KATIHAL FİZİĞİ

2020-2021
DERS 2
 I. BÖLÜM : KRİSTAL YAPI
Doğada katı cisimler, atomlarının yerleşimine göre 3’e ayrılırlar:
• 1. Kristal Katılar: Atomların düzenli olarak yerleştiği yapılardır.
• 2. Polikristal Katılar: Bölgesel olarak kristal yapılara sahiptirler
ama bir bütün olarak bakıldığında tek kristal özelliği
göstermezler.
• 3. Amorf (Düzensiz yapılar) Katılar: Atomları rastgele
yerleşmiştir.

Kristal Polikristal Amorf

Bu dersin içeriğini KRİSTAL yapıdaki katı cisimler oluşturmaktadır

 Polikristal

Poli silisyum (p-Si)

Amorf (a)

Silisyum (c-Si)

Kristal
 KRİSTALLER
Ø Doğada bir kısım elementler kristal halinde mevcuttur.
Ø Doğadaki kristaller uygun sıcaklık ve basınçlarda farklı zaman
süreçleri içinde oluşmuşlardır.
Ø Genellikle polikristal veya bileşik bir kristal halindedirler.
Pb Kuartz Sb Ar

PbS Elmas

Ø Küçük boyutlarda tek kristaller bunlardan elde edilebilir.

Ø Kristaller, doğadaki oluşum koşullarına benzer koşullar
yaratılarak yapay olarak da oluşturulabilmektedir.
Ø Kristallerin oluşmasında atomların diziliş şekilleri, oluşum
koşullarına bağlı olarak farklı olabilir.
Ø Atomların diziliş şekilleri, kristal malzemenin fiziksel özelikleri
üzerinde çok önemli rol oynarlar.
Elementlerin Kristal Yapıları

Bölüm 1/5
 KRİSTALOGRAFİ
• Kristallerin yapılarını (atom veya moleküllerin diziliş şekillerini)
anlamak için ve/veya yapının kalitesini belirlemek için çeşitli
deneysel ve teorik yöntemler ile incelenmesi gerekir.

• Kristallerin yapılarını inceleyen bilim dalına “KRİSTALOGRAFİ” adı

verilir.

• Kristalografi başlı başına bir bilim dalı olup, Katı Hal Fiziği’nde
önemli yer tutar. Kristal yapısı bilinmeyen malzemelerde fiziksel
olayları teorik ve deneysel olarak modellemek ve anlamak genellikle
mümkün değildir.
• Ancak öncelikle simetri işlemlerine değineceğiz.
 SİMETRİ
• Örgü (Latis); herbiri özdeş çevreye sahip
noktalar topluluğudur.
• Simetri işlemleri uygulandığı cismi orijinal haline
getirmek için uygulanan işlemlerdir.
• 4 simetri işlemi vardır: Öteleme, yansıma,
dönme, inversiyon
 SİMETRİ
• Uygulanan simetri işlemi sonucunda aynı düzen elde
edilmelidir.
• Örneğin aşağıdaki şeklin merkezinden sayfa düzlemine dik bir
dönme ekseni geçirilsin. Her 90o dönüşte şekil aynıdır. Bu şekil
4 kez 90o döndürüldüğünde yani 360o döndürülüğünde ilk
haline gelir.
 ÖTELEME SİMETRİSİ

• Bir sistemde öteleme simetrisi varsa; ilk noktadan uT

mesafelerde ilerlendiğinde diğer noktalara ulaşılır. Burada T
öteleme vektörü, u ise tam sayıdır.

• 3 boyutta öteleme işleminde eğer bir nokta xyz

koordinatındaysa diğer noktalara x + a, y + b, z + c ile ulaşılır.
a, b ve c; x, y ve z doğrultularındaki öteleme vektörleridir.
 DÖNME SİMETRİSİ
• Dönme işlemi, bir T öteleme vektörüne her doğrultudai saat
yönü ya da saat yönünün tersinde belli bir a açısı ile
uygulanabilir. Dönme simetrisi varsa, aşağıdaki şart
sağlanmalıdır:

- 2 £ (1 - p) £ +2
• Dolayısı ile - 2 £ (1 - p) £ +2 değerlerinden,

Tablo elde edilen n dönme işlemlerinin mümkün olan değerlerini

göstermektedir. Buna göre 5 ve 7 katlı dönme izinli değildir.
Beşgen ve yedigenlerle bütün uzay doldurulamaz!!
n-katlı dönme simetrisi; bir obje ya da bir desenin
2p/n’lik bir açıyla n-kez döndürülürse 360o
döndürülmüş olduğu anlamına gelir. n= 1 durumu,
simetri olmaması anlamına gelir.

Bölüm 1/11
DÖNME SİMETRİSİ

5 katlı dönme

Kristalografide 5, 7 ya da 8 katlı
dönme simetrisi yoktur.

8 katlı dönme
 DÖNME SİMETRİSİ
• 1 katlı dönme: Bir objenin 360o döndürülmesi sonucunda, ilk
haline ulaşılması bu objenin simetrisi olmadığı anlamına gelir.

• 2 katlı dönme: Bir obje 180o döndürüldüğünde ilk haliyle aynı

görünüyorsa, 2 kez döndürüldüğünde 360o derece dönmüş
olacak ve 360o içinde 2 kez ilk haliyle özdeş durumda
olacaktır. Bu nedenle 2 katlı dönme simetrisi’ne sahiptir
(2π/180)
DÖNME SİMETRİSİ

3 katlı dönme - (2π/120)

4 katlı dönme - (2π/90)

6 katlı dönme - (2π/60)

 YANSIMA ya da AYNA SİMETRİSİ
• Ayna simetrisi varsa bir objenin ayna düzlemi (m) olarak
adlandırılan bir düzlemin karşı tarafında ayna görüntüsü
oluşacaktır.

x eksenine dik bir dik bir ayna düzleminde yansıma işlemi:

 İnversiyon (Terslenme) SİMETRİSİ
• Bu simetri işleminde inserviyon merkezine (i) göre nesnenin
herbir parçası yansıtılır.
 KRİSTALOGRAFİNİN TEMELLERİ
Kristalografi; kristal yapısını inceleyen bilim dalıdır. Herhangi bir kristalin
hangi kristal yapıda olduğu kristalografik yöntemlerle belirlenir. Kristal
yapılar uygulanabilir SİMETRİ işlemlerine bağlı olarak türlerine göre
sınıflandırılırlar. Simetri işlemleri gayet iyi bir şekilde Grup Teori
yöntemleriyle incelenebilir. Bu dersin içeriğinde basit yapıları ele alacağız
ve Grup Teori’ye gereksinimimiz olmayacak.

ÖRGÜ
Örgü (latis - lattice): 3 boyutta periyodik olarak dizilmiş sonsuz noktalar topluluğudur.
İki boyutta ağ olarak adlandırılır. Her noktanın çevresi geometrik olarak bakıldığında
özdeştir yani latis mükemmel öteleme simetrisine sahiptir. Bu sayede örgüdeki bütün
noktalar a, b ve c birim vektörleriyle tanımlanabilir:

! ! ! !
r = ua + vb + wc u, v, w tam sayıdır.
Örgü

! ! !
r = ua + vb
 Bir katı cismin kristal yapıda olması için kesinlikle
öteleme simetrisine
sahip olması gerekir.

Doğada, simetri işlemlerinin getirdiği kısıtlamalar

nedeniyle Bravais örgüleri olarak adlandırılan;
2 boyutta 5
ve
3 boyutta 14
örgü tipi bulunmaktadır.

Zira öteleme simetri işlemi dönme simetri işlemi

üzerine sınırlamalar koymaktadır.
2 Boyutlu Örgü Tipleri
 2 Boyutlu Örgü Tipleri

a) Kare örgü (|a| = |b| , g = 90o)

b) Dikdörtgen Örgü
(|a| ≠ |b| , g = 90o)
c) Merkezli dikdörtgen örgü (rombik)
(|a| ≠ |b| , g = 90o)
d) Heksagonal (Üçgen) örgü
(|a| = |b| , g = 120o (60o))
g : a ve b öteleme vektörleri arasındaki açıdır.
e) Eğik Örgü (|a| ≠ |b| , g ≠ 90o)
BİRİM HÜCRE: a ve b vektörleri ile oluşturan kapalı alanlar birim
hücre, a ve b vektörleri birim hücre vektörleri olarak
adlandırılır. g ise a ve b vektörleri arasındaki açıdır. 3 boyutta
ise c birim hücre vektörü de göz önüne alınmalıdır.
PRİMİTİF (İLKEL) HÜCRE: En küçük hacimli ve tek örgü noktası
içeren hücredir. Bir örgüdeki bütün mümkün primitif hücreler
aynı hacme sahiptir.
2 tip primitif hücre vardır: Biri; herbir en yakın örgü noktasının
birim vektörlerle bir araya getirilerek oluşturulan ve
köşelerindeki örgü noktalarının hücreye katkısı toplam 1 olan
primitif hücre; diğeri ise bir örgü noktası ile en yakın
komşularını birleştiren çizgileri dik olarak ortalarından kesen
çizgilerin (3 boyutlu durumda düzlemlerin) oluşturduğu ve
yalnızca merkezinde bir örgü noktası içeren Wigner-Seitz
hücresi olarak adlandırılan hücredir.
 2 Boyutlu Bravais hücrelerinde
birim hücreye ait örgü sayıları
• Kare örgü: 1
• Dikdörtgen örgü: 1
• Merkezli dikdörtgen örgü: 2
• Heksagonal örgü: 3
• Eğik örgü: 1
 ROMBİK ÖRGÜNÜN WIGNER-SEITZ PRİMİTİF HÜCRESİ

ÖDEV: 2 boyutlu örgülerin hepsinin WS hücrelerini çiziniz.

WIGNER-SEITZ PRİMİTİF
HÜCRESİ

Dikdörtgen örgü
Kare örgü
3 Boyutta 14 BRAVAIS ÖRGÜSÜ

Triklinik
3 BOYUTTA BRAVAIS ÖRGÜLERİ
P: Primitif
I : Uzay merkezli
F : Yüzey merkezli
C: Taban merkezli

Kübik yapılar için adlandırma:

sc: simple cubic – Basit kübik yapı

bcc: body centered cubic – Uzay merkezli kübik yapı
fcc: face centered cubic – Yüzey merkezli kübik yapı
1842’de Frankenheim 15 !!! örgü tipi olduğunu bulmuştu, ama Bravais 14 örgü
tipi olduğunu ileri sürdü. Çünkü yüzey merkezli tetragonal yoktur!!
14 BRAVAIS ÖRGÜSÜNÜN
ÖZELLİKLERİ

TRİKLİNİK

ORTAGONAL
Birim hücreye ait örgü noktası sayısının
belirlenmesi

Birim hücreye ait örgü noktası sayısı:

N = (1/8 x Nköşe) + (1/2 xNyüzey) + (1xNmerkez)

 En yakın komşu sayıları – Koordinasyon sayısı

a a

sc

Referans örgü noktası

En yakın örgü noktaları

İkinci en yakın örgü noktaları

ÖDEV: fcc
3 Boyutta Primitif Hücrelerin Bulunması

bcc yapının Wigner Seitz hücresi

3 Boyutta Primitif Hücrelerin
Bulunması

fcc’nin WS hücresi
bcc’nin WS hücresi
 Wigner Seizt Hücresi

SC
BCC

https://www.youtube.com/watch?v=VMubrUO29ss
• Yüzey merkezli yapının primitif hücresini
çiziniz, primitif hücre hacmini bulunuz.

z
! a ! !
a1 = (i + j )
2
!
a ! !
c !
(
a2 = j + k
2
)
!
a2
! a ! !
!
a3 !
y 2
(
a3 = i + k )
b
! !
a a1

x ! ! ! a3
V primitif = a1 .( a 2 xa3 ) =
4
• Uzay merkezli yapının primitif hücresini çiziniz,
primitif hücre hacmini bulunuz.

Primitif Hücre vektörleri:

! a ! ! !
(
a1 = i + j - k
2
)
a ! ! !
!
(
a2 = - i + j + k
2
)
! a ! ! !
(
a3 = i - j + k
2
)
Birim Hücre vektörleri
! ! ! !
a = ai b = bj ! ! ! a3
! ! V primitif = a1 .( a 2 xa3 ) =
c = ck Vbirim = a 3
2
 KRİSTAL YAPI
• KRİSTAL BAZI: Herbir örgü noktasına yerleşen
atom ya da atom grubuna denir.
 Kristalin Bazı (Basis)
• Bir Bravais örgüsünde her örgü noktası diğer örgü noktalarıyla aynı çevreye
sahiptir. Örneğin en yakın komşu örgü sayıları aynıdır.

Bravais örgüsü değil!!

Bravais örgüsü
ve
Baz
Grafit
 2 Boyutta Grafitin Yapısı
B B C D E
C E
D b g
b
F G G O a A

0 a A

Grafitin örgüsü
Grafitin bazı 2 atomludur ve karbon (C)
atomlarından oluşmuştur.
Baz atomlarının koordinatları:

r0 = 0a + 0b C (0,0), C(2/3, 1/3)

rF = 2/3 a + 1/3 b
Grafitin Kristal Yapısı

A, B, C, D ve E’deki atomlar başlangıçtaki (0 konumundaki) atoma çevresel

olarak özdeştir, fakat F ve G’deki atomlara özdeş değildir. Örgü ile kristal yapı
aynı değildir.