BAB IV

PERSAMAAN DIFERENSIAL LINIER TINGKAT – N

IV.3. PD Linier Tidak Homogen dengan Koefisen Variabel

a. Persamaan Linier Cauchy

Bentuk persamaan linier Cauchy adalah :
n 1 n 2
dn y n 1 d y n 2 d y dy
a0xn n
 a 1 x n 1
 a 2 x n 2
 ....... a n 1x  a n y  Q(x) .............(11)
dx dx dx dx
dengan : a0; a1; a2; ....... ; an adalah konstanta.
PD linier Cauchy disebut juga PD linier Euler. Persamaan (11) dapat ditulis :
a x
0
n

Dn  a1x n 1 Dn 1  a 2 x n  2 Dn  2  ....... a n 1x D  a n y  Q(x) ...............(12)

Persamaan (11) atau (12) dapat diubah menjadi PD linier dengan koefisien konstan, yaitu
dengan melakukan substitusi sebagai berikut :
dz 1
x  ez  z  ln x  
dx x
dy dy dz 1 dy dy d
Dy     xDy   y dimana :  
dx dz dx x dz dz dz

d  dy  d  1 dy  1 d  dy  dy  d 1  1 d  dy  1 dy
D2 y           
dx  dx  dx  x dz  x dx  dz  dz  dx x  x dz  dx  x 2 dz

1 d  1 dy  1 dy 1 d2y 1 dy 1  d 2 y dy 
   2  2   2  2  
x dz  x dz  x dz x dz 2 2
x dz x  dz dz 

x2 D2 y 
d2y
dz 2

dy
dz
 
 2 y  y    1 y

x 2 D 2 y    1 y

d  d 2 y  d  1  d 2 y dy   1 d  d 2 y dy   d 2 y dy  d 1 
D y   2  
3
         
dx  dx  dx  x 2  dz 2 dz   x 2 dx  dz 2 dz   dz 2 dz  dx x 2 

1  d  d dy  d dy  2  d 2 y dy 
      3  2  
x2  dx  dz dz  dx dz  x  dz dz 

1  d  d dy  d dy  2  d 2 y dy 
      2  
x 2  dz  dz dx  dz dx  x 3  dz dz 

71
 1  d  d 1 dy  d 1 dy  2  d 2 y dy 
      3  2  
x2  dz  dz x dz  dz x dz  x  dz dz 

1  d  d dy  d dy  2  d 2 y dy  1  d 3 y d 2 y  2  d 2 y dy 
      2    3  3  2   3  2  
x 3  dz  dz dz  dz dz  x 3  dz dz  x  dz dz  x  dz dz 

d 3 y dy  1

1
x3
 3  3
d2y
2

 2   3 3  32  2 y 
 dz dz dz  x

x 3 D 3 y    1  2 y
maka :
x n Dn y    1  2  3 ..............  n  1 y

  1 2 3 .............. n  1 y

Sehingga persamaan (12) akan menjadi :
a 0 1 2.... n  1  a1 1 2.... n  2  ....  a n 1 a n y  Qez 

Contoh :
1. (x2 D2 – 2)y = x
Penyelesaian : y = yc + yp
Misal : x = e z , maka :
x 2 D 2 y    1 y
Sehingga persamaan diferensial tersebut akan menjadi :
  1  2 y  e z
2

  2 y  e z    2  1y  e z
Menentukan yc :
Persamaan karakteristik : (m – 2)(m+1) = 0  m1; 2 = 2; 1
Sehingga didapat yc = C1 e2z + C2 e– z = C1 x2 + C2 x –1
1 1 ez x
Menentukan yp : y p  e z
 e z
  
   2
2
11 2 2 2

x
Jadi didapat penyelesaian sebagai berikut : y = yc + yp = C1 x2 + C2 x –1 
2

72
2. (x3 D3 + 3x2 D2 )y = 1 + x
Penyelesaian : y = yc + yp
Misal : x = e z  z = lnx
Sehingga persamaan diferensial tersebut akan menjadi :
  1  2  3  1 y  1  e z
  1  1 y  1  e z
Menentukan yc :
Persamaan karakteristik : m(m – 1)(m+1) = 0  m1; 2; 3 = 0; 1; –1;
–z
z
Sehingga didapat yc = C1 + C2 e + C3 e = C1 + C2 x + C3 x –1
Menentukan yp :

yp 
1
  1  1

1 e 
z
 1

ez
  1  1   1  1

1 ez 1 ez z ez x ln x
     z   ln x 
0  10  1 1   11  1  2   1 2 2
Jadi didapat penyelesaian sebagai berikut :
x ln x
y = yc + yp = C1 + C2 x + C3 x –1  ln x 
2

3. (x2 D2 – xD + 1 )y = ln2 x
Penyelesaian : y = yc + yp
Misal : x = e z  z = lnx
Sehingga persamaan diferensial tersebut akan menjadi :
  1    1 y  z 2
 2

 2  1 y  z 2
Menentukan yc :
Persamaan karakteristik : (m – 1)(m – 1) = 0  m1; 2 = 1; 1;
Sehingga didapat yc = (C1 + C2 z)ez = (C1 + C2 lnx) x
Menentukan yp :

73
 z2 1  2  32
yp  2
  2  1 2  2  1 1

 
 1  2  32 z 2
2  2  1

2  2
 z 2  4z  6 23  42  2

yp = ln2 x + 4 lnx + 6  23  32
Jadi didapat penyelesaian sebagai berikut :
y = yc + yp = (C1 + C2 lnx) x + ln2 x + 4 lnx + 6

4. (x2 D2 – xD + 4 )y = cosln x + x sinlnx

Penyelesaian : y = yc + yp
Misal : x = e z  z = lnx
Sehingga persamaan diferensial tersebut akan menjadi :
  1    4 y  cos z  e z sin z
2

 2  4 y  cos z  e z sin z
Menentukan yc :

2  4  44
Persamaan karakteristik : m2 – 2m + 4 = 0  m1; 2  1 i 3
2
   
Sehingga didapat : y c  C1 cos 3 z  C 2 sin 3 z e z  C1 cos 3 ln x  C 2 sin 3 ln x x

Menentukan yp :
cos z e z sin z cos z e z sin z
yp  2   
  2  4 2  2  4  1  2  4   12  2  1  4

cos z e z sin z cos z e z sin z

    2
3  2 2  2  1  2  2  3  3
2  
 2

 3  3
   cos z    cos z

2

z
e sin z 2 e z sin z
 
 9 1 3  9 2
22   2  1  
 4  4

2 3 e z sin z 2 3  e sin z
z
    cos z     sin z  cos z  
13  2 2 13  2  2

74
 2 3  x sin ln x
yp   cos ln x  sin ln x  
13  2  2
Jadi didapat penyelesaian sebagai berikut :


y = yc + yp = C1 cos 3 ln x  C 2 sin 3 ln x x +  2 3  x sin ln x
 cos ln x  sin ln x  
13  2  2

b. Persamaan Linier Legendre

Bentuk persamaan linier Legendre adalah :
n 1
dn y
P0 ax  b    .... ....  Pn 1 ax  b 
n 1 d y dy
   Pn y  Q(x )
n
n
P1 ax b n 1
........ (13)
dx dx dx
dengan : P0; P1; P2; ....... ; Pn adalah konstanta.
Untuk menyelesaikan persamaan (13) tersebut diselesaikan dengan substitusi :
ez  b
Misal : ax + b = ez  x  .
a
1
z = ln(ax +b)  dz  .a.dx
ax  b
dy dy dz a dy
Dy   
dx dz dx ax  b dz

ax  bDy  a
dy
 ay dengan :  
d
dz dz
d 2 y d dy d  a dy  a d dy dy d  a 
D2 y        
dx 2
dx dx dx  ax  b dz  ax  b dz dx dz dx  ax  b 

a d  a dy  a2 dy
D2 y   
ax  b dz  ax  b dz  ax  b  dz
2

a2 d2y a2 dy a2  d 2 y dy 
    2  
ax  b 2 dz 2 ax  b 2 dz ax  b 2  dz dz 

 d 2 y dy 
ax  b 2 D 2 y   
a 2  2    a 2 2  y  a 2   1 y
 dz dz 

Untuk bentuk: ax  b D3 y  a 3  1 2 y

3

Maka :
ax  bn Dn y  a n  1 2 3........... n  1 y

75
Sehingga persamaan (13) akan menjadi :
 ez  b 
P a   1..  n  1  P a
0
n
1
n 1

  1...  n  2  .....  Pn 1.a.  Pn y  Q 
 a 

Contoh :


1. x  2 D2  x  2D  1 y  3x  4
2

Penyelesaian:
Misal : ez = x + 2  x = ez – 2
  1    1 y  3e z 
2  4

 2

 2  1 y  3e z  2
Menentukan yc :
Persamaan karakteristik : m2 – 2 m + 1 = 0  (m – 1)(m – 1) = 0  m1; 2 = 1; 1
Maka : yc = (C1 + C2 z) ez = (C1 + C2 ln(x + 2)) (x + 2)
Menentukan yp:
3e z 2 3 z2 ez 2 3 z2 ez 3 x  2 ln 2 x  2
yp       2  2
  12   12 2 0  12 2 2

Jadi didapat penyelesaian sebagai berikut :

3 x  2 ln 2 x  2
y = yc + yp = (C1 + C2 ln(x + 2)) (x + 2)  2
2

 
2. 3x  2 D 2  33x  2D  36 y  3x 2  4x  1
2

ez  2
Penyelesaian : Misal : e z = 3x + 2  z = ln(3x + 2)  x
3
2
 z   z 
9  1  9  36 y  3 e  2   4 e  2   1
 3   3 
 1
  4
92  9  9  36 y  e 2z  4e z  4  e z  2  1
3 3
  
 1
3

4 8
92  36 y  e 2z    1
3 3
 1

9 2  4 y  e 2 z 
1
 2  4 y   e 2z  1
  
3 3 27

76
Menentukan yc :
Persamaan karakteristik : m2 – 4 = 0 maka didapat : m1; 2 = 2; – 2
Sehingga diperoleh : yc = C1 e2z + C2 e – 2z = C1 (3x + 2)2 + C2 (3x + 2)–2
Menentukan yp:
1 2z
27
e 1   1  e 2z 1  1  e 2z 1
yp         
 4
2
27   4   4  27    2  2 4 
2 2

1  1
yp  
e2z
 
1
27    22  2  4  274 
 z e 2 z  1 
1
108
 z e 2 z  1

yp 
1
108
z e2z  1  1
108
 3x  2
2

ln( 3x  2)  1

Jadi didapat penyelesaian sebagai berikut :

y = yc + yp = C1 (3x + 2)2 + C2 (3x + 2)–2 +
1
108
 3x  2
2

ln( 3x  2)  1

 3 2

3. 3x  5 D3  33x  5 D 2  363x  5D  702 y  108 3x  5 sin ln 3x  5
2

Penyelesaian :
Misal : ez = 3x + 5  z = ln(3x+5)
27  1  2  27  1  363  702  y  108 e 2z sin z
  1  1  4  26 y  4 e 2z sin z
 3

 22  5  26 y  4 e 2 z sin z
Menentukan yc :
Persamaan karakteristik : m3 – 2 m2 + 5m – 26 = 0
Didapat : m1; 2   0,5483  2,8452 i dan m3 = 3,0966

sehingga diperoleh : yc = (C1 cos(2,8453z) + C2 sin(2,8453z)) e- 0,5483 + C3 e 3,0966z

Menentukan yp:
4 e 2 z sin z 4 e 2 z sin z
yp  
3  22  5  26   23  2  22  5  2  26

4 e 2 z sin z 4 e 2 z sin z 4 e 2 z sin z 4 e 2 z sin z

   
3  42  9  16 3  4  9  16   9  20 8  20

77
  5  2z  5  2z
  e sin z   e sin z
2z
2 2z  5
 
4 e sin z 2  2
yp    e    sin z
 5  2 25   25  29  2
8   2   2  1  
 2  4  4 

2 2z  
yp  
5
e  cos z  sin z   
2
3x  52  cosln 3x  5  5 sin ln 3x  5
29  2  29  2 
Jadi didapat penyelesaian sebagai berikut : y = yc + yp
y = (C1 cos(2,8453z) + C2 sin(2,8453z)) e- 0,5483 + C3 e 3,0966z


2
3x  52  cos ln 3x  5  5 sin ln 3x  5
29  2 

c. Selesaikan persamaan diferensial berikut ini :

1. (x2 D2 + (3/16)) y = x3/4
2. (x2 D2 – 2x D + 2) y = ln2 x
3. (x3D3 + 2 x D –2) y = x2 ln x + 3x
4. (x2 D2 – 3x D + 4) y = x + x2 lnx
5. (x3D3 + 2 x2 D2 ) y = x + sinlnx
6. (x3D3 + x D – 1 ) y = 3x4
7. (x2 D2 – 2x D + 2) y = ln2 x – lnx2
8. ((x + 1)2 D2 + (x + 1) D – 1 ) y = ln (x + 1)2 + x – 1
9. ((2x + 1)2 D2 – 2(2x + 1) D – 12) y = 6 x
 3 2

10. 2x  5 D3  122x  5 D 2  922x  5D  312 y  10 2x  5 sin 2 ln 2x  5
3

11. (x3D3 + 7 x2 D2 + 8x D) y = (lnx)2

12. (x3D3 + 2 x2 D2 – x D + 1 ) y = x2 lnx
13. (x3D3 + 3 x2 D2 + x D + 1 ) y = sin lnx
14. ((2x + 3)2 D2 – 2(2x + 3) D – 12) y = 4 x + 10
 3 2

15. x  5 D3  x  5 D 2  6x  5D  6 y  50 x  5 sin 3 ln x  5
2

78
d. Pustaka
1. Wardiman, 1981, “Persamaaan Differensial, Teori dan Contoh-contoh Penyelesaian
Soal”, Citra Offset, Yogyakarta
2. Ayres, F.Jr, Ault, J.C., Lily Ratna, 1999, “Persamaan Differensial”, Erlangga, Jakarta.
3. Stroud K.A., Erwin Sucipto, 1996, “Matematika untuk Teknik”, edisi 4, Erlangga,
Jakarta.
4. Kreyszic, E, 1993, “Matemetika Teknik Lanjutan”, Edisi 6, Erlangga, Jakarta

79