy kątowi BCA (ΒΓΑ). Kąt BCG (ΒΓΗ) jest więc równy kątowi ABC (ΑΒΓ),
mniejszy większemu, co jest niemożliwe. Nie jest zatem nierówny odcinek AB
(ΑΒ) odcinkowi DE (ΔΕ), a więc odcinek BC (ΒΓ) jest równy odcinkowi EF (ΕΖ).
odcinkom i DF (ΔΖ). Także kąt ABC (ΑΒΓ) jest równy katowi DEF (ΔΕΖ).
236
Podstawa AC (ΑΓ) jest więc równa podstawie DF (ΔΖ) a pozostały kąt BAC
www.litant.eu
kątów, jak odcinek AB (ΑΒ) jest równy odcinkowi DE (ΔΕ). Twierdzę ponownie,
Littera Antiqua
Jeśli bowiem odcinek BC (ΒΓ) jest nierówny odcinkowi EF (ΕΖ), to jeden z nich
jest dłuższy. Jeśli możliwe, to niech dłuższy będzie odcinek BC (ΒΓ) i niech
[punkty A (A) i H (Θ) – M. R.]. Skoro odcinek BH (ΒΘ) jest równy odcinkowi
Podstawa AH (ΑΘ) jest więc równa podstawie DF (ΔΖ). Trójkąt ABH (ΑΒΘ)
jest równy trójkątowi DEF (ΔΕΖ) a pozostałe kąty [jednego trójkąta – M. R.]
będą równe pozostałym kątom [drugiego trójkąta – M. R.], przez które
odcinane są równe boki. Kąt BHA (ΒΘΑ) jest więc równy kątowi EFD (ΕΖΔ).
W każdym razie kąt EFD (ΕΖΔ) jest równy kątowi BCA (ΒΓΑ). Kąt zewnętrzny
i naprzeciwległemu BCA (ΒΓΑ), co zaś jest niemożliwe. Skoro nie jest nierówny
jest zaś równy odcinkowi DE (ΔΕ). Dwa odcinki AB (ΑΒ) i BC (ΒΓ) są więc równe
237
jest więc równa podstawie DF (ΔΖ), trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi
DEF (ΔΕΖ), a pozostały kąt BAC (ΒΑΓ) jest równy pozostałemu kątowi
EDF (ΕΔΖ).
www.litant.eu
Jeżeli więc dwa trójkąty mają [odpowiednio – M. R.] dwa kąty i jeden bok
Littera Antiqua
238
Zagadnienie dwudzieste siódme
www.litant.eu
równe przeciwległe kąty, to obie proste będą równoległe.
Littera Antiqua
do zetknięcia się ich w kierunku punktów B (Β) i D (Δ) lub w kierunku punktów
kąt zewnętrzny AEF (ΑΕΖ) trójkąta GEF (HEZ) jest równy wewnętrznemu
(ΓΔ)Tak więc nie spotkają się przy przedłużaniu w kierunku punktów B (Β)
239
w kierunku punktów A (Α) i C (Γ). Proste równoległe nie przetną się bowiem
www.litant.eu
Littera Antiqua
należało dowieść.
240
Zagadnienie dwudzieste ósme
www.litant.eu
kąt zewnętrzny równy wewnętrznemu i naprzeciwległemu po tej samej stronie
Littera Antiqua
lub kąty wewnętrzne po tej samej stronie równe dwóm kątom prostym,
to proste te będą do siebie nawzajem równoległe.
utworzy po tej samej stronie kąt zewnętrzny EGB (ΕΗΒ) równy kątowi
BGH (ΒΗΘ) i GHD (ΗΘΔ) równe dwóm kątom prostym. Twierdzę, że prosta
Skoro kąt EGB (ΕΗΒ) jest równy kątowi GHD (ΗΘΔ), zaś kąt oparty
na EGB (ΕΗΒ) jest równy kątowi AGH (ΑΗΘ), to także kąt AGH (ΑΗΘ) jest
równy kątowi GHD (ΗΘΔ) i jest naprzeciwległy. Prosta AB (ΑΒ) jest zatem
Podobnie, skoro kąty BGH (ΒΗΘ) i GHD (ΗΘΔ) ją równe dwóm kątom
prostym, to kąty AGH i BGH są równe kątom BGH (ΒΗΘ) i GHD (ΗΘΔ).
241
Odejmijmy od obydwu kąt BGH (ΒΗΘ). Pozostały kąt AGH (ΑΗΘ) jest więc
równy pozostałemu kątowi GHD (ΗΘΔ) i jest naprzeciwległy. Prosta AB (ΑΒ) jest
zatem równoległa do prostej CD (ΓΔ).
www.litant.eu
Jeśli więc opadłszy na dwie proste, [inna – M. R.] prosta utworzy
Littera Antiqua
Skoro na [dwie – M. R.] proste równoległe opadła [inna – M. R.] prosta, utworzy
przeciwległe, wzajemnie równe kąty, a kąt zewnętrzny równy przeciwległemu
kątowi wewnętrznemu, to również kąty wewnętrzne po tej samej stronie są
równe dwóm kątom prostym.
242
mniejszych od dwóch kątów prostych spotkają się. Przedłużane
w nieskończoność odcinki AB (AB) i CD (ΓΔ) się jednak nie przetną za sprawą ich
założonej równoległości. Skoro kąt AGH (AΗΘ) nie jest nierówny kątowi GHD
(ΗΘΔ), to jest [mu – M. R.] równy. Kąt AGH (AΗΘ) jest jednak równy kątowi EGB
www.litant.eu
Littera Antiqua
(EHB), a kąt EGB (EHB) jest równy kątowi GHD (ΗΘΔ). Do obu należy dodać kąt
BGH (BΗΘ). Kąty EGB (EHB) i BGH (BΗΘ) są zatem równe kątom BGH (BΗΘ)
i GHD (ΗΘΔ), jednakże kąty EGB (EHB) i BGH (BΗΘ) są równe dwóm kątom
prostym.
243
Zagadnienie trzydzieste
www.litant.eu
Littera Antiqua
nawzajem
Niech każda spośród prostych: AB (ΑΒ), CD (ΓΔ) i EF (ΕΖ) będzie
(ΗΚ).
49
Patrz. Zagadnienie dwudzieste dziewiąte.
50
Patrz. Zagadnienie dwudzieste siódme.
244
Proste równoległe do tej samej prostej są więc także wzajemnie
równoległe. Tego zaś należało dowieść.
www.litant.eu
Littera Antiqua
BC (ΒΓ).
do prostej EA (ΕΑ).
Przez obrany punkt A (Α) poprowadzono więc linię prostą EAF (ΕΑΖ)
245
Zagadnienie trzydzieste drugie
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie dany trójkąt ABC (ΑΒΓ) i niech zostanie przedłużony na nim
jeden bok BC (ΒΓ) w kierunku punktu D (Δ). Twierdzę, że ACD (ΑΓΔ) kąt
zewnętrzny jest równy dwóm naprzeciwległym. kątom wewnętrznym
CAB (ΓΑΒ) i ABC (ΑΒΓ). A trzy wewnętrzne kąty trójkąta: ABC (ΑΒΓ),
BCA (ΒΓΑ) i CAB (ΓΑΒ) są [razem – M. R.] równe dwóm kątom prostym.
BD (ΒΔ) opadł na nie [i.e. te odcinki – M. R], to kąt zewnętrzny ECD (ΕΓΔ) jest
wykazane, że kąt ACE (ΑΓE) jest równy kątowi BAC (ΒΑΓ). Całość kąta
246
Niech będzie dołożony jako wspólny do obu kąt ACB (ΑΓΒ).
Kąty ACD (ΑΓΔ) i ACB (ΑΓΒ) są więc równe trzem kątom: ABC (ΑΒΓ),
BCA (ΑΓΒ) i CAB (ΓΑΒ). Jednak [kąty oparte na] ACD (ΑΓΔ) i ACB (ΑΓΒ)
www.litant.eu
są równe dwóm kątom prostym.
Littera Antiqua
247
Zagadnienie trzydzieste trzecie
www.litant.eu
Jeśli równe i równoległe odcinki połączą po tych samych stronach
Littera Antiqua
[i.e. na końcach – M. R.] [jakieś inne – M. R.] odcinki, to odcinki te same będą
równe i równoległe.
Niech będą [dane – M. R.] równe i równoległe odcinki AB (ΑΒ) i CD (ΓΔ) i niech
zostaną połączone po tych samych stronach [i.e. na końcach – M. R.] przez
odcinki AC (ΑΓ) i BD (ΒΔ). Twierdzę, że odcinki AC (ΑΓ) i BD (ΒΔ) są również
równe i równoległe.
248
[odpowiednim – M. R.] kątom, które odcinają równe boki, więc kąt ACB (AΓΒ)
jest równy kątowi CBD (ΓBΔ). Skoro odcinek BC (ΒΓ) opadł na dwa odcinki
AC (ΑΓ) i BD (ΒΔ), to utworzył wzajemnie równe naprzemienne kąty, gdyż
odcinek AC (AΓ) jest równoległy do odcinka BD (BΔ). Zostało zaś wykazane,
www.litant.eu
Littera Antiqua
52
Dosłownie wśród obszarów równoległolinijnyh, o równoległych liniach, które zgodnie z def. # są granicami
figury. Aby ułatwić czytelnikowi lekturę Elementów Euklidesa, oddaję termin παραλληλογράμμων χωρίων jako
figurę równoległoboczną.
249
to naprzeciwległe kąty ACB (ΑΒΓ) i CBD (ΓΒΔ) są wzajemnie równe. Dwa trójkąty
ABC (ΑΒΓ) i BCD (ΒΓΔ) mają dwa kąty: ABC (ΑΒΓ) i BCA (ΒΓΑ) równe
[odpowiednim – M. R.] dwóm kątom: BCD (ΒΓΔ) i CBD (ΓΒΔ), a jeden
[i.e. pozostały – M. R] bok [jednego trójkąta – M. R.] jest równy jednemu
www.litant.eu
Littera Antiqua
53
Litt. Przechodzący przez równe kąty.
54
Zgodnie z uwagą Fitzpatrick’a, wpis ten jest błędny i powinien zawierać odcinki DC i CB. Nie uważam jednak
tej zamiany za tak istotną, aby piętnować ją jako błąd. Choć podany w tekście greckim zestaw odcinków nie jest
analogiczny do pierwszej pary długości, to w kwestii wielkości odcinków zamiana tego rodzaju jest bez
znaczenia.
250
Przekątna BC (ΒΓ) dzieli więc równoległobok ACDB (ΑΓΔΒ)55 na połowę.
Tego zaś należało dowieść.
www.litant.eu
Littera Antiqua
55
Zgadzam się z uwagą Fitzpatricka i jego poprawkami. W tekście greckim jest bowiem równoległobok ABCD
(ΑBΓΔ) zamiast ACDB (ΑΓΔB).
251
Zagadnienie trzydzieste piąte
www.litant.eu
Littera Antiqua
56
Zgodnie z uwagą Fitzpatricka, w tym miejscu po raz pierwszy mówi się o równości powierzchni [footnote 14.
p. 81).
252
Podstawa EB (ΕΒ) jest więc równa podstawie FC (ΖΓ) a trójkąt EAB (ΕΑΒ) jest
równy trójkątowi DFC (ΔΖΓ). Niech zostanie od obu odjęty trójkąt DGE (ΔHΖ).
Pozostały trapez ABGD (ΑΒΗΔ) jest zatem równy pozostałemu trapezowi
EGCF (ΕΗΓΖ). Niech zostanie do obu dodany trójkąt GBC (ΗΒΓ).
www.litant.eu
Littera Antiqua
253
Zagadnienie trzydzieste szóste
www.litant.eu
odcinkami równoległymi, to są nawzajem równe.
Littera Antiqua
(ΕΖΗΘ).
254
[równoległobok – M. R.] EFGH (ΕΖΗΘ) jest równy [równoległobokowi]
www.litant.eu
Jeśli więc równoległoboki, które mają równe podstawy i zawarte
Littera Antiqua
255
Zagadnienie trzydzieste siódme
www.litant.eu
to są wzajemnie równe.
Littera Antiqua
Niech będą [dane – M. R] trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DBC (ΔΒΓ) na tej samej
zaś połowa równoległoboku DBCF (ΔΒΓΖ) jest trójkątem DBC (ΔΒΓ), gdyż
256
przekątna DC (ΔΓ) dzieli go na połowę. [Połówki wielkości równych wzajemnie
też są równe]. 57 Trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest więc równy trójkątowi DBC (ΔΒΓ).
Jeśli więc trójkąty maję tę samą podstawę i znajdują się pomiędzy tymi
www.litant.eu
samymi [odcinkami – M. R.] równoległymi, to są wzajemnie równe. Tego zaś
Littera Antiqua
należało dowieść.
Niech będą [dane – M. R.] trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) na równych
57
Patrz. Zdroworozsądkowe poglądy 6. Połowy całości są sobie równe.
257
M. R.] GBCA (ΗΒΓΑ) jest równy [równoległobokowi – M. R.] DEFH (ΔΕΖΘ).
Skoro mają równe podstawy: BC (ΒΓ) i EF (ΕΖ) i znajdują się wewnątrz tych
www.litant.eu
jest połową równoległoboku GBCA (ΗΒΓΑ), a trójkąt FED (ΖΕΔ) jest połową
Littera Antiqua
Jeśli równe trójkąty znajdują się na tych samych podstawach po tej samej
stronie, to umiejscowione są wewnątrz tych samych odcinków równoległych.
Niech będą [dane – M. R.] równe trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DBC (ΔΒΓ) mające
58
Patrz. Zdroworozsądkowe poglądy 7. I owe wzajemnie pokrywające się [całości] są sobie nawzajem równe.
258
Jeżeli nie, to niech zostanie poprowadzony przez punkt A (A) odcinek
AE (ΑΕ) równoległy do odcinka BC (ΒΓ) i niech połączy [je –M. R.) odcinek
EC (ΕΓ). Trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest więc równy, gdyż mają tę samą podstawę
BC (ΒΓ) i znajdują się wewnątrz tych samych odcinków równoległych. Jednakże
www.litant.eu
Littera Antiqua
trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi DBC (ΔΒΓ). Jeśli trójkąt DBC (ΔΒΓ) jest
równy trójkątowi EBC (EΒΓ), to większy jest równy mniejszemu, co jest
niemożliwe. Odcinek AE (ΑΕ) nie jest więc równoległy do odcinka BC (ΒΓ). W
podobny sposób wykażemy, że żaden inny odcinek niż AD (ΑΔ) nie jest
do odcinka BC (ΒΓ).
Jeśli więc równe trójkąty znajdują się na tych samych podstawach po tej samej
stronie, to umiejscowione są wewnątrz tych samych odcinków równoległych.
Tego zaś należało dowieść.
259
Zagadnienie czterdzieste
Jeśli równe trójkąty mają po tej samej stronie równe podstawy, to znajdują się
pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi.
www.litant.eu
Littera Antiqua
ABC (ΑΒΓ) i CDE (ΓΔΕ) – M. R.]. Twierdzę, że odcinek AD (ΑΔ) jest równoległy
odcinek FE (ΖΕ) połączy [punkty F (Ζ) i E (Ε) – M. R.]. Tójkąt ABC (ΑΒΓ) jest
więc równy trójkątowi FCE (ΖΓΕ), gdyż [oba – M. R.] znajdują się na tych
BE (ΒΕ) i AF (ΑΖ).
Jednak trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi DCE (ΔΓΕ), a zatem trójkąt
DCE (ΔΓΕ) jest równy trójkątowi FCE (ΖΓΕ), [czyli – M. R.] większy mniejszemu,
co jest niemożliwe. Odcinki AF (ΑΖ) i BE (ΒΕ) nie są więc równoległe.
W podobny sposób wykażemy, że żaden inna odcinek niż AD (ΑΔ) [prosta] nie
jest równoległy do odcinka BE (ΒΕ). Prosta] AD (ΑΔ) jest zatem równoległa do
prostej BE (ΒΕ).
260
Jeśli więc równe trójkąty mają po tej samej stronie równe podstawy,
to znajdują się pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi. Tego zaś
należało dowieść.
www.litant.eu
Zagadnienie czterdzieste pierwsze
Littera Antiqua
BEC (ΒΕΓ).
Niech odcinek AC (ΑΓ) połączą [punkty A (Α) i C (Γ) – M. R.]. Trójkąt ABC
(ΑΒΓ) jest więc równy trójkątowi EBC (ΕΒΓ), bowiem znajdują się na tej samej
podstawie BC (ΒΓ) i pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi BC (ΒΓ) i
AE (ΑΕ). Ponadto równoległobok ABCD (ΑΒΓΔ) stanowi podwojenie trójkąta
EBC (ΕΒΓ).
261
Jeżeli więc równoległobok posiada tę samą podstawę, co trójkąt
i znajduje się pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi, to [pole – M. R. ]
równoległoboku stanowi dwukrotność [pola – M. R.] trójkąta. Tego zaś należało
dowieść.
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie dany trójkąt ABC (ΑΒΓ) i kąt prostoliniowy D (Δ). Należy
prostolinijnego D (Δ).
również skonstruowany na odcinku EC (ΕΓ), równy kątowi D (Δ), kąt CEF (ΓΕΖ).
262
odcinkowi EC (ΕΓ), a trójkąt ABE (ΑΒΕ) jest równy trójkątowi AEC (ΑΕΓ),
gdyż znajdują się na tych samych podstawach BE (ΒΕ) i EC (ΕΓ) i pomiędzy tymi
www.litant.eu
dwukrotność [powierzchni – M. R.] trójkąta AEC (ΑΕΓ). [Pole – M. R.]
Littera Antiqua
M. R.] trójkąta AEC (ΑΕΓ). Posiada on bowiem tę samą podstawę i znajduje się
jest zatem równy trójkątowi ABC (ΑΒΓ) i posiada kąt CEF (ΓΕΖ) równy danemu
kątowi D (Δ).
263
Zagadnienie czterdzieste trzecie
www.litant.eu
Littera Antiqua
o przekątnej AC (ΑΓ), to trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi ACD (ΑΓΔ).
59
Patrz zdroworozsądkowe poglądy, 2: Jeśli dodać do równej wielkości równą, to całości [i.e. wielkości
otrzymane w ten sposób – M. R.] także będą wzajemnie równe.
264
Także całość trójkąta ABC (ΑΒΓ) jest równa całości trójkąta ADC (ΑΔΓ).
Pozostałość dopełnienia równoległoboku, BJ (ΒΚ) jest więc równa pozostałości
dopełnienia równoległoboku KD (ΚΔ).60
Dopełnienia równoległoboku przy przekątnej równoległoboków są więc
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie dany odcinek AB (ΑΒ) i trójkąt C (Γ), oraz kąt prostoliniowy
265
(EBH), równego kątowi D (Δ). Niech zostanie umieszczony odcinek AB (ΑΒ) na
odcinku BE (ΒΕ) tak, że będą w linii prostej. Niech też będzie przedłużony
odcinek FG (ΖΗ) do punktu H (Θ), a przez punkt A (Α) poprowadzony odcinek
AH (ΑΘ) równoległy do któregokolwiek z dwóch odcinków: BG (ΒΗ) lub EF (EZ).
www.litant.eu
Littera Antiqua
M. R.] BF (ΒΖ) jest równe [polu powierzchni – M. R.] trójkąta C (Γ), to także
[pole powierzchni dopełnienia KB – M. R.] (ΛΒ) jest także równe [polu – M. R.]
trójkąta C (Γ). Ponieważ kąt GBE (ΗΒΕ) jest równy kątowi ABL (ΑΒΜ), a kąt
GBE (HBE) jest równy kątowi D (Δ), to także kąt ABL (ΑΒΜ) jest równy kątowi
D (Δ).
266
Podano więc równoległobok KB (ΛΒ) [o polu powierzchni – M. R.] równym
[polu – M. R.] danego trójkąta C (Γ) przy danym odcinku AB (ΑΒ). wewnątrz
danego kąta ABL (ΑΒΜ), równego kątowi D (Δ). Tego zaś należało dokonać.
www.litant.eu
Littera Antiqua
trójkąta ABD (ΑΒΔ) wewnątrz kąta HJF (ΘΚΖ), który jest równy kątowi E (E).
267
o [polu powierzchni – M. R.] równym [polu – M. R.] równoległoboku GK (ΗΜ)
wewnątrz kąta GHL (ΗΘΜ), który jest równy kątowi E (E) [o polu powierzchni –
M. R.] równym [polu – M. R.] trójkąta ABC (ΑΒΓ), wewnątrz kąta GHL (ΗΘΜ),
www.litant.eu
który jest równy kątowi E (E). Skoro zaś kąt (E) jest równy obydwu kątom:
Littera Antiqua
HJF (ΘΚΖ) i GHL (ΗΘΜ), to kąt HJF (ΘΚΖ) jest równy kątowi opartemu
Kąty: FJH (ΖΚΘ) i JHG (ΚΘΗ) są więc równe kątom: JHG (ΚΘΗ) i GHL (ΗΘΜ).
W każdym razie, skoro kąty: FJH (ZKΘ) i JHG (ΚΘΗ) są równe dwóm kątom
prostym, a kąty: JHG (ΚΘH) i GHL (ΗΘΜ) są także równe dwóm kątom
prostym, to nie leżące po tej samej stronie odcinki JH (ΚΘ) i HL (ΘΜ) utworzą
268
jest równoległobokiem. Skoro [pole powierzchni – M. R.] trójkąta ABCD (ΑΒΔ)
jest równe [polu – M.R.] równoległoboku FH (ΖΘ) a [pole powierzchni – M. R.]
trójkąta DBC ΔΒΓ (ΔΒΓ) [polu równoległoboku – M. R.] GL (ΗΜ), to całość figury
prostoliniowej ABCD (ΑΒΔ) jest równa całości równoległoboku JFKL (ΚΖΛΜ).
www.litant.eu
Littera Antiqua
269
poprowadzony odcinek BE (ΒΕ) równoległy do odcinka AD (ΑΔ). [Figura – M. R.]
ADEB (ΑΔΕΒ) jest więc równoległobokiem. Odcinek AB (ΑΒ) jest więc równy
odcinkowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AD (ΑΔ) jest równy odcinkowi BE (ΒΕ).
Jednowoż odcinek AB (ΑΒ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ), więc cztery odcinki:
www.litant.eu
Littera Antiqua
64
Równobokok – gr. ἰσόπλευρον napisałem przez myślnik, aby podkreślić graficznie różnicę pomiędzy
równoległobokiem, a równobokiem.
270
Zagadnienie czterdzieste siódme
www.litant.eu
W trójkątach prostokątnych [pole powierzchni – M. R.] kwadratu [opisanego –
Littera Antiqua
Niech będzie [dany – M. R.] trójkąt prostokątny ABC (ΑΒΓ), który ma kąt
prosty BAC (ΒΑΓ). Twierdzę, że [pole powierzchni – M. R.] kwadratu
271
oba kąty BAC (ΒΑΓ) i BAG (ΒΑΗ) są kątami prostym na odcinku BA (ΒΑ),
to odcinki: AC (ΑΓ) i AG (ΑΗ), które nie leżą po tej samej stronie tworzą
w punkcie A (Α) kąty przyległe równe dwóm kątom prostym. Odcinek CA (ΓΑ)
leży więc w jednej linii z odcinkiem AG (ΑΗ). Z tego samego powodu [odcinek]
www.litant.eu
Littera Antiqua
Ponieważ kąt DBC (ΔΒΓ) jest równy kątowi FBA (ΖΒΑ), to oba [te kąty –
M. R.] są kątami prostymi. Dodajmy do obu kąt ABC (ΑΒΓ). Całość kąta
DBC (ΔΒΓ) jest więc równa całości kąta FBC (ΖΒΓ). Skoro odcinek DB (ΔΒ)
jest równy odcinkowi BC (ΒΓ), a odcinek FB (ΖΒ) odcinkowi BA (ΒΑ), to dwa
odcinki: DB (ΔΒ) i BA (ΒΑ) są równe obu odcinkom: FB (ΖΒ) i BC (ΒΓ). Kąt
DBA (ΔΒΑ) jest równy kątowi FBC (ΖΒΓ). Skoro podstawa AD (ΑΔ) jest równa
podstawie FC (ΖΓ) a trójkąt ABD (ΑΒΔ) jest równy trójkątowi FBC (ΖΒΓ), to [pole
powierzchni – M. R.] równoległoboku BK (ΒΛ) jest dwukrotnością [pola – M. R.]
trójkąta ABD (ΑΒΔ), gdyż posiadają tę samą podstawę BD (ΒΔ) i znajdują się
pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi: BD (ΒΔ) i AK (ΑΛ). [Pole
powierzchni – M. R.] kwadratu GB (ΗΒ) stanowi dwukrotność [pola – M. R.]
trójkata FBC (ΖΒΓ), gdyż [tak, jak w przypadku trójkąta ABD (ΑΒΔ)
i równoległoboku BK (BΛ) – M. R.] posiadają tę samą podstawę FB (ΖΒ)
i znajdują się pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi: FB (ΖΒ) i GC (ΗΓ).
[Dwukrotności wielkości równych są nawzajem również równe].65
Równoległobok (BK) jest więc równy kwadratowi GB (ΗΒ). W podobny sposób,
skoro połączono odcinki AE (ΑΕ) i BJ (ΒΚ), to zostanie wykazane, że także
[pole powierzchni – M. R.] równoległoboku CK (ΓΛ) jest równe [polu – M. R.]
kwadratowi HC (ΘΓ). Całość [pola powierzchni – M. R.] kwadratu BDEC (ΒΔΕΓ)
jest więc równa [łącznemu polu – M. R.] dwóch kwadratów: GB (ΗΒ) i HC (ΘΓ).
65
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 1. Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe.
Kwadrat BDEB (ΒΔΕΓ) jest opisany na boku BC (ΒΓ), zaś [kwadraty – M. R.]
GB (ΗΒ) i HC (ΘΓ) na odcinkach: BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ). Kwadrat [opisany – M. R.]
na boku BC (ΒΓ) jest więc równy kwadratom [opisanym – M. R.] na bokach
BA (ΒΑ) i AC (BΓ).
www.litant.eu
Littera Antiqua
Niech będzie [dany – M. R.] trójkąt ABC (ΑΒΓ) i kwadrat [opisany – M. R.]
na jednym boku, [ie. – M. R.] BC (ΒΓ) równy kwadratom [opisanym – M. R.]
na bokach BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ).66 Twierdzę, że kąt BAC (ΒΑΓ) jest kątem prostym.
66
Chodzi o równość pól tych kwadratów.
www.litant.eu
Littera Antiqua
a skoro bok DA (ΔA) jest równy bokowi AB (AB), a dwa boki: DA (ΔA) i AC (ΑΓ)
równy kątowi trójkąta BAC (ΒΑΓ), zaś kąt DAC (ΔΑΓ) jest kątem prostym.
W związku z tym kąt BAC (ΒΑΓ) jest również kątem prostym.
www.litant.eu
Jeżeli więc kwadrat [opisany – M. R.] na jednym z boków trójkąta jest równy
Littera Antiqua