Professional Documents
Culture Documents
Para Sistemi
Para Sistemi
BÖLÜM
PARA
1.Paranın Tanımı
2.Paranın Fonksiyonları
ğınız mallara karşılık vermek için, onu da yanınızda taşımanız gerekecekti. Kolay mal
beğenemeyenler ve tüm mağazaları dolaşanlar içinş bu çok yorucu olur.
Ayrıca, vermek istediğiniz malların bölünebilir olması gerekir. Örneğin, bak-
kaldan 2 kilo şeker aldığınızda ineğinizin bir bacağının yarısını vermeniz gerekecekti.
Paranın olmadığı dönemlerde, böyle yöntemler kullanılırdı. Çok büyük zorluk-
lar çekilirdi. Buna takas denilmektedir.
İlk zamanlar taşınabilen, bölünebilen, çok kişi tarafından kabul edilebilen, de-
niz kabuğu, keçi boynuzu gibi bazı mallar para olarak kullanıldı. Sonraları altın ve gü-
müş madenleri para olarak kullanılmaya başlandı. Onların da çalınma riski ve saklanma
zorlukları ortaya çıktı. Günümüzde, hepsinin yerini kağıt ve metal para almıştır.
Kağıt parayı cebinize koyduğunuzda istediğiniz yere taşıyabilirsiniz, herkes ta-
rafından kabul edilir, bozdurulabilir, sadece bir kısmı harcanabilir, taklit edilmesi zor-
dur.
Para Ölçü Birimidir:
Malların ve hizmetlerin değeri para ile ölçülmektedir. Her mal veya hizmetin
bir fiyatı vardır. Bu da hangi ülkede veya nerede olursa olsun, bir para cinsinden açıkla-
nır. Dolar, Euro veya Lira gibi para birimleri cinsinden açıklanması bu özelliği değiş-
tirmez.
Değer Biriktirme ve Borç-Alacak Aracıdır:
“Ak akçe kara gün içindir” atasözü, varlıkların bir kısmının her ihtimale karşı
tasarruf edilmesini önerir. Varlıklarınızı ileride harcamak üzere saklamanız gerekebilir.
Buna tasarruf denir. İleride çocuklar büyüyünce onları okutmak, evlendirmek, ev almak,
yazın tatile gitmek için bir kenara varlıklarınızın bir kısmını ayırmanız gerekir. Ayırdık-
larınızın harcama zamanı gelinceye kadar bozulmaması gerekir. İşte para bu özelliklere
sahiptir. Tasarruf yapılmasını kolaylaştırır.
Para olmasaydı, komşunuz veya arkadaşınız sizden borç istediğinde ona borç
vermekte zorluk çekerdiniz. Geri almada da, aynı değeri tutturamayabilirdiniz. Para
borç verme ve geri almayı kolaylaştırır. Nasrettin Hoca gibi, kazanı borç verip, sonra da
kazanın doğurması veya ölmesi gibi sorunlarla karşılaşmazsınız.
Ekonomiyi Yönlendirir (Para Politikası):
Günümüzde para politikası hayli fazla kullanılır. Merkez bankasının piyasadaki
para miktarını (para arzını) artırması veya azaltması, ekonominin bütün dengelerini
değiştirebilir. Piyasada para bollaştı mı faizler düşer, kıtlaştı mı faizler yükselir. Buna
para politikası denir. Faizlere bakarak kredi almak isteyenlerin kararları değişebilir.
Gelirlerini tasarruf etmek veya harcamak için karar verenler de faizlere bakarlar. Eğer
PARA 95
faizler yüksekse, yatırım yapmak isteyenler veya ihtiyaçlarını görmek için kredi alması
gerekenler vazgeçerler. Ancak, yine faizler yüksekse, elinde geliri olanlar, bunu harca-
mayıp bankada faize yatırabilirler. Yatırım yapılıp yapılmaması da, harcama yapılıp
yapılmaması da bir ekonomiyi çok etkiler.
Ayrıca enflasyonla mücadele için de para arzı kısılır. Böylece, daha fazla tasar-
ruf yapılması, harcama yapılmaması yani talebin azalması sağlanır. Ekonomiyi canlan-
dırmak için para arzı artırılır ve faizler düşürülür.
Özellikle de günümüzde, paradan para kazanılmaktadır. Ekonomi para ile yön-
lendirilmektedir.
3. Paranın Türleri
Başlıca para türleri, mal para, temsili para, kaydi para, para benzerleri, plastik
paralar ve konvertibl dövizdir. Şimdi bu para türlerini sırasıyla inceleyelim.
a)Mal Para
Bu tür paraların, metal olarak değeri ile satın alma gücü olarak değeri birbirine
eşittir. Külçe halindeki gümüş, altın, bakır gibi metaller, para olarak kullanılmıştır.
Bunları ister metal olarak satın, isterseniz satın aldığınız bir mal veya hizmete karşılık
verin aynı değerdedir. Germen kanunları cezaları sürü hayvanları cinsinden tespit et-
mekteydi.
Eski çağlarda balık, deniz taşları, keçi boynuzu, zeytinyağı, kumaş, çivi, kolye,
değerli taşlar veya elmaslar da mal para olarak kullanılmıştır.
Daha sonraları, altın, gümüş ve bakır gibi değerli metallerden, günümüzdeki
bozuk paralar gibi paralar yapılmış, bunlara sikke adı verilmişti. İster para olarak kulla-
nılsın, ister altın olarak kuyumcuya satılsın aynı değere sahiptiler.
Bir malın para olarak kabul edilebilmesi için, herkes tarafından talep edilmesi,
dayanıklı, bölünebilir ve saklanabilir olması gerekir.
b)Temsili Para
Temsili para, genellikle taklit edilmesi zor kağıtlara yazılmak suretiyle ortaya
çıkmıştır. Altın ve gümüş gibi mal paraların taşıma zorluğu, aşınması, hile kaldırması,
çalınma riski, basımının pahalı olması gibi nedenlerle, bunları ellerinde bulunduranlar, o
zamanki adıyla sarraflar, şimdiki adıyla kuyumculara bu paralarını emanet bırakmaya
başladılar. Sarraflar da onlara, emanete aldığına dair bir makbuz vermekte idi. Makbuzu
elinde bulunduranlar üzerinde yazılı olan miktardaki altın veya gümüşü sarraflardan
geri alırdı. Her alışveriş için, emanetteki madenleri geri almak yerine, eldeki makbuzları
vermek daha zahmetsiz bir işti ve öyle yapılmaya başlandı. Böylece emanetteki altın ve
96 MAKRO İKTİSADA GİRİŞ
gümüşleri temsil eden makbuzlar, temsili para haline geldi. Bunlara altın veya gümüş
sertifikaları denilirdi.
Sonraları sarrafların karşılıksız makbuz vermesi, elinde makbuzu olanlara altını
verememesi gibi yolsuzluklar ortaya çıktı. Bunun üzerine o zamanki devlet yöneticileri
duruma el koydu. Kağıt parayı kendileri çıkardı. Her kağıt paranın üzerinde yazan bir
altın karşılığı vardı. Kağıt paralar alışverişte kullanılmakta, istendiğinde de kağıt para
verilip karşılığı olan değerli maden alınmakta idi. Önce çıkarılan kağıt paraların karşılı-
ğı olan metaller tam miktarında verilirdi. Sonraları yarı karşılık sistemi çıktı. Paranın
satın alma gücünün tam karşılığı metal değil de, daha azının geri verilmesi garanti edil-
di. 16. yüzyıldan 1914 yılına kadar aralıksız böyle bir sistem uygulandı. Buna altın para
sistemi denilir.
Günümüzde ise temsili paraların böyle bir özelliği yoktur. Kağıt paralar, mer-
kez bankaları tarafından basılmakta olup altına çevrilme zorunluluğu yoktur. Mal değeri
yoktur, sadece satın alma gücü vardır.
Sadece kağıt paralar değil, metal paralar da aynı özelliğe sahiptir. Metal parala-
rın satın alma gücü, metal değerinden daha yüksektir.
1−r
K = A⋅ K : Yaratılan kaydi para
r A : Mevduat olarak yatırılan ana para
r : Yasal karşılık oranı
Örnek: Bankaya yatırılan mevduat 1000 TL ve yasal karşılık oranı %10 olsun.
Bu bilgiler formülde yerine konulursa;
1 − 0.10 0.90
K = 1000 ⋅ = 1000. = 1000 ⋅ 9 = 9000TL
0.10 0.10
Yani bankaya yatırılan 1000 TL, 9000 TL’lik kaydi para yaratmaktadır.
Kaydi parayı kaybetmek ve çaldırmak tehlikesi yoktur. Borç ve alacakların ta-
kibini kolaylaştırır ve sahtesini yapmayı imkansız kılar.
d)Para Benzerleri
Para benzerleri, değer saklama amacıyla muhafaza edilen ve arzu edildiğinde
kolayca kağıt paraya veya vadesiz banka mevduatına çevrilebilen varlıklardır. Vadeli
banka mevduatları, devlet tahvilleri, hazine bonoları ve bankaların yatırım fonları para
benzerlerine örnektir. Bu varlıklar son derece likittir. Üstelik, vadesiz mevduattan faiz
geliri elde edilmez ama para benzerlerinden gelir elde edilir. Örneğin, bir yatırım fonu
aldığınızda, yatırım fonunun değerindeki değişmelere göre kazancınız olur. Nakit para-
ya ihtiyacınız olduğunda da anında satabilir ve nakit elde edebilirsiniz. Günümüzde
nakitler vadesiz mevduat hesaplarında tutulmak yerine, yatırım fonlarında tutulmakta-
dır. Bazı bankalar vadesiz mevduatları sizin adınıza otomatik olarak yatırım fonlarına
yatırmaktadır.
98 MAKRO İKTİSADA GİRİŞ
e)Plastik Paralar
Bunlara kredi kartları, banka kartları örnek olarak verilebilir. Bir banka tarafın-
dan bireylere verilirler. Para gibi satın alma işlemlerinde kullanılırlar. Bankanın tanıdığı
genellikle bir aylık süreler içinde de yapılan harcamanın karşılığı bankaya ödenir.
Toplumların gelişmesine paralel olarak, plastik paralar da yaygın olarak kulla-
nılmaktadır.
f)Konvertibl Döviz
Konvertibl döviz, kolayca diğer ülke paralarına çevrilebilen paralar demektir.
Günümüzde, dolar, euro, sterlin, Japon Yeni gibi paralar konvertibl olarak kabul edilir.
Türk Lirası da konvertibl bir paradır. En azından Türkiye’de birçok ülke parasına dö-
nüştürülebilmektedir. Uluslararası ticarette kullanılmamasının nedeni, talep görmemesi-
dir.
Özellikle enflasyon oranının yüksek olduğu az gelişmiş ülkelerde, bireyler ta-
sarruflarını, enflasyondan dolayı satın alma gücünü yitirmesin diye, konvertibl paralara
çevirirler. Örneğin, maaşını alan bir memur hemen gidip döviz büfesinden 100 dolar
alır. Eğer Türk Lirasını cebinde tutsaydı, malların fiyatı yükseldikçe, cebindeki para
satın alma gücünü kaybedecekti. Ama son yıllarda Türkiye’de enflasyon oranının düşük
olması ve dövizin değer kazanmaması nedeniyle, bu amaçla dövize olan talep azalmış-
tır.
Elinde dolar olanlar, bunu önce bozdurup sonra alışverişlerinde kullanmak ye-
rine, doğrudan satıcıya da verebilmektedir. Böylece, konvertibl yabancı paralar da bir
ülkede para olarak kullanılmaktadır.
Bu olaya para ikamesi ve dolarizasyon adları da verilmektedir.
4. Para Sistemleri
den almaktadır. Kağıt paraların basılması hukuki bir durumdur. Çünkü, siyasi iktidarla-
rın çıkardıkları kanunla basılmaktadır.
Hükümetler, istedikleri kadar para basamazlar. Piyasa ihtiyacından fazla para
basıldığında, faizler düşer, tasarruflar azalır, enflasyon ortaya çıkar. Talep edilen para-
dan daha az basıldığında ise ekonomideki faaliyetler sürdürülemez ve deflasyon ortaya
çıkar. O yüzden, merkez bankaları piyasadaki para arzını sürekli kontrol altında tutarlar.
SORULAR
1. Mal ve hizmetlerin değerlerini fiyat olarak ölçen, hesap birimi, tasarruf, ödünç
verme-alma ve değişim aracına ne ad verilir?
a) Nakit b) Para c) Kredi d) Gelir e) Mevduat
5. Eski dönemlerde kumaşın ödeme aracı olarak kullanılması hangi para türüne
örnektir?
a) Temsili para b) Kaydi para c) Mal Para
d) Para benzeri e) Hiçbiri
7. Bir birim paranın değerinin sadece altına veya sadece gümüşe bağlandığı para
sistemine ne ad verilir?
a) Tek maden sistemi b) Çift maden sistemi c) Altın külçe standardı
d) Çift maden sistemi e) Tek para sistemi