1ste druk 1998

2de druk 2003

3de druk 2011
4de, herziene druk 2020

EPICURUS
BRIEVEN EN
MAXIMEN

VERTAALD, INGELEID EN VAN

AANTEKENINGEN VOORZIEN
DOOR KEIMPE ALGRA

© 2020 Historische Uitgeverij I Groningen

Vormgeving
Rudo Hartman I Den Haag

Zetwerk
PerfectService I Reeuwijk
H
Drukwerk
Grafistar I Lichtenvoorde
HISTORISCHE UITGEVERIJ
ISBN 978-90-6554-096-6
NUR 7JO GRONINGEN
 Epicurus groet Menoeceus -

122 Laat niemand die jong is wachten met het beoefe­

nen van de filosofie, en laat ook niemand die oud is er genoeg
van hebben. 1 Niemand is immers te onrijp en niemand te rijp
als het om geestelijke gezondheid gaat. Wie beweert dat de tijd
om te filosoferen nog niet is aangebroken, of dat deze al achter
hem ligt, is als iemand die zegt dat het voor geluk nog geen tijd
is, of geen tijd meer is. Daarom moet zowel de jongere als de ou­
dere de filosofie beoefenen - de laatste om ondanks het klimmen
der jaren als een jonge man het goede leven te genieten door
met dankbaarheid te denken aan wat geweest is, de eerste om
tegelijkertijd jong en oud te zijn doordat hij onbevreesd is voor
wat komen gaat. 2 Wij moeten ons, kortom, wijden aan wat geluk
brengt, want waar geluk is, hebben wij alles, maar waar het ge­
luk ontbreekt, doen wij alles om het te verkrijgen.
123 De dingen die ik je voortdurend voorgehouden heb,
breng die in de praktijk en oefen je erin. Besef dat het gaat om de
grondbeginselen van het goede leven.

Neem in de eerste plaats aan dat de godheid een onvergankelijk

en volmaakt gelukkig levend wezen is, zoals besloten ligt in het
natuurlijke algemene begrip van godheid, en dicht hem nooit
iets toe dat niet past bij zijn onsterfelijkheid of dat niet eigen is
aan zijn gelukzaligheid. Denk daarentegen alles over hem wat
zijn met onsterfelijkheid bekroonde geluk onaangetast laat. Go­
den bestaan: we hebben immers heldere kennis van hen.3 Maar

1 Over de aard en de stijl van deze brief, zie de inleiding, paragraaf 2.

2 De epicurei:sch-filosofische oudere heeft het genot van de jongere
door het bewust hanteren van zijn herinneringen, de epicurei:sche
jongere heeft dankzij zijn filosofie de sereniteit van de oudere, anders
dan de meeste van zijn leeftijdgenoten: zie ook sv 17. 3 Zie paragraaf
3 van de inleiding over de kentheoretische achtergronden van deze

141
zoals de meeste mensen hen voorstellen, zo zijn ze niet. Dat
blijkt al uit het feit dat de mensen zich niet op een consistente
manier houden aan het beeld dat ze zich van hen vormen.4 God­
deloos is niet wie het bestaan van de goden van de massa ont­
kent, maar wie aan de goden toedicht wat de massa denkt. 124
Wat de meeste mensen over de goden beweren, betreft namelijk
geen natuurlijke algemene begrippen, maar onjuiste veronder­
stellingen. Vanuit deze veronderstellingen worden de grootste
rampen en zegeningen die de mensen overkomen aan de goden
toegeschreven. Door en door vertrouwd als de mensen zijn met
hun eigen deugden zien zij graag wezens die soortgelijk zijn, en
beschouwen zij alles wat anders is als vreemd. 5
Gewen je eraan te denken dat de dood niet iets is dat ons betreft.
Elk goed en kwaad is immers gelegen in de waarneming, en de
passage, met �ame over de 'natuurlijke algemene begrippen' als
criterium van waarheid. 4 De conceptie van de goden die Epicurus
met name bestrijdt, is die volgens welke de goden zich met de rnensen
bemoeien en welgezind of toornig kunnen zijn. De mensen houden
zich volgens hem niet op consistente wijze aan dat beeld, wat blijkt uit
het feit dat ze tegelijkertijd geloven dat de goden perfect gelukkig zijn,
hetgeen volgens Epicurus niet te rijmen is met gevoelens van toom
of welgezindheid (zie hiervoor RS 1). Elementen als voorzienigheid,
en zorgzaam of straffend gedrag jegens de mensen horen dus volgens
Epicurus niet bij het natuurlijke algemene begrip (prolepsis) van
'god'. Perfect geluk hoort er wel bij, en daaruit kunnen wij dan de
andere eigenschappen van de goden afleiden. 5 Hoewel de goden
van Epicurus de antropomorfe goden zijn van de Griekse religie
en mythologie, accepteert hij niet het menselijke gedrag dat men
doorgaans aan die goden toeschrijft: hier stelt hij dat de mensen
hun godsbeeld te veel 'naar hun eigen beeld en gelijkenis' vormen.
Hiermee sluit hij zich overigens aan bij een oud filosofisch punt
van kritiek op de traditionele religie. Zo stelt de voorsocratische
denker Xenophanes van Colophon (zesde eeuw vC) dat als runderen,
paarden en leeuwen handen hadden en hun goden zouden kunnen
schilderen, runderen rundvorrnige, paarden paardvormige en leeuwen
leeuwvormige goden zouden schilderen (Xenophanes fr. 21 B 15 Diels/
Kranz).
142
dood is een verstoken raken van waarneming. Daarom maakt het
inzicht dat de dood niet iets is dat ons betreft het sterfelijke ka­
rakter van het leven tot iets waarvan men kan genieten - niet
door aan het leven een oneindige tijdsspanne toe te voegen, maar
door ons verlangen naar onsterfelijkheid weg te nemen. 125 Er is
immers niets angstaanjagends in het leven voor wie goed heeft
begrepen dat het niet angstaanjagend is om niet te leven. Dwaas
is dan ook degene die beweert dat hij de dood niet zozeer vreest
omdat deze verdriet zal geven wanneer hij er is, maar omdat deze
verdriet geeft zolang hij nog komen moet. Wat geen last bezorgt
als het aanwezig is, kan ans slechts ongegronde zorgen baren
wanneer het nog in de toekomst ligt. Het rneest huiveringwek­
kende van alle kwaden, de dood, is dan ook niet iets dat ons be­
treft, want wanneer wij er zijn, is de dood er niet, en wanneer de
dood er is, zijn wij er niet. De dood, kortom, is iets dat noch de le­
venden noch de gestorvenen betreft. Op de eersten heeft hij geen
betrekking, en de laatsten zijn er zelf niet meer.
Voor de meeste rnensen ligt dat anders: zij vluchten weg
voor de dood also£ het om het grootste van alle kwaden gaat, of
ze verkiezen hem juist als een beeindiging van de kwaden die
met het leven verbonden zijn. De wijze wenst echter niet van
het leven verschoond te blijven, 126 maar is ook niet bang om
niet te leven. Het leven staat hem niet tegen, rnaar hij denkt ook
niet dat het erg is om niet te leven. En zoals hij van voedsel niet
in alle omstandigheden meer wil, maar het smakelijkste ver­
kiest, zo geniet hij ook niet van een zo lang mogelijke, maar van
een zo aangenaarn mogelijke tijd van leven. Wie de jongere aan­
raadt goed te leven en de oudere goed te sterven, maakt zich er
te gemakkelijk vanaf- niet alleen orndat het leven altijd welkorn
is, maar ook omdat de zorg voor goed leven en voor goed sterven
een en dezelfde is. Nog veel banter maakt hij het die beweert dat
het goed is om nooit geboren te zijn, of anders, 'eenmaal gebo-
6 Dit zijn enkele in de oudheid veel geciteerde versregels (425-428)
uit het werk van de zesde-eeuwse elegische dichter Theognis van
Megara, die gezien kunnen warden als een klassieke uiting van een
pessimistisch levensgevoel.
143
ren, zo snel men kan Hades' poort te bereiken'.6 127 Als hij wer­
kelijk meent wat hij zegt, waarom verlaat hij het leven dan niet?
Die mogelijkheid heeft hij immers, als hij het echt zeker weet.
Als hij het echter schertsend zegt, dan is het zinledige scherts bij
een onderwerp dat dit niet verdraagt.
Wij dienen ons in te prenten, dat de toekomst niet geheel in on­
ze macht ligt noch geheel buiten onze macht. Dan zullen wij er
niet absoluut op rekenen als op iets dat zeker het geval zal zijn,
maar er ook de hoop niet op verliezen als ware het iets dat zeker
niet het geval zal zijn. 7
Voorts dienen we ons te bedenken dat sommige verlan­
gens natuurlijk zijn, andere ongegrond; en ·dat van de natuurlij­
ke verlangens sommige bovendien noodzakelijk zijn, andere al­
leen natuurlijk. Van de noodzakelijke verlangens zijn sommige
noodzakelijk voor het geluk, andere voor een onverstoorde staat
van het lichaam, weer andere zijn simpelweg noodzakelijk om in
leven te !ilijven. 8
128 Een consequente beschouwing van dit alles stelt ons
in staat elk kiezen en vermijden te betrekken op de gezondheid
van het lichaam en de onverstoorde staat van de ziel, aangezien
dit het einddoel is van het volkomen gelukkige leven. Hierom
doen we immers alles: om pijn noch angst te hebben. En wan­
neer we deze toestand bereikt hebben, komt de storm in onze
geest geheel tot bedaren: een levend wezen hoeft in zo'n geval
niets meer na te jagen dat het niet heeft, en niets extra's meer te
zoeken om de goede toestand van ziel en lichaam te complete­
ren. We hebben immers alleen dan behoefte aan genot, wanneer
wij door de afwezigheid van genot pijn lijden. Hebben we geen
pijn, dan hebben we het genot niet meer nodig.
7 Wij kunnen op niets met zekerheid rekenen en moeten ons dus
wapenen tegen teleurstellingen, maar wij zijn ook niet slechts een
speelbal van het toeval: er is een zekere ruimte voor eigen handelen.
Wij kunnen, binnen bepaalde grenzen, onze eigen, tijdelijke, orde
scheppen. Zie ook het eind van 133. 8 Zie ook RS 26, 29
(met scholium) en 30.
144
129 En daarom zeggen wij dat het genot uitgangspunt
en doel is van het gelukkige leven. Dit is immers wat we heb­
ben leren kennen als het belangrijkste goed dat van nature bij
ons past, dit nemen we steeds als uitgangspunt bij kiezen en
vermijden, en dit is waar we bij uitkomen als we, met onze ge­
voelens als richtsnoer, oordelen wat goed is. Het feit dat dit het
eerste natuurlijke goede is, betekent nog niet dat wij altijd voor
genot kiezen. Integendeel, we laten soms vele genietingen aan
ons voorbijgaan, als deze ons uiteindelijk een ongemak brengen
dat zwaarder weegt. En in veel gevallen beschouwen wij pijn als
verkieslijk boven genot: als het langdurig verdragen van gevoe­
lens van pijn een zwaarwegender genot tot gevolg heeft. Ieder
genot, kortom, is goed doordat het van nature bij ons past, maar
niet ieder genot is verkieslijk, zoals ook iedere pijn een kwaad is,
terwijl toch niet iedere pijn altijd vermeden dient te worden. 130
In al deze gevallen moeten we door afweging en beschouwing
van voor- en nadelen tot een oordeel komen. Wat slecht is han­
teren we soms als iets goeds, en omgekeerd wat goed is als iets
slechts.
Ook de zelfredzaamheid beschouwen wij als een groat
goed, niet om onder alle omstandigheden in soberheid te le­
ven, maar om, wanneer wij niet veel hebben, met weinig ge­
noegen te nemen. Dit in de volle overtuiging dat het meest van
overvloed wordt genoten door mensen die er het minst behoef­
te aan hebben; dat alles wat natuurlijk is ook makkelijk te ver­
krijgen is, terwijl wat overbodig is moeilijk is te verkrijgen; dat
van eenvoudig voedsel niet minder genoten wordt dan van een
rijk voorziene tafel, zodra elk onaangenaam gevoel van hanger
is weggenomen; 131 en dat water en brood het grootst mogelijke
genot verschaffen aan iemand die hanger en dorst heeft.9 Wen­
nen aan een simpel en sober levenspatroon draagt bij aan onze
9 Voor de these dat het hoogst mogelijke genot bestaat in het
verwijderen van gevoelens van pijn of gemis (zoals honger en dorst),
en dat vervolgens het genot alleen nog maar kan worden gevarieerd,
maar niet meer vergroot, zie RS 3 en 18.
145
gezondheid, het zorgt ervoor dat een mens opgewassen is tegen
de ontberingen waarmee het leven ons onvermijdelijk confron­
teert, het maakt dat wij stevig in onze schoenen staan wanneer
wij na tijden van gebrek op overvloed stuiten, en het maakt ons
onbevreesd voor het toeval.
Wanneer wij dus zeggen dat genot ons levensdoel is, heb­
ben wij het niet over de genietingen van losbandige lieden of
over genieten door het actief gebruik van dit of dat - zoals som­
mige onwetenden denken die het niet met ons eens zijn of aan
onze leer een negatieve uitleg geven - maar wij doelen op een
toestand, waarin het lichaam geen pijn heeft en de ziel niet ver­
ontrust wordt. 10 132 Het gelukkige leven komt niet tot stand
door drinkgelagen en onafgebroken feesten, noch door het ge­
nieten van jongens en vrouwen, of het eten van vissen of wat
een rijk voorziene tafel nog anders biedt, maar door nuchter
denken, dat niet alleen de gronden onderzoekt van elk kiezen en
vermijden, maar ook de denkbeelden uitbant op basis waarvan
de grootst mogelitke onrust zich van onze geest meester maakt.
De basis van dit alles en het hoogste goed is praktisch
verstand. Daarom is praktisch verstand zelfs waardevoller dan
de filosofie. Uit dit verstand vloeien de andere deugden van na­
ture voort, en het leert ans dat het niet mogelijk is om aange­
naam te leven zonder verstandig, goed en rechtvaardig te le­
ven, en evenmin om verstandig en goed en rechtvaardig te leven
zonder aangenaam te leven. De deugden horen immers van na­
ture bij het aangename leven en het aangename leven is met de
deugden onlosmakelijk verbonden.
133 Wie denk je dat er beter aan toe is dan hij die over de go­
den gedachten heeft die van eerbied getuigen, die voor de dood
geen spoor van angst heeft, die bovendien het natuurlijke doel
van ons handelen helder voor ogen heeft en doorziet dat het
10 Voor de combinatie van lichamelijk genot (vrijheid van pijn) en
geestelijk genot (vrijheid van angst, onverstoordheid) vergelijke men
RS 18.
146
hoogste goed gemakkelijk te bereiken en te verkrijgen is, en dat
het grootste kwaad ofwel kort duurt, ofwel gemakkelijk te ver­
dragen is ?11 Hij lacht om het noodlot dat door sommigen als
meester ten tonele wordt gevoerd; hij houdt het er liever op dat
sommige dingen noodzakelijkerwijze gebeuren, terwijl ande­
re toevallig gebeuren en weer andere in onze macht liggen. Hij
ziet immers dat wat noodzakelijk is niet afgewend kan worden,
en dat het toeval onberekenbaar is, terwijl wat in onze macht
ligt niet aan iets anders onderhorig is. Het is dan ook dit laat­
ste dat van nature onderwerp is van blaam of het tegendeel, lof.
134 Het is irnmers altijd nag beter om de mythische voorstelling
van de goden aan te hangen dan om slaaf te zijn van het nood­
lot - een idee van de natuurfilosofen. De eerste visie biedt ons
nog de hoop om de goden mild te stemmen door ze te eren, maar
de laatste brengt een onvermurwbare lotsdwang met zich mee.
Zo iemand ziet voorts het toeval niet als een god, zoals
de meeste mensen - een god doet immers niets op wanordelijke
wijze - maar ook niet als een onzekere oorzaak.12 Hij gelooft na­
melijk niet dat het toeval voor de mens iets toevoegt aan het ge­
lukkige leven, niet ten goede en niet ten kwade, maar gelooft dat
11 Hier refereert Epicurus aan het zogenoemde 'viervoudig medicijn'
(tetrapharmakos), vaak als kern gepresenteerd van de epicurei:sche
levensfilosofie: geen angst voor de goden, geen angst voor de dood, het
goede is gemakkelijk te bereiken, het kwade gemakkelijk te vermijden.
Zie ook RS 1-4. 12 Deze laatste these is, waarschijnlijk bewust,
enigszins paradoxaal. Epicurus ontkent, zoals uit het vervolg blijkt,
niet zozeer dat het toeval onzeker is, maar dat"het een oorzaak is. Want
oorzaken determineren hun gevolgen, terwijl het toeval ons alleen de
uitgangspunten voor ons handelen biedt. Toevallig 'geluk' dat ons ten
dee! valt is geen echt geluk, en toevallig 'ongeluk' geen echt ongeluk.
Bepalend voor ons geluk is de houding die wij zelf tegenover dit soort
gebeurtenissen inneinen. En die ligt in onze eigen macht (een gedachte
die wij ook, en zeer prominent, bij de Stoa tegenkomen). Ook hier zien
wij weer een voorbeeld van Epicurus' obsessieve streven ons te laten
zien hoezeer wij ons levensgeluk zelf in de hand hebben, zelf orde
kunnen scheppen ondanks de aanwezigheid van chaos en toeval. Vgl.
ook RS 16 en sv 47 en 65.
147
het enkel de uitgangspunten levert voor groot goed of kwaad.
135 Hij denkt dat het beter is om verstandig te zijn en het ove­
rigens slecht te treffen, dan om verstoken van wijsheid toeval­
lige voorspoed te genieten. Waar het om handelen gaat is het
immers beter dat wat weldoordacht is mislukt, dan dat wat niet
weldoordacht is bij toeval toch goed uitpakt.
Al deze dingen, en wat ermee samenhangt, moet je dag
en nacht overdenken, zowel alleen als met geestverwanten, en
je zult nooit - niet in je dromen en niet bij je volle bewustzijn -
verstoord raken. Je zult daarentegen }even als een god �nder de
mensen. Want wie als mens te midden van onsterfelijke goede
dingen leeft, lijkt in niets op een sterfelijk wezen. 13

13 'Onsterfelijke goede dingen' hetekent hier: 'goede dingen zoals

de onsterfelijken ze hebben' - onverstoordheid (ataraxia), waar het
hier over gaat, is een eigenschap die de goden in exemplarische mate
hezitten. Zie ook sv 78.

148