Littera Antiqua

nr 4 (2012)

fot. A. Krauze-Kołodziej, Sylen z małym Dionizosem, Muzea Watykańskie, Rzym

ISSN 2082-9264
 Στοιχεία

www.litant.eu
Εὐκλείδου
Littera Antiqua

Στοιχείων Βιβλίον α΄

Elementy Euklidesa

Księga I
Przełożył z języka greckiego Maciej Roszkowski

Białystok 2012

184
 Ważniejsze decyzje translatorskie

Aby uzyskać jak największą klarowność przekazu zdecydowałem się na zaznaczanie przy oznaczeniu
każdego odcinka, że chodzi o odcinek, gdyż w niektórych zagadnieniach za pomocą podania dwóch

www.litant.eu
punktów skrajnych określane są zarówno odcinki, jak i równoległoboki. Ciągłe zaznaczanie, że
dodatek „odcinek” pochodzi ode tłumacza, jak robię to w innych przypadkach, czyniłoby tekst
Littera Antiqua

niemożliwym do swobodnego czytania. Przyjąłem podobną zasadę przy kątach, które opisują trzy
skrajne punkty: granica jednego ramienia, wierzchołek i granica drugiego ramienia poprzedzone
przyimkiem ὑπό, e.g. ὑπὸ ΑΓΒ, co należałoby tłumaczyć jako kąt oparty na punktach A C i B”.
Aby ułatwić czytanie tekstu, wymieniam punkty, na których leży dany kąt określając go po prostu jako
kąt … (według podanego przykładu: Kąt ACB (ὑπὸ ΑΓΒ). Czasem w Elementach pojawia się tylko
przyimek ὑπὸ i punkty, bez terminu kąt – γωνία. W takich przypadkach dodawanie slowa „kąt”
sprawia, że opisywany za pomocą tych samych punktów kąt nie będzie mógł być pomylony
z trójka tek o wierzchołkach nazwanych tymi samymi literami, co punkty, na których
znajduje się kąt.

Podstawą tłumaczenia jest następujące wydanie krytyczne: Euclides, Opera omnia, vol. I:
Libri I-IV cum Appendicibus, E. S. Stamatis (ed.), post. I. L. Heiberg, Teubner, Leipzig 1969.

Źródło rycin: Euclides, Opera omnia, vol. I: Libri I-IV continens, I. G. Heiberg (Ed.), Teubner,
Leipzig 1883.

185
166
 www.litant.eu
Ὅροι κγ΄
Littera Antiqua

Definicje w liczbie
dwudziestu trzech

186
 [1] Punkt jest tym, co nie ma żadnej części.
[2] Linia zaś jest długością bez szerokości.
[3] Granicami linii są punkty.
[4] Prosta jest linią, która jest jednakowo położona względem punktów na niej

www.litant.eu
leżących.1
Littera Antiqua

[5] Powierzchnia zaś jest tym, co ma tylko długość i szerokość.

[6] Granicami powierzchni zaś są linie.
[7] Płaszczyzną jest powierzchnia, która jest jednakowo położona względem
prostych na niej leżących.2
[8] Płaszczyzna kąta jest zaś wzajemnym nachyleniem dwóch linii
na płaszczyźnie, które przecinając się nie leżą w jednej linii.
[9] Jeśli zaś linie zawierające kąt są proste, to kąt taki zwiemy prostoliniowym.
[10] Gdy opuściwszy jedną prostą na drugą, tworzy się wzajemnie równe kąty
przylegające, to [także – M. R] obydwa kąty proste są równe, a opadająca na
[daną – M. R.] prostą prosta zwana jest prostopadłą.
[11] Kąt rozwarty jest kątem większym od prostego.
[12] Kąt ostry jest zaś kątem mniejszym od prostego.
[13] Granicą jest to, co jest czegoś kresem.
[14] Figura jest tym, co zawarte pomiędzy pojedynczą granicą lub wieloma
granicami.3

1
Litt. Prosta jest linią, która równo leży na swoich punktach.
2
Litt. Płaszczyzna jest powierzchnią, która leżący leży równo na swoich prostych.
3
Definicja ta mówi dosłownie o tym, że figura test tym, co zawarte pomiędzy jakąś lub jakimiś granicami:
Σχῆμά ἐστι τὸ ὑπό τινος ἤ τινων ὅρων περιεχόμενον. Podana alternatywa wskazuje na możliwości
tworzenia figury płaskiej z jednej lub większej liczby granic, i.e. odcinków. Zdecydowałem się na podkreślenie
tego rozróżnienia pomiędzy τινος ὅρον – pewną granicą a τινων ὅρων – pewnymi granicami za pomocą
określeń „pojedyncza” i „mnoga”. Pojedyńcza granica figury odniosi się do definicji piętnastej i szesnastej,
które określają okrąg jako figurę ograniczoną przez obiegającą środek prostą. Warunek istnienia więcej
niż dwóch, i.e. wielu granic figury koresponduje z dziewiątym ze zdroworozsądkowych poglądów, który głosi,
że dwie proste nie wyznaczają żadnego obszaru.

187
 [15] Koło jest figurą płaską zawartą wewnątrz biegnącej wokół linii, która zwana
jest okręgiem.4 Odcinki opadające [z okręgu] na jeden punkt znajdujący się
wewnątrz figury5 [i.e. promienie – M. R.] są równe wzajemnie.
[16] Punkt zaś [ten – M. R.] zwie się środkiem koła.6

www.litant.eu
Littera Antiqua

[17] Średnicą koła jest to dowolna prosta przechodząca przez środek

i ograniczona z obydwu stron przez jego obwód tak, że dzieli koło na połowę.7
[18] Półkole jest zaś to figura obejmująca, to, co zawarte pomiędzy średnicą
a tym, co pozostaje z okręgu. Środek półkola jest też środkiem koła.
[19] Figury prostolinijne wyznaczane są przez odcinki. Trójboczne przez trzy
odcinki, czworoboczne przez cztery, a wieloboczne przez więcej niż cztery
odcinki.
[20] Spośród figur trójbocznych; równoboczny jest ten trójkąt, który ma trzy
boki równe, równoramienny ten, który ma jedynie dwa równe boki,
a różnoboczny ten, który ma trzy boki nierównej długości.
[21] Ponadto pośród figur trójbocznych; prostokątne posiadają jeden kąt
prosty, rozwartokątne jeden kąt rozwarty, ostrokątne zaś posiadają trzy kąty
ostre.

4
W języku greckim słowo κύκλος oznaczało zarówno okrąg - pojedynczą linię prostą, której początek łączy się
z końcem, jak również koło - figurę geometryczną, płaszczyznę ograniczoną przez prostą zwaną okręgiem.
Z podobną sytuacją mamy do czynienia w języku angielskim, w którym słowo circle oznacza zarówno okrąg jak
i koło. Tekst grecki: Κύκλος ἐστὶ σχῆμα ἐπίπεδον ὑπὸ μιᾶς γραμμῆς περιεχόμενον [ἣ καλεῖται
περιφέρεια], πρὸς ἣν ἀφ' ἑνὸς σημείου τῶν ἐντὸς τοῦ σχήματος κειμένων πᾶσαι αἱ
προσπίπτουσαι εὐθεῖαι [πρὸς τὴν τοῦ κύκλου περιφέρειαν] ἴσαι ἀλλήλαις εἰσίν. Chociaż w definicji
mówi się o tym, że linia prosta biegnąca wokół powierzchni zwana jest obwodem, lit. „tym, co obiega dookoła”,
to uznałem, że tekst będzie bardziej zrozumiały, jeżeli obwód koła nazwiemy zgodnie z polską terminologią
geometryczną, okręgiem.
5
Ten jeden punkt, to środek okręgu. Chociaż w tekście piętnastej definicji nie został on tak nazwany,
to podkreślono jego wyjątkowość, jako spełniającego postawiony warunek. Termin „środek okręgu” zostaje
wprowadzony dopiero w definicji szesnastej.
6
Termin κέντρον dosłownie oznacza oścień, kolec, żądło. Przypuszczalnie stanowi to nawiązanie do nóżki
cyrkla, którą należało wbić właśnie w tym miejscu.
7
Litt. Średnica dzieli koło (lub okrąg) na dwie (domyślnie) równe części, czyli na połowę. Własności połówek
zostały omówione osobno w szóstym spośród zdroworozsądkowych poglądów tej księgi.

188
 [22] Wśród figur czterobocznych występują: kwadrat - który jest równoboczny
i prostokątny, prostokąt - który jest prostokątny, lecz nie równoboczny, romb -
który jest równoboczny, ale nie prostokątny, oraz romboid, który
ma przeciwległe boki i kąty między sobą równe. Ów [romboid – M. R.] nie jest

www.litant.eu
Littera Antiqua

ani równoboczny, ani prostokątny. Niech zaś inne od tych czworoboków zwane
będą trapezami.8
[23] Równoległe są proste, które będąc na tej samej płaszczyźnie rozciągają się
bez kresu w obie strony, ale w żadnej części się nie przetną.

8
Euklides nie wymienia figur, które dziś zwiemy trapezoidami. Dokonałem w tym miejscu uproszczenia, gdyż
zamiast pisania o poszczególnych figurach równobocznych „… jest tym, co jest…” opisałem je jako „jest …”.
Tekst grecki: Τῶν δὲ τετραπλεύρων σχημάτων τετράγωνον μέν ἐστιν, ὃ ἰσόπλευρόν τέ ἐστι καὶ
ὀρθογώνιον, ἑτερόμηκες δέ, ὃ ὀρθογώνιον μέν, οὐκ ἰσόπλευρον δέ, ῥόμβος δέ, ὃ ἰσόπλευρον μέν,
οὐκ ὀρθογώνιον δέ, ῥομβοειδὲς δὲ τὸ τὰς ἀπεναντίον πλευράς τε καὶ γωνίας ἴσας ἀλλήλαις ἔχον,
ὃ οὔτε ἰσόπλευρόν ἐστιν οὔτε ὀρθογώνιον: τὰ δὲ παρὰ ταῦτα τετράπλευρα τραπέζια καλείσθω.

189
 www.litant.eu
Littera Antiqua

Αἰτήματα ε΄.:

Postulaty w liczbie
pięciu

190
 Przyjmijmy, że:
[1] Z jakiegokolwiek punktu do jakiegokolwiek punktu [można] poprowadzić
linię prostą.9
[2] Odcinek [można – M. R.] nieustannie przedłużać.10

www.litant.eu
Littera Antiqua

[3] A z dowolnego środka i promienia] [można – M. R.] wykreślić okrąg.11

[4] Wszystkie kąty proste są wzajemnie równe.
[5] Jeżeli prosta opuszczona na dwie [inne – M. R] proste utworzy po tej samej
stronie kąty wewnętrzne [łącznie - M. R.] mniejsze niż dwa kąty proste,
to przedłużane w nieskończoność obie proste przetną się po tej samej stronie,
po której są dwa kąty mniejsze niż kąt prosty.12

9
Litt. Z każdego punktu do każdego punktu.
10
Tekst grecki: Καὶ πεπερασμένην εὐθεῖαν κατὰ τὸ συνεχὲς ἐπ' εὐθείας ἐκβαλεῖν. Litt. ograniczoną
prostą – „πεπερασμένην εὐθεῖαν”- tłumaczę jako „odcinek”. Postulat ten pokazuje, że Euklides operuje
wielkościami liniami skończonymi, które mogą być przedłużane do dowolnej odległości.
11
Grecki termin διαστήματα tłumaczę, jako promień. Dosłownie oznacza odstęp, przerwę, interwał. Nietrudno
sobie wyobrazić, że chodzi o rozstaw ramion cyrkla.
12
Postulat 5 to tzw. postulat równoległości, którego niezależność od pozostałych aksjomatów była aż do XIX-
tego wieku tematem wielu kontrowersji.

191
 www.litant.eu
Littera Antiqua

Κοιναί Ἒννοιαι θ΄:

Zdroworozsądkowe
poglądy w liczbie
dziewięciu

192
 [1] Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe.13
[2] Jeśli dodać do równej wielkości równą, to całości [i.e. wielkości otrzymane
w ten sposób – M. R.] także będą wzajemnie równe.
[3] Jeśli od wzajemnie równych wielkości odjąć [inne – M. R.] wzajemnie

www.litant.eu
Littera Antiqua

równe wielkości, to pozostałość [i.e. pozostała wielkość – M. R.] [również –

M. R.] będzie równa.
[4] jeśli dodać do wielkości wzajemnie równych wielkości wzajemnie nierówne,
to całości [i.e. powstałe wielkości – M. R.] także będą wzajemnie nierówne.
[5] Zdwojone wielkości są [wzajemnie – M. R.] równe.
[6] Połówki całości są wzajemnie równe.
[7] Wzajemnie pokrywające się wielkości są wzajemnie równe.14
[8] Całość jest większa od części.15
[9] Dwie proste nie obejmują [żadnego – M. R.] obszaru.

13
Chociaż oryginał nie precyzuje tego, co jest sobie równe, to uznałem, że lepiej jest zastąpić rodzajnik neutrum
3. os. Pl., który można przetłumaczyć jako „te rzeczy”, rzeczownikiem „wielkości”.
14
Gdy np. odcinek lub figura jest przesuwana na inny odcinek lub figurę dokładnie się z nią pokrywając.
Tekst grecki: Καὶ τὰ ἐφαρμόζοντα ἐπ' ἄλληλα ἴσα ἀλλήλοις ἐστίν.
15
Przyjęcie tego zdroworozsądkowego poglądu wskazuje na to, że Elementy Euklidesa unikają trudności
związanych z przyjmowaniem nieskończoności, dzięki wykorzystaniu wprowadzonego przez Arystotelesa
podziału na nieskończoność aktualną i potencjalną. Tylko w przypadku zbiorów skończonych część, i.e.
podzbiór jest mniejszy od całości, i.e. nadzbioru. Prostym przykładem tego, że zasada część jest mniejsza od
całości nie obowiązuje w przypadku zbiorów nieskończonych, są liczby naturalne oraz ich kwadraty. Zbiór
kwadratów liczb naturalnych jest podzbiorem zbioru liczb naturalnych, ale jest on równoliczny, tzn. ma taką
samą ilość elementów, co zbiór, do którego należy. O równoliczności obu zbiorów wnosimy na podstawie
istnienia jedno-jednoznacznej relacji przyporządkowującej każdemu elementowi jednego.

193
 Προτάσεις μη΄.:

www.litant.eu
Littera Antiqua

Zagadnienia

w liczbie czterdziestu
ośmiu

194
 Zagadnienie pierwsze

Budowanie na danym odcinku trójkąta równobocznego.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będzie dany odcinek AB (AB). Aby na odcinku AB (AB) zbudować trójkąt
równoboczny należy wykreślić okrąg BCD (ΒΓΔ) o środku w punkcie A (Α)

i promieniu AB (ΑΒ).

Podobnie należy wykreślić okrąg ACE (ΑΓΕ) o środku w punkcie B (Β)

i promieniu BA (ΒΑ). Z punktu C (Γ), w którym przecinają się okręgi niech

zostaną poprowadzone odcinki łączące punkty A (A) i B (B), [ i.e. odcinki –
M. R.] CA (ΓΑ) i CB (ΓΒ). Skoro zaś w punkcie A (Α) jest środek okręgu

CDB (ΓΔΒ), to odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi AB (ΑΒ). Podobnie,

skoro w punkcie B (Β) jest środek okręgu CAE (ΓΑΕ), to odcinek BC (ΒΓ)

jest równy odcinkowi BA (ΒΑ). Zostało zaś wykazane, że odcinek CA (ΓΑ)

jest równy odcinkowi AB (ΑΒ), więc dwóch odcinków: CA (ΓΑ) i CB (CA) (ΓΒ)
jest równych odcinkowi AB (AB). [Skoro – M. R.] wielkości względem czegoś

195
 równe, nawzajem są także równe16, to trzy odcinki: CA (ΓΑ), AB (ΑΒ), BC (ΒΓ)

są sobie nawzajem równe. Zbudowany na danym odcinku AB (ΑΒ), trójkąt

ABC (ΑΒΓ) jest zatem równoboczny. Tego zaś należało dokonać.

www.litant.eu
Zagadnienie drugie
Littera Antiqua

Umieszczenie na danym punkcie odcinka równego odcinkowi danemu.

Niech będzie dany punkt A (Α) i odcinek BC (ΒΓ). Należy wykreślić odcinek

równy odcinkowi BC (ΒΓ), ale graniczący z punktem A (A). Niech odcinek

AB (AB) połączy [odległość – M. R.] od punktu A do punktu B (B). Niech zostanie
na nim zbudowany trójkąt równoboczny DAB (ΔΑΒ) i niech zostaną

przedłużone odcinki DA (ΔΑ) i DB (ΔΒ) tworząc odcinki: AE (ΑΕ), BF (ΒΖ).17

Niech też będzie zakreślony okrąg CGH (ΓΗΘ) o środku w punkcie B (Β)

i promieniu BC (ΒΓ). Podobnie, jak [okrąg – M. R.] o środku w punkcie D (Δ)

i promieniu DG (ΔΗ). Niech też zostanie wykreślony okrąg GJK (ΗΚΛ).18

16
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 1: Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe.
17
Patrz postulat 2: Odcinek [można – M. R.] nieustannie przedłużać.
18
Patrz postulat 3. Καὶ παντὶ κέντρῳ καὶ διαστήματι κύκλον γράφεσθαι.

196
 Skoro środek okręgu CEG (ΓΗΘ) jest w punkcie B (Β), to odcinek BC (ΒΓ)

jest równy odcinkowi BE (ΒΗ). Podobnie, skoro okrąg JKG (ΚΛΗ) ma środek

w punkcie D (Δ), to odcinek DK (ΔΛ) jest równy odcinkowi DG (ΔΗ), a odcinek

www.litant.eu
DA (ΔΑ) jest równy odcinkowi DB (ΔΒ). Pozostałość odcinka AK (ΑΛ)
Littera Antiqua

jest więc także równa pozostałości odcinka BG (ΒΗ). Zostało wykazane,

że także odcinek BC (ΒΓ) jest równy odcinkowi BG (ΒΗ), więc każdy z dwóch

odcinków AK (ΑΛ) i BC (ΒΓ) jest równy odcinkowi BG (ΒΗ). Skoro wielkości

czemuś równe, sobie nawzajem [też] są równe, to odcinek AK (ΑΛ) jest równy

odcinkowi BC (ΒΓ).19

Umieszczony na wyznaczonym punkcie A (A) odcinek BC (ΒΓ) jest zatem

równy odcinkowi danemu AK (ΑΛ). Tego zaś należało dokonać.

Z dowolnego środka i promienia [można] wykreślić okrąg.

W tym też miejscu wyjaśniam pewną kontrowersję związaną z oznaczeniami punktów. Przyporządkowuję
jedno-jednoznacznie zbiór alfabet grecki alfabetowi łacińskiemu i w przypadku literki kappa otrzymuję literę „J”
a w [przypadku lambdy literę „K”. Inaczej postępują dwaj tłumacze Elementów T. Heath i R. Fitzpatrick, którzy
kappę oznaczają jako K a lambdę jako L. Taki system jest łatwiejszy w użyciu, ale czynienie wyjątków w
przypadku tych liter sprawia, że całe ich rozwiązanie staje się niekonsekwentne. Ponieważ w tekście łaciskim
również występują oznaczenia greckie, toteż nie widzę przekonujących argumentów za rozwiązaniem Heath’a i
Fitzpatrick’a.
19
Patrz zdroworozsądkowe poglądy 1: Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe

197
 Zagadnienie trzecie

[Jak – M. R.] mając dane dwa nierówne odcinki, wydzielić z odcinka

www.litant.eu
dłuższego, odcinek równy krótszemu.
Littera Antiqua

Niech będą dane dwa nierówne odcinki: AB (ΑΒ) i C (Γ), z których niech
odcinek AB (ΑΒ) będzie dłuższy. Od dłuższego odcinka AB (ΑΒ) należy oddzielić
więc [odcinek – M. R.] krótszy, równy odcinkowi C (Γ). Wykreślmy z punku A (A)
odcinek AD (ΑΔ) równy odcinkowi C (Γ) oraz okrąg DEF (ΔΕΖ) o środku
w punkcie A (A) i promieniu AD (ΑΔ). Ponieważ punkt A (Α) jest środkiem
okręgu DEF (ΔΕΖ), to odcinek AE (ΑΕ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ).
Skoro jednak odcinek C (Γ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ), a każdy z dwóch
odcinków: AE (ΑE) i C (Γ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ), to także odcinek
AE (ΑΕ) jest równy odcinkowi C (Γ). Mając dwa nierówne odcinki AB (AB) i C (Γ),
od dłuższego odcinka AB (AB) został więc oddzielony równy odcinkowi C (Γ)
odcinek AE (AE). Tego zaś należało dokonać.

198
 Zagadnienie czwarte

Jeżeli dwa trójkąty będą miały dwa boki jednego równe dwóm bokom

www.litant.eu
drugiego i [odpowiednio – M. R.] oba kąty jednego równe obu kątom [drugiego
Littera Antiqua

– M. R.], to skoro zostały wyznaczone przez równe odcinki, a podstawy będą

miały równe, to [jeden – M. R.] trójkąt będzie równy [drugiemu – M.
R.] trójkątowi a pozostałe kąty będą równe [odpowiednim – M. R.] kątom
zawierającym równe boki.

Niech będą [dane – M. R.] dwa trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) mające

parę boków AB (ΑΒ) i AC (ΑΓ) równą [odpowiednio – M. R.] parze boków

DE (ΔΕ) i DF (ΔΖ) [a także – M. R.] obydwa boki AB (ΑΒ) i DE (ΔΕ) równe

obydwu bokom AC (ΑΓ) i DF (ΔΖ) oraz kąt BAC (ΒΑΓ) równy kątowi

EDF (ΕΔΖ). Twierdzę, że także podstawa BC (BΓ) jest równa podstawie EF (ΕΖ)

a trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi DEF (ΔΕΖ). Również pozostałe kąty
jednego trójkąta są [odpowiednio – M. R.] równe pozostałym kątom drugiego
trójkąta, dzięki którym odcinane są równe podstawy, [i.e. – M. R.] kąt ABC
(ΑΒΓ) równy kątowi DEF (ΔΕΖ) oraz kąt ACB (ΑΓΒ) równy kątowi DFE (ΔΖΕ).

Ponieważ dopasowano trójkąt ABC (ΑΒΓ) do trójkąta DEF (ΔΕΖ) a punkt A (Α)

199
 na punkcie D (Δ), zaś odcinek AB (ΑΒ) na odcinku DE (ΔΕ), to dopasuje się

także punkt B (Β) do punktu E (Ε) za sprawą równej długości AB (ΑΒ) i DE (ΔΕ).

Ponieważ dopasowaliśmy odcinek AB (ΑΒ) do odcinka DE (ΔΕ),

www.litant.eu
to dopasujemy także odcinek AC (ΑΓ) do odcinka DF (ΔΖ) dzięki temu, że kąt
Littera Antiqua

BAC (ΒΑΓ) i kąt EDF (ΕΔΖ) są równe. Dlatego podobnie dopasujemy punkt

C (Γ) do punktu F (Ζ), a dzięki równej długości odcinków AC (ΑΓ) i DF (ΔΖ)

także punkt B (Β) do punktu E (Ε), gdy zostanie dopasowana podstawa BC (BΓ)

do podstawy EF (EZ). Jeżeli bowiem dopasujemy punkt B (Β) do punktu E (Ε),

zaś punkt C (Γ) do punktu F (Ζ), to dwie proste obejmowałyby [jakiś – M. R.]

obszar, więc nie dopasujemy podstawy BC (ΒΓ) do podstawy EF (ΕΖ), gdyż to

niemożliwe.20 Dlatego, że zarówno całość trójkąta ABC (ΑΒΓ) będzie pasowała

do całości trójkąta DEF (ΔΕΖ), to i pozostałe kąty będą pasowały

do pozostałych kątów i kąt ABC (ΑΒΓ) będzie równy kątowi DEF (ΔΕΖ), a kąt

ACB (ΑΓΒ) kątowi DFE (ΔΖΕ).

Jeżeli więc dwa trójkąty będą miały dwa boki [jednego – M. R.] równe
[odpowiednim – M. R.] dwóm bokom [drugiego – M. R.] i równe kąty zawarte
pomiędzy [takimi – M. R.] równymi bokami, to również podstawa [jednego –
M. R.] będzie równa podstawie [drugiego – M. R.] a trójkąty będą równe.
Również pozostałe kąty [jednego – M. R.] będą równe pozostałym kątom
[drugiego – M. R.] dzięki zawieraniu [wzajemnie – M. R.] równych boków, czego
należało dowieść.

20
Patrz. Zdroworozsądkowe poglądy 9: A dwie proste nie obejmują [żadnego – M. R.] obszaru.

200
 Zagadnienie piąte

Kąty przy podstawie trójkąta równoramiennego są sobie nawzajem równe.

Jeśli wzajemnie równe odcinki [i.e. boki – M. R.] zostaną przedłużone, to kąty

www.litant.eu
pod podstawą będą na wzajem równe.
Littera Antiqua

Niech trójkąt równoramienny ABC (ΑΒΓ) ma bok AB (ΑΒ) równy bokowi

AC (ΑΓ), a przedłużane odcinki AB (ΑΒ) i AC (ΑΓ) [utworzą – M. R.] proste

BD (ΒΔ) i CE (ΓΕ).
Twierdzę, że kąt ABC (ΑΒΓ) jest równy kątowi ACB (ΑΓΒ), zaś kąt
CBD (ΓΒΔ) jest równy kątowi BCE (ΒΓΕ). Niech zostanie obrany na odcinku

BD (ΒΔ) dowolny punkt F (Ζ) i niech zostanie oddzielony od dłuższego odcinka

AE (ΑΕ) krótszy odcinek AG (ΑΗ) równy odcinkowi AF (ΑΖ).21 Niech odcinki

FC (ΖΓ) i GB (ΗΒ) połączą je [i.e. AG (AH) AF (AZ) w punktach G (H) i B (B) –

M. R.].22 Ponieważ odcinek AF (ΑΖ) jest równy odcinkowi AG (ΑΗ), zaś odcinek

AB (ΑΒ) równy jest odcinkowi AC (ΑΓ), to oba odcinki FA (ΖΑ) i AC (ΑΓ)

są równe dwóm odcinkom GA (ΗΑ) i AB (ΑΒ) a wspólny kąt obejmuje

FAG (ΖΑΗ).

21
Patrz: Zagadnienie trzecie.
22
Patrz: Postulat 1. Z jakiegokolwiek punktu do jakiegokolwiek punktu [można – M. R.] poprowadzić linię
prostą.

201
 Skoro podstawa FC (ΖΓ) jest równa podstawie GB (ΗΒ), a trójkąt

AFC (ΑΖΓ) jest równy trójkątowi AGB (ΑΗΒ), a oba pozostałe kąty będą
równe obydwu pozostałym kątom, które odcinają u podstaw równe boki, to kąt

www.litant.eu
ACF (ΑΓΖ) jest równy kątowi ABG (ΑΒΗ), zaś kąt AFC (ΑΖΓ) jest równy kątowi
Littera Antiqua

AGB (ΑΗΒ). Ponieważ cały odcinek AF (ΑΖ) jest równy całości odcinka

AG (ΑΗ), w ramach których odcinek AB (ΑΒ) jest równy odcinkowi AC (ΑΓ),

to pozostały odcinek BF (ΒΖ) jest równy pozostałemu odcinkowi CG (ΓΗ).23

Zostało wykazane, że: odcinek FC (ΖΓ) jest równy odcinkowi GB (ΗΒ), oba

odcinki BF (ΒΖ) i GC (ΗΖ) są równe obu odcinkom CG (ΓΗ) i GB (ΗΒ), a równe

sobie kąty BFC (ΒΖΓ) i CGB (ΓΗΒ) są za sprawą wspólnej podstawy BC (ΒΓ)

równe. Skoro trójkąt BFC (ΒΖΓ) będzie równy trójkątowi CGB (ΓΗΒ),
to również pozostałe kąty będą [odpowiednio – M. R.] równe, za sprawą
zawierania równych boków.24
Kąt FBC (ΖΒΓ) jest zatem równy kątowi GCB (ΗΓΒ), zaś kąt BCF (ΒΓΖ)

jest równy kątowi CBG (ΓΒΗ). Skoro więc całość kąta ABG (ΑΒΗ) została

ukazana jako równa całości kąta ACF (ΑΓΖ), to spośród nich kąt CBG (ΓΒΗ)

jest równy kątowi BCF (ΒΓΖ). Skoro pozostały kąt ABC (ΑΒΓ) jest równy

pozostałemu kątowi ACB (ΑΓΒ)25 i leży na podstawie trójkąta ABC (ΑΒΓ),

to zostało wykazane, że kąt FBC (ΖΒΓ) i kąt GCB (ΗΓΒ) są równe i znajdują
się pod podstawą.
A zatem, wśród trójkątów równoramiennych kąty przy podstawie
są wzajemnie równe a przedłużywszy równe odcinki [i.e. boki – M. R.],

23
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 3. Jeśli od wielkości równych odjąć wielkości równe, to pozostałość
[i.e. pozostała wielkość – M. R.] będzie równa.
24
Patrz: Zagadnienie czwarte.
25
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 3. Z każdego punktu do każdego punktu [można] poprowadzić linię prostą

202
 [otrzymamy – M. R.] wzajemnie równe kąty pod podstawą. Tego zaś należało
dowieść.

Zagadnienie szóste

www.litant.eu
Littera Antiqua

Jeżeli dwa kąty trójkąta są wzajemnie równe, to pod równymi kątami znajdują
się wzajemnie równe boki.

Niech krótszy odcinek DB (ΔΒ) zostanie oddzielony od dłuższego odcinka

AB (AB) i niech zostaną połączone z odcinkiem DC (ΔΓ).

Niech trójkąt ABC (ΑΒΓ) będzie miał kąt ABC (ΑΒΓ) równy kątowi
ACB (ΑΓΒ). Twierdzę, że bok AB (ΑΒ) jest równy bokowi AC (ΑΓ). Jeśli bowiem
bok AB (ΑΒ) jest nierówny bokowi AC (ΑΓ), to jeden lub drugi jest dłuższy.
Niech dłuższy będzie odcinek AB (ΑΒ). Niech zostanie oddzielony od dłuższego
odcinka AB (AB) krótszy, równy odcinkowi AC (ΑΓ), odcinek DB (ΔΒ).26
Niech zostaną [następnie – M. R.] połączone [za pomocą – M. R] odcinka
BC (ΒΓ).27 Ponieważ odcinek DB (ΔΒ) jest równy odcinkowi AC (ΑΓ), wspólny zaś

26
Patrz. Zagadnienie trzecie. To oddzielanie następuje za pomocą granic.
27
Patrz. Postulat 1. Z każdego punktu do każdego punktu [można] poprowadzić linię prostą.

203
 jest im odcinek BC (ΒΓ), to dwa odcinki DB (ΔΒ) i BC (ΒΓ) są równe [odpowiednio
– M. R.]obu odcinkom AC (ΑΓ) i CB (ΓΒ), a kąt DBC (ΔΒΓ) jest równy kątowi
ACB (ΑΓΒ). Podstawa DC (ΔΓ) jest zatem równa podstawie AB (ΑΒ) a trójkąt
DBC (ΔΒΓ) jest równy trójkątowi ACB (ΑΓΒ), mniejszy większemu, co jest

www.litant.eu
Littera Antiqua

niedorzeczne. Nie jest więc równy odcinek DB (ΔB) odcinkowi AC (ΑΓ).

Jeżeli zatem dwa kąty trójkąta są sobie nawzajem równe, to pod równymi
kątami powstaną wzajemnie sobie równe boki. Tego zaś należało dowieść.

Zagadnienie siódme

Na tym samym odcinku dwa odcinki równe dwóm innym odcinkom nie zostaną
skonstruowane [łącząc się – M. R.] w jakimś innym punkcie po tej samej
stronie, po której od początku były granice odcinków.

Jeśli bowiem jest możliwe, że dwa odcinki AC (ΑΓ) i CB (ΓΒ) równe innym

dwóm odcinkom AD (ΑΔ) i DB (ΔΒ) skonstruowały [trójkąt –

M. R.]28 na odcinku AB (ΑΒ) stykając się w punktach C (Γ) i D (Δ) po tej samej
stronie [odcinka AB (AB) – M. R.], mając te same granice, [co odcinek AB –

28
Ponieważ termin użyty w tym przypadku jest używany przez Euklidesa zwyczajowo w przypadku
konstruowania trójkąta, to jest to sugestia, co do tego, w jaki sposób powinien przebiegać proces konstruowania.

204
 M. R.] przechodzący przez dwie takie proste, że spotykają się w jednym punkcie
a dwie inne, odpowiednio równe tamtym [skonstruowane na odcinku AB (AB) –
M. R.], proste spotkały się w innym punkcie, to [proste te – M. R.] mają
po tej samej stronie odcinka AB (ΑΒ) te same granice. Ponieważ posiadają ten

www.litant.eu
Littera Antiqua

sam punkt graniczny A (Α), to odcinek CA (ΓΑ) jest równy odcinkowi DA (ΔΑ),

zaś odcinek CB (ΓΒ) jest równy odcinkowi DB (ΔΒ), gdyż posiadają tę samą

granicę B (B). Niech zostaną połączone za pomocą CD (ΓΔ).29

Ponieważ odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ), to kąt ACD (ΑΓΔ)

jest równy kątowi ADC (ΑΔΓ).30 Skoro kąt ADC (ΑΔΓ) jest większy od kąta

DCB (ΔΓΒ), więc kąt CDB (ΓΔΒ) jest znacznie większy od kąta DCB (ΔΓΒ).

Podobnie, skoro odcinek CB (ΓΒ) jest równy odcinkowi DB (ΔΒ), to kąt

CDB (ΓΔΒ) jest równy kątowi DCB (ΔΓΒ). Ponieważ zostało wykazane, że jest
on znacznie większy od owego kąta, to jest niemożliwe, [aby był mu równy –
M. R.].

Na tych samych odcinkach, dwa [inne – M. R.], równe wzajemnie odcinki

nie spotkają się w różnych punktach po tej samej stronie odcinka [danego –
M. R.], gdyż mają te same granice, co odcinek dany. Tego zaś należało dowieść.

29
Patrz: Postulat 1: Z każdego punktu do każdego punktu [można – M. R.] poprowadzić linię prostą
30
Patrz: Zagadnienie piąte.

205
 Zagadnienie ósme

Jeżeli dwa trójkąty mają odpowiednie dwa boki równe [odpowiednim – M. R.]
dwóm bokom, postawa [jednego – M. R.] jest równa podstawie [drugiego –

www.litant.eu
Littera Antiqua

M. R.] a ograniczają je równe odcinki, to będą miały również kąt zawarty przez
równe odcinki jednego równy [odpowiedniemu – M. R] kątowi [drugiego –
M. R].

Niech będą dane dwa trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ), mające dwa boki

AB (ΑΒ) i AC (ΑΓ) równe dwóm bokom DE (ΔΕ) i DF (ΔΖ). Odcinek AB (ΑΒ)

jest równy odcinkowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi

DF (ΔΖ). Niech [trójkąt ABC ([ΑΒΓ) – M. R.] ma podstawę BC (ΒΓ) równą

podstawie EF (ΕΖ) [trójkąta DEF (ΔΕΖ) – M. R.]. Twierdzę, że również

kąt BAC (ΒAΓ) jest równy kątowi EDF (ΕΔΖ). Jeśli dopasujemy trójkąt

ABC (ΑΒΓ) do trójkąta DEF (ΔΕΖ) i umieścimy punkt B (Β) na punkcie E (Ε),

zaś odcinek BC (ΒΓ) dopasujemy do odcinka EF (ΕΖ), a punkt C (Γ) do punktu

F (Z), to dzięki temu, że odcinek BC (ΒΓ) jest równy odcinkowi EF (EZ)

206
 dopasujemy również odcinek BC (ΒΓ) do odcinka EF (ΕΖ), a odcinki: BA (BA)

i BC (ΒΓ) do odcinków ED (EΔ) i DF (ΔΖ). Jeśli bowiem dopasujemy podstawę

BC (ΒΓ) do podstawy EF (ΕΖ) a bok BA (ΒΑ) do boku AC (ΑΓ), to nie dopasujemy
odcinków ED (ΕΔ) i DF (ΔΖ), ale odchylą się konstruując odcinki EG (ΕΗ)

www.litant.eu
Littera Antiqua

i GF (ΗΖ).31 Skonstruowane na odcinku danym dwa odcinki są równe dwóm

innym odcinkom prowadzonym do dwóch różnych punktów po tej samej
stronie, po której znajdowały się granice [obu dopasowywanych odcinków –
M. R]. Nie mogą być jednak tak skonstruowane. Jeśli dopasuje się podstawę
BC (ΒΓ) do podstawy EF (ΕΖ), to nie dopasuje się boków BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ)

do boków ED (ΕΔ) i DF (ΔΖ). Skoro zaś dopasowujemy kąt BAC (ΒΑΓ) do kąta

EDF (ΕΔΖ), to będzie on mu równy.

Jeżeli dwa trójkąty mają dwa boki [jednego – M. R.] równe [odpowiednim –
M. R.] dwóm bokom [drugiego – M. R.] oraz podstawę mają równą podstawie,
to skoro ograniczają je równe odcinki, również kąt mają równy kątowi. Tego zaś
należało dowieść.

31
εἰ γὰρ βάσις μὲν ἡ ΒΓ ἐπὶ βάσιν τὴν ΕΖ ἐφαρμόσει, αἱ δὲ ΒΑ, ΑΓ πλευραὶ ἐπὶ τὰς ΕΔ, ΔΖ οὐκ
ἐφαρμόσουσιν ἀλλὰ παραλλάξουσιν ὡς αἱ ΕΗ, ΗΖ, συσταθήσονται ἐπὶ τῆς αὐτῆς εὐθείας δύο
ταῖς αὐταῖς εὐθείαις ἄλλαι δύο εὐθεῖαι ἴσαι ἑκατέρα ἑκατέρᾳ πρὸς ἄλλῳ καὶ ἄλλῳ σημείῳ ἐπὶ τὰ
αὐτὰ μέρη τὰ αὐτὰ πέρατα ἔχουσαι.

207
 Zagadnienie dziewiąte

Podzielić na połowę dany kąt prostolinijny.

www.litant.eu
Niech będzie dany kąt prostoliniowy BAC (ΒΑΓ). Należy podzielić ten kąt
Littera Antiqua

na połowę.

Niech zostanie obrany dowolny punkt D (Δ) na odcinku AB (ΑΒ) i niech

zostanie oddzielony od odcinka AC (ΑΓ) odcinek AE (AE) równy odcinkowi
AD (ΑΔ) i niech zostanie połączony z odcinkiem DE (ΔΕ) oraz niech spotka się
z odcinkiem AF(ΑΖ) budując trójkąt równoboczny DEF (ΔΕΖ). Twierdzę, że kąt
BAC (ΒΑΓ) podzieliła na połowę prosta AF (ΑΖ). Ponieważ zaś odcinek AD (ΑΔ)
jest równy odcinkowi AE (ΑΕ), wspólny zaś [jest im – M. R.] odcinek AF (ΑΖ),
to dwa odcinki DA (ΔΑ) i AF (ΑΖ), są odpowiednio równe dwóm bokom EA (ΕΑ)
i AF (ΑΖ) a podstawa DF (ΔΖ) jest równa podstawie EF (ΕΖ). Kąt DAF (ΔΑΖ) jest
zatem równy kątowi EAF (ΕΑΖ), więc prosta AF (ΑΖ) podzieliła na połowę dany
kąt prostoliniowy BAC (ΒΑΓ). Tego zaś należało dowieść.

208
 Zagadnienie dziesiąte

Podzielić na połowę dany odcinek

www.litant.eu
Niech będzie dany odcinek AB (ΑΒ). Należy odcinek AB (ΑΒ) podzielić
Littera Antiqua

na połowę.

Niech na tym odcinku zbudowany będzie trójkąt równoboczny ABC (ΑΒΓ)

i niech kąt ACB (ΑΓΒ) zostanie podzielony na połowy za pomocą odcinka
CD (ΓΔ). Twierdzę, że punkt D (Δ) dzieli odcinek AB (ΑΒ) na połowę. Ponieważ
bowiem odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi CB (ΓΒ), zaś odcinek CD (ΓΔ) jest
[im – M. R.] wspólny a dwa odcinki: AC (ΑΓ) i CD (ΓΔ) są równe [odpowiednim –
M. R.] dwóm odcinkom: BC (ΒΓ) i CD (ΓΔ), to kąt ACD (ΑΓΔ) jest równy kątowi

BCD (ΒΓΔ), gdyż podstawa AD (ΑΔ) jest równa podstawie BD (ΒΔ).32

Odcinek AB (ΑΒ) został więc podzielony w punkcie D (Δ) na połowę.

Tego zaś należało dowieść.

32
Patrz: Zagadnienie czwarte.

209
 Zagadnienie jedenaste

Poprowadzić odcinek pod kątem prostym [i.e. prostopadłą – M. R.] z punktu

obranego na danej prostej.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będzie dana prosta AB (ΑΒ), a na niej punkt C (Γ).

Należy więc od punktu C (Γ) na prostej AB (ΑΒ) poprowadzić linię prostą pod
kątem prostym [do prostej danej – M. R.].
Niech będzie wybrany dowolny punkt D (Δ) na odcinku AC (ΑΓ) tak,
że odcinek CD (ΓΔ) okaże się równy odcinkowi CE (ΓΕ) i niech zostanie
zbudowany na odcinku DE (ΔΕ) trójkąt równoboczny FDE (ΖΔΕ) a odcinek
FC (ΖΓ) połączy punkty F (Z) C (Γ).

Twierdzę, że z obranego na danej prostej AB (AB) punktu C (Γ) poprowadzono

pod kątem prostym linię prostą FC (ΖΓ). Ponieważ odcinek DC (ΔΓ) jest równy

odcinkowi CE (ΓΕ) a wspólny [jest im – M. R.] odcinek CF (ΓΖ), to dwa odcinki

DC (ΔΓ) i CF (ΓΖ) są równe [odpowiednio – M. R.] dwóm odcinkom EC (ΕΓ)

i CF (ΓΖ), a podstawa DF (ΔΖ) jest równa podstawie FE (ΖΕ). Kąt DCF (ΔΓΖ)

jest równy kątowi ECF (ΕΓΖ) a są to kąty przystające, gdyż prosta umieszczona

210
 na prostej tworzy nawzajem sobie równe kąty przystające. Skoro wszystkie kąty
proste są sobie równe, to proste są oba kąty DCF (ΔΓΖ) i FCE (ΖΓΕ).33 Na danej

prostej AB (ΑΒ) obrano punkt C (Γ) i z niego poprowadzono pod kątem

www.litant.eu
prostym linię prostą CF (ΓΖ). Tego zaś należało dokonać.
Littera Antiqua

33
Patrz: Definicja 10. Wszystkie kąty proste są sobie równe

211
 Zagadnienie dwunaste

Na daną nieograniczoną prostą, skoro obraliśmy punkt, który na niej nie leży,

www.litant.eu
opuszczamy [prostopadłą – M. R.] linię prostą.
Littera Antiqua

Niech będzie dana bezkresna prosta AB (ΑΒ) oraz punkt C (Γ), który na

niej nie leży. Należy więc z obranego punktu C (Γ) opuścić linię prostą na prostą

AB (ΑΒ).

Niech zostanie obrany dowolny punkt D (Δ) po drugiej stronie prostej

AB (ΑΒ) i niech będzie zakreślony okrąg EFG (ΕΖΗ) o środku w punkcie C (Γ)
i (promieniu CD (ΓΔ). Niech będzie też podzielony na połowę odcinek EG (ΕΗ)

w punkcie H (Θ). Niech będą również złączone odcinki CG (ΓΗ), CH (ΓΘ),

CE (ΓΕ). Twierdzę, że jeśli na daną bezkresną prostą AB (ΑΒ) opuści się odcinek

CH (ΓΘ) z obranego punktu C (Γ), który nie znajduje się na prostej AB (ΑΒ),

a odcinek GH (ΗΘ) jest równy odcinkowi HE (ΘΕ), wspólny zaś jest [im – M. R.]

212
 odcinek HC (ΘΓ), to dwa odcinki GH (ΗΘ) i HC (ΘΓ) są równe [odpowiednim –

M. R.] dwóm odcinkom EH (ΕΘ) i HC (ΘΓ), a podstawa CG (ΓΗ) jest równa

podstawie CE (ΓΕ). Ponieważ kąt CHG (ΓΘΗ) jest równy kątowi EHC (ΕΘΓ)

www.litant.eu
i są przylegające, to skoro prosta, która została umieszczona na prostej tworzy
Littera Antiqua

przylegające, równe sobie nawzajem kąty proste, to każdy z dwóch kątów jest
prosty, a opuszczona prosta zwana jest prostopadłą tej prostej, na którą
opadła.
Na daną nieograniczoną prostą AB (ΑΒ) została opuszczona, z punktu

C (Γ), który na niej nie leży, prosta prostopadła CH (ΓΘ). Tego zaś należało
dokonać.

213
 Zagadnienie trzynaste

Jeżeli umeszczony na prostej odcinek utworzy kąt, to powstaną dwa kąty proste
albo dwa kąty równe dwóm kątom prostym.

www.litant.eu
Niech opuszczona na prostą CD (ΓΔ) prosta AB (ΑΒ) utworzy kąty:
Littera Antiqua

CBA (ΓΒΑ) i ABD (ΑΒΔ). Twierdzę, że kąty te albo oba są proste, albo są równe
dwóm kątom prostym.

Jeśli więc kąt CBA (ΓΒΑ) jest równy kątowi ABD (ΑΒΔ), to są dwoma kątami

prostymi.34 Jeśli zaś nie, to niech z punktu B (Β) na prostej CD (ΓΔ)

będzie poprowadzony pod kątem prostym odcinek BE (ΒΕ). Dwa kąty

CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΓΒΔ) są kątami prostymi. Skoro kąt CBE (ΓΒΕ) jest równy

dwóm kątom CBA (ΓΒΑ) i ABE (ΑΒΕ), to niech będzie dodany do obydwu kąt

EBD (ΕΒΔ).35 Kąty CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΕΒΔ) są więc równe [razem – M. R.]

trzem kątom: CBA (ΓΒΑ), ABE (ΑΒΕ) i EBD (EΒΔ). Podobnie, skoro kąt

DBA (ΔΒΑ) jest równy dwóm kątom: ABE (ABE) i EBAD (EBΔ), to niech

będzie dodany do obu kąt ABC (ΑΒΓ). Ponieważ kątom: DBA (ΔΒΑ)

i ABC (ΑΒΓ) są równe trzy kąty: DBE (ΔΒΕ), EBA (ΕΒΑ) i ABC (ΑΒΓ),

to zostało wykazane, że kąty: CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΕΒΔ) są równe tym samym

34
Patrz. Definicja 10.
35
Lit. Dołożony jako wspólny, p. T. L. Heath

214
 trzem kątom. Skoro zaś wielkości, które są czemuś równe i sobie nawzajem
są równe, to również kąty: CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΕΒΔ) są równe kątom DBA (ΔΒΑ)

i ABC (ΑΒΓ).36 Ale skoro kąty CBE (ΓΒΕ) i EBD (ΕΒΔ) są kątami prostymi, to kąt

www.litant.eu
DBA (ΔΒΑ) i ABC (ΑΒΓ) są [razem – M. R.] równe dwóm kątom prostym.
Littera Antiqua

Jeżeli umieszczony na prostej odcinek utworzy kąt, to powstaną dwa kąty

proste albo dwa kąty równe dwóm kątom prostym. Tego zaś należało dowieść.

36
Patrz. Zdroworozsądkowe poglądy 1. Te wielkości, które są czemuś równe i sobie wzajemnie są równe.

215
 Zagadnienie czternaste

Jeżeli poprowadzimy dwa odcinki do punktu, który znajduje się na jakimś innym
odcinku [a odcinki te nie leżą po tej samej stronie tego odcinka danego – M. R.],

www.litant.eu
to utworzą one kąty przystające równe dwóm kątom prostym a odcinki [te –
Littera Antiqua

M. R.] będą względem siebie w linii prostej.

Na pewnym odcinku AB (ΑΒ) w punkcie B (Β) spotykają się dwa odcinki

BC (ΒΓ) i BD (ΒΔ), które nie leżą po tej samej stronie odcinka AB (ΑΒ), a tworzą

kąty przystające ABC (ΑΒΓ) i ABD (ΑΒΔ) równe dwóm kątom prostym.

Twierdzę, że odcinki CB (ΓΒ) i BD (ΒΔ) znajdują się w linii prostej. Jeśli bowiem

odcinek BC (ΒΓ) nie jest w linii prostej z odcinkiem BD (ΒΔ), to niech

odcinek CB (ΓΒ) będzie w linii prostej z odcinkiem BE (ΒΕ).

Skoro odcinek AB (ΑΒ) stoi w linii prostej CBE (ΓΒΕ), to kąty ABC (ΑΒΓ)

i ABE (ΑΒΕ) są równe dwóm kątom prostym. Zarazem zaś kąty: ABC (ΑΒΓ)

i ABD (ΑΒΔ) są równe dwóm kątom prostym.37 Kąty: CBA (ΓΒΑ) i ABE (ΑΒΕ)

są zatem równe kątom CBA (ΓΒΑ) i ABD (ΑΒΔ). Niech będzie odjęty

37
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 1: Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe..

216
 od każdego z dwóch kątów CBA (ΓΒΑ).38 Pozostały kąt ABE (ΑΒΕ)

jest więc równy pozostałemu kątowi ABD (ΑΒΔ), i.e. mniejszy byłby równy
większemu, co jest niemożliwe, zatem odcinek BE (BE) nie leży w jednej linii
z odcinkiem CB (ΓΒ). W podobny sposób wykażemy, że żaden odcinek

www.litant.eu
Littera Antiqua

poza odcinkiem BD (ΒΔ) nie leży w linii prostej z odcinkiem CB (ΓΒ).

Jeżeli poprowadzimy dwa odcinki do punktu, który znajduje się na jakiejś
prostej, a proste te nie leżą po tej samej stronie tej prostej, to utworzą one kąty
przystające równe dwóm kątom prostym a proste te będą względem siebie
w linii prostej. Tego zaś należało dowieść.

38
Patrz: tłumaczenie Heath’a. #

217
 Zagadnienie piętnaste

Jeśli przecinają się dwie proste, to powstają wzajemnie sobie równe kąty
wierzchołkowe.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech dwie proste AB (ΑΒ) i CD (ΓΔ) przetną się w punkcie E (Ε).

Twierdzę, że kąt AEC (ΑΕΓ) jest równy kątowi DEB (ΔΕΒ), zaś kąt CEB (ΓΕΒ)

kątowi AED (ΑΕΔ).

Ponieważ odcinek AE (ΑΕ) znalazł się na prostej CD (ΓΔ) tworząc kąty CEA (ΓΕΑ)
i AED (ΑΕΔ), a kąty CEA (ΓΕΑ) i AED (ΑΕΔ) są równe dwóm kątom prostym.39
Podobnie, skoro odcinek DE (ΔΕ) znalazł się na prostej AB (ΑΒ) tworząc kąty
AED (ΑΕΔ) i DEB (ΔΕΒ), to kąty [te] równe są dwóm kątom prostym.40 Zostało
wykazane, że kąty CEA (ΓΕΑ) i AED (ΑΕΔ) są równe dwóm kątom prostym.
Kąty CEA (ΓΕΑ) i AED (ΑΕΔ) są równe kątom AED i DEB (ΔΕΒ).41 Niech będzie
odjęty od obydwu kąt AED (ΑΕΔ). Pozostałość kąta CEA (ΓΕΑ) jest więc równa

39
Patrz: Zagadninie 13.
40
Patrz: Zagadnienie 13.
41
Patrz: Postulat 4: A wszystkie kąty proste są sobie równe. Patrz też: Zdroworozsądkowe poglądy 1:. Wielkości
równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe.

218
 pozostałości kąta BED (ΒΕΔ). Zostało więc wykazane, że podobnie kąt
CEB (ΓEB) jest równy kątowi DEA (ΔEA).

Jeśli zatem przecinają się dwie proste, to powstają równe sobie wzajemnie kąty

www.litant.eu
wierzchołkowe. Tego zaś należało dowieść.
Littera Antiqua

Dowód

Widać, że jeżeli przecinają się dwie proste, to powstają na przecięciu cztery

kąty równe czterem kątom prostym.

219
 Zagadnienie szesnaste

Jeśli jeden bok dowolnego trójkąta zostanie przedłużony, to kąt zewnętrzny

będzie większy od wszystkich wewnętrznych, przeciwległych kątów.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będzie dany trójkąt ABC (ΑΒΓ) i niech zostanie przedłużony bok

BC (ΒΓ) do punktu D (Δ). Twierdzę, że kąt zewnętrzny ACD (ΑΓΔ) jest większy

od przeciwległych kątów wewnętrznych CBA (ΓΒΑ) i BAC (ΒΑΓ).

Niech zostanie przedzielony odcinek AC (ΑΓ) w punkcie E (Ε) i dołączywszy

[odcinek] BE (ΒΕ) niech zostanie przedłużony do punktu F (Ζ) a umieszczony

[tam – M. R.] odcinek BE (ΒΕ) niech będzie równy odcinkowi EF (ΕΖ).

Niech także zostanie połączony [odcinek EF (ΕΖ)] z FC (ΖΓ).42 Niech będzie

poprowadzona [prosta] AC (ΑΓ) do punktu G (Η).

Skoro odcinek AE (ΑΕ) jest równy odcinkowi EC (ΕΓ), zaś odcinek BE (ΒΕ)

odcinkowi EF (ΕΖ), to dwa odcinki AE (ΑΕ) i EB (ΕΒ) są równe [odpowiednim –

42
Patrz: Postulat 1. Z dowolnego punktu do dowolnego punktu [można – M. R.] poprowadzić linię prostą.

220
 M. R.] dwóm odcinkom CE (ΓΕ) i EF (ΕΖ), a kąt AEB (ΑΕΒ) jest równy kątowi

FEC (ΖΕΓ), gdyż są kątami wierzchołkowymi. Skoro podstawa AB (ΑΒ) jest więc

równa podstawie FC (ΖΓ), a trójkąt ABE (ΑΒΕ) jest równy trójkątowi FEC

www.litant.eu
(ΖΕΓ), to i pozostałe kąty są równe pozostałym kątom, które odcinają równe
Littera Antiqua

boki. Równe są więc kąty BAE (ΒΑΕ) i ECF (ΕΓΖ).43 Jednak kąt ACD (ΑΓΔ)

jest większy od kąta BAE (ΒΑΕ). W podobny sposób, przecinając na połowę

odcinek BC (ΒΓ), zostanie wykazane, że kąt BCG (ΒΓΗ), czy też, ACD (ΑΓΔ) jest

większy od kąta opartego na ABC (ΑΒΓ).

Jeśli jeden bok dowolnego trójkąta zostanie przedłużony, to kąt zewnętrzny
będzie większy od wszystkich wewnętrznych, przeciwległych kątów.
Tego zaś należało.

43
Patrz: zdroworozsądkowe poglądy 5. I zdwojone wielkości są sobie równe.

221
 Zagadnienie siedemnaste

Wzięte razem dwa kąty [wewnętrzne – M. R.] dowolnego trójkąta są mniejsze

od dwóch kątów prostych.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będzie [dany – M. R.] trójkąt ABC (ΑΒΓ). Twierdzę, że wzięte razem dwa
kąty [wewnętrzne – M. R.] [tego trójkąta – M. R.] są mniejsze od dwóch kątów
prostych.

Niech zostanie przeprowadzona [prosta – M. R.] BC (ΒΓ) do punktu D (Δ).44

A skoro kąt ACD (ΑΓΔ) trójkąta ABC (ΑΒΓ) jest zewnętrzny, to jest większy

od naprzeciwległego i wewnętrznego kąta ABC (ΑΒΓ). Niech będzie dodany

do każdego z nich kąt ACB (ΑΓΒ). Tym sposobem kąty: ACD (ΑΓΔ) i ACB (ΑΓΒ)

są większe od katów” ABC (ΑΒΓ) i BCA (ΒΓΑ), lecz kąty: ACD (ΑΓΔ)

i ACB (ΑΓΒ) są oba równe dwóm kątom prostym, toteż kąty ABC (ΑΒΓ)

44
Patrz: Postulat 2. A ograniczoną prostą (odcinek) [można] wydzielić z ciągłej linii prostej.

222
 i BCA (ΒΓΑ) są mniejsze od dwóch kątów prostych. Podobnie wykażemy,

że zarówno kąty: BAC (ΒΑΓ) i ACB (ΑΓΒ) jak też kąty: CAB (ΓΑΒ) i ABC (ΑΒΓ)
są mniejsze od dwóch kątów prostych.
Wzięte razem dwa kąty [wewnętrzne – M. R.] dowolnego trójkąta są mniejsze

www.litant.eu
Littera Antiqua

od dwóch kątów prostych. Tego zaś należało dowieść.

223
 Zagadnienie osiemnaste

Dłuższy bok dowolnego trójkąta odcina większy kąt.

Niech będzie [dany – M. R.] trójkąt ABC (ΑΒΓ) posilający bok AC (ΑΓ)

www.litant.eu
Littera Antiqua

dłuższy od boku AB (ΑΒ). Twierdzę, że także kąt ABC (ΑΒΓ) jest większy

od kąta BCA (ΒΓΑ). Skoro bowiem odcinek AC (ΑΓ) jest dłuższy od odcinka
AB (ΑΒ), to niech zostaną umieszczone [wzajemnie – M. R] równe odcinki
AB (ΑΒ) i AD (ΑΔ) i niech będą złączone przez odcinek BD (ΒΔ).

Ponieważ kąt zewnętrzny ADB (ΑΔΒ) trójkąta BCD (ΒΓΔ) jest większy
od przeciwległego kąta wewnętrznego DCB (ΔΓΒ), a kąt ADB (ΑΔΒ) jest równy
kątowi ABD (ΑΒΔ). Skoro zaś bok AB (ΑΒ) jest równy bokowi AD (ΑΔ), to kąt
ABD (ΑΒΔ) jest większy od kąta ACB (ΑΓΒ). Kąt ABC (ΑΒΓ) jest więc znacznie
większy od kąta ACB (ΑΓΒ).
Dłuższy bok dowolnego trójkąta odcina większy kąt. Tego zaś należało dowieść.

224
 Zagadnienie dziewiętnaste

W każdym trójkącie większy kąt odcina dłuższy bok.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będzie dany trójkąt ABC (ΑΒΓ) posiadający kąt ABC (ΑΒΓ) większy

od kąta BCA (ΒΓΑ). Twierdzę, że także bok AC (ΑΓ) jest dłuższy od boku

AB (ΑΒ).

Jeśli bowiem naprawdę nie jest równy odcinek AC (ΑΓ) odcinkowi AB (ΑΒ),

lecz mniejszy, to odcinek AC (ΑΓ) nie jest równy odcinkowi AB (ΑΒΓ), a kąt

ABC (ΑΒΓ) byłby równy kątowi ACB (ΑΓΒ), tak zaś nie jest. Skoro zaś odcinek

AC (ΑΓ) nie jest równy odcinkowi AB (ΑΒ), ale też nie jest mniejszy odcinek

AC (ΑΓ) od odcinka AB (ΑΒ) a kąt ABC (ΑΒΓ) byłby mniejszy od kąta

ACB (ΑΓΒ), tak zaś nie jest. Odcinek AC (ΑΓ) nie jest więc krótszy od odcinka

AB (ΑΒ). Zostało zaś wykazane, że nie jest także równy, skoro odcinek AC (ΑΓ)

jest większy od odcinka AB (ΑΒ).

W każdym trójkącie większy kąt odcina dłuższy bok. Tego zaś należało dowieść.

225
 Twierdzenie dwudzieste

Dwa boki dowolnego trójkąta razem przy każdej możliwej konfiguracji

są dłuższe od pozostałego boku.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będzie [dany – M. R.] trójkąt ABC (ΑΓΔ). Twierdzę, że dwa boki trójkąta
ABC (ΑΒΓ) są [razem – M. R.] dłuższe od pozostałego boku. Boki BA (ΒΑ)
i AC (ΑΓ) są razem dłuższe od boku BC (ΒΓ), zaś boki AB (ΑΒ) i BC (ΒΓ) są razem
dłuższe od boku AC (ΑΓ) a boki BC (ΒΓ) i CA (ΓΑ) są razem dłuższe od boku
AB (ΑΒ).

Niech zostanie rozciągnięty odcinek BA (ΒΑ) do punktu D (Δ) a równy odcinkowi

AD (ΑΔ) odcinek CA (ΓΑ) niech zostanie połączony [z punktem D (Δ) – M. R.]
odcinkiem DC (ΔΓ). Skoro odcinek DA (ΔΑ) jest równy odcinkowi AC (ΑΓ),
to równy jest też kąt ADC (ΑΔΓ) z kątem ACD (ΑΓΔ). Kąt BCD (ΒΓΔ) jest więc
większy od kąta ADC (ΑΔΓ)45. Ponieważ zaś ACB (ΑΓΒ) jest trójkątem, to miał kąt
BCD (ΒΓΔ) większy od kąta BDC (ΒΔΓ), zaś większy kąt odcięty przez dłuższe

45
Patrz: zdroworozsądkowe poglądy 5: I zdwojone [całości] są sobie równe.

226
 boki. Skoro odcinek DB (ΔΒ) jest większy od odcinka BC (ΒΓ), zaś odcinki DA (ΔΑ)
i AC (ΑΓ) są równe, to większe są [razem – M. R.] odcinki BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ)
od odcinka BC (ΒΓ). W podobny sposób będzie wykazane, że także odcinki
AB (ΑΒ) i BC (ΒΓ) są większe od odcinka CA (ΓΑ), zaś odcinki BC (ΒΓ) i CA (ΓΑ)

www.litant.eu
Littera Antiqua

są [razem – M. R.] większe od odcinka AB (ΑΒ).

W każdym trójkącie dwa boki razem przewyższają wielkością pozostały [bok].
Tego zaś należało dowieść.

Zagadnienie dwudzieste pierwsze

Jeżeli skonstruujemy wewnątrz trójkąta z końców jednego z jego boków dwa

odcinki, to będą one krótsze od dwóch pozostałych boków tego trójkąta,
lecz będą obejmowały większy kąt.
Niech będzie [dana – M. R] prosta AB (AB), a na niej punkt A (A),
zaś kąt DCE (ΔΓE) niech będzie danym katem prostoliniowy.
Należy skonstruować na danej prostej AB (AB) i znajdującym się na niej punkcie
A (A) kąt prostoliniowy.
Na jednym z boków trójkąta ABC (ΑΒΓ), [viz. – M. R] BC (ΒΓ)
skonstruowano na granicach [i.e. punktach – M. R.] B (Β) i C (Γ) dwa, wpisane
[w tę figurę – M. R.] odcinki BD (ΒΔ) i DC (ΔΓ). Twierdzę, że odcinki BD (ΒΔ)
i DC (ΔΓ) są mniejsze od pozostałych dwóch boków trójkąta, BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ),
obejmują zaś kąt BDC (ΒΔΓ) większy od kąta BAC (ΒΑΓ).

227
 www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będzie poprowadzony odcinek BD (ΒΔ) przez punkt E (Ε). Ponieważ

w każdym trójkącie dwa boki są większe od pozostałego46, to dwa boki AB (ΑΒ)
i AE (ΑΕ) trójkąta ABE (ABE) są dłuższe od boku BE (ΒΕ). Niech też zostanie
dodany do obu odcinek EC (ΕΓ). Odcinki BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ) są więc [łącznie –
M. R.] dłuższe od odcinków BE (ΒΕ) i EC (ΕΓ). Podobnie, skoro dwa odcinki:
CE (ΓΕ) i ED (ΕΔ) trójkąta CED (ΓΕΔ) są [razem – M. R.] dłuższe od odcinka
CD (ΓΔ) i doda się do obu odcinek DB (ΔΒ), to odcinki: CE (ΓΕ) i EB (ΕΒ) będą
dłuższe od odcinków CD (ΓΔ) i DB (ΔΒ). Jednak zostało wykazane, że odcinki
BE (ΒE) i EC (EΓ) będą dłuższe od odcinków BA (ΒA) i BC (BΓ). Odcinki BA (ΒΑ)

i AC (ΑΓ) są więc dużo dłuższe od odcinków BD (ΒΔ) i DC (ΔΓ).

Podobnie, skoro w każdym trójkącie kąt zewnętrzny jest większy
od przeciwległego kąta wewnętrznego, to kąt zewnętrzny BDC (ΒΔΓ) trójkąta
CDE (ΓΔΕ) jest większy od kąta CED (ΓΕΔ). Zapewne z tego powodu, także kąt
zewnętrzny CEB (ΓΕΒ) trójkąta ABE (ΑΒΕ) jest większy od kąta BAC (ΒΑΓ).
Jednakże zostało wykazane, że kąt CEB (ΓΕΒ) jest większy od kąta BDC (ΒΔΓ).
Kąt BDC (ΒΔΓ) jest dużo większy od kąta BAC (ΒΑΓ).
Jeżeli więc skonstruujemy wewnątrz trójkąta z końców jednego z jego boków
dwa odcinki, to będą one krótsze od dwóch pozostałych boków tego trójkąta,
lecz będą obejmowały większy kąt. Tego zaś należało dowieść.

46
Patrz. Zagadnienie dwudzieste.

228
 Zagadnienie dwudzieste drugie

Z trzech odcinków równych trzem odcinkom danym można skonstruować

trójkąt. Konieczne jest, aby dwa odcinki [razem – M. R.] były większe od

www.litant.eu
Littera Antiqua

pozostałego. [Dlatego dwa boki każdego trójkąta są razem większe od

pozostałego].
Niech będą dane trzy odcinki: A (Α), B (Β) i C (Γ), spośród których dwa

[razem – M. R] byłyby dłuższe od pozostałego. Odcinki A (Α) i B (Β) są dłuższe

od C (Γ), albo odcinki A (Α) i C (Γ) są dłuższe od odcinka B (Β) albo odcinki B (Β)

i C (Γ) są dłuższe od odcinka A (Α). Należy więc z odcinków równych odcinkom

A (Α), B (Β) i C (Γ) skonstruować trójkąt.

Niech zostanie umieszczony ograniczona punktem D (Δ) prosta DE (ΔΕ),

bezkresna zaś w kierunku [punktu] E (Ε) [ i.e. półprosta]. Niech zostanie
wyznaczony odcinek DF (ΔΖ) równy odcinkowi A (Α), odcinek FG (ΖΗ) równy
odcinkowi B (Β), oraz odcinek GH (ΗΘ) równy odcinkowi C (Γ). Niech zostanie
wykreślony okrąg DJK (ΔΚΛ) o środku w punkcie F (Ζ) i promieniu FD (ΖΔ).
Podobnie niech zostanie wykreślony okrąg JKH (ΚΛΘ) o środku w G (Η)
i promieniu GH (ΗΘ) i niech zostaną połączone odcinki JF (ΚΖ) i JG (ΚΗ).

229
 Twierdzę, że z trzech odcinków równych odcinkom A (Α), B (Β), C (Γ) został
skonstruowany trójkąt JFG (ΚΖΗ).
Skoro środek okręgu DJK (ΔΚΛ) jest w punkcie F (Ζ) to odcinek FD (ΖΔ)
jest równy odcinkowi FJ (ΖΚ). Jednakże odcinek FD (ΖΔ) jest równy odcinkowi

www.litant.eu
Littera Antiqua

A (Α), więc także odcinek JF (ΚΖ) także jest równy A (Α). Podobnie, skoro środek
okręgu KJH (ΛΚΘ) jest w punkcie G (Η), to odcinek GH (ΗΘ) jest równy
odcinkowi GJ (ΗΚ), jednak odcinek GH (ΗΘ) jest równy odcinkowi C (Γ). Odcinek
JG (ΚΗ) jest więc równy odcinkowi C (Γ), zaś odcinek FG (ΖΗ) jest równy
odcinkowi B (Β). Trzy odcinki: JF (ΚΖ), FG (ΖΗ) i GJ (ΗΚ) są zatem równe trzem
odcinkom: A (Α), B (Β) i C (Γ).
Z trzech odcinków: JF (ΚΖ), FG (ΖΗ) i GJ (ΗΚ), które są równe trzem danym

[odcinkom] A (Α), B (Β) i C (Γ) można skonstruować, więc trójkąt JFG (ΚΖΗ).
Tego zaś należało wykonać.

230
 Zagadnienie dwudzieste trzecie

Na danej prostej wybrano punkt i skonstruowano na niej kąt prostoliniowy

równy wyznaczonemu kątowi prostoliniowemu.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będzie dany odcinek AB (ΑΒ) a na nim punkt A (Α) zaś kąt

DCE (ΔΓΕ) niech będzie danym kątem prostoliniowym. Należy skonstruować

na danej prostej AB (ΑΒ) i znajdującym się na niej punkcie A (Α) kąt

prostoliniowy równy danemu kątowi prostoliniowemu DCE (ΔΓΕ).

Na obu odcinkach CD (ΓΔ) i CE (ΓΕ) niech zostaną wybrane dowolne punkty

D (Δ) i E (Ε) połączone odcinkiem DE (ΔΕ), a z trzech odcinków równych

odcinkom [kąta prostolinijnego DCE (ΔΓE: - M. R.] CD (ΓΔ), DE (ΔΕ) i CE i (ΓΕ)

niech zostanie skonstruowany trójkąt AFG (ΑΖΗ), gdyż odcinek CD (ΓΔ) jest

równy odcinkowi AF (ΑΖ), zaś odcinek CE (ΓΕ) jest równy odcinkowi AG (ΑΗ),

a odcinek DE (ΔΕ) jest równy odcinkowi FG (ΖΗ).

231
 Skoro obydwa odcinki DC (ΔΓ) i CE (ΓΕ) są równe dwóm odcinkom FA (ΖΑ)

i AG (ΑΗ) a podstawa DE (ΔΕ) jest równa podstawie FG (ΖΗ), to kąt

DCE (ΔΓΕ) jest równy kątowi FAG (ΖΑΗ).

www.litant.eu
Na danej prostej wybrano punkt i skonstruowano więc kąt prostoliniowy
Littera Antiqua

FAG (ZAH) równy wyznaczonemu kątowi prostoliniowemu DCE (ΔΓE). Tego zaś
należało dokonać.

Zagadnienie dwudzieste czwarte

Jeżeli dwa trójkąty mają dwa boki [jednego – M. R.] równe dwóm bokom
[drugiego – M. R.], a kąt zawarty pomiędzy dwoma równymi odcinkami
[jednego – M. R.] jest większy od kąta zawartego pomiędzy dwoma równymi
odcinkami drugiego – M. R.], to [pierwszy z nich – M. R.] będzie miał podstawę
większą od podstawy [drugiego – M. R.].

Niech będą dane dwa trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) mające dwa boki

AB (ΑΒ) i AC (ΑΓ) równe dwóm bokom DE (ΔΕ) i DF (ΔΖ). Odcinek AB (ΑΒ)

jest równy odcinkowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi

DF (ΔΖ), a kąt [o wierzchołku w punkcie – M. R.] A (Α)47 niech będzie większy

od kąta [o wierzchołku w punkcie – M. R.] D (Δ).48 Twierdzę, że także podstawa

BC (ΒΓ) jest większa od podstawy EF (ΕΖ).

Skoro bowiem kąt BAC (ΒΑΓ) jest większy od kąta EDF (ΕΔΖ), to niech zostanie
skonstruowany na prostej DE (ΔΕ) i znajdującym się na niej punkcie D (Δ),

równy kątowi BAC (ΒΑΓ) kąt EDG (ΕΔΗ). Niech zostanie umieszczony odcinek

47
Litt. Kąt na punkcie A.
48
Lii. Kąt na punkcie D.

232
 DG (ΔΗ), równy któremuś z odcinków AC (ΑΓ) lub DF (ΔΖ) i niech zostaną

połączone odcinki EG (ΕΗ) i FG (ΖΗ).

www.litant.eu
Littera Antiqua

Skoro odcinek AB (ΑΒ) jest równy odcinkowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AC (ΑΓ) jest

równy odcinkowi DG (ΔΗ), a dwa odcinki BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ) są równe dwóm

odcinkom ED (ΕΔ) i DG (ΔΗ), a kąt BAC (ΒΑΓ) jest równy kątowi EDG (ΕΔΗ),

to także podstawa BC (ΒΓ) jest równa podstawie EG (ΕΗ). Podobnie, skoro

odcinek DF (ΔΖ) jest równy odcinkowi DG (ΔΗ), to kąt DGF (ΔΗΖ) jest także

równy kątowi DFG (ΔΖΗ). Kąt DFG (ΔΖΗ) jest więc większy od kąta

EGF (ΕΗΖ). Kąt EFG (ΕΖΗ) jest zatem dużo większy od kąta EGF (ΕΗΖ).

Skoro trójkąt EFG (ΕZΗ) ma kąt EFG (ΕZΗ) większy od kąta EGF (ΕΗΓ),

zaś dłuższy bok odcina większy kąt, to także [jego – M. R] dłuższy bok EG (ΕΗ)

jest równy bokowi EF (ΕZ). Skoro odcinek EG (ΕΗ) jest równy odcinkowi

BC (ΒΓ), to odcinek BC (ΒΓ) jest większy od odcinka EF (ΕΖ).

Jeżeli więc dwa trójkąty mają dwa boki [jednego – M. R.] równe dwóm bokom
[drugiego – M. R.], a kąt zawarty pomiędzy dwoma równymi odcinkami
[jednego – M. R.] jest większy od kąta zawartego pomiędzy dwoma równymi
odcinkami drugiego – M. R.], to [pierwszy z nich – M. R.] będzie miał podstawę
większą od podstawy [drugiego – M. R.]. Tego zaś należało dowieść.

233
 Zagadnienie dwudzieste piąte

Jeżeli dwa trójkąty mają dwa boki [jednego – M. R.] równe [odpowiednim –
M. R.] dwóm bokom [drugiego – M. R.] a [jeden z nich – M. R.] ma podstawę

www.litant.eu
Littera Antiqua

większą od podstawy [drugiego – M. R.], to będzie miał [on] też większy kąt
zawarty pomiędzy równymi odcinkami [i.e. bokami].

Niech będą [dane – M. R.] dwa trójkąty: ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) o dwóch

bokach AB (ΑΒ) i AC (ΑΓ) równych dwóm bokom DE (ΔΕ) i DF (ΔΖ). Odcinek

AB (ΑΒ) jest równy bokowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AC (ΑΓ) jest równy odcinkowi

DF (ΔΖ). Niech podstawa BC (ΒΓ) będzie dłuższa od podstawy EF (ΕΖ).

Twierdzę, że także kąt BAC (ΒΑΓ) jest większy od kąta EDF (ΕΔΖ).

Jeśli bowiem nie [jest większy – M. R.], to jest mu równy lub mniejszy. Nie jest
więc równy kąt BAC (ΒΑΓ) kątowi EDF (ΕΔΖ) gdyż [wtedy – M. R.] podstawa

BC (ΒΓ) byłaby równa podstawie EF (ΕΖ). Tak zaś nie jest, zatem kąt BAC (ΒΑΓ)

nie jest równy kątowi EDF (ΕΔΖ). Kąt BAC (ΒΑΓ) ani też nie jest mniejszy

od kąta EDF (ΕΔΖ), wtedy bowiem podstawa BC (ΒΓ) byłaby mniejsza

od podstawy EF (ΕΖ). Tak zaś nie jest, więc kąt BAC (ΒΑΓ) nie jest mniejszy

234
 od kąta EDF (ΕΔΖ). Zostało zaś dowiedzione, że nie jest mu też równy.

Kąt BAC (ΒΑΓ) jest zatem większy od kąta EDF (ΕΔΖ).

Jeżeli więc dwa trójkąty mają dwa boki [jednego – M. R.] odpowiednio

www.litant.eu
równe [odpowiednim – M. R.] dwóm bokom [drugiego – M. R.] a [jeden z nich –
Littera Antiqua

M. R.] ma podstawę większą od podstawy [drugiego – M. R.], to będzie miał [on

– M. R.] też większy kąt zawarty pomiędzy równymi odcinkami
[i.e. bokami].Tego zaś należało dowieść.

Zagadnienie dwudzieste szóste

Jeżeli dwa trójkąty mają dwa kąty i bok [jednego – M. R.] równe obu
kątom i jednemu bokowi [drugiego – M. R.], to dzięki równym kątom lub kątom
odciętych przez jeden równy bok, także pozostałe boki [jednego trójkąta –
M. R.] będą równe [odpowiednim – M. R.] pozostałym bokom [drugiego
trójkąta – M. R.] a pozostały kąt [jednego trójkąta – M. R.] [będzie równy – M.
R.] pozostałemu kątowi [drugiego trójkąta – M. R].

Niech będą dane trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) mające dwa kąty: ABC (ΑΒΓ)

i BCA (ΒΓΑ) równe dwóm kątom DEF (ΔΕΖ) i EFD (ΕΖΔ). Niech mają także
jeden bok [jednego trójkąta – M. R.] równy jednemu bokowi [drugiego trójkąta

235
 – M. R.]. Najważniejsze jest, że dzięki równym kątom, [podstawy – M. R.]
BC ΒΓ) i EF (ΕΖ) są równe.

Twierdzę, że także pozostałe boki [jednego trójkąta – M. R.] będą

www.litant.eu
odpowiednio równe pozostałym bokom [drugiego trójkąta – M. R.].
Littera Antiqua

Bok AB (ΑΒ) jest równy bokowi DE (ΔΕ), zaś bok AC (ΑΓ) jest równy bokowi

(ΔΖ), a pozostały kąt BAC (ΒΑΓ) jest równy kątowi EDF (ΕΔΖ).

Jeśli bowiem odcinek AB (ΑΒ) jest nierówny odcinkowi DE (ΔΕ), to jeden

z nich jest dłuższy. Niech odcinek AB (ΑΒ) będzie dłuższy i niech odcinek BG

(BH) zostanie uznany za równy odcinkowi DE(ΔΕ) i niech zetknie się

z odcinkiem GC (ΗΓ).

Skoro odcinek BG (ΒΗ) jest równy odcinkowi DE (ΔΕ) a odcinek BC (ΒΓ)

odcinkowi EF (ΕΖ), to dwa odcinki BG (ΒΗ) i BC (ΒΓ) są równe [odpowiednim –

M. R.] dwóm odcinkom DE (ΔΕ) i EF (ΕΖ) a kąt GBC (ΗΒΓ) jest równy kątowi

DEF (ΔΕΖ). Podstawa GC (ΗΓ) jest więc równa podstawie DF (ΔΖ) a trójkąt

GBC (ΗΒΓ) jest równy trójkątowi DEF (ΔΕΖ), więc również pozostałe kąty
[jednego trójkąta – M. R.] będą równe pozostałym kątom [drugiego trójkąta –
M. R.], pod którymi odcinają się równe boki. Kąt GCB (ΗΓΒ) jest zatem równy

kątowi DFE (ΔΖΕ), lecz kąt BCA (ΒΓΑ) jest [tylko – M. R.] na mocy hipotezy

równy kątowi BCA (ΒΓΑ). Kąt BCG (ΒΓΗ) jest więc równy kątowi ABC (ΑΒΓ),
mniejszy większemu, co jest niemożliwe. Nie jest zatem nierówny odcinek AB
(ΑΒ) odcinkowi DE (ΔΕ), a więc odcinek BC (ΒΓ) jest równy odcinkowi EF (ΕΖ).

Dwa odcinki AB (ΑΒ) i BC (ΒΓ) są więc równe [odpowiednim – M. R.] dwóm

odcinkom i DF (ΔΖ). Także kąt ABC (ΑΒΓ) jest równy katowi DEF (ΔΕΖ).

236
 Podstawa AC (ΑΓ) jest więc równa podstawie DF (ΔΖ) a pozostały kąt BAC

(ΒΑΓ) jest równy pozostałemu kątowi EDF (ΕΔΖ).

Podobnie niech będą równe boki odcinane przez podstawy równych

www.litant.eu
kątów, jak odcinek AB (ΑΒ) jest równy odcinkowi DE (ΔΕ). Twierdzę ponownie,
Littera Antiqua

że także pozostałe boki będą równe pozostałym bokom, odcinek AC (ΑΓ)

odcinkowi DF (ΔΖ), zaś odcinek BC (ΒΓ) odcinkowi EF (ΕΖ) a pozostały kąt

BAC (ΒΑΓ) jest równy pozostałemu kątowi EDF (ΕΔΖ).

Jeśli bowiem odcinek BC (ΒΓ) jest nierówny odcinkowi EF (ΕΖ), to jeden z nich

jest dłuższy. Jeśli możliwe, to niech dłuższy będzie odcinek BC (ΒΓ) i niech

odcinek EF (ΕΖ) będzie równy odcinkowi BH (ΒΘ) a odcinek AH (ΑΘ) połączy

[punkty A (A) i H (Θ) – M. R.]. Skoro odcinek BH (ΒΘ) jest równy odcinkowi

EF (ΕΖ) zaś odcinek AB (ΑΒ) odcinkowi DE (ΔΕ), to dwa odcinki AB (ΑΒ)

i BH (ΒΘ) są równe dwóm odcinkom DE (ΔΕ) i DF (ΔΖ) i zarazem zawierają

równe kąty.

Podstawa AH (ΑΘ) jest więc równa podstawie DF (ΔΖ). Trójkąt ABH (ΑΒΘ)

jest równy trójkątowi DEF (ΔΕΖ) a pozostałe kąty [jednego trójkąta – M. R.]
będą równe pozostałym kątom [drugiego trójkąta – M. R.], przez które
odcinane są równe boki. Kąt BHA (ΒΘΑ) jest więc równy kątowi EFD (ΕΖΔ).

W każdym razie kąt EFD (ΕΖΔ) jest równy kątowi BCA (ΒΓΑ). Kąt zewnętrzny

BHA (ΒΘΑ) trójkąta BHA (ΒΘΓ) jest równy kątowi wewnętrznemu

i naprzeciwległemu BCA (ΒΓΑ), co zaś jest niemożliwe. Skoro nie jest nierówny

odcinek BC (ΒΓ) odcinkowi EF (ΕΖ), to jest mu – M. R.] równy. Odcinek AB (ΑΒ)

jest zaś równy odcinkowi DE (ΔΕ). Dwa odcinki AB (ΑΒ) i BC (ΒΓ) są więc równe

dwóm odcinkom DE (ΔΕ) i EF (ΕΖ) i obejmują równe kąty. Podstawa AC (ΑΓ)

237
 jest więc równa podstawie DF (ΔΖ), trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi

DEF (ΔΕΖ), a pozostały kąt BAC (ΒΑΓ) jest równy pozostałemu kątowi

EDF (ΕΔΖ).

www.litant.eu
Jeżeli więc dwa trójkąty mają [odpowiednio – M. R.] dwa kąty i jeden bok
Littera Antiqua

[jednego – M. R.] równy dwóm dwóm kątom i jednemu bokowi [drugiego –

M. R.], to dzięki równym kątom lub odciętych przez jeden bok równym kątom
także pozostałe boki będą równe [odpowiednim – M. R.] pozostałym bokom
a pozostały kąt pozostałemu kątowi. Tego zaś należało dowieść.

238
 Zagadnienie dwudzieste siódme

Jeżeli opuściwszy na dwie proste [inną – M. R.] prostą otrzymamy wzajemnie

www.litant.eu
równe przeciwległe kąty, to obie proste będą równoległe.
Littera Antiqua

Kiedy na dwie proste AB (AB) i CD (ΓΔ) opadnie prosta EF (ΕΖ), to niech

powstaną równe nawzajem przeciwległe kąty AEF (ΑΕΖ) i EFD (ΕΖΔ). Twierdzę,
że [prosta] AB (ΑΒ) jest równoległa do prostej CD (ΓΔ).

Jeśli nie jest, to przedłużenie odcinków AB (ΑΒ) i CD (ΓΔ) doprowadzi

do zetknięcia się ich w kierunku punktów B (Β) i D (Δ) lub w kierunku punktów

A (Α) i C (Γ). Niech zostaną przedłużone i niech spotkają się w kierunku

punktów B (Β) i D (Δ), w punkcie G (Η). [W takim przypadku – M. R.]

kąt zewnętrzny AEF (ΑΕΖ) trójkąta GEF (HEZ) jest równy wewnętrznemu

i przeciwległemu kątowi EFG (ΕΖΗ), co niemożliwe. Odcinki AB (ΑΒ) i CD

(ΓΔ)Tak więc nie spotkają się przy przedłużaniu w kierunku punktów B (Β)

i D (Δ). W Podobny sposób zostanie wykazane, że [nie spotkają się] także

239
 w kierunku punktów A (Α) i C (Γ). Proste równoległe nie przetną się bowiem

w żadnym kierunku, więc proste AB (ΑΒ) i CG (ΓΔ)są równoległe.

Jeżeli więc opuściwszy na dwie proste [inną – M. R.] prostą otrzymamy
równe wzajemnie przeciwległe kąty, to obie proste będą równoległe. Tego zaś

www.litant.eu
Littera Antiqua

należało dowieść.

240
 Zagadnienie dwudzieste ósme

Jeżeli opadłszy na dwie proste, [inna – M. R.] prosta utworzy

www.litant.eu
kąt zewnętrzny równy wewnętrznemu i naprzeciwległemu po tej samej stronie
Littera Antiqua

lub kąty wewnętrzne po tej samej stronie równe dwóm kątom prostym,
to proste te będą do siebie nawzajem równoległe.

Niech opuszczona na dwie proste AB (ΑΒ) i CD (ΓΔ) prostą EF (ΕΖ)

utworzy po tej samej stronie kąt zewnętrzny EGB (ΕΗΒ) równy kątowi

wewnętrznemu i naprzeciwległemu GHD (ΗΘΔ) lub kąty wewnętrzne

BGH (ΒΗΘ) i GHD (ΗΘΔ) równe dwóm kątom prostym. Twierdzę, że prosta

AB (ΑΒ) jest równoległa do prostej CD (ΓΔ).

Skoro kąt EGB (ΕΗΒ) jest równy kątowi GHD (ΗΘΔ), zaś kąt oparty

na EGB (ΕΗΒ) jest równy kątowi AGH (ΑΗΘ), to także kąt AGH (ΑΗΘ) jest

równy kątowi GHD (ΗΘΔ) i jest naprzeciwległy. Prosta AB (ΑΒ) jest zatem

równoległa do prostej CD (ΓΔ).

Podobnie, skoro kąty BGH (ΒΗΘ) i GHD (ΗΘΔ) ją równe dwóm kątom
prostym, to kąty AGH i BGH są równe kątom BGH (ΒΗΘ) i GHD (ΗΘΔ).

241
 Odejmijmy od obydwu kąt BGH (ΒΗΘ). Pozostały kąt AGH (ΑΗΘ) jest więc
równy pozostałemu kątowi GHD (ΗΘΔ) i jest naprzeciwległy. Prosta AB (ΑΒ) jest
zatem równoległa do prostej CD (ΓΔ).

www.litant.eu
Jeśli więc opadłszy na dwie proste, [inna – M. R.] prosta utworzy
Littera Antiqua

kąt zewnętrzny równy wewnętrznemu i naprzeciwległemu po tej samej stronie

lub kąty wewnętrzne po tej samej stronie równe dwóm kątom prostym,
to proste te będą do siebie nawzajem równoległe. Tego zaś należało dowieść.

Zagadnienie dwudzieste dziewiąte

Skoro na [dwie – M. R.] proste równoległe opadła [inna – M. R.] prosta, utworzy
przeciwległe, wzajemnie równe kąty, a kąt zewnętrzny równy przeciwległemu
kątowi wewnętrznemu, to również kąty wewnętrzne po tej samej stronie są
równe dwóm kątom prostym.

Niech na [dwie – M. R.] równoległe proste AB (ΑΒ) i CD (ΓΔ) zostanie

opuszczona prosta EF (ΕΖ). Twierdzę, że [prosta ta – M. R.] utworzy równe
przeciwległe kąty AGH (ΑΗΘ) i GHD (ΗΘΔ). Kąt zewnętrzny EGB (ΕΗΒ) jest
równy przeciwległemu kątowi wewnętrznemu GHD (ΗΘΔ), a kąty wewnętrzne
po tej samej stronie, BGH (ΒΗΘ) i GHD (ΗΘΔ) są równe dwóm kątom prostym.
Kąty BGH (BΗΘ) i GHD (ΗΘΔ) są więc [razem – M. R.] mniejsze od dwóch kątów
prostych, zaś przedłużane w nieskończoność [ramiona – M. R.] kątów

242
 mniejszych od dwóch kątów prostych spotkają się. Przedłużane
w nieskończoność odcinki AB (AB) i CD (ΓΔ) się jednak nie przetną za sprawą ich
założonej równoległości. Skoro kąt AGH (AΗΘ) nie jest nierówny kątowi GHD
(ΗΘΔ), to jest [mu – M. R.] równy. Kąt AGH (AΗΘ) jest jednak równy kątowi EGB

www.litant.eu
Littera Antiqua

(EHB), a kąt EGB (EHB) jest równy kątowi GHD (ΗΘΔ). Do obu należy dodać kąt
BGH (BΗΘ). Kąty EGB (EHB) i BGH (BΗΘ) są zatem równe kątom BGH (BΗΘ)
i GHD (ΗΘΔ), jednakże kąty EGB (EHB) i BGH (BΗΘ) są równe dwóm kątom
prostym.

Skoro więc na [dwie – M. R.] proste równoległe opadła [inna – M. R.]

prosta, utworzy przeciwległe, wzajemnie równe kąty, a kąt zewnętrzny równy
przeciwległemu kątowi wewnętrznemu, to również kąty wewnętrzne po tej
samej stronie są równe dwóm kątom prostym. Tego zaś należało dowieść.

243
 Zagadnienie trzydzieste

Proste równoległe do tej samej prostej są także równoległe do siebie

www.litant.eu
Littera Antiqua

nawzajem
Niech każda spośród prostych: AB (ΑΒ), CD (ΓΔ) i EF (ΕΖ) będzie

[do siebie nawzajem – M. R.] równoległa. Twierdzę, że także prosta AB (ΑΒ)

jest równoległa do prostej CD (ΓΔ). Niech zostanie opuszczona na nie prosta GJ

(ΗΚ).

Ponieważ na proste równoległe AB (ΑΒ) i EF (ΕΖ) została opuszczona

prosta GJ (ΗΚ), to kąt AGJ (ΑΗΚ) jest równy kątowi GHF (ΗΘΖ). Podobnie, skoro
na równoległe proste EF (ΕΖ) i CD (ΓΔ) została opuszczona prosta GJ (ΗΚ)49,
to kąt GHF (ΗΘΖ) jest równy kątowi GJD (ΗΚΔ). Zostało wykazane, że także kąt
AGJ (ΑΗΚ) jest równy kątowi GHF (ΗΘΖ). Kąt AGJ (ΑΗΚ) jest więc równy kątowi
GJD (ΗΚΔ), a kąty AGJ (AHK) i GJD (GIΔ) są naprzeciwległe. Prosta AB (ΑΒ) jest
zatem równoległa do prostej CD (ΓΔ).50

49
Patrz. Zagadnienie dwudzieste dziewiąte.
50
Patrz. Zagadnienie dwudzieste siódme.

244
 Proste równoległe do tej samej prostej są więc także wzajemnie
równoległe. Tego zaś należało dowieść.

Zagadnienie trzydzieste pierwsze

www.litant.eu
Littera Antiqua

Poprowadzić przez dany punkt prostą równoległą do prostej danej.

Niech będzie dany punkt A (Α) oraz prosta BC (ΒΓ).

Należy poprowadzić przez punkt A (Α) linię prostą równoległą do prostej

BC (ΒΓ).

Niech będzie obrany dowolny punkt D (Δ) na prostej BC (ΒΓ) i niech

[punkty A (Α) i D (Δ) – M. R.] zostaną połączone odcinkiem AD (ΑΔ). Niech

na odcinku DA (ΔΑ) i punkcie A (Α) zostanie skonstruowany kąt ADC (ΑΔΓ)

równy kątowi DAE (ΔΑΕ). Niech odcinek AF (ΑΖ) zostanie przedłużony

do prostej EA (ΕΑ).

Skoro opadłszy dwie na proste BC (ΒΓ) i EF (ΕΖ), prosta AD (ΑΔ) utworzyła

równe nawzajem kąty naprzeciwległe: EAD (ΕΑΔ) i ADF (ΑΒΔΖ), to prosta
EAF (ΕΑΖ) jest równoległa do prostej BC (ΒΓ).

Przez obrany punkt A (Α) poprowadzono więc linię prostą EAF (ΕΑΖ)

równoległą do danej prostej BC (ΒΓ). Tego zaś należało dowieść.

245
 Zagadnienie trzydzieste drugie

Skoro jeden z boków dowolnego trójkąta zostanie przedłużony, to kąt

zewnętrzny jest równy dwóm naprzeciwległym kątom wewnętrznym. Trzy kąty

www.litant.eu
Littera Antiqua

trójkąta są równe dwóm kątom prostym.

Niech będzie dany trójkąt ABC (ΑΒΓ) i niech zostanie przedłużony na nim

jeden bok BC (ΒΓ) w kierunku punktu D (Δ). Twierdzę, że ACD (ΑΓΔ) kąt
zewnętrzny jest równy dwóm naprzeciwległym. kątom wewnętrznym
CAB (ΓΑΒ) i ABC (ΑΒΓ). A trzy wewnętrzne kąty trójkąta: ABC (ΑΒΓ),

BCA (ΒΓΑ) i CAB (ΓΑΒ) są [razem – M. R.] równe dwóm kątom prostym.

Niech zostanie poprowadzony równoległa do odcinka AB (ΑΒ), przechodzący

przez punkt C (Γ) odcinek CE (ΓΕ).

Ponieważ odcinek AB (ΑΒ) jest równoległy do odcinka CE (ΓΕ) a na niego

opadł odcinek AC (ΑΓ), to przeciwległe kąty BAC i ACE są wzajemnie równe.
Podobnie, skoro odcinek AB (ΑΒ) jest równoległy do odcinka CE (ΓΕ), a odcinek

BD (ΒΔ) opadł na nie [i.e. te odcinki – M. R], to kąt zewnętrzny ECD (ΕΓΔ) jest

równy naprzeciwległemu kątowi wewnętrznemu ABC (ΑΒΓ). Zostało także

wykazane, że kąt ACE (ΑΓE) jest równy kątowi BAC (ΒΑΓ). Całość kąta

ACD (ΑΓΔ) jest więc równa dwóm wewnętrznym i naprzeciwległym kątom

BAC (ΒΑΓ) i ABC (ΑΒΓ).

246
 Niech będzie dołożony jako wspólny do obu kąt ACB (ΑΓΒ).

Kąty ACD (ΑΓΔ) i ACB (ΑΓΒ) są więc równe trzem kątom: ABC (ΑΒΓ),

BCA (ΑΓΒ) i CAB (ΓΑΒ). Jednak [kąty oparte na] ACD (ΑΓΔ) i ACB (ΑΓΒ)

www.litant.eu
są równe dwóm kątom prostym.
Littera Antiqua

Skoro więc w dowolnym trójkącie jeden z boków zostanie przedłużony,

to kąt zewnętrzny jest równy dwóm kątom wewnętrznym i kątowi
naprzeciwległemu. Trzy kąty trójkąta są równe dwóm kątom prostym. Tego
zaś należało dowieść.

247
 Zagadnienie trzydzieste trzecie

www.litant.eu
Jeśli równe i równoległe odcinki połączą po tych samych stronach
Littera Antiqua

[i.e. na końcach – M. R.] [jakieś inne – M. R.] odcinki, to odcinki te same będą
równe i równoległe.

Niech będą [dane – M. R.] równe i równoległe odcinki AB (ΑΒ) i CD (ΓΔ) i niech
zostaną połączone po tych samych stronach [i.e. na końcach – M. R.] przez
odcinki AC (ΑΓ) i BD (ΒΔ). Twierdzę, że odcinki AC (ΑΓ) i BD (ΒΔ) są również
równe i równoległe.

Niech odcinek BC (ΒΓ) połączy równoległe [i równe – M. R.] odcinki AB (AB)

i CD (ΓΔ). Opuszczony na nie [po przekątnej – M. R.] odcinek BC (ΒΓ) [tworzy –
M. R.] wzajemnie równe naprzeciwległe kąty: ABC (ΑΒΓ) i BCD (ΒΓΔ).51
Ponieważ odcinek AB (ΑΒ) jest równy odcinkowi CD (ΓΔ), a wspólny [jest im –
M. R.] odcinek BC (ΒΓ), to dwa odcinki: AB (ΑΒ) i BC (ΒΓ) są równe dwóm
odcinkom: BC (ΒΓ) i CD (ΓΔ), a kąt ABC (ΑΒΓ) jest równy kątowi BCD (ΒΓΔ). Skoro
podstawa AC (ΑΓ) jest równa podstawie BD (ΒΔ), to trójkąt ABC (AΒΓ) jest
równy trójkątowi BCD (BΓΔ), a pozostałe kąty są równe pozostałym
51
Zaproponowane przez mnie uzupełnienie czyni tekst polski bardziej zrozumiałym, gdyż przygotowuje
czytelnika na potraktowanie czterech przecinających się w tym zagadnieniu odcinków jak czworoboku, który
analizowany jest pod kątem tego, czy rzeczywiście jest równoległobokiem.

248
 [odpowiednim – M. R.] kątom, które odcinają równe boki, więc kąt ACB (AΓΒ)
jest równy kątowi CBD (ΓBΔ). Skoro odcinek BC (ΒΓ) opadł na dwa odcinki
AC (ΑΓ) i BD (ΒΔ), to utworzył wzajemnie równe naprzemienne kąty, gdyż
odcinek AC (AΓ) jest równoległy do odcinka BD (BΔ). Zostało zaś wykazane,

www.litant.eu
Littera Antiqua

że jest mu także równy.

Jeśli więc równe i równoległe odcinki połączą po tych samych stronach

[i.e. na końcach – M. R.] [jakieś inne – M. R.] odcinki, to odcinki te same będą
równe i równoległe Tego zaś należało dowieść.

Zagadnienie trzydzieste czwarte

Spośród figur równoległobocznych52 naprzeciwległe boki i kąty są wzajemnie

równe a przekątna dzieli je na połowy.
Niech będzie dana figura równoległoboczna ACDB (ΑΓΔΒ) o przekątnej
BC (ΒΓ). Twierdzę, że naprzeciwległe boki i kąty równoległoboku ACDB (ΑΓΔΒ)
są wzajemnie równe a przekątna przecina go na połowę.

Skoro bowiem odcinek AB (ΑΒ) jest równoległy do odcinka CD (ΓΔ)

a został opuszczony na nie odcinek BC (ΒΓ), to kąty naprzeciwległe: ABC (ΑΒΓ)
i BCD (ΒΓΔ) są wzajemnie równe. Podobnie, ponieważ odcinek AC (ΑΓ) jest
równoległy do odcinka BD (ΒΔ) i został na nie opuszczony odcinek BC (ΒΓ),

52
Dosłownie wśród obszarów równoległolinijnyh, o równoległych liniach, które zgodnie z def. # są granicami
figury. Aby ułatwić czytelnikowi lekturę Elementów Euklidesa, oddaję termin παραλληλογράμμων χωρίων jako
figurę równoległoboczną.

249
 to naprzeciwległe kąty ACB (ΑΒΓ) i CBD (ΓΒΔ) są wzajemnie równe. Dwa trójkąty
ABC (ΑΒΓ) i BCD (ΒΓΔ) mają dwa kąty: ABC (ΑΒΓ) i BCA (ΒΓΑ) równe
[odpowiednim – M. R.] dwóm kątom: BCD (ΒΓΔ) i CBD (ΓΒΔ), a jeden
[i.e. pozostały – M. R] bok [jednego trójkąta – M. R.] jest równy jednemu

www.litant.eu
Littera Antiqua

[i.e. pozostałemu – M. R.] bokowi [drugiego trójkąta – M. R.], zawierającemu

ramiona równych kątów, wspólny im odcinek BC (ΒΓ).53 Pozostałe boki będą
więc również miały równe [odpowiednim – M. R.] pozostałym bokom,
a pozostały kąt równy pozostałemu kątowi. Bok AB (ΑΒ) jest więc równy
bokowi CD (ΓΔ), zaś bok AC (ΑΓ) bokowi BD (ΒΔ). Ponadto kąt BAC (ΒΑΓ) równy
jest kątowi CDB (ΓΔΒ). Skoro kąt ABC (ΑΒΓ) jest równy kątowi BCD (ΒΓΔ), zaś kąt
CBD (ΓΒΔ) jest równy kątowi ACB (ΑΓΒ), to całość kąta ABD (ΑΒΔ) jest równa
całości kąta ACD (ΑΓΔ). Zostało zaś wykazane, że także kąt BAC (ΒΑΓ) jest równy
kątowi CDB (ΓΔΒ). Wśród figur równoległobocznych naprzeciwległe boki i kąty
są wzajemnie równe.

Twierdzę więc, że jej przekątna [i.e. figury równoległobocznej dzieli

przecina [ją] na połowę. Ponieważ odcinek AB (ΑΒ) jest równy [odcinkowi
CD (ΓΔ), a wspólny jest im odcinek BC (ΒΓ), to dwa odcinki: AB (ΑΒ) i BC (ΒΓ)
są równe [odpowiednio – M. R.] dwóm odcinkom: CD (ΓΔ) i BC (ΒΓ). 54 Również
kąt ABC (ΑΒΓ) jest równy kątowi BCD (ΒΓΔ). Skoro podstawa AC (ΑΓ) jest równa
podstawie DB (ΔΒ), [to – M. R.] trójkąt ABC (ΑΒΓΔ) jest równy trójkątowi
BCD (ΒΓΔ).

53
Litt. Przechodzący przez równe kąty.
54
Zgodnie z uwagą Fitzpatrick’a, wpis ten jest błędny i powinien zawierać odcinki DC i CB. Nie uważam jednak
tej zamiany za tak istotną, aby piętnować ją jako błąd. Choć podany w tekście greckim zestaw odcinków nie jest
analogiczny do pierwszej pary długości, to w kwestii wielkości odcinków zamiana tego rodzaju jest bez
znaczenia.

250
 Przekątna BC (ΒΓ) dzieli więc równoległobok ACDB (ΑΓΔΒ)55 na połowę.
Tego zaś należało dowieść.

www.litant.eu
Littera Antiqua

55
Zgadzam się z uwagą Fitzpatricka i jego poprawkami. W tekście greckim jest bowiem równoległobok ABCD
(ΑBΓΔ) zamiast ACDB (ΑΓΔB).

251
 Zagadnienie trzydzieste piąte

Równoległoboki, o tej samej podstawie, zawarte pomiędzy tymi samymi

[odcinkami – M. R.] równoległymi są wzajemnie równe. 56

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będą [dane – M. R.] równoległoboki ABCD (ΑΒΓΔ) i EBCF (ΕΒΓΖ)

na tej samej podstawie BC (ΒΓ) i wewnątrz tych samych równoległych AF (ΑΖ)

i BC (ΒΓ). Twierdzę, że równoległobok ABCD (ΑΒΓΔ) jest równy

równoległobokowi EBCF (ΕΒΓΖ).

Skoro [figura – M. R.] ABCD (ΑΒΓΔ) jest równoległobokiem, to odcinek

AD (ΑΔ) jest równy odcinkowi BC (ΒΓ). Dlatego również odcinek EF (ΕΖ) jest
równy odcinkowi BC (ΒΓ). Dlatego, że odcinek AD (ΑΔ) jest równy odcinkowi
EF (ΕΖ), a odcinek DE (ΔΕ) jest im wspólny, to całość odcinka AE (ΑΕ) jest równa
całości odcinka DF (ΔΖ). Jest także [odcinek] AB (ΑΒ) równy odcinkowi DC (ΔΓ).
Dwa odcinki: EA (ΕΑ) i AB (ΑΒ) są więc równe [odpowiednim – M. R.] dwóm
odcinkom FD (ΖΔ) i DC (ΔΓ). Także kąt FDC (ΖΔΓ) jest równy kątowi EAB (ΕΑΒ),
zewnętrzny wewnętrznemu.

56
Zgodnie z uwagą Fitzpatricka, w tym miejscu po raz pierwszy mówi się o równości powierzchni [footnote 14.
p. 81).

252
 Podstawa EB (ΕΒ) jest więc równa podstawie FC (ΖΓ) a trójkąt EAB (ΕΑΒ) jest
równy trójkątowi DFC (ΔΖΓ). Niech zostanie od obu odjęty trójkąt DGE (ΔHΖ).
Pozostały trapez ABGD (ΑΒΗΔ) jest zatem równy pozostałemu trapezowi
EGCF (ΕΗΓΖ). Niech zostanie do obu dodany trójkąt GBC (ΗΒΓ).

www.litant.eu
Littera Antiqua

Całość równoległoboku ABCD (ΑΒΓΔ) jest więc równa całości równoległoboku

EBCF (ΕΒΓΖ).

Gdy równoległoboki na tej samej podstawie zawarte są pomiędzy tymi

samymi odcinkami równoległymi, to są wzajemnie równe. Tego zaś należało
dowieść.

253
 Zagadnienie trzydzieste szóste

Jeśli równoległoboki maja równe podstawy i zawarte są pomiędzy takimi

www.litant.eu
odcinkami równoległymi, to są nawzajem równe.
Littera Antiqua

Niech będą [dane – M. R.] równoległoboki ABCD (ΑΒΓΔ)

i EFGH (ΕΖΗΘ). Jeśli będą na równych podstawach BC (ΒΓ) i FG (ΖΗ)

i pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi AH (ΑΘ) i BG (ΒΗ),

to twierdzę, że równoległobok ABCD (ΑΒΓΔ) jest równy równoległobokowi

(ΕΖΗΘ).

Niechby zostały połączone odcinki BE (ΒΕ) i CH (ΓΘ). Skoro odcinek

BC (ΒΓ) jest równy odcinkowi FG (ΖΗ), to przecież odcinek FG (ΖΗ) jest równy
odcinkowi EH (ΕΘ), a odcinek BC (ΒΓ) jest równy odcinkowi EH (ΕΘ), gdyż
są równoległe. Łączą się one z odcinkami EB (ΕΒ) i HC (ΘΓ). Ponieważ [owe –
M. R.] równe i równoległe odcinki łącząc się ze sobą po tej samej stronie,
to są równe i równoległe, [ więc odcinki EB (ΕΒ) i HC (ΗΓ) są także równe
i równoległe]. [Figura – M. R.] EBCH (ΕΒΓΘ) jest zatem równoległobokiem i jest
równa [figurze – M. R.] ABCD (ΑΒΓΔ), gdyż [równoległobok – M. R.]
EFGH (ΕΖΗΘ) posiada tę samą podstawę BC (ΒΓ), co równoległobok – M. R.]

ABCD (ΑΒΓΔ) i zawarty jest pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi:

BC (ΒΓ) i AH (ΑΘ). Dzięki tnim [i.e. tym równym i równoległym odcinkom

254
 [równoległobok – M. R.] EFGH (ΕΖΗΘ) jest równy [równoległobokowi]

EBCH (ΕΒΓΘ). Dlatego właśnie równoległobok ABCD (ΑΒΓΔ) jest równy

[równoległobokowi] EFGH (ΕΖΗΘ).

www.litant.eu
Jeśli więc równoległoboki, które mają równe podstawy i zawarte
Littera Antiqua

są pomiędzy takimi odcinkami równymi odcinkami, to są nawzajem równe.

Tego zaś należało dowieść.

255
 Zagadnienie trzydzieste siódme

Jeśli trójkąty mają tę samą podstawę i wewnątrz tych samych równoległych,

www.litant.eu
to są wzajemnie równe.
Littera Antiqua

Niech będą [dane – M. R] trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DBC (ΔΒΓ) na tej samej

podstawie BC (ΒΓ) i wewnątrz tych odcinków równoległych: AD (ΑΔ) i BC (ΒΓ).

Twierdzę, że trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi DBC (ΔΒΓ).

Niech odcinek AD (ΑΔ) zostanie przedłużony w obu kierunkach,

do punktów E (Ε) i F (Ζ). I niech zostanie poprowadzony przez punkt B (Β)

odcinek BE (ΒΕ), równoległy do odcinka CA (ΓΑ). Niech zostanie też

przeprowadzona przez punkt C (Γ) odcinek CF (ΓΖ), równoległy do odcinka

BD (ΒΔ). Obydwie [figury – M. R.]: EBCA (ΕΒΓΑ) i DBCF (ΔΒΓΖ) są więc

równoległobokami oraz są równe. Skoro [te równoległoboki – M. R.] mają
tę samą podstawę BC (ΒΓ) i znajdują się pomiędzy tymi samymi odcinkami

równoległymi: BC (ΒΓ) i EF (ΕΖ), to połowa równoległoboku EBCA (ΕΒΓΑ) jest

trójkątem ABC (ΑΒΓ), gdyż przekątna AB (ΑΒ) dzieli równoległobok na połowę,

zaś połowa równoległoboku DBCF (ΔΒΓΖ) jest trójkątem DBC (ΔΒΓ), gdyż

256
 przekątna DC (ΔΓ) dzieli go na połowę. [Połówki wielkości równych wzajemnie

też są równe]. 57 Trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest więc równy trójkątowi DBC (ΔΒΓ).

Jeśli więc trójkąty maję tę samą podstawę i znajdują się pomiędzy tymi

www.litant.eu
samymi [odcinkami – M. R.] równoległymi, to są wzajemnie równe. Tego zaś
Littera Antiqua

należało dowieść.

Zagadnienie trzydzieste ósme

Jeżeli trójkąty znajdują się na równych podstawach i zawarte są pomiędzy tymi

samymi odcinkami równoległymi, to [trójkąty te – M. R.] są wzajemnie równe.

Niech będą [dane – M. R.] trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DEF (ΔΕΖ) na równych

podstawach BC (ΒΓ) i EF (ΕΖ) i pomiędzy tymi samymi równoległymi

odcinkami: BF (ΒΖ) i AD (ΑΔ). Twierdzę, że trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy

trójkątowi DEF (ΔΕΖ).

Niech zostanie przedłużony odcinek AD (ΑΔ) w obu kierunkach,

ku punktom G (Η) i H (Θ) i niech będzie poprowadzony przez punkt B (Β),

równoległy do odcinka CA (ΓΑ) odcinek BG (ΒΗ) zaś, równoległy do [odcinka]

DE (ΔΕ) odcinek FH (ΖΘ) przez punkt F (Ζ). Obydwie [figury – M. R.]:

GBCA (ΗΒΓΑ) i DEFH (ΔΕΖΘ) są więc równoległobokami a [równoległobok –

57
Patrz. Zdroworozsądkowe poglądy 6. Połowy całości są sobie równe.

257
 M. R.] GBCA (ΗΒΓΑ) jest równy [równoległobokowi – M. R.] DEFH (ΔΕΖΘ).

Skoro mają równe podstawy: BC (ΒΓ) i EF (ΕΖ) i znajdują się wewnątrz tych

samych odcinków równoległych: BF (ΒΖ) i GH (ΗΘ), to trójkąt ABC (ΑΒΓ)

www.litant.eu
jest połową równoległoboku GBCA (ΗΒΓΑ), a trójkąt FED (ΖΕΔ) jest połową
Littera Antiqua

równoległoboku DEFH (ΔΕΖΘ), gdyż odcinek AB (ΑΒ) dzieli równoległobok

GBCA (ΗΒΓΑ) na połowy. [Wielkości, które mają równe połówki, także

nawzajem są równe].58

Jeśli więc trójkąty są na równych podstawach a zawierają się wewnątrz

tych samych odcinków równoległych, to są również wzajemnie równe. Tego zaś
należało dowieść.

Zagadnienie trzydzieste dziewiąte

Jeśli równe trójkąty znajdują się na tych samych podstawach po tej samej
stronie, to umiejscowione są wewnątrz tych samych odcinków równoległych.

Niech będą [dane – M. R.] równe trójkąty ABC (ΑΒΓ) i DBC (ΔΒΓ) mające

po tej samej stronie jednakową podstawę BC (ΒΓ). Twierdzę, że znajdują się

[one – M. R.] wewnątrz tych samych odcinków równoległych.

58
Patrz. Zdroworozsądkowe poglądy 7. I owe wzajemnie pokrywające się [całości] są sobie nawzajem równe.

258
 Jeżeli nie, to niech zostanie poprowadzony przez punkt A (A) odcinek
AE (ΑΕ) równoległy do odcinka BC (ΒΓ) i niech połączy [je –M. R.) odcinek
EC (ΕΓ). Trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest więc równy, gdyż mają tę samą podstawę
BC (ΒΓ) i znajdują się wewnątrz tych samych odcinków równoległych. Jednakże

www.litant.eu
Littera Antiqua

trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi DBC (ΔΒΓ). Jeśli trójkąt DBC (ΔΒΓ) jest
równy trójkątowi EBC (EΒΓ), to większy jest równy mniejszemu, co jest
niemożliwe. Odcinek AE (ΑΕ) nie jest więc równoległy do odcinka BC (ΒΓ). W

podobny sposób wykażemy, że żaden inny odcinek niż AD (ΑΔ) nie jest

[równoległy do odcinka BC (ΒΓ) – M. R.]. Odcinek AD (ΑΔ) jest więc równoległy

do odcinka BC (ΒΓ).

Jeśli więc równe trójkąty znajdują się na tych samych podstawach po tej samej
stronie, to umiejscowione są wewnątrz tych samych odcinków równoległych.
Tego zaś należało dowieść.

259
 Zagadnienie czterdzieste

Jeśli równe trójkąty mają po tej samej stronie równe podstawy, to znajdują się
pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech na równych podstawach BC (ΒΓ) i CE (ΓΕ) i po tej samej stronie

będą [dane – M. R.] równe trójkąty ABC (ΑΒΓ) i CDE (ΓΔΕ).

Niech odcinek AD (ΑΔ) połączy [punkty A (Α) i D (Δ) trójkątów

ABC (ΑΒΓ) i CDE (ΓΔΕ) – M. R.]. Twierdzę, że odcinek AD (ΑΔ) jest równoległy

do odcinka BE (ΒΕ). Jeśli bowiem nie [jest równoległy – M. R.], to niech

zostanie poprowadzony odcinek BE (ΒΕ) równoległy do odcinka AF (ΑΖ). Niech

odcinek FE (ΖΕ) połączy [punkty F (Ζ) i E (Ε) – M. R.]. Tójkąt ABC (ΑΒΓ) jest

więc równy trójkątowi FCE (ΖΓΕ), gdyż [oba – M. R.] znajdują się na tych

równych podstawach BC (ΒΓ) i CE (ΖΕ) i wewnątrz tych samych równoległych

BE (ΒΕ) i AF (ΑΖ).
Jednak trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi DCE (ΔΓΕ), a zatem trójkąt
DCE (ΔΓΕ) jest równy trójkątowi FCE (ΖΓΕ), [czyli – M. R.] większy mniejszemu,
co jest niemożliwe. Odcinki AF (ΑΖ) i BE (ΒΕ) nie są więc równoległe.
W podobny sposób wykażemy, że żaden inna odcinek niż AD (ΑΔ) [prosta] nie
jest równoległy do odcinka BE (ΒΕ). Prosta] AD (ΑΔ) jest zatem równoległa do
prostej BE (ΒΕ).

260
 Jeśli więc równe trójkąty mają po tej samej stronie równe podstawy,
to znajdują się pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi. Tego zaś
należało dowieść.

www.litant.eu
Zagadnienie czterdzieste pierwsze
Littera Antiqua

Jeżeli równoległobok posiada tę samą podstawę, co trójkąt i znajduje się

pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi, to [pole – M. R.]
równoległoboku stanowi dwukrotność [pola – M. R.] trójkąta.

Niech równoległobok ABCD (ΑΒΓΔ) ma tę samą podstawę BC (ΒΓ),

co trójkąt EBC (ΕΒΓ) i niech znajduje się pomiędzy tymi samymi równoległymi
odcinkami: BC (ΒΓ) i AE (ΑΕ). Twierdzę, że [pole powierzchni – M. R.]

równoległoboku ABCD (ΑΒΓΔ) stanowi dwukrotność [pola M. R.] trójkąt

BEC (ΒΕΓ).

Niech odcinek AC (ΑΓ) połączą [punkty A (Α) i C (Γ) – M. R.]. Trójkąt ABC
(ΑΒΓ) jest więc równy trójkątowi EBC (ΕΒΓ), bowiem znajdują się na tej samej
podstawie BC (ΒΓ) i pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi BC (ΒΓ) i
AE (ΑΕ). Ponadto równoległobok ABCD (ΑΒΓΔ) stanowi podwojenie trójkąta
EBC (ΕΒΓ).

261
 Jeżeli więc równoległobok posiada tę samą podstawę, co trójkąt
i znajduje się pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi, to [pole – M. R. ]
równoległoboku stanowi dwukrotność [pola – M. R.] trójkąta. Tego zaś należało
dowieść.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Zagadnienie czterdzieste drugie

Jak zbudować równoległobok równy danemu trójkątowi wewnątrz danego kąta

prostoliniowemu.

Niech będzie dany trójkąt ABC (ΑΒΓ) i kąt prostoliniowy D (Δ). Należy

skonstruować równoległobok równy trójkątowi ABC (ΑΒΓ) wewnątrz kąta

prostolinijnego D (Δ).

Niech odcinek BC (ΒΓ) zostanie podzielony na połowę w punkcie E (Ε)

i połączony z punktem A (Α) za pomocą odcinka AE (ΑΕ). Niech zostanie

również skonstruowany na odcinku EC (ΕΓ), równy kątowi D (Δ), kąt CEF (ΓΕΖ).

Niech zostanie także poprowadzony przez punkt A (Α) odcinek AG (ΑΗ)

równoległy do odcinka EC (ΕΓ). Niech też zostanie poprowadzony przez punkt

C (Γ) odcinek CG (ΓΖ) równoległy do odcinka EF (ΕΖ). Skoro [figura – M. R.]

FECG (ZEΓH) jest zatem równoległobokiem, to odcinek BE (ΒΕ) jest równy

262
 odcinkowi EC (ΕΓ), a trójkąt ABE (ΑΒΕ) jest równy trójkątowi AEC (ΑΕΓ),

gdyż znajdują się na tych samych podstawach BE (ΒΕ) i EC (ΕΓ) i pomiędzy tymi

samymi równoległymi BC (ΒΓ) i AG (ΑΗ). Trójkąt ABC (ΑΒΓ) stanowi

www.litant.eu
dwukrotność [powierzchni – M. R.] trójkąta AEC (ΑΕΓ). [Pole – M. R.]
Littera Antiqua

równoległoboku FECG (ΖΕΓΗ) jest zaś dwukrotnością [pola powierzchni –

M. R.] trójkąta AEC (ΑΕΓ). Posiada on bowiem tę samą podstawę i znajduje się

wewnątrz tych samych odcinków równoległych. Równoległobok FECG (ΖΕΓΗ)

jest zatem równy trójkątowi ABC (ΑΒΓ) i posiada kąt CEF (ΓΕΖ) równy danemu

kątowi D (Δ).

Tak został więc skonstruowany równoległobok FECG (ΖΕΓΗ) równy danemu

trójkątowi ABC (ΑΒΓ) wewnątrz kąta CEF (ΓΕΖ) równego kątowi D (Δ). Tego zaś
należało dokonać.

263
 Zagadnienie czterdzieste trzecie

Dopełnienia równoległoboku przy przekątnej równoległoboków są nawzajem

równe.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech będzie [dany – M. R.] równoległobok ABCD (ΑΒΓΔ), zaś odcinek

AC (ΑΓ) niech będzie jego przekątną. Niech [równoległoboki – M. R.]: FH (ΖΘ)

i FG (ΖΗ), BJ (ΒΚ) i JD (ΚΔ) będą tak zwanymi dopełnieniami [równoległoboku

ABCD (ΑΒΓΔ) wokół [przekątnej AC (ΑΓ) – M. R. ].

Skoro [figura – M. R.] równoległobok ABCD (ΑΒΓΔ) jest równoległobokiem

o przekątnej AC (ΑΓ), to trójkąt ABC (ΑΒΓ) jest równy trójkątowi ACD (ΑΓΔ).

Twierdzę, że dopełnienie BJ (BK) jest równe dopełnieniu JD (KΔ).

Podobnie, skoro odcinek AJ (ΑΚ) jest przekątną równoległoboku EH (ΕΘ),
to trójkąt AEJ (ΑΕΚ) jest równy trójkątowi AHJ (ΑΘΚ). Z tego samego powodu
również trójkąt JFC (ΚΖΓ) jest równy trójkątowi JGC (ΚΗΓ). Ponieważ trójkąt
AEJ (ΑΕΚ) jest równy trójkątowi AHJ (ΑΘΚ), zaś trójkąt JFC (ΚΖΓ) trójkątowi
JGC (ΚΗΓ), to trójkąt AEJ (ΑΕΚ) łącznie z trójkątem JGC (ΚΗΓ) jest równy
trójkątowi AHJ (ΑΗΚ) łącznie z [trójkątem JFC (ΚΖΓ).59

59
Patrz zdroworozsądkowe poglądy, 2: Jeśli dodać do równej wielkości równą, to całości [i.e. wielkości
otrzymane w ten sposób – M. R.] także będą wzajemnie równe.

264
 Także całość trójkąta ABC (ΑΒΓ) jest równa całości trójkąta ADC (ΑΔΓ).
Pozostałość dopełnienia równoległoboku, BJ (ΒΚ) jest więc równa pozostałości
dopełnienia równoległoboku KD (ΚΔ).60
Dopełnienia równoległoboku przy przekątnej równoległoboków są więc

www.litant.eu
Littera Antiqua

nawzajem równe. Tego zaś należało dowieść.

Zagadnienie czterdzieste czwarte

Podać równoległobok [o polu powierzchni – M. R] równym danemu [polu –

M. R.] trójkąta przy danym odcinku wewnątrz danego kąta prostoliniowego.

Niech będzie dany odcinek AB (ΑΒ) i trójkąt C (Γ), oraz kąt prostoliniowy

D (Δ). Należy podać równoległobok równy danemu trójkątowi C (Γ) na danym

odcinku prostej AB (ΑΒ), posiadający wewnątrz kąt równym kątowi D (Δ).

Niech zostanie skonstruowany równoległobok BEFG (ΒΕΖΗ) [o polu

powierzchni – M. R.] równym [polu – M. R.] trójkąta C (Γ) wewnątrz kąta EBG
60
Patrz. Zdroworozsądkowe poglądy 3. Jeśli od równych odjąć równe, pozostałość będzie równa

265
 (EBH), równego kątowi D (Δ). Niech zostanie umieszczony odcinek AB (ΑΒ) na
odcinku BE (ΒΕ) tak, że będą w linii prostej. Niech też będzie przedłużony
odcinek FG (ΖΗ) do punktu H (Θ), a przez punkt A (Α) poprowadzony odcinek
AH (ΑΘ) równoległy do któregokolwiek z dwóch odcinków: BG (ΒΗ) lub EF (EZ).

www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech [odcinek AH (ΑΘ) – M. R.] zostanie połączony z odcinkiem HB (ΘB),

a skoro na równolegle odcinki: AH (A Θ) i EF (EZ) opadł odcinek HF (ΘZ), a kąty:
AHF (AΘZ) i HFE (ΘZE) są [razem – M. R.] równe dwóm kątom prostym, to kąty:
BHG (BΘH) i HFE (ΘZE) są [razem – M. R.] mniejsze od dwóch kątów prostych.
Skoro odcinki powstałe z przedłużania w nieskończoność ramion kątów
mniejszych od dwóch kątów prostych przecinają się, to przedłużane
w nieskończoność odcinki HB (ΘB) i FE (ZE) przetną się w punkcie J (K). Niech
zostanie poprowadzony przez punkt J (K) odcinek JK (KΛ) równoległy
do któregokolwiek z odcinków: EA (EA) i FHΘ). Skoro zostały przedłużone
odcinki: HB (ΘB) i GB (HB) w kierunku punktów K (Λ) i L (M) a przekątną

równoległoboku HKJF (ΘΛKZ) jest odcinek HJ (ΘK), zaś AG (AH) i LE (ME)

są [także – M. R.] równoległobokami, to KB (ΛB) i BF (BZ) są tak zwanymi

dopełnieniami [równoległoboku HKJF (ΘΛKZ) na przekątnej - M. R.] HJ (ΘK).

[Pole powierzchni dopełnienia – M. R.] KB (ΛΒ) jest więc równe

[polu dopełnienia – M. R.] BF (ΒΖ). Jednak [skoro – M. R.] [pole dopełnienia –

M. R.] BF (ΒΖ) jest równe [polu powierzchni – M. R.] trójkąta C (Γ), to także

[pole powierzchni dopełnienia KB – M. R.] (ΛΒ) jest także równe [polu – M. R.]

trójkąta C (Γ). Ponieważ kąt GBE (ΗΒΕ) jest równy kątowi ABL (ΑΒΜ), a kąt

GBE (HBE) jest równy kątowi D (Δ), to także kąt ABL (ΑΒΜ) jest równy kątowi

D (Δ).

266
 Podano więc równoległobok KB (ΛΒ) [o polu powierzchni – M. R.] równym
[polu – M. R.] danego trójkąta C (Γ) przy danym odcinku AB (ΑΒ). wewnątrz
danego kąta ABL (ΑΒΜ), równego kątowi D (Δ). Tego zaś należało dokonać.

www.litant.eu
Littera Antiqua

Zagadnienie czterdzieste piąte

Skonstruować równoległobok równy figurze prostoliniowej wewnątrz danego

kąta prostoliniowego.

Niech będzie dana figura prostoliniowa ABCD (ΑΒΓΔ), oraz kąt

prostoliniowy E (Ε). Należy zbudować równoległobok równy figurze

prostoliniowej ABCD (ΑΒΓΔ) wewnątrz danego kąta E (Ε).

Niech odcinek DB (ΔΒ) połączy [punkty D (Δ) i B (B) figury

prostoliniowej ABD (ΑΒΔ) – M. R.] Niech zostanie skonstruowany

równoległobok FH (ΖΘ) [o polu powierzchni – M. R.] równym [polu – M. R.]

trójkąta ABD (ΑΒΔ) wewnątrz kąta HJF (ΘΚΖ), który jest równy kątowi E (E).

Niech zostanie przeniesiony na odcinek GH (ΗΘ) trójkąt DBC (ΔBΓ)

267
 o [polu powierzchni – M. R.] równym [polu – M. R.] równoległoboku GK (ΗΜ)

wewnątrz kąta GHL (ΗΘΜ), który jest równy kątowi E (E) [o polu powierzchni –

M. R.] równym [polu – M. R.] trójkąta ABC (ΑΒΓ), wewnątrz kąta GHL (ΗΘΜ),

www.litant.eu
który jest równy kątowi E (E). Skoro zaś kąt (E) jest równy obydwu kątom:
Littera Antiqua

HJF (ΘΚΖ) i GHL (ΗΘΜ), to kąt HJF (ΘΚΖ) jest równy kątowi opartemu

na GHL (ΗΘΜ).61 Niech zostanie do obu dodany kąt JHG (ΚΘΗ).

Kąty: FJH (ΖΚΘ) i JHG (ΚΘΗ) są więc równe kątom: JHG (ΚΘΗ) i GHL (ΗΘΜ).

W każdym razie, skoro kąty: FJH (ZKΘ) i JHG (ΚΘΗ) są równe dwóm kątom

prostym, a kąty: JHG (ΚΘH) i GHL (ΗΘΜ) są także równe dwóm kątom

prostym, to nie leżące po tej samej stronie odcinki JH (ΚΘ) i HL (ΘΜ) utworzą

w punkcie H (Θ) na pewnym odcinku GH (ΗΘ) kąty przyległe równe dwóm

kątom prostym. Odcinki JH (ΚΘ) i HL (ΘΜ) leżą więc w linii prostej.

Ponieważ na równoległe odcinki: JL (ΚΜ) i FG (ΖΗ) przeciął odcinek

HG (ΘΗ), to naprzeciwległe kąty: LHG (ΜΘΗ) i HGF (ΘΗΖ) są nawzajem równe.
Niech zostanie do obu dodany kąt HGK (ΘΗΛ). Kąty: LHG (ΜΘΗ) i HGK (ΘΗΛ)62
są więc równe kątom: HGF (ΘΗΖ) i HGK (ΘΗΛ). Kąty: LHG (ΜΘΗ) i HGK (ΘΗΛ) są
jednak równe dwóm kątom prostym.63 Kąty HGF (ΘΗΖ) i HGK (ΘΗΛ) są zatem
równe dwóm kątom prostym. Odcinki FG (ΖΗ) i GK (ΗΛ) leżą więc w linii prostej
z odcinkiem. Ponieważ odcinek FJ (ΖK) jest równy i równoległy do odcinka HG
(ΘΗ), to także odcinek HG (ΘΗ) jest równy i równoległy do odcinka LK (ΜΛ), a
odcinek JF (ΚΖ) jest równy i równoległy do odcinka LK (ΜΛ). Łączą je [i.e. odcinki
i LK (ΜΛ) – M. R.] odcinki JF (ΚΖ) JL (ΚΜ) i FL (ΖΛ). Odcinki JL (ΚΜ) i FL (ΖΛ) są
także równe i równoległe, więc [figura – M. R.] JFKL (ΚΖΛΜ)
61
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 2: Jeśli dodać do równej wielkości równą, to całości [i.e. wielkości
otrzymane w ten sposób – M. R.] także będą wzajemnie równe.
62
Patrz: Zdroworozsądkowe podglądy 2.
63
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 1: Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe.

268
 jest równoległobokiem. Skoro [pole powierzchni – M. R.] trójkąta ABCD (ΑΒΔ)
jest równe [polu – M.R.] równoległoboku FH (ΖΘ) a [pole powierzchni – M. R.]
trójkąta DBC ΔΒΓ (ΔΒΓ) [polu równoległoboku – M. R.] GL (ΗΜ), to całość figury
prostoliniowej ABCD (ΑΒΔ) jest równa całości równoległoboku JFKL (ΚΖΛΜ).

www.litant.eu
Littera Antiqua

Równoległobok JFKL (ΚΖΛΜ) jest więc równy danej figurze prostoliniowej

ABCD (ΑΒΔ) i został skonstruowany wewnątrz kąta prostoliniowego FJL (ΖΚΜ)

równego danemu kątowi E (Ε). Tego zaś należało dokonać.

Zagadnienie czterdzieste szóste

[Jak – M. R.] na danej prostej opisać kwadrat.

Niech będzie dany odcinek AB (ΑΒ). Należy na odcinku AB (ΑΒ) opisać
kwadrat.

Niech zostanie poprowadzony odcinek AB (ΑΒ) i niech zostanie

poprowadzony z punktu A (Α), pod kątem prostym, odcinek AC (ΑΓ). Niech
zostanie [na nim – M. R.] umieszczony odcinek AD (ΑΔ) równy odcinkowi
AB (ΑΒ). Niech też zostanie wytyczony przez punkt D (Δ) odcinek DE (ΔΕ),
równoległy do odcinka AB (ΑΒ), a przez punkt B (Β) niech zostanie

269
 poprowadzony odcinek BE (ΒΕ) równoległy do odcinka AD (ΑΔ). [Figura – M. R.]
ADEB (ΑΔΕΒ) jest więc równoległobokiem. Odcinek AB (ΑΒ) jest więc równy
odcinkowi DE (ΔΕ), zaś odcinek AD (ΑΔ) jest równy odcinkowi BE (ΒΕ).
Jednowoż odcinek AB (ΑΒ) jest równy odcinkowi AD (ΑΔ), więc cztery odcinki:

www.litant.eu
Littera Antiqua

BA (ΑΒ), AD (ΑΔ), DE (ΔΕ), EB (ΕΒ) są wzajemnie równe. Równoległobok

ADEB (ΑΔΕΒ) jest więc równo-bokiem.64
Twierdzę, że [równoległobok ADEB (ΑΔΕΒ) – M. R.] jest figurą
prostokątną. Skoro na odcinki równoległe AB (ΑΒ) i DE (ΔΕ) opadł odcinek
AD (ΑΔ), to kąty: BAD (ΒΑΔ) i ADE (ΑΔΕ) są równe dwóm kątom prostym.
Kąt BAD (ΒΑΔ) jest kątem prostym i kąt ADE (ΑΔΕ) jest również kątem prostym.
Naprzeciwległe boki i kąty figury równoległobocznej są wzajemnie równe.
Skoro obydwa przeciwległe kąty: ABE (ΑΒΕ) i BED (ΒΕΔ) są kątami prostymi,
to [figura – M. R.] ADEB (ΑΔΕΒ) jest prostokątna. Zostało zaś wykazane, że jest
[ona – M. R.] również równoboczna.
[Figura ADEB (ΑΔΕΒ) – M. R.] jest więc kwadratem opisanym na odcinku
AB (ΑΒ). Tego zaś należało dowieść.

64
Równobokok – gr. ἰσόπλευρον napisałem przez myślnik, aby podkreślić graficznie różnicę pomiędzy
równoległobokiem, a równobokiem.

270
 Zagadnienie czterdzieste siódme

www.litant.eu
W trójkątach prostokątnych [pole powierzchni – M. R.] kwadratu [opisanego –
Littera Antiqua

M. R.] na boku najdalszym – M. R.] od ką ta prostego

[i.e. na przeciwprostokątnej – M. R.] jest równe [łącznemu polu – M. R.]
kwadratów [opisanych – M. R.] na bokach otaczających kąt prosty.

Niech będzie [dany – M. R.] trójkąt prostokątny ABC (ΑΒΓ), który ma kąt
prosty BAC (ΒΑΓ). Twierdzę, że [pole powierzchni – M. R.] kwadratu

[opisanego – M. R.] na boku BC (ΒΓ) jest równe [łącznemu polu obydwu –

M. R.] kwadratów [opisanych – M. R.] na bokach BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ).

Niech zostanie opisany na boku BC (ΒΓ) [trójkąta ABC (ΑΒΓ) – M. R.]

kwadrat BDEC (ΒΔΕΓ), zaś na bokach BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ) [kwadraty – M. R.]

GB (ΗΒ) I HC (ΘΓ). Niech przechodzi przez punkt A (Α), równoległy

do któregokolwiek z dwóch boków BD (ΒΔ) i CE (ΓΕ), odcinek AK (ΑΛ).
Niech [odcinek AK (AΛ) – M. R.] połączy odcinki AD (ΑΔ) i FC (ZΓ). Skoro

271
 oba kąty BAC (ΒΑΓ) i BAG (ΒΑΗ) są kątami prostym na odcinku BA (ΒΑ),
to odcinki: AC (ΑΓ) i AG (ΑΗ), które nie leżą po tej samej stronie tworzą
w punkcie A (Α) kąty przyległe równe dwóm kątom prostym. Odcinek CA (ΓΑ)
leży więc w jednej linii z odcinkiem AG (ΑΗ). Z tego samego powodu [odcinek]

www.litant.eu
Littera Antiqua

BA (ΒΑ) leży na jednej linii prostej z [odcinkiem] AH (ΑΘ).

Ponieważ kąt DBC (ΔΒΓ) jest równy kątowi FBA (ΖΒΑ), to oba [te kąty –
M. R.] są kątami prostymi. Dodajmy do obu kąt ABC (ΑΒΓ). Całość kąta
DBC (ΔΒΓ) jest więc równa całości kąta FBC (ΖΒΓ). Skoro odcinek DB (ΔΒ)
jest równy odcinkowi BC (ΒΓ), a odcinek FB (ΖΒ) odcinkowi BA (ΒΑ), to dwa
odcinki: DB (ΔΒ) i BA (ΒΑ) są równe obu odcinkom: FB (ΖΒ) i BC (ΒΓ). Kąt
DBA (ΔΒΑ) jest równy kątowi FBC (ΖΒΓ). Skoro podstawa AD (ΑΔ) jest równa
podstawie FC (ΖΓ) a trójkąt ABD (ΑΒΔ) jest równy trójkątowi FBC (ΖΒΓ), to [pole
powierzchni – M. R.] równoległoboku BK (ΒΛ) jest dwukrotnością [pola – M. R.]
trójkąta ABD (ΑΒΔ), gdyż posiadają tę samą podstawę BD (ΒΔ) i znajdują się
pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi: BD (ΒΔ) i AK (ΑΛ). [Pole
powierzchni – M. R.] kwadratu GB (ΗΒ) stanowi dwukrotność [pola – M. R.]
trójkata FBC (ΖΒΓ), gdyż [tak, jak w przypadku trójkąta ABD (ΑΒΔ)
i równoległoboku BK (BΛ) – M. R.] posiadają tę samą podstawę FB (ΖΒ)
i znajdują się pomiędzy tymi samymi odcinkami równoległymi: FB (ΖΒ) i GC (ΗΓ).
[Dwukrotności wielkości równych są nawzajem również równe].65
Równoległobok (BK) jest więc równy kwadratowi GB (ΗΒ). W podobny sposób,
skoro połączono odcinki AE (ΑΕ) i BJ (ΒΚ), to zostanie wykazane, że także
[pole powierzchni – M. R.] równoległoboku CK (ΓΛ) jest równe [polu – M. R.]
kwadratowi HC (ΘΓ). Całość [pola powierzchni – M. R.] kwadratu BDEC (ΒΔΕΓ)
jest więc równa [łącznemu polu – M. R.] dwóch kwadratów: GB (ΗΒ) i HC (ΘΓ).
65
Patrz: Zdroworozsądkowe poglądy 1. Wielkości równe jakiejś [innej – M. R.] wielkości są wzajemnie równe.
 Kwadrat BDEB (ΒΔΕΓ) jest opisany na boku BC (ΒΓ), zaś [kwadraty – M. R.]
GB (ΗΒ) i HC (ΘΓ) na odcinkach: BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ). Kwadrat [opisany – M. R.]
na boku BC (ΒΓ) jest więc równy kwadratom [opisanym – M. R.] na bokach

BA (ΒΑ) i AC (BΓ).

www.litant.eu
Littera Antiqua

W trójkątach prostokątnych [pole powierzchni – M. R.] kwadratu

[opisanego – M. R.] na boku najdalszym – M. R.] od kąta prostego [i.e. na
przeciwprostokątnej – M. R.] jest zatem równe [łącznemu polu – M. R.]
kwadratów [opisanych – M. R.] na bokach otaczających kąt prosty. Tego zaś
należało dowieść.

Zagadnienie czterdzieste ósme

Jeżeli kwadrat na jednym z boków trójkąta jest równy pozostałym kwadratom

[opisanym – M. R.] na pozostałych dwóch bokach trójkąta, to kąt zawarty
pomiędzy dwoma pozostałymi kątami trójkąta jest prosty.

Niech będzie [dany – M. R.] trójkąt ABC (ΑΒΓ) i kwadrat [opisany – M. R.]
na jednym boku, [ie. – M. R.] BC (ΒΓ) równy kwadratom [opisanym – M. R.]
na bokach BA (ΒΑ) i AC (ΑΓ).66 Twierdzę, że kąt BAC (ΒΑΓ) jest kątem prostym.

66
Chodzi o równość pól tych kwadratów.
 www.litant.eu
Littera Antiqua

Niech zostanie poprowadzony z punktu A (Α) odcinek AD (ΑΔ) pod

kątem prostym do odcinka AC (ΑΓ), a odcinek BA (ΒΑ) niech zostanie uznany

za równy odcinkowi AD (ΑΔ) i niech odcink DC (ΔΓ) połączy [odcinek AD (ΑΔ)

z odcinkiem AC (ΑΓ) – M. R.]. Skoro odcinek DA (ΔΑ) jest równy odcinkowi

AB (ΑΒ) a [pole powierzchni – M. R.] kwadratu [opisanego – M. R.] na odcinku
DA (ΔΑ) jest równy [polu – M. R.] kwadratu [opisanego – M. R.] na odcinku
AC (ΑΓ). Niech zostanie do obu dodany kwadrat [opisany – M. R.] na odcinku AC
(ΑΓ). Skoro [pole powierzchni – M. R.] kwadratów [opisanych – M. R.] na
odcinkach DA (ΔΑ) i AC (ΑΓ) są [łącznie – M. R.] równe polom kwadratów
opisanych – M. R.] na odcinkach BA (BA) i AC (ΑΓ). Jednakże [łączne pole

powierzchni kwadratów opisanych – M. R.] na odcinkach DA (ΔΑ) i AC (ΑΓ) są

równe [polu kwadratu opisanego – M. R.] na odcinku DC (ΔΓ).Kąt DAC (ΔΑΓ)

jest kątem prostym. Zostało zaś założone, że [pole powierzchni - M. R.]
kwadratu [opisanego – M. R.] na odcinku BC (ΒΓ) jest równe [polu kwadratu
opisanego – M. R.] na odcinku BC (ΒΓ). Bok DC (ΔΓ) jest równy bokowi BC (ΒΓ),

a skoro bok DA (ΔA) jest równy bokowi AB (AB), a dwa boki: DA (ΔA) i AC (ΑΓ)

są równe dwóm bokom BA (BA) i AC (ΑΓ), to bok AC (ΑΓ) jest im wspólny.

 Skoro podstawa DC (ΔΓ) jest równa podstawie BC (ΒΓ), to kąt DAC (ΔΑΓ) [jest]

równy kątowi trójkąta BAC (ΒΑΓ), zaś kąt DAC (ΔΑΓ) jest kątem prostym.
W związku z tym kąt BAC (ΒΑΓ) jest również kątem prostym.

www.litant.eu
Jeżeli więc kwadrat [opisany – M. R.] na jednym z boków trójkąta jest równy
Littera Antiqua

pozostałym kwadratom [opisanym – M. R.] na pozostałych dwóch bokach

trójkąta, to kąt zawarty pomiędzy dwoma pozostałymi kątami trójkąta jest
prosty. Tego zaś należało dowieść.