Türk Edebiyatının Dönemlere

Ayrılmasındaki Ölçütler
 Tarih, kesintisiz bir süreç, bir bütün olduğu hâlde tarihçiler tarafından bazı

dönemlere ayrılarak incelenir. Bu durum, tarihin daha anlaşılır ve kolay şekilde

incelenmesine ve öğretilmesine olanak sağlar. Tarihin dönemlere ayrılmasındaki

temel kriter, etkileri çok büyük olan olayların gerçekleşmesi, günümüzün ifadesiyle

küresel çapta değişikliklerin yaşanmasıdır. Tarihin akışını değiştiren, bir anlamda

tarihsel bir kırılmaya neden olan bu olaylar, tarihin Orta Çağ, Yeni Çağ Yakın Çağ gibi

belli dönemlere ayrılarak incelenmesi sonucunu doğurmuştur.Benzer bir durum,

uygarlık tarihini oluşturan sanat, bilim, ekonomi, edebiyat tarihleri için de geçerlidir

Edebiyat, toplumun ürünüdür. Toplum yaşamında ortaya çıkacak coğrafi değişikler,

siyasal ve toplumsal gelişmeler başta dil olmak üzere o milleti millet yapan faktörleri

ve onun ürünü olan edebiyatı derinden etkiler. Savaşlar, göçler, din ve medeniyet

değişiklikleri edebiyata farklı şekillerde yansır. Bazen edebiyatın içeriğini ve özelliğini

değiştirebilir. Bunun sonucunda edebiyat tarihinde dönemler meydana gelir. Türk

edebiyatının dönemlere ayrılmasında kullanılan ölçütler şunlardır:

1. Din Değişikliği

İslamiyet’in kabulünden önce de Türklerin birkaç defa din değiştirdiğini bilinmektedir,

Önce Şamanizm inancına mensup olan bazı Türk boyları daha sonra Mani ve Budha

(Buda) dinlerine girmişlerdir. Şüphesiz bütün bu değişiklikler edebi eserler üzerinde

de etkisini gösterir. Nitekim Göktürk Kitabelerinde ve eski Türk destanlarında bir Gök

Tanrı’dan bahsedilirken Maniheizm ve Budizm dinleriyle ilgili metinlerde daha farklı

bir inanç sisteminin övgüsü yapılmaktadır.

Edebiyatımızda asıl köklü değişiklik 10. yüzyıldan itibaren İslamiyet’in kabul

edilmesiyle kendini göstermiştir. 10. ve 11. yüzyıllarda Müslüman Araplar ve

İranlılarla iyi ilişkiler kuran Müslüman Türkler, artık İslam medeniyeti dairesinde yer

alacaklardır. Edebi, kültürel ve siyasi alanlarda karşılıklı etkileşime ve İslam inancına

bağlı olarak yeni dünya görüşünün ifadesi olan bir edebiyat başlamıştır. Bu edebiyat

gelişerek Tanzimat Dönemine kadar devam etmiştir. Bu, şekil ve içerik değişikliğini

dikkate alarak, edebiyatımızın 10. yüzyılda öncesini ve sonrasını kendi ölçüleri içinde

inceliyoruz.
2. Kültürel Değişim

Kültür, bir milletin dil, din, duygu, düşünce ve yaşayış tarzındaki bütünlüktür.

Bunlarda başlayan değişme, kültürel farklılaşmayı ortaya çıkarır. Aslında edebiyatın

dönemlere ayrılmasındaki en önemli ölçüttür çünkü kapsamı en geniş olanıdır.

Türkler tarih boyunca üç farklı medeniyet içinde yer almıştır: Göçebe kültür, İslamî

kültür, Batı kültürü. İslamiyet öncesinde göçebe bir yaşamı benimseyen Türkler,

İslamiyet’in kabulüyle birlikte yerleşik yaşamı benimsemeye başlamıştır. Sosyal ve

kültürel yapıda meydana gelen değişimler edebiyat ve dili de etkilemiştir. Türklerin

Batı kültürünü tanımasıyla birlikte kültür ve edebiyatta yine köklü değişikler

olmuştur.

3. Coğrafi Değişim

Türklerin 10. yüzyıldan itibaren farklı coğrafyalara yayılması dilde de farklılıklara yol

açmıştır. Türkçe; Doğu, Batı ve Kuzey Türkçesi olarak üç ana kola ayrılmıştır. Ayrı

ayrı devletlerin kurulmasıyla her boy kendi yazı dillerini oluşturmuştur. Farklı

coğrafyalarda ve değişik kollar halinde gelişen dilimizin bugün Azeri Türkçesi, Kırgız

Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Balkan Türkçesi gibi birçok şivesi

vardır.

4. Dil Anlayışı

Dİl sürekli değişen ve kendisini yenileyen canlı bir organizmadır. Bir milletin dînî,

siyasî, sosyal hayatındaki değişimler doğrudan dile yansır. Edebiyatın ana malzemesi

dil olduğundan dildeki her türlü değişim edebiyatı da etkileyecektir. Bu, edebiyatın

dönemlere ayrılmasında bir etkendir.

5. Sanat Anlayışı

Türklerin her dönemde sanat anlayışındaki farklılıklar edebiyata da yansımıştır.

Özetle; Türk Edebiyatının dönemlere ayrılmasında milletin kültürel faaliyet alanına

giren her türlü unsur, bir ölçüt olarak kabul edilebilir.