KATIHAL FİZİĞİ

DERS 3

Tipik Kristal Yapılar – Kuasi-kristaller

Doluluk Oranı
Tipik Kristal Yapılar
Yüzey Merkezli Kübik Kristal Yapı
(Face centered Cubic (fcc))

Yüzey merkezleri ve köşelerde atomlar

vardır. Küreler yüzey köşegeninde
temas eder. a kübün kenar uzunluğu
ve R atomik yarıçap olmak üzere;

Yüzey merkezli kübik yapıda köşedeki

Koordinasyon sayısı en yakın atomlar 8, yüzey merkezindekiler 2
komşu sayısıdır. fcc yapının atom tarafından paylaşılır. Bu nedenle
koordinasyon sayısı 12’dir. yapıya ait 4 atom vardır.

Cu, Ca, Ag, Au fcc yapıdaki Yüzey merkezi ve köşelerdeki

metallerden bazılarıdır. konumlar özdeştir; yani bir küpten
diğer kübe ötelendiğinde konumlar
! ! ! ! çakışır.
r = ua + vb + wc
 Uzay Merkezli Kübik Kristal Yapı
(Body centered Cubic (bcc) Crystal Structure)

Uzay merkezi ve köşelerde

atomlar vardır. Küreler küp
köşegeninde temastadır. a kübün
kenar uzunluğu ve R atomik
yarıçap olmak üzere;

Uzay merkezli kübik yapıda köşedeki atomlar 8 atom tarafından paylaşılırken, uzay
merkezindeki paylaşılmaz. Bu nedenle yapıya ait 2 atom vardır.

Koordinasyon sayısı 8 olduğunda daha az dolu olup, doluluk oranı %68’dir.

Na, Li, K, Ba, Cs bcc yapıda olan metallere örnektir.

 Tipik Kristal Yapılar
Heksagonal Sıkı Paket Yapı (hcp)

Kristali oluşturan atomlar, birbirini

çeken sert küreler olarak düşünülürse,
heksagonal simetrili sıkı paketlenmiş
düzlemler oluşur. Bu durumda atomlar
enerjiyi minimum yapacak şekilde
olabildiğince birbirlerine yaklaşırlar. 2
boyutta A pozisyonlarında olan
atomların diziliminin üzerine, ikinci
katmanda B pozisyonlarına ve üçüncü
katmanda da yine A katmanlarına
atomlar yerleşirse Heksagonal Sıkı
Paket (hcp) Yapı oluşur [ABAB...
sıralaması].

A konumlarını işgal eden sıkı paket küreler

katmanı. Sonraki katmanlar B’yi işgal
eder.
 Sıkı Paket Kristal Yapılar

Heksagonal sıkı paket yapı Kübik sıkı paket yapı

https://www.youtube.com/watch?v=uKpr-9vmgsc

https://www.youtube.com/watch?v=7TdNbg3Kt2c
Sıkı Paketleme tetrahedral oktahedral

https://upload.wikimedia.org/wikip https://upload.wikimedia.org/wik
edia/commons/f/fb/Tetrahedral- ipedia/commons/1/1a/Octahedr
C 3D-balls.png al-3D-balls.png

tetrahedron oktahedron
C C

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/comm https://upload.wikimedia.org/wi
ons/6/67/Tetrahedron-2-3D-balls.png kipedia/commons/7/7c/Octahe
dron-2-3D-balls.png

A konumlarını işgal eden sıkı paketlenmiş küreler bir katmanını (tabakasını)

düşünelim.
Bir üst tabaka, sadece B konumlarını veya sadece C konumlarını işgal edebilir.
2. tabakada hem B hem de C konumunda atomların bulunması geometrik olarak
mümkün değildir.
Eğer 2. katman B olursa 3. tabaka A veya C olabilir.

Sonuç olarak, kristallerde sıkı paketleme şekildeki gibi ABA,.....(veya ACA...)

şeklinde veya ABC,.... dizilimler mümkündür.
Sıkı Paketleme
ABAB.... ABCABC...
Dizilimi Dizilimi

ABAB
Sıralaması

hcp ccp (cubic closed packed)

Heksagonal Kübik sıkı paketleme
sıkı paketleme
 Tipik Kristal Yapılar

ABAB
Sıralaması

Heksagonal sıkı paket yapının

• Crsytal structure video: birim hücresi
https://www.youtube.com/watch?v=iPb8vRtroLU
Heksagonal sıkı paket yapıda A düzlemindeki atomların tümü özdeş çevreye sahiptir.
B düzlemindekiler de özdeş çevreye sahiptir. A ile B düzlemindeki atomlar birbirlerine
göre ötelenmiş heksagonal örgüde yerleşmişlerdir. Kristalin yapısını tanımlayabilmek
için hem A hem de B atomları baz olarak tanımlanmalıdır. A düzlemindeki atomları
temsilen koordinatları (0,0,0)’da olan ve B düzlemindeki atomları temsilen
koordinatları (2/3, 1/3, 1/2)’de olan atomlar yazılabilir. Sert kürelerden oluşmuş olan
ideal sıkı paket yapıda c/a oranı (8/3)1/2 ile verilir. Hcp yapıda kristallenen kristallerde
atomlar sert küreler olmadıkları için bu değerden sapmalar gözlenebilir. Ti, Zn, Cd
gibi katılar hcp yapıda kristallenirler.
a=b= 90 , g = 120
o o
z

A a
A A
y
a
B
B A (2/3,1/3,1/2)
a = b≠c
x A
y
B atomu: (2/3, 1/3, 1/2)

A A atomu: (0, 0, 0)

x
hcp yapının primitif hücresi
HCP – Birim hücreye ait atom sayısı

Diğer heksagonal birim hücreden gelen ve içte yer alan atomların katkısı: 3
 KÜBİK SIKI PAKET (ccp) YAPI [Yüzey Merkezli Kübik Yapı]

Eğer atomların dizilimi ABCABC... şeklindeyse, oluşan yapı kübik sıkı paket yapı (ccp) ya da
yüzey merkezli kübik yapı (fcc) olarak adlandırılır. Atomlar birim hücrenin köşeleri ve yüzey
merkezlerinde yerleşmiştir.
Wurtzite Yapı
 ELMAS YAPISI

109.5o

İç kısımdaki atomlar da aslında fcc kristalinin atomlarıdı olup, iki fcc yapı birbirine göre
köşegenden (¼ ¼ ¼) ötelenmiştir. Dolayısıyla yapı iç içe geçmiş, birbirlerine göre (¼ ¼
¼) ötelenmiş fcc yapısıdır. Atomların koordinasyon sayısı 4’tür. Tetrahedral bağ
yaparlar. Birim hücre içinde kalan atomun birim hücrenin köşesi ve yüzey
merkezindeki atomla yaptığı ile bağ açısı 109.5 derecedir.
Mikroelektronik teknolojisi silisyum üzerine kurulmuştur. İlk transistör
Germanyumdan yapılmıştır.
 Elmas Yapı

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Diamond_structure_animation.gif
https://nptel.ac.in/content/storage2/courses/113104005/lecture2/2_8.htm
 Elmas - Grafit
• Her ikisi de karbon (C) atomlarından oluşmaktadır.
• Elmasta karbon atomlarının düzeni tetrahedraldir. Her karbon diğer 4 karbon
atomundan 1.544Å uzakta olup, C-C-C bağının açısı 109.5 derecedir.
• Tehrahedral bağ yapısı nedeniyle bilinen en sert malzemedir. Yoğunluğu
3.514 g/cm3 olup, grafitten daha yoğundur. Elmas diğer bütün malzemeleri
kesebilir. Isı iletkenliği bakırınkinden 5 kat daha fazladır. Sesi iletir, ancak
elektrik iletkenliği çok kötü olduğundan iyi bir yalıtkandır. Şeffaftır.
• Grafitte karbon atomlarının en yakın komşu sayısı aynı tabakada 3’tür.
Yoğunluğu 2.3 g/cm3’tür. Tabakalar arasında atomlar zayıf bağlıdır. Grafit
yumuşaktır, elektriği iyi iletir, kötü ısı iletkenidir. Siyahtır.
 Diğer karbonlu yapılar

Grafen– 2010 Fizik Nobel Ödülü

C-60 – Fuleren
1996 Kimya Nobel Ödülü

Bu yapılar arasındaki farklılığını tek nedeni karbon atomlarının farklı dizilimi

Çinko sülfür (ZnS) (Zinc blende) Yapı

Optoelektronik aygıtlarda (LED, yarıiletken

laser, fotodedektör, güneş hücresi) kullanılan
yüksek verimli aygıtların çoğu ZnS yapıda
kristallenmektedir.
Sodyum Klorür (NaCl) Yapısı

https://www.youtube.com/watch?v=csfOBynrF8E
Sodyum Klorür (NaCl) Yapısı
 MgO

Crystal Structure of NaCl:

https://www.youtube.com/watch?v=Y3O05ZvR5wY
 SEZYUM KLORÜR (CsCl) YAPISI

Yapı içiçe geçmiş basit kübik yapıdır.

Birim hücredeki CsCl molekülü sayısı: 1

Crystal Structures:
https://www.youtube.com/watch?v=CsnNbuqxGTk
CsCl
NaCl
 Polimorfizm ve Allotropi
• Bazı metaller ve metal olmayanlar birden fazla kristal yapısına sahip olabilirler. Bu duruma
polimorfizm denir. Eğer bu durum elemental katılarda karşımıza çıkarsa bu özellik
genellikle allotropi olarak adlandırılır. Bileşik katılar için poliformizm terimi tercih edilir.
Hangi kristal yapısına sahip olunacağı sıcaklık ve dış basınca bağlıdır. Örneğin karbon ortam
koşullarında grafit olarak kristallenirken, oldukça yüksek basınç altında elmas yapı oluşur.
Saf demir oda sıcaklığında bcc yapıdayken, 912oC’de fcc yapıya dönüşür.
Kalayın beyazdan griye dönüşümü oldukça
yavaş bir hızda gerçekleşir. Ancak sıcaklık
13.2oC’nin altındaysa bu dönüşüm daha hızlı
olur. Beyaz kalaydan griye dönüşüm sürecinde
hacim %27 artar ve yoğunluk 7.30g/cm3’den
5.77g/cm3’e düşer. Bu hacim genişlemesi
nedeniyle beyaz kalay, gri kalay tozu
Beyaz kalay Gri kalay allotrobuna dönüşür. Ortam sıcaklığının biraz
altında bu süreç çok yavaş gerçekleştiği için
Kalayın allotropik sorun yaratmayacaktır. Ancak sıcaklık çok uzun
dönüşümü süre çok düşük olursa kalaydan yapılmış olan
malzemelerde çatlamalar gerçekleşir. 1895
(bcc elmas yapı)
yılında Rusya’da çok uzun süreli olarak hava
oldukça soğuktu ve kalaydan yapılan kilise org
boruları, askerlerin üniformalarının düğmeleri
çatlamıştı. Bu durum «kalay faciası» olarak
bilinmektedir.
 Kuasi-Kristaller

1976- Roger Penrose : 2 farklı geometriye sahip birim hücre ile dönme simetrisi olan (5 katlı) ancak
öteleme simetrisi olmayan bir örgü oluşturulabileceğini gösterdi (Matematiksel)

Deneysel olarak; Al6Mn alaşımının hızlı soğutularak büyütülmesiyle oluşan katı malzemenin elektron
difraksiyonu deseninde 10-katlı dönme simetrsisine sahip ancak öteleme simetrisi olmayan yapı
belirlendi (1982). – 2011 Nobel Ödülü –Kimya, Shechtman
1984: Ni-Cr alaşımında 12 katlı dönme simetrisi gözlendi. Cr-Ni-Si’da alaşımında 8 katlı dönme
simetrisi belirlendi.
Kuasi kristaller termodinamik olarak kararsızdır, ısıtıldıklarında kristal yapıya dönüşürler. Ancak 2010
yılında ilk doğal ve mükemmel kristal yapısına sahip mineral bulundu: Al63Cu24Fe13
DOLULUK ORANI
 DOLULUK ORANI : FCC
fcc yapının doluluk oranı : %74

ÖDEV: DOLULUK ORANI : BCC

 KRİSTAL YOĞUNLUĞUNUN HESAPLANMASI

Birimler (CGS):
A : g/mol
NA: 6.02 x 1023 atom/mol
V = cm3
NV: atom