ΠΕΡΙ

ΑΓΙΟΛΛΩΝΙΟΥ ΤΟΥ ΤΥ ΑΝ ΕΩΣ

ΔΙΑΤΡΙΒΗΝ

συγγράψας τη εν Παρισίοις Ακαδημία εις εξέτασιν

προσήνεγκε

II . Μαυρίκιος ΜERVOYER
ανώμενος το αξίωμα διδάκτορος φιλολογίας .

BIBLIOTHECIS
in
J.
fonta
NT .Y
L
*
ροCHA
25 /race
LY

ΕΝ ΓΙΑΡΙΣΙΟΙΣ
ΕΚ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΕΥΓΕΝΙΟΥ BELIN .

ΑΩΞΑ '
1
 Y
I LL
BIBLIOTH TÈQUE
AN

STRUS
La H
C Fontainer
LO
266.P0 -
1

ΠΕΡΙ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΤΟΥ ΤΧΝΕΩΣ

Προηρημένους ημίν περί Απολλωνίου πραγματεύεσθαι του

Τυανέως και τα κατ' αυτόν ορθώς τότε εφ' ημίν διαιτήσαι
εφιεμένοις , επειδή μηδένα πώποτε τάς από των καθ' εαυτόν
χρόνων και βίων ροπάς εκφυγείν (οία και ουδείς του περι
έχοντος απαθής αν ών διατελοίη ) πάσιν ώμολόγηται, έδοξεν
ουκ άκαιρον, αλλά προς το ακριβώς ιστορήσαι τον άνδρα
περί ου ο λόγος λυσιτελέστατον , ει προοιμιαζοίμεθα βραχέα
περί των εν τη πρώτη και τη δευτέρα μετά Χριστόν εκατον
ταετηρίδι ανά την των Ρωμαίων επικράτειαν θεολογουμένων
και φιλοσοφουμένων. Ουδε εξειν αν αποχρώντως εγώμεθα το
τους Απολλωνίου χρόνους αναθεωρήσαι, αλλά δείν και μέχρι
των του Φιλοστράτου χωρήσαι, του συντάξαντος και ίσως έν
τισι κατά το οι ιδία δοκούν διατυπώσαντος τα κυριώτατα
σωζόμενα μνημόσυνα των Απολλωνίω λεχθέντων και πρα
χθέντων.
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α΄.. Περί των παλαιτέρων παρά τοις
Έλλησι και τους Ρωμαίοις θεολογιών και θρησκειών, μαλιστα
ως προς τους τρόπους και τον βίον θεωρουμένων.
Πρώτον μεν των καθ ' Έλληνας θείων το ιδιώτατον
δικαίως αν είπoις ότι αυτών απάντων μέτρον υπάρχει και
τύπος άνθρωπος · ει γάρ ποτ' άνθρωπος θεούς προς εαυτού
1
 - 2 -

υπόδειγμα και εικόνα εδημιούργησε και ανεπλάσατο ως ισχυ

ρίζεται γενέσθαι ο Κολοφώνιος Ξενοφάνης λέγων,
Αλλά βροτοί δοκέoυσι θεούς γεννάσθαι [όμως σφιν),
την σφετέρην εσθήτα τ’ έχειν μορφήν τε δέμας τε ( 1 ) ,
τούτο δή μάλιστ' έν Έλλησιν εφάνη . Και περιεργίαν ίσως
ημίν άν τις εγκαλoίη εισηγουμένους επί μή αμφισβητήτων
την γνώμην του ελλoγίμου Κουσίνου ειπόντος: « Το ανθρωπο
μόρφους και ανθρωποπαθείς ποιείν τους θεούς χαρακτήρ έστιν
και ο μάλιστα χωρίζων των αλλαχού θεολογουμένων τα Ελλη
νικά( 2). » Ουδέ μόνον ανθρωπίζειν έποιήθησαν υπ' αυτών
οι θεοί, αλλά και ελληνίζειν, επιδεικνύμενοι την του ελληνικού
γένους σύνεσιν και το μετά χάριτος, ενίοτε δε ουκ άνευ λαμυ
ρίας, θυμόσοφον, και την περί τα σώματα αλκήν τε και
καλλονήν. Και πώς ουκ άν καλούς και εύμορφους απέδειξαν
τους θεούς άνθρωποι περί τοιούτου πλεονεκτήματος ούτω
φρονούντες ώστε ανδρί θανόντι θυσίας προσφέρειν αξιώσαι διά
τόδε μόνον ότι κάλλιστος ήν ζών των καθ' εαυτόν “Ελλή
νων ( 3); Περί δε του χαρακτήρας των αρχαιοτέρων της Ελ
λάδος θεολογημάτων ίνα λέγωμέν τι, χθες και πρώην οι
σοφώτατοι υπενόουν ότι καταφανείς μέν οί της Ελλάδος θεοί
ου Σύροι όντες, ούκ Ασσύριοι , ουδ' Αιγύπτιοι , ουδέ Ινδοί ,
ουδέ μην Πέρσαι, αλλ' αυτόχρημα "Έλληνες, ότι δε αυτόχθο
( 1 ) Ξενοφάνους Ε', κατ' έκδοσ . Καρστέν, Ετει χωλ΄ .
( 2) Cousin , Philosophie ancienne, Xenophane, p. 44. Ουκ άμε
μπτος δε ή του σοφωτάτου ανδρός μετάφρασις . « Ce sont les hommes
qui semblent avoir produit les Dieux , et leur avoir donné leurs
Sentiments, leur voix et leur air . » ο δε Κολοφώνιος φησίν ότι « οι
βροτοί νομίζουσι τους θεούς γεννάσθαι ώς και εαυτούς, έχειν δε των ανθρώ
πων τάς εσθήτας και την μορφήν και το σώμα. » Τα δε όμως σφιν . ημέ
τερά έστι , προσγραψάντων δή προς άκεσιν του κολοβού .
(3) Ηροδότ . Ε ' , μζ".
 3 -

ες εγένοντο αι Ελληνικαι θεολογίαι , ουδε ο Ελληνικός νους

ο ούτως ελεύθερος και φιλελεύθερος, και ούτω φαιδρός και εύ
ζωνος, των της σκοτεινής και λοξά θηρευούσης Ανατολής παρ
έτραγε τι κειμηλίων. Ούτως ούν οι πλείστοι των ταύτα σπουδή
βασανισάντων εφρόνoυν ( 1 ) . Τούτων δε των δογμάτων τα
μέν σείεσθαι άρχεται, τα δε ασάλευτα μένει, φημι τα μη
βουλόμενα γενεαλογείσθαι από Μέμφεως τους Ελληνας θεούς :
πώς γαρ ού ; Ηροδότου (2) γαρ την μαρτυρίαν ουδέν άλλο
λογιστέα πλήν την των Αιγυπτίων ιερέων, περί της πατρίου
μέν θεολογίας πως αρχήν έλαβεν, υγιές ίσως, ει δυνατόν ,
διδασκόντων , περί δε ξενικής τινός μή οίων τε όντων το
βέβαιον και αναντίρρητον απoφήνασθαι , επειδή πρότερον μεν
παρεμβεβλητο μυρία αποδημιών και συνουσιών κωλύματα,
δεύτερον δε διά τό τε γένος και το επιτήδευμα δόξαις ήσαν
προεκπεπληγμένοι τη ταληθούς ανακρίσει πολεμίαις . Πότερον
ούν των Ελλήνων τινές θεών ουχ έτεροι Αιγυπτίων τινών
υπάρχουσι πολλήν αντίρρησιν δέχεται, αναποδείκτου μέχρι
νύν όντος ότι τας ομοιότητας ουκ εγέννησαν είτε δόξαι τινές
πρόπαλαι εκατέρου φύλου κoιναι, είτ' ουν χρόνοις ύστερον τύχη
τις αυτόματος ή ανδρών ηγεμονικών πρόνοια και διασκευή.
Αλλά τα των Ελλήνων θεία μη όντα Νειλογενή ξένοις όμως
χρήσασθαι σπαργάνοις, Ινδικούς δηλαδή, διδάσκουσιν ήδη
πολλοί χαλκέντεροι Γερμανοί και ζητητικοί Φραγκογάλλοι
μικρού πάσαν την Ελλαδικήν θεολογίαν εκ του όρους Μηρού
μηρυσάμενοι, και πάντας τους Ελληνικούς ρύακας εξ Αρεια
νών πηγών διοχετεύσαντες. Αλλά ταύτα , είγε μη ψήφου
απείργομαι , άτε των Βραχμανικών γραμμάτων μηδε πρωτό
πειρος ών, επιδεδείχθαι αν δοκoίη μάλλον ή αποδεδείχθαι.
(1) Εν τοις άλλοις Thirlwall , Hist. of Greece, ch . 6 : 3.
:

( 2 ) Ηροδότ. Β', '.

5
 1
Ούκ έγωγ' αντιλέγων έρχομαι ότι οι της Ελλάδος και της
Ιταλίας αρχήθεν οικήτορες , ως και πάντα τα φύλα του Ινδο
ευρωπαϊκού γένους, ου διέσωσαν, καθάπερ εν ταις διαλέκτους,
ούτω καν ταϊς θεολογίαις και θρησκείαις , τους τοίς συμφύλους
κοινούς όντας χαρακτήρας · αλλά τουτί γε ουκ αμφισβητείται
ταύτα γαρ τα όμοια στοιχεία & πάντες οι παίδες της μεγάλης
συγγενείας εφόδια συμπαρέλαβον εις την διασποράν αποδη
μούντες, ευρίσκεται και παρά τους Γερμανούς και τους Κέλταις
και τους Σλάβοις· αλλά τούτων όμως διδάσκαλος και ηγεμόνα
γενέσθαι ουδείς αν φαίη την Ανατολήν . Αρκείτω δε περί
τούτου τοσαύτα , μη δοκώ άγαν φιλόμωμος και ταϊς σοφαϊς
ιχνηλασίαις πολέμιος.
Αλλά σκοπoυμένοις πως είχε τα θεολογούμενα και θρη
σκευόμενα προς την των ηθών και τρόπων χρηστότητα και
το μετ ' αρετής ζήν, ότι ενδεή το παράπαν ήν και αμήχανα,
φανερόν. Πρώτον μεν γαρ πάσα πονηρίας ιδέα και μιαρότητος
των τινα θεών καθηγητής και αρχηγέτην ειλήχει, ώστε οι εν
"Ελλησιν επί σοφία μάλιστα τεθαυμασμένοι τας μυθολογίας
απεσκοράκιζον ως πόλεσι μεν του ευνομείσθαι , ιδιώταις δε
του το καλόν κάγαθόν ασκείν κωλυτικάς. Κανταύθα πρόχειρον,
ει μη μυριόλεκτον ήν και πεπλυμένον, Πλάτωνος (1 ) μνείαν
ποιήσασθαι ος "Ομηρον ώς άγαν φιλομυθούντα περί των θεών
και ασέμνους κατ ' αυτών ύθλους φλυαρήσαντα εκ της ατόπου
πόλεως εκπεφυλλοφόρηκεν· αλλ ' ου δοκεί άξιον του φιλοσόφου
το επινόημα : σωφρονών γαρ νομοθέτης ουκ άν απεστέρησε
τους τελείoυς άνδρας των άλλων του ποιητού αρετών, αλλ'
ήρκέσθη αν απαγορεύων ανάγνωσμα τους παισιν "Ομηρον μη
είναι, ώστε μηκέτι τυγχάνειν κονδύλων παρά των 'Αλκιβια
( 1 ) Πλάτων. Πολιτ . Γ '.- 'Ιωσήπου κατ' 'Aπίωνος , Β', ς '. Sueton .
Calig . 34 . - Μαξίμου Τυρ . Διατρ . ζ'.
 δών τους μη έχοντας τας ραψωδίας γραμματοδιδασκά
λους (1 ). Καίτοι γε μην εν Νόμους (2) ο φιλόσοφος επι
εικέστερον τα των ποιητών διήτησε και ανδρός πολιτικού
τα εφικτά μνωμένου αξιώτερον .
Είτα δε προς τα κακά μαθήματα ταύτα παρεσκεύαστο
αλεξιφάρμακον ουδέν οίον διά δημοσίας τινός ή ιδιωτικής
παρά των ιερέων παιδεύσεως. Παντάπασι γαρ άγνωστος
ήν τους παλαιούς "Ελλησιν, ουχ ήττον δε και Ρωμαίοις,
ή νύν ιεροκηρυκεία λεγομένη , τούτ' έστιν ή εξ άμβωνος
ή βήματος προτρεπτική, νουθετική και επιπληκτική διδα
σκαλία , των της ψυχής εσομένη , εί θεώ δοκεί , παιω

νία νοσημάτων. Και δη εν τούτοις ών , ου παρά καιρών

έσεσθαι ηγούμαι ει αναμνήσω όπερ έδίδαξεν ο μάλιστα πο
λυΐστωρ των περί τα Ρωμαϊκά φιλοπονησάντων Γιεβών (3),
ότι των ιερέων εν "Ελλησιν, λελέχθω δε καν Ρωμαίοις , ου
σύστημα ή έθνος όμοιον τω καθ' ημάς κλήρω καλουμένων συν
εκεκρότητο. Ουδε ήν τις ιερεύς καθόλου , αλλ' ιερεύς μεν του
δείνος θεού, έφεστώς δε ταϊς του δείνος ναού ιερουργίαις.
Τούτων δε δυοίν μή προσόντων, ουκ αν ίσχυσε μάλλον το
ιερεύς κληθήναι ή άνευ βασιλευομένων βασιλεύς. Αλλά μη
υπαρχούσης συστάσεως και κοινωνίας τους ιερέας ώσει συν
δεούσης, ουδέν ήττον οι επί περιβoήτου τινός ναού ή σηκού
εμπερισπουδάστου ιερώμενοι ών έχορήγoυν αι πολλαι φοιτήσεις
προσόδων ισχυρώς υπερεμάχουν, επολυπραγμένουν δε περί
μυθοποιίας και ναΐσκων και εικόνων ιερών τε λειψάνων λεγο
μένων κατασκευάς ( 4), και είτι συνέβαινε τους κερδεσιν ή
( 1 ) Πλουτάρχ. 'Αλκιβ . ζ'.
(2 ) Πλάτων . Νόμ. Β', σελ. χνς', Ηist . de la crit. chez les Grecs,
par E. Egger, ch . 2 , % 4 .
(3) Gibbon, Decline and Fall, ch . 15 .
( 4) Παραβλητέον Πλάτωνα εν Ευθύφρονι .
 - 6

τη ευδοκιμία του σεβάσματος επιζήμιον είναι δοκούν, γεν

ναίως ανθίσταντο, μέχρι τοσούτου τω ημετέρω κλήρω έμφε
ρέστατοι. Παράδειγμα δε έστω ή εν Εφέσω κατά Παύλου του
1
Ταρσέως κινηθείσα στάσις ήνίκα κινδυνεύειν έδοξεν η πολύ
μαστος εις ουδέν λογισθήναι ( 1 ) .
"Οσον δε προς την ιερατείαν, ο ιερεύς υπηρεσίαν υπηρέτει
μικρού δείν ευτελή, άτε μετρίας δεομένην οσιότητος και Φρο
νήσεως της τυχούσης . Όθεν ήδη κατά την τετάρτην προ Χρι
στους εκατονταετηρίδα συγγραφεύς των ακριβείας στοχαζομέ
νων ουκ ώκνησεν απoφήνασθαι ώς παντός έστιν ανδρόςιερωσύνη,
μεγίστου τουναντίον των ανθρωπείων πραγμάτων υπαρχούσης
βασιλείας ( 2) . Ούκουν δεινόν το πράγμα , αλλά των γίγνεσθαι
φιλούντων έδοξεν είναι ηνίκα Πύρρων, ο περί των θεών επέχων !

ει εισιν ή μη, υπό των έαυτού πολιτών των Ηλείων αρχιερεύς

κατεστάθη (3) . Χρόνοις δε ύστερον, ιερωσύνης Επικούρειος
επαγγελλόμενος είναι ουκ έξείργετο , μαρτυρούντος Λουκιανού
ος του τον Λαπιθοφιλοσόφων συμποσίου μετέχειν ποιεί 'Επι
κούρειόν τινα φιλόσοφος, όντα και άμα τον ανάκοιν ιερέα (4) .
Τοσαύτα μεν ειρήσθω περί της αρχαιοτέρας των Ελλήνων
θεολογίας , μεταξώμεν δε επί την των Ρωμαίων , την αρχαιο
τέραν λέγω . Και δή , ει Τερεντίω Ουάρρωνι και Πλουτάρχω
πιστευτέον , τα τους Ρωμαίους επί Νουμά βασιλέως περί της
θρησκείας νομοθετηθέντα θαυμαστώς ήν φιλόσοφα και της εν
άλλαις πόλεσι δεισιδαιμονίας πάνυ διεστώτα " φησί δ' ούν
ο Χαιρωνεύς · « "Έστι δε και τα περί των άφιδρυμάτων
» μοθετήματα παντάπασιν αδελφά των Πυθαγόρουδογμάτων.

(1) Πράξ. Αποστόλ . Κεφ. ιθ'.

(2) Ισοκράτ. προς Νικοκλέα .
(3) Διογ. Λαερτ. Θ', ξδ'.
( 4) Λουκιαν . Λαπίθ. 6'.
 -7

» Ούτε γάρ εκείνος αισθητόν ή παθητών, αόρατον δε και

»
ακήρατον και νοητόν υπελάμβανεν είναι το πρώτον : ούτός τε
» διεκώλυσεν ανθρωποειδή και ζωόμορφον εικόνα θεουΡωμαίους
D
νομίζειν. Ουδ ' ήν παρ' αυτούς ούτε γραπτόν ούτε πλαστόν
» είδος θεου πρότερον· αλλ' εν εκατόν εβδομήκοντα τους πρώτους
• έτεσι ναούς μέν οικοδομούμενοι,και καλιάδας ιεράς ιστώντες,
άγαλμα δ ' ουδέν έμμορφον ποιούμενοι διετέλουν ώς ούτε
» όσιον αφομοιούν τα βελτίονα τους χείροσιν , ούτ' εφάπτεσθαι
» θεού δυνατόν άλλως η νοήσει . Κομιδή δε και τα των
» θυσιών έχεται της Πυθαγορικής αγιστείας» αναίμακτοι γάρ
» ήσαν αί γε πολλαι, δι' αλφίτου και σπονδής και των ευτε
» λεστάτων πεποιημέναι (1 ) . » Εί και ουκ εις πολύν χρόνον
διεσώθη ούτος και καθαρός της θεοσεβείας τρόπος, αλλ ' ούν
διήρκεσεν εις ικανόν αιώνα το σεμνόν των βίων και το των
ηθών σπουδαίον. Ου μόνον γάρ οι Ρωμαίοι τάς πολιτικές και
δημοσίας ήσκουν αρετάς, αλλά και θαυμασία περί τα αφροδί
σια συνέζων αγνεία, ής ή χριστώνυμος πολιτεία μικρού δεϊν
ως οικείας αντιπεποίηται . Ως δε υπερφυώς το ψιλώς δοκούν
αισχρόν απεστρέφοντο και το κόσμιον δια σπουδής είχον , τε
κμήριον ότι πατέρες παισί και πενθεροί γαμβρούς έδυσωπούντο
συλλoύεσθαι, μαρτυρούντος Πλουτάρχου (2 ). Πρίν ούν ή εις
Ρώμην τας εξ Ελλάδος τέχνας και μαθήσεις εισβαλείν, το
εκ των αυτόθι εις τους θεούς μεμυθολογημένων φθοροποιόν
της Ρωμαϊκής ακεραιότητος της περί τους τρόπους ου καθ
ήψατο. Και δη ιστορικός φησι των επιφανών, ώ και πολλοί
άλλοι προσμαρτυρούσι • « Πολιτευόμενοι και στρατευόμενοι
ήθεσι χρηστους ενεφιλοκέλουν.. Ωμονόουν μεν μάλιστα,
( 1 ) Varro ap . Augustin. De Ciυ. Dei, 4, 31. Πλουτάρχ . Νουμάς , η'
- Tertullian. Apolog. 25 .
(2) Πλουτάρχου Κάτων πρεσβ. κ'.
 8

» ήκιστα δε εφιλοχρημάτουν. Παρ' αυτούς δε το δίκαιον και

και το καλόν κάγαθόν ου μάλλον νόμοις ίσχυεν η φύσει. »
Τοσαύτα Σαλλούστιος(1 ). Μετά δε την της ελληνικής
παιδείας εισαγωγήν , ή πόλις έκ της πατρώας σωφροσύνης
εις χείρονας τρόπους ώχετο μεταστάσα . Ουκ αν έγωγε πάν
το κακόν τους Ελληνικούς περί των θεών μυθολογήμασι φέρων
προσάψαιμι . Οι γάρ πανταχόθεν συνεισερρυικότες πλούτοι
αίτε εξ Ασίας πολυτέλειας και ηδυπάθειαι ου σμικρών τω
φιλακολαστεϊν και ταϊς συν πονηρία τρυφαίς παρέσχον υπέκ
καυμα. 'Αλλ ' αι περί των θεών αισχραι και ακόλαστοι μυ
θολογίαι πάσαις ταις τέχναις και πάση τη μούση των Ελ.
λήνων προστετηκυίαι ήσαν , ώς τών βαφών αι δευσοποιοί .
Τας ούν πατρίoυς μαθήσεις τους των νικησάντων παισι παρα
διδόντες οι εξ Ελλάδος παιδαγωγοί και διδάσκαλοι έλαθον
και της Ρωμαϊκής αρετής απαμβλύνοντες την ακμήν. Όταν
γαρ προς ημάς αυτούς αναλογιζώμεθα όσον ισχύει τα των
κρειττόνων παραδείγματα είτε καλά , είτε κακά, ομολογείν
ανάγκη ότι το ιδίους ταίς κακίαις θεούς αποτετάχθαι και το
πολλά πεπλάσθαι ως τοις άλλοις θεοίς μιαρώς και ασελγώς
δεδρασμένα, οίόν τε εστι τους ακούοντας και αναγιγνώσκοντας
ή θεωμένους επ' ίσας παρορμαν πλημμελείας. Όθεν θαυμάσαι
μοι επέρχεται άπερ ειρήκασι δύο σοφοί Άγγλοι τουναντίον
ισχυριζόμενοι. Ων ο μέν, Θιρουάλλιος : « Ου γαρ οι θεοί, ει
» και δι' όσα εφαίνοντο πεπλημμεληκότες μηδ' όλως υπε
και στέλλετο ή προς τούτους αιδώς, προβάλλοντο ή ένομί
)
ζοντο κανόνες και παραδείγματα : ουδέ οι θεοσεβείς από
» των της δημώδους μυθολογίας διηγημάτων ουδ ' όναρ συμ
( 1 ) Domi militiæque boni mores colebantur. Concordia maxuma ,
minima avaritia erat ; jus honumque apud eos non legihuś magis
quam natura valebat. Sallust: Calil. 9 .
 περαίνειν τι προς βίου διαγωγήν. Οι μεν εδοξάζοντο των
ανθρωπίνων επιθυμιών καθυπέρτεροι οι θεοί , αλλά γε μείζoυς
» και μάλλον των επιγείων διακεχωρισμένοι ή ώστε νόμους
πειθαρχείν γένους υποδεεστέρου δεσπόταις ( 3 ). » Άτερος
δε , ο Λυττών Bουλουέρ, λέγει τοιάδε : « Οι Ελληνες, καίπερ
»
τεθαρρηκότες ως επί γής ειεν οι θεοί επιδημήσαντες, ουχ.
όμως τους μύθους ως αληθείς προσεδέχοντο τους τούς κρείτ
και τoσι τας ανθρωπικές αμαρτίας και κήρας προσάπτοντας .
» Είχαν γάρ (ο δή ουκ ορθώς οι νεώτεροι διακεκριμέναι δο
B
κούσι ) δύο δημώδεις μυθολογίας, την μεν τη ποιήσει , την
>
δε τω βίω ανακειμένην . Κελευoμένω δέ τινα μιμείσθαι
τους θεούς, μιμητέον άρα ήν αυτούς δικαιοσύνη και έγκρα
τεία και ευεργεσίαις' αλλά τας Διός μοιχείας ζηλών τις
» ή τους Άρεως φόνους ήκουσεν αν πρός των σοφωτέρων ότι
» ποιητών επινοήματα τάδε . Τούτο δή Λουκιανός λέληθεν
ομολογών ηνίκα την λαοδογματικήν μυκτηρίζων θρησκείαν
και

» λέγει ότι νεανίας όστισουν αναγνούς τα Oμήρω και Ησιόδω

>>
περί των θεών πεποιημένα, εις τοσούτον υμνείσθαι μαθών
» τας των θεών ασελγείας , ου μετρίως αν καταπλαγείη
ταύτας τις πράξεις αισθόμενος αποδοκιμάζεσθαι πρός των
και ανθρώπων και κολάζεσθαι (2). » Ιδία μεν προς τον Λυτ
τωνα Bουλουέρ αντειρήσθω τάδε . Ού, ώμολόγηκεν ο Σα
μοσατεύς (3 ) μή αληθείς τότε λογισθήναι υπό των πολλών
τους μύθους ή μή πεφυκέναι εις μοχθηρίαν προαγωγούς, αλλ'
αινίττεται ότι οι νομοθέται, ευ ειδότες το τοιαύτας πράξεις
ατιμωρήτους μένειν ταϊς πόλεσι παραίτιον έσεσθαι του αυτ
άνδρους απολέσθαι, έταξαν κολάσεις και ζημίας , μη δυ

( 1) Thirlwall, Hist. of Greece, ch . 6 .

(2) Lytton Bulwer, Athens, ch, 1 , n° 20.
(3) Λουκιαν . Νεκυομαντ . γ'.
 10

νάμενοι διά το τών όχλων έμπληκτον και προς τας πατρο

παραδότους θεολογίας εμπαθές, ταύτας , καίπερ πολλούς προς
ύβριν και πονηρίαν μαστροπευούσας , ριζόθεν έκκόψαι.
Πρός δε αμφοτέρους , τόν τε Θιρουάλλιον και τον Λυττώνα
Βουλουέρ, ότι της ορθής ήμαρτήκασι διαλήψεως τεκμήρια
παραθησόμεθα ων φειδόμενοι διά το πλήθος δίκαιοι αν ήμεν ,
αλλ ' αιδούμενοι την άλλην δεινότητα των ανδρών. Πρώτον
μεν ουν μάρτυρι χρησόμεθα το Σενέκα τα της άνωθεν πα
τρίου και τα της ύστερον εις το Ελληνικώτερον τραπείσης
θρησκείας πεπαιδευμένω , και των χρηστών τρόπων τί μέν
θρεπτικόν, τί δε φθαρτικόν φιλοσόφως εξητακότι . Και γάρ
ός λέγει : « Το τας ημών κακίας υπεκκαίειν τι άλλο η αυταίς
έχεγγύους επιγράφειν θεούς και τη νόσο άνεσιν επί παρα
δείγματι του θείου συγχωρείν αδεή ( 1 ) ; » Και συχνούς
έτεσι προ του Σενέκα Τερέντιος ο κωμικός Ευνούχο Χαιρέαν
νεανίαν παρίστησι τω Διός περί την Ακρισιώνην παρουργή |
ματι προφάσει χρώμενον και τοιάδε λέγοντα :

'Εγκάθητο δ' η κόρη ' ν θόλω,

ήν δ' εμβλέπουσα πίνακα γραπτών, ούπερ ήν γραφή Δία
ως φασίν ύσαι χρυσόν κόλπον εις Δανάης πάλαι ποτέ
κάμοιγ’ αθρείν επήλθεν, ώς δ' ομοίαν πρώτα παιδιά,
έπαιξ' εκείνος , μάλλον οξεί’ έσχε μου φρένας χαρά,
άνθρωπον αντί θεού γενέσθαι, κάλλότρι’ εις στεγάσματα
κλέπτονθ ' υπελθείν αυτόν εκ κεραμίδος εις κόρης φθοράν :

(1 ) Quid aliud est vitia nostra incendere quam auctores illis in

scribere deos, et dare morbo , exemplo divinitatis , excusatam li
centiam ? Senec . De Brevil. vila , c . 16. Παραβλητέον και τα του
αυτού εν τω De vita beata, c. 26.
 θεόν δε ποιον ; ος άκρα σείει δώματ ' ουρανού βρόμω .
Τόδ ' έγωγε θνητός ου ποιήσω;και πλήν έδρασα κάσμενος (1 ) .

Το Τερεντιανόν τούτο πάλαι ο εν αγίοις Αυγουστίνος της

αυτής επιχειρήσεως ένεκα παρήγαγεν, ισχυριζόμενος ότι
έκαστον τινα προς τας κακίας νεύοντα μάλλον κινεί τα
υπό των θεών πραχθέντα . Και άριστα πάμπολλ' ο Ιππώνος
είρηκεν εις ανασκευήν ισχύοντα των υπό Θιρουαλλίου και
Βουλουέρου παρά το είκός λεχθέντων (2) .
'Αλλ' ήδη προ πολλού Ευριπίδης ώήθη είναι ουκ
εκτός των ευλόγων την έν μή καλούς μίμησιν των θεών,
ος την Φαίδρας τροφών τοιόνδε σοφιστεύουσαν εις αρρήτους
ευνάς παρορμητικόν πεποίηκεν
ef

Όσοι μεν ουν γραφάς τε των παλαιτέρων

έχoυσιν , αυτοί τ’ εισίν εν μούσαις αεί,
ίσασι μεν Ζεύς ώς ποτ' ηράσθη γάμων
Σεμέλης, ίσασι δ' ώς ανήρπασέν ποτε
ή καλλιφεγγής Κέφαλος ες θεούς Έως
έρωτος oύνεκ' · αλλ' όμως εν ουρανό
)
1
(

1) Virgo in conclavi sedet,

Suspectans tabulam quamdam pictam , ubi iuerat pictura hæc : Jovem
Quo pacto Danaæ misisse aiunt quondam in gremium imbrem aureum.
Egomet quoque id spectare cæpi : et, quia consimilem luserat
Jam olim ille ludum, impendio magis animus gaudebat mihi,
Deum sese in hominem convertisse, atque in alienas tegulas
Venisse clanculum per impluvium, fucum factum mulieri :
At quem Deum ? qui templa cæli summa sonilu concutit.
Ego homuncio hoc non facerem ? Ego illud vero ita feci ac lubens.

Terent. Eunuch. act. 3 , sc. 5. – Τους στίχους τούτους όντας ιαμβεία

τετράμέτρα ακατάληκτα , μετεφράσαμεν κανόσι πειθόμενοι πολλώ αυστηρο
τέροις η Τερέντιος. Τούτω δε τώ μέτρω οι Έλληνες έν τραγωδίαις και
κωμωδίαις ου χρώνται . C

(2) S. Augustin . de Civit. Dei, 2 : 4, 5, 6, 7.

 - 12

ναίoυσι, κου φεύγουσιν εκποδών θεούς,

στέργουσι δ', oίμαι, ξυμφορά νικώμενοι:
συ δ' ουκ ανέξει (1 ) ;
Και ο αυτός τον "Ιωνα παράγει εν πολλοίς τοιούτοις λέγοντα
και τόδε ·

Ουκέτ' ανθρώπους κακούς

λέγειν δίκαιον , ει τα των θεών κακά
μιμούμεθ', αλλά τους διδάσκοντας τάδε (2). 1)

Πάσης ούν φαίνεται συκοφαντίας καθαρεύειν Ιουστίνος και

μάρτυρ ειπών: « μιμητές γαρ θεών καλόν είναι πάντες
ηγούνται (3) . » Τί γάρ λέγει ο χριστιανός απολογητής εί
μη όπερ ο Τυανεύς Απολλώνιος, ίνα μή τα εις ταυτό πα
ραστήσω υπό Πλάτωνος ειρημένα • « οι μεν περί τους ήρωας
μύθοι και διαφθείρουσι τους ακροωμένους, επειδή έρωτάς
» τ' ατόπους οι ποιηται ερμηνεύουσι και αδελφών γάμους και
» διαβολάς ες θεούς και βρώσεις παίδων και πανουργίας αν
ελευθέρους και δίκας και το ως γεγονός αυτών άγει και τον
ερώντα και τον ζηλοτυπούντα και τον επιθυμούντα πλου
» τείν ή τυραννεύειν εφ' άπερ οι μύθοι (4). » Δήλον ούν , είχε
μή διηπατήμεθα , ότι σοφούς ανδράσιν ουκ ολίγοις έδοξεν
εικός είναι, τον χυδαίον άνθρωπον τον πεφυκότα κακόν
κακών πράξεων αφορμές και προφάσεις εν Διός ουδει ζητεϊν .
Τί δ' ει τας πόλεις καταριθμησαίμην εν αις ουκ εθερα
πεύετο θεός τις άνευ οργίων ακoλάστων και ανασεσυρμένης

( 1 ) Ευριπίδ. 'Ιππόλ . υνα".

( 2 ) Εύριπίδ . "Ιων . υμθ '.
( 3) Ιουστίνου Απολογ . Α ', κθ '.
( 4) Φιλοστρ. Απ. Ε', ιδ'. :
 43

ασελγείας μεστών, ώς εν Κύπρο , έν Κορίνθω, εν τούς Πον

τικούς Κομάνοις ( 1 ) ; Αλλ' εαν τοιαύτ' εξέστω .
Εισί δε οίτινες οίονται μή δυνηθήναι ποτε τους πα
λαιούς της αληθούς ευσεβείας εφικνείσθαι, διά το αγνοήσαι
αυτούς τι εστι φιλεϊν ή αγαπάν τον θεόν , κατά την των
Ιουδαίων και των Χριστιανών δόξαν ( 2). Και προβάλλον
ται άπερ είρηκεν Αριστοτέλης εν τοις Μεγάλους Ηθικούς :
Έστι γαρ ως οίονται φιλία και προς θεόν · ουκ ορθώς .
» Την γαρ φιλίαν ενταύθα φαμέν είναι, ού έστι το αντιφι
και λεϊσθαι. Η δε προς θεόν φιλία ουδε αντιφιλείσθαι δέ
» χεται, ούθ' όλως το φιλεϊν. Άτοπον γάρ αν είη , είτις
φαίη φιλείν τον Δία (3) . » Ταύτα μεν ο Αριστοτέλης :
αλλά φανερόν ότι μηδέν έστι ταύτ ' ει μή φιλοσόφου σκέμμα,
την κυριολογίαν διώκοντος και αξιoύντος την λεγομένην
προς θεόν φιλίαν μή είναι ορθώς φιλίαν , και τυχόν ει έζη
και νύν ο Σταγειρίτης εν ημίν Χριστιανούς Χριστιανός ών
και αυτός, ουκ άλλως έδογμάτιζεν άν . Τί γάρ ; Άγγλος
των προ ολίγου άκμασάντων, ανήρ αγχινούστατος , ίσως
ταυτό τούτο υπηνίξατο, ειπών ότι το φιλεϊν συγγενέστερόν
εστι τώ καταφρονείν ή δοκεί τους πολλούς (4). Ότι δε οι
παλαιοί την φιλίαν ταύτην ή αγάπην την προς τους θεούς
κατειλήφεσαν τα νώ , μαρτυρεί και αυτός ο Αριστοτέλης
ειπών ότι έστιν ώς oίoνται φιλία και προς θεόν . Ει δε τούτο
μή ούτως έχοι , πόθεν αν είη η λέξις φιλόθεος ήπερ κέ
χρηται ο Αριστοτέλης ουχ άπαξ (5 ) ; Το δε πάθος αυτό
-

(1) Ηροδότ. Α', ρ46 '. – Στράβ. Η ', ς'. – Στράβ. ΙΒ', γ'.
(2) Δευτερονομ.. ', ε' - Ευαγγελ . Ματθ. κθ', λζ'.
( 3) 'Αριστοτ . Ηθικ. Μεγάλ. Β' , ια'.
(4) Edm . Burke , Treatise on the Sublime, Pt. 1 , sect. 10 : Love
approaches much nearer lo contempt than is commonly imagined .
(5) Αριστοτ . Ρητορ . Β', ιζ', ς'.
 - 14 -

των φιλοθέων, Πλούταρχος, ανήρ ευσεβής μεν , δεισιδαί

μων δε ού, εναργώς διαγράφει : « Ου μην αλλά τους υπ'
C

»ευνοίας και φιλίας προς τον Θεόν άγαν εμπαθώς έχουσι

» και μηδέν άθετείν , μηδ' αναίνεσθαι των τοιούτων δυνα
»
μένοις, μέγα προς πίστιν εστι το θαυμάσιον και μη καθ' « .

ημάς της του θεού δυνάμεως ( 1 ) . ν

'Αλλά λόγου αξιόν έστι , κυρίως μεν ονομάτων (πολλών
δε έχει ταυτα εν εκάστη πόλει έθους τε και ήθους έμφασιν)
σπάνιν είναι την πρός θεόν σημαινόντων φιλίαν, όντων
τούμπαλιν πάνυ πολλών ά τήν θεου προς άνθρωπος ερμηνεύει,
οία Θεόφιλος, Δίφιλος, Ζηνόφιλος, Ηρόφιλος-και τα λοιπά (2) .
Πολλοί δε οίονται μεγάλα προς ευσέβειαν και το
καλόν κάγαθον βοηθήματα και εν τοις μυστηρίοις και
τους από τούτων διδαχαϊς και υποθήκαις εναποκείσθαι .
Τούτων δε των οργίων τα κυριώτατα και ονομαστότατα
καθειστήκει τα εν Ελευσίνι τελούμενα. Μυρία δε έγένετο
απορία περί της των μυστηρίων φύσεως . Ένιοι μέν παν
τελώς μυστικά , ένιοι δε εικαία και μη έχοντα νούν από
εφήναντο. Αμφότεροι δε αμαρτάνειν δοκούσι του ορθού .
'Εν γάρ ταϊς τελεταίς ου ζητητέον κρειττόνων και μεγαλειο
τέρων ανακάλυψιν θεωρημάτων ή υποθηκών υψηλοτέρων ή
βαθυτέρων φιλοσοφημάτων παράδοσιν. Δραματουργίαι πως
λέγουντ’ άν τας των ανθρώπων ψυχάς καταμειλισσόμεναι
και παρηγορούσαι δια συμβόλων ών οι θεαται τον νούν δια
σκοπήσαι ουκ εφρόντιζον , αγαπητώς έχοντες ει εκ διαδοχής
καταθέλγοιντο και υποθράττoιντο . ο γούν Αριστοτέλης
λέγει με ιδιαίτερόν τι μανθάνειν τους μυουμένους, αλλ ' είς
(1) Πλουτάρχ. Κοριολ , λη'.
( 2) Περί ών μετιτέον το αξιόλογον υπομνημάτιαν του μακαρίτου Λετρων
vícu . Mém . de l'Acad. des Inscr . tome xix , nouvelle série .
 15

τινα ψυχής διάθεσιν κινείσθαι ειωθέναι (1 ). "Οτι δε ου πάσης

κενά προς βίον ωφελείας ήν τα μυστήρια, τεκμήριον το
πανταχού περί αυτών θρυλούμενον . Ενομίζοντο γαρ οι μεμυη
μένοι έν άδου προεδρίας τυγχάνειν (2) . Και Σοφοκλής μεγα
λοφώνως πως την Ελευσίνι θείωσιν υμνεϊ •
Ως τρισόλβιοι
κείνοι βροτών , οι ταύτα δερχθέντες τέλη
μόλωσ ' ές Αιδου : τoίσδε γάρ μόνοις εκεί
ζην έστι, τοις δ' άλλοισι πάντ' εκεί κακά( 3).
α μείζονος αλαζονείας είναι κρίνας ο Διογένης: « Γελοίον , έφη,
>> EL
» ει Αγησίλαος μεν και Επαμεινώνδας εν τω βορβόρα διαξου
>
σιν, ευτελείς δέ τινες μεμυημένοι εν ταις μακάρων νήσοις
έσονται ( 4).» Πλούταρχος δε, ανήρ επιεικής και άνευ του ψο
φοδεους ευσεβής, κοινωνός των οργίων τούτων συν τη γυναικα
γενόμενος , oύ την έν άδου προεδρίαν τοις μεμυημένοις υπέρ
τους άλλους , οσίους μεν, αμυήτους δε , προσνέμειν δοκεί, αλλ '
ούν παρηγόρημα νομίζειν του παρόντος βίου τους πεποιθόσι το
Ελευσινόθεν δίδαγμα, άφθαρτους δή είναι τας ψυχάς (5 ).
Τοσαύτα δη ειρήσθω περί των παλαιοτέρων κατά τε τους
Έλληνας και τους Ρωμαίους θείων. Έφεξής δ' αν είη μετα
βήναι εις τα ανά την οικουμένην οπόση τους Ρωμαίοις υπήκουε
περί τους Απολλωνίου χρόνους ευδοκιμούντα θεία.
( 1) 'Αριστοτέλης εν Συνεσίου Δίωνα, σελ. μη', Εκδ. Πεταβ . Πλουτάρχ.
περί των εκλελ . χρηστ . κβ'.
(2) Διογεν , Λαερτ. ς', λθ'.
(3) Σοφοκλ . αποσπασ. ψιθ'.
( 4) Πλουτάρχ . πώς δει ποιημ . ακούειν , δ'.CE
Διογεν . Λαερτ. ς ', λθ'.
(5) Πλουτάρχ. Παραμυθ . πρός την γυναίκα , ια'.
 -
- 46 -
-

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β.- Πώς της Ελλάδος γλώσσης ανά την Σ

οικουμένην διασπαρείσης, θεολογιών τε και φιλοσοφιών επι
μιξίαι προς αλλήλας εγένοντο .
Ου σμικράν δε βοήθειαν προς τας θεολογιών τε και θρη
σκειών και φιλοσόφων δογμάτων μεταναστάσεις και διασπο
ρας συνεβάλετο το τότ' επιπολάζειν όπου ποτέ της οικουμένης
νενομισμένην ερμηνείας διάκονος και πάγκοινον φωνήν , ουχ ήν
πατροπαράδοτον διελέγοντο οι το ανθρώπινον φύλον κατα
στρεψάμενοι , αλλ' ήν οί των ηττηθέντων ευφυέστατοι, την
ελληνίδα φημί . Και ήδη προ πολλού , αφ' ου δηθεν κύριος
εγένετο των πραγμάτων μετά τα Χαιρωνικά ο Μακεδών Αρης,
κατάδηλος αύτη ή προς τα Ελληνικά ροπή. Φησί γάρ Πλού
ταρχος : « Αλεξάνδρου την Ασίαν εξημερούντος , Όμηρος ανά
» γνωσμα , και Περσών και Σουσιανών και Γεδρωσίων παίδες
και τας Ευριπίδου τραγωδίας ηδον ( 1 ) . » Έν Αιγύπτω δε το
ελληνίζειν υπ' Άμάσιδος του φιλέλληνος εισαχθέν βασιλέως
εις μεγάλης επίδοσιν ύστερον επί των του Σωτήρος διαδόχων
»

εχώρησεν. Ενενήκοντα δε περίπου έτεσιν μετ' Άμασιν Εκα

ταίος ο Μιλήσιος επί ταϊς του Νείλου όχθαις ιστόρησε πόλεις
ονόματ’ εχούσας Ελληνικά, Έφεσον, Χίον , Λέσβον και Σά
μον (2 ). Κατά δε τους Ηροδότου χρόνους είχαν αποικίαν οι
Σάμιοι την μεγάλην Aύασιν (3) . Εν δε Συρία και Παλαιστίνη,
επί των από Σελεύκου, τοσούτον η Ελλάς επεκράτησε φωνή
ώστε και την εγχώριον Συριακήν μείναι πολλώ συμπεφυρμέ
νην ελληνισμό . Μανέθων μεν ο Αιγύπτιος ουκ Αίγυπτιστι,
Βηρωσσος δε ο Χαλδαίος ου Συριστί, αλλ' αμφότεροι τη των
Ελλήνων φωνή της ιστορίας συνετάξαντο. Οι απ' Αρσάκου
(1) Πλουτάρχ. περί Αλεξάνδρ . τύχ . ε'.
(2 ) Εκαταίου Μιλησ . αποσπασμ . σπς'..
( 3) Ηροδότ. Γ', κς'.
 -- 17 -

βασιλείς τους εαυτών νομίσμασιν ελληνικές επιγραφές ενεχά

ραττον , και αυτών πολλοί φιλέλληνες εχρημάτιζον (1 ) . Τί
δαι ; ουκ έμπειρότατος ήν των Ελληνικών γραμμάτων και τον
κακοδαίμονα Κράσσον νικήσας Παρθυαίων βασιλεύς Υρώδης ;
όπερ κινδυνεύει αληθές είναι κάπί πολλών Αρσακιδών μητέρας
σχόντων παλλακάς Ιωνίδας. Ο δε εκείνου του Υρώδου φίλος
'Αρταουάσδης Αρμενίων βασιλεύς ελληνιστί τραγωδίας εποίησε
και λόγους συνέταξε και ιστορίας ών ένιαι μέχρι των Πλου
τάρχου χρόνων διεσώζοντο (2) . Εν δε Βάκτρους και Ινδούς
Ελλάς διάλεκτος ότι μετ' Αλέξανδρον ένομίζετο , τα σωζόμενα
δίγλωσσα νομίσματα μαρτυρεί. Εστέρητο δε της Ελληνικής
παιδείας ουδε η Ισπανία ουδέ ή Γαλατία. Ίνα δε μή μνήμην
ποιήσωμαι τών έκ Μασσαλίας λογίων, πόλεως δή εκ προγό
νων ελληνίδος , έστω παράδειγμα του Γαλατικού ελληνισμού
ο περί ου εν τοις ύστερον λόγοις Φαβωρίνος. Αυτοί δε οι Καρ
χηδόνιοι (λέγω δε τους προ της υπό Ρωμαίων αλώσεως εκ
φοινίκης αποίκους) των Ελληνικών γραμμάτων εγεύσαντο, ου
μόνον όσον ήν προς τας εμπορίας αναγκαίον, αλλά και προς
χρείας φιλολόγους και βιβλίων συντάξεις . Καρχηδών γαρ
εδωρήσατο τη μεν Στοά τον Ηριλλον (3), τη δε νέα Ακαδη
μία τον Ασδρούβαν μετονομασθέντα Κλειτόμαχον ον μεγάλους
κεκόσμηκεν επαίνοις ο Κικέρων (4) . ο δε Καρχηδόνιος Τε
ρέντιος ουκ έγραψεν ελληνιστί, αλλ' ούν τα Μενάνδρου και
Απολλοδώρου ουκ αν ηδυνήθη ούτω σοφώς οικειωσάμενος
καρπούσθαι μή παιδείας της ελληνικής εις άκρον ελθών.
Αννίβας δε ο πάνυ ιστορικήν ελληνιστί, ου φοινικιστι ,
( 1 ) J. F. Vaillant, Arsacidarum Imperium , Par. 1728 .
(2) Πλουτάρχ . Κράσσ. λγ΄.
( 3) Διογέν, Λαερτ . Ζ', ρξε'.
( 4) Cic. Academ. 2 : 6, 31 ; Πλουτάρχ. περί Αλεξ. τύχης, ε' ; Διογέν.
.

Λαερ :. Δ ' , ξζ .
2
 18

συνέγραψε διατριβήν, ει και απηγόρευτο νόμο του Αννίβα

παλαιτέρω και μηκέτ' ακυρωθέντι τα Ελληνικά μελετάν άν
δρα Καρχηδόνιον (1). Η δέ Ιουλιόκτιστος Καρχηδών εξ αρ
χής ημιελληνίς εγένετο. Και άνδρες Ιουδαίοι , γένους όντες
μισοξένου, Ιώσηπος και Νικόλαος ο Δαμασκηνός, έν βιβλίων
συγγραφείς της πατρίου και της ρωμαϊκής την Ελληνικήν
προείλοντο διάλεκτον . Φίλων δε ουκ αν ορθώς λέγοιτο της
Συριακής προτιμήσει την των Ελλήνων γλώσσαν · και γάρ
ήν των εν Αλεξανδρεία μετοίκων Ιουδαίων οίπερ την προγο
νικήν μεταδεδιδαγμένοι φωνήν ουκ άλλην έφθέγγοντο ή την
εις πάντας ολίγου ανθρώπους διαρρυείσαν ελληνικήν. Οι δε
της Καινής Διαθήκης συντάκται ούτε την πάτριον ούτε την
Ρωμαϊκής ερμηνείαν ησπάσαντο, αλλά την των Γραικών λε
γομένων . Και ο Νομάς Ιόβας ο δεύτερος προσαγορευόμενος,
βασιλεύς Μαυρουσίων, είτις άλλος, πολυγραφότατος , ούκ εν
τους συγγράμμασιν έχρήσατο τη των ευεργετησάντων και
διδαξαμένων Ρωμαίων , αλλά τη των Ελλήνων διαλέ
κτω (2 ).
Αλλά μάλιστα πασών πόλεων, παρέα των ανέκαθεν ελλη
νιζουσών (τοιαύτας δε ου μόνον εν Ελλάδι, αλλά και παν
ταχού της οικουμένης πρόχειρον καταριθμήσασθαι , Ελλήνων
αποικίδας ούσας) ταύτην την μάθησιν επίσκει Ρώμη, το
μέγα των νεωτερισμών εργαστήριον και μήν και η τροφος και
παλαίστρα . Ήδη μεν εκ παλαιού τους σοφούς των Ρωμαίων
ευ ειδότας την εγχώριον γλώσσαν είναι της Αιολίδος αδελφών
ίδοις αν ευαγώγους είναι και οικείως έχοντας προς την των
ελληνικών σπουδών . Αλλ ' ίνα μή περί τα πανάρχαια ταύτα
διατρίβωμεν, διεξελθείν πειρασόμεθα πως κατά βραχύ εξε
( 1 ) Corn . Nep . 23 : 13 ; Justin , 20 : 5.
(2) Πλουτάρχ. Σερτωρ. 6'. - Πλουτ . Ιυλ . Καισ, νε '.
 19

νικησεν η Ελλάς φωνή τους Ρωμαίοις ώσει πάτριος εν δευ

τέρα τάξει γενέσθαι . Πρώτον δε πως η σπουδή ήρξατο και
τίσιν έχρήσατο ευπετείαις εν βραχέσιν αναθεωρήσωμεν .
Κράτης μεν ουν ο Μαλλώτης της Κιλικίας , από Ζήνωνος
φιλόσοφος , και, ως εφίλει η Στοά, περί την γραμματικήν
και την κριτικής σχολάσας , δεύτερος δεινότητι μόνου του
σοφωτάτου Αριστάρχου , περί το PNZ ' προ Χριστού έτος , εις
Ρώμην επέμφθη πρεσβευτής, υπ’ Αττάλου του εν Περγάμω
τότε βασιλεύοντος. Επει δε τύχη κατεάγη τοϊν αυτού σκέ
λούν θάτερον , κατασχεθείς υπό του πάθους έν Ρώμη πλέον
του προσδοκηθέντος , πολλές ακροάσεις εποιήσατο, διαλεγό
μενος ενδελεχώς και τους Ρωμαίοις τον ίμερον της ελληνικής
παιδείας εμποιών. Δυσι δε ύστερον έτεσιν εστάλησαν εις
Ρώμην Aθήνηθεν πρέσβεις τρεις άνδρες λογιώτατοι, Καρ
νεάδης μεν εκ της νέας Ακαδημίας , Διογένης δε Στωϊκός,
Κριτόλαος δε εκ του Περιπάτου. Αύτη δε ή Σειρήνων τριάς
δαιμόνιον της ελληνικής μούσης έρωτα τη Ρωμαϊκή νεολαία
ενέβαλε , καίτοι καρτερώς αντιπράττοντος Kάτωνος του παν-
δακέτου (1 ) και τα Γραικά γερόντια (2 ) μετά της Σαβελλικής
τραχύτητος διαχλευάζοντος. Ου μην αλλά και αυτός ο Κά
των , ο μισέλλην είναι καυχώμενος , οψέ της ηλικίας περί την
ελληνικής παιδείαν έσπούδασεν , ώς υπό Κικέρωνος εν πλα
στώ διαλόγω εισάγεται αυτός υπομιμνήσκων (3), και αυτήν
την διάλεκτον έτι νέος ών παρ' Έννίου εν τη νήσω Σαρδοι
μεμαθηκώς ήν (4 ) . Πτερωθείς δε υπό των περί Καρνεάδην,
Λύλος Ποστούμιος Αλβίνος, ο υπατεύσας τώ PNA'προ Χριστού
.

έτει , ιστορίας ρωμαϊκής ελληνιστί συνέταξεν· ος παραιτησά

( 1 ) Επιγρ. περί αυτού παρά Πλουτάρχω, Κάτ . πρεσβ. α' .
( 2 ) Πλουτάρχ. Κατ. πρεσβ. 6'.
(3) Cicer. De Senect. , 8 .
( 4) Aurel. Vict. de Vir. Illustr ., 47 .
 20

μενος λίαν ευήθως την χαλεπότητα των εντευξομένων είτι

πεπλημμεληκώς τύχοι ρωμαίος ών ανήρ και την Ελλάδα
φωνήν μη εξακριβωκώς, υπό Κάτωνος δεξιώς έσκώφθη ει
1
πόντος: « ου γαρ βιασθείς έγραψας ελληνιστί (1). » Και
Ρωμαϊκής αναγραφήνιστορίας συνέταξε και Ρουτίλιος Ρούφος
ός υπό Σύλλα έφυγαδεύθη (2) . Και ενιαυτοίς ογδοήκοντα μετά
Ε

την των περί Καρνεάδην πρεσβείαν πάντες οι επιφανείς , πλην

Mαρίου, ακριβώς ήλλήνιζον, Σύλλας, Λούκουλλος, Πομπώνιος
Αττικός, Πομπήιος , Βρούτος, Κάσσιος. Κικέρων δε , έτι νέος
ών, κατά Πλούταρχον, « ταύτα τα Ρωμαίων τους βαναυσο
» τατους πρόχειρα και συνήθη ρήματα, Γραικός και σχολα
>>
)
» στικός ήκουεν (3) . » 'Αλλ' έπεσεν άπρακτα τα βέλη • ύστε -
ρον γάρ ελληνιστί συνετάξατο των κατά την έαυτού υπατείαν
γενομένων ιστορίαν ου σωζομένην (4). Και ο αυτός εν τω
υπέρ Αρχίου του Αντιοχέως ποιητού είρηκε λόγω « τα μεν ε

» Ελληνικά εν πάσιν ολίγου δείν έθνεσιν αναγιγνώσκεται, τα

)

» δε ρωμαϊκά εν τοίς σφετέροις όροις στενοχώροις αμέλει

» συστέλλεται (5 ) . » Ιούλιος δε Καίσαρ αφ’ Ελλήνων έφθέγ
γετο κάν τους κρισιμωτάτοις αγώσιν, ώσπερανεί εκ σπαργά Η
νων Ελλην ών. Επιστάς ούν του ποταμού Ρουβικώνος και
συν πολλώ σάλο ψυχής βουλευόμενος ει κατά της πατρίδος
ασεβήσει , τέλος διαγνούς ανεβόησε το Μενάνδρειον τούτο
>

ανερρίφθω κύβος » ελληνιστί (6 ), καίτοι μάλλον όντος κατά

(1) Corn . Nep. in libro deperdilo . A. Gell . 11, 8 ; Πλουτάρχ

>

Κατ. πρεσβ. ιθ'.

(2 ) Αθηναίου Δ', ιθ' .
( 3 ) Πλουτάρι . Κικέρ . ε ',
( 4) Cic . ad Allic . 2 , 1 ; Cic . de Off. 3, 3 ; Cic . Brul. 30 .
>

(5) Cic . pro Archia , 10 : « Græca leguntur in omnibus fere gen

tibus, Latina suis finibus, exiguis sane , continentur. »
(6) Πλουτάρι. Πομπ. ζ '. - Μενάνδρου Άρρηφόρ. Α', δ'.
 21

το εικός άνθρωπον αγωνιώντα τη πατρίω χρήσθαι φωνή . Και

πάλιν αυ, κατά Πλούταρχος (1 ) , φονευομένου του Ιουλίου
Καίσαρος, εις των συνομοσάντων Κάσκας, εν τω έργω και
τω πάθει όλος ών , υπ' εκείνου καρτερώς ανθισταμένου πιεζό
μενος , εξεφώνησεν ελληνιστί προς τον αδελφόν : « αδελφέ ,
βοήθει . » Και αυτός ο Καίσαρ τίσι ρήμασιν εσχάτοις έχρή
σατο ; ελληνικούς δηλαδή. "Έφη γαρ, ώς παρά Σουητωνίου
μεμαθήκαμεν, προς τον εφορμώντα Βρούτον: « Και συ τέ
κνον , και ελληνιστί (2 ). Κάσσιος τη προτεραία της προς Φιλίπ
.

πους μάχης ελληνική φωνή Μεσσάλα περί του αγώνος διελέ

γετο (3 ). Βρούτος δε μετ' αυτήν την μάχην και ήδη δια των
χειρών φεύγειν διανοούμενος , ιαμβεια ελληνικά ανεφθέγγετο
και ελληνιστί τον φίλον Βολούμνιον παρεκάλει συνεφάψασθαι
του ξίφους αυτό και συνεπερείσαι την πληγήν (4) . Επί δε
Σεβαστου Καίσαρος οι επισημότατοι και πλουσιώτατοι εις τα
ελληνικά έτι και μάλλον ετρέποντο· ο γαρ τηνικαύτ' ακμά
ζων γεωγράφος Στράβων λέγει μεστής είναι την Ρώμην Ταρ
σέων και Αλεξανδρέων φιλολόγων (5). Περί δε τους Τραϊανού
χρόνους πας τις Ρωμαίος πλήν τών άγαν πενήτων δίγλωσσος
ήν, την Ελληνικήν ουχ ότι παρά διδασκάλων τε και παιδα
γωγών μεμαθηκώς, αλλά και ένεσπαργανωμένος και μή
τροδίδακτος ών. Και γαρ αι γυναίκες ταύτη ετέρποντο
μάλιστα χρώμεναι, ως μαρτυρεί Ιουβενάλιος
Και, το ψυχρότατον , γυνή οίεται ουδεμί’ είναι
μορφος , πλήν ει γέγον' εκ Τυρσηνίδος Ελλάς,
( 1) Πλουτάρχ. Ιούλ. Καίσ. ξς '.
( 2 ) Sueton . J. Ces . , 32 .
( 3) Πλουτάρχ. Βρούτ. μ '.
( 4) Πλουτάρχ. Βρούτ. να' ; Δίων Κασσ. ΜΖ',> μθ'.
( 5) Στράβ . ΙΔ', ε'.
 22

εκ Σουλμωνούσσης πάνυ Κεκροπίς : ελληνιστι

πάντ ', αλλ' άγνοιεϊν την Ιταλίδ' αίσχιον ημάς.
Αυδή τήδε δέος, τηδ' οργήν, χάρμα, μερίμνας,
ήδε πάθη ψυχής προϊάσι λαθραία , πέρας δε
ελληνιστί περαίνονται . ( 1 ). .

Σεβαστός Καίσαρ έφίλει πολλά ταις τε ομιλίαις και ταϊς

επιστολαίς εγκατασπείρειν ελληνικά , και αποψύχων στίχους
ελληνικούς εξεφώνει (2 ) . Τιβέριος ποιήματα ελληνικά συν
έγραφεν ( 3 ). Ελληνιστί δε και χρηματίζων διελέγετο .
Σουητώνιος μέν λέγει αποσχέσθαι αυτόν εν τη συγκλήτω
της ελληνίδος και ποτε την λέξιν έμβλημα (ήνπερ ήδη προ
πολλου Λουκίλιος ο ποιητής και Κικέρων παρέλαβον) εκ
δόγματός του συγκλητικού άρθήναι κελεύσαι (4) , αλλ' όμως ,
καθάπερ είρηκε Δίων Κάσσιος , πολλές δίκας τη διαλέκτω
ταύτη διεξαγομένας ηκροάτο , πολλές δε και αυτός επη
ρώτα (5) . Κλαύδιος Τυρρηνικών μέν είκοσι βιβλία, Καρ
χηδονιακών δε συνέταξεν οκτώ, πάντα ελληνιστί. Ούτος
εδήλωσέ ποτε τί περί της ελλάδος φωνής ως προς Ρωμαίους
εφρώνουν οι τότε, ειπών βαρβάρω τινι ανδρι, ελληνιστι
και ρωμαϊστί διαλεγομένω : « επειδή αμφοτέρας ημών δια
G

CC
λέκτους ετοίμους έχεις (6) . » Νέρων ούτως ήττων ήν της
(1) Nam quid rancidius , quam quod se non pulat ulla
Formosam , nisi quæ de Tusca Græcula facta est ?
De Sulmonensi mera Cecropis ? Omnia græce,
Quum sit turpe magis nostris nescire latine.
Hoc sermone pavent , hoc iram , gaudia, curas,
Hoc cuncta effundunt animi secreta . Quid ultra ?
Concumbunt græce . JUVENAL . 6 , 185 .
(2) Sueton. , Octav . 99. — Sueton . , Claud . 4.
(3) Sueton . , Tiber . 70 .
( 4) Sueton . , Tiber. 71 .
(5) Δίων Κάσσ. ΝΖ' , ιε'.
(6) Sueton . , Claud. 42 . Ιωσήπ. Αρχαιολ. ΙΘ', γ', α'.
 23 -

προς τα ελληνικά ορμής ώστε την Αχαΐαν αφήκεν δι'

αυτό τούτο ελευθέραν · ήμει δε ελληνικά κραιπαλών, και
προς αυτό το θανάτω ήλλήνιζεν. Ουεσπασιανός δε , καί
περ των Ελλήνων καταφρονήσας μέχρι του την εκ Νέ
ρωνος ευεργεσίαν καταργήσαι και ως την ελευθερίαν απο
μεμαθηκότας υπηκόους είναι κελεύσαι ( 1 ) , ουκ απώσατο
και την αυτών γλώσσαν , εύστοχώτατος ών στίχους ελ
ληνικούς τη διαλέκτω παρεμβάλλειν (2 ), Τίτος δ' ελληνιστι
μελετών και στιχουργείν δεξιός ήν (3) . Αδριανός δε ου
σώζεται επιγράμματ’ άττα, ού των αστειοτάτων , αλλά γε
ελληνικά, τοσούτον της Ελληνικής ενεπεφόρητο παιδείας,
καθάπερ είκός ήν τον δεύτερον κτίστης των Αθηνών , ώστε
υπό των χυδαίων Γραικίσκος (Greculus) προσαγορεύε
σθαι, ώς και πρότερον οο Κικέρων ήκουεν . 'Αντωνίνος δε
και ο αυτού διάδοχος Μάρκος ήσκημένοι ήσαν τα ελληνικά
αμφότεροι" της δε Μάρκου περί ταύτα έξεως δείγματα έτι
και νύν φέρεται δώδεκα των εις εαυτόν επιγραφόμενα
βιβλία. Τέλος δε Σεβήρος και η γυνή αυτου Ιουλία γνω
στον ότι την των Ελλήνων μάλλον ήσπάζοντο και ήσκουν
της των Ρωμαίων. Σεβήρος δε της ελληνικής ήν παι
δείας εύ ήκων (4 ) .
Ουδέν δε θαύμα εί την Ρωμαίων ή Ελληνίς φωνή
ώσανεί παρηγκωνίσατο· ή γαρ Ρωμαίων « καίπερ κατα
» πληκτική και αλαζών και τη τούτων βασιλική εξουσία
συνεσχηματισμένη , » ώς τις είρηκε που Έλλην συγγραφεύς,
έχει ουδε το πρός τάς λέξεων καινοτομίας εύπλαστον και
( 1 ) Sueton., Ner. 24. Sueton . , Vespas. 8 . Παυσαν . Ζ', ιζ'.- .
-

Φιλοστρ . Απολλ . Ε', μα'.

(2) Sueton ., Vespas. 23 .
( 3) Sueton ., Tit. 3 .
(4) Aurel. Victor. Epilome 20 ; Æl. Spartian . in Sever .
 24 .

υγρόν, αλλά πολύ το αντίτυπον και ατέραμνον, ουδε το

ευσταλές το λεπταϊς και δυσλύτοις σκέψεσιν υπουργήσον ,
ουδε εκείνο το του λεκτικού ακριβές το ταϊς ορθαίς των
πραγμάτων διακρίσεσι και διαστολαίς αναγκαίον. Και προς
τούτοις μέγιστον ένεστιν ελάττωμα , του λεγομένου άρθρου
ή ένδεια , και πολύ το ασαφές καταχει της φράσεως . Λουκρή
τιος ουν ο ποιητής τα Δημοκρίτου και Επικούρου σκέμματα
πρώτος ρωμαϊστι διακοσμήσας ούχ άπαξ τη πατρίω γλώσση
το προς την φιλόσοφον μούσαν δύσκαμπτον ενεκάλεσεν·
Ουδ ' ειπείν ταύτα καθ' ημάς
αν πόροι ενδαπίη γήρυς μέγ' άπλουτος εούσα ( 1 ).
Και ουχ ήκιστα Κικέρων ως απίστα της νοήσεως υπήρ
έτιδι προδιδόμενος σχετλιάζει ( 2) : καίτοι γε , αλαζονεύων
ποτέ, ίσως δε και δεδιώς μή ήττον ευδοκιμοίη τα ίδια
συγγράμματα , την ρωμαϊκήν φωνήν είπεν ου μόνον ουκ
ενδεή , ως τους πλείστοις έδόκει, αλλά και της ελληνικής
εύπορωτέραν υπάρχειν ( 3).
Ελλάς ούν φωνή εις τοσούτους απανταχού της οικουμέ
νης ανθρώπους διαδοθείσα προξένησεν, είτι έτεθεολόγητο ή
έπεφιλοσόφητο ή παλαιόν ή νέον , ουκ εν τη γειναμένη
φιλοχωρείν, αλλ ' αποδημήσαν,
γαίη εν αλλοδαπή ναίειν απάνευθε τoκήων .
Αλλά ταύτα περί της ελληνικής γλώσσης , ουκ ανωφελή
λαβόντα την παρέκβασιν, μέχρι δεύρο λελέχθω.
(1 ) Nostra nec dicere lingua
Concedit nobis patrii sermonis egestas.
LUCRET . 1 , 138 ; 1 , 831 .
Παραβλητέον και Plin. Epist . 4, 18.
(2) Cic. de Fin. Bon. 3 , 4, 15 ; Πλουτάρι. Κικέρ . μ'.
7

( 3) Cic. de Fin . Bon. 1 , 3 , 10 .

 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ΄ - Περί των καινών θρησκειών των

από της Ανατολής εις τους Έλληνας και τους Ρωμαίους
παρεισαχθεισών .
Ετεσι περί που πεντήκοντα και εκατόν προ του καθ '
ημάς χρηματισμού , εν Ελλησι τε και Ρωμαίοις αι θεολο
γίαι τε και θρησκείαι, υπό φιλοσόφων σαλευθεϊσαι, τοτε
μεν σπουδαίους επιχειρήμασι, τοτε δε σκώμμασι τα κεί
μενα διαβαλλόντων , οικτρώςυπενόστουν και του εξίτηλοι
γενέσθαι εγγύς είναι εδόκουν. Οι γάρ παιδεία και αξιώσεσι
προύχοντες μαινομένων ενόμιζον είναι θεούς διά τιμής έχειν
της ανθρωπίνης ασθενείας μηδέν απολείποντας . Οι δε από
της Ποικίλης μάτην ήσαν διαγωνισάμενοι ταϊς αρχαίαις
μυθολογίαις βοηθείν πάντα τα εν αυταίς καθ' υπόνοιαν
και συμβολικώς κείσθαι διδάσκοντες : ταϊς γάρ των περί
Χρύσιππον ερμηνείαις ου μόνον ουκ ωφελείτο τα θεολογού
μενα, αλλ ' εις πλείω διασυρμόν υπήγετο και βλασφημίαν (1 ).
Τα μεν Πύρρωνος δόγματα εις πολλούς των πεπαιδευμένων
διαπεφοιτήκει» τα δε Επικούρου εις ουκ ολίγους των εμ
φρόνων τε άμα και πλουσίων και τούτο μάλ' είκότως · αφύκτω
γάρ ίυγγι κατέσπα τους εις φιλατρεμοσύνην εκτετραμμέ
νους . Πολλοί δε και προς τα εκ παλαιού θεολογούμενα απρο
θύμως είχον, διά το Ευημέρω τώ Μεσσηνίω ψήφον θέσθαι ,
ός μετ' άπειροχαλίας ησέβησε (2 ) πάσας τας θαυμασίας πα
ραδόσεις ώσει πραγμάτων πάλαι συμβάντων διηγήσεις διερ
μηνεύων και τους νομιζομένους θεούς πάντας ομαλώς δια

( 1 ) Πλουτάρχ.. "Ισ. και 'Οσ., μ'. - Διογέν. Λαερτ. Ζ', ρμζ'.

>
Cicer .
de Nat . Deor. , 3, 24, 63 .
(2) Στράβ , Β', δ',
Σ . - Πλουτάρχ. "Ισ. και 'Οσ. κγ'.
- -
Cic . Tusc ., 1 ,
9

13 ;Cic . de Div. 1 , 42 .
 26

γράφων εις ονόματα στρατηγών και ναυάρχων και βασιλέων

ως δή πάλαι γεγονότων .
Ταύτα δε πάντα τα κατά των αρχαίων περί τα θεία
δογμάτων τολμήματα παρά τους μεν "Ελλησιν ουκ εγένετο
ει μη οψέ ποτε και ήδη τον δόλιχον , ώς έπος ειπείν, των
λογικών αγώνων διαδραμούσι . Παρά δε τους Ρωμαίοις άλλοι
τι συνέβη . Ηνίκα γαρ εις τα γράμματα πρώτον ετράπησαν,
ήρχοντο και το αδεισιδαιμον ασπάζεσθαι . Ει δε τούτ' έπαθον ,
ου θαύμα : οι γάρ Ρωμαίοι ευθύς φιλομαθείς γενόμενοι ουδ'
αυτομάτως ουδ' ίδιοτρόπως εφιλολόγησαν , αλλά μιμούμενοι
και ζηλούντες τους Έλληνας πάσαν ήδη την περί τα θεία
κόρυζαν απομυξαμένους. ο γούν της Ρωμαϊκής ποιήσεως A

πατήρ Εννιος ου μόνον των σπλαγχνοσκόπων και αστρο

λόγων και ονειροπόλων αστείως καθήψατο , αλλά και την
Ευημέρου Ιεράν αναγραφήν εις την Λατινίδα γλώσσαν μετέ
φρασε ( 1 ) . Λουκίλιος δε εν τώ των Σίλλων βιβλίω ου τε
.

μάχια μόνον σώζεται, την πολύθεον ανασκευάζει δόξαν και

επισκώπτει την τών όχλων ευήθειαν θεούς πολλούς το πατρός
όνομα περιαπτόντων όπερ ορθώς ενος ίδιον αν είη . Λου
κρήτιος δε την 'Επικούρου φιλοσοφίαν εν εξαμέτρω τόνο
συμπεριέλαβε, και Αφροδίτην , ου κατ’ Επίκουρον , επικαλε
σάμενος συλλήπτριαν , πολύ το επαφρόδιτον κατώρθωσεν
επιχέαι της υποθέσεως . Τοσούτον δε ταϊς των καθ' εαυτόν
ψυχαίς δέλεαρ εγκαθήκεν, ώστε λέγει ο μετ' αυτόν τεττα
ράκοντά πως έτεσιν ανθήσας Οβίδιος:
Μοίρα κιχήσετ' έπη Λουκρητίου ύψινόοιο,
εύτ' αν έδρας γαίης ήμαρ εν εξολέση (2) .
( 1 ) Cic. de Nat . Deor. , 1 , 42 .
(2 ) Carmina sublimis tunc sunt peritura Lucreti ,
Exitio terras cum dabit una dies .
OvLD , Amor. 1 , 15 , 23 .
.
 -
- 27

'Αμαφίνιος δε και Ραβίριος και Κάτιος τότε βιβλία τους επι

κουρείους λόγους τη πατρίω, αλλ ' απλή και δημοτική, διαλέ
κτω περιέχοντα συνέγραψαν, οις πάσαν την Ιταλίαν ώσει
προκατέσχον εις τα γράμματα πρώτον όρμωμένην ( 1 ).
Εν Ρώμη ούν και κατά την Ελλάδα πάντες σχεδόν οι
πεπαιδευμένοι ώοντο τας περί των θεών δόξας και τας εν
"Αδου τραγωδίας υπό σοφών ανδρών πεπλάσθαι το τη πόλει
λυσιτελές ζητούντων όπως ους προς το καλόν κάγαθών και την
οσιότητα μη δύναιτ' άγειν λόγος φιλόσοφος , διαπαιδαγωγοίη
η δεισιδαιμονία (2) .
Εξελελοίπει δε τα χρηστήρια ήδη απιστούμενα και ολιγω
ρούμενα. Πώς δε Κικέρων το πάθος διαχλευάζει, άξιον ακού
σαι· « τί δε ούτως ήδη χρησμοί εν Δελφοίς ουκ εκδίδονται ,
» ου μόνον εν τω καθ' ημάς χρόνω, αλλ' εκ πολλού , ώστε
μηδέν διά καταφρονήσεως μάλλον ενδέχεσθαι είναι, ηνίκα
δε περί τούτου πιέζονται, αφανίσθαι λέγουσι τω πολλώ
χρόνω την ισχύς του τόπου , όθεν εκείνη η αναπνοή της γης
γίγνοιτο , ή κινηθείσα τον νούν ή πρόμαντις χρησμούς
έκθεσπίζοι. Οίνου πέρι ή ταρίχους νομίσειας αν λέγειν ,
Φ
αμφοτέρων παλαιότητι έκλειπόντων . Πότε δε η ισχύς
>
εκείνη αφανής εγένετο; ή αφ' ού οι άνθρωποι ήττον ευπει
θείς είναι ήρξαντο (3) ; » Και τώ Πλουταρχείω περί των
εκλελοιπότων χρηστηρίων άξιόν εστιν εντυχεϊν. Αλλά, φαίη
τις αν , τους χυδαίους απαθείς ανάγκη μείναι ταύτης της
>

νόσου , επεί μήτε ακροάμασι μήτε αναγνώσμασιν έχρώντο

τούς των φιλοσόφων σκέμμασι. Τούτοις μεν ουκ αντιλεκτέον,
( 1 ) Cic . Acad . 1, 2 . Cic. Tusc . 4, 3. – Cic. Εp . Fam. 15, 19 .
>

(2) Cic. de Nat . Deor. 1 , 42 . Cic. de Legg., 2 , 7. — Cic. de

Invent. 1 , 29. - Tit. Liv . , 1 , 19. · Varro ap . Augustin. de Civ .
Dei , 4 , 3 . Diod . Sic . 1 , 2 .
( 3) Cic. de Dis. 2 , 57.
 28

αλλ' ετέρους είχον οι απαίδευτοι διδασκάλους, τους άρχοντας

δηλαδή και τους συγκλητικούς. Αρ' ουκ ήκουον εν τη αγορά
Κικέρωνος, καίπερ όντος ευλαβείας ως επιτoπολύ μεστου,

3
φάσκοντος ότι οι θεοί μεν τοις ανθρωπίνοις πράγμασιν ουκ 19

εγκαταμειγνύονται ει μή εν θεάτροις από μηχανής, ότι δε αι

δαδοφόροι Ερινύς ουδέν είσιν ει μή αι του συνειδότος ποιναι
και αι των εαυτους τιμωρουμένων ανίαι ; Και τα ασεβώς έν
τη γερουσία αει λεγόμενα πώς νομιστέον μη έκπυστα γενέ
σθαι ; Οία δή έλεξεν Ιούλιος Καίσαρ εν τη περί των Κατι
λίνα συνομοσάντων σκέψει · ότι ο θάνατος πάντα τα των
θνητών κακά λύει » πέραν δε ούτε φροντίς έστιν ούτε χαρά (1 ).
.

Κικέρων δε λέγει εν τω περί φύσεως Θεών : « Τίς γραύς

» έστιν ούτως άφρων ώστε ταύτα δεδιέναι ά πάλαι έν άδου
» έπιστεύετο τέρατα (2) ; » Και πάλιν εν τοις Τουσκλείοις
Ζητήμασι• « Τίς δε γρανς ούτω μελαγχολά ώστε ταύτα φο
» βεϊσθαι άπερ υμείς δήθεν , ει μή εΐητε τα φυσικά μεμα
>>
θηκότες, αν φοβούσθε (3) ; » Πιθανόν δε έστιν ότι εν τού
τους Κικέρων έλαθε του όντος παρεκτραπείς: πώς γαρ αι
πρεσβύτιδες μάλλον έν Ρώμη ή αλλαχού κατώρθωσαν αν
έκ τών της δεισιδαιμονίας κυμάτων « γαλήν' οράν » κατ'
Ευριπίδην, όπερ ως σπανιωτάτην ευημερίας και φιλοσόφου
ασκήσεως τελευταίον επιγέννημα ύμνησαν οι ποιηταί λέγον
τες τοιάδε .

όλβιος ός τι φυής έστ' αίτιον οίδεν εκάστης,

ήδε φόβων πάντων χορών, αισάν τ' αστυφέλικτον
ποσσίν ύπαι πατέει, κέλαδόν τ' Αχέροντος απλήστου (4) .
(1 ) Sallust, Cal. 51 . - Cic . Cal . 4 , 4 .
( 2) Cic . de Nat . Deor . 2, 2 .
( 3 ) Cic. Tuscul . 1 , 21 .
>

( 4) Felix qui potuit rerum cognoscere causas

 29

Ει δε υπό του Κικέρωνος το τών έν Ρώμη γραδίων γεν

ναϊον μείζον του όντος ήρθη , νομιστέον όμως ότι ουκ εναρίθ
μητοι ήσαν οι εις τους θεούς παρρησιαζόμενοι . Αλλ' έμελλε
μέν ή τοιαύτη διάθεσις εις εναντίαν άλλοιούσθαι, έμελλε δε
τα θεία παύεσθαι εις το αλιβάνωτον και ακνίσωτον αεί χω
ρούντα . Μετ' ου πολύ δε ηδυνήθησαν οι περί τας θρησκείας
περίεργοι αλλήλους παραμυθεϊσθαι ως ο Λουκιάνειος Ερμής
τους μη δοκώσι μηδέν είναι φοβουμένους θεούς : « Τί γάρ
και υπέρμεγα κακόν (φησίν) , εί ολίγοι άνθρωποι πεπεισ
μένοι ταύτα απίασι και πολλοί γάρ εισιν οι ταναντία γι
γνώσκοντες , πλείους Ελλήνων , ο πολύς λεώς και σύρφαξ ,
υ
βάρβαροί τε άπαντες (1 ). »

Τους μέν Έλληνας το της αυτονομίας στερηθήναι και

το εντεύθεν ψοφοδεές και έμφρουρον τας ψυχάς των πολ
λών εις τας δεισιδαιμονίας της πατρίoυς ανεκτήσατο και
προθυμοτέρους εις τας έπεισακτους εποίησεν . Ούτοι τότε
πρώτον οι Έλληνες περί τα θύραθεν ιερουργήματα κατεγί
γνοντο , αλλά μετά την Ρωμαϊκήν άλωσιν δεινότατος παρ'
αυτοίς εγένετο ο τοιούτων ίμερος. Ήδη γάρ κατά την εν
ενηκοστήν πρώτην Ολυμπιάδα τα Αδώνια εκ Φοινίκης με
ταβάντα Αθήνησιν ετελείτο (2) . Και των Βενδιδείων Πλά
των μνείαν πεποίηται ως εν Αθήναις αγομένων , και της
Θρακίας ήν Αρτέμιδος όργια (3), των δε Σαβαζίων Αρι
στοφάνης (4), των δε φρυγίων Δημοσθένης την Αισχίνου
Alque melus omnes et inesorabile fatum
Subjecit pedibus, strepitumque Acherontis avari .
VIRG. Georg . 2 , 490.
( 1 ) λουκιαν . Ζεύς τραγ . γ '.
(2) Πλουτάρχ. 'Αλκιβ . ιη'. -

Πλουτ. Νικ. ιγ'. - 'Αριστοφάν. Λυσιστ.

-

τπβ '.
( 3 ) Πλά- Πολιτ , σελ . τνδ' .
( 4) Αριστοφάν. Λυσιστ , τπη '. .
Cic . de Legg . 2 , 15 .
 -
30

μητέρα διαβάλλων και αυτόν ως τελούση παρόντα τη μη

τρί ( 1 ) . Υστερον δε και μάλιστα μετ' Αλέξανδρον επηλύ
δων εγενετο θεών αφθονία . Οι μεν Αθηναίοι τον Σάραπιν
ή τον Όσιρις Απιν τώ εν Σινώπη Πλούτωνα ή Χθονία
Διϊ (2) προσμεμαγμένον και συγκεκραμένον , παρά Πτο
λεμαίου του Σωτήρος θεόν εισηγάγοντο (3) . Τούτον δε δο
κούσιν οι Σπαρτιάται μη αποδέξασθαι προ των Αντωνίνων
βασιλέων ( 4 ). Παυσανίας δε ο περιηγητής ιστόρησεν εν τω
Ακροκορίνθω δύο Ίσιδος τεμένη , ών το μέν της Πελαγίας,
το δε της Αίγυπτίας επωνομάζετο, και δύο Σαράπιδος, εν
Κανώθω καλούμενον το έτερον ( 5 ). Και μαρτύρεται ο Παυ
σανίας των Αιγυπτίων θεών ναούς ετέρωθι της Ελλάδος ιδείν,
εν μέν Πάτραις δύο Σαράπιδος ιερά (6) , μάλιστα δε Ίσι
δος ιερόν άγιώτατον έν τη Παρνασσίδι Τιθορέα( 7). Στράβων
δε ο τω Αυγούστο συνακμάσας λέγει · « Αθηναίοι δ' ώσ
» περ τα άλλα φιλοξενούντες διατελoύσιν , ούτω και περί
τους θεούς (8) . » Έτι δε και μήν οι Αθηναίοι όπως μη
των αγνώστων θεών μηνιόντων τυγχάνοιεν αμελούντες , έστη
σαντο και τούτοις βωμούς, ένθεν τω εν αγίοις Παύλω πρό
φασις προς ταϊς άλλαις ευπρόσωπος εγένετο και το εαυτού
δόγμα εισαγγείλαι (9) .
( 1 ) Δημοσθέν. περί Στεφ. σελ. τιγ'.
(2) Άρτεμιδ. 'Ονειροκρ. Ε', κς ', γ', δ'.
( 3 ) Παυσαν . Α ', ιη ' . -
Πλουτάρχ . "Ισ . και 'Οσ . κη ' . Tacit . Ηist .
4 , 83 .
( 4) Παυσαν . Γ', ιδ '.
>

( 5) Παυσαν . Β', δ' .

( 6) Παυσαν. Ζ', κα'.
( 7) Παυσαν . 1', λβ' .
(8) Στραβ. 1 ', γ'.
(9) Πράξ. Αποστ. 1Ζ', κθ'. -
Παυσαν . Α', α'. Παυσαν . Ε' , δ '. -
Φιλοστρ . Απ . ς', γ .
 - 34

Παρά δε τους Ρωμαίοις , οι εμφύλιοι πόλεμοι αιμάτων

και δημεύσεων γέμοντες τοσαύτην ταϊς ψυχαίς προς τα αν
θρώπινα δυσελπιστίαν εναπειργάσαντο ώστε πάμπλειστοι
αφανών βοηθειών ορεγόμενοι (ώς εν τοις δεινούς και ανικέ
στους γίγνεσθαι φιλεί) ου μόνον εις τους πάλαι νενομισμέ
νους θεούς αύθις επιφοιταν ήρχοντο , αλλά και εις καινούς
είτινες δοκoιεν επιφανέστεροι και βοηθητικώτεροι . Πρώτον
μεν είπωμεν περί των Κυβελείων οργίων. Ταύτα δή ήδη
περί τους Πινδάρου χρόνους ( 1 ) εις τους Έλληνας και μά
λιστα τους Αθηναίους μετεκεκόμιστο . Αυτών δε μέμνηται
και Ευριπίδης ( 2 ). Παρά δε τους Ρωμαίους και τα εγχώρια
και αρχήθεν νομιζόμενα δαιμόνια σκεπτόμενος ουκ άν ρα
δίως υπολάβοι μέλλειν αυτούς και ετέρων ξενικών εφίεσθαι.
Ήδη γαρ ου μόνον ενενόμιστο μυρίoν θεών πλήθος , αλλά
και είώθει και αυτός θεός εις πολλές ιδιότητας ως κατακε
κερματίσθαι· ου παγγέλοιον παράδειγμα Σουητώνιος έχει
CE
Σεβαστός, φησίν, έπει εις καλιάδα την κατά το Καπε
τώλιον τω Κεραυνία Διϊ ανειμένην συνεχώς έφοίτα, κατ'
όναρ ήκουσε μεμψιμοιρούντος του Καπετωλίου Διός ως
>
αφ' εαυτού ικέται απάγοιντο (3), » οίον εί τινι των νεν
ευσεβών κατά τους ύπνους επισταίη η Λαυρετανή αειπάρθε
νος επιτιμώσα ως όντι προς την εν Βονωνία παναγίαν άγαν
περιέργω . Και δη τους αεί άρχουσι δοκούντος μη εισαγω
γίμων θεών δείσθαι του δήμου , θεσμός έκειτο μή καινούς
ή ξένους, ει μή δημοσία πεπολιτογραφημένους, ως Κικέρων
φησίν εν τω περί Νόμων Β΄ (4). Ηνίκα τοίνυν , λαμβανούσης
( 1) Πινδαρ . Πυθ. Γ', ρίξ'.
2

(2) Ευριπίδ . Βάκχ. θ '. Ευριπίδ . Ελέν . ατα'.

( 3) Sueton . Octav . 91 .
(4) Cicer. de Legg. 2, 8.
 - 32

αύξησιν αεί της Ρωμαϊκής επικρατείας, νέαι θρησκείαι εις

την πόλιν εισέφρουν , ραθυμοτέρους μεν και αφιλοτιμοτέρους
απεργαζόμεναι προς τα πάτρια τους πολίτας, έσθ' ότε δε
ακολασίας τε και ύβρεις συμπαράγουσαι, το κατά των επεισ
άκτων ιερουργιών νενομοθετημένος ισχύος έτυχεν απαιραι
τήτου και το κινείσθαι μή δεχομένης. Το δε μνήμην ποιεί
σθαι του της γερουσίας δόγματος του περί των Διονυσίων
οργίων, ουκ απροσδιόνυσον (πως γάρ;) αλλ' ούν περιττόν
αν δόξειεν. Και κατά την πρώτην εισβολήν των θύραθεν
οργίων και τελετών, οι νόμοι αρκούντως κατεκράτους των
δημοσίων εταιρειών και των ξενικής ένεκα δεισιδαιμονίας
συγκεκροτημένων θιάσων .
Διεξίωμεν δε των ξενικών δεισιδαιμονιών ενίας. Πρώτον
ούν τα Κυβέλεια . Περί το ΣΖ΄ προ Χριστού έτος , έχρήσθη
τους Ρωμαίοις ασάλευτον μενειν την αυτών αρχών και αρ
θήσεσθαι εις μέγα , εί την εν Πεσσινούντι της Φρυγίας Κυ
βέλην μεταπέμψαιντο. Η δε σύγκλητος βουλή πρέσβεις
έπεμψεν εις Άτταλον τον βασιλέα το διοπετές αιτησομένους
άγαλμα της μεγάλης Ιδαίας μητρός (1 ) . Και πρώτον μεν
απωθείτο την δέησιν Άτταλος αλλά δυνατωτάτους ειδυλα
γεγονέναι ή θεός τους Ρωμαίους, ακύρωσε την του βασιλέως
απόκρισιν, ώς πεποίηκεν οβίδιος εν τω δι' έλεγείων Εορ
τολογίω ·

Πέμφθησαν δε πρόμοι · Φρυγίης μέν σκήπτρα διείπεν

"Ατταλος: Αυσονίοις δ' ανδράσιν ουκ εδίδου .
Θαύμα δ' ερω · μακρώ τρέσε μέν μυκήματι γαία ,
ταύτα δ' έφη σφετέρων ή θεός εξ αδύτων :

(1 ) Tit. Liv . 29 , 14. Ηρωδιαν. Α', ια'.

 - 33 -

Βούλoμ' εγώ ιέναι : κραιπνώς δε με πέμψον εκούσαν :

παντός γαρ Ρώμη αξίη εστί θεού (1 ).

Ουκ αντιλέγειν προήρημαι τους φάσκουσιν ώς εν τοις Κυ

βελείοις οργίοις κατά την εσωτερικήν έννοιαν ερμηνευομένοις
είη τι προς την αληθή ευσέβειαν και την κατά το καλόν κα
γαθών αγωγήν ωφέλιμον. Αλλ' ούν ταϊς των παλαιών μαρτυ
ρίαις πεποιθόσιν ομολογητέον ότι τους πολλούς η Κυβέλειος
θρησκεία τρόπων ήν φαυλοτάτων και πάσης μοχθηρίας διδά
σκαλος. Ούδέ φύλον ήν μάλλον βδελυρίαις και καταπτύστοις
γοητείαις προσκείμενον ή το των μητραγυρτών ή Γάλλων
λεγομένων , ιερέων πτωχαλαζόνων και πάσαν ανδρείαν εκτε
τμημένων (2 ). Ούτοι δε μετ' ου πολύν χρόνον συγκοινωνίας
πανουργίας εποιήσαντο προς τους Ενυούς ιερέας, τους Βελλω
ναρίους καλουμένους παρά το ρωμαϊκόν της δαίμονος όνομα ,
και προς τους ιεροπόλους της εν Κομάνους της Καππαδοκίας
τιμωμένης θεάς (3) , και προς τους ιερέας, καλουμένους και
Γάλλους , της πολυωνύμου Συρίας θεού , ούσης Δερκετούς ή
Αταργάτεως ή Ρέας (4) . Ούτοι δε πάντες ανά τάς κώμα;
περιενόστουν τροφήν μεταιτούντες και τας αμπέλους άμα και
τους αμπελουργούς προς του Άττεως τρυγώντες

(1 ) Mittuntur proceres . Phrygiæ tum sceptra tenebat

Attalus : Ausoniis rem negat ille viris.
Mira canam : longo tremuit cum murmure tellus ,
Et sic er adytis Diva locuta suis.
Ipsa peti volui : ne sit mora κ;αι mitte volentem .
Dignus Roma locus, quo Deus omnis eat .
OVID . Fast, 4 , 263 .

(2) Αντιφάν. Μισοπον . "Εκδ . Μείνεκε, σελ. φλβ' .

( 3) Στράβ. ΙΒ' , β'.. Πλουτάρχ. Σύλλ . 6' .
(4) Λουκιαν , περί της Σ . Θ . , ιδ'. - Στράβ. 16 ', α'.
3
 - 34 - -

Τίς γαρ αγροίκων

ουκ οίδεν Άττιν λευκών , ώς επηρώθη (1 ) ;
Πολλάκις δε ως θεία ορμή οιστρηθέντες τους πήχεις οι
κτρούς τραύμασιν ηκίζοντο , άλλων έπαυλούντων και τύμπανα
κρουόντων και ενθέους αδόντων ωδάς (2) . Εν δε Ρώμη των
γυναικών μάλιστα ταϊς ευνοίαις ενηθρύνοντο ούτοι οι απατεώ
νες, περί ων εμβριθώς ο Ιουβενάλιος :
παρά δ' εισιν Ενυούς
μαινάδος, ήδέ Θεών μητρός χορός , ήδέ πέλωρος
ανδρόγυνος , το ελάσσονι φαρμακώ αιδέσιμος φώς,
ός μαλακούς έταμεν κεράμω κεκλασμένω όρχεις
πριν ποτε , κεκράκτης ος όχλον και δήμια νωμα
τύμπανα, και «φρυγίην γναθμούς έννυσι τιάρης:
φθέγγεται αινά, λέγων φοβερήν ήκειν μετοπώρην
και νότον, ει κείνη έκατον μή ώεα ρέζει
και ξηραμπελίνων οι δώρα δίδωσι παλαιών,
όππως , εί τι λυγρών ή αιφνιδίων επίκειται ,
ελθόν ες αμπεχόνας oύλoν λυκάβαντα καθάρη (3) .
(1) Βαβρίου Μύθ. αποσπασμ . β', 'Εκδ. Lewis . Σημείωσαι ότι φράσει
7

ομοιοτάτη και της Εφέσου γραμματεύς έχρήσατο, την κατά Παύλου του απο
C
στόλου στάσιν παύων: « Τίς γάρ έστιν άνθρωπος ος ου γινώσκει την Έφεσίων
και πολιν νεωκόρον ούσαν της μεγάλης θεάς Αρτέμιδος ; » Πράξ . Αποστόλ .
ΙΘ', λε'.
(2 ) Tibull . 1 , 6 , 43 . Propert. 2 , 22 , 15 . Λουκιαν, περί
της Σ . Θ . , ν' .
( 3) Ecce furentis
Bellonæ matrisque Deum chorus intrat , et ingens
Semivir, obsceno facies reverenda minori,
Mollia qui rupta secuit genitalia testa
Jam pridem, cui rauca cohors, cui tympana cedunt
Plebeia, et Phrygia vestitur bucca tiara .
Grande souat , metuique jubet Septembris et Austri
 -
35 -

Εμελλε δε ή περί την Ίδαίαν μητέρα θρησκεία ύστερον

εν μεγίστω λόγω τίθεσθαι ως βασιλεύσι και ιδιώταις υπέρ
τάς άλλας σωτήριος, ο μαρτυρούσιν αναρίθμητοι περί των
ταυροβολίων και κριοβολίων επιγραφαί ( 1 ) .
Ετερα δε εις Ρώμην μετωκήκει όργια, έτι και μάλλον
τας ψυχάς καταδημαγωγούντα , τα Ίσιακά λέγω. Ήδη δε
τω προ Χριστού ΣΙΘ ' έτει ώκοδομήθη Ίσιδος και Σαρά
πιδος ιερόν , αλλά δόξαντος τη γερουσία κατασκαφήναι αυτό,
των δε εργατών το έργο επιθέσθαι οκνούντων , Αιμίλιος
τόθ ' υπατεύων πέλεκυν άρπάσας ταϊς του ναού θύραις προσ
ήραξεν (2) . Αλλ ' ου πολυχρόνιον έμελλε φυγήν φεύγειν Ίσις
και όργια οις τοσούτον προσεκεχωρήκεσαν . Επανήλθον ούν
μετ ' ου πολύ η θεά και Σάραπις μεθ' Αρποκράτους και Άνού
βιδος, ώστε αυτούς και πάλιν συνέβη φυγαδευθήναιυπό των
υπάτων Πείσωνος και Γαβινίου περί το πέμπτος και πεν
τηκοστόν προ Χριστού έτος (3) . Τέλος δε περιεγένετο τα
Αίγυπτιακά ιερά της των αρχόντων αντιπράξεως και περί
τον χρόνον της Ακτιακής ναυμαχίας ου μετρίως εσπουδά
ζετο. Ίσως δε ομολογείν δίκαιοι είημεν άν ότι ταύτα τα
ιερά, ει μη εν πάσι τοις θιασώταις, αλλ' ούν εν τοίς φύσει
γενναιοτέροις, κατά τι προς το οσίως ζην συνετέλει . Προ
Adventum, nisi se centum lustraverit ovis ,
Et xerampelinas veteres donaverit ipsi ,
Ui, quidquid subiti et magni discriminis instat,
In tunicas eat, et totum simul expiet annum.
JUVÉNAL, 6, 511 .

( 1 ) Orelli , 1896 et seqq.; 2319 et seqq . Henzen , 5839 .

Θέασαι και τον εν τή Λουπάρα βωμόν τον υπ' αριθ. λ', Clarac , Descr. de
Ια Sculpt. αnt. du Louvre, και τον εν έτει αωνβ' έκ Τομέως (Koustendje)
πεμφθέντα βωμόν .
(2) Valer. Max . 1 , 3, 3 .
>

(3) Tertullian. Apol. 6 .

 - 36

πέρτιος γούν ο ποιητής , κεκολασμένος μεν την στιχουργίαν ,

ακόλαστος δε τον βίον , τοίς Ισιακούς μυστηρίοις εγκαλεί
απείργουσιν αυτόν του τη ερωμένη Οστία συγγίγνεσθαι και
γελοίως αυτήν την θεόν προπηλακίζει. Η δε εστία Kυνθία
εκαλείτο, ατεχνώς κατ' αντίδρασιν της Αρτέμιδος :

Οργιά μοι τρισάλαστα πάλιν περιέρχεται αύθις :

νύκτ’ ήδη δεκάτην Κυνθιας αγνοπολεί.
Είθε δ' όλοιθ' ήπερ χλιαρού Νείλοιο παρ' όχθων
πέμψε γυναιξί τέλη Ιναχές Αυσονίαις ,
ή θεός έμπαθέας τοσάκις διενόσφισ' εραστές.

Ουχί σοι Αιγύπτου φύλον το μελάγχιμον αρκεί ;

Εις Ρώμην τί μόλες, τηλ’ αποπλαζομένη και
Και τι σοι , ει κούραι κνώσσουσιν άλεκτροι, όνειαρ ( 1 ) ;
Τοσαύτα Προπέρτιος ώς αμύητος . ο δε συγγράψας , όστις
ήν, το περί Ίσιδος και Οσίριδος σύγγραμμα, λέγει τάδε ,
κακώς μεν ετυμολογών και κατά τα εν τω Πλάτωνος Κρα
τύλω, αλλά την τοϊς Ισιακούς οργίοις ενδημούσαν όσιότητα
εναργώς εμφαίνων : « Ελληνικών γάρ ή Ισίς έστι , και ο
1
Τυφών , πολέμιος τη θεώ και δι' άγνοιαν και απάτην τε
τυφωμένος και διασπών και αφανίζων τον ιερόν λόγον
(1 ) Tristia jam redeunt iterum solemnia nobis ;
Cynthia jam noctes est operata decem .
Atque utinam Nilo pereat quæ sacra tepente
Misil matronis Inachis Ausoniis ,
Quæ dea tam cupidos toties divisit amantes,

Án tibi non satis est ſuscis Ægyptus alumuis ?

Cur libi tam longa Roma petita via ?
Quidve tibi prodest viduas dormire puellas ?
PROPERT . 2 , 33 .
 - 37

» όν ή θεός συνάγει και συντίθησι και παραδίδωσι τους τε

»
λουμένοις θειώσεως , σώφρονι μεν ενδελεχώς διαίτη και
»
βρωμάτων πολλών και αφροδισίων αποχαίς κολονούσαις
και το ακόλαστος και φιλήδονον, αθρύπτους δε και στερράς
εν ιερούς λατρείας εθιζούσαις υπομένειν , ών τέλος έστιν
» ή του πρώτου και κυρίου και νοητού γνώσις όν ή θεός
»
παρακαλεί ζητείν παρ' αυτή και μετ' αυτής όντα και συν
» όντα (1). » O

Ουδε τα περί Παυλίνην γενόμενα, γυναίκα δωμαΐδα των

επιφανών, τους Ίσιακούς προσκειμένην, εις διαβολήν αυτών
των μυστηρίων μαρτυρεϊ . Ιώσηπος γαρ λέγει ότι εις το σω
φρονείν ανέκειτο πάσα ή αυτής του βίου επιτήδευσις . Αλλά
τους ιερέας ουκ άν τις κατά το άξιον βδελύττοιτο οι κατά
της ευσεβούς αλλά μη σοφής ανθρώπου έχθιστον πανούρ
γημα μηχανησάμενοι κατά πρόσταγμα Τιβερίου ανεσταυρώ
θησαν (2) .
Ούδέ τα καινά από της Ασίας θεία διαριθμουμένοις θέμις
αν είη παραλιπείν τα έκ της Περσίδος Μιθριακά. Δοκεί δε
πρώτον υπό των Κιλίκων πειρατών, ούς ανασχετα τολμή
σαντας τέλος ανείλε Πομπήιος Μάγνος, ανά την τους Ρω
μαίοις υπήκοον διαδοθήναι. Περί ών δή λέγει ο Χαιρωνεύς:
Ξένας δε θυσίας έθυον τας εν Ολύμπω, και τελετάς τινας
απορρήτους ετέλουν , ών ή του Μίθρου και μέχρι δεύρο
διασώζεται, καταδειχθείσα πρότερον υπ' εκείνων (3) .
Άλλο δή παράδειγμα τουτί ότι φιλούσαν οι άγαν παρανο
μούντες εις μυστικές καταφεύγειν τελετάς προς παραμυθίαν
του συνειδότος και του άλάστορος εκτροπήν. Τον μεν αρ
(1 ) Πλουτάρχ . “ Ισ, και' Οσ . β ' .
(2) Ιωσήπ. ΙΗ', γ', δ'.
(3) Πλουτάρκ. Πομπ. κδ'.- Πλουτάρχ . "Ισ. και 'Οσ . μς', μζ".
 38 -

χαίον κατά τους εν Πέρσαις σοφούς της θρησκείας ταύτης

νούν διερευνήσαι και απαγγείλαι ου της παρούσης αν είη
θεωρίας. Περί δε των οργίων ως ετελείτο εν Ελλησι και
Ρωμαίοις, ιδιαίτερα συγγράμματα μη σωζόμενα συνέταξαν
Πάλλας τις και Εύβουλός τις , ών αμφοτέρων μέμνηται Πορ
φύριος (1 ) . Σώζονται δε ουκ εναρίθμητοι επιγραφαί ώδε
πως έχουσαι είτε ρωμαϊστί είτε ελληνιστί• « Θεώ Ηλία
ανικήτω Μίθρα (2). » Ένιοι δε τους Μιθριακούς διαβε
βλήκασιν ως άνθρωποθυσίαις χρωμένους. Ει δε ουκ αλόγως,
επαύσατό γε το άγος επί Αδριανού, ως μαρτυρεί ο Πάλλας
εκείνος ( 3) . Κόμμοδος μεν ο βασιλεύς λέγεται εν τοις ορ
γίοις τούτοις άνθρωπον θύσαι, αλλά τυραννική μάλλον υβρει
και ακρατεί προς μιαιφονίας ορμή ίσως κρίνεις αν ή τους
Μιθριακούς εθίμοις πειθαρχήσαι ( 4).
Τούτον δή τον τρόπον οι τέως άγνωστοι θεοί εις Ρώμης
και εις τας αυτή υποτελείς Ελλήνων πόλεις εισώρμησαν,
εκ πάσης της βαρβάρου αποδημήσαντες . Πάνυ γούν χαριέν
τως ο Σαμοσατεύς πεποίηκε τον Ερμήν, κήρυκα των Ολυμ
πίων θεών εκκλησιαζόντων , απολογούμενος ότι « ου πολύ
γλωττός είμι, ώστε και Σκύθαις και Πέρσαις και Θραξί
» και Κελτοις ξυνετα κηρύττειν (3 ) . Ουδε ταύτην την
θεών επηλύδων εισβολήν παρείδεν ο Ιουδαίος Φλάβιος Ιώ
σηπος" φησί γάρ : « Οι μεν πρότερον εν ταϊς τιμαίς ακμά

(1) Πορφυρ . περί απ. των εμψύχων Β', ιδ'. - Δ ', ις'.
(2) Orelli , 1908 et seqq .; 2340 et seqq. — Henzen , 5844 et seqq .
- Θέασαι και τα εν τη της Λουπάρας γλυπτοθήκη ανάγλυφα τα υπ' αριθ. 76,
122 , 726, 781. Clarac, Desc. de la Sculpt. ant. du Louvre, xzi Rev.
Archéol., mai 1862 ,9 art. 2 .
( 3) Πάλλαντος παρά Πορφυρ.π. απ. των εμψ. Β', νδ'.
( 4) Æl . Lamprid . Commod . 9.
( 5) Λουκιαν. Ζεύς Τραγωδ . ιγ'.
 -
39

» σαντες θεοί γεγηράκασιν· οι δε επακμάζοντες τούτων εν

>

δευτέρα τάξει υποβεβληνται» ούτω γαρ ευφημότερον λέ

» γειν. Αλλοι δε καινοί τινες εισαγόμενοι θρησκείας τυγ
χάνουσιν , ώς, εν παρεκβάσει ών προείπομεν, τους τόπους
D
ερημωθέντας καταλιπείν . Και των ιερών τα μεν έρημούν
• ται, τα δε νεωστι κατά την των ανθρώπων βούλησιν έκα
• στος ιδρύεται, δέον το εναντίον της περί του θεού δόξαν
»
αυτούς, και την προς αυτόν τιμήν αμετακίνητον διαφυ
» λάττειν ( 1 ) . » Εν τούτω δε τω μυρίω θεοσεβειών πλήθει,
κατά τινα μέν διαφωνουσών αλλήλαις, κατά δε πολλά ουκ
εύθεωρήτουςέχουσών τας διαφοράς, ανδράσι και νουν έχουσιν
εικός ην μεγάλην απορίαν έγγίγνεσθαι περί του ποία εκάστη
την φύσιν είη και τον χαρακτήρα. Ού δη μαρτύριον εναργές
επιστολή του αυτοκράτορος Αδριανού, ώδε πως έχουσα , πλην
είτι περιείλομεν, της νυν επισκέψεως αλλότριον · « Αδριανός
»
Σεβαστός Σερβιανώ υπάτω χαίρειν. Την Αίγυπτον , ήν
))
πρός με επήνεις, φίλτατε Σερβιανέ, όλην μεμαθηκα κού
φην, μετέωρον και προς πάσας της φήμης ριπάς ρεμβο
μένην. Οι μεν γαρ Σάραπιν σεβόμενοι χριστιανοί εισι ,
Σαράπιδι δε καθωσιωμένοι εισίν οι Χριστού επίσκοποι είναι
φάσκοντες. Ουδείς εκει Ιουδαίων αρχισυνάγωγος, ουδείς
»)

Σαμαρείτης , ουδείς χριστιανών πρεσβύτερος, ου μαθημα

>
τικός, ου σπλαγχνοσκόπος, ουκ αλείπτης. Αυτός εκείνος ο
>)
πατριάρχης παραγενόμενος εις Αίγυπτον, υπό των μεν τον
>)
Σάραπιν , υπό τών δε τον Χριστόν προσκυνείν αναγκάζεται.
Είς αυτούς θεός έστι. Τούτον οι χριστιανοί, τούτον οι Ιου
δαίοι , τούτον δε πάντες σέξουσιν (2) . »
)

(1) Ιωσήπ . κατ’ Απίων. Β', λε'.

(2 ) Vopisc. in Salurnin. 8. Mélanges d'hist , anc , et de philo
logie, par E. Egger, art. 9 , p . 252 (Paris, 1863) .
 - 40 -

Προσέτι δε εις Ελλήνων και Ρωμαίων ουκ ολίγους διεπε

φοιτήκει ή Μωσαϊκή θεοσέβεια , είτε αληθώς προσηλύτους
καλείσθαι ήξιωμένους , είτε αιρετιστάς τα αρέσαντα μόνον
των αυτής δογμάτων εκλεγομένους . Και σφόδρα δέδια μη
πολλοί των τη ιουδαϊκή θεμένων τότε πολιτεία μάλλον το
μυστικόν έθήρων και το άτοπον των ιερουργιών ή το τη
αιρέσει ειλικρινώς και κατά τον άδολον Ισραηλίτης ( 1 ) επι
τηδευομένη σύμφυτον σεμνόν τε και όσιον . Ικανόν γάρ τε
κμήριόν εστι του υπειναι πολύ το φιλόκαινον και το μάταιον
ει μανικώς έχει προς θρησκείαν τινά ή γυναικωνίτις . Απλή
στως δ' άρα περί τα Ιουδαϊκά ενίσει το θήλυ. Ούπερ αξιό
λογον παράδειγμα παρ' Ιωσήπω εύρηται διηγησαμένω δητα
τους Δαμασκηνούς επί Νέρωνος την των εν τω άστει Ιου
α
δαίων αναίρεσιν σπουδάσαι : « Εδεδοίκεσαν δε , φησί , τάς
εαυτών γυναίκας , απάσας πλήν ολίγων υπηγμένας τη Ιου
δαϊκή θρησκεία διο μέγιστος αυτούς αγών εγένετο λαθείν
και εκείνας (2)
) . » Εμφορηθεισών γούν εκ ουκ οίδ' όπόσαις
πόλεσιν των γυναικών της διδαχής ταύτης , δι' εύμαρείαςεστι
συνιδείν το αποθησόμενον . Τίς γαρ αγνοεί εφ' όσον ισχύου
σιν αι μητρικαι προθυμίαι εν τη πρώτη των παίδων αγωγήκαι
Και προς τους Ιουδαΐζουσιν αλλοεθνέσιν ενεδήμουν και παν
ταχού της οικουμένης ούκ εναρίθμητοι των ανέκαθεν Εβραίων,
η λεγομένη διασπορά, όντες τα πλείστα Φαρισαίοι και δήπου
περί το προσηλύτους επαγαγέσθαι φιλοτίμως πολυπραγμο
νούντες . Ήδη γούν κατά τα πρώτα έτη του χριστεπωνύμου
χρηματισμού εν όλη τη των Ρωμαίων επικρατεία πρόχειρον
ουκ αν ήν τόπον φράσαι Ιουδαίους μη έχοντα . Τίνι δ' ουκ

(1) Ευαγγ . Ιωάνν . Α ', μη '.

(2) Ιωσηπ . Ιουδαϊκ. Πόλ., Β', κ', β'.
 - 41 -

αν επέλθοι θαυμάζειν την Ιουδαϊκήν θεοσέβειαν πολλοίς μη

αυτή εντεθραμμένοις ούτω γενέσθαι περισπούδαστον, αναλο
γισαμένω ότι τοσούτοι εν πάσαις χώραις άνθρωποι τους Ίου
δαίους εμίσουν μίσος ανήκεστον ; Ου μην αλλ' ου μόνον ιδιώ
ταις αμύθητον όσοις ήρεσε τα αυτών δόγματα, αλλά και τους
ηγεμόσιν . οΟ μεν ούν Ιώσηπος πολύς έστι λέγων τους παρά
της οικουμένης πεμπομένους των εν Ιεροσολύμοις θεώ δα
σμούς. Και ότι ο χώρος υπό πάντων των ανθρώπων προσ
εκυνείτο και τους από περάτων γης αλλοφύλους ακοή ετιμάτο ,
και ότι οι Ρωμαίων βασιλείς ετίμησαν και προσεκόσμησαν
το ιερόν αεί ( 1 ). ο δε Τερτουλλιανός : « Της Ιουδαίας και
.

και τον θεόν θυσίαις (φησί ), και τον ναόν δώρους, και το
έθνος συνθήκαις ενίοτε , ώ Ρωμαίοι , ετιμήσατε (2) . »
Άχθέντες δε πρώτον είς Ρώμην ως αιχμάλωτοι υπό Πομ
πηίου Μάγνου και ήδη επί πολλής αδείας οικοδομούντες
προσευχάς , εν τη περαία του Θύμβρεως μάλιστα κατώκουν
οι Ιουδαίοι. Ότι δε ου σπάνις ήν του φύλου μαρτυρεί ο ποιητής
Φλάκκος εν πλαστώ διαλόγω
Σάββατα δ' έστι τριηκόστ' · ανταποπαρδείς
βούλεαι Εβραίοις ψωλούς;; » « ου γάρ μοι ενεστιν
θρησκείη. » « Μάλλον κάτοχος θεώ είμ ' εγώ, εις τις
των πολλών (3) . »

Επί δε Τιβερίου Καίσαρος , αξιόλογον εγένετο παράδει

( 1 ) 'Ιωσηπ . Ιουδ . Πολ . Ε ', ε', α'. - Ε', γ', ς . – Δ', δ', γ'.
5
-
2

(2 ) Cujus (Judææ) et deum victimis et templum donis et gentem

foederibus aliquando, o Romani , honorastis. Tertull. Apol. 26.
(3) Hodie tricesima sabbala ; vin 'tu
Curtis Judeis oppedere ? Nulla mihi , inquam,
Relligio est. Al mi : sum paullo infirmior, unus
Multorum . HORAT. Sat. 1 , 9, 71 .
 - 42

γμα του των Ρωμαίων γυναικών προς ταύτην την θρησκείαν

ζήλου. Φουλβία γάρ, γυνή των επιφανών, τους Ιουδαϊκούς
προσεληλυθυία νομίμοις , πώς υπό τεσσάρων ανδρών Εβραίων
πολλού κεφαλαίου απεστερήθη , προφάσει δώρων εις Ιεροσό
λυμα πεμφθησομένων, ο Ιώσηπος δεδήλωκεν. ο δή πανούρ
γημα τους Ιουδαίοις εγένετο παραίτιον του επί τινα χρόνον
έκ Ρώμης φυγαδευθήναι (1 ) . Και ύστερον , επί Νέρωνος
δηλαδή, λέγει ο Σενέκας: « Οτε δε εν τω μεταξύ τα έθιμα
και του εξωλεστάτου έθνους εις τοσούτον επεκράτησεν , ώστε
» ανά πάσας ήδη χώρας παραληφθήναι , οι νικηθέντες τους
νικήσασι νόμους έδοσαν . Εκείνοι δ' όμως του σφετέρου
1 )

>>
θεσμού τας αιτίας ίσασιν , αλλά του όχλου ο πλείστος
πράττει, του χάριν πράττει άγνοών (2) . » Και επί Τραϊα
νου Ιουβενάλιος ο συλλογράφος διασύρων το των Ρωμαίδων
προς τας ξενικάς δεισιδαιμονίας επιμανές λέγει άπερ άν τις
ώδέ πως μεταφράσεις :

Κόφινον χόρτον τε λιπούσα ,

Εβραίς ήνί τρέουσ' εις ούς μύχατον ψιθυρίζει,
η διδαχής πρόπολος Σολυμηίδος , αρχιέρεια
δενδρίτις, κήρυξ σοφή ουρανού ύψιμέδοντος .
Χείρα δε φειδωλήν τείνει δέσποιν' • οβολοίο
ούς κε θέλοι τις Ιουδαίοι πωλούσιν ονείρους (3) .
( 1 ) Ιωσηπ. Αρχαιολ. Ιουδ . ΙΗ', γ', ε'.
(2) Cum interim usque eo sceleratissimæ gentis consuetudo con
valuit, ut per omnes jam terras recepta sit, victi victoribus leges
dederunt. Illi tamen causas ritus sui noverunt , sed major pars
populi facit, quod cur faciat ignorat. – Seneca , Fragm . ap . Au
gustin . de Civ . Dei, vi , 11 .
( 3) Cophino fenoque relicto
Arcanum Judæa tremeus mendicat in aurem ,
Interpres legum Solymarum , et magoa sacerdos
 43

Κανταύθα ως εν παρόδω ειρήσθω ότι ουδείς αν συν δίκη

τον ποιητήν έπαιτιάσαιτο ως καταψευσάμενον των Ιουδαίων
περί του όνειροπολικού . Λέγει γάρ τις των αγίων πατέρων ,
.

Νεμέσιος: « Τούτο δε εστι και το δι' ονείρων θεσπίζον ημίν

και το μέλλον ηνπερ μόνην αληθή μαντείαν οι Πυθαγόρειοι λέ
» γουσιν είναι , τους Εβραίους ακολουθήσαντες (1 ). » Όπως
δε τω εις τον ιουδαϊσμόν ανήκοντι λόγω επιθώμεν κολοφώνα,
λαβόντες παρ' 'Ιωσήπου προσγράψομεν ταυτί • « Ου μην αλλά
» και πλήθεσιν ήδη πολύς ζηλος γέγονεν έκ μακρού της
>
ημετέρας ευσεβείας · ουδ' έστιν ου πόλις Ελλήνων ουδητες
ούν, ουδέ βάρβαρος, ουδε έν έθνος , ένθα μη το της εβδο
»
μάδος, ήν αργούμεν ημείς, έθος ου διαπεφοίτηκε και αι
νηστείαι, και λύχνων ανακαύσεις, και πολλά τών εις
>)
βρώσιν ημίν ου νενομισμένων παρατετήρηται (2).
Και άλλη τις θεολογία , ορμηθείσα μεν εκ της Παλαι
στίνης , ούσα δε συγγενής άμα και ανατρεπτική της Μω
σαϊκής, πολυετή μέν χρόνον έπραξε ταπεινώς, υπό των πλου
σίων τε και πεπαιδευμένων καταφρονουμένη και αγοραίοις
βαναυσοις τε αρκουμένη μαθηταίς, περί δε την του Τυανέως
εις τουμφανές μετάβασιν, ουκέτι σμυχομένη , αλλ' αναλάμ
ψασα εμπρησμού δίκην άμφιλαφούς , παντοίων ανθρώπων,
εν οις και τινες ουκ άσημοι, τας ψυχάς επενέμετο. Ποίαις
δε τύχαις έχρήσατο μέχρις ου ταϊς Καισαρείοις ενεγράφη
σημαίαις το « εν τούτω νίκα, » ουχ ημέτερον διεξιέναι, οιο
Arboris, ac summi fida internuntia cæli .
Implet et illa manum , sed parcius : ære minuto
Qualiacumque voles Judæi somnia vendunt.
JUVÉNAL, VI, 543.
(1) Νεμεσίου ιε'.
(2) Ιωσήπου κατ ’ Απίωνος , Β', λθ' . Το δε εβδομάς ενταύθα δύναται σάβ
βατον .
 μένων ότι βέλτιον περί τηλικούτων σιωπών ή ολίγον ειπείν .
Αλλά και τούτων επιψαύειν που και που τα του Τυανέως
ημάς αναγκάσει και η χρεία ταύτης της διασκέψεως.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ '. - Περί της τότε θεοληψίας και θαυ

ματουργίας και άλλης δεισιδαιμονίας.
Περί των νεωτέρων ούν εν Ελλησι τε και Ρωμαίοις θείων
ειρήσθω τοσαύτα. Τα δε του Τυανέως Απολλωνίου διασαφή
σαι , et γε ενδέχεται, επικεχειρηκόσι , πολλών αυτόν θεόληπτον
γενέσθαι ή του δοκείν τοιούτον αντιποιήσασθαι οιoμένων , πασ'
ανάγκη διεξιέναι τινά περί της τότε νομιζομένης θεοληψίας
και θαυματουργίας και της άλλης ιδιαίτερον προσαγορευομέ
νης δεισιδαιμονίας .
Επ’ Ασίας μέν (μήτηρ δε η Ασία των θεοκλυτουσών φιλο
σοφιών ) αρχήθεν τα θεία πλείστου άξια ένομίζετο, και οι περί
τα ιερά πολλής τε τιμής ήξιoύντο και πάντων άλλων ανθρώ
πων υπερίσχυον. Οι δε Έλληνες, καίπερ ιερουργούς και μάν
τεσι χρώμενοι και αυτοί, ου προς την αυτών τέχνην ταϊς
διανοίαις επτήχεσαν . Ήδη δε εν τοις καθ' Όμηρος χρόνους
αι πράξεις και αι αρεται και αι επιτηδεύσεις δι' οικείαν
μάλιστ' ανθρώπω άξίαν επηνούντο. Και ο ποιητής τους μεν
ώδους συχνός γεραίρεται, τους δε μάντεις και ιεροσκόπους
εν σμικρώ τίθεται. Το δε παρρησιαστικών απόφθεγμα του
"Έλληνος, φιλοπόλεως μάλλον όντος ή φιλοθύτου ,
Είς οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης ( 1 ) ,
ουκ άν ποτ' εχώρησεν ή ψοφοδεής και μικρόψυχος του εν Ασία
βαρβάρου διάθεσις.
(1) Ομήρ. ' Ιλιάδ. ΙΑ', σμγ'. - 'Αριστοτέλ. Ρητορ . Β', κα' . - Λουκιαν .

Έγκ. Δημοσθ . ε '. -

Cic . de Senecl . 4 , 11 . Plin . Ep . 1 , 18 .
 46

Υπεναντία μεν δή υφ' Ηροδότου και Θουκυδίδου παρα-:

δείγματα σώζεται, αλλ ' επειδή ανδρών ιδιότησι προσγρα
πτέα δοκεί , ου μάχεται οίς λέγομεν. Και μην ουκ άν ποτε
δυνατόν αν εγένετο το περιφρονείσθαι τους μάντεις και την
αυτών τέχνην , ει μή συναινούντων των πλειόνων · το δε
τιμάσθαι τους μάντεις υπό τινων , ουκ αν εκώλυσαν οι
πλείους .
Αλλ' 'Ασίας της πλείστης οι μη Έλληνες οικήτορες τους
δυναστεύουσι , μάλιστα δε τους ιερεύσιν, εκ παλαιοτάτου
δουλοπρεπώς χειροήθεις γεγονότες και υπό του συντετρά
φθαι δεισιδαιμονία το φρονείν λελωβημένοι, μυθώδες ή τε
ρατώδες ουδέν ήν ή τι ουχ ετοιμότατοι ήσαν ασπάζεσθαι.
Ουδέ ποτε ο Ασιανός το μεγαλείον του ανθρωπίνου νου κατ
έλαβεν αυτού κατ' αυτόν χωρίς τεράτων ενεργούντος , σοφίαν
δε την μή θαυματουργούσαν περί ουδενός ποιείται . Ουδέποτε
οιός τε εγένετο σαφώς εαυτο συνειδέναι καλώς και όσίως εκ
ταυτομάτου δρώντι, άτε δή του λόγου των ηγεμονικό ου
μάλλον ή αδήλω τινι δαιμονίω προστατούντι θαρρών. Αλλά
τόδε το παν και τα του βίου ανεξετάστως και παιδίου δίκην
θεώμενος ουδε τα εκτός των ένδον τη διανοία χωρίζει . Ουκ
αυτά δε τα πράγματα διηγείται αλλ' ας παρά των πραγ
μάτων ειληφώς τυγχάνει δόξας και φαντασίας . Όντινα μέν
.

μύθον ακούσας θέλγεται ραδίως συναρπάζει · οίς δε και αυτός

ελαθε πλάσας ως αληθέσιν ούσι πείθεται. Ούτως ούν ευήθως
και απερισκέπτως διακειμένων των ψυχών, εξεφύετο παντοία
τερατώδη διηγήματα, από μη θελόντων ψεύδεσθαι αρχόμενα ,
και διά στoμάτων αει αυξανόμενα εις το άσειστον προύχώρει,
μηδενός τό βέβαιον ιχνηλατούντος . Το δε τέρας αυτούς ου
δαμώς παρά φύσιν , αλλά κατά φύσινέδόκει γίγνεσθαι» ουδε
τους νυν ή και τόθ' υπ’ ένίων μετ' Αριστοτέλης λεγομένους
 - 46 -

φύσεως νόμους διέκρινον, άτε ουκ επαΐοντες ών εμπειρίαις

χρώμενοι ακριβέστατα διορίζομεν οι νύν άνθρωποι, εκ δε του
ευθέος πάντα τα φαινόμενα αυτονόμοις δημιουργούς προσένε
μον ών έκαστον τοσούτω μείζω θεόν ενόμιζον όσω μάλλον το
φαινόμενον εξεπλήττοντο. Και σύμβολα της θείας ευεργεσίας
η δυνάμεως επινοήσαντες, αυτά τα σύμβολα ήδη αντί θεών
σέβεσθαι και προσκυνείν έφιλοτιμούντο . Τούτων μέν των συμ
βολικών εικόνων περιττόν αν είη λέγειν όση κατ' Ασίας και
μάλιστα παρά τους Αιγυπτίοις ην αφθονία , όθεν θρησκειών
ατοπωτάτων αναρίθμητον πλήθος', ώστε πολλές παρ' ημών
υπεροψίας τους Αιγυπτίους , καίπερ εν τοσούτοις σοφούς γενο
μένους, τυχεϊν.
Ήδη δε επί των πρώτων Ρωμαίων αυτοκρατόρων, οι την
Ασίαν ενοικούντες Έλληνες θειασμοίς άγαν προσέκειντο , και
ότωούν τερατώδει έφίλουν καταπλήττεσθαι, και πάσιν αντί
πάντων ήν η μυστική περιεργία και η άλλη περί δαιμονίων
ληρώδης σεμνολογία.
Ακορέστως δε πάντες πρoσίεντο τα Πυθαγόρα τε και Πλά
τωνι φιλομυθότερον επινοηθέντα, οικειότερα δή όντα τη ενθέω
εξ 'Ασίας σοφία, της δε νηφούσης κατά Ζήνωνα ή τον Στα
γειρίτην θεωρίας και αγωγής ολιγώρουν . Τοιαύτα μεν ουν
πάσχοντες οι Έλληνες διετέλουν στενολεσχούντες περί των
θείων απορροών, και περί της των δαιμόνων και ημιθέων και
άλλων ουρανιώνων φύσεως, ου λύσιμα λύειν διαγωνιζόμενοι
και λόγους είροντες αδιεξόδους. Ενώ δε οι θεόσοφοι την τε
λείαν γνώσιν διώκοντες και περί των δαιμονίων λεπτολογού
μενοι αεροβάτουν, οι πολλοί των κατά φύσιν αρετών και του
σώφρονος βίου λόγον μηδένα ποιούμενοι τω έργω εδαιμονίων :
διοσημείας γαρ και θεών εν ανθρωπίνεις ιδέαις επιφανείας,
και ψυχαγωγίας και νεκρών εξ άδου καθόδους, και εξ αδήλου
 -
- 47 -

φωνάς και γιγνομένας είτε ύπαρ είτε όναρ όψεις περιεργά

ζοντο. Ει δε των τοιούτων τι φέρoι τις εις μέσον, ή και θεών
του αυτός πρόπολος είναι και εντολάς έκφαίνειν υποκρίνοιτο,
αφυλακτοτάτης και χαυνοτάτην παρ' ολίγου δείν πάντων
έσπατο πίστιν .
Ονειροι δε από των παλαιών (μαρτυρεί δε το Ομηρικόν
όναρ εκ Διός έστιν) μέχρι των καθ ' ημάς χρόνων αεί ένομίσθη
σαν μετέχειν τι του τε κατ' ανθρώπους και του κατά θεούς και
δαίμονας βίου , και εν μοίρα κλίμακος είναι ταϊς αλλήλων
επιμιξίαις υπουργούσης. Διό πολλοί επείσθησαν δια των ονεί
ρων τα τους θεούς δόξαντα συμβαλείν πειράσθαι, και μην απ'
ονείρων αρχάς έλαβον και τελεται καιναι και ναών ιδρύσεις,
ονείροις δε, ώς πιστοτάτοις θεών αγγέλοις, έβεβαιώσαντο τας
επινοίας πολλοί περί τα θεία νεωτερίσαντες . Ου δή πολλα
επιγραφαί σώζονται μαρτυρίαι. Ουδε τότε πρώτον εγίγνετο
τοιαύτα και γάρ ήδη προ πολλού υπ' ονείρατος κινηθείς ή
κινηθήναι υποκρινόμενος ο Σωτήρ Πτολεμαίος μετεπέμψατο
τον Σινωπέα Πλούτωνα συγκρατον εσόμενον τώ των Αιγυ
πτίων Οσίριδι Απιδι (1 ) .
Έναργές δε της τότε περί ονείρους πτοήσεως μνη
μείον διαμένει τα πέντε ονειροκριτικών βιβλία Άρτεμι
δώρου, Εφεσίου μεν την πατρίδα , προελoμένου δε εκ
της μητρίδος , ει κρητίζειν έξεστι , Δαλδιανού καλεί
σθαι (2)
) , ανδρός ιατρού Αντωνίνω τώ Ευσεβεί και το
αυτού υιώ συνακμάσαντος , ός ματαίαν εφιλοτέχνησεν επ.
στήμην , πεποιθώς μέν ταϊς δημώδεσι . παραδόσεσι και ταϊς
ιδίαις εαυτου εμπειρίαις , φάσκων δε προτρεψαμένου του

( 1 ) Tac. Hist . 4 , 84 . Πλουτάρχου "Ισ. και Οσ., κη'.

(2) Άρτεμιδ . Όνειροκ. Γ', ξς':
 .
48
Δαλδιανού Απόλλωνος εις τήνδε την πραγματείαν παρ
ελθείν (1 ). Έτερος δε, ιατρός και αυτός, ίσος γενόμενος τω
Άρτεμιδώρω τοις τε χρόνους και τη πλάνη , Αϊλιος Αριστεί
δης, ύστερον δε υπό θεοληψίας εαυτόν Θεόδωρον επονομάσας ,
Αδριανών πολίτης έν Μυσούς, περί ου και Φιλόστρατος εν Βίοις
Σοφιστών πεπραγμάτευται (2) , έξ λόγους συνετάξατο ους
ιερούς εκάλεσεν , όντας εφημερίδας μακράς υφ' ής τέλος απέ
θανε νόσου , εν οις πολλές δι' όνειράτων γενομένας θεραπείας
αναγέγραφε. Τών δε όνειράτων χάριν κατεκλίνοντο οι νοσούν
τες εν Ασκληπιείω τινί ή Σαραπείω (3). Ταϊς δε καθ ' ημάς
Mεσμερικαϊς λεγομέναις παραπλήσιαι δοκούσιν είναι των ιά
σεων τούτων ουκ ολίγαι .
Τοιαύτην ήν ή προς τους ονείρους πίστης. Και το θαύμα ;
1
πολλοί γάρ και εγρηγορότες οράν ήξίουν αμεταπείστως πολλά
μηδ' όλως γενόμενα. Και δη εις τούτό γε παρά τοις θεοσό
φους και τους αυτών μαθηταίς το ενθουσιαστικών επεκράτει
της φαντασίας , ώστε των υποκειμένων τα μάλιστα φιλοσόφου
διαπορήσεως δεόμενα τω αληθεί αυτίκα έδόκει ισόρροπα και
( 1 ) 'Αρτεμιδ. 'Όνειρ. Β ', δ'.
(2) Φιλοστρ . Βίοι Σοφιστ . Β', θ ' . Συνεσ . Δίων.
-

( 3) Αριστείδ. Ιερ. Λογ. κγ', σελ. υμς' - κδ', σελ. υμε' - λγ΄, σελ.
φμς'.- Συνεσίου π. ενυπν.-- Melanges d'histoire anc . et de philologie,
par E. Egger, art. 17. - Δοκεί δε πεπλανήσθαι Κυρ . Ιττορφ, οιόμενος
(Revue Archeol . juillet 1862 ) τον εν Ποτιόλoις ναόν τον αεί ποτε λεγό
μενον Σαράπιδος μη γενέσθαι τούτου αλλ' 'Ασκληπιού. Ιατρός γάρ μέγας και
Σάραπις ουχ ήττον του Ασκληπιού , και εν τοις περί ών ο λόγος χρόνους
μάλλον ηύδοκίμει ο Αιγύπτιος του Επιδαυρίου. -- Tacit . Ηist . 4 , 81. –
-

Στράβ. ΙΖ', α' 'Αρτεμιδ. 'Ονειροκρ. Ε', 46' - 'Αριστείδ. Ιερ. Λογ.
κε' , σελ . φ'. - 'Αριστείδης μέν λέγει εν Ιερ. Λόγων τώ γ' φανήναι έαυτώ
Σάραπιν και Ασκληπιον « αλλήλοις τινά τρόπον εμφερείς, » αλλ' ουχ όμως
)

νομιστέον ένα και τον αυτόν γενέσθαι διώνυμον θεόν . Ο γάρ Σάραπις μάλλον
ήν χθόνιος και Πλούτωνα όμοιούσιος, αλλά Μειλιχίω . 'Αρτεμιδ. 'Ονειροκρ.
Ε', κς'. 41. Zδ'.
 - 49 -

πίστεως αξιώτατα . Σημείον δε ανέλεγκτον, ότι ούτε γνωστικοί

καλούμενοι και πολλοί των τότε και τών ύστερον ενθέως φιλο
σοφούντων σφίσιν αυτοϊς έδοξαν αυτώ τω θεώ παρόντες όμι
λεϊν και ενθένδε θείαν τινά δύναμιν απομάξασθαι . Ουκ αστό
205 δ' αν φαίη τις τότ' αναβιώνει πάλιν αυτό εκείνο το χρυ
σουν γένος ανθρώπων οις έπλησίαζον δαίμονες επιχθόνιοι ,
Hέρα εσσάμενοι πάντη φοιτώντες επ' αίαν ( 1 ).
Τω γαρ βουλομένω συγγίγνεσθαι εφαίνοντο θεοί και δαί
μονες εν Αλεξανδρεία και εν Εφέσω και εν Ταρσό και άλλαις
πόλεσιν ουκ ολίγαις , και πανταχού της έκεϊ Ασίας περιπολά
ζειν έπιστεύοντο ώσπερ των ανθρώπων οι τυχόντες, και όλα
το θυλάκω θαύματα καταφέρειν . Όσοι δε ούτε αυτόπται ούτε
αυτήκοοι εγένοντο, ουδέν ήττον εξ ετέρων διηγήσεωςεπίστευαν
και δη φθάνουσιν εκάστοτε πιστεύοντες οι δεισιδαίμονες ,
ουδ' ών κρίνειν άδειαν ομολογούσιν έχεις την κρίσιν αναμέ
νουσιν · αξιεπαινότερος γάρ αυτούς δοκεί ο ευθύς και αόκνως
πιστεύων, ο δ' επέχων ή αμφιδοξών μέν , ανεπίληπτος δε ών
τα άλλα , μώμον όμως ασεβείας έχει , και θεομαχούσης προ
αιρέσεως (2 ).
Ου μην αλλ' , ει και περί των θείων άλλοι άλλως εδόξαζον ,
τα παρ' εκάστους όμως γενόμενα σημεία ουδείς όστις αντέλε
γεν ως μη υπό τινος των δαιμόνων ενεργούτο , θαυματουργού
δή όντος παντός δαιμονίου . Τίνα δε κρείττω τέρατα και από
κρειττόνων ήν προύκειτο ο αγών, και πώς εξ ών ενεργοιεν
δίχα διαιρετέον ην τους μεν αγαθούς, τους δε κακούς δαί
μονας ήν πολλή απορία . Πολλάκις γαρ θυμούσθαι και νεμεσάν

( 1) Ησιόδ. "Εργ. ρκβ'.

( 2 ) Λουκιαν . Φιλοψεύδ . ι ' .
 50

και τους αγαθούς δαίμονας και, άα μή ώφελον, ενσκήπτειν κακά:

τους δε κακούς τα των αντιτέχνων ούτως ές ακριβές μιμείσθαι
ώστε τοις έργοις διακρίναι αμήχανον είναι. Ως δε έκαστος του
.

πάθους ετύγχανεν έχων , ούτω δή διέκρινε » και ώσπερ τοις

αγαθούς νομιζομένους δαίμοσιν ή τοις μη έδόκει τις πλησιά
ζειν, ούτω και θεοφιλής και ένθους και θεουργός ή τουναντίον
μάγος και γόης και κακών δαιμόνων συμπράκτωρ ελέγετο.
Αλλ' αμφοτέρους γε τω όντι υπάρχειν και θείας μετέχειν δυ
νάμεως, και θαύματ’ αποδεικνύναι δύνασθαι πάς τις ηγείτο.
Παρά δε τους φιλοσόφους ως επί το πολύ, πλην των Επικου
ρείων, ο λόγος ουδεν μέν έπραττεν αυτογνωμονών, πάντα δε
θεοκλυτών : οι γαρ εκ θεού επαγγελλόμενοι φιλοσοφείν, ούς
παρέχει το λογιστικών ελέγχους, τους ετεροδοξούσιν επιτειχί
ζουσιν , ας δ' αυτοί ασκέπτως παρειλήφασι δόξας, ουδαμώς
ανέχονται τοιούτοις ελέγχους βασανιζομένας. Ο δή και εκ
πολλών φανερόν, ουχ ήκιστα δε εξ ών τα τους προγόνους δό
ξαντα Λακτάντιος ανασκευάζων και των καθαρώ λόγω δοκών
ηγεμόνι χρήσθαι, φιλελευθέρως ώδε πως αποφαίνει : «Τοιαύται
<<

εισιν αι ευσέβειαι ών πατροπαραδότων ουσών εγκαρτερού

σιν επιμονώτατα προϊστάμενοι και υπερμαχούντες , ουδ' αυ
τας θεωρούσιν οίαι αυται κατ' αυτάς εισιν, αλλά δια τούτο
μόνον αληθείς και δοκίμους είναι πεποίθασιν ότι οι παλαιοί
ν
παρέδοσαν και τοσούτον τα αρχαία παρ' αυτούς ισχύει,
» ώστε μύσος αυτα δοκιμάζειν νομίζουσι. Πιστεύεται τοίνυν
εκάστοτε ώσπερ αυτή η βεβασανισμένη αλήθεια . Κόττας
ούν παρά Κικέρωνι λέγει Λουκιλίω · Εχεις μεν, ώ Βάλβε ,
φησίν, και το Αρχιερεί δοκεί άγε δή και τί σοι ye δοκεί
μάθω παρά σου γάρ φιλοσόφου όντος άξιον των προς θεούς
λόγον λαβείν τοις δε ημετέροις προγόνους , και μηδε
» νος δοθέντος λόγου , πιστεύειν λόγος κελεύει . Ει μεν
P
 - 54

Σ
πιστεύεις , τί άρα λόγoν αιτείς μη πιστεύειν σε ποιείν
δυνάμενον ; ει δε λόγον αιτείς, και αιτητέον νομίζεις , ουκ
άρα πιστεύεις • δια τούτο γάρ αιτείς , όπως αυτό επακολου
θης, όταν εύρης . » Και περαιτέρω του λόγου : « Xρή τοίνυν
D
έκαστον, προς τοιαύτά γε μάλιστα οις δή πάς του βίου τρό
» πος υπόκειται, εαυτό θαρρούντα καιιδία αισθήσει και κρί
σει μάλλον πεποιθέναι προς την του αληθούς ζήτησιν και
>>
εξέτασιν ή πλανωμένοις άλλοις επόμενον ώσπερ λόγου άμοι
ρον διαπατάσθαι. Πάσι γάρ τοιαύτην φρόνησιν δέδωκε θεός
οία χρώμενος αν κατά το δυνατόν έκαστος τα μη ακου
σθέντα διερευνώη και τα ακουσθέντα βασανίζοι. Ούτε γάρ ,
D
ει χρόνο οι πρόγονοι, ούτω και σοφία προβεβήκασιν
ημών (1 ), ή , εί γε πάσιν ομοίως απονέμεται, ου δύναται
υπό των προερχομένων προκαταλαμβάνεσθαι · ακέραιος γάρ
• ώσπερ το φως και σέλας ηλίου , διότι , ώς των οφθαλμών
» ο ήλιος, ούτως ή σοφία φώς έστι της ανθρωπίνης καρ
δίας (2) . » Μεγαλοπρεπή και αληθή γε ταύτα τα και Λα
κταντίω ειρημένα και των μετ' αυτόν ενίοις, προς έλεγχος
των αντιδοξούντων, αλλά κάν τούτω
πολλοί μεν ναρθηκοφόροι, παύροι δέ γε Βάκχοι ,
και πάνυ ολίγοι ετόλμησαν ελευθέρα χρώμενοι διακρίσει προς
τον της σοφίας ταύτης κανόνα τα σφίσιν αυτούς περί θεών προ
ειλημμένα δοκιμάζειν. ο δή και Λακτάντιος αυτίκα μάλ '
έπαθε και γάρ λαμπρώς υμνήσας την ανυπεύθυνος του λό
( 1 ) Ουδέ άλλως ο Άγγλος Βάκων . Sane, ut verum dicamus, Antiqui
tas seculi , juventus mundi . Nostra profecto sunt antiqua tempora ,
cum mundus jam senuerit ; non ea, quæ computantur ordine re
trogrado, initium sumendo a seculo nostro. Baco, de Aug. Scient. I.
(2) Lactant. Divin. Instit. 2 : 6 , 7. — Cic. de Nat. Deor. 3, 2 .
 52

γου δύναμιν και χρήσεσθαι ταύτη υποσχόμενος άμ' εμποιήσας

την ελπίδα κατακόπτει, και εν κεφαλαίω διαδραμών τα υφ'
Ελλήνων και Ρωμαίων ιστορημένα θαύματα και ως αληθή
όντα πάντως αποδεξάμενος, ανατέθεικε φέρων κακούς τισι
δαίμοσιν οί τω έαυτών άρχοντι πειθόμενοι τους ανθρώπους
εξαπατήσαι, και αυτούς τα κακώς ενεργηθέντα εις θεόν ανα
φέρειν πείσαι εδόκουν.
Οι δε πάλαι κατ’ Ευρώπης Ελληνες, άτε του κοινού και
πολιτικού βίου μάλλον αντεχόμενοι των περί Ασίαν ανθρώ
πων, την περί τα θεία περιεργίαν ήττον ήσκουν. Ουδέποτε γάρ
αμετάβλητον ουδέν και κύριον επενόησαν δόγμα: όμως δε
πολλώ προ του Πυθαγόρα χρόνων αγαθούς και κακούς δαίμονας
ήξίουν είναι εις τον αέρα διεσπαρμένους (1 ) και των ανθρω
πίνων πραγμάτων φροντίδα ποιουμένους . Ταύτα δε και των
ύστερον πλείστοις έδοξε φιλοσόφους, Ηρακλείτω μεν πάντα
ψυχών είναι και δαιμόνων πλήρη, Πλάτωνα δε τα πρώτα
τους ανθρώπους υπό θεούς άρχουσι γενέσθαι απoφηναμένω. Και
Πλούταρχος δε και Μάξιμος ο Τύριος, λόγον εκάτερος συνθέ
μενος περί του Σωκρατικού δαιμονίου, τους προ εαυτών όμο
λογούντες , υπάρχειν φασί δαίμονας των κατά τον βίονεπιμε
λομένους, και ανθρώπους επιφαινομένους και συνεργούντας,
τους μεν εν ταις πόλεσι , τους δε εν τοις αγρούς , τους δε άλ
λοθι άλλους και δη και τους ανθρώπους μάλιστα παρίστασθαι
όσοι, το φιλήδονον και το ακόλαστον χαίρειν κελεύσαντες, και
εκ των της ύλης δεσμών τρόπον τινά εκλελυμένοι, καθαρώτε
ροι ήδη και τον νούν οξυδερκέστεροι γεγονότες ώσι .
Μάξιμος δέ φησιν " . Εν τοσούτω πολέμω και διαφωνία
» ένα ίδοις αν εν πάση γη ομόφωνον νόμον και λόγον , ότι

(1) Ησιόδ . Εργ. ρκα'.

 33

>)
θεός εις πάντων βασιλεύς και πατήρ, και θεοι πολλοί θεού
παιδες συνάρχοντες θεώ. Ταύτα δε ο Έλλην λέγει, και ο
βάρβαρος λέγει, και ο ηπειρώτης και ο θαλάττιος, και ο
σοφός και ο άσοφος ( 1 ). » ο δε συγγράψας το περί Ίσιδος
και Οσίριδος βιβλίον Ευημέρω την περί θεών εξήγησιν επι
μεμφόμενος, ουδαμώς μέν εις ανθρώπους, ουδαμώς δε εις θεούς,
αλλ' εις δαίμονας μεγάλους ανοιστέα φησίν όσα περί Τυφώνος
και Οσίριδος και Ίσιδος υμνείται, σύμψηφος ών Πυθαγόρα
και Πλάτωνα και Ξενοκράτει και Χρυσίππω , άλλοις τε και
πρό τούτων θεολογήσασιν , οι « ερρωμενεστέρους μεν δαίμονας
ανθρώπων γεγονέναι λέγουσι και πολλή τη δυνάμει την
»
ημετέραν φύσιν υπερφέροντας , το δε θείον ουκ αμιγές ουδε
άκρατον έχοντας , αλλά και ψυχής φύσει και σώματος
αισθήσει συνειληχός , ηδονήν δεχομένη και πόνον, και όσα
ταύταις εγγενόμενα μεταβολαίς πάθη, τους μεν μάλλον,
τους δε ήττον επιταράττει. Γίγνεσθαι γαρ , ώς εν ανθρώ
» ποις , και δαίμοσιν, αρετής διαφοράς και κακίας... Τον δε
>>
Ξενοκράτην οίεσθαι και των ημερών τας αποφράδας και
και των εορτών όσαι πληγάς τινας ή κοπετους ή νηστείας και
δυσφημίαν ή αισχρολογίαν έχουσιν, ούτε θεών τιμαίς ούτε
δαιμόνων προσήκειν χρηστών, αλλά είναι φύσεις εν τω
περιέχοντι μεγάλας μεν και ισχυράς, δυστρόπους δε και
1
σκυθρωπάς, αι χαίρουσι τοις τοιούτοις , και τυγχάνουσαι
προς ουδέν άλλο χείρον τρέπονται ( 2). • Τοσαύτα δη Πλού
D

ταρχος, είγε Πλούταρχος.

"Αλλως δε και είκός, των πλείστων προς τα θεία και
τερατώδη εμπαθώς διακειμένων, πανούργους τινάς , πάσης
μεν θειώσεως αφροντίστους, κέρδους δε ένεκα τη επικρατούση
(1) Μαξίμ . Τυρ. α' .
( 2 ) Πλουτάρα. Ισ . και "Οσ . και ', κς' .- Παραβ. Διογέν . Λαερτ , Ζ' , ρνα".
 - 54

καταχρωμένους δεισιδαιμονία , της των άλλων ευηθείας

επιχειρείν απολαύειν . Τών δε γοήτων τούτων ολίγου δεν
πάντων τα ονόματα και χρόνος ηφάνικεν . Εις δε αυτών ,
Αλέξανδρος ο Αθωνοτειχίτης , ος διδάσκαλον έσχεν άνδρα
των Απολλωνίω τω Τυανεί συγγενομένων , υπό Λουκιανού
του γοητομάστιγoς εστηλιτεύθη , ώς έπος ειπείν , εις άπαντα
τον αιώνα . Ουδέ ανοίκειον αν δοκoίη εί παραθοίμεθα άπερ
διδάσκοντες την μιαράν εαυτών τραγωδίαν συνεβουλεύσαντο
εκείνος τε και ο κοινωνός Κοκκωνάς, τα τ' άλλα σκεψάμενοι
και τίνα μάλιστα χωρία καρπώσονται και « τους παχείς των
ανθρώπων , » αποκερoύσιν · ούτω γαρ ώνόμαζαν τους πολλούς,
αμέλει το « λαός και παρά το « λάας » ετυμολογούντες . « Τούν
» τεύθεν την σκέψιν έποιούντο, πρώτον μεν περί του χωρίου,
>>
δεύτερον δε , ήτις ή αρχή και ο τρόπος αν γένοιτο της επι
>>
χειρήσεως. ο μεν ούν Κοκκωνάς την Καλχηδόνα εδο
ν
κίμαζεν επιτήδειον είναι ως εμπόρων χωρίον, τη τε Θράκη
Ν
και τη Βιθυνία προσοικούν, ου πόρρω ουδε της Ασίας και
Γαλατίας και των επικειμένων εθνών απάντων . ο δε
D
Αλέξανδρος τα οίκοι προύκρινε, λέγων (όπερ αληθές ήν )
προς την των τοιούτων αρχών και επιχείρησιν ανθρώπων
>
δείν παχέων και ηλιθίων των υποδεξoμένων, οίους τους
Παφλαγόνας είναι έφασκεν, υπεροικούντας το του Α' βώνου
τείχος , δεισιδαίμονας τους πολλούς και ηλιθίους, και μόνον
ει φανείη τις αυλητήν ή τυμπανιστήν ή κυμβάλους κρο
» τουντα επαγόμενος, κοσκίνω, το τού λόγου, μαντευόμενος,
αυτίκα μάλα πάντας κεχηνότας προς αυτόν, και ώσπερ
» τινά των επουρανίων προσβλέποντας (1 ) . » Απερ δε οι
Παφλαγόνες, έπασχον ταυτά και οι κίλικες , οι Καππαδό
κες, οι Φρύγες και πάντες σχεδόν οι εν τη ελάττονι ύστερον
( 1 ) λουκιαν . Αλεξ . δ ' .
 55

καλουμένη Ασία, οι μεν γοητευόμενοι, οι ευηθέστεροι και

πλείους, οι δε γοητεύοντες, οι δριμύτεροι τον νούν . ο δε
τρόπος του φενακισμού τοιούτος. Αντί μισθού προκαταβεβλη
μένου, υπισχνούντο οι απατεώνες, ου μόνον τα εις την εν
ζώσιν ευδαιμονίαν , θησαυρών δη ευρέσεις και υγιείας και
κλήρων διαδοχής , αλλά και αμαρτημάτων απαλλαγής και
την εν άδου μακαριότητα.
Τη δε περί τοιαύτα πανουργία θαυμαστόν όσον συνήργει
ή περίπολις ιατρική. Τους μεν επιληπτικούς και παρακεκομ
μένους ή νόσοις φρικώδεσι κατισχομένους οι πλείστοι δαι
.

μονιαν επίστευαν και οι δόξαν έχοντες οιοί τε είναι το πάθος

ιασθαι, ή και επί βραχύ καταστέλλειν, ισοθέου ενεργείας
μετέχειν ένομίζοντο , ενίοτε και άκοντες . Ουδαμώς γαρ
ηγητέον πάντας τους υπέρ άνθρωπον ισχύειν υπειλημμένους
και θαύματα ποιείν, γόητας και απατεώνας εκ προαιρέσεως
γενέσθαι. Πολλοί γάρ , διά τό παρά των όχλων πίστιν έχειν
ως αληθώς θαυματουργούντες, χαυνούσθαι τότ’ άρχονται και
κατ' ολίγον υπό της μοχθηράς σειρήνης, της φιλαυτίας , κατα
κηλούμενοι , οίονται σφισιν αυτοίς εξαίφνης ένθεόν τι και
θεσπέσιον επικαθίσαι.
Αππουλήίος μέν ούν μεταξύ απολογούμενος δόξαν απε
φήνατο ου μόνον τους δικασταίς , έμοιγε δοκεί , αρέσκουσαν,
αλλά των κατ' αυτόν πεπαιδευμένων τους πλείστοις. Ούκ
έφη μέν μαγικούς χρήσασθαι ιερουργήμασιν, αλλ ' ουδαμώς
την τοιούτων ισχύν απεδοκίμασε . Παρασχόμενος μεν γαρ εκ
των του Ουάρρωνος βιβλίων τέρατα υπό μαγικών τινών
παίδων γενόμενα, προσθείς δε αναγνώναι και αυτός βιβλίων
σωρόν τοιαύτα πάμπολλα περιεχόντων : « Και μήν , έφη ,
» έμοιγε όπερ και Πλάτωνα συνδοκεί , των θεών και των
>

ανθρώπων μέσας και χώρα και φύσει υπάρχειν τινάς δαι

 36

V
μονίας δυνάμεις, και αυτές βραβεύειν πάσαν μέν μαν
τείαν και πάσαν των μάγων θαυματουργίαν . Ου μην
» αλλά και τούτ ' αναλογιζομένω μοι δοκεί, ως την ανθρω
πίνην οίόν τε ψυχήν, μάλιστα δε παιδαριώδη και απλών
>>
ούσαν, υπ’ επαγωγών επωδών ή κηλητηρίου ευωδίας κα
τακοιμίζεσθαι, και εις των παρόντων θέλγεσθαι λήθην, και
»
βραχύ τι αναιρεθείσης της του σώματος αισθήσεως, ανά
γεσθαι πάλιν και εις την οικείαν φύσιν επανέρχεσθαι,
1)αθάνατόν γε και θείαν ούσαν, είτα, οίον κατ' όναρ, τα μέλ
» λοντα αποθεσπίζειν (1 ). » Περί δε των δαιμονίων το
σαύτα .
Οστις δε καταμαθείν βούλεται ποιος ήν ο τηνικαύτα δεισι
δαίμων , έντυχέτω τω Πλουταρχείω περί δεισιδαιμονίας
συγγράμματα , ός εκ μη σωζομένης Μενάνδρου κωμωδίας
λέγεται πόλλ' ειληφέναι, άλλ' έχων προ οφθαλμών πολλώ
σκυθρωπoτέραν και μάλλον κατεπτηχυίαν της των Θεοφρα
στείων (καθήψατο γαρ των δεισιδαιμόνων και ο Θεόφραστος)
ή των Μενανδρείων χρόνων· « Πάντα δέδιε, γήν, θάλασσαν,
Ν
αέρα, ουρανόν , σκότος , φως , κληδόνα , σιωπήν, όνειρον.
Ούτε γάρ εγρηγορώς τη φρονούντι χρήται, ούτε κοιμώμε
» νος απαλλάττεται του ταράττοντος, αλλ ' όνειρώττει μεν ο
>
λογισμός , έγρήγορε δε ο φόβος αεί, φυγή δε ουκ έστιν , ουδε
μετάστασις . Τί δε δει μακρά λέγειν, πέρας εστί του βίου
και πάσιν ανθρώποις ο θάνατος , της δε δεισιδαιμονίας ουδε
D
ούτος, αλλ ' υπερβάλλει τους όρους επέκεινα του ζην, μα
ν
κρότερον του βίου ποιούσα τον φόβον και συνάπτουσα το
θανάτω κακών επίνοιαν αθανάτων, και ότε παύεται πραγ
μάτων, άρχεσθαι δοκούσα μή παυομένων. "Αδου τινές ανοί

( 1 ) Appul. Apolog. p . 228 , Coll . Nisard .

 γονται πύλαι βαθείαι και ποταμοί πυρός όμου και Στυγός
ν
απορρώγες αναπετάννυνται, και σκότος εφήπλωται πολυ
φάνταστον , ειδώλων τινών χαλεπάς μεν όψεις, οικτράς δε
φωνάς επιφερόντων, δικασται δε και κολασται, και χάσμα
»
και μυχοι κακών μυρίων γέμοντες . Ούτως ή κακοδαίμων
δεισιδαιμονία και τη μη παθείν εκπέφευγεν, αφύλακτον τω
>
προσδοκάν αυτή πεποίηκε (1 ). »
Τοιαύτη ούν ήν ανά τον Ρωμαϊκόν κόσμον (2) ή των αν
θρώπων προς την ενθουσιαστικής περιεργίαν απληστία , ηνίκα
προύβη εις μέσον Απολλώνιος ο Τυανεύς.
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε '.. .

Περί της ηθικής φιλοσοφίας οποία

ήν εν τη πρώτη και τη δευτέρα μετά Χριστόν εκατοντα
ετηρίδι.
Ουκ αμούσως είρηται ότι άλούσα η Ελλάς του ελόντος
εκράτησε και αυτή , ανήμερον ημερώσασα διά των τεχνών (3).
Τούτων μέντοι τοσαύτας οι Ρωμαίοι απεδέξαντο και μέχρι
τοσούτου μόνον ήσκησαν ως η φύσις των ανδρών εχώρει, προς
τάς μεν ταϊς ευνοίαις ρεπόντων παιδείας και επιτηδεύσεις ,
προς τας δ' ού . Ου γαρ έχοντες έμφυτον το φιλόμουσον και το
θεωρητικών , την των Ελλήνων εν λόγοις δεξιότητα και τας
διαφόρους αιρέσεις εις ας ή εκείνων διαλεκτική πάσαν την
σοφίαν διηρήκει ολίγου έποιούντο, στέργοντες ταϊς σκέψεσιν
όσαι εις τον βίον και την εν τώ παρόντι ωφέλειαν ανήκον . Των
ουν Ελληνικών φιλοσοφιών ταϊς ανακειμέναις είς ακατάληπτα
ή δυσθήματα φράσαντες ερρώσθαι , των δε είτε Πυθαγόρα και
Πλάτωνι είτε Αριστοτέλει , είτε Ζήνωνι είτε Επικούρω αρε
( 1) Πλουτάρχ. περί δεισιδ. γ', δ'.
(2) Εν Ρωμαϊκούς πράγμασι ρωμαίζειν άπαξ εξέστω. Ούτω γαρ τον Or
bem Romanum καλεί Δίων Κάσσιος, ΝΓ', κς'.
( 3) Horat. Epist. 2 , 1 , 156.
>
 - 58

σάντων τα προς τους τρόπους εκλεξάμενοι , και , ώς έπος ειπείν ,

εις εν αθροίσαντες , εκ πολλών μίαν φιλοσοφίαν ηθικήν συνετά
ξαντο , και ταύτην ως μόνην ούσαν της ανθρωπίνης βουλήσεως,
επειδή τα άλλα πάντα κατά θείαν ή τυφλήν τύχην συμβαίνει,
την οικείαν είναι του σοφού και χρηστου ανδρός επιστή
μην , και δη και μόνην αξίαν καλείσθαι φιλοσοφίαν, ηγή
σαντο.

Εν πολλοίς μεν και αξιολογωτάτοις των ηθικών εχομένοις

οι εν ταις φιλοσοφίαις κορυφαίοι ώμογνωμόνoυν , μάλλον δε
λέξεσιν ή γνώμαις, ως μαρτυρεί Κικέρων ( 1 ), περί ταύτά γε
οι Στωϊκοί τοις εκ του Περιπάτου και τους από της Ακαδη
μείας διεφώνουν » ουδε τα της Ποικίλης δόγματα τοις άλλοις
ήν υπεναντία την φύσιν, άλλ' ώσπερ το άρθεν τω θήλει παρεμ
φερή (2) .
Και άπερ αυτός ο Επίκουρος προς βίου διαγωγήν υπεθή
κατο , μή παραστρεφόμενά γε , αλλά γνησίως κατά τον νούν
του αρχηγέτου ασκούμενα, ουδ' όλως μάχεται τους υπό της
Ακαδημείας και του Λυκείου και μήν και της Στοάς περίσω
φροσύνης και δικαιοσύνης εις μέσον τεθείσι. Λέγει γαρ εν τη
προς Μενοικέα επιστολή: « Όταν λέγωμεν, ήδονήν τέλος υπ
• άρχειν, ου τας των ασώτων ηδονας και τας των εν απολαύ
• σει κειμένας λέγομεν, ώς τινες αγνοούντες και να ομολο
γούντες , ή κακώς εκδεχόμενοι , νομίζουσιν,, αλλά το μήτε
αλγείν κατά το σώμα μήτε ταράττεσθαι κατά ψυχήν. Ού
γαρ πότοι και κώμοι συνείροντες, ουδ' απολαύσεις γυ
Σ
ναικών, ουδ ' ιχθύων και των άλλων όσα φέρει πολυτελής
τράπεζα τον ήδύν γεννά βίον, αλλά νήφων λογισμός και
τας αιτίας εξερευνών πάσης αιρέσεως και φυγής , και τας
( 1) Acad . Pr:. 2 , 5 , 15.
2

( 2 ) Senec. de Const . Sap . 1 .

 59

δόξας εξελαύνων, αφ' ών πλείστος τας ψυχάς καταλαμβά

» νει θόρυβος . Διό και φιλοσοφίας το τιμιώτερον υπάρχει η
φρόνησις, εξ ης αι λοιπαί πάσαι πεφύκασιν αρεται, διδά
σκουσαι , ώς ουκ έστιν ηδέως ζην άνευ του φρονίμως
και καλώς και δικαίως : συμπεφύκασι γαρ αι αρεται
το ζην ήδέως, και το ζην ήδέως τούτων εστιν αχώρι
στον ( 1 ) . »
Ταύτα δη τυχόν προ οφθαλμών έχων , ειρήνην τω Γαρ
γηττίω σπένδεται ο Στωϊκός Σενέκας τοιάδε πως λέγων ·
Τούτ' έγωγε φρονώ (ακόντων δε των ημίν όμοδόξων ερώ)
D
ότι ο Επίκουρος όσια και ορθά παραινεί, και, εί γ' επί το
ακριβέστερον αποδέξαιο , σκυθρωπά ή μέν γάρ ηδονή αύτη
>>
εις μικρόν τι και ισχνόν επανάγεται, όν δε ήμείς τη αρετή
νόμον τίθεμεν, τούτον εκείνος τίθησι τη ηδονή (2) . »
Ως δή οι από της Στοάς και οι από των Κήπων τα χρη
σιμώτατα και αξιολογώτατα πασών των πρότερον φιλοσο
φιών εφαίνοντο περιπεποιήσθαι και διδάσκαλοι είναι σοφίας
εις την ανθρωπίνην χρείαν ότι μάλιστα επιτηδείου , ουδέν
θαυμαστόν ει των άλλων δογμάτων ολιγωρήσαντες οι Ρω
μαίοι περί αυτά μεγίστην εποιήσαντο σπουδών και διατριβήν.
Δια ταύτην ουν την τών εν ταϊς φιλοσοφίαις ηθικών συγ
κρότησιν , των πολιτικών και λογιωτάτων ανδρών κατά τους
πρώτους αυτοκράτορας άκμασάντων ουκ ολίγους εύρους άν,
οϊ, καίπερ περί τα άλλα φιλοσόφων δόγματα άλλως την
γνώμην έχοντες, της ανδρείας γε ένεκα και της άλλης του
πρακτικού βίου αρετής τα Στωϊκά εφρόνoυν τε και έπρασσον ,
Ούτω δε και οι πρός τα γράμματα σχολάζοντες σχεδόν

(1) Επικούρου παρά Διογ. Λαερτ . ' , ρλβ' .

( 2) Senec . de Vit . Beat . 43 . Παραβλ . και Senec. Εp. 11 , Ep . 33 .
 60 -

παντες περι μεγιστου επονούντο , ουτινοςδηποτ' ακροώμενοι

φιλοσόφου τα άλλα , τους σφετερους λόγους και ποιήμασι το
από της Στοάς σεμνόν και αξιοπρεπές περιάπτειν . Και τους
υπό Λουκανού και Περσίου και τον Σενέκαιν , και Τακίτου
και Ιουθεναλίου πεποιημένοις ή συντεταγμένοις φαίνεται .
εναπομεμαγμένον το αυστηρόν εκείνο και άθρυπτον το τοις
από Ζήνωνος οικείον . Το γαρ Στωϊκώς φρονείν ου τω μεν , τω
δε ού , αλλά πασιν ήν ασπαστον. Τεκμήριον δε · εν ταις Σε
νέκα Τρωάσιν Αστυάναξ από πύργου εαυτόν ρίπτων φαύλης
αν φαίνοιτο μούσης εύρημα, ει μη το ποιητή πρόδηλον ήν
ότι άπαν το θέατρον επικρατήσει το Στωϊκώς αυτόχειρι γενο
μένω μειρακίω ( 1 ).
ο δε εν τοίς μάλιστα λόγου άξιον, ή τότε Στοά το επιεικές
και το ευνοϊκόν τό τε άλλο υγιές της Επικουρείου επιτηδεύ
σεως συνεργών οικειωσαμένη, νέον τινα τρόπον και χαρακτήρα
περιεβάλετο. Συνεκέρασε γάρ τώ πάλαι θεωρητικό και λο
γιστικό το παραγγελματικών και το νουθετικών, τω δέ ίδιο
πράγμoνι και ατενεί το προς τους πέλας ευμενές και το φιλ
άλληλον . Πρώτος δε δοκεί επιχειρήσαι το τας Στωϊκάς
ακάνθας κολoύειν Παναίτιος ο Ρόδιος εν τοις περί του Καθ
ήκοντος βιβλίοις, εξ ών πολλά Κικέρων εν τοις παρομοίως
επιγραφομένοις έσφετερισται (2). Υστερον δε εν τοις Φλάκ
t
κου , ός των « περιβoήτων Παναιτίου βιβλίων και μέμνηται (3), 9

ποιήμασι, μάλιστα δε εν ταις Επιστολαίς, πάρεστιν ιδείν εν

πόσω μέρει τίθεται την πρακτικής του βίου επιστήμης, τους
φίλους δή προτρέπων ουκ εις την διαλεκτικής και περισκελείς

(1 ) Thèse de C. Martha, De la morale pratique dans les lettres de

Sénèque.
(2) Aul , Gell . 12 , 5 ; 13 , 27.
( 3) Nobiles Panæti libros . Hor . Carm. 1 , 29, 14 .
 - 61

των αρετών διαγραφές, αλλ' εις την αυτών αληθινήν κατά

τους τότε Στωϊκούς άσκησιν και γυμνασίαν, οίον :
Αρχεο: του καλώς ζην ός τ' αναβάλλεται ώραν,
αγροίκος ποταμόν δοκέει λήξειν · ο δε χείται
λειβόμενος, συνεχές δε χυθήσεται εύρους αιεί ( 1 ).
.

Και τας χωρίς αρετής απολαύσεις διαφαυλίζων :

Κρήγυος ήδέ σοφός θαρσήσει τoία : Τύραννε
Θηβαίων , Πενθεύ, τι με τλήναι σχέτλιον έργον
και παθέειν βιάσεις; -Αφελώ τα σά .- Χρήματα, ποίμνας,
αργύρεα, κλίνας ; άφελ' ούν.- Εν χειροπέδησι
και σφαλλώ σε κατείρξω υπαι φύλακος χαλεποίο.
Είν' εθέλοιμ ', ο θεός λύσει μ' αυτός ..... (2)
>

Και τούτο δή ως αληθώς του από της Στοάς φιλοσόφου , του

οία έστιν επ' αυτού και οία μή , σαφώς ειδότος :
Αλλ ' έκανόν Ζήν’ αιτείσθαι τα δίδωσι και αίρει : .

δω βίοτον και κτήματ’ : έχω θυμoίo γαλήνην (3 ).

.

(1) Incipe : vivendi recte qui prorogat horam

Rusticus exspectat dum defluat amnis ; at ille
Labitur et labetur in omne volubilis ævum,
HORAT . Ep . 1 , 2 , 41 .
( 2) Vir bonus et sapiens audebit dicere :: Pentheu,
Rector Thebarum , quod me perferre patique
Indiguum coges ? Adimam bona . Nempe pecus, rem ,
Lectos , argentum ? Tollas licet. - In manicis et
Compedibus sævo te suh custode tenebo.
Ipse deus, simul atque volam, me solvet. -

HOR . Ep. 1, 16, 73.

Ο ποιητής μεμίμηται τα Πενθέως πρός Διόνυσον δεσμώτην εν Ευριπίδ .
Βάκχ . υZe'.
( 3) Sed satis est orare Jovem quæ donat et aufert:
Det vilam , det opes : æquum mi animum ipse parabo .
HOR. Ep . 1 , 18 , 111 .
 - 62
Και τοιούτοις δη επιτηδεύμασιν εμμένοντες πολλοί πολιτι
κοι άνδρες, και το « κάλλιστον, κατ’ Αριστοτέλης, θήραμα
βίω » διώκοντες , πολλώ προυργιαίτερον εποιήσαντο αποθανείν
ή κακώς ζην, ών και ενδοξότατος εκείνος ο ανήρ περί ου
Λουκανός ο ποιητής σεμνόν τόδε και ως αληθώς Στωικών
απέφηνεν :
Ήρεσε μοίρα θεούς κρείσσων, ήσσων δε Κάτωνα (1 ) .
Ως δε αύτως ποιητής άλλος γενναίως μισοπονηρών αφήκεν
έπη ταύτη τεθηγμένα τη σοφία εις τους μοχθηροτάτους αυ
τοκράτορας και τους την αυτών βδελυρίαν ζηλούντας οι δι'
ακορέστου ασελγείας και ακολασίας, και εί τις άλλη ύβρεως,
το έμφυτον ανθρώπω αξίωμα κατήσχυνον.
Πρός δε το ακμάζειν εν ανθρώπους και προθυμότερον
ασκείσθαι το Στωϊκόν επάγγελμα συνεβαλoντo πάντων μά
λιστα αι οικτραι των βίων συμφοραί και τρικυμίαι, περι
πεσούσης εις τυράννους απηνεις και πλεονέκτας της ηγεμονίας.
Πάντων γαρ ταις κεφαλαίς, μάλιστα δε των καλών κάγαθών
και των μετ ' αρετής πλουσίων ή ευγενών , επηώρηντο φυγαι
ή δημεύσεις ή φόνοι . Ουδέν άρα έτι ουδενί ασφαλές. ο δε
κοινός κίνδυνος και φόβος εκάστους προύτρεπε προς το ταϊς
των πλησίον ατυχίαις συναλγειν και αλλήλοις επικουρείν» και
θαυμαστόν ουδέν ει των τότε ανθρώπων όσοι τους τρόπους
χρηστοι υπηρχον, προς εαυτούς ενθυμηθέντες, και τάλλα
πάντα χαίρειν εάσαντες , είς μελέτης της αρετής κατέφυγον ,
ώσπερ είς ακρόπολιν ούτε τύχη ούτε βία αλώσιμον. Ουκέτι
δε αγαπητώς είχον περί των καθηκόντων σκέψιν και διατρι
Equus animus, ή κατά Δημόκριτον εύθυμία. - Παναιτ. μη σωζόμενον . :
Διογ . Λαερτ . Θ', με'.- Πλουτάρχ. περί ευθυμίας. - Cic. de Fin. Bon . 5, 29 .
( 1 ) Victrix causa deis placuit, sed victa Catoni. - Lucan . Phar.
sal . 1 , 128 .
 63

βήν ποιείσθαι, και περί της δικαιοσύνης και της χρηστότη

τος γνωμολογείν , αλλά πολύ χρησιμώτερον και αξιώτερον
ηγούντο, δικαιοπραγούντες αυτοί και ευεργετούντες , ταύτας
τας αρετάς μελετών και ασκείν τοις άλλοις παραινείν . Ούτως
ούν οι τότε Στωϊκοί την πρότερον απάθειαν αποδυσάμενοι ου
μόνον τους φίλους αλλά και τους αλλοτρίοις κακοπαθούσι
συνάχθεσθαι και προς πάντας φιλανθρωπεύεσθαι πρoύθυμούντο.
Ου γαρ ο νεώτερος Στωϊκός ως αναίσθητος ών και άτεγκτος
εσεμνύνετο , αλλ' ήν οίος επιλέγειν το του Φιλήμονος
Εκ του παθείν γίγνωσκε και το συμπαθείν
και σοι γάρ άλλος συμπαθήσεται παθών (1 ),
ή ομοφωνείν τη Μαρωνεία Διδού:
οίδα, κακών ου νηίς, δίζυροίσιν επαρκείς (2 ).
Ουδε ανήκουστου και προτού ή τοιαύτη φιλανθρωπία ουδε το
τοίς ατυχούσι και τους πένησι συμπαθείν και επικουρείν» τεκ
μήριον δέ επιγραφή επιτάφιος σωζομένη θανόντος κατά τους
υστάτους της Ρωμαϊκής δημοκρατίας χρόνους μαργαριτοπώ
λου εκ της έν Ρώμη ιεράς οδού, κελεύει τη στήλη εγκολα
φθήναι ότι ελεήμων ήν και τους πένητας ηγάπα (3) .
Τας ούν περιεργίας των Χρυσιππείων λόγων εκποδών
ποιούμενοι οι φιλοσόφοι ουκέτι περί πλαστού διελέγοντο
σοφού , αλλ' ουδένα των ανθρώπων απαξιούμενοι, ουκ οί
(1) Φιλήμ . άδηλ . να', Εκδ . Μείνεκε .
(2) Non ignara mali , miseris succurrere disco .
VIRG. AEη , 1 , 630 .

( 3) Henzen , Supp . ad Orell. , no 7244. Corp. Insc . Latin .

( Berolin . ) , n ° 1027. — Mém . d'Hist. Anc , et de Philologie, par
E. Egger , de l'Institut , art. 15 (Paris, 1863).
 - 61

κείου μονον φιλου ή ελευθέρω ανδρος πρόνοιαν εποιούντο ,

αλλά και του ξένου , και του τυχόντος , και του δούλου ,
όλως δε πάντων ως συγγενών και αδελφών όντων εφρόντιζον.
Ου μεν δη Σενέκα και Επικτήτων και Μουσωνίω και Μάρκω
Αυρηλίω προς εαυτούς λέγειν απέχρη · ανέχου και απέχου , και
αλλά και το « αγάπα και προσθέμενοι πάντας παρεκελεύοντο
αλλήλοις πράως και ανεκτικώς και φιλανθρώπως προσφέρε
σθαι, μάλιστα παρορμώντες έργοις και λόγοις την αρετήν και
το καλόν κάγαθον ασκείν , και τας νόσους της ψυχής ιασθαι .
Σοφίαν δε τέχνην ηγείται Σενέκας αγαθώς αποδεικνύουσαν
τους ανθρώπους : « Αυτών μεν μάλιστα, φησί , τους προκόψον
» τας ο φιλόσοφος έκκρινέτω, από δε των απεγνωσμένων
>>
αποχωρείτω, ου μήν ευθύς γε αυτούς απολειπέτω , αλλά και
>
απογνούς τα έσχατα πειράσθω ιάματα ( 1 ) . » Σοφών δε νο
μίζεσθαι και καλείσθαι βούλεται ου τον τέλειον εκείνον τον
εις άκρον της παιδείας και αρετής προβεβηκότα, αλλά τον
χρηστών τα ήθη , και τας κοινές αρετάς ασκούντα και τους
πέλας δια φιλανθρωπίας και ευεργεσίας ωφελείν επιθυμούντα.
Οισθα νύν, φησί , ποιον τον αγαθόν λέγω, τον μέσον · εκεί
» νος γαρ άτερος ίσως δι' ετών πεντακοσίων άπαξ , ώσπερ ο
>>
φοίνιξ, γίγνεται (2) . »
Λέγει μεν ο Πλάτων ότι « έκαστος ημών ουχ αυτω μόνο
»
γέγονεν, αλλά της γενέσεως ήμών το μέν τι η πατρίς μερί
n
ζεται, το δε τι, οι γεννήσαντες, το δε οι λοιποί φίλοι (3), και
( 1 ) Sapientia ars est : eligat profecturos ; ab iis quos desperavit
recedat, nec tamen cito relinquat, et in ipsa desperatione extrema
remedia tentet . Senec. Ep. 39 .
(2 ) Scis nunc quem virum bonum dicam , hujus secundæ notæ .
Nam ille alter fortasse, tanquam Phenix , semel anno quingentesimo
nascitur. Senec. Ep. 42 .
( 3 ) Πλάτ . Επιστ . Β ', πρός Αρχύτ . - Cic . de Oftc . 1 , 7 .
 - 65

και προ των νεωτέρων Στωϊκών άπασιν εστινοσούν σχεδόν

αιρέσεως φιλοσόφους ώσαύτως έδοξε και κατά δε τον Σενέκαν ,
της γενέσεως ταύτης μεριστέον ου μόνον φίλους, αλλά και
εχθρούς , και δούλοις· καί γάρ και το δουλικών συμπεριλαβών
>>
αποφαίνεται ότι « άνθρωπος ανθρώπο χρήμα ιερόν έστι ( 1 ),
και δή και αυτόν Πλάτωνα προβαλλόμενος λέγοντα ότι ουδείς
μεν βασιλεύς έστι μή εκ δούλων γεγονώς, ουδείς δε δούλος μη
εκ βασιλέων (2), ούτω τους ελευθέρους αυτούς τους δούλους
προς την εις αλλήλους φιλανθρωπίαν παρακαλεί. Τους δε
σπουδαίους αυτών άξιοι και ομοτραπέζους είναι, και μη εργα
σία δείν, αλλά χρηστότητι δοκιμάζεσθαι (3). « Κελεύομεν,
φησί, τω μεν ναυαγούντι ορέγειν χείρα , το δε πλανωμένω
και την οδόν ηγείσθαι , τω δέ πεινώντ: άρτου μεταδιδό
»
και ναι ( 4).
Κατά μεν τους Σενέκα χρόνους ταυτά Κολουμέλλας φρονών
τε και πράττων τοϊς δούλους ως ένι μάλιστα φιλανθρώπως
έχρητο ( 5). Πλούταρχος δε Κάτωνα σφόδρα και ουκ εν βρα
χέσιν επιπλήττει κελεύονται τους γεγηρακότας δούλους ώσπερ
τα κατατετριμμένα του χωρίου σκεύη πιπράσκεσθαι (6) .
Η δε Επικούρειος αίρεσις ομολογητέον ότι εί και ταϊς άλ
λαις καθόλου συνέπραττε περί του αρετή συζήν, αλλ' ούν ουχ.
ούτως έχειν πολλοίς έδόκει, ήκιστα δε τους από Πυθαγόρα και
Πλάτωνος. Και γάρ ό μεν Γαργηττιος ότι ηδονή τέλος υπάρ
( 1 ) Homo res sacra homini . Senec . Ep . 95 .
(2) Πλάτων. Θεαίτητ . σελ . ροε '. - Senec . Ep . 44 .
-

( 3) Senec . Ep. 47 .
( 4) Precipiermus ut naufrago manum porrigat, erranti viam mons
tret, cum esuriente panem suum dividat. Senec . Ep. 95 .
( 5) Colum . de Re rust. 1 , 8 .
( 6) Cato de Re rust. 2 , p. 12 , Ed . Bip . Πλουτάρχου Κάτ .
πρεσβ. ε ' .
5
 - 66

χει διετείνετο, και ότι προς την γε κατ’ άνθρωπον αρετήν και
ευδαιμονίαν αυταρκες το του λόγου ήγεμονικόν» των δ ' άλ
λων φιλοσόφων οι πλείστοι, μάλιστα δε οι ασπαζόμενοι τα
Πυθαγόρα και Πλάτωνι περί των θείων δόξαντα, ότι επιμε
λείται των θεών τις κατ' ιδίαν εκάστου των ανθρωπίνων
πραγμάτων , και χωρίς θεού , πάντα μέν σφαλερώς, ουδέν δ'
ανθρώπων μακαρίως έχει . Όθεν τους αμφί Επίκουρον ως ασε--
βεις όντας , και θεομισείς χαλεπώτατα διέβαλλον ου μόνον οι
σπουδαίως και ειλικρινώς τους θεούς θεραπεύοντες, αλλά και
οι κοινωνούς αυτούς ποιούμενοι της ιδίας κακουργίας. Και γάρ
δή και Επίκτητος , μαρτυρούντος Διογένους Λαερτίου , κιναι
δολόγον αυτόν καλεί , και τα μάλιστα λοιδορεί ( 1 ) , Πλούταρ
χος δε πολλαχόθι την Επικούρειον διασύρει σοφίαν (2 ).
Ιστορεί δε Λουκιανός τον ψευδόμαντιν Αλέξανδρον τους υφ'
αυτού φενακισθέντας κελεύσαι λίθοις τούς Επικούρου μαθητάς
ελαύνειν, είγε μέλλουσιν ίλεω έχειν τον θεόν , και ερομένου
τινός τί πράττει εν "Αδου ο φιλόσοφος, εκφωνήσαι το ταμ
Μείον :

Μολυβδίνας έχων πέδας εν βορβόρο κάθηται (3) ,

όλως δε άσπονδον αυτό τον πόλεμον προς Επίκουρος είναι:
και « μάλα είκότως, φησίν ο Σαμοσατεύς · τίνι γάρ άλλω
» δικαιότερον προσεπολέμει γόης άνθρωπος και τερατεία φί
» λος, αληθεία δε έχθιστος , ή Επικούρω , ανδρί τήν φύσιν
και των πραγμάτων καθεωρακότι , και μόνο την εν αυτοίς
αλήθειαν ειδότι , οι μεν γαρ αμφί τον Πλάτωνα και Χρύ
( 1 ) Διογ . Λαερτ. 1 ', ς'. "Έπιθι και Λουκιαν . Συμποσ. θ ' .
(2) Πλουτάρχ . πρός Κολώτ . - " Ότι ουδε ζήν εστίν ηδέως κατ’ Επίκουρον .
-

(3) Ιαμβειόν εστι τετράμετρον καταληκτικόν αδήλου τινός ποιητού . -

"Επιθι του Μείνεκε τα 'Αποσπασμάτια Κωμικ . ανωνυμ . σ' .
 67

» σιππον και Πυθαγόραν, φίλοι , και ειρήνη βαθεία προς εκεί

» νους ήν · ο δε άτεγκτος Επίκουρος έχθιστος δικαίως, πάντα
» ταύτα εν γέλωτι και παιδιά τιθέμενος ( 1 ) . » ο δε Πλα
τωνικός Ταύρος, και επί των Αντωνίνων βασιλέων ακμάσας,
όταν μνεία γίγνοιτο του Επικούρου , επιφθέγγεσθαι ειώθει
Ηδονή τέλος πόρνης δόγμα: ουκ έστι πρόνοια : ουδέ πόρ
» νης δόγμα(2), και τη φιλοσόφω τραχύτερον του πρέποντος
7

και κατά το ομώνυμον ζώον επιδρομών. Ου μην αλλά τα των

Επικουρείων εις την ηθικήν ανήκοντα ουκ έστι των Στωϊκών
δεύτερα, είγε ψυχής τύχοι γενναίας • ομολογητέον γαρ ότι τους
αγεννέσιν ίσως εστίν ουκ ακίνδυνα. Το δε εν τοίς Κήπους μά
λιστ’ αξιέπαινον και αξιέραστον δικαίως αν αποφήναιο την
ήπιότητος και του φιλαλλήλου τρόπου συνεχή παραγγελίαν.
Παραινεϊ γαρο Επίκουρος οικέτας μη κολάζειν, ελεειν μέντοι,
και συγγνώμην τινί έχειν των σπουδαίων (3). Που δ' άν καλ
λίους εύρους υποθήκας βίου και πιθανωτέρας εις χρηστότητα
προτροπές και εν τοις σωζομένοις Μενάνδρου ιαμβείοις, την
κατ ’ Επίκουρος αγωγήν ζηλώσαντος ; Και είκός εστιν ότι παρά
Μενάνδρου Τερέντιος ο κωμικός το μεγαλείον απόφθεγμα
τούτο παρείληφεν :

άνθρωπός είμι, κούτι των ανθρωπίνων

ξένονέστ' έμοιγε (4) .

( 1 ) Λουκιαν. 'Αλεξ. κε'.

(2) Aul . Gell . 9 , 5, κατά την Βεντλείου επανόρθωσιν.
( 3) Διογ . Λαερτ. 1', ριη'.
( 4) Homo sum : humani nibil a me alienum puto ..
TERENT . Heautontim . 1 , 1 , 25.

Cf. Cic . de Off. 1 , 9. Cic. de Legg. 1 , 12 . Senec . Epist. 95.

Juvenal. 15 , 5 . S. Augustini Epist . 155, 3 14 .
 68

Ότι δε ή Επικούρειος αίρεσις ουκ οικεία και αφύπτω ροπή

τας ανδρείας και τα μεγέθη των ψυχών περιήρει, τεκμήριόν
έστιν ά Κάσσιος ήνδραγάθησε, τοις Επικούρου λόγοις χρώμε
νος και αυτός (1 ).
να δε πάλιν εις την νεωτέραν επανέλθω Στοάν , συνεφρό
νουν Σενέκα και υπέρ της ηθικής αρετής λόγους και έργοις
ηγωνίζοντο τινες άνδρες την φύσιν περιττοί, οιοι Ευφράτης και
Τύριος περί ου εν τοις εξής πολλά , και Δίων ο Προυσιεύς,
επίκλης Χρυσόστομος , σοφιστής μεν πρός τινων ακούων ,
άξιος δε φιλόσοφος καλείσθαι δια πολλών συγγραμμάτων το
έμβριθές, και το τανδρος εν σφαλερούς της πόλεως πράγμασι
γενναίον (2 ).
Άλλος δέ τις ήν, Γάϊος Μουσώνιος Ρούφος, Τυρρηνός, του
ιππικού τάγματος , αρετής ένεκεν και επιεικείας μεγίστην
περιποιησάμενος ευδοξίαν ( 3). Φίλος δέ εγένετο Σωρανό τε
και Θρασέα, ούς ηνάγκασεν ή πονηρία και ο φθόνος του Νέ
ρωνος εαυτούς διαχρήσασθαι ( ).
Αυτόν δ' εκ της πόλεώς τε και Ιταλίας εξήλασεν ο μισό
σοφος βασιλεύς, ως δή λόγων δεινότητα της νεολαίαν ψυχα
γωγούντα προς το σπουδαίον (5). Αυτό δε , κατά Φιλόστρα
τον , Δημήτριος ενέτυχε περί τον Κορινθιακόν Ισθμόν δεδεμένω
και κεκελευσμένω όρύττειν, και αυτός μεν ανευφήμησε τα ει
κότα, ο δε είχετο της σμινύης και έδρωμένως τη γή ενέβαλ
λεν , ανακύψας δε · « λυπώ σε, είπεν, ώ Δημήτριε , τον Ισθμόν
( 1 ) Πλουτάρχ . 'Ιουλ. Καισ. ξς' . Πλουτ . Βρούτ. λζ '.
(2) Φιλοστρ. Απ . Ε', λζ'. Φιλοστρ . Σοφιστ. Α ', ζ'. Συνεσ. Δίων.
>

( 3) Tac . Ann. 14 : 59 – 15 : 71 . -
Φιλοστρ . Απ. Ζ', ις'. - Plin .
-

Ep . 3 , 11. Ευναπ. Σοφιστ. προοί . - Πλουτάρχ. π. του μή δείν δαν. – Α .

-

Gell . 5 , 1 – 9 , 2 16,1 .
( 4 ) Tac Ann . 16 , 33 .
(5) Φιλιστρ . Απ. Δ', μθ' . - Δίων Κασσ . ΞΒ', κζ'.
 -
69 C

ορύττων της Ελλάδι; ει δε και κιθαρωδούντα με είδες, ώσ

» περ Νέρωνα , τί αν έπαθες (1 ) ; » Μουσωνίου μεν πας και
λόγος ανήκεν εις τα ηθικά και την πρακτικών βίου χρηστό
τητα . Αρετήν δέ ποθ' ούτως ώρίσατο· « Η αρετή επιστήμη
και εστίν ου θεωρητική μόνον, αλλά και πρακτική , καθάπερ ή
>>

τε ιατρική και η μουσική. Δεί ούν ώσπερ τον ιατρών και

3)
τον μουσικών, μή μόνον ανειληφέναι τα θεωρήματα της αυ
και του τέχνης εκάτερον , αλλά και γεγυμνάσθαι πράττειν κατά
και τα θεωρήματα (2). »
D

Τούτοις δε συνελαμβάνοντο και Κυνικοί τινες , αρετήν

ασκούντες τη των Στωϊκών ομοίαν, αλλά τραχυτέραν και ταϊς
Χάρισι μήποτε θύουσαν. Ων ονομαστότατος , Δημήτριος ο Σου
νιεύς , φίλος γενόμενος Απολλωνίου του Τυανέως , και υπό
Σενέκα επ' ανδρεία και τοις άλλοις της ψυχής αγαθοίς υμνη
θείς (3 ).
Ούτος δε Θρασέα μετακληθείς υπ' αυτού θνήσκοντι παρ
έστη (4) . Υστερον δε υπό Νέρωνος, περί πονηρών έργων και
ακολάστων ανθρώπων παρρησιασάμενος, της Ρώμης απ
ηλάθη (5) . Επανελθών δε μετά την Νέρωνος τελευτήν, έφυγα
.

δεύθη και υπό Ουεσπασιανού , Μουσώνιον φιλοσόφων μόνον μη

αναγκάσαντος φυγείν (6) . Υπό δέ Τίτου κατήχθη, εξαιτησα
μένου Απολλωνίου του Τυανέως (7). Είτα δε πάλιν αυ υπό

( 1 ) Φιλοστρ . Απ . Ε', ιβ'.- Λουκιανού Νέρων (εί γνήσιος).

(2) Στοβαίου 'Ανθολ . ΚΘ', ση'.
(3) Φιλοστρ . Δ', κε' – με'. - Senec . de Provid. 3 ; de Benef. 7 :
1 , 2 ; de Vit . Beat. 18 :: 3 ; Epist. 30 ; Epist. 60, et alibi . Λουκιαν .
Τοξαρ . κζ '.
(4 ) Tac . Ann . 16 , 34 .
(5) Φιλοστρ . Απ. Δ', μέ'.
(6) Suet. Vespas . 13. – Δίων Κασσ. Εφ', ιγ'.
(7) Φιλοστρ . Απ. ς', λα'.
 - 70 -

Δομετιανού εκ Ρώμης , ει μη εξ Ιταλίας, εξωρίσθη (1 ) , και

(εί μή πεφιλοτίμηται ο Φιλόστρατος ταϊς του Δημητρίου δια
βολαις μεγαλύνειν τον Τυανέα) μάλλον και πρότερον εις το
πεφυλαγμένον ετέτρεπτο, τούτο δή το μάθημα εκ των πολλών
παθημάτων κομισάμενος (2) . Τών δε Κυνικών ένιοι τας των
πολλών ταλαιπωρίας οικτιζόμενοι μέχρι του λοιδορείσθαι τοις
βασιλεύσι προέβαινον , ως Διογένης της και Ηράς , ών τον
Τίτον προπηλακισάντων και μέν , κελεύσαντος Ουεσπασιανού ,
εμαστιγώθη, ο δε επελεκίσθη (3) .
Ην μεν ουν κοινή τους ανδράσι τούτοις προαίρεσις τους τρό
πους και τας δόξας επανορθούν και αρχήν τινα ηθικήν ήρχον
εν τω βίω, αυτοί τε αγαθοί και αυτάρκεις και προς το ομόφυ
λον φιλάνθρωποι όντες και τους άλλους ποιείν τοιούτους προ
θυμούμενοι και γαρ ουκέτι ηγάπων διατριβής εν σχολαις
ποιούμενοι, άλλ' , ώσπερ πρότερον Σωκράτης, διετέλουν τους
τυχόντας εις αρετήν προτρέποντες και εν ταις αγοραίς και εν
τους προνάους και εί που άλλη οι άνθρωποι συνηθροίζοντο. Και
μην o Μουσώνιός ποτε και είς στρατόπεδον ετόλμησε παρ
εισδύναι και τους στρατιώταις τα των έμφυλίων πολέμων
στυγνά λόγω παραστήσαι, και όσα
τίκτει δέ τε θνατοϊσιν ειρήνα μεγάλα (4) .

Εφ' όσον δε της πρότερον ή νεωτέρα Στοά, φιλοστοργίας τε

και φιλανθρωπίας ένεκα , διαφερόντως είχεν, εκ των Επι
κτήτη μάλιστα και Μάρκα Αυρηλίω άρεσάντων και πρα
χθέντων πρόδηλον. Πάντας μέν ανθρώπους Επίκτητος αδελ
( 1) Φιλοστρ . Άπ. Ζ', ι'.
(2) Φιλοστρ. Απ . Ζ', ια'.
( 3) Δίων Κασσ . Ξς ', ιε '.
(4) Tac . Hist . 3 , 81.
 - 71 -

φους αυτού, πάσας δε γυναίκας ηγείται αδελφάς. Ως γάρ

αδελφός ή πατήρ προς αυτούς εφοίτα, και επιμέλειαν αυτών
και θεραπείαν εποιείτο. Προς δε , τον φιλόσοφον « ειδέναι δεί,
>
έφη, ότι άγγελος από του Διός απέσταλται προς τους αν
»
θρώπους περί αγαθών και κακών υποδείξων αυτούς, ότι
πεπλάνηνται και αλλαχού ζητούσε την ουσίαν του αγαθού
Σ
και του κακού όπου ουκ έστιν, όπου δ' έστιν , ουκ ενθυμούν
ται ..... Τω όντι κατάσκοπός έστι του τίνα εστι τοϊς άν
θρώποις φίλα , και τίνα πολέμια και δεί αυτόν ακριβώς
ανασκεψάμενον ελθόντ ’ απαγγείλαι ταληθή ( 1 ) . » Ου μέν
δει ανθρώπους συγγενείς γε όντας αλλήλοις χαλεπαίνειν και
καταράσθαι , αλλ' ελεημόνως και ευνοϊκώς τους σφαλλομένοις
διακείσθαι , και τους πλημμελούντας επαγωγούς λόγοις σω
φρονίζειν. Τέλος δε, ώσπερ κολοφώνα επιθέμενος τώ βίω του
ως αληθώς καλού κάγαθού και φιλανθρώπου ανδρός , αυτόν
κελεύει ου μόνον συγγνώμην έχειν τους εχθρούς , αλλά και
τους κακώς ποιoύντας φιλεϊν· και γαρ « δαίρεσθαι δεί αυτόν ,
>>
ώς όνον , και δαιρόμενον φιλεϊν τους δαίροντας (2 ). ) )

Ούπερ ουδέ σοφός άλλος σεμνότερον ουδέν ουδε φιλανθρωπό

τερον υπεθήκατο . Μάρκος δε Αυρήλιος αποφαίνεται μηδέν
της μεγαλοψυχίας δέοντα της Επικτητείου. ο δε βασιλεί
ήττόν έστιν ίσως εύμαρές ή δούλω, τούς λόγους τα έργα συν
αρμόζων παρ' όλον τον βίον διετέλεσεν. Εν μέν τω Α ' των
εις εαυτόν λέγει παρά των θεών γεγονέναι « το οσάκις ήβου
» λήθην επικουρήσαί τινι πενομένω, ή εις άλλο τι χρήζοντι,
μηδέποτε ακούσαι με ότι ουκ έστι μοι χρήματα όθεν γέ
νηται (3) . » Εν δε τώ Ζ ', ότι « ίδιον ανθρώπου το φιλεϊν
C

(1) Άγριαν. Επικτ. Διατρ . Γ', κβ '.

(2) 'Αρριαν. Επικτ . Διατρ . Γ', κβ'.
( 3) Μάρκ. 'Αντων. Α', ιζ'.
 - 72

» και τους πταίοντας . Τούτο δε γίνεται , εάν συμπροσπίπτη

» σοι, ότι και συγγενείς, και δι' άγνοιαν, και άκοντες αμαρ
>>
τάνουσιν, και ως μετ' ολίγον αμφότεροι τεθνήξεσθε, και προ
πάντων, ότι ουκ έβλαψε σε · ου γαρ το ηγεμονικόν σου
χείρον εποίησεν ή πρόσθεν ήν (1). » Εν δε τώ Η '' « Ευ
.
»
φροσύνη ανθρώπου , ποιείν τα ίδια ανθρώπου · ίδιον δε αν
>>
θρώπου , εύνοια προς το ομόφυλον (2), » και τούτο:: « Οι
άνθρωποι γεγόνασιν αλλήλων ένεκεν . Δίδασκε ούν ή
φέρε (3). » Εν δε τω ΙΑ ', ταύτα:: « Καταφρονήσει μου
>>
τις;; όψεται. Εγώ δε όψομαι, ίνα μή τι καταφρονήσεως
» άξιον πράσσων ή λέγων ευρίσκωμαι . Μισήσει και όψεται.
Αλλά εγώ ευμενής και εύνους παντί, και τούτω αυτώ έτοι
» μας το παρορώμενον δείξαι, ουκ ονειδιστικώς , ουδέ ώς κατ
»
επιδεικνύμενος ότι ανέχομαι, αλλά γνησίως και χρηστώς,
» οίος ο Φωκίων εκείνος, είγε μη προσεποιείτο (4 ) . »
Ενταύθα δε του λόγου ίσως αν απορήσειε τις ει μη ούτοι
οι φιλόσοφοι παρά των χριστιανών εδανείσαντο τι. Έμοιγε
ου δοκεί τότε γάρ οι άνθρωποι τα χριστιανικά ζηλω ακρατεί
πρoσίεντο ώστε αυτίκα μάλα μυείσθαι, ή τουναντίον αυτών
υπό μίσους ανηκέστου κατέπτυον . Αλλ' ουκ ήν, oίμαι, χρι
στιανός ούτε Επίκτητος ούτε Μάρκος Αυρήλιος · ουδέτερος άρα
παρά των χριστιανών ουδεν παρέλαβε. Μάρκος δε Αυρήλιος
λέγει περί αυτών τάδε καταφρονήσεως γέμοντα : « Το δε α

έτοιμον τούτο (το προς τον θάνατον), ένα από ιδικής κρί
σεως έρχεται, μή κατά ψιλής παράταξιν, ώς οι Χριστιανοί,
»
αλλά λελογισμένως , και σεμνώς, και ώστε και άλλον πεί

( 1 ) Μάρκ. Αντων. Ζ', κβ'.

(2) Μάρκ. Αντων . Η', κς '.
(3) Μάρκ. 'Αντων. Η', νθ '.
(4) Μάρκ. Αντων . ΙΑ', ιγ' .
 73 -

και σαι, άτραγώδως (1 ). » Ουκ εικός ούν παρά τοιούτων είναι

δοκούντων ανασχέσθαι αυτόν λαβείν τι ή αρχήν βουληθήναι
ταϊς αυτών δόξαις προσέχειν τον νούν ώστε ποιαι ποτ’ είησαν
ακριβώς μανθάνειν.
Τοσαύτα δή περί των Στωϊκών ειρήσθω . Οι δε Ακαδημαϊ
κοί, εν οις επιφανείς εγένοντο είτε έργοις είτε λόγοις Κικέρων
και Βρούτος (2) , ύστερον δε Πλούταρχος , ήσαν περί τα ηθικά
δεινότατοι . ο δε Πλούταρχος , καίπερ εν ουκ ολίγοις το
θεωρητικό και το μυθώδει (ιερεύς δε ήν του Απόλλωνος )
χρησάμενος , των τρόπων όμως και της πρακτικής σοφίας
μεγίστην εποιήσατο σπουδήν , και Ακαδημαϊκός ών μάλιστα ,
τα βέλτιστα των άλλων φιλοσοφιών απηνθίσατο. Ούτως ούν
έχων την προαίρεσιν περί παίδων αγωγής και αρετής και κα
κίας , και των κατά γυναίκας αρετών, και των γαμικών, τέλος
δε και περί της ηθικής αρετής , προς τον ορθόν και ανεπίλη
πτον βίον αποβλέπων, αξιολογωτάτας συνέθετο διατριβές, εν
αίς φαίνεται εναργώς απλήστω του καλού κάγαθού έρωτα κεκι
νημένος. Άλλων δε των τότ ' ή ολίγω ύστερον 'Ακαδημαϊκών
ου μνημονεύσομεν ει μή Φαβαρίνου ( 3), διά τό αυτόν παρά
τον Έλληνα νούν υπέρ των μονομαχιών απολογίαν συγγρά
ψαι (4), Απολλωνίου του Τυανέως ολίγοις πρότερον έτεσι μή
οκνήσαντος εν Αθήναις το άγει γενναίως αντιτάττεσθαι ( 5) .
Αλλ' ο Φαβωρίνος, ίνα ταληθές είπωμεν, πέραν του δέοντος
εις το σοφιστεύειν εξέκλινε, μάλλον αν κατορθώσων εί εαυτό
παράδειγμα Πλούταρχον τον εαυτού φίλον πεποιημένος ήν .
( 1 ) Μάρκ. Αντων . ΙΑ', γ' .
(2) Πλουτάρχου Βρούτ . β' .
(3) Φιλοστρ. Σοφιστ . Α', η '. Aul . Gell . 12 , 13, 14 , 1 , 2 ; 17 , 10 .
( 4) Hist. de la crit. chez les Grecs, par E. Egger, ch . 4 , § 2 .
Mém . d'Hist. anc . et de Philologie , par E. Egger, art. 1 .
( 5) Φιλοστρ . Απ. Δ' , κβ' .
 - 74

Δύο δέ εγένοντο φιλόσοφοι περί ών δεί κατ' ιδίαν ειπείν

τι, μή οίων τε όντων εις οποιανδήποθ' αίρεσιν τάττεσθαι,
Δημώνας ο Κύπριος και Λουκιανός ο Σαμοσατεύς . Δημώναξ 1
δε , ώς φησιν και τον αυτού βίον γράψας Λουκιανός, « φιλοσοφίας

«Αν
είδος ουχ εν αποτεμόμενος , αλλά πολλά εις ταυτό καταμί
>>
ξας, ού πάνυ τι εξέφαινε τίνι αυτών έχαιρεν (1). » Φαίω w
ρίνος δέ ποτ' αυτόν ήρώτα τίνα μάλλον φιλοσοφίαν ασπάζε
ται. ο δέ· « Τίς γάρ σοι είπεν ότι φιλοσοφώ (2) ; » Πάσης
>>

δε δεισιδαιμονίας υπερόπτης ήν, ουχ ήττον των Επικουρείων ,

επειδή ουδέποτε θύων ώφθη , ούτε εμυήθη μόνος απάντων ταϊς
Έλευσινίαις ( Αθήνησι δε διήγαγε τον πλείστον βίον) . Ποίος
δε ήν τους τρόπους πυνθανομένοις ακουστέον του Λουκιανού :
CC
Ουδεπώποτε ώφθη κεκραγώς ή υπερδιατεινόμενος ή αγα
»
νακτών, ουδ' ει επιτιμάν τω δέοι, αλλά των μεν αμαρτη
μάτων καθήπτετο, τούς δε αμαρτάνουσι συνεγίγνωσκε, και
και το παράδειγμα παρά των ιατρών ήξίου λαμβάνειν , τα μεν
»
.

>
νοσήματα ιωμένων , οργή δε προς τους νοσούντας ου χρωμέ
» νων. Ηγείτο γαρ ανθρώπου μέν είναι το αμαρτάνειν, θεού
» δε ή ανδρός ισοθέου, τα πταισθέντα επανορθούν (3). » Και
»

πορρωτέρω του λόγου: « Τοιούτος ήν ο τρόπος της φιλοσοφίας

αυτού , πράος και ήμερος και φαιδρός. Μόνον αυτόν ηνία
>>
φίλου νόσος ή θάνατος ώς αν και το μέγιστον των εν αν
»
θρώποις αγαθών την φιλίαν ηγούμενον · και διά τούτο φίλος
>
μέν ήν άπασι, και ουκ έστιν όντινα ουκ οικείον ενόμιζεν,
άνθρωπόν γε όντα (4) . » Δημώνας μέν ούν , μηδέν συγγρά
>>

ψας , από των πράξεων και του βίου, Λουκιανός δε από των
συγγραμμάτων ονομαστός εγένετο. ο δε σχολιάσας το περί
(1) λουκιαν. Δημών . ε '.
(2) Λουκιαν. Δημ. ιγ'.
(3) Λουκιαν . Δημών. ζ' .
( 4) Λουκιαν . Δημών . ι'.
 - 75 -

του Άβωνοτειχίτου συγγραμμάτιον φησίν Επικούρειον γενέ

σθαι τον Λουκιανός (1): αλλά καίπερ τους κατ’ Επίκουρος
δόγμασι μάλλον ή άλλους χαίρειν δοκών, ιδιογνωμονέστερος,
ως έμοιγε δοκεί, επεφύκει οó ανήρ ή ανασχέσθαι διδασκάλω
υποταγήναι. Ποίος δε ήν τον βίον , εν αδήλω καθεστηκεν . Εν
τω μεν Αλεξάνδρω (2) δυσανασχετεί ως μάχλος και γυναι
κομανής υπό του γόητος διαβληθείς , αλλ' ικανά νομίσειε τις
αν είναι τεκμήρια συκοφαντίας τήν του γόητος μιαρότητα και
ήν Λουκιανός υπηρέτησεν εν Αιγύπτω βασιλικής υπηρεσίαν.
Ότι δε ουκ αεί σκώμμασι και διασυρμούς έχαιρεν , αλλά και
τη της απλάστου και ατύφου αρετής αναθεωρήσει ετέρπετο,
δηλον εξ ών περί Δημώνακτος και Νιγρίνου αναγέγραφε.
Τούτο δή ειρήσθω, υφηγησαμένου ανδρός των νυν κρίναι
οξυτάτων (33 ). Αλλά γε ουκ αμφισβήτησιν δέχεται ότι ο Σα
μοσατεύς τους αει ανθρώπους ευεργέτησε, τών άγαν φιλομύ
θων περί του θείου δοξών άσβεστον γέλωτα καταντλήσας και
τοις εκ γοητείας πλούτους ποριζομένοις αισχύνην ανεξάλειπτον
προσάψας .
Της δ' άλλης φιλοσοφίας πρακτικωτέρας διά χρόνου και
ευεργετικωτέρας γιγνομένης, μετείχε και η Πυθαγόρειος της
εις βέλτιον μεταβολής. Ου γαρ έτι εφιλοσόφουν οι νεώτεροι
Πυθαγόρειοι προς εξαίρετόν τινα αρίστων και πεπαιδευμένων
ανδρών αφορώντες εταιρείαν, ουδε τα φίλων μόνων κοινά φά
σκοντες , αλλ' ανθρώπους ότι πλείστους προθυμούμενου έργους
ουχ ήττον ή λόγοις σωφρονίζειν και ευεργετείν.
Άλλα φιλοσοφίαις, ως και ανθρώπους, οίον κήρες επιπεφύ
κασιν αι καταμιαίνουσί τε και καταρρυπαίνουσιν αυτάς . Η δε
( 1 ) Σχολιαστ . είς λουκιαν . Δημών , ζ'.
(2) Λουκιαν . Δημών . νε ' .
(3) Mém . de lillér. anc. par E. Egger, art. 20, p. 73 ( Paris, 1862) .
1
 - 76

άρα Πυθαγόρειος την προγονικήν ροπήν ουκ εξέφυγεν , ουδε Da

ευκατάφορος επαύσατο ούσα εις την θαυματουργίας και την

λοιπήν γοητείαν , και μήν και περί αστρολογίαν επολυπραγ
μόνει.
Οία δε καταφρονήσει ή αίρεσις περί τους Αντωνίνου του
ευσεβούς χρόνους περιεπεπτώκει , εικαστέον εξ ών φησιν Αρ
τεμίδωρος ο ονειροκρίτης, μη δοκών αυτός οιός τε είναι ήν
τιναδηποτούν γοητείαν ελέγξαι : « Όσα γαρ αν λέγωσι Πυθα
»
γορικοί, φυσιογνωμονικοί, τυρομάντεις , αστραγαλομάντεις,
Σ
κοσκινομάντεις , μορφοσκόποι, χειροσκόποι, λεκανουμάντεις,
νεκυομάντεις , ψευδή πάντα και ανυπόστατα νομίζειν
>>
χρή (1 ) . » Περί δε τών νεωτέρων Πυθαγορείων πλείω
λεχθήσεται πορρωτέρω της διατριβής .
Εξής δε έσται τα της τότ' αστρολογίας διεξελθείν .
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς '. - Περί της τότε αστρολογίας .
-

De

Τα δε εις εκείνους τους χρόνους ανήκοντα διεξερχομένους ,

άλλως μεν ουκ αν εξείη ημίν τα της αστρολογίας και της μα
γείας οία τότ' ήσκείτο παραλιπείν , μάλιστα δε ότι ο Τυανεύς
αιτίαν έσχε μαγικές τέχνας επιτηδεύειν.
Της αστρολογίας και της μαγείας μήτηρ και παλαιά τρο
φός ή κατά της ανατολάς οικουμένη. Παρά δε τους Έλλησιν ve

(ένα μή περί Κίρκης και Μήδειαν και τα τών ώγυγίων χρό

νων διατρίβω , μή έλόμενος δή τα προσέληνα διώκειν, μάλλον
δε περί την ακμήν, και ου την αρχήν, των δεισιδαιμονιών
πολυπραγμονεϊν) δοκούσι πρώτον περί τα Πελοποννησιακά αι
από της ανατολής μαγείαι ασκηθήναι. ο μεν ουν Ευριπίδου
του ποιητού πατήρ, κατά Θεόπομπον, Χαλδαίοις έχρήσατο
(1) 'Αρτεμιδ. 'Ονειροκ . Β', ξ5'.
 - 77

τίς ποτ ' έσται του υιέος ή τύχη ( 1 ) . Αλέξανδρος δε ο μέγας

Βαβυλωνίους εν ταϊς πορείαις εξ έθους επήγετο προς τους κα
θαρμούς , είποτε σημεία γένοιτο των σχετλίων (2) . Λέγει δε
Βιτρούβιος (της αληθείας είτε τυχών είτε αποτυχών, έγωγή
ουκ οίδα) , Βηρωσσον τον Χαλδαίον έν τη νήσο Κω κατοικι
σθήναι, κακεί της διδασκαλίας ταύτης άρξασθαι· μαθητές δε
τούτου γενέσθαι Αντίπατρον και Αχινάπoλoν, ος ουκ εκ της
γενέσεως, αλλ' εκ της συλλήψεως τάς περί γενεθλιαλογίας
σκέψεις ερμηνευμένας κατέλιπε (3) . Θεόφραστος δε τον οίος
τότ ' ήν δεισιδαίμονα σκώπτει ως αεί προς τους μάντεις και
περί ελαχίστων φοιτώντα (4) . Παρεισέδυ δε εις τον Ελληνι
κον βίον περί τους αυτούς σχεδόν χρόνους και η Αιγυπτιακή
μαγεία και αστρολογία . Οι μαθηματικοί (ούτω γαρ προσηγο
ρεύοντο μάλλον οι εξ Αιγύπτου αστρολόγοι ) ίσης ταχύ αξιώ
σεως τους Χαλδαίοις έτυχον(5 ). Η δε εκατέρωθεν τέχνη μετ'
ολίγον εις μίαν ιδέαν συνεκράθη.
Λεκτέον δε νυν πώς έν Ρώμη τά των Χαλδαίων και των
μαθηματικών ευδοκιμείν ήρξατο. Πρώτον μεν ή Τυρρηνική
μαντεία, ή πάλαι τοσούτον έν Ρώμη νομιζομένη, άδοξία περι
έπεσεν εξ άλλων και τωνδε. Ού πολλώ προ του εμφυλίου πο
λέμου lôn
όν επολέμησαν Σύλλας και Μάριος , εγένετο των Τυρρη
νικών μάντεων απόφασης και την αυτών τέχνην διέβαλε και τους
δεισιδαίμονας εις ξενικάς και ίσως βεβαιοτέραν επιστήμης
εγγυώσας μαντείας υπερφυώς παρεκίνησε : « Πολλά γαρ ώφθη
3)
τέρατα, φησί λούταρχος, και Τυρρηνών οι λόγιοι μεταβο

(1) Theopomp . ap . Aul . Gell . 15, 20 .

(2) Πλουτάρχ . 'Αλεξ. νζ' .
(3) Vitruv . 9 , 4 ; 9 , 7.
( 4) Θεοφράστ . Χαρακτ , ις'.
( 5) Cic . de Dir. 1 , 1 , 2 .
7
 - 78
>>
λήν ετέρου γένους απεφαίνοντο, και μετακόσμησιν άποση
μαίνειν το τέρας. Είναι γαρ οκτώ τα σύμπαντα γένη διαφέ
ροντα τους βίοις και τοίς ήθεσι δι' αλλήλων, εκάστω δ'
»
άφωρίσθαι χρόνων αριθμών, υπό του θεού συμπεραινόμενον
» ενιαυτου μεγάλου περιόδω . Και όταν αύτη σχή τέλος , ετέρας
>>
ενισταμένης, κινείσθαι τι σημείον εκ γής, ηή ουρανού, θαυ
»)
μάσιον· ώς δήλον είναι τους πεφροντικόσι τα τοιαύτα και
μεμαθηκόσιν ευθύς, ότι και τρόποις άλλοις και βίοις άνθρω
» που χρώμενοι γεγόνασι, και θεοίς ήττον ή μάλλον των προ
τέρων μέλοντες. Τα τε γαρ άλλα φασίν εν τη των γενών
αμείψει λαμβάνειν μεγάλας καινοτομίας , και την μαντικήν
ποτέ μεν αυξεσθαι τη τιμή, και κατατυγχάνειν ταις προ
>>
αγορεύσεσι , καθαρά και φανερά σημεία του δαιμονίου προ
πέμποντος, αύθις δ' εν έτέρω γένει ταπεινά πράττειν , αυτο
σχέδιον ούσαν τα πολλά, και δι' αμυδρών και σκοτεινών
οργάνων του μέλλοντος απτομένην ( 1 ) . » Τοσαύτα Πλού
ταρχος περί των Τούρκων μάντεων σφάς αυτούς διαβαλόντων.
Μετέωροι δ' ουν τότ' αυτίκα πάντες εγένοντο προς τους Χαλ
δαίους και μαθηματικούς μη ομολογούντας τη εαυτών τέχνη
τοιαύτας κήρας επιτρέχειν. Αυτός δε ο Σύλλας εν τοις μη σω
ζομένοις υπομνήμασι , μαρτυρούντος ωσαύτως Πλουτάρχου,
την έαυτού προς τους Χαλδαίους πίστιν έδεδηλώκει (2) . Και
χρόνω βραχεί εφάνη το φύλον πανταχού του άστεος και της
Ιταλίας εμφωλεύον, εις τους φοιτώντες ούκ ενετρέποντο συχνοί
των την Ελληνικής φιλοσοφίαν ασκείν επαγγελλομένων. Εν
δε ταϊς των ευπατριδών και λαμπρών οικίαις , είτε παίς εγε
γέννητο , είτε θυγάτηρ εις γάμον εξεδίδοτο, παραχρήμα προσ
εκαλείτο μαθηματικός τις γενεθλιαλογήσων (3) . Περί δε ταύτα
.

( 1) Πλουτάρχ. Σύλλας, ζ '.

(2) ΙΠλουτάρχ. Σύλλας , λζ'.
(3) Appul . Apol. 56 ; Metamorph. 2 , 12.
 - 79

έτεθήπεισαν ου μόνον οι ιδιωτικοί οίκοι , αλλά και η των Και

σάρων αυλή . Ουδείς δε ήν μή απτόμενος του πράγματος,
καίπερ ών των ασημοτάτων. Το Παλάτιον μεν μιμουμένη
εγενεθλιαλόγει και η Σούσουρα , άπερ δε εν τοις βασιλείοις
περιειργάζοντο Λιβία και Ποππαία , εζήλουν εν τοις χαμαιτυ
πείοις Φιλημμάτιον και Παννυχίς. Πρός γάρ ταύτην την πλά
νην , ώς και προς τας άλλας, μάλιστ' εσπάργων αι γυναίκες .
Ιουβενάλιος δε και τα τότε μη υγιαίνοντα των βίων , είτις άλλος ,
διασκοπήσας, λέγει τας Ρωμαίδας των Χαλδαίων ακούειν και
μάλλον ή των Ιουδαίων ονειροπόλων :
Χαλδαίοις έσεται πειθούς πλέον · όττι κεν είπη
αστρολόγος , πηγής άπο πιστεύσουσι κομισθεν
Άμμωνος Δελφούς γάρ πυθόχρηστα λέλοιπε,
και μέγ' αϊδρείη μελλόντων σίνεται άνδρας ( 1 ) .
Ηνίκα μεν ούν ετέχθη Οκτάβιος, ο ύστερον Σεβαστός κλη
θείς , Νιγίδιος Φίγουλος , ο βουλευτής , το παιδί της της
οικουμένης ηγεμονίαν προκατεμαντεύσατο (2 ) . Ούτος δε ο
Φίγουλος ήν πάσης παιδείας μεμυημένος και μετά Τερέντιον
Ουάρρωνα Ρωμαίων λογιώτατος, όπερ τεκμήριον μή ψευσθή
ναι τον Εφέσιον λέγοντας ότι « πουλυμαθίη νόον ου διδάσκει. »
Και δη και επιστάσεως άξιον ότι Φίγουλος Πυθαγόρειος ήν
όθεν δικαίως άν τις λυπηθείη τοσούτους των κατά Πυθαγόρας
φιλοσοφούντων προς την κόρυζαν ταύτην , την αστρολογίας
δηλαδή , ως οικείαις ροπαίς, υπενεχθήναι. Λιβία δε Τιβέριον
(1 ) Chaldæis sed major erit fiducia : quidquid
Dixerit astrologus, credent a fonte relatum
Ammonis ; quoniam Delphis oracula cessant,
Et genus humanum damnat caligo futuri.
JUVENAL , 6 , 333 .
(2 ) Sueton . Oclav . 94 .
 -
80 -

κυούσα διηρώτα Σκρειβώνιον τον μαθηματικών περί της το

βρέφει έσομένης τύχης · ο δε λαμπρά και το της μητρός αξιώ
ματι συνωδα προθέσπισεν (1). Οκτάβιος δε, κατά την εν
Απολλωνία της Ηπείρου διαγωγήν, ανέβη ποτέ συν Αγρίππα
εις την Θευγένους του μαθηματικού σκοπήν . Ηνίκα δε τω
'Αγρίππα ος πρότερος επηρώτα, μεγάλα και σχεδόν άπιστα
προηγγέλλετο, κατασιωπών αυτός την έαυτού γένεσιν και δια
κρουόμενος φανερώσαι διεκαρτέρει, υπό δέους και αισχύνης
μη ήττων αλώσεται, ταύτην δ' όμως μετά πολλές παρακλή
σεις μόλις και όκνω κατειπόντος , εξεπήδησε Θευγένης και
προσεκύνησεν αυτόν . Οκτάβιος δε τοσούτον είτα προς την τύ
χην έσχε το θαρρούν ώστε το εαυτού θέμα προύγραψε και αρ
γυρούν νόμισμα των εκτυπώματι του άστρου αιγοκέρωτος υφ'
ου εγεννήθη , έκοψεν (2) .
Ου μην αλλά το Αγρίππα Σεβαστός επέτρεψεν αγορανο
μούντι διάταγμα δημοσιεύσαι ώπερ απηγόρευτο τοίς μάντεσι
μηδέ κατά μόνας τινί μήτε περί θανάτου, μηδ' ήν άλλοι
συμπαρώσίν οί, χράν (3) . Υστερον δε Πείσων και Πλαγκίνη
κατά Γερμανικού μαγικαϊς θεοκλυτήσεσιν έχρώντο (4) . Τιβέ
ριος δε πολύ της επιστήμης ταύτης προυβεβήκει. Ηνίκα γαρ
την Ροδιακήν φυγήν έφευγεν, έσχε της επιστήμης αλείπτην
Θράσυλλον τον Μενδύσιον , μη δυσωπησάμενον την Ακαδη
μαϊκής επιτήδευσιν τη ψευδεί ταύτη σοφία καταισχύνειν (5) .
Υστερον μέντοι Τιβέριος Καίσαρ εξέβαλε τους μαθηματικούς ,

( 1 ) Sueton . Tiber . 14 .
(2) Sueton . Oclaυ . 94. - Δίων Κασσ . Nς' , κε ' . Germanic . in
Aral. Phaen . 554 .
(3) Δίων Κασσ. Nς' , κε' .
( 4) Tacit . Annal . 2 , 69 .
( 5) Tacit. Annal. 6, 20.
 - 81

αλλά παραιτουμένους και παύσεσθαι του επαγγέλματος υπ

ισχνουμένους συγγνώμην απένειμεν ( 1 ) .
Ει δε φειδώ των αστρολόγων έσχεν, ουδέν θαύμα και ου
δεν ήν ο εξορισμός ει μη προσποίησης και ηγεμονική ειρω
νεία . Παρά δε τω αυτώ συγγραφεί εν τω εξής λόγω έντευξη
και τοϊσδε: « Ην περί τους θεούς και τας άγιστείας αμελέστε
ρος, προσκείμενος δήθεν τη αστρομαντική και, εί τις άλλος,
3)
πεπεισμένος πάνθ' υπό της ειμαρμένης κυβερνάσθαι (2) . >>

Και ο μαστιγοφόρος ποιητής μνημονεύει του Τιβερίου ως έν

αποξύρω της Καμπανικής Προκοννήσου πέτρα συν Χαλδαίων
αγέλη καθημένου (3) . Οι μεν ούν κατά Θευγένην και Θράσυλ
λον αστρολόγοι τας των δυνατών ευνοίας προσεκτώντο και
αμοιβας έκαρπούντο πολυτίμους . Οι δε δύσκολοι και αντί
τερπνών και ποθεινών σκαιά και ταϊς τυραννικαίς υπεροχαίς
στυγνά καθέλκοντες ουρανόθεν, δεσμούς ή φυγαϊς ή και μην
θανάτοις ου σπανίως έζημιούντο. Επί Κλαυδίου δε, καταδικα
σθέντος Σκρειβωνιανού ως διά Χαλδαίων τήν του βασιλέως
τελευτην έρευνήσαντος , δόγμα βουλής εγένετο τους μαθημα
τικούς εξ Ιταλίας φυγαδεύον, χαλεπόν άρα και μάταιον, ώς
φησι Τάκιτος ( 4). Αλλόκοτον δέ τι συνέβαινεν, αλλά πάνυ
ανθρώπινον οι γάρ εκ των συμφορών ανανεξάμενοι Χαλ
δαίοι και μαθηματικοί πολλώ μείζονος πίστεως παρά τους
πλήθεσιν ήξιoύντο και ευδοξίας. ο δή των όχλων πάθα
χαριέντως Ιουβενάλιος διασιλλαίνει»
Πίστιν έχει τέχνη , άμφω ει χείρε σιδήρω
έκλαγέτην, ήδ' έρξε παρεμβολή άνδρ' επί δηρόν.
( 1 ) Sueton . Tiber . 36 .
(2) Sueton. Tiber . 69. - Ιωσήπ . 'Αρχαιολ . 1Η' , ς' , θ'.- Δίων, Κασσ.
NE', ια' .
( 3) Juven . 10, 93.
( 4) Tacit . Annal. 12 , 52 .
6
 82 -

Ουδείς Χαλδαίων δεινός των μήπoθ' αλόντων ,

αλλ' ος όλωλ' ολίγου, μόλις είς τινα Κυκλάδα πεμφθείς
και ποτ ' απαλλαχθείς βραχυβώλου οψέ Σερίφου ( 1 ) .
Νέρωνι δε η βασιλεία προηγορεύθη υπ' αστρολόγου Θρα
σύλλου πατέρα σχόντος τον επί Τιβερίου ακμάσαντα Θράσυλ
λον (2) . "Έτος δε βασιλεύων το δέκατον ο Νέρων, επιλάμ
ψαντος κομήτου, ακούσας παρά του αστρολόγου Βαβίλου ότι
τοιαύτη διοσημεία δυνάσταις όλεθρον προσημαίνει , ήν μη
εργάσηται αποτροπήν ανδρών επιφανών φόνος, πολλούς ευπα
τρίδας και λαμπρούς μετά των παίδων απέκτεινε (3). Ποπ
παία δε, η Νέρωνος γαμετή , δορυφόρημα περιήρτητο μαθη
>

ματικών ους ο Τάκιτος άριστα υπογράφει « φύλον προς τους

>>
μεν δυνατούς ύπουλον , προς δε τους ελπίζοντας αβέβαιον ,
όπερ εν τη ημετέρα πόλει αποκηρυχθήσεται αείποτε και
διασώσεται. » Είπωμεν δε εν παρόδω ως Ποππαία, ήπερ
το Ιουδαϊσμώ προσεληλύθει (4) , τουτον ου γνησίως ήσκει,
μόνην αληθή μαντείαν δοξάζοντα την ονειροπολικήν, ώς ορθώς
είρηκεν ο άγιος πατήρ Νεμέσιος (5 ) . Είς ούν του χορού τούτου
Πτολεμαίος ο Μενδήσιος "Οθωνι προθέσπισε μέλλειν αυτόν
Νέρωνα επιβιώσεσθαι και της ηγεμονίας ελπίδι , συνηγορούντος
και του ομοτέχνου Σελεύκου , εις την επί Γάλαν παρόρμησεν
( 1) Iude fides arti , sonuit si dextera ferro
Lævaque, si longo castrorum in carcere mansit.
Nemo mathematicus genium" indemnatus habebit :
Sed qui pæne perit , cui vix in Cyclada mitti
Contigit, et parva tandem caruisse Seripho.
JUVENAL. 6 , 560 .

(2) Tacit . Annal . 6 , 22 .

( 3) Tacit. Annal . 15 , 47 . Suet . Nero, 36 .
( 4) 'Ιωσήπ. 'Αρχαιολ. Κ', η ', ια' .
( 5 ) Νεμεσ . ιθ'.
 - 83

επιβουλήν και της αρχής επίθεσιν (1). Αλλόκοτος δε πως δο

κεί ή των ηγεμόνων περί τους μαθηματικούς και Χαλδαίους
πολιτεία , τοτε μεν αυτούς ασπαζομένων και θεραπευόντων,
τοτε δε φυγαϊς, έτι μήν και αικισμούς τιμωρούντων . Βιτέλ
λιος μέν γάρ διατάγματα της τε πόλεως και πάσης της Ιτα
λίας φυγείν εκέλευσε, καίπερ ταϊς μαντείαις ανθρώπου πρεσβύ
τιδος υπέρ τους Χαλδαίους μωραινούσης, τούνομα Κάττης ,
υπήκοος ών (2) . Και Ουεσπασιανός δοκεί βουληθήναι την
τέχνην ώς ίδιον εαυτου κτήμα φυλάξαι , τους άλλους αφελόμε
νοςτην απόλαυσιν · πάντας γαρ εξήλασε πλήν ή Βαβίλον, τον
αυλικών αστρολόγος (3). Αλλά τυχόν τον Βαβίλον είασεν ου
δια το προς την τέχνην καταφερές, αλλά δι' άλλο τι. Μέτιον
γάρ Πομπωσιανόν, κατατρεχόμενον ως γένεσιν έχοντα βασι
λικήν, ύπατον απέδειξε , την πάνδημον πλάνην ανδρικώς δια
πτύσας ( 4). Άλλο δε τεκμήριον του μη πάνυ τετυφώσθαι
αυτόν περί τας διοσημείας· ήδη γαρ νόσω θανατώδει κατα
ληφθείς , τότ' επιλάμποντος κομήτου : « ουκ έμοιγε,, είπε,
>

1)
προσημαίνει , αλλά τω Παρθυαίων βασιλεί , κομώντι δη
» λαδή • φαλαντίας γάρ εγώ (5) . » Περί δε τους Ουεσπασια
)

νου χρόνους τέτταρα βιβλία περί μαντείας αστέρων συνέταξες

ο Τυανεύς Απολλώνιος , ός και δακτυλίους αστέρων επωνύμους
των επτά εφόρει καθ' ένα προς τα των ημερών ονόματα (6) .
Δομετιανός δε ουκ ηδυνήθη ταύτην την πτόησιν αποσείσασθαι
καίπερ αυτή ζυγομαχών . Ασκληταρίωνα δη τον μαθηματικών
καταμηνυθέντα και ομολογήσαντα ως εξορχήσαιτο άπερ τη
(1) Tacit. Ηist . 1 , 22 . Sueton . Olho , 4.
(2) Suet. Vitell. 14.
(3) Δίων Κασσ. Ξς ' , ', 6'.
(4) Sueton. Vespas. 14 ; Δίων Κασσ . ΞΖ', β '.
(5) Δίων Κασσ. ς ', ιζ'.
>

(6) Φιλοστρ. Απολλ. Γ ', μα'.

 - 81

τέχνη προεγνώκου , ήρώτα Δομετιανός : « ποία σε μένει τε

λευτή, » και αποκρινόμενος ότι « υπό κυνών μετ' ου πολύ δια
»
σπαραχθήσομαι, » σφαγήναι μεν εκ του ευθέος, αλλ' όπως
»

κατελεγχθη το εικαίον του επαγγέλματος,προσέταξε και επι

μελέστατα καήναι και κατορυγήναι . Αιφνιδίου δε χειμώνος
την πυράν καταβαλόντος, το πτώμα κύνες ημίκαυτον διεσπά
ραξαν, όπερ Δομετιανώ ηγγέλθη μεταξύ δειπνούντι ( 1 ) . Των
δε πρωτευόντων τάς γενέσεις διασκοπών, ουκ ολίγους των εις
μείζω μέλλειν αίρεσθαι δοκούντων ανήρει· και δη υπ' αυτού
μόνον ουκ απώλετο διαβληθείς ως αστρολόγοις συνών Νερούας,
εξ ούπερ τούτον ράον έπεισαν αναδέξασθαι την ηγεμονίαν (2).
Αδριανός δέ καίπερ τα πάτρια των Ρωμαίων περί θεών έθιμα
προθύμως θεραπεύων και των ξενικών ( υ λέγω ξενικά τα
Ελληνικά) καταφρονητής ών, πολύς ήν εν ταις αστρολογίαις .
Φιλοσόφους μεν, εν οις Επίκτητος, οικείως έχρητο , αλλ' ουχ
ήττον Χαλδαίοις ομιλών έχαιρεν. Ειώθει δε περί τας Ιανουα
ρίας καλάνδας γράφειν όσα αυτό καθ' όλον το έτος συμβαίνειν
ενεδέχετο. Αυτόν δέ Ιουλιανός εν Καίσαρσι, βιβλιδίω αστειο
τάτω, παρίστησιν είς τε τον ουρανόν αφορώντα πολλάκις και
πολυπραγμονούντα τα απόρρητα ( 3). Μάρκος δε Αυρήλιος
(είθε δυναίμεθα το «πλατεία κέλευθος και επιλέγειν και εν το
σούτω ανδρί αμφισβητεϊν) εμπεσούσης της γυναικός Φαυστίνης
εις έρωτα μονομάχου και το πάθος ομολογησάσης, παρά Χαλ
δαίων επίθετο τί τούτου άκος έσται, και την αποκρίσει πειθό
μενος έργον δρασθήναι απηνέστατον εκέλευσε, σφαγήναι δη
τον άθλιον και το αυτου αίματι λούσασθαι την άνθρωπον (4) .

( 1 ) Sueton . Domit . 15 .
(2) Δίων Κασσ. ΞΖ', ιε'.. Φιλοστρ . 'Απολλ . Ζ' , η' .
( 3) Ιουλιανού Καίσ, σελ. ε'. - Εl . Spartian . Had. Cas. 16 .
-

(4) Jul . Capitolin . Antonin . philos. 19 .

 85

Και τους μη αληθή είναι ταύτα προαιρουμένοις αντιλέγειν ,

πολέμια κινδυνεύει είναι τα υπ' αυτού εν Τοίς εις εαυτόν λε
χθέντα: « Ιπποκράτης πολλές νόσους ιασάμενος, αυτός νο
>>
σήσας απέθανεν. Οι Χαλδαίοι πολλών θανάτους προηγό
» ρευσαν, είτα και αυτούς το πεπρωμένον κατέλαβεν (1).
Περτίνακος δε άρτι γεννηθέντος ο πατήρ ήρώτα Χαλδαίους :
οι δε μεγάλα καθυπέσχοντο. Σεβήρος δε της αστρολογίας
εμπειρότατος ήν, ώς των Λιβύων οι πλείστοι. Ιουλίαν δε
Δόμναν εαυτό συνηρμόσατο , χειραγωγούσης εις τον γάμον
της μαθηματικής . Φθονών δε τοις πέλας της ονήσεως, πολ
λους ανείλεν ώς περί της εαυτού σωτηρίας Χαλδαίοις η μάν
τεσιν εντυχόντας.
Δοκεί ούν ή απατηλή τέχνη τότε πάντας υποχειρίους
πεποιημένη, τοτε μεν υπούλως αργούντων των νόμων, τοτε δε
υπ ' απεχθείας δυνατωτέρου εις τον και τον απροοράτους
κολάσεις αποσκηπτόντων . Αλλ' ίνα μή παν το τότ' ανθρώπι
νον τη αιτία παρά το δίκαιον συμπλέκτηται, ουχ ημίν σιωπη
θήσεται ότι ένιοι , της πανδήμου δουλείας ώσει δραπέται, την
απάτην νεανικώς ελέγχειν και διασύρειν ετόλμων. Πλούταρ
χος μέν ούν φαίνεται της μέμψεως καθαρός γενόμενος . Και
ο Πλουτάρχου φίλος, Φαβυρίνος , εν τούτω γε τον άνδρα (2)
επέδειξεν . Άριστά ποτε κατά των Χαλδαίων διελέχθη άπερ
υπεμνημάτισται Aύλος Γέλλιος εν τω των 'Ατθίδων Νυκτών
ΙΔ΄ (3) . Αλλ ' επιστασίας άξιον ότι ο Γέλλιος προοιμιαζόμε
νός φησι μή έχειν ειπείν πότερον αβαρίνος ηγόρευσεν ένεκα
του ασκείν ή επιδείκνυσθαι τον νούν ή τοιαύτα σπουδαίως και
πεφροντισμένως δοξάζων. Όθεν δέδια μή τουλάχιστον ο Γέλ
(1) Μάρκ. 'Αντωνίν εις εαυτ. Γ' , γ'.
( 2) Φιλοστρ. Βίοι Σοφιστ. Α', η' . Λουκιαν. Δημών. ιβ' .
(3) Aul . Gell. 14, 1 .
 - 86 C

λιος περί την τέχνην ενόσει . Λουκιανού δε περιττόν μνημονεύ

σαι ώς της των μαθηματικών περιεργίας καταφρονούντος , ώς
και οι Επικούρειοι . Το δε υπέρ Αστρολογίας συγγραμμάτιον
ό τινες τω Σαμοσατεί περιάπτουσι, τίς, είγε και μετρίως κρι
τικός έστιν, ου ψευδεπίγραφον αποφανείται και Φιλόστρατος δε
ο ημέτερος, καίπερ πολλού δέων απαθής είναι προς τας δεισι
δαιμονίας, κατά τούτό γε ουχ ήττον υγιαίνει του Φαβαρίνου,
ως εν τοϊς εξής οψόμεθα . Τοσαύτα δή περί της τότε αστρολο
γίας ειρήσθω .

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ '. Πώς διέκειντο οι Ρωμαίοι αυτοκρά

τυρες προς τας θρησκείας και την φιλοσοφίαν από Σεβαστού
εις Αντωνίνον τον Σεβήρου ,
Νύν δ' ήδη καλώς αν έχοι αναζητήσαι πως διέκειντο οι αεί
ηγεμόνες προς τας πατρίους και τας ξενικάς θεολογίας και
θρησκείας και φιλοσοφίας και τίνας περιέπων διετέλει ός και
ός των αυτοκρατόρων ως δημωφελεστάτας και του ευνομεί
σθαι την πόλιν μάλιστα φυλακτικάς. óΟ μεν Καίσαρ ο Σεβα
στος δοκεϊ Μαικήνα πεισθήναι τα αρχαία και προγονικά προ
ελέσθαι συμβουλεύσαντι (αι δε συμβουλίαι ει μή επ' ακριβείας
υπό Δίωνος του Κασσίου ( 1 ) , πιθανώς γε δεδήλωνται ). Και
γάρ, μαρτυρούντος Tραγκύλλου , των ξενικών τελετών τας μεν
παλαιάς μετά πλείστης εθεράπευσεν αιδούς , προς δε τας λοι
πας υπεροπτικώς έσχεν. Αθήνησι γαρ μυηθείς, ότε ύστερον εν
Ρώμη επί του βήματος περί προνομίας τινός των της Ατθίδος
Δήμητρος ιερέων διεγίγνωσκε καί τινα προυτίθετο των απορ
ρήτων, το συνέδριον αποπέμψας και των περιεστώτων το πλή
θος, μόνος ηκροάσατο των αμφισβητούντων . Αλλά τουναντίον ,
( 1 ) Δίων Κασσ. ΝΒ' , λς'.
 -
- 87

ου μόνον περιοδεύων την Αίγυπτον βραχύ τι παρεκκλίνειν

πρός Άπιδος ιστορίαν ημέλησεν, αλλά και Γάϊον τον υιωνόν,
διότι την Ιουδαίαν παρελαύνων εφ' Ιεροσολύμων ουχ ικέτευ
σεν, υπερεπήνεσεν (1). Ουδέ άλλως ο διάδοχος Τιβέριος
εφρόνησεν, ών περί τους θεούς ολίγωρος και την αστρολογία
προσκεκολλημένος και πάντα νομίζων υπό της ειμαρμένης
οικονομείσθαι (2 ). Τάς ουν ξένας τελετές και τας Αίγυπτια
κάς Ιουδαϊκάς τε άγιστείας κατέστειλεν , αναγκάσας τους
ταύταις χαίροντας τον ιερόν στολισμός συν όλη τη αποσκευή
καταφλέξαι, την δε των Ιουδαίων νεολαίαν εις επαρχίας ου
ρανού δυσμενεστέρου διένειμε τους δε λοιπούς του αυτού
έθνους ή τους τα όμοια ζηλούντας της πόλεως εξήλασε, την
αεί δουλείαν, ει μή πειθαρχήσοιεν, επιθείς (3) . Και τα κατά
των Ισιακών και των Ιουδαίων δόξαντα Τιβερία και πόθεν
αφορμήν λαβόντι, εναργέστατα διηγείται Φλάβιος Ιώσηπος
εν τη Αρχαιολογία (4). Ου μην αλλά ούτε των Ισιακών ούτε
των Ιουδαϊκών μυστηρίων εχόρευσε πολύν χρόνον η Ρώμη .
Γάϊος δε μάλλον ήν μανία βεβαπτισμένος ή ώστε αξιοθεώ
ρητον είναι τίποτε περί των θείων εφρόνει. Κλαύδιος δε, ανήρ
μωρόσοφος και μικρόψυχος, όμως δια την παιδείαν φιλάρχαιος
ών, τάς πατρίους μάλλον και τάς έπεισακτους ασπάσασθαι θρη
σκείας δοκεί. Τους δέ Ιουδαίους της Ρώμης εξήλασεν ήδη
μετά Τιβέριον επανελθόντας και μετ' αυτόν τον Κλαύδιον ου
θυραυλεϊν μέλλοντας. Νέρων δε απασών των θρησκειών ήν
καταφρονητής πλήν μόνης της Συρίας θεού ής πέρι Λουκιανός
και άλλος τις άδηλος ιαστί πεπραγμάτευται . Ταύτην δε εξεφαύ

( 1 ) Sueton. Octaυ. 93 ; Octαυ. 31 .

(2) Sueton . Tiber . 69 .
(3) Suelon . Tiber. 36.
( 4) Ι' ωσήπ . Αρχαιολ . ΙΗ', γ' .
 88

λισεν έπειτα μέχρι του αυτής κατουρήσαι, ετέρα δή κάτοχος

γενόμενος δεισιδαιμονία η μόνη προσεκαρτέρησεν αμεταπεί
στως, εικόνιόν τι θεραπεύων κόρης μορφήν παρέχον ( 1 ) .
Προς δε τον φιλόσοφον τρίβωνα είχεν εχθρώς ο Νέρων, και
φιλοσόφους πολλούς έδησεν ή εξώρισεν (2) . Ινα δε τους μέ
χρι μόνης προσηγορίας βασιλικής και τιμής εφημέρου ελθόν
τας παραδράμωμεν, του Ουεσπασιανού έχώμεθα. Ουεσπασια
νός ουν δοκεί εν τοίς εις τους θεούς ανήκουσι το δημωφελές
προτιμήσαι του περιέργου και των ξενικών τα Ρωμαϊκά. Ουδε
οις το νύν λέγομεν μάχεται τα αυτώ εν Αλεξανδρεία πρα
χθέντα (3), πρότερον μεν ότι ούπω κύριος ήν ασφαλώς της
των ανθρώπων προεδρίας, δεύτερον δε ότι και οι μαλιστα τας
ξενικάς απωθούμενοι θρησκείας Ρωμαίοι τους εγχωρίους θεούς
εν τη εκείνων οικεία γη σέβειν εφιλοτιμούντο, κατά το Κικε
ρώνειον τούτο, το αληθώς Ρωμαϊκής αποπνέον ιδιοπραγίας :
"
Εκάστη μεν τα εαυτής θεία πόλις έχει, ημείς δε
» τα ημέτερα ( 4).»
Αλλά τη Ουεσπασιανού ηγεμονία ώσει κηλίς πρόσεστι με
γάλη, τους φιλοσόφους, ει μή μόνον τον Μουσώνιον, εξ Ιτα
λίας απελάσαντος (5) , και αυτών ενίοις τραχύτερον χρησα
μένου (6) . Δομετιανός δε , ον φαλακρόν τις επωνόμασε
2

Νέρωνα (7) , ημείς δε μάλλον φαλακρόν Τιβέριον καλέσαιμεν

( 1) Sueton , Nero , 56 .
( 2) Φιλιστρ . Απ. Δ', λε', μ ', μς'. - Ζ', ς '.
( 3) Tacit . Ηist . 4 , 81 . Suet. Vespas. 7 . - Φιλοστρ . 'Απ . Β ', ζ' .
( 4) Sua cuique civitati religio est , nostra nobis. Cicer . pro
Flacco, 28 .
( 5 ) Δίων Κασσ . Ξς' , ιγ'.
.

(6) Δίων Κασσ. Ξς ', ιε'.

(7 ) “Ηνίκα δ' ημιθανή Φλαούϊος ύστατος αίαν
σίνετο, και Ρώμη φαλακρώ δούλευε Νέρωνι ...
 89

αν, καίπερ ακολαστότατος ών, των δημοσίων τρόπων όπως

χρηστότατοι είησαν πρόνοιαν έχειν έδόκει. Προσέταξε γαρ
χωρίς άλλήλων άνδρας λoύεσθαι και γυναίκας ( 1 ) . Απηγό
ρευσε δε μή εκτέμνεσθαι τους άρρενας (2 ), ήττον δηλαδή
ωδικός ών του Νέρωνος, ή αληθώς το κακόν βδελυττόμενος .
Της δε αρχαίας περί τα θεία αγωγής καρτερώς προύμαχέ
σατο. Τών γαρ Εστιάδων ενίας επ' αιτία της ζώνης λυθείσης
τιμωρίαις εσχάταις έκόλασε ( 3). Και τεκμήριον του κατ ' αυ
.

τον προς τα παλαιά νόμιμα περιέργου και ακριβούς αποφr

ναίμην αν το υπ' αυτού κατασκαφθήναι τάφον όν των εαυτού
τις απελευθέρων ήν τώ υιεί εκ λίθων κατεσκευακώς τώ του
Καπετωλίου Διός αποτεταγμένων ναώ και τα ενόντα κειμή
λιά τε και οστά καταποντωθήναι. Φαίνεται δε πάσαν εν τοις
τοιούτοις καινοτομίαν αποστραφείς. Δεινώς δε εσέβετο την
Αθηνών (4) μάλα φιλορώμαιον είναι δοκούσαν, έπει σύν
ναος ήν τώ Καπετωλίω. Διΐ. Και τη θεώ άγοράν καθιέρωσεν
ής έστι και εις ημάς σωζόμενα λείψανα. Όμως δε ούτως
έχθραν έσχε την Αθηνάν, ασοφία συζών, ώστε και διηγωνί
σατο τον ανθρώπινον βίον των καλλίστων χηρώσαι παρηγο
ρημάτων , οίνου και φιλοσοφίας τάς γαρ αμπέλους μεν

Quum jam semjanimum laceraret Flavius orbem

Ultimus, et calvo serviret Roma Neroni ...
JUVENAL . 4 : 37 .

( 1 ) Δίων Κασσ. ΞΘ', η'.

(2) Sueton. Domit . 7. – Martial . 6 , 2 . - Stat. Sylv, 3 , 4 ;; 4 , 3 .
I preziosi mostri ,
Che l'Italo crudele ancor produce .
Parini , In Morte di Sacchini ,

( 3) Sueton . I omil. 8 . Plin. Ep . 4, 11.- Φιλοστρ. Απ. Ζ', ς'.

( 4) Sueton . Domit . 4 ; 15 . Φιλοστρ . 'Απ. Η', κε': Ζ',
- κδ'. Δίων
Κασσ . ΕΖ',? α'. - Quintil . Inst. Oral . 10, 1 .
.
 90

εκπρεμνισθήναι, τους δε φιλοσόφους φυγείν , μιμησάμενος εν

τούτω γε μόνο τον πατέρα, προσέταξε (1 ) .
Τραϊανός δε πως πρός τάς θρησκείας είχεν ουχ ικανώς
δεδήλωται · πιθανόν γε ότι τα αρχαία προϋκρινεν . Αδριανός
δε, καίπερ τη μαθηματική προσηρτημένος, άλλως τα πάτρια
και αρχήθεν καθεστώτα θεία σπουδαίως εθεράπευσε , των ξε
νικών καταφρονήσας. Τάς δε Ελληνικές θρησκείας ου ξενικάς
διενοείτο . Έμυήθη γάρ ευσεβώς εν Ελευσίνι ( 2). Την δε αρ
χιερέως λειτουργίαν αυτός έλειτούργει , μή αρκεσθείς τη
προσηγορία ως οι πρότερον βασιλεύσαντες (3) . Αντωνίνος
δε ο απ' ευσεβείας χρηματίσας δοκεί τοϊς είθισμένοις εμμεί
ναι , οιηθείς αρκείς και τους απληστοτάτοις τας πατρίους
αγιστείας . Μάρκω δε Αυρηλίω εδόκει σχεδόν ταυτά. Έμυήθη
μεν Ελευσίνι (4) , ως και πρότερον ο Σεβαστός Καίσαρ, τας
δε βαρβάρους δεισιδαιμονίας ολίγου εποιείτο , καίπερ τη των
Χαλδαίων περιεργία υπηγμένος , ει μη ψευδές το φερόμενον
περί του μονομάχου. Ην δε άγαν φιλοθύτης · όθεν το σκωπτι
κον έλεγείον *

Οι βόες οι λευκοί Μάρκο τω Καίσαρι χαίρειν

Ην δε συ νικήσης , άμμες απωλόμεθα ( 5).
Ότι δε εν τούτοις αρχικώτερος ήν ή δεισιδαιμονέστερος, 8

( 1 ) Φιλοστρ . Απ. ς', μ ' ; Ζ' , δ'. Sueton . Domit . 10 , 14 . Aul .

Gell . 15, 11 . - Φιλοστρ. Σοφιστ . Α', κα', ιβ'.
-

(2) Επιγρ . εν τω Μουσεία των Παρισίων . Boeckh , C. I. G. , t. 1,

n . 321. - 'Ανθολογ. Παλ . Προσθήκη Έπιγραμμ. σλδ' . Clarac , p . 565 .
Δίων Κασσ , Θ' , ια'.
(3) Æl, Spartian . Hadrian . 22 .
(4) Δίων. Κασσ. ΟΑ', λα'. - Jul . Capitol. M. Antonin. philos. 27 .
- Φιλοστρ . Σοφιστ . Β', ι'.
( 5) Incert, ap . Ammian . Marcellin. 25 :: 4 ; 17 .
 91

πάς τις αν συγκαταθείτο των γε αναγνόντων τα αυτού

εις εαυτόν βιβλία . ο δ' εκείνου υιός και διάδοχος , Κόμ
μοδος, τα Ίσιακά ούτως εθεράπευεν , ώστε και την κεφα
λήν απεξύρετο και τον Άνουβιν προυπόμπευεν. Ουχ ήττον
δε εσπούδαζε τα Μιθριακά και ποτ' αληθή εν τη τε
λετή ανθρωποθυσίαν εξειργάσατο ( 1 ) . Σεβήρος δε λέγε
ται εις Αίγυπτον πλεύσαι διά τήν προς την Σάραπιν θεόν
ευσέβειαν ( 2 ). ο δε αυτού υιός 'Αντωνίνος επιμανής ήν
προς πάσας τελετάς τε και άγιστείας , μάλιστα μετά
την του αδελφού Γέτα σφαγήν ευάλωτος γενόμενος υπ'
άλλοκότων και καθαρμούς επαγγελλομένων δεισιδαιμονιών.
Πολλούς δε τη Ισιδι ναούς ήγειρε πολυτελείς και τας εορτάς
και ιερουργίας μεγαλοπρεπεία τέως αγνώστω εκέλευσεν επι
τελείσθαι (3) . Και μην και Απολλωνίω τω Τυανεί ηρώον
ανέστησε (4). Χρηστηρίων τε πάντων , καθ' Ηρωδιανόν,
>

ενεφoρείτο , τούς τε πανταχόθεν μάγους και αστρονόμους τε

και θύτας μετεπέμπετο · και ουδείς αυτόν έλάνθανε των την
γοητείαν ταύτην υπισχνουμένων (5) . Και ότε εφονεύθη , ετύγ
χανε πορευόμενος προσκυνήσεως ένεκεν εις βαρβάρου θεού
ναόν του Μηνός εν Κάρραις της τον ποταμούν μέσης (6) .
Τοσαύτα δη ειρήσθω περί της των αει αρχόντων προς τα
θεία διαθέσεως, τοτε μεν τους πατρίους εθισμούς στεργόντων ,
τοτε δε και συχνότερον περί τας από της άνω Ασίας θρη
σκείας, πλείω τραγωδίαν εχούσας και κατάπληξιν , σπουδα
ζόντων.
11 ) Æl . Lamprid . Commod . 9 . Æl , Spartian. Carac . 9 .
(2) Æl . Spartian . Sever. 17 .
(3) Æl. Spartian. Carac . 9 .
(4) Δίων Κασσ. οΖ', ιη' . - Φιλοστρ. Απ. Η ',λα .
-

(5) Ηρωδιαν, Δ', ιβ''.

(6) Ηρωδιαν . Δ', γ'. – Spartian. Caracall . 7.
 92

Ουδε είκή δόξω και αλυσιτελώς μηκύνει τον λόγον , εί τις

ά φιλεί γίγνεσθαι και την των πραγμάτων φοράν ορθώς ανα
λογίσαιτο. Αεί γαρ, μάλιστα δε όταν η πολιτεία μη έχη
κορωνίδα την ελευθερίαν, ζηλοί τό υπήκοον του ηγεμόνος την
αγωγής και τις προαιρέσεις, καθώς είρηκε και Ρωμαίος
ποιητής , εί τις μεταφράσαι θέλοι ,
Πάς ο βίος μερόπων μιμείται κoίρανoν αιεί (1 ).
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Η '. Τίνες και τίνα πάλαι έγραψαν περί
Απολλωνίου του Τυανέως .

Περί Απολλωνίου του Τυανέως συγγραφείς πολλά μαθών

προς τα νούν έχειν, κατά το ιαμβείον εκείνο , απεφήνατό που
άπορον είναι την διάληψιν ει σοφός ανήρ εγένετο ή γόης ή
θεόληπτος (2). Πρίν ούν ή διαιτήσαι βούλεσθαι ποιός τις τα
όντι εγένετο , προσνέμοντας αυτή των τριών ένα χαρακτήρων ,
τα παλαιά περί αυτού μαρτύρια διελθείν , και τί ποτ' ισχύει
ταύτα σκέψασθαι , πάσα ανάγκη .
Των παλαιών συγγραφέων πρώτος εισήγαγεν Απολλώνιον
ως μάγoν θαυματουργόν 'Αππουλήίος ο Λίβυς, της Πλατω
νικής γενόμενος διατριβής . Κατηγορηθείς γαρ ώς φίλτρα
Πουδεντίλλη χήρα των πλουσίων δούς κατά γάμων θήρευσιν,
α
λέγει απολογούμενος · « Εάν δ' οτιούν λήμμα βραχύ εξελέγ
>>
ξητε, είην εγώ εκείνος ο Καρινώνδας ή Δαμιγέρων ή Μωϋ
» σης ή Ιάννης και Απολλώνιος και αυτός ο Δάρδανος ή εί τις
(1) Tolus componitur orbis
Regis ad exemplum .
CLAUDIAN , de IV Consulat. Honor . 299.

Φιλεί γάρ πως αεί το υπήκοον ζήλο της του άρχοντος γνώμης βιούν. Ηρω
διαν . Α' , β' .
(2) Decline and Fall of the Rom . Emp., by E. Gibbon, ch . XI,
note 63 .
 - 93

άλλος μετά Ζωροάστρης και Ωστάνην εν τοις μάγοις διε

» βοήθη (1). » Αλλά διαμφισβήτησιν δέχεται τί ποτε δύνα
»)

ται η Άππουληΐου περί μάγων κρίσις , είρηκότος ετέρωθι

Ζωροάστρην είναι και πάντων των θείων απότακτον πρόπολον , » >

και Ζωροάστρου μαθητήν γενέσθαι Πυθαγόραν , « θείον εκεί α

νον Πυθαγόραν. » Eικός έστιν ότι ου κέχρηται την επωνυμία

ώς όντως όνειδος εχούση , αλλ' ώς τοιαύτη τοϊς πλήθεσιν είναι
δοκούση (2) . ο δε Λουκιανός τον βίον αναγεγραφώς Αλεξάν
δρου του Αβωνοτειχίτου ψευδομάντεως λέγει περί του τούτον
διδάξαντος· « ήν δε και διδάσκαλος εκείνος και εραστής το γένος
Τυανεύς των Απολλωνίω τω Τυανεί συγγενομένων και την
και πάσαν αυτού τραγωδίαν ειδότων (3 ). » Φαίνεται ούν και
Σαμοσατεύς Απολλώνιον ηγούμενος ου γνήσιον και ειλικρινή
φιλόσοφον αλλά κίβδηλόν τινα και πλασματίαν, ει μή και
τα της γοητείας και των φενακισμών τώ πολίτη τε και
μαθητή παντάπασιν ενάμιλλον. Αλλά φαίη τις αν και ευλό
γως ότι πρότερον μέν Λουκιανός πολλούς έτεσι μετά την Απολ
λωνίου τελευτήν εγεννήθη, είτα δε ότι τους Επικουρείοις προσ
κείμενος λόγοις ουχ υγιής και αδέκαστος Πλατωνικών ή
Στωϊκών, ούτι γε Πυθαγορείων , φιλοσόφων δοκιμαστής αν
υποληφθείη . Ουχ ήττον δε εις υποψίαν έρχεται ο των χρι
στιανών συγγραφέων πρώτος μνημονεύσας του Τυανέως , 9

Ωριγένης. Ούτος γαρ , ει και αγχινούστατος ών και εν τοις

μάλιστα πεπαιδευμένος, μαγείαν τινά εν τη φύσει υπάρχειν
επέπειστο και μαγικές τέχνας ών υπουργούς είναι τους πονη
ρους δαίμονας τους αείποτε προς τον Υψιστον και την αυτού
βασιλείαν διαγωνιζομένους και το ανθρώπινον από του αληθι
( 1 ) Appul. de Magία , C. 90 .
(2) Appul . Florida 2 :: 15 . de Magiα , c . 31. - Metam. 11 : 1 .
(3) Λουκιαν . Αλέξ . ε'.
 .
- 94

νού θεού και της ορθής και καθαράς περί αυτόν θεραπείας παρ
εκτρέπειν μηχανωμένους . Είκότως ούν ήξίου τας γοητείας και
τερατείας, είτινες εθνικούς ιερεύσι και φιλοσόφους επεγράφοντο,
όντως και αληθώς γενέσθαι . Και δη εν τω των κατά Κέλσου
βιβλίων έκτο (1 ) μάγoν αποκεκληκότος και γόητα τον Απολ
λώνιον ον και άμα φιλόσοφος ώνόμακεν, αμφισβητήσειεν άν
τις ει χαλεπή είναι θέλει η ψήφος ή μή. Αλλ' ίσως ακριβεστέ
ρας διαγνώσεως τυχούσα ή παρ' Ωριγένει μαρτυρία μάλλον
αν τον Απολλώνιον διαβάλοι, είγε ουκ αυτου Ωριγένους , αν
δρός χριστιανού και εν τη Γ ' εκατονταετηρίδι βιώσαντος ήν,
αλλά τινός το Τυανεί συνακμάσαντος και αξιομνημόνευτα
περί αυτού, ά και άλλοι παρέδοσαν , συγγράψαντος , Mοιραγέ
νους δηλαδή. Κρίσεως δε εύμαρεστέρας έσται, ήν παρακέηται
το αναλεγομένω τα Ωριγένους: « Αναγνώτω τα γεγραμμένα
»
Μοιραγένει των Απολλωνίου του Τυανέως μάγου και φιλο
σόφου απομνημονευμάτων εν οίς ο μη χριστιανός, αλλά
>
φιλόσοφος, έφησεν αλώναι υπό της εν Απολλωνία μαγείας
» ουκ αγεννείς τινας φιλοσόφους ως προς γόητα αυτόν εισελ
θόντας (2) . » Αλλά πολλώ μάλλον αξιόχρεως μάρτυς ημίν
έσται ο Μοιραγένης , εάν μή έτερός τις ή αλλ' ο εν τοις Συμ
ποσιακούς Πλουτάρχου προβλήμασιν ομώνυμος Αθηναίος (3) :
τον δε αυτόν τούτον και ένα υπάρχειν των ενδεχομένων έστι,
και μην ευκόπως αν πιθανολογηθείη. Ου μεν μάχεται τα του
χρόνου, όπερ δε εν τω Πλουταρχείω δείπνο ζήτημα φιλο
σοφεί Μοιραγένης, « τι εστι τό των Ιουδαίων θείον, και αδελφόν ,
εστί πως τα περί της κατά Πυθαγόραν τελεστικής, έσφετε
ρισμένης δή από των εν τη άνω Ασία θεολογουμένων ουκ
( 1 ) Ωριγέν. κατά Κέλσ . ζ ' μα'.
>

(2 ) Ώριγέ , κατά Κέλσ. ς ', μα'.

(3) Πλουτάρχ., Συμποσ . Δ', ' .
 95

ολίγα . Ότι δε άλλως Μοιραγένης γοητείας και μαγείας ουκ

ανέγκλητος τον Απολλώνιον πεποιηκώς ήν, τεκμήριον το μή
κεχρήσθαι τώ τούτου συγγράμματα Φιλόστρατον, ώ δή σκοπός
και αγώνισμα του βίον αλλ' εγκώμιον συντάξασθαι.
'Ερήσεται δέ τις ίσως των εντευξομένων τί όφελος περί
μαρτύρια εν παρόδω γενόμενα και των προηγουμένων και ακο
λούθων λόγων διακεχωρισμένα διατρίβειν , πρόχειρον δήθεν
έχοντας το φιλοστράτειον σύγγραμμα, ός τον βίον και τους
λόγους και τις πράξεις του Τυανέως εκ προαιρίσεως και εις
το έργον αποδυσάμενος διηγήσατο, ταϊς ηλικιώτισι τανδρος
ιστορίαις προσχρησάμενος. Ει μεν Φιλόστρατος ώσθη αξιώ
τερα της απαγγελίας είναι τα πράγματα και του καλλιλογείν
αιρετώτερον το αληθές, εν καλώ αν είημεν · αλλ ' επεί ρητορι
κός ήν ο ανήρ, ου πραγματικός, σοφιστεύων μάλλον η ιστο
ρων , και συνεχώς αντιποιούμενος κατ’ Ισοκράτης του και τα
παλαιά καινώς διεξελθείν και περί των νεωστι γεγενημένων
αρχαίως ειπείν, » ου μόνον την Δάμιδος ακρισίαν αθεράπευ
τον καταλέλοιπεν, αλλά και πολλά θεατρικά και όλως επιδει
κτικά ενείρειν πεφιλοτίμηται, τέλος της συγγραφής ποιούμε
νος το ηδύ και το τη ακροάσει προσαγωγών. Ότι δε του
τερατώδους ορέγετο , εμφαίνει το αυτό χωρίς ανάγκης και
αυτομάτως λεγόμενον ηνίκα διηγείται το κατά του Σατύρου
εν Αιθιοπία προς Απολλωνίου πανουργηθέν ου γάρ φησιν
.

απορητέον εί υπάρχουσι Σάτυροι και ερωτικοί είσι γενέσθαι

δέ οι εν Λήμνο συνηλικιώτην πρός ού την μητέρα σάτυρος ως
φοιτώη ελέγετο· τον δέ σάτυρον έχειν συμφυά τα νώτα νε
βρίδα και ποδεώνας νεβρου προσθίους περί το στήθος συνημ
μένους ( 1 ) . Τοσαύτης δε εν τούτω ευηθείας και ασυνεσίας

( 1 ) Φιλοστράτ. Απολλων. ς', κζ'.

 96

αιτίαν οφλισκάνων φαίνεται ώστε μη δυνηθήναι τον μώμον

αποσείσασθαι ει διά χιλίων ετών τα φρονιμώτατα και υγιέ
στατα διατελoίη λέγων · ου γαρ θαυμαστόν ει σοφιστής παν
ταχόθεν τι αποφερόμενος και το τους λόγους ποικίλλειν πάντων
μάλλον αιρούμενος ου δις ή τρις αλλά και πλεονάκις τυγ
χάνοι ορθώς κρίνων " αλλ' άπαξ σφάλμα τοσούτον σφαλέντι
ουκ οίδα πως έσται εις την των αξιοπιστων τάξιν ανα
κομιδή.
Εκ δε και των άλλων εαυτού συγγραμμάτων δηλός έστι
δεινώ προς τα θαυμάσια δουλεύων έρωτα και τη σφοδρή
της φαντασίας υποχείριος ών . Αυτίκα δ' ουν εν τω Ηρωϊκό
φαίνεται ών της τότε στυγνής ήττων δεισιδαιμονίας. Τους
γάρ Ομηρείους ήρωας τους ούτω φαιδρούς μεν και ιλαρούς,
ούτω δε και ευγράμμους και ευδήλους, μεταπλάττων και
παραχαράττων, ποίους τινάς εργάζεται ει μη μορμολυκεία
ζοφώδη και είδωλα φρίκους μεστά οίάπερ επενόησεν ύστερον
ο ημέτερος μεσαιών ; Ουδέν ούν θαυμαστόν εν τοιούτος συν
ταττόμενος τα κατά τον Απολλώνιον , τον τους πολλούς δο
κούντα της ανθρωπείας είναι έξεως υπέρτερον, έλαθεν υπό
του πάθους παρασυρείς και εις το μυθωδέστερον εξοκείλας .
Όταν δε αναπεμπαζώμεθα πως και τίνος αθλοθετούσης επέ
θετο τω έργω φιλόστρατος, έτερόν τι καταφαίνεται, παραί
τιον εσόμενον του μη τυχεϊν ορθού κριτού και άδεκάστου την
εξέτασιν. Ιουλία γαρ γυνή του αυτοκράτορος ούσα Σεπτι
μίου Σεβήρου , Φιλοστράτω την συγγραφήν προσέταξε « μετ
έχoντι του περί αυτήν φιλολόγων κύκλου ( 1 ) . » Η δε βα
σίλισσα ου μόνον φιλόκοσμος αλλά και θυμόσοφος ούσα , ταϊς
μοιχείαις το έκ τής φιλολογίας και του καλλιεπεϊν ευπρό

( 1 ) Φιλοστρ . Απολλ . Α', γ'.

 97

σωπον επάγειν ηγωνίζετο (1 ) . Κανταύθα μνήμη μ' υπέρχεται

ών Λουκιανός λέγει περί των τότ' επιφανών και πλουσίων
γυναικών των παιδείας δόξαν μνωμένων· « Μισθωτούς περι
»

άγονται ρήτορας και γραμματικούς και φιλοσόφους : ακρο

ώνται δ' αυτών πηνίκα ; (γελοίον γαρ και τούτο) ήτοι
μεταξύ κοσμούμεναι και τας κόμας περιπλεκόμεναι η παρά
>>>
το δείπνον άλλοτε γαρ ουκ άγουσι σχολήν. Πολλάκις δε
» και μεταξύ του φιλοσόφου τι διεξιόντος, ή άβρα προσ
» ελθούσα ώρεξε παρά του μοιχού γραμμάτιον" οι δε περί
>>
σωφροσύνης εκείνοι λόγοι εστασι περιμένοντες έστ' αν
>
εκείνη αντιγράψασα το μοιχώ επαναδράμη εις την ακρόα
σιν (2). » Τίνα δ' άν γραμμάτων ιδέαν ασκoίη Φιλό
στρατος εν τοιαύτη ών περιστάσει ; Τίνα δ' άν άδοι όρνις
« Μουσέων εν ταλάρω, κ»αι κατά τον Τίμωνα, διαιτώμενος,
ει μη τα τη τρεφούση και πολυωρούση βασιλίδι προς χάριν
εσόμενα. Σύρον γάρ ήν το γύναιον , πατρός ιερέως, ανά
πλεων δε της αυτόθεν δεισιδαιμονίας . Επτόητο δε και περί
την αστρολογικής τέχνην, υπό Σεπτιμίου Σεουήρου γενεθλια
λογήσαντος εις λαμπρούς μεν το παρόν, βασιλικούς δε εις
το μέλλον, αναβιβασθείσα γάμους . Όσον δ' έπεφύκει περί
τοιαύτα το εαυτής ταχυπειθες εδήλωσεν εντειλαμένη τω
αυλικό σοφιστή ού των Δάμιδος διατριβών διερευνήσαι τα
ληθές αλλά της απαγγελίας επιμεληθήναι (3). Ποίους δε
συγκατέλεγε θιασώτας εκείνος ο κύκλος , άξιον ζητήσαι.
9

Μνημονεύει μεν ούν εν Σοφιστών Βίοις ο Φιλόστρατος των

περί Ιουλίαν γεωμετρών τε και φιλοσόφων (4) . Είκός δε τους

( 1 ) Φιλοστρ . Επιστ . ο ', Ιουλία Σεβαστ .

( 2 ) Λουκιαν . π. των επί μισθ . συν . λς'.
(3 ) Φιλοστρ. Απολλ . Α', γ'.
( 4) Φιλοστρ. Βίοι Σοφιστ . Β', Α'.
7
 - 98

γεωμέτρας ουκ άλλους γενέσθαι ή αστρολόγους , κατά την χρή

σιν της λέξεως την τότ' ισχύουσαν (1 ). Όσον δε προς τους
φιλοσόφους, Δίων Κάσσιος, ηλικίας κατά Σεβήρος και Ιουλίαν
και Φιλόστρατον γενόμενος, φησίν ότι η γυνή « φιλοσοφείν
ήρξατο και σοφισταϊς συνημέρευεν (2) . » Αστρολόγοι δ' ουν
και σοφισται είκός έστιν ότι οι μεν περί το γενεθλιαλογείν, οι
δε περί το τους λόγους βοστρυχίζειν μάλιστα και προ πάντων
ασχολούντο , ών το μεν πάσα ανάγκη μάταιον είναι, το δε
φιλεί αταλαίπωρον καθιστάναι της ζήτησιν της αληθείας .
Και μήν ου μόνον την βασιλικήν μητέρα Φιλόστρατος, αλλά
και Αντωνίνον εθεράπευε ,

τον μεγάλη μεγάλω φιτύσατο Δόμνα Σεβήρω (3) ,

παράφορον μεν όντα προς τας άλλας δεισιδαιμονίας , μάλιστα
δε μετά τον του αδελφού φόνον , επαγγελλόμενον δε δεινήν
προς Απολλώνιον ευσέβειαν ώ και ηρώον ανέστησεν ( 4) , ως
ήδη δεδήλωται. Όθεν ευθύς και κατά πρόληψιν φέρων άν τις
στοχάσαιτο μη μέλλειν επί Φιλοστράτου τοιούτου γε όντος
τοιούτον όντα τον Απολλώνιον κρίσεως λαγχάνειν της προσ
ηκούσης . Αλλά φέρε ίδωμεν τίνα τρόπον μετεχειρίσατο την
πραγματείαν και είπως την αλήθειαν πρόσθεν ποιούμενος
ετόλμησεν ολιγωρείν του θρυλουμένου « Σπάρταν αν έλαχες
κόσμει . » Πρώτον μεν είκότως αν θαυμάζοιμεν μη χρήσασθαι
αυτόν οίς έγραψε Μοιραγένης και περί του ανωτέρω . Και γάρ
Μοιραγένης, κατ ’ Απολλώνιον την ηλικίαν γενόμενος , τετρά
βιβλον περί εκείνου εξέδωκε συγγραφήν, ανήρ φιλειδήμων, και
( 1 ) Μανέθωνος Αποτελεσμ . ρκθ' – σι '.
( 2 ) Δίων . Κάσσ. ΟΕ ', ιε'.
( 3) Όππιαν . Κυνηγετ. Α', δ'.
( 4) Δίων. Κάσσ. 07', ιη' .
 99

παιδείας εύ ήκων . Τούτον δε απ' ευθείας Φιλόστρατος απο

σκευάζεται , φάσκων ότι « ού προσεκτέον Μοιραγένει βιβλία μεν
και συνθέντι ες Απολλώνιον τέτταρα, πολλά δε περί τον άνδρα
αγνοήσαντι ( 1 ). » Αλλ', ώ δαιμόνιε , τί κωλύει τον των
καθ' έκαστα συχνά μή αναπυθόμενον έτερα μεμαθηκέναι ουκ
ολίγα ; Εντεύθεν γαρ εις υποψίαν καθεστώς λανθάνεις ως μάρ
τυρα δύσχρηστον εκ μέσου βουλόμενος αραι. Αλλά πώς αν
προς την αξίαν Φιλόστρατον ψέξαιμεν, ός Απολλωνίου συγ
.

γράμμασιν εντυχών, ουκ αυτών ει μή ακροθιγώς και ώσπερεί

αφοσιώσεως ένεκα μνείαν ποιείται , το Μενάνδρειον εν λήθη
ποιησάμενος,
ανδρός χαρακτήρ εκ λόγου γνωρίζεται ;
Λέγει γαρ « Α' πολλώνιον συγγράψαι περί μαντείας αστε
>
ρων βίβλους τέσσαρας ών και Μοιραγένης επεμνήσθη , συγ
γράψει δε περί θυσιών και κλήσεων και ως άν τις εκάστω
>>
θεώ προσφόρως τε και κεχαρισμένως θύοι (2) . » Του δε
προτέρου συγγράμματος απωθείται την εξέτασιν λέγων τάδε
(
ηγούμαι, φησί, τα των αστέρων και την τοιαύτην μαντι
» κήν πάσαν υπέρ την ανθρωπείαν φύσιν και ουδ' ει κέκτη
» ται τις οίδα, » ορθώς γε κρίνων, αλλ ' εαυτόν εμφαίνων, ου
τον περί ου ή διατριβή. Περί δε του εις Θυσίας ανακειμένου
βιβλίου ουδέν άλλο λέγει ει μή ότι σεμνώς ήν συντεταγμένον
και κατά την ηχώ του ανδρός . Πολλής δ' αν εγένετο τοίς
τότ ' ευσεβέσι απολαύσεως και τους αει φιλομαθούσι τέρψεως
πρόξενος , είπών καθ' όσον συνήδε τα Απολλωνίου περί θυ
σιών τους Επιμενίδου και τους του Γρανίου Φλάκκου. Επιμε
( 1 ) Φιλοστράτ. Απολλων. Α', '.
(2) Φιλοστρ . Απολλ . Γ', μα '.
2
 -
100

νίδης γαρ, κατά τον Λαέρτιον Διογένης ( 1 ), συνέγραψε κατα

λογάδην περί θυσιών , καίπερ αμφιγνοείν εξόν ει ορθόν τούτο
το παν, επειδή εν τοις κατ’ Επιμενίδην χρόνοις ούπω τω
πεζα έχρώντο λόγω οι Έλληνες ει μη διαλεγόμενοι. Γράνιος
δε Φλάκκος Θεοκλυτήσεις και ρωμαϊστί ενδιγιταμέντα συνέταξε
και Ιουλίω Καίσαρι προσεφώνησε (2) . Δοκεί δε Φιλόστρατος
την πρώτην διηγούμενος του Τυανέως ηλικίαν κεχρήσθαι
βιβλίω Μαξίμου του εν Κιλικία Αίγιέως εμπεριειληφότι
πάντα τα εν Αιγαίς Απολλωνίω πραχθέντα. Μάξιμον δε του
τονί δια την εν λόγοις δεινότητα αυτοκράτωρ τις ου σεσίγηται
τούνομα επιστολέα επί των ελληνικών αναδεδειχώς ήν (3) .
Αγνοείται ούν πότερον κατ’ Απολλώνιον ή μετά την αυτού
τελευτην και πόσοις μετ' αυτόν έτεσιν ήκμασεν ο Μάξιμος :
προς δε τούτοις , ποίος τον νούν ο Μάξιμος και ει ανθρώπων
και πραγμάτων κριτικός ή μη εγεγόνει, Φιλοστράτω είρηται
ουδέ έν. Τούτό γε ίσμεν, Ευσεβίου μεμαρτυρηκότος , ότι ο
Μάξιμος κομιδή βραχέα των Απολλωνίω πραχθέντων ανε
γράψατο (4) . Τί δε φώμεν περί των Δαμιδείων διατριβών
ας Ιουλία Φιλοστράτω του ιδίου υποκεισομένην κρηπίδα συγ
γράμματος επέδωκεν; Ως γαρ εκ του όνυχος τον λέοντα, τον
συγγραφέα κρίνειν εκ του συγγράμματος ου νέμεσις. Βοά δ'
άρα το σύγγραμμα και κέκραγε πατρός είναι απλοϊκού , ευή
θους την γνώμην , θαυμαστικού, κεχηναίου, τέλος δε οίω αν
χαίροι γόης συνεργώ .
Επιδείγματα δέ τινα παρακείσθω της Δάμιδος ακρισίας.
Ευθύς ούν τί γελοιότερον εκείνης της εμπούσης , νύν μέν άλλο
(1) Διογέν. Λαερτ . Α', ριβ'.
(2) Censorin , de Die Nat. 3 .
(3) Φιλοστράτ. Απολλων . Α', ιβ'.
(4) Ευσεβίου Αντίρρητ. πρός Ιεροκλ. Α'.
 104 -

μόρφου , νύν δε αφανούς γιγνομένης , και του βαθυπόγονος

Απολλωνίου το δεύμα προπηλακισμούς αποδιοπομπουμένου ;
Αρ' ου δοκεί ο Νίνιος νυκτερίδα περιπετομένην, αυτός μάλ
λον νυκτερίδος υπό φόβου τυφλώττων , έμπουσαν φαντάσα
σθαι ( 1 ) ; Και της υπ' αυτών κατά την Ινδικήν οδοιπορούν
των όφθείσης γυναικός , μελαίνης μεν άνωθεν εις μαστούς,
εκείθεν δε εις το πόδε λευκής, οίαν Απολλώνιος εξεπίτηδες
τη Αφροδίτη τίκτεσθαι αποφαίνεται, ώς το εν Μέμφει Φθα
ή Ηφαίστω τον ποικίλον Απιν (2) ; Και ουκ όζουσι της αλη
θούς κατά Λουκιανόν ιστορίας τα περί τους δυοίν πίθοιν οίν και
μεν τους όμβρους , ο δε τους ανέμους κατέχει, και οι εις δύο
πήχεις από της γής μετεωροπορoύντες Βραχμάνες (3) , και αι
του Βραχμάνος Ιάρχα συνταγα, μεν δυστοκούν γύναιον
μαιευομένη , ή δε βρέφει μισοινίαν ενστάζουσα γλαυκός ώον
ροφήσαντι (4) ; τί δε και αυτός ο Δαμις πολλαχού των Φιλο
στράτου διατριβών δηλός εστιν εαυτό συνειδώς μη ων οαρι
στής Διός Εύρεσίου. Πολλών γαρ λόγων γενομένων Απολλω
νίω τε και τους Ινδούς σοφούς περί προγνώσεως και μαντικής,
Ιάρχας αστεϊζόμενος προς τον Δαμιν εστράφη , επειπών :
« συ δε ουδέν , φησίν, Ασσύριε , προγιγνώσκεις και ταύτα
» συνών ανδρί τοιούτω ; » Δάμις δε ουκ ώκνησε γραΐ αγυρ
τρία εαυτόν απεικάσαι θεσπιζούση περί προβατίων , άτε >

υπέρ αυτού μόνoυ πρoγιγνώσκοντα . » Όθεν πολύς ήρθη

γέλως των σοφών ευστοχήσαι αυτόν περί εαυτού αξιoύν
των (5). Και τις ου δυσχεραίνει ότι δουλοπρεπώς ούτω και

( 1 ) Φιλοστράτ . Απολλ . Β', δ'.

( 2) Φιλ. Απ . Γ', γ'.
( 3) Φιλ . Απ . Γ , γ' .
2

(4) Φιλ . Απ . Γ' , λθ', μ'.

(5) Φιλ. Απ . Γ ', μγ'.
 - 402 .

επτοημένως οπαδόν και συνέμπορον παρέδωκεν εαυτών τω

Απολλωνίω, αγασθείς δηλαδή , το αυτου σοβαρόν και το
μετά πωγωνοτροφίας και οφρύων ανασπάσεως σεμνολόγος ;
ο δε διδάσκαλος ούτω το μαθητή προσφέρεσθαι ειώθει
ώστε τουτον αει μέλλειν περί εαυτού μετριοφρονείν και μή.
ποτ ' επαίρεσθαι εις το τα μεγάλα της φιλοσοφίας μυείσθαι
θέλειν. Εν Βαβυλώνι γάρ απαγόρευσε μη συμφοιτάν Δάμιν
παρά τους μάγους , και κατά την εν Ινδούς παρεπιδημίαν
απέκλειεν αυτών των συνουσιών έν « αίς αστρικήν ή μαντείαν
» οι Βραχμάνες κατενόουν και την πρόγνωσιν εσπούδαζον,
» θυσιών θ ' ήπτοντο και κλήσεων αις θεοί χαίρουσιν ( 1 ) . »
Αισθόμενος δε ο Τυανεύς ότι μέλλει όσον ούπω τεθνήξεσθαι
και κατ' Εμπεδοκλής γλιχόμενος λαθείν αποβιώσας, τον
Δάμιν απέπεμψε, μή βουλόμενος υπό μάρτυσι καταλύειν (2) .
Ουδε πάσης αν δοκoίη τις πιθανολογίας απηλλοτριωμένος εί
Λουκιανόν εικάσειε χαριεντισμό προς Δάμιν κεχρήσθαι ήνίκ'
εν τω « Ζεύς Τραγωδός » επιγεγραμμένων διαλόγω το Δάμι
δος όνομα προσάπτει τώ κατ’ Επίκουρον παρρησιαζομένω
φιλοσόφω, ώσπερανεί Βολταίριος Νοννήττον αθυροστομία
>

περί των θείων χρώμενον εισαγάγοι γελωτοποιίας στοχαζό

μενος .
Υπάρχοντος ούν ούτως ηλιθίου Δάμιδος τα απομνημονεύ
ματα ή « έκφατνίσματα (3) » ουχ οία τε ήν Φιλοστράτω
χορηγήσαι όθεν ορθώς και λελογισμένως τον Τυανέα ποτέ
κρίνειε · διό συκοφαντείν ου δόξομεν τεκμαιρόμενοι μη αντι
ποιήσασθαι ταληθούς αλλ' άλλου του , τοσαύτα εκ του Δα
μιδείου θυλάκου παραλαβόντος ανεξέλεγκτα. Αγε νύν δι
( 1 ) Φιλοστράτ. Α' πολλ . Α', κς'. -Γ', μα '.
(2) Φιλοστ . Απ. Η', κη'.
( 3) Φιλοστρ . Απ. Α', ιθ'.
 403

εξέλθωμεν ει ετέρας ύλης και ετέρων τυχών μαρτυριών

οξυδερκέστερον κριτών εαυτόν και άδεκαστότερον επιδέδει
κται. Ήνθει άρα κατά τους Απολλωνίου χρόνους φιλόσοφός
τις εκ της Στοάς περιβόητος, Ευφράτης ο Τύριος ( 1 ) , περί
ου πρότερον , ανταγωνιστής έλόμενος είναι του Τυανέως.
Τούτον δε επήνεσαν, κατά τον ποιητήν , επηνημένοι άνδρες
πολλοί . Επίκτητος μεν αυτόν εγκωμιάζει ώς άνδρα των
χρηστών είναι μάλλον ή δοκείν θηρωμένων , και πάσης
απεληλαμένον επιδείξεως και σοβήσεως (2) . ο δε νεώτε
ρος Πλίνιος εν επιστολή περί αυτού έγραψεν ών ένια παρα
θησόμεθα, τα περί της εν λόγοις έξεως και του κατά το
σώμα κάλλους εάσαντες·: « Ευφράτην τον φιλόσοφον εγώ εν
Συρία , ηνίκα μειράκιον ών εστρατευόμην , ακριβώς και
επ' οίκου ιστόρησα , και προς αυτού φιλεΐσθαι διεπονησά
μην , ει και μη διαπονητέον ήν . Αυθέκαστος γάρ έστι
και αναπεπταμένος και της παραγγέλλει φιλανθρωπίας με
στός . Ουδέν μεν εν τω τανδρος σχήματι τραχύ, ουδέν
>
σκυθρωπόν , σεμνότης δε πολλή αιδεσθείης αν την έν
>)

τευξιν , ουκ αν φοβηθείης. Άκρα μεν βίου αγνεία , ευ

»
προσηγορία δε ουχ ήττων πρόσεστι . Κατατρέχει δε των
ν
κακιών, ουχί των ανθρώπων · ουδέ κολάζει τους αμαρτά
Ο
» νοντας αλλά σωφρονίζει. Νουθετούντι δε ακολουθοίης αν
>>>

ατενίζων και ανηρτημένος και πείθειν σεαυτόν , και όταν

πεπεικώς ή , επιθυμούης άν (3) . » Ότι δε η Ευφράτειος
)

σοφία και σεμνότης τους του ιδίου βίου και χρόνου όρους
είς πολλήν υστεροφημίαν υπερέβη , μαρτυρεί ο Ευσέβιος, ός

( 1 ) Ευνάπιος, εν Βίοις Φιλοσ . και Σοφιστ. προοιμ., Ευφράτην λέγει τον

εξ Αιγύπτου , διά την πολυχρόνιον αυτού επ' Αλεξανδρείας διατριβήν.
(2) Αδριανού Επικτήτ. Διατριβ. Α', δ ', ' , ιζ' .
( 3) Plin . Epist. 1 , 10 .
 404 .

και άμα την Απολλωνίου και Ευφράτου φιλονεικίαν διαιτών

ψήφον κατά του Τυανέως φέρει χαλεπήν : « Ούπω μοι, φησί,
διαβάλλειν ο λόγος βούλεται τον άνδρα ως δή τον Εύ
»
φράτην συκοφαντούντα φιλοσόφων γενομένων των καθ'
» εαυτόν επιδοξότατον, ώς και ές δεύρο οίς μέτεστι φιλο
σοφίας άδεσθαι· ό και μέγιστον λάβοι άν τις ει βούλοιτο
παράδειγμα της κατά του Απολλωνίου διαβολής · ει γαρ
» ο Ευφράτης παρά τοις πάσι φιλοσοφία διαπρέψαι ομο
λογηθείη , ώρα μισοπονηρίαν εκείνου κατηγορείν επεξι
όντος τοϊς ατόπως υπό τούδε δρωμένοις , τουτονι δε
προς εκείνου κατηγορούμενον φαύλην περιβάλλεσθαι δό
ξαν , ότι δή μη τον αρέσκοντα των φιλοσόφω μετάει
βίον (1 ). »
.

ο δε Φιλόστρατος ποιόν ποτε γενέσθαι πεποίηκε τον

Ευφράτην , άνθρωπον φθονερόν, ψεύστην, χρημάτων ακό
ρεστον και των δυνατών κόλακα (2) . Χαλεπά νή Δί” έγ
κλήματα καθ' ούτινοςδηποτούν , μάλιστα δε φιλοσοφίας
επαγγελλομένου · αλλά του Λημνίου σοφιστου το φιλάληθες
και το αγχίνουν ούχ ούτως εν φανερώ καθέστηκεν ώστε Επι
κτήτου και Πλινίου των συναδουσών μαρτυριών κρείττον είναι,
ανδρών σεμνοτάτων και σπουδαιοτάτων . Και η ώς κόλαξ
είη κατηγορία τι ει μή συκοφάντημα και βλασφήμου πλάσμα
δυσμενείας; Ουκ άν τις διστάσειεν ενθυμηθείς όση παρρησία
προς Ουεσπασιανόν έχρήσατο Ευφράτης , μονονού μεν κύριον
όντα των πραγμάτων , ακκιζόμενον δε πως κατά τον πράον
λέοντα: « Παύε μοναρχίαν, και δίδου Ρωμαίοις μεν το του
δήμου κράτος , σαυτώ δε το ελευθερίας αυτούς άρξαι(3 ). » .

( 1 ) Ευσεβ. Αντίρρητ. πρός Ιεροκλ. Ε'.

(2) Φιλοστράτ. 'Απολλ . Α'. ιγ'. - Ε', λη'. -G', ζ'. - Η', ζ'.
(3) Φιλοστράτ . 'Απολλ . Ε ', λγ΄.
 405

Έκινδύνευεν άρα μη ορθής γνώμης είναι το πάλιν έπεισενεγ

κεϊν την δημοκρατίαν τους Ρωμαίους ούτω διεφθαρμένοις
και την ελευθερίαν απομεμαθηκόσιν , αλλ' ούν τα βήματ '
εκείνα γενναίαν ψυχήν κατηγορεί και κολακείας ουχ ήκιστ'
απηλλαγμένην. Άλλως δε ου θαυμαστόν υπ' ανδρών περί
τάς τερατείας νοσούντων μισηθήναι φιλόσοφος, αποφθεγξά
μενον το χρυσούν τουτί : « Φιλοσοφίαν, ώ βασιλεύ , την μεν
κατά φύσιν επαίνει και ασπάζου , την δε θεοκλυτεϊν φάσκου
και σαν παραιτού : καταψευδόμενοι γάρ του θείου πολλά και
>>

και ανόητα ήμάς επαίρουσιν ( 1 ) . » Εκ τούτων ουν πάντων

»

εξέστω συμβαλέσθαι ότι της αληθείας μεγάλης έχειν ώραν

Φιλόστρατον ουκ είασεν η αιρεθείσα υπόθεσις. Πρός γαρ τη
εμφύτω περί ταληθές ολιγωρία και τη σοφιστική εντρεχεία
μεγάλη εγένετο δεκασμού αφορμή ή τοιαύτη εργολαβία. Τι
γάρ απητούντο ή φιλολόγος άμα και φιλόδωρος βασίλισσα
και ο τών αυλικών σοφιστών θίασος ; Αναγραφήν ψυχαγω
γον, διηγήματα τερπνά και το της λέξεως κεχρωσμένος και
γλαφυρόν . Άπειθείν δε πως αν ηδυνήθη ο Φιλόστρατος και
Άλλ' όμως, εί και πόλλ' αμαρτούσα περί τήν τε ιστορίας
και την γεωγραφίαν, ουκ αν ορθώς λέγοιτ' άν η αναγραφή
μυθοποίημα ή κατά τον του νεωτέρου κόμματος Ελληνισμόν
μυθιστόρημα ( roman ) . Ταύτην μέντοι την προσηγορίαν
τώ συγγράμματα περιθείναι ήξίωσαν άνδρες ουκ ευκαταφρό
νητοι , προ τριακοσίων μεν ετών Θωμάς Σιβιλέτος, γαλλι
κήν συντάξας μετάφρασιν ανέκδοτον μεμενηκυίαν (2 ) του
Φιλοστρατείου βιβλίου , προ διακοσίων δε ετών Γαβριήλ
Ναυδαίος, ολίγοις δε μετά Ναυδαίον ενιαυτούς Λουδοβίκος
Δουπίνος ο πάνυ . Και καθ' ημάς λογιώτατος ανήρ Σασσάγ
( 1 ) Φιλ . Απολλ . Ε ', λζ' .
(2) Σώζεται δε το χειρόγραφον έν τη Βασιλεία των Παρισίων Βιβλιοθήκη .
 -
106

γης περί μυθιστορημάτων πραγματευόμενος, ώσπερ εις σα

γήνην συν πολλαίς άλλαις συγγραφείς ιστορικαίς είναι φα
σκούσαις κατέσπασε και την Φιλοστράτειον, ήν πλαστών
όλην διηγημάτων συναγωγήν είναι κέκρικεν ( 1 ). Αλλά
προοιμιαζόμενος τη γαλλική ην νέαν πεποίηκε μεταφράσει,
καθυφίησιν ου βραχύ της αποφάσεως: λέγει γάρ : « Ου μέν
του πάντα ψευδή κατειπείν θέμις τα εν τω Φιλοστρατεία
βιβλίω. Αμέλει μεν δυσδιάγνωστόν εστι ταληθές υπό των
καλλωπισμάτων οίς περιβέβληκεν Απολλώνιον τον Τυανέα
και το του πλήθους μυθοποιός πάθος και το Φιλοστράτου επι
» νοητικόν · αλλά παραμένει ο τε τύπος και το γνώρισμα.
Και τα εξής έτι και μάλλον άνεσιν εμφαίνει της πρότερον
γνώμης αποτομωτέρας δή γενομένης. « Εισί δε και οίτινες
» επείσθησαν νομίζεις την του Τυανέως Απολλωνίου δόξαν
»
Φιλοστράτου μάλιστ’ έργον είναι (2) . Αλλ ' εκ της πρό
( 1) Hist. du Roman , par A. Chassang, 3e part . ch. 11 , 2 (Paris,
1862 ) .
(2) « Ce n'est pas à dire que tout soit faux dans l'ouvrage de Phi
» lostrate . A coup sûr, le vrai est difficile à y démêler au milieu des
» embellissements dont la légende populaire et l'imagination de
» Philostrate ont entouré Apollonius de Tyane ; mais les principaux
» traits de cette figure subsistent. » Apollonius de Tyane, par
Philostrate, traduit par A. Chassang, 1862 , p . v de l'Introduction .
« Il est des critiques qui inclinent à croire que la renommée
» d'Apollonius de Tyane est en grande partie l'ouvre de Philos
» trate. Mais, on l'a vu par ce qui précède, c'est exagérer l'impor
» tance de ce rhéteur que de croire que, sans lui , Apollonius
» eût été ignoré . Assurément, ce n'est pas l'ouvrage de Philostrate
» qui a valu à son héros les honneurs divins. Il a pu perpétuer
» jusqu'à nous le nom d'Apollonius de Tyane , mais ce n'est pas
» lui qui a répandu ce nom dans l'antiquité, ni qui a donné à ce
» personnage la physionomie sous laquelle il nous apparait. Parce
» que Philostrate a mélé bien des fictions au récit de la vie d'Apol
» lonius, ce n'est pas à dire que toutes ses (sic : lisez ces) fictions
 - 107 -

και τερον σκέψεως κατάδηλόν εστιν ότι του δέοντος μείζον

• αν αυξήσειε τω λόγω τα του σοφιστού και αξιών αγνοη
Σ
θήναι αν τον Απολλώνιον μη τυχόντα Φιλοστράτου . Ού
δητα, εί θεών τιμαίς εκοσμήθη ο ήρως, αίτιον το Φιλο
»
στράτειον σύγγραμμα. Ίσως μεν δια του συγγράμματος
ν
σώζεται εις ημάς το, Απολλωνίου όνομα, αλλ' ου δι'
αυτού εις τον παλαιών βίον τούνομα διεδόθη , ουδε ο ομο
»
λογούμενος τανδρος χαρακτήρα και τύπος. Ούκουν θέμις
και αν είη , πολλού γε δει, όρμωμένους εξ ότου ο Φιλόστρατος
»
πλάσματά τινα τω Απολλωνίου βίω ενεκέρασεν, αποφή
και νασθαι πλάσματ’ είναι τα Φιλοστράτου πάντα ήτοι πλα
»
στην είναι όλην την διήγησιν. »
Ημεϊς δ' ούν τώ Σασσαγγεία κατά τας δευτέρας φρον
τίδας δόγματι συγκατατιθέμεθα · ου γάρ μυθιστόρημα συν
τάττει τις άκων και μη συνειδώς . ο δ' ουν Φιλόστρατος
ανδρός βίον αναγράφων όν πάνυ εσέβοντο Iουλία τε και ο
υιός αυτής Αντωνίνος , εν να είχε (πώς γαρ ου ;) τό γε κυ
ριώτατον , αληθή έκδούναι ιστορίας , αλλά την Δαμίδειον
συγγραφήν, ήν παρ’ Ιουλίας ειλήφει πυθμένα και ύλην της
επιταχθείσης διασκευής, ουκ ετόλμησεν, ίσως δε και διά
το εαυτού πάθος και την διάθεσιν , ουκ ήβουλήθη εκκαθαραι
διηγημάτων ψευδών αλλά γυναικί αρέσκειν μελλόντων . Πολύ
ούν διήμαρτε της ορθής διαλήψεως Θωμάς Σιβιλέτος εικά
σας τα ες Απολλώνιον Φιλοστράτεια τους μυθιστορήμασιν
επιγεγραμμένοις « Λαγκελόττος ο επί της λίμνης , » «Άμαδις
ο Βρεττανός » και τους λοιπούς ομοίοις . Ίδωμεν δε τί ποτ'
ισχύει το υπό Κυρ . Σασσάγγου κατά τας προτέρας φρον
τίδας λεγόμενον , το δήθεν ότι Σωτήριχος ο Οασίτης της
» viennent de lui, ni que tout soit fiction dans son récit. » Id . ibid. ,
page x de l'Introduction .
 108

Αιγύπτου δοκεί το Φιλοστράτου σύγγραμμα μυθιστόρημα

ηγείσθαι, επειδή τούτο εις έπη μετέφρασε. Ταύτα δε φάσκων
ο Σασσάγγης τη τού Σουίδα μαρτυρία χρήται . Αλλά τι λέγει
ο Σουίδας και πρώτον μεν ότι εποποιός ήν ο Σωτήριχος , είτα
δε ότι συνέγραψε Βασσαρικά ήτοι Διονυσιακά , βιβλία δ ' ,
και Βίον Α' πολλωνίου , τέλος δε ότι αυτού έστιν ιστορία
Αλεξάνδρου του Μακεδόνος ότε Θήβας παρέλαβε ( 1 ) . Τί
δε κωλύει τον Σωτήριχον, και εποποιον όντα, γράψαι κατα
λογάδην Απολλωνίου Βίον, ώς και την Αλεξάνδρουιστορίας και
Τίς δε εποποιός κυρίως λέγεται; Όστις τώ εξαμέτρω τόνω
τι ή στίχοις ηρωϊκούς συντάττει. ο δε Σωτηριχος εποποιός
αμέλει υπό του Σουίδα καλείται διά τα Βασσαρικά, ηρώοις,
oίμαι , συνταχθέντα , ως και τα Διονυσιακά Νόννου του Πα
νοπολίτου . Και εις έπη μεθηρμήνευσε το Ιωάννου ευαγγέλιον
και αυτός Νόννος , ανήρ χριστιανός και συν πίστει ασείστω το
του Θεολόγου αποδεχόμενος σύγγραμμα. Αλλο δε τι ανέ
λεγκτον ουκ εατέα μοι όπερ πολλοί συγγραφείς των ουκ
ασήμων διετείναντο , αλλά πάσης ακριβείας απηλλαγμένον,
ειπόντες δή Φιλοστράτω προαίρεσιν και αγώνισμα γενέσθαι
τον Απολλωνίου βίον συνταξαμένω παραβαλείν τω Ιησού
αντίπαλον και δια της αντιτάξεως και συγκρίσεως ταύτης
τα τα Χριστώ πραχθέντα και λεχθέντα διαβαλείν. Των
δε αντιλεγόντων μή πεπανουργήσθαι τοιούτο” ενίκησεν η
γνώμη» ουδε των υπογυιότατα γραψάντων ανήρ τις των
γε ονομαστών πλήν ενός και μόνου Εδμούνδου δε Πρεσ
σενσέ , την αποδοκιμασθείσαν απόφασιν επεχείρησεν ανα
2

νεώσασθαι ( 2). Και καλώς αν έχοι επί τούτοις μένειν ακί

(1 ) Σουίδα επί τη λέξει Σωτήρια .
(2) Hist. des trois premiers siècles de l'Église, par E, de Pres
sensé , 2e série , tome 11, p . 145 .
 409

νητον την κρίσιν. Πώς γαρ αν είπεν αμαρτών του ακρι

βους Ευσέβιος ο Παμφίλου ότι τών την χριστιανήν πίστιν
καταφαυλισάντων μόνος συγγραφέων Ιεροκλής (ός επί Διο
κλητιανού του αυτοκράτορος έβίω) επενόησε τον Τυανέα τω
Χριστώ Ιησού αντιπαραθείναι ( 1 ) , εί τους πολλοίς ήδη εδό
κει Φιλόστρατος ταυτό πεποιηκέναι ; Τι παθών ου τη αυτή
αιτία τον Φιλόστρατον περιβάλλει ; Ουδε τω μάλιστα βου
λομένω συννοείν ράδιον, πολλού γε και δεί, τί δεδιώς δια
συρμώ τοσαύτην ειρωνείαν και κρυψίνουν ευλάβειαν έχονται
εχρήσατο, μηδεμιάς προσούσης ανάγκης, επειδή ούπω « βα
>
σιλέας τιθηνούς και βασιλίδας τρoφούς, και καθ' Ησαΐαν (2),
είχεν ο από Χριστού θεσμός , ούπω δε τον ορθογνώμονα πέ
λεκιν η Εκκλησία εφόρει . Πάσης ούν χηρεύει πιθανότητος
ή ονειροπολουμένη υπόνομος και ύπουλος Φιλοστράτου προς
την ευαγγελικήν ιστορίαν μάχη. Και τίνα ποτ' επιεικώς αν
είη τα την πρός Φιλόστρατον διαβολήν συστήσαι πως δο
κούντα ; Άρ' ότι Απολλώνιος λέγεται θεός είναι υπό θνητής
μητρός αποκυηθείς, Πρωτεύς δηλαδή ; Αλλ' άρ' ου πρότερον
επέπλαστο παραπλήσιόν τι και περί Πυθαγόρου ος Απόλ
λων αυτός επιδημών και επιφανής είναι ελέγετο ; Αλλά,
φαίη τις αν, την της υπατικής έν Ρώμη παρθένου εκ νεκρών
κάθοδον ουκ επενόησε Φιλόστρατος αντίστροφον εσομένην τη
υπό Ιησού επί της Ιαείρου θυγατρός γενομένη (3) ; Ου μέντοι
μά τον Ευριπίδην και γάρ αυτός ο Φιλόστρατος πόθεν το
πάθος έδρέψατο (είγε αυτού πλάσμα, και μη Απολλωνίου
δοκούσα τερατεία, τώ δε όντι ιατρεία ) σημαίνει εν οις λέγει :
( 1 ) Ευσεβίου Αντιρρητ . πρός Ιεροκλέα , Α'.
(2) Και έσονται βασιλείς τιθηνοί σου , αι δε άρχουσαι αυτών τροφοί σου .
- Ησαίου ΜΘ',> κγ', κατά τους 0'.
(3) Φιλοστράτ . 'Απολλ . Δ ', με'. - Μάρκου Ε', κβ'. -- Λουκά Β', μη'.
1
 110 - -

Επανήλθεν η κόρη εις την οικίαν του πατρός, ώσπερ ή

Άλκηστις υπό του Ηρακλέους αναβιωθείσα . » Αλλ ' ούν
άπερ Απολλωνίω επιγράφεται θαύματα, ταύτ' ουκ αποβλέπει
εις την τών Ιησού θαυμάτων διαβολήν ; Ατάρ ου σπάνις μεν
θαυματουργών ήν , πάσα δε τους ιδίους αίρεσις εσέβετο,
ως έτέρωθι της διατριβής ταύτης ικανώς αποδεδεικται αρκε
σθήσομαι ούν αναμιμνήσκων ότι οι Φαρισαίοι ώμολόγους
τον Χριστόν εκβάλλειν τα δαιμόνια , αλλ ' έφασκον τοιούτο
μη γενέσθαι ει μή εν τω Βεελζεβούς άρχοντι των δαιμο
νίων (1 ) . Άλλ' , έρεί τις τυχόν, όταν Φιλόστρατος Απολλώ
νιον ασκητικής σεμνότητος και τελεστικής αγνείας μυστα
γωγών και έμψυχον ωσεί κανόνα ποιήται, πώς ουκ αν δοκοίτη
προς την κατά τον Χριστόν ηθικήν αφοράνκαι Τούτο δε πάν
των ατοπώτατον . Α' πολλώνιος γάρ κατά Πυθαγόραν εφιλο
σόφει · τίς δ' άρα τυγχάνει άγνοών οποία ήν Πυθαγόρου
τα περί την ηθικήν δόγματα και τις ή επιτήδευσις ; Και
προς τούτοις ουκ έστι των παντάπασιν απιθανων συντυ
χειν ποτε τον Απολλώνιον Ιωσήπω τώ Ιουδαίω, ον οικείον
είχον Ουεσπασιανός και τα αυτού υιώ (2 ), και παρ' εκείνου
7

μαθείν αυτήκοον γενόμενον ή τους αυτού συγγράμμασι χρη

σάμενον τα των Εσσηνών ήθη τοϊς των Πυθαγορείων θαυ
μασίως συμφωνούντα ( 3).
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ '. Περί Απολλωνίου του Τυανέως και
τί περί αυτού νομιστέον .
Σκεψάμενοι ούν τι εστι των τα εις Απολλώνιον ανήκοντα
μνήμη παραδόντων το αξιόπιστον , ίδωμεν τί δίκαιον περί
( 1 ) Ματθ . ΙΒ ', κδ '.
(2 ) Ιωσήπου Βίος , ος .
( 3) 'Ιωσήπ . περί Ιουδαϊκ. Πολ . Β', η'.
 114 -

του Τυανέως διαιτήσαι, ει σοφός, ή γόης ή θεόληπτος εγέ

νετο , το Γιβώνειον τούτο, ή μικτός της και τριπλούς την
φύσιν.
Πρώτον μεν ουδέν αν δύναιτο τις υγιώς κρίνων σχέ
τλιον αυτού καταγνώναι εκ των περί της αυτού γενέσεως
μεμυθολογημένων. Τα γαρ πλάσματα ταύτα ουχ υπ' αυτού
του ανδρός, αλλ ' υπ’ άλλων συνεκροτήθη, οιoμένων τη παρά
τον βίον λαμπρότητι απάδειν μέλλειν αν γένεσιν την τυχού
σαν. Ομολογητέον δ' όμως ότι ουκ ευστόχως αυτοπρωτεύς
είναι επλάσθη . Ου γαρ το σταθερών και άπλαστον της φιλο
σόφου επιτηδεύσεως , αλλά μάλλον το του γόητος και αγύρ
του ποικίλον ο μυρίας τροπάς τρεπόμενος δαίμων εμφαίνει .
Ουδέ ατόπως ο μωραίνων Κυνικός , Περεγρίνος, έχαιρεν ονο
μάζων εαυτόν Πρωτέα , ου φιλόσοφος αλλά σπερμολόγος (1 ).
Πώς δε ουκ αν θαυμάσαιμεν Φιλόστρατον λέγοντα : « όστις
την σοφίαν και Πρωτεύς εγένετο, τί αν εξηγοίμην τους γ
» ακούουσι των ποιητών , ως ποικίλος τ' ήν και άλλοτ' άλ
» λος και κρείττων του αλώναι, γιγνώσκειν θ' ώς έδόκει
» και προγιγνώσκειν πάντα (2) ; » Ταύτα Φιλόστρατος του
των δέ τί αν είη παιδαριωδέστερον ; Έφηβος δε Απολλώ
νιος γενόμενος ήρξατο παντοίων φιλοσόφων ακροάσθαι, την
δε Πυθαγόρειον αγωγήν πάση προθυμία ήσπάσατο (3) .
Αξιον δε επιστασίας εστίν ότι οι εις γοητείαν ρέποντες ως
επιτοπολύ της Πυθαγορείου φιλοσοφίας αντείχοντο. Πολλούς
τοιούτους δυναίμην αν κατειπείν , άλλ' αρκείτω Νιγιδίου
Φιγούλου , ανδρός Ρωμαίου, μνημονεύσαι και Άναξιλάου του
Λαρισσαίου, Πυθαγορείων αμφοτέρων, ών ο μεν , καίπερ ών
-

( 1 ) Λουκιαν, περί της Περεγρίνου τελ. α' . - Φιλοστρ . Σοφιστ. Β', α', γ '.
(2) Φιλοστρ. 'Απολλ . Α', δ'.
( 3) Φιλοστρ . 'Απ . Α', ζ'.
 - 112

πολυμαθέστατος, υπεκρίνετο των εσομένων προγνωστικός διά

των αστέρων είναι , ο δε υπ' Αυγούστου εξ Ιταλίας έξωρίσθη
επ' αιτία της Χαλδαϊκής μαθήσεως . Ήδη γαρ αυτός ο αρ
χηγέτης της αιρέσεως ου δοκεί καθαρός πανηγυρισμού και
τραγωδίας, δι' ο Τίμων και Φλιάσιος ου δοκεί ήδικηκέναι
αυτόν δάκνων ούτωσι,

Πυθαγόρην τε γόητας αποκλίναντ’ επί δόξας,

θήρη επ' ανθρώπων, σεμνηγορίης οαριστήν ( 1 ) ,
>>
την δε του Σαμίου « σεμνηγορίην, » ής επιεικώς θιγγάνομεν
δια την άλλην τάνδρός αρετήν και σοφίαν και τα εν τη
γεωμετρική και τη αστρονομική κατορθώματα , το τών μα >

θητών κακόζηλον εις γοητείαν παρεχάραξε. Πλήν αρ' ουκ

ευλόγως είρηκεν ο Χαιρωνεύς ότι α έoικότα γε τέκνα φύεται
» γονεύσιν εν φιλοσοφία (2); » 'Απολλώνιος ούν παρητειτο
μεν όσαι έμψυχοι των βρώσεων, σιτούμενος λάχανα και
τραγήματα, τη δε πενταέτει σιωπή προσήδρευε , τοτε μεν
έν Παμφύλoις , τοτε δ' εν Κίλιξι διατρίβων . Ης ασκήσεως
πέρι Φιλόστρατος: « οπότε μήν , φησί , στασιαζούση πόλει
εντύχοι, παρελθών αν και δείξας εαυτόν και τι και μελ
λούσης επιπλήξεως τη χειρί και των προσώπω ένδειξάμε
» νος, εξήρητο αν αταξία πάσα και ώσπερ εν μυστηρίοις
και εσιώπων (3) . » Καλόν γε , αλλ ' οκτώ μή ύφείλετο το
χρήμα Λουκιανού είπόντος περί Δημώνακτος του φιλοσόφου
ταυτί• « Στάσεως δέ ποτε Αθήνησι γενομένης , εισήλθεν εις
C

και την εκκλησίας και φανείς μόνον , σιωπάν εποίησεν αυτούς

» ο δε ιδών ήδη μετεγνωκότας, ουδέν ειπών και αυτός απηλ
( 1 ) Τίμων , παρά Πλουτάρ . Νουμ. η'. - Διογέν. Λαερτ . Η', λς' .
-

(2) Πλουτάρχ. πώς άν τις διακρ . κόλακα φίλου .

(3) Φιλοστράτ. 'Απολλ . Α ', ιε' .
 413 .

λάγη (1). » Ου γαρ νομιστέον ότι εν να είχεν ο σοφιστής

τα Βιργιλίου έπη :
Αλλ ' είπη εσθλόν καλούς τε περικλυτόν έργοις
Άνδρ ' ενόησαν , ακήν σιγή εγένοντο (2) ,
επειδή οι Έλληνες ως επί το πολύ της ρωμαϊκής ποιήσεως
ουχ ήττοντο ουδέ άκρω το δακτύλω. Φανερον δε ότι εξ
αρχής και εξ απαλών ονύχων ο Απολλώνιος έσπούδαζεν αγίου
ανδρός εαυτώ την δόξαν περιβαλέσθαι. Ηλίου μέν ανατέλ
λοντος, έπραττεν εφ' εαυτού τινά ά μόνοις τοις τετραετή
σιωπήν γεγυμνασμένους επoίει δηλα (3). Σχήματι δε και
λόγων ιδέα χρώμενος φαίνεται μάλλον κατά θαυματουργός
ή κατά φιλόσοφον. Το δε Σωκρατικών και το Περιπατητι
κόν σχήμα παρατείτο · και , ώς φησι Φιλόστρατος , ουδ'
ειρωνευομένου τις ήκουσεν ή περιπατούντος ές τους ακροω
μένους, αλλ' ώσπερ εκ τρίποδος, ότε διαλέγοιτο, « οίδα, και »

έλεγε και ο δοκεί μου » και « που φέρεσθε ; » και « χρή

») ειδέναι.Και ερομένω τινί πως διαλέξεται ο σοφός , >

απεκρίνατο: « ως νομοθέτης: δεί γάρ τον νομοθέτην , α

πέπεικεν εαυτόν, ταύτ' επιτάγματα ες τους πολλούς ποιεί
» σθαι (4) . • Ταύτα Φιλόστρατος , ός και ένα άλλο της
συγγραφής βιβλίω (5) λέγει μήποτ’ είωθέναι τον Απολ
λώνιον κατά τον του Σωκράτους διαλέγεσθαι τρόπον. Είκός:
πάνυ γάρ ηλλοτρίωται του θεσπιωδού λόγων ζήλου ο Σω
κρατικός, τας ισοτίμους διασκέψεις θάττον μνώμενος ή τας
( 1 ) λουκιαν . Δημών. ξδ'.
( 2) Virgil . η . 1 , 151 .
( 3) Φιλοστρ . 'Απολλ . Α', ις'. - Β', λη' .
( 4) Φιλοστρ . 'Απολλ . Α ', ιζ'.
( 5) Φιλοστρ . Απ . Δ', β'.
8
 ως εκ χρηστηρίου ομφάς. Ηνίκα δε Δάμις έν Νίνω έντυχών
αυτω είπεν ειδέναι τας των Αρμενίων, των Μήδων, των
Περσών, των Καδουσίων διαλέκτους, Απολλώνιος απεκρίθη :
εγώ δ', ώ εταιρε , πασών συνίημι , μαθών μηδεμίαν.
Θαυμάσαντος δε του Νινίου , « μή θαυμάσης , είπεν , ει πάσας
οίδα φωνάς ανθρώπων · οίδα γαρ δή και όσα σιωπώσιν
άνθρωποι ( 1 ). » Eώ μεν ψέγειν των τελευταίων ρημάτων
το αλαζονεύον , πώς δε ουκ άν παρατιθοίμην άπερ έμμελώς
ο Καισαρείας Ευσέβιος είρηκε περί των προτέρων; « Και ο C

»
μικρώ πρόσθεν κατ' αυτόν πασών γλωττών ξυνεις νυν
>)
αυ, κατά τον αυτόν , ερμηνέως δείται και πάλιν ο τα
κατά διανοίας ανθρώπων ειδώς , και μόνον ουχί κατά τον
παρ' αυτούς θεόν
κωφού τε ξυνιείς , και ου λαλέοντος ακούων (2)
3)
>>>
οποία τις είη τώ βασιλεί δι' ερμηνέως έρωτα δίαιτα (3) .
Ουδε ήρκείτο τους θεούς ομιλών και τον ενδιάθετον λόγον
των ανθρώπων ειδώς, άλλ' εις σύνεσιν ήλθε και της των ζώων
φωνής. Έμαθε δε ταύτην κατά την εν τη των Αραβίων
οδοιπορίαν, οι συνιάσει των αλόγων , σιτούμενοι των δρακόντων
οι μεν καρδίαν φασίν , οι δ' ήπαρ (4). Έφαγεν ουν άπαξ

( 1 ) Φιλοστρ. 'Απ . Α' , ιθ'.

(2) Τούτον τον στίχον, μέρος όντα χρησμού τινός παρ' Ηροδότω , Βιβ. Α' ,
κεφ. μ ", διέφθειρεν Ευσέβιος, το 'Αλεξανδρινόν « λαλέοντος » παραθύσας
αντί του « φωνούντος,» όπερ ορθότερον.
C

( 3) Ευσεβ . Αντιρρητ . πρός Ιεροκλ . Β'.

(4 ) Φιλοστρ . 'Απολλ. Α' , κ'. Πορφυρίου π. απ. εμψ . Γ', β' .- Ταυτό δε
λέγει ο Φιλόστρατος και περί των εν Ινδοίς Παρακίων « λέγονται δε και ζώων
ξυνιέναι φθεγγομένων τε και βουλευομένων σιτούμενοι δράκοντος οι μεν
καρδίαν, οι δ' ήπαρ .» – Φιλοστρ . Απ. Γ', θ'. "Απερ μετάφράζει ούτως ο
Κ. Σασάγγης . « On dit que les Paraciens arrivent a comprendre la
 115

τουλάχιστον ο Τυανεύς δρακοντείων κρεών, τον Πυθαγόρειον

θεσμόν παραβάς . Όπερ ευθίκτως έσκωψεν ο Παμφίλου : « Εν
voix et les cris des dragons, en leur mangeant soit le cour, soit le
foie . » Δύο εν τούτοις παροράματα ουκ άν οκνήσειεν ομολογήσαι αυτός ο
πολυΐστωρ μεταφραστής. Παρατιθέμεθα δέ τεμάχιον εκ βιβλίου Περί ζώων
τινών ιδιότητος, ανωνύμου συγγραφέως Κωνσταντίνω τώ μονομάχω συνακμά
σαντος. Εξεδόθη δε πρώτον εν Μοσκούα της Ρωσσίας τω ΑΩΙΑ' έτει , « " Οτι
CC

>

οι Ινδοί έσθίοντες την των δρακόντων καρδίαν ή το ήπαρ νοούσι τι τα

» άλογα ζωα φθέγγονται ., » - Η δε Κυρ. Σασσάγγου μετάφρασις, καλ
λίστη άλλως ούσα και ακριβεστάτη, έχει και άλλα σμικρά σφαλμάτια . Παρα
κείσθω τοίνυν, όπως αυτών ή δευτέρα καθαρεύση έκδοσις . Βιβ. Β' , κεφ . κη',
διά σφενδόνης τοξεύσαι, lancer une feche avec une fronde, και δοκεί, ει
μή διηπάτημαι, μεταφραστέον είναι, planter une leche dans le chaton
d'une bague . -
Βιβ. Β' , μβ', τετραρρύμοις άρμασι, sur un char attele
.

de quatre chevaux . Εν δε τη λατινική μεταφράσει , quadrigis . Ορθή

δε ουδετέρα το γάρ τετράρρυμον άρμα βόας ή ίππους έχει οκτώ . Έπιθι
Ξενοφώντ. Κύρου Παιδείας ' , α', να'. Φιλοστράτ. Εικόν. Β' , θ'. - Βιβ.
1

Δ', α', ξένον ηγούμενοι, pour lui conférer le droit de cité . Μετα
φραστέον δε, lui offrant Thospitalité municipale . Βιβ. Η', ζ', τους 7

τρυφώντας υπέρ του φοινικίου όρνιθες, qui engraissent des phenico

pteres. ο δε εις την λατινίδα μεταφράσας έχει ταυτί, qui in deliciis
habent phenicopterum, μή προσθείς avem , είς μετάφρασιν της λέξεως
όρνιθος. Απατηθείς δε ο Κυρ . Σασσάγγης εν τω κατωτέρω της σελίδας
dége: · Espèce de poisson ainsi appelé de deux mots grecs qui signi
fent diles (c'est -à - dire, nageoires) rouges. Εσφαλμένως, επεί εν τω
κειμένω το όρνιθος εύρηται. – Βιβ. Η' , ζ', τους εραστές έξαψάμενα και
τας εταίρας , qui enlamment leurs amants et leurs maitresses , συμ
φώνως δηλαδή το ρωμαϊστί μεταπεφρακότι , qui amatores urunt et
amicas. 'Αλλά δοκεί το εξαψάμενα ισοδυναμείν τω αναψάμενα . Ου γαρ
εστι το ρήμα εν τη ενεργητική, αλλ' εν τη μέση διαθέσει . Ιώσηπος εν τω
Β' της 'Αρχαιολογίας, κεφ . γ', λέγει · εκαθέζετο σακκίον έξαψάμεις . Έν
ταύθα δε κείται η λέξις κατά μεταφοράς, σημαίνουσα δή ότι τα μειράκια
εξάπτονται η ανάπτονται ώσπερ εκ των τριχών τούτων τους εραστές και τας
εταίρας, ils les accrochent a leurs cheveux . - Βιβ, ζ ', κεφ. λθ', το
Πανδώρα μεταπέφρασται Pandore, όπερ άν σημαίνει την δαίμονα την
πάντα δώρα παρά των θεών λαβούσαν. Αλλ' ενταύθα το Πανδώρα την
πάντα δώρα νέμουσαν Γήν εμφαίνει. "Ιδε 'Αριστοφάν. “Ορνιθ. , δια' . - -

Ομήρ . Επιγρ , ζ' .

 -
146

» ταύθα πάντως που δρακόντων καρδίας δήπου ή ήπατος τον

D
Πυθαγόρειον εμψύχων τε τροφής απεχόμενον και μηδε θύειν
»
δαίμοσιν επιτολμώντα, εικός ήν απογεύσασθαι , ώς αν και
ν
της παρά τούτοις κοινωνήσοι σοφίας (1 ). »
Όσα δε έπραξε και είπεν Απολλώνιος εις την Βαβυλωνίτιν
εισερχόμενος αρρενωπίαν ατεχνώς εμφαίνει, αλλά και θρασυ
ξενίας και ακαιρίαν πολλών. Τίς γάρ ηνάγκασεν αυτόν εις
βαρβάρους πορευθήναι; Μεταβαίνων δε εξ άλλων είς άλλους
τόπους , τί αναδύεται τους εθίμοις πειθαρχείν ; Λέγει δε το
)
« όστις ών εισφοιτά » ερoμένω σατράπη" « έμή πάσα ή γή
» και ανείται μοι δι' αυτής πορεύεσθαι (2). » Φαίνεται δε
σχών εν να το Ζηνώνειον περί της φιλοσόφου βασιλείας
δόγμα:
ή ρα σοφός χείρων ενός έστι Διός , πολύχρυσος ,
τίμιος, αυτόνομος, καλός , βασιλεύς βασιλήων (3).
Βαρδάνου δε μέλλοντος ίππον λευκόν τω Ηλίω θύσειν,
.

είπεν Απολλώνιος : « συ μεν, ώ βασιλεύ , θυε, τον σαυτού

C

τρόπον , εμοί δε ξυγχώρησον θυσαι τον εμαυτού : » και

δραξάμενος του λιβανωτού: « Ηλιε , έφη, πέμπε με εφ' όσον
της γής εμοί τε και σοι δοκεί, και γιγνώσκοιμ’ άνδρας
αγαθούς, φαύλους δε μήτ' εγώ μάθοιμι, μήτ' εμέ φαύλοι.»
Και είπών ταύτα, τον λιβανωτών εις το πυρ έβαλεν : επι
( 1 ) Ευσεβίου Αντιρρητ . πρός Ιεροκλ. Α'.
(2) Φιλοστρ. Απ. Α', κα '.
(3) Ad summam sapiens uno miner est Jove , dives,
•
Liber, honoratus, pulcher, rex denique regum .
HOR. , Epist. 1 , 1 , 106 .
Mapaan. Lucil . Frag. incert. xxiv, Ed. Coppet, Coll . Panckoucke.
Διογ. Λαερτ . Ζ', ρκβ'. - Cic. Paradox . 5 , Parad . 6. -
> Λουκιαν .
Ερμο τιμ. ι'.
 117

σκεψάμενος δ' αυτό όπη διανίσταται και όπη θολούται και

οπόσαις κορυφαίς άττει και όπου, εφαπτόμενος δε του πυρός ,
"
όπη εύσημόν τε και καθαρόν φαίνοιτο : « Θύε, έφη, λοιπόν, ώ
D
βασιλεύ , κατά τα σαυτού πάτρια: τα γάρ πάτρια τάμα
» τοιαύτα (1 ). »
Ένθένδε κατάδηλός έστι δεισιδαιμονία
κάτοχος ών των μάλιστα κορυζωσών, τη λιβανομαντεία δη
λαδή , δι' ής την φοράν της φλογής και του καπνού πολλοί
σημείον των μελλόντων εποιούντο . Εν τούτω δ' εμιμείτο τον
Πυθαγόραν ός μαντική μεν έχρητο τη διά κληδόνων και
οιωνών: ήκιστα δε διά των εμπόρων, έξω της δια λιβά
νου (2 ). Ταύτα Διογένης ο Λαέρτιος. Ουδε υγιής περί την
ονειροπολικήν ο Απολλώνιος, αλλά κάν τούτω όλος Πυθαγό
ρειος (3) . Λέγει γάρ ότι « το μαντικόν το εκ των ονειράτων,
>
θειότατον των ανθρωπίνων δοκεϊ (4) . » Τοιαύτα δή ο τάς
των ανθρώπων ψυχάς καθαίρειν επαγγελλόμενος ,
"Άλλων ιατρός , αυτός έλκεσιν βρύων .

Τί δέ ; Δοκεί δε και προς τον Ήλιον ευσεβέστερον διατεθεί

σθαι ή κατά φιλόσοφον ειδότα το δημιούργημα από του δη
μιουργού διαχωρίζειν (5) . Ουδε τω των Πυθαγορείων δό
el

γματι συμφωνεί το τον Ήλιον ώς θεόν σέβεσθαι , ει ορθώς

είρηται Μάρκα Αυρηλίω : « Οι Πυθαγόρειοι, έωθεν εις τον
»
ουρανόν αφοράν, ίν' υπομιμνησκώμεθα των αει τα αυτά
» και ώσαύτως το εαυτών έργον διανυόντων , και της καθα
ρότητος και της γυμνότητος. Ουδέν γάρ προκάλυμμα

(1) Φιλοστρ . 'Απ. Α', λα' .

(2) Διογ. Λαερτ. Η', ιη', κ'.
( 3) Νεμεσίου ιβ'.
(4) Φιλοστρ . Άπολλ . Β', λς', λζ'. - Α', δ '.
(5) Φιλοστρ . Απ. Β', λη '.
 -
118
D
άστρου ( 1 ). » Διατρίβων δε εν τοις Βραχμάσι λέγει Αι
γυπτίας νεώς κυβερνήτης πάλαι γενέσθαι (2). Παρά δε τον
εν τω Ευβοϊκό πελάγει πλούν διηγείται διά πλειόνων , ά προς
Αχιλλέα διελέχθη. Εαυτόν μεν ειπείν τω Πηλείδη: « Ω
'Αχιλλεύ, τεθνάναι σε οι πολλοί των ανθρώπων φασίν , εγώ
>
δ' ου ξυγχωρώ τω λόγω, ουδέ Πυθαγόρας σοφίας έμής
»
πρόγονος ει δη αληθεύομεν, δείξον ημίν το σεαυτού είδος:
και γάρ αν όναιο άγαν των εμών οφθαλμών , ει μάρτυσιν
>>
αυτούς του είναι χρήσαιο (3) . » Ουκ ολίγοι όλην φαϊεν αν
πλασθήναι την διήγησιν ένα πίστις τη κατά Πυθαγόραν των
ψυχών μετενσωματώσει περιβληθείη · εγώ δε επί τούτων
ουκ εξ αποφάσεως θέλουμ’ αν ειπείν ότι εψεύσατο · ίσωςκαι
έψεύσθη , της ψυχής ως αυτοποιητική ορμή τα μη όντα εις
ύπαρξιν καταστησαμένης. Ενδέχεται γαρ έξει γόητα μη
είναι πανταχού και αεί ποτε γόητα. Πολλάκις ούν ο γόης τα
εαυτού γοητεύματα ουκ αυτός ασείστως κατ' αρχάς απο
δέχεται, αλλ' υπό του των άλλων ευπείστου ώσανεί χειραγω
γούμενος λανθάνει παναληθή αξιών, ώς είρηκεν 'Άγγλος τις
ποιητής :

Ευρών πλάσμα , πέπoιθε το γ' ήμισυ αντ' έτυμολο ,

είτα δε παν, οπόταν μεταβή και πίστις ες άλλους ( %).
Άλλ' ουκ αν ήσχαλλε δικαίως επί τω γόης ακούειν, καυχώ
.

μενος δή ψυχαγωγείν : ει γαρ πιστευτέον των ετυμολογούντων

τους πλείστοις η γοητεία καλείται από των γόων και θρηνών
(1) Μ . Αντωνίν . ΙΑ', κζ '.
(2) Φιλοστ. Απ . Γ' , κ'.
( 3) Φιλοστρ . Απ. Δ', ις'.
( 4) Himself but half deceived ,
Till others have the soothing tale believed ,
COWPER, Progress of Error .
 419

των περί τους τάφους τους τα τοιαύτα επιτηδεύουσι γιγνο

μένων ( 1 ) . Και αυτός ο Φιλόστρατος λέγει γόητα κληθήναι
αυτόν υπό του εν Ελευσίνι ιεροφάντου και φήσαι τον άνδρα
ότι « ούποτε μυήσω γόητα , ουδε την Ελευσίνα ανοίξω μη
καθαρώ τα δαιμόνια(2 ). »
Ενταύθα δε του λόγου , είπωμεν και το δίκαιον κελεύει.
Καίπερ τον Απολλώνιον οίόμενοι της θαυματουργού δόξης
θηρευτήν γενέσθαι , είτε του ευφημείσθαι ορεγόμενον , είτε
δοξάζοντα τους όχλους μη δυνατόν είναι άνευ γοητείας εις
το οσίως ζην πείθειν, ουκ αντερούμεν ως ου πολλά θαύματα
τανδρί περιήφθη άπερ τερατουργήσαι ουδέποτ' επηγγείλατο
ουδ' όλως διενοήθη .
Αθήνησι δε επιδημών, φιλοθύτας είναι τους Αθηναίους
ειδώς , περί θυσιών διελέχθη και σπονδών και ευχών . Δια
λεγομένω δέ ποτ' επέστη νεανίσκος των αεροβίων ; Κερκυ
ραίος το γένος . Κελεύοντος δε Απολλωνίου δίωτον πλάτ
τεσθαι το σπονδείον και κατά θάτερον των ώτων σπένδειν,
διά το ταύτη ήκιστα πίνειν ανθρώπους, εγέλασε το μειρά
κιον πλατύν και ασελγή γέλωτα . Και αναβλέψας ο Απολ
λώνιος εις αυτό: « Ου συ , έφη , ταύθ' υβρίζεις, αλλ' ο δαίμων
ος ελαύνει σε ουκ ειδότα . » Τέλος δε , ένα ψυχρών και φος
τικόν διήγημα συντέμω, εκβάλλει μεν ο Τυανεύς μετ' ουκ
ολίγης τραγωδίας τον δαίμονα , ο δε νεανίας αυτίκα της
χλιδής και της ακολασίας απαλλαγείς δεινώ της κατ’ Απολ
λώνιον επιτηδεύσεως έρωτα φλέγεται (3) . Όσο δε άτυφοτέρα
και απλαστoτέρα χρησάμενος ιατρεία τον ομοίως ασελγαί

(1) Ευσταθίου “Ιλιάδ. σελ . χμη', ιη'. σελ, αρμζ', ζ'. - Προσμαρτυρεί
δε ούτως ετυμολογούντι το σχήμα γόαος. Άρκαδ . σελ. λη', ια'.
(2) Φιλοστρ . Απ. Δ', ιη'.
( 3) Φιλοστρ. Απ . Δ', και'.
 120

νοντα Πολέμωνα Ξενοκράτης περί σωφροσύνης μόνον διαλε

γόμενος και χωρίς αγυρτικής αποπομπής εις ανάνηψιν ήγαγε
και την της πρότερον αταξίας κατάγνωσιν ( 1 ). Eκών μέντο
αν ομολογήσαιμι ενδέχεσθαι ότι ο χρυσούς Δαμις μη συνήκε
του πράγματος , και αρκεσθείην αν ειπών τω Απολλωνίω
Τι παθών, ώ μακάριε Τυανεύ , ούτως ηλίθιος οπαδόν
συμπαρέλαβες; » 'Αλλ' ή πτώσις του ανδριάντος υπο
ψίαν έχει ως υπό συμπρακτόρων γενομένη. Έκέλευσε μεν
γαρ ο θαυματουργός των δαίμονι συν τεκμηρίω απαλλαγήναι,
ώς δε από μηχανής το τεκμήριον εγένετο (2) . Ιώσηπος δε ο
"Ιουδαίος παραπλήσιόν τι τέρας ως πιστεύων διηγείται υπ'
Ελεαζάρου ανδρός Ιουδαίου γενόμενον , παρόντων Ουεσπα
σιανού και των υιών. ' Ελεάζαρος δε προσέταξε το δαιμονίω
εξιόντι ποτήριον ύδατος πλήρες ανατρέψει και τους θεωμένοις
επιγνώναι παρασχεϊν ότι καταλέλοιπε τον άνθρωπον · ούτω
δε και εγένετο (3) . Ιώσηπος δέ ος ουκ αν έφθη το πανούρ
γημα εκ του ευθέος φωράν τo του Καππαδοκος, προς το
του συμφύλου τυφλότερος λεβηρίδος κατέστη . Εν δε το
Φιλοψεύδης επιγεγραμμένω, Λουκιανός Ίωνα , Πλατωνικόν
μεν είναι επαγγελλόμενον, μεστόν δε γελοιοτάτης όντα
δεισιδαιμονίας, πεποίηκε λέγοντα προς τον άπιστούντα Τυ
χιάδην επιπληκτικώς : « Εγώ γούν ήδέως αν εροίμην σε τι
περί τούτων φής, όσοι τους δαιμονώντας απαλλάττουσι
» των δειμάτων , ούτω σαφώς εξάδοντες και τα φάσματα.
Και ταύτα ουκ εμε χρή λέγειν, αλλά πάντες ίσασι τον
Σύρον τον εκ της Παλαιστίνης, τον επί τούτων σοφιστής,

(1 ) Διογ. Λαερτ, Δ', γ', ις'.-

Hor . Sal . 2 , 3 , 254. - Val . Max .
6, 9. Λουκιαν, Δις κατηγορ . ιζ'.
(2 ) Φιλοστρ . Απόλλ. Δ', κ'.
( 3) Ι' ωσήπ . Αρχαιολ . Η', β', ε'.
 .

- 421
»
όσους παραλαβών καταπίπτοντας προς την σελήνην , και
των οφθαλμώ διαστρέφοντας, και αφρού πιμπλαμένους το
στόμα, όμως ανίστηση και αποπέμπει αρτίους, επί μισθό
μεγάλω απαλλάξας των δεινών (1 ). »
Μετιτέον δε εις την Κορινθίαν Λάμιαν και τον αυτής ερώ
μενον Μένιππον (2) . Ου μέν απογράψομεν το διήγημα,
μακρότερον δή όν και πάσι γνωστόν. Τί δε νομιστέον περί
του διηγήματος , σκοπώμεν . Φανερον μεν ότι Απολλώνιος
ενίοτε λόγοις αινιγματώδεσιν έχαιρε χρώμενος . Είπε γάρ
ποτε : « Εί αινιγμάτων άπτομαι, σοφία Πυθαγόρου ξυγχωρεί
ταύτα: παρέδωκε γαρ και το αινίττειν διδάσκαλος ευρών
» σιωπής λόγον (3). » Eικός δε ότι τα αινίγματα ταύτα έσθ '
)

όπου ο παχύνους συνέμπορος, Δάμις ών και ουχί Οιδίπους,

επαΐων ηπείγετο, κατά το , ει μη αποκτείνον , το του Παύλου,
2

αλλ ' ουν φενακίζον, γράμμα (4). Εταίραι δ' ουν ολίγου δεν
πάσαι τους εραστές, τούτ' έστι τάς τούτων ουσίας, κατεβί
βρωσκον εν εκείνους τους χρόνους ( είγε εκλέλοιπε το κακόν) ,
όθεν τα ονόματα, Λέαινα , Λύκαινα , Λάμια, συχνώς εταίραις ,
(1) Λουκιαν . Φιλοψεύδ. ις'.
(2) Φιλοστρ . Απ. Δ', κε'.
(3) Φιλοστρ . Απ . ς', ια'.
7

( 4) Σοφός της Γερμανός, Εδουαρδος Μύλλερ , πάντα τα το Τυανεί λε

χθέντα και πραχθέντα εις το κάλλιον ήρμήνευκεν, εκ τούτου δή ορμώμενος
ότι ο Δάμις ολίγου δείν πάντα τα του Απολλωνίου παρήκουσε και παρενόησεν,
ο δε Απολλώνιος , αεί το κατά Πυθαγόραν αινιγματώδες προβαλλόμενος,
ημέλει σφαλλόμενον τον συνοδοιπόρον μεταδιδάσκειν, ούτως
Επαβελτερώσας τον ποτ' όντ ' αβέλτερον.
Τον ούν 'Απολλώνιον ο Μύλλερ ούτε γόητα ούτε θεόληπτον, αλλά γνησίως
σοφόν αποφαίνεται γενέσθαι. Τούτο κατεσκεύακε μεν ο συγγραφείς πλείστη
μεν περινοία, άλλ' ου πιθανώς ημίν γε . Επιγέγραπται δε ή διατριβή κατά
το Γιβώνειον απόρημα : «' Αρα ήν 'Απολλώνιος σοφός ή γόης ή θεόληπτος ; »
Εξεδόθη δε εν Βρεσλαβία , έτους αωξα .
 - 122

αληθώς φερωνύμους και τούτο εγκαλλωπιζομέναις, προσ

ήρτητο. Δήλον ότι Απολλώνιος τον Μένιππον της εταίρας
απήλλαξε, τον άθλιον σώζων και ευεργετών αλλά κατά φύσιν
και άνευ τέρατος · ει γάρ τινος παρά φύσιν εξουσίας εγκρατής
ήν , την Λάμιαν εις άλλας ανθρωποφαγίας ουκ αν αφήκεν,
αλλ' όλως ανείλεν αν .
Φέρε νύν εξετάσωμεν την μαγείας αιτίαν . Ταύτην δε καρ
τερώς παραιτείται μεν αυτός ο Απολλώνιος εν τη Απολογία,
είγε αυτου γνησία εστι, απολύεται δε και ουχ άπαξ και τον
αυτού βίον αναγράψας. Δοκεί δε εαυτώ Απολλώνιος εν τούτω
γε νικήσαιότι πλούτον ουκ έχων φαίνεται ( 1 ) . Αλλ' ού πάν
τες φιλοχρήματος, και υπάρχουσι , χωρίς της πλεονεξίας, κα
»

κίαι πολλαί. Ένιοι γάρ την δόξαν και το δακτύλω δείκνυσθαι

και τας των όχλων ευφημίας και το
Δότε κρότος και πάντες υμείς μετά χαράς κτυπήσατε,
όλβου και σατραπικού προαιρούνται .
Φιλόστρατος δε λέγει ότι 'Απολλώνιος τα μέλλοντα θεία
κινήσει προυγίγνωσκε, και περί των γοήτων, ής προσηγορίας
πάνυ αλλότριον νομίζει τον Τυανέα, φησίν · « ηγούμαι δ' αυ
τους εγώ κακοδαιμονεστάτους ανθρώπων, οι μεν εις βασά
» νους ειδώλων χωρούντες, οι δ' εις θυσίας βαρβάρους , οι δ'
και εις τοεπάσαι τικαι αλείψαι μεταποιείν φασί τα ειμαρμένα :
>)
ο δ' είπετο μεν τοίς εκ Μοιρών, προύλεγε δ' ώς ανάγκη
1)
γενέσθαι αυτά, προυγίγνωσκε δ' ου γοητεύων, αλλ' εξ ών
και οι θεοί έφαινον (2) . » Τί δε διαφέρει γόης και παρά φύσιν
τις και συν θεώ σοφός είναι επαγγελλόμενος, ου πάνυ ράδιον

(1) Φιλοστρ . 'Απολλ . Η ', ζ'.

(2) Φιλοστ. 'Απ. Ε', ιβ'. Παραβλ . Φιλοστρ. Απ . Ζ', λθ'.
 423

συνιέναι, και δοκεϊ Φιλόστρατος άγαν λεπτολογήσαι. Ετέ

ρωθι δε Φιλόστρατος αλίσκεται φύρων ασύστατα · λέγει γάρ
« ουδέ γάρ το προαισθέσθαι πολλά και προγνώναι διαβάλλοι
» αν τον Απολλώνιον εις την σοφίαν ταύτην, ή διαβεβλήσε
ται Ye και Αναξαγόρας εφ' οίς προύλεγε. Καίτοι τις ουκ
»
οίδε τον Αναξαγόραν Όλυμπίασι μέν , όπoθ' ήκιστα ύου ,
D
παρελθόντα υπό κωδίω εις το στάδιον επί προορήσει όμ
»
βρου, οικίαν θ' ώς πεσείται προειπόντα μή ψεύσασθαι ( 1 ) . »
Και αυτός ο Απολλώνιος εν τη προς Δομετιανόν απολογία
Θάλεω μνημονεύει και Αναξαγόρα ώς του μεν τήν τών ελαιών
ευφορίαν , του δε πόλλ' ουράνια πάθη προειπόντος (2) . Αλλά
χωρίσωμεν τήν τών νηφόντων και την των ενθουσιαζόντων
μαντείαν. Όστις άρα τα έξω της ανθρωπίνης προνοίας ή δια
λήψεως κείμενα μανθάνειν δύνασθαι καυχάται , ψεύδεται :
τούτο γάρ το πάθος άρ' ουκ αντίστροφον το γοητεύειν, καίπερ
άλλως ονομαζόμενον ; Ει γάρ έν τινι των τοιούτων κατά την
προαγόρευσιν ή απόβασις , αυτοκράτωρ εγένετο η τύχη και ο
τεκμηράμενος άτοπός έστι και ευήθης ει βρενθύεται . Τον δε
κατά φύσιν και υπό της άγαν περί την των εικότων κρίσιν
αγχινοίας τα όντα αλλά μη φαινόμενα ή και τα μέλλοντα
προειδύτα δεινόν άν είπoις εικαστής είναι, κατά τα Θουκυ
δίδειον τούτο : καλέσειε δ' αν και τις αυτόν διαπαίζων
μάντιν, ώς Παναίτιος τον Αρίσταρχος (3) . Ευθύς δε ο
Αναξαγόρας τι άλλο τότ ' ή ελογίσατο κατά τα ύστερον
υπ' Αριστοτέλους περί δυνατών και αδυνάτων διαληφθέντα :
Και ει προγέγονεν όσα πρότερον πεφύγει γίγνεσθαι · οίον
2 ει συννεφεϊ, εικός ύσαι (4) . • Εν δε τω εικασμώ τούτω
.

( 1 ) Φιλ. Απ . Α', β' .

(2) Φιλοστρ . Απ. Η', ζ'.
( 3) Αθηναίου 15', σελ. χλδ'.
( 4) 'Αριστοτ. Ρητορ. Β', ιθ'.
 424

ουδέν θεόπεμπτον, παν δε ανθρώπινον. Α' πολλώνιος δε πολ

λάκις επί πραγμάτων ανθρωπίνην κρίσιν ή θεραπείαν ή έκ
δυσιν χωρούντων ως ευστοχήσας σεμνύνεται, όπερ γοητείας
σημείον .
έπεφοίτησε δε Απολλώνιος πάσι τοις Ελληνικούς ιερούς ,
τώ τε εν Δωδώνη και το εν Δελφούς και το εν'Αβαϊς ταις
Φωκέων· εβάδισε δε και εις τα 'Αμφιάρεώ τε και Τροφωνίου
μαντεία και εις το εν Ελικώνι Μουσείον ανέβη (1 ) . Ένθένδε
δήλον όσος ήν αυτού προς την τελεστικής και ενθουσιαστικής
έρως . Τάς δε ζώων θυσίας απεδοκίμαζε, καλώς ποιών, αλλ'
ετέρας καθηγείτο πάσης αβελτερίας μετεχούσας . 'Ανελθών
γαρ είς τι 'Αλεξανδρέων ιερόν, τώ ιερεί, θύοντι μεν ταύρους
και χήνας, έρoμένω δε τι μαθών ουχ ούτως αυτός θύοι επετί
μησε , και άλλην βελτίω δη θυσίαν προσενεγκών κατέκαυσεν
αρωμάτων πλάσμα κατά βοός μορφήν · τω δε Αίγυπτίω ολι
γωρούντι: « ει δ' εμπύρου σοφίας, είπεν, ήσθ' ευξύνετος ,
είδες αν κάν τω του ηλίου κύκλω πολλά δηλούμενα,
οπότ ' ανίσχει (2) . » Όστις δε αδέκαστος εστιν κρινέτω
ει μη ορθώς λέγοιτ' άν Απολλώνιος τυφλός τυφλόν οδηγείν
θέλων . Παράδειγμα δε κείσθω ευηθείας άμα και οχλαγωγίας
το περί τον τιθασσον λέοντα εν Αλεξανδρεία της Αιγύπτου
γενόμενον ( 3). Ίσως μεν εν μιξελλήνων πόλει ηδυνήθη ενίους
πείθειν την κατά Πυθαγόραν μετενσωμάτωσιν , αλλά τις
αποδέξαιτ' άν ιερέας Αιγυπτίους ευνοήσαι ακούσαντας τη
κατ' αυτούς των ψυχών περιπολήσει όλως μαχόμενα: ηή δ'
άρα κατά την Αίγυπτιακήν διδαχήν , την γε γνησίαν και
αμιγή , μετενσωμάτωσις ουκ επί γής γίγνεσθαι ένομίζετο
>

( 1 ) Φιλοστρ . 'Απ. Δ', κδ' .

(2) Φιλοστρ . Απ. Ε', xe ',
(3) Φιλοστρ. 'Απ. Ε', με'.
 125

αλλ' εν τω άδη ή Aμένθη λεγομένω, και κατά το τη ευ

σεβεί ψυχή δοκούν (1).
Ότι δε Απολλώνιος περί μαντείας αστέρων βίβλους τέσ
σαρας συνέγραψε, και ετέρας περί θυσιών και ως άν τις
εκάστω των θεών προσφόρως τε και κεχαρισμένως θύοι,
είρηται εν τούς πρότερον λόγοις. Σημείον δε είτ ’ άσοφίας ,
είτ ’ ούν γοητείας ή προτέρα σύνταξις, ήν και αυτός ο Φιλό
στρατος ως περί ζητημάτων την ανθρωπείαν φύσιν υπερ
παιόντων πολυπραγμονούσαν αποποιείται, ορθώς και υπέρ
την ειωθυίαν δεινότητα κεκρικώς (2). Την δε δευτέραν ού
τις αν συνέταξεν ει μη μικροπρεπει δεισιδαιμονία δου
λεύων .
Περί δε της του θησαυρού εν'Αντιοχείας προαστείω ευρέ
σεως τί νομιστέον (3) ; Ευνοϊκώς κρίνονται δοκoίη αν ευσεβές
είναι πανούργημα, βουλομένου τον τεττάρων γονέα θυγα
τρίων ευεργετήσαι, και νομίζοιτ' άν ο Τυανεύς τόν τρισχι
λίων δαρεικών αμφορέα γή έγκρύψαι · ειρήκει γάρ τώ αν
θρώπω · « Επιμελησόμεθα σου κάγώ και η Γη . »
'Αλλ ' ίσμεν ότι ουκ ισόπλουτος ήν Γύγη τε και Μίδα. Και
περί αυτού ως άτραγώδου ευεργέτου μάλλον ή γόητος φρονείν
ημάς ουκ έα το προσεύξασθαι αυτόν τη Πανδώρω Γη. - Θαυ
μαστον δε ότι του Ηρακλέους, εν τοσούτον εν τή Απολογία
επαινεί, επελάθετο, και ταύτα, βιβλίον γράψας θυσιών και
ευχών πέρι ; Βραβεύει γάρ τας θησαυρών ευρέσεις και Ηρα
κλής , ως μαρτυρούσιν Οράτιος και Πέρσιος , ών ο πρότερος
λέγει :

( 1 ) Nolice sommaire des monuments égyptiens au Louvre, par

le vicomte E. de Rougé, 1860 .
(2) Φιλοστρ . Απ . Γ ', μα'.
2

(3) Φιλοστράτ . 'Απ. ς ', λθ'.

.
 426

Αίσά τις αργυρίου κάλπην μοι δείξαι , ατ' ανδρι

ός θής εγκύρσας θησαυρώ γήδιον αυτό
τούτο κτησάμενος κάμεθ', Ηρακλήoς έκητι
δεξιού (1 ).

Ταυτί δε εις μνήμην ανακαλεί και ετέραν περί θησαυρού

διήγησιν εν ή οικτροτάτην Απολλωνίου απόφασιν αναγέγρα
φε Φιλόστρατος. Φραώτου του Ινδών βασιλέως σκεπτομένου
πότερα θησαυρόν εν αγρώ φωραθέντα δεί το πριαμένω
νείμαι ή τω το χωρίον αποδομένω, Απολλώνιος τω πρια
μένω επεδίκασεν. Ού κακώς αμέλει είτε κατά τον κοινόν
λόγον είτε κατά τον νόμον. Αλλά βούλεται θεοσόφως το
πράγμα διαιτήσαι, και ως αληθώς , το της παροιμίας , αντί
θησαυρού άνθρακας ευρίσκει και γραώδη διάληψιν: « Δοκεί (

»)
δή μοι, φησί, καθάπερ επί τρυτάνης αντικρίναι τούτους
και τον αμφοίν βίον αναθεωρήσαι · ου γαρ άν μου δοκούσιν
» οι θεοί τον μέν αφελέσθαι και την γην , ει μή φαύλος ήν,
>)
τω δδ ' αυ και τα υπό τη γη δούναι , ει μή βελτίων ήν του
αποδομένου (2) . »
Ευσέβιος δε καλώς ανεσκεύακε το άτοπον του λογισμού
ωδί : « Ως κατ' αυτόν δη συνάγεσθαι τους μεν ευπόρους και
>
πλούτω διαφέροντας, κάν αισχρότατοι και πανωλέστατοι
>
τυγχάνοιεν, τρισευδαίμονας και θεοφιλείς ηγείσθαι» μόνους
>>>
δ' άρα κακοδαίμονές τε και αθλίους , τους πενεστάτους,

(1) O si urnam argenti fors quæ mihi monstret ut illi ,

Thesauro invento qui mercenarius agrum
Illum ipsum mercatus aravit, dives amico
Hercule .
HORAT . Sat. 2 , 6 , 10.
Cf. Pers . 2 , 10 .
(2 ) Φιλοστράτ . 'Απ. Β', λθ'.
 127 -

κάν Σωκράτης , κάν Διογένης, κάν άλλοι οι πάντων ανδρών

» , σωφρονέστατοί τε και επιεικέστατοι (1 ) . ν

'Αλλο δε γοητείας είδος 'Απολλώνιος επηγγέλλετο , το

τα εν ετέροις τόπους μεταξύ πραττόμενα καταλαμβάνειν τώ
νω ή ώσανεί οράν. Ου δή περιβόητον παράδειγμα διέξεισι
Φιλόστρατος εν τω ογδόω του συγγράμματος βιβλίω
Απολλώνιος γούν εν Εφέσω περί τους Ξυστους διαλεγόμενος
πρώτον μεν υφήκε την φωνήν ώς φοβηθείς, επανελάβετο δε
του λόγου, αλλά του είθισμένου τόνου ελείπετο, ώς φιλoύσιν
οι μεταξύ του λέγειν άλλο τι διορώντες. Είτα δε εσιώπησεν
ώς οι της του λόγου ακολουθίας διαμαρτόντες , δεινόν δε
βλέψας εις την γην , τρία ή τέτταρα βήματα προύση και
εξεβόα : « Παλε τον τύραννον, παΐε, » ουχ ώσπερ εκ κατ
όπτρου τινός είδωλον αληθείας έλκων, αλλ' αυτά ορών και
συλλαμβάνειν τα δρώμενα δοκών. Εξεπλάγησαν δε οι Εφέ
σιοι (πάσα γαρ ή πόλις θεωρος παρήν) . Ο δε επισχών όσον
οι διορώντες άχρις ού αν γένηται αμφιβόλου τινός πέρας :
Θαρρείτε, είπεν, ώ άνδρες, ο γαρ τύραννος απέσφακται
τήμερον , Τί λέγω τήμερον και άρτι , νη την Αθηνάν, άρτι,
περί τον καιρόν των ρημάτων οις έπεσιώπησα , » Πάντα )

δε επέπρακτο ως είδεν Α' πολλώνιος, είτε την σφαγήν, είτε

τον τρόπον του ανδραγαθήματος , είτε την ημέραν θεω
>

ρoίης (2 ). Ταυτά δε διηγείται και Δίων ο Κάσσιος , προσθείς

ότι τον φονέα ονομαστί προσηγόρευσεν ο Απολλώνιος.
Και πάντ ' εκείνα Κάσσιος ισχυρίζεται μεν γενέσθαι, « κάν
μυριάκις τις απιστήση (3), » έν τινι δε των εξής βιβλίων
λέγει ότι 'Απολλώνιος γόης και μάγος ακριβής εγέ
(1) Ευσεβίου 'Αντιρρ . πρός Ιεροκλ . Β'.
(2) Φιλοστρ . 'Απολλ . Η', κς'.
(3) Δίων. Κασσ. ΞΖ', τη '.
 428 -

( 1 ) . Πανόμοιον δε τι ανεγεγράφει Τίτος Λίβιος περί

νετο (1).
τινος των εαυτού πολιτών έν βιβλίων της συγγραφής μη σω
ζομένω . Πλούταρχος δε και Αυλος Γέλλιος το θαύμα τη
μνήμη παραδεδώκασι . Γιγνομένης ούν της εν Φαρσάλω
μάχης, Γάϊος τις Κορνήλιος, εν Παταβίω της τηβεννηφόρου
Γαλατίας, ιερεύς, ευπατρίδης, ανήρ όσιος, εξαίφνης του νου
κινηθέντος, έφη κατιδείν μακρόθεν καρτερωτάτην μάχην,
τους μεν είκοντας, τους δε διώκοντας, φόνον, φυγήν, βέλη
διϊπτάμενα, μάχης ανανέωσιν, συμβολήν, αυτόπτης φάσκων
είναι ώσπερανεί παρών, τέλος δε μετ' ενθουσιασμού αναπη
δήσας εξεβόησε : « Νικάς , ώ Καισαρ. » Αύτη δε ή του ιερέως
μαντεία το μεν πρώτον ματαία και φλυαρώδης έδοξεν,
.

ύστερον δε λίαν έθαυμάσθη · ου γαρ μόνον ή αυτή μεν ήν ή

της εν Θεσσαλία μάχης ημέρα , ταυτό δε το προρρηθέν της
συμπλοκής πέρας , αλλά και τας του αγώνος ροπές και τας
αμφοτέρων στρατευμάτων αντικρούσεις οι λόγοι και τα
σχήματα του θεσπίζοντος παρέστησαν (2) . Εν οίς δηλον
ότι Κορνήλιος μεγάλης Καίσαρος προς Πομπήϊον μάχην
καραδοκών και τη φροντίδι προς το μέλλον τεταμένος, αιω
ρουμένης και παρατρεπομένης της διανοίας τη του σώματος
ταλαιπωρήσει , τα ελπιζόμενα ως γιγνόμενα οράν έδόκει,
ώσπερ εν ύπνοις , ακούειν ουκ ακούοντες, και βλέπειν ου βλέ
ποντες δοκούμεν. Ει δε τότε και τούτον τον τρόπον εγένετο τα
πράγματα , συντυχίας έργον αλλ' ού θείας και εξαιρέτου συν
έσεως. Παραπλησίως ούν και διειλήφθω περί του κατ’ 'Απολ
λώνιον πάθους.
Η γάρ Πυθαγόρειος τροφή εξ ύδατος ούσα, στεμφύλων,
ισχάδων, των τε άλλων τραγημάτων, « μή διαθολούσα τον
( 1 ) Δίων. Κασσ. oz', ιη '.
(2 ) Πλουταρχ. Kαισ. μ '. - Au !. Gell . 15, 18 .
 429

» εν τη ψυχή αιθέρα ( 1 ) , » ώς φησι Φιλόστρατος , ίσως προς

οξυδέρκειαν εν τοις κατ’ άνθρωπον ούσι συμβάλλεται , αλλά
καν είη τις

δωρ τε πίνειν βάτραχος, απολαύσαι θύμων

λαχάνων τε κάμπη (2) ,
σχολή γ' ay
αν κατορθώσειε τα πραττόμενα διοράν, ει
Μάλα πολλά μεταξύ
ούρεά τε σκιόεντα , θάλασσά τε ήχήεσσα.

Το δε πάντων μάλιστα πεφυκός τους Απολλωνίου έπαι

νέταις αισχύνην ενεγκείν ίσως αν ήν τα περί το τρικέφαλος
εν Συρακούσαις γεννηθέν βρέφος. Συναγαγών γάρ τους εταί
ρους : « Τρείς, έφη, Ρωμαίων αυτοκράτορες , τελειώσει δ' .
και ουδείς το άρχειν , αλλ' οι μεν επ' αυτής Ρώμης , ο δε
περί τα όμορα τη Ρώμη δυνηθέντες απολούνται, θάττον
»
μεταβαλόντες το προσωπείον ή οι των τραγωδών τύραν
» νοι (3) . » Υπηνίττετο δή τα του Γάλβα και Ουϊτελλίου
και Όθωνος. Ήδη δε εν ταύτη τη περιστάσει ην τα πρά
γματα , ώστε το νουνεχόντως εικάζοντι δοκείν εις τους τρεις
άνδρας τούτους εκ περιτροπής επί βραχύ τι περιπεσείσθαι
την ηγεμονίαν. Ει δε μή ενόσει περί οχλαγωγίαν, απεφήνατ'
αν όπερ εφρόνει περί των ουκ επηωρημένων, αλλ' ήδη παρ
όντων κινδύνων, το τρικέφαλος βρέφος εάσας ή ταριχευθέν
έν χυτής λίθου σκεύει σώζεσθαι των φυσιολόγων χάριν κε

( 1 ) Φιλοστρ . 'Απ . Α ' , η ' .

(2) 'Αριστοφώντος Πυθαγοριστής, αποσπ . α', Μείνεκε..
(3 ) Φιλοστρ . 'Απολλ. Ε' , γ'. - 'Ομοία φράσει περί των αυτών κέχρηται
και Πλούταρχος Γάλβ. α'.
9
 130

λεύσας. Άλλως δε και σοφωτέρως μυρίαις μοίραις ποτ ' Αίσω

πος (1 ) , ον Απολλώνιος ούχ άπαξ εγκωμιάζων και πολλού
ποιούμενος υπό Φιλοστράτου (2) εισάγεται, εν ομοίοις διέ
λαβε. Μιξάνθρωπον μεν εγεγέννητό τι διφυές τέρας, ώρρώδουν
δε οι πολλοί ώς άμαχον κακόν μεγίστας συμφοράς προ
σημαίνον. ο δε γέρων μυκτηρίζων την πλάνην του πλήθους
κάκιστα μεν έφυσιολόγησε και ουχ ώς ύστερον ο Κώος ή ο
Σταγειρίτης, άριστα δε ανεχαίτισε τους εκ πραγμάτων
ακαταλλήλων ότιποτε τεκμαίρεσθαι όρμωμένους. Γνωστόν
δε και πώς Αναξαγόρας το του μονόκερω κριού διά φυ
σικού λόγου διέγνω, του μάντεως Λάμπωνος κατ’ Απολ
λώνιον φλυαρήσαντος ότι , δυοϊν ουσών εν τη πόλει δυ
ναστειών, της Θουκυδίδου και της Περικλέους, εις ένα περι
στήσεται το κράτος , παρ' ό γένοιτο το σημείον (3 ).
Άλλης δε αλαζονείας και δοκησισοφίας , λέγω την περί
αρχαιολογίαν , παρέσχεν αφορμήν τω Τυανεί τα εν Ισπανία
Γάδειρα. Εισελθών γάρ εις το Ηρακλέους ιερόν, τας αυτόθι
αργυροχρυσάς , ή μάλλον κατά Στράβωνα χαλκάς , στήλας
των Ηρακλείων κατά μεταφοράν λεγομένων εν ταις γεω
γραφίαις στηλών ου διακρίνει, και τα εγκεκoλαμμένα γράμ
ματα τα ούτε Αιγύπτια ούτε Ινδικά ούτε (ώς φησι Δαμις
η Φιλόστρατος) οία συμβαλείν θεώμενος, των ιερέων μηδέν
φραζόντων, είπε τάδε : « Ου συγχωρεί μοι οο Ηρακλής ο Αι
>>
γύπτιος μή ου λέγειν όπόσα οίδα γης και ωκεανού σύν
>>
δεσμοι αίδ ' αί στήλαί εισιν· εγράψατο δ' αυτάς εκείνος
εν Μοιρών οίκω, ως μήτε νεΐκοςτους στοιχείοις εγγένοιτο,
( 1 ) Phedr. Fab. 3 , 3. Τούτο δε Θαλής διήτησεν , ει πιστευτέον
--

Πλουτάρχω , εν τω γ' κεφαλαίων του των Ζ' Συμποσίου.

(2) Φιλοστρ. 'Απ. Ε',9 ιδ'. - Ε', ιε '.
(3) Πλουτάρχ . Περικλ . ς'.
 134

»
μήτ' ατιμάσειαν την φιλότητα, την αλλήλων ίσχουσιν ( 1 ). »
Εί ταύτα ληρήσαντι γραϊδίου και του ηλιθιωτάτου άξια μη
ενεμέσησεν ο Τύριος Ηρακλής, ο Μελίκαρθος , ός μόνος εν
τούτοις μνημονευτέος ήν, νομιστέον ότι ο θεός σχολήν ουκ
είχεν άτε τας εμπορίας και τας πανταχόσε ναυτιλίας διοι
κών . Αι δ' επιγραφαί είκότως φοινικείαι μεν ήσαν , και
ράδιαι συμβαλείν Φοίνιξι και Ιουδαίοις , όντων δή των Γα
δειρέων εκ Τύρου αποίκων, έδήλουν δε, ως μεμαρτύρηκεν
ο Στράβων , της του ιερού κατασκευής το ανάλωμα (2) .
Τα δε εν Ρόδω υπ' αύτου λεχθέντα ου μακρού λόγου δείται,
τα μεν μη υπερβαλόντα την δημώδη ή και γραώδη σοφίαν,
τα δε πολλήν ευήθειαν έχοντα. Ηρώτα μεν ουν ο Δαμις τι
.

ηγούτο του κολοσσού μείζον· ο δε Τυανεύς · « άνδρα φιλοσο

>)
φούντα υγιώς τε και αδόλως . » Κατά τον ερόμενον ατε
χνώς η απόκρισις. Α δε είπε το αυλητή Κάνω (ακρόαμα
δ' ήν ο Κάνος άγαν ευδοκιμούν) πώς ουκ αν μωρά λέγοιτο
και οίάπερ ιδιώτης πρός τεχνίτην φληναφών, δηκτικήν έπί
πληξιν αποφέροιτ' άν συν δίκη (3) ; Ουχ ούτως ο Σωφρο
νίσκου , δν μή ζωγράφον όντα Παρράσιος καίπερ υπεροπτι
κός ήνέσχετο περί ζωγραφίας διαλεγόμενον.
ο δ' εν Όλυμπία γενόμενος χρημάτων πορισμός έχει τι
υποψίας μη αμέμπτως εγένετο. Δάμιδος γαρ άγγείλαντος τω
δεσπότη ότι τών εφοδίων σφίσι πάνυ σμικρά λείπεται, απεκρίθη
Απολλώνιος τούτου αύριον επιμελήσομαι.» Και τη ύστεραία
εις το ιερόν ελθών : « δος, είπεν, ώώ ιερεύ, χιλίας μοι δραχμάς
από των του Διός χρημάτων , ει μη σφόδρ' οίει χαλεπανείν
» αυτόν . 5 Και ο ιερεύς : « ουχ υπέρ τούτων, έφη, χαλεπανεϊ ,
>>
αλλά μάλλον, ει μη πλείω λήψη. » Μέγα τούτο του ιερέως
(1) Φιλοστρ . Απ. Ε', ε ' .
(2) Στράβ. Γ' , ε'.
(3) Φιλοστρ . 'Απ . Ε', κα'.
 132

πρός Απολλώνιον πίστεως τεκμήριον , ήτοι μέγα αμφοτέρων

πανούργημα. Αλλά προκρινέσθω τα εύφημα , εν ελέγχων
σπάνει . Η δε εις το Τροφωνίου άντρον κατάβασις μόλις αν
εκφύγοι κρίσιν χαλεπήν, ει μέλλου ο Τυανεύς φιλόσοφος μάλ
λον ή γόης νομισθήναι. Εν δε τούτοις και τολμητίας τις
φαίνεται γενόμενος . Βουλoμένω γαρ κατιέναι αντέλεγον οι
ιερείς και είπον μεν προς τους πολλούς μή άν ποτε παρα
σχεϊν έλεγχος του ιερού γόητα ανθρώπω (ίσως κατά το
Ησιόδειον « κεραμεύς κεραμεϊ ») : πρός δε αυτόν έπλάσαντο
αποφράδας και προς χρησμούς ου καθαράς · εσπέρας δ ' επι
γενομένης , πορευθείς εις το στόμιον μετά των συνακολου
θούντων νέων και τέτταρας των οβελίσκων ανασπάσας των
την πάροδον συνεχόντων, εχώρει εις το χάσμα. Θαυμαστόν
δε ότι Παυσανίας και περιηγητής, ανήρ πάντα τα περί τας
θρησκείας πολυπραγμονών, μέμνηται μέν τινος των Δημη
τρίου δορυφόρων, ποιήσαντος των νενομισμένων ουδέν, πριν
του καταθήναι, και κακού κακώς απολομένου , εσιώπησε δε
περί της Απολλωνίου ύβρεως, ούσης τους χρόνους υπογυιοτέρας
και οίαν έναυλον αν έχοιεν οι περί το χρηστήριον. Ουκ αν
τοιούτο τι παρανομήσαι ετόλμησεν άν ο Τυανεύς ει μή έσχε
των ιερέων τινάς ή χρησμοφυλάκων συμπράκτορας. Έγωγε
σφόδρα δέδοικα μή ταϊς του Ολυμπίου Διός δραχμαϊς δι
έφθειρε τον Τροφώνιον Δία, προς το μοχθηρόν της πράξεως
υποκορίσματι χρώμενος το καλό της επιβολής · η δε επιβολή
τις ήν, εκ των επομένων δηλον. ο μέν γάρ κατήλθεν ειπών:
Τίνα , ώ Τροφώνιε , και συ την αρίστην τε και καθαρωτά
και την φιλοσοφίαν ηγή ; » Το δε βιβλίον και παρά Τροφωνίου
εδέξατο τάς Πυθαγόρου είχε δόξας , ως και του μαντείου τη
σοφία ταύτη συντιθεμένου (1 ).
( 1 ) Φιλοστρ . Απ . Η', 45'.
 - 133

Το δε περί τον έν Ταρσό κύνα , ει μή τι ο Δάμις παρά το

δέον ενόησε , γέλωτ ’ αν εχίνει τους αγελαστοτάτοις, και μην
τοίς εις Τροφωνίου μεμαντευμένοις , και πάς τις αναβο
ήσεται ,

ως Αλεξανδρώδες ήδη τούτο ,

ου κατά τον Πελλαίον, αλλά κατά τον Άβωνοτειχίτην. Κύων
γάρ τις λυττών έδωκεν έφηβον· ο δε έφηβος πάντα τα των
κυνών επoίει, υλακτών και τετράπους βαίνων. Μετά τριά
κονθ ' ημέρας εφίσταται μεν αυτώ Απολλώνιος εις Ταρσόν
προ ολίγου αφικόμενος , κελεύει δε ανιχνευθήναι τον κύνα
τον δεδρακότα . Έφασαν δε υπ' ουδενός μεν οφθήναι το ζώον
(έξω γάρ του άστεος το πάθος εγεγόνει), τον δε νεανίαν εξ
εστηκότα των φρενών αδυνατείν τις είη ο κύων σημήναι.
Απολλώνιος δε βραχύ τι συλλογισάμενος· « Ω* Δάμι, έφη,
>>
λευκός ο κύων, λάσιος , προβατευτικός , Άμφιλοχικό ίσος ,
προσέστηκε δε τη δεϊνι κρήνη τρέμων · το γάρ ύδωρ ποθεί
»
και δέδοικεν . Άγε μοι τούτον έπί τήν του Κύδνου όχθην ,
7
εφ' ής αι παλαίστραι , μόνον ειπών ότι υπ' εμού καλείται. »
ο δε κύων υπό του Δάμιδος συρείς τους του Απολλωνίου ποδούν
υπεκλίθη, ώσπερ οι πρός τούς βωμούς ικετεύοντες κλαυθμυρι
ζόμενος, o δ' αυτόν καταπράυνε φωνή τε και ψηλαφήσει και
τον κυνόδηκτον εγγύς έστησε της χειρός λαβόμενος, ως δε
μη λάθοι τους πολλούς μέγα απόρρητον · « Μεθέστηκε μεν,
έφη , εις τον παίδα τούτον ή Τηλέφου ψυχή του Μυσού ,
Μοίραι δ' επ' αυτώ ταυτά βούλονται. » Και ευθύς εκέλευσε
τον κύνα το δηχθέν περιλείχειν , όπως ακέσαιτο πάλιν ο
τρώσας. ο δε παίς, εις του πατρός επιστραφείς, την τεκούσαν
και τους ήλικας έγνώρισε, και έπιε του Κύδνου . Ουδε περι
ώφθη ο ιατρός έτι νοσών αυτός. Και γάρ τούτον Απολλώ
 -
434

νιος , των ποταμώ ευξάμενος, διά του ρεύματος διήκε . Διαβάς

δε ο κύων εις την ετέραν όχθην, επέστη και υλάκτει , όπερ
ήκιστα επί λυττώντος κυνός συμβαίνει , και τα ώτα ανακλά
σας την κέρκον επέσειε συνειδώς εαυτώ υγιαίνων (1 ) . Φύ της
φλυαρίας , ήν μα τον Κύνα νικήσαι ουκ αν ηδυνήθησαν πάσαι
αι εν Ταρσό λαχανοπώλιδες .
Τα δε περί τον του Απολλωνίου θάνατον διαφόρου αν είη
διαλήψεως επιδεκτικά. Φιλόστρατος γάρ : « απήγαγε, φησίν,
απ' αυτού τον Δάμιν , ίνα μή υπό μάρτυσι καταλύοι. »
Φέρε νύν, όπου νομιστέον ότι Απολλώνιος αισθόμενος μέλ
λειν όσον ούπω μεταστήσεσθαι ανθρώπων, έβουλήθη ευθα
νασία τον βίον τελευτήσαι, το όχλοκόπον χαίρειν έως τις
δόξει ποτ’ είναι μηκέτι μεριμνών; Πάντα δε τον χρόνον ον
εβίω ( φησί φιλόστρατος) λέγεται θαμά επιφθέγγεσθαι· « λάθε
βιώσας, ει δε μή, λάθε αποβιώσας (2) . » Αλλ' , ώ δαιμόνιε ,
ότι το « λάθε βιώσας • ου πρεσβυτάτη πασών ήν εν τη ση
διανοία φροντίς, δήλον ου γαρ άν ηρεμείν βουλόμενος τα
σεαυτού ανά την οικουμένην εσάλπιγξας άν , ωσεί κλέψας
αυτό το όργανον της Φήμης. Ίνα δε των ενδεχομένων το
δεύτερον κατείπωμεν , άρα νομιστέον ότι την των πολλών
δόξαν ως θεός είη συστήσαι διεμηχανάτο, μέλλειν δή δοκού
σης της μυστικής αποδημίας εις τούτο συναγωνίζεσθαι ; Άρα
δε έμπαλιν εφρόνει κατά το επί του των Ιουδαίων νομοθέτου
Μωϋσέως εικαζόμενον, μή βουλομένου δή μετά τον θάνατον
κατά τα Αιγύπτια έθιμα θεού νομισθήναι (3) , και τους πολί
ταις ουχ οσίας θρησκείας αρχηγέτου γενέσθαι; Τούτο δή το
ύστατον των τοπαζομένων ουκ έξεστι δέχεσθαι , επειδή τα
(1 ) Φιλοστρ. Απ. ς ' μγ .
(2) Φιλοστρ . Απ. Η', κη'.
(3 ) Ιωσήπ. Άρχαιολ . Δ', η' , μη'.
 135

το Τυανεί βεβιωμένα τοιαύτην ευλάβειαν ουκ εμφαίνει,

αλλ' εις άλλο τι βλέπειν δοκεί παντάπασιν εναντίον.
Έστι δε των αναντιλέκτων ότι παρά τους της Βυζαντίας
λεγομένης ηγεμονίας χρόνους 'Απολλώνιος δόξαν έσχεν ως
μάγος γενόμενος . Έρούσι δε τυχόν ένιοι ότι ουδέν μέν εν
τοιούτοις ισχύει και των μεταγενεστέρων γνώμη · ενδέχεσθαι
γάρ υπό τών ύστερον ανθρώπων περί των πάλαι άκμασάν
των γελοιοτάτας συσκευάζεσθαι φήμας, ως επί του ποιητου
Βιργιλίου συνέβη οία μάγου ανά τον καθ' ημάς μεσαιώνα
διαβοηθέντος ; Πάντως δήπου, αλλ' ει συμφωνεί ά τοίς ύστε
ρον δοκεί και ά τοϊς ηλικιώταις το πρίν έδοξεν , άλλως
διαληπτέον και αληθή είναι ουκ αλόγως αν αποφήναιο. Ελέ
γετο μεν ουν ο Απολλώνιος καταστήσαι εν Βυζαντίω τρείς
μέν λιθίνους πελαργούς , προς τοιούτων ορνέων απαλλαγής ,
όφεις νεκρούς εις τας δεξαμενές ριπτούντων, κώνωπας δε
χαλκούς και ψύλλους και έτερα ζωύφια προς ταυτό τέλος ,
άπερ είλεν ο αυτοκράτωρ Βασίλειος, και άλλας εικόνας ση
μαινούσας , ώς έφάσκετο, τα μέχρι του των πάντων τέλους
τη πόλει συμβησόμενα (1 ). ο δε του Αλεξανδρινού Xρονικού
συντάκτης αναγέγραφε ότι Απολλώνιος πανταχού περιεπόλευε,
τελέσματα κατά τας πόλεις και τας χώρας ποιών (2). Και
Νικητάς, εν τη 1Γ΄ μετά Χριστόν εκατονταετηρίδι βιους,
είρηκεν είναι έτι του εν Κωνσταντινουπόλει παλατίου πύλας
τινάς χαλκάς μαγικούς σημείοις υπ’ Απολλωνίου καταγρα
φείσας, και χωνευθήναι διά το γεγονέναι τους Χριστιανούς
δεισιδαιμονίας αφορμήν (3 ). Κατά δε την τετάρτην μετά

(1) Γεωργ. Κεδρην. Ιστορ. Τόμ . Α', σελ. ρμς", "Εκδ . Βων». – Τζετζού
Χιλιάδ . Β', ξα' .
(2) Χρονικ . Αλεξανδρ ., σελ. υξ7', Εκδ . Βων» .
(3) Νικητ , Χωνιάτ., σελ. ωξβ', Εκδ. Βωνν .
 - 436

Χριστόν εκατονταετηρίδα, εί πιστευτέον Αναστασίω τω πα

τριάρχη της Θεουπόλεως, εσώζετο τοιαύτα τελέσματα και
εν Αντιοχεία (1). Δακτύλιοι δε αστέρων επώνυμοι, οίους
εφόρει ο Απολλώνιος, ως πρότερον δεδήλωται (2), πολύν
χρόνον, αυτού αρχηγέτου γενομένου, εν τω βίω διετέλεσαν ,
προς νόσων ακέσεις αρετής μετέχειν νομιζόμενοι. Καιιατρών
παϊδες, ου των μάλιστα πεπαιδευμένων, αλλ' ουκ ολίγοι ,
προ διακοσίων μόνον ετών τη κορύζη ταύτη συνείχοντο. Ο
γαρ ημέτερος Μολιέριος Ιατρόν τινα είναι προσποιούμενον
εισάγει λεγόντα: « Κύριε, τιμά ιάματα ου ταυτά τοϊς των
» άλλων. Εκείνοι μεν έχουσι τα εμετήρια , τας φλεβοτομίας,
και τα πιστά και τα ενέματα · εγώ δε τους νοσούντας ιώμαι
>>
διά λόγων και φθόγγων και γραμμάτων και τελεσμάτων
» και δακτυλίων κατηστερισμένων (3) . » Τοιούτος μεν ουν
γενέσθαι έδόκει Απολλώνιος τοίς ύστερον ανθρώπους , βουλo
μένοις μεν τον άνδρα ως θεσπέσιον τιμάν, προθυμουμένοις
δε άμα οίάπερ ου πράττουσιν ει μή μάγοι και γόητες αυτώ
προσάπτειν.
Εξής δ' εστί μεταβήναι εις την ανάκρισιν των του ανδρός
τρόπων και ει δημοσία διδάσκων και προτρέπων κριτέος
έστι τας πόλεις και τους ιδιώτας ωφελήσαι. Ομολογητέον μεν
τους δικαίοις είναι προηρημένοις γενναίον εξ αρχής έν τισι
φανήναι τον Απολλώνιον και του καλού εραστήν, αλλ' άμα
προς το μυστικών και ενθουσιαστικών οργώντα . Μετέστη γάρ
(1 ) Αναστασ . έν Κεδρηνού Ιστορ. Τόμ . Α΄, σελ. υλf", " Εκδ . Βων».
>

(2) Φιλοστρ . Απολλ . Γ', μα'.

(3) Monsieur, mes remèdes sont différents de ceux des autres.
Ils ont l'émétique, les saignées, les médecines et les lavements ;
mais moi , je guéris par des paroles, par des sons, par des lettres,
par des talismans, et par des anneaux constellés. (MOLIÈRE , l'Amour
médecin , act. m , sc. 6. )
 137

μειράκιον ών έκ Ταρσού εις τας πλησίον Αιγάς, ου μόνον

ησυχίας ένεκα πλείονος και σπουδών νεανικωτέρων , αλλ'
ότι ενθάδε « ιερόν ήν Ασκληπιού και ο Ασκληπιός αυτός επί
δηλος τους ανθρώποις (1 ) . » Ότι μέν θαυμάτων και νεανί
σκος ωρέγετο δηλον , αλλά και την χρηστότητα και το
κόσμιον αμηχάνως ως σφόδρα εθηράτο. Συνεφιλοσόφησε δε
το πρώτον τοίς τε Ακαδημαϊκούς και τους από της Στοάς και
τούς από του Περιπάτου, έτι δε μην τους από των Κήπων ,
αλλ' « ώρμησεν επί τον του Πυθαγόρου βίον (φησί Φιλό
D
στρατος) πτερωθείς επ' αυτόν υπό τινος κρείττονος (2). »
Πυθαγόρειος ούν γενόμενος την τε αγωγής και την εσθήτα,
εν τω Ασκληπιείο διέτριβε. Πρότερον δε τον διδάσκαλος
Εύξενον εξαφήκε, Πυθαγόρειον μέν μέχρι της προσηγορίας ,
ηδονικόν δε τω όντι, και το εαυτού μεγαλόφρον και επιεικές
ενέφηνες εξαιτήσας Ευξένω παρά του πατρός ήβητήριον προ
αστειον, τω μεταθεμένω και λιποτακτούντι Πυθαγορείω παυ
σίλυπον είναι μέλλον .
Τον δε υδέρω μεν συνισχόμενον νεανίαν, αεί δε πότοις και
όψοφαγίαις προσκείμενον και επί τω μη παρά του θεού τυγ
χάνειν ιάσεως μεμφόμενον, ουδείς έρεί ότι ουκ άριστ’ ένου
θέτησεν, ου θεοφόρου δίκην αλλ' ιατρού ανδρός, και παραι
νέσαντος κατά το « συν Αθηνά και την χείρα κίνει . » Και ει
)

τούτω τω υγιεί τρόπω επέμεινε, τέλος ίσως ομόδοξος αν

εγένετο τω ου πολλώ ύστερον βιώσαντι Δημώνακτιος ειπόντι
τινι των εταίρων · « απίωμεν εις το 'Ασκληπιείον και προσ
ν
ευξώμεθα υπέρ του υιού , » « πάνυ, έφη, κωφών ηγή τον
» 'Ασκληπιόν , ει μή δύναται κάντεύθεν ημών εύχομένων
2

(1) Φιλοστρ . Απ . Α', ζ'.

( 2 ) Φιλοστρ . Απ . Α ', ζ".
 438 -

» ακούειν ( 1 ) ; »'Αλλά τον καλόν κάγαθόν Τυανέα αι περι

στάσεις και η της γνώμης ροπή εις τον θειασμόν επώτρυνον
και εις το αδελφόν πάθος, την γοητείαν .
ο μεν ουν 'Ασκληπιού ιερεύς ήγγειλε φανέντα εαυτώ τον
θεον ειπείν ότι χαίροι θεραπεύων τους νοσούντας υπ' 'Απολ
λωνίω μάρτυρι, είτα δε ούτε Κίλικες και οι πέριξ καθ' ιστο
ρίας του 'Απολλωνίου συνέτρεχον , και ωσεί παροιμιακός
>

διϊκνείτο ο λόγος: « Πού τρέχεις ; ή επί τον έφηβος (2) ; »

Όσον δε προς τον παμπλούσιον τον θατέρου οφθαλμού

στερηθέντα και εις 'Ασκληπιού ιάσεως ένεκεν φοιτώντα, ουχ.
αμαρτείν δοκούσιν απείρξαντες αυτόν ο ιερεύς και 'Απολλώ
νιος , είπερ βεβαίως έπεφώρατο τω μύσει ένοχος ών, διαφθεί
ρας δηλαδή παρθένον ήν είχε θυγατέρα προτέρων γάμων ή
εαυτού γυνή, και περόναις υπό της μητρός τον οφθαλμόν εκ
κοπείς, αλλ' ευ ήδεσαν αμέλει ότι 'Ασκληπιός αυτή Υγιεία
και αυτώ Τελεσφόρω ουκ αν οφθαλμών εξερρνηκότα ποτ' απο
καταστήσαιντο, κάν μύριοι τυθείεν άλεκτρυόνες, δι' ο προ
θυμότερα τυχόν τον άνθρωπον απώσαντο, πεπεισμένοι αυτόν
μη μέλλειν τω θεώ πλείονος αίτιον είναι τιμής και προσ
κυνήσεως ιαθέντα (3) .
Ηνίκα δε από της Ινδικής επανελθών κατ' 'Ιωνίαν ώδοι
πόρει, ήδη περίβλεπτος και λαμπρός εγεγένητο» συνέθεον δ'
επ' αυτόν οι πολλοί , έτι γε μήν οι βάναυσοι των εργασιών
αποδράντες, οι μεν την αυτου σοφίαν , οι δε το είδος, οι δε
την δίαιταν αγάμενοι . Πάσι δε διά στόματος ήσαν περί αυτού
χρησμοί υπό των εν Κολοφώνι, εν Διδύμοις, εν Περγάμω
μαντείων αναδοθέντες (4) . Πόλεις δε πρεσβευτές έπεμπον
(1 ) Λουκιαν . Δημών. κζ'.
(2) Φιλοστρ. Απολλ. Α', η .
(3) Φιλοστρ . 'Απ. Α', ι'.
( 4) Φιλοστρ. Απ. Δ', α' .
 439

επί ξενίαν καλέσοντας και περί βίου ή βωμών και αγαλμά

των ιδρύσεως συμβουλευσομένους . Ει δε τοσαύταις ευνοίαις
και αξιώσεσιν επηρμένος είς τινας προήχθη αγυρτικές πρά
ξεις , συγγνώμης ίσως άξιος · ότι γαρ πολλά διελέγετο και
συνεβούλευσε τους δήμους εις αρετήν και το καλόν κάγαθών
προτρέποντα, ομολογητέον. Την δε προς τον αδελφόν Εστιαίον
επιστολήν , την τεσσαρακοστήν τετάρτην εν τη Συλλογή
αριθμουμένην , εν ή λέγει πανταχού θείος ανήρ, εν δε τισι
τόποις και θεός νομίζεσθαι, ουκ αλαζονείας έλεγχος ποιούμεθα ,
άτε ψευδεπίγραφον ταύτην , ως και πάσας τας άλλας εν τη
Συλλογή φερομένας, ηγούμενοι.
Ήδη δέ εξής αν είη σκοπήσαι τι εφρόνει και εδίδασκε
περί της ευσεβείας. Έτι δε εν εφήβους ών επέταττε το μέ
τριον μή υπερβάλλειν θεούς θύοντας και ανατιθέντας , και δεν
τον χρήσθ' εαυτό συνειδότα τoιάνδε εύχεσθαι ευχήν : « Ω
θεοί , δότε μοι
τα οφειλόμενα . » Αύτη μεν η διδαχή ατεχνώς
ελλείπει της κατά τους Χριστιανούς και ανθρώπους υπέρ μετα
νοίας και της των κατά την ψυχήν νοσημάτων ιάσεως (ταύτης
δεομένων πάντων και των φιλοθεωτάτων και σπουδαιοτά
των είναι δοκούντων ) εύχεσθαι κελεύει• αλλά νεανικώς
Απολλώνιος καταγιγνώσκει των μεγαλοδώροις θυσίαις και
αναθήμασι μή τιμώντων τους θεούς , αλλά το ατιμώρητον
ωνείσθαι πως βουλομένων (1 ). Και του της Κιλικίας άν
θυπάτου προσελθόντος το Απολλωνίω έτι μειρακίσκω όντι
και ειπόντος: « Σύστησόν με τω θεώ, » ύπέλαβεν ο Τυανεύς :
»

« Και τί σοι δεϊ του συστήσοντος , ει χρηστος εις τους γάρ

• σπουδαίους οι θεοί και άνευ των προξενούντων ασπάζον
και ται (2), και καλά και το κατά Χριστόν θεσμώ παντάπασι
(1) Φιλοστρ. Απ. Α', ια'.
( 2) Φιλοστρ . Απ . Α', ιβ'.
 - 140
-

συνωδα λέγων. Και Λευκίου Τελεσίνου υπάτου ερομένου :

« Τι εύχη προσιών τους βωμούς και έγωγε , έφη, δικαιοσύνης
>>
είναι, νόμους μή καταλύεσθαι , πένεσθαι τους σοφούς, τους
» άλλους δε πλουτεΐν μεν , αδόλως δε ( 1 ) . » Τοιαύτα δε.

εύχομένω τις άν μέμψαιτο ;

Αξιόλογα δε εστι και άπερ είπε περί της του υψίστου
θεού επαινέσεως· έφη γαρ εν Ολυμπία είς λόγος ανθρώπου
μείζονα καθίστασθαι όστις τον ανθρώπων και θεών πατέρα
και των όλων , όσα περί ημάς και υπέρ ημάς έστι, δημιουρ
γον εγκωμιάζειν επιχειρεί (2 ). Δεί άρα τον θεόν μη επαινείν ;
'Αλλ' εποχής τούτ' αν ίσως δέοιτο· κινδυνεύουσι γάρ τούτω
τώ λογισμώ συμπεριλαμβάνεσθαι και αι ευχαι και αι
δεήσεις, όπερ αίτιον αν ήν τα της θεοσεβείας απομαραίνεσθαι,
επεί μη πειστέον τω Επικουρείω Φιλοδήμω ειπόντι : « Θεών
μεν ουδείς, ουδ' ηρώων εγκωμίου δείται του παρ' ανθρώ
πων (3) . »
Άλλο δε τι Ολυμπίασι γενόμενον συγκρίσεως αφορμήν
παρέξει προς άλλους κατά τον αυτόν χρόνον τα των ανθρώ
πων ήθη δια θεοσεβείας επανορθούν επαγγελλομένους . Απολ
λώνιον ούν εκ της του αυτόθι ναού κρηπίδος διαλεγόμενον
ποτε και πάντας εκπλήττοντα περιστάντες οι επιδημούντες
Λακεδαιμόνιοι ξένον της εαυτών πόλεως εφώνουν και των
οίκοι νέων πατέρα βίου τε νομοθέτης και γερόντων κόσμον .
Δακνομένου δε Κορινθίου τινός και ερομένου συν τωθασμώ ει
και αυτώ αξιoύσι θεοφάνια « νη τώ Σιώ , έφη των Λακώνων
τις πλατείαζων, έτοιμα γε . » ο δε Απολλώνιος απήγαγεν
αυτούς των τοιούτων, ως μή φθονούτο ( 4)."Οτι μέν ούν αυτούς
( 1 ) Φιλοστρ . Απ. Δ ', μ'.
(2) Φιλοστρ . Απ. Δ', λ' .
(3) Φιλοδήμου Ρητορικ . έ', κατ' ' Εκδοσ. Γρώσου.
(4) Φιλοστρ. Απ. Δ', λα'.
 - 144

της προθέσεως απήγαγε καλόν, αλλ' ότι επ' απαλλαγής

φθόνου μόνον , ελλιπές του δέοντος . Ίδωμεν ούν ποίους παρ
έσχον σφάς αυτούς έν ομοίους οι χριστιανοί απόστολοι Παύλος
και Βαρνάβας. Οι γάρ όχλοι εν Λύστροις της Λυκαονίας
ιδόντες και εποίησεν ο Παύλος , έλεγαν: « Οι θεοί ομοιωθέντες
>>
ανθρώπους κατέβησαν προς ημάς . » ο δε ιερεύς του Διός
του όντος προ της πόλεως , ταύρους και στέμματα επί τους
πυλώνας ενεγκών, συν τοις όχλοις ήθελε θύειν . Ακούσαντες
δε Βαρνάβας και Παύλος διέρρηξαν τα εαυτώνιμάτια και
εξεπήδησαν εις τον όχλον κεκραγότες: « Άνδρες, τί ταύτα
C

ποιείτε; και υμείς ομοιοπαθείς εσμεν υμίν άνθρωποι, ευ

»)
αγγελιζόμενοι υμάς από τούτων των ματαίων επιστρέ
>)
φειν επί τον θεόν τον ζώντα, ός εποίησε τον ουρανόν και
την γήν και την θάλασσαν και πάντα τα εν αυτοίς(1 ) »

Τοσαύτα δή ο συγγράψας τας των Αποστόλων πράξεις. Παρέλ

κοι δ ' αν το διελθείν όσω της των Ιουδαίων τούτων ευλαβείας,
ως μίασμά τι αφοσιουμένων ει θεοί νομίζοιντο, ηττάται η
του Καππαδοκος ευχέρεια , απωθουμένου μεν τας ισοθέους
τιμάς , αλλά τούτου μόνου χάριν ένα μή τινι επίφθονος είη.
Ου μόνον δε πάσης έστιν εκτός αιτίας, αλλά και έχει
συν πολλώ τω βιωφελεί και πολύ το επαφρόδιτον ή εν
τους της Εφέσου Ξυστούς παραίνεσις , εν ή το φιλαλληλον
συνίστησιν , υποφήτας και διδασκάλους παραλαβών τους
στρουθούς. Φιλόστρατος μέν οίεται συνείναι τον Απολλώνιον
.

της των ορνέων φωνής: ο γελοίον άμα και περιττόν· εικός

γάρ έστιν ότι ο Τυανεύς παροδεύων τους κατακεχυμένους
χαμαι πυρους κατανοήσας ήν . Ταύτης ουν απολαύσαντες εξ .
ηγήσεως, ήν εύρε Κλαύδιος Φλεύρυς (2) , ο ως επί το πολύ
( 1 ) Πράξ. Αποστόλ . ΙΔ', ιγ'.
(2) Hist. ecclés, de Fleury, 1 , p. 121 .
 -142 -

δαιμόνια και μαγείαν πανταχού καταφωρών,, θαυμάσωμεν

ήν καλλίστην υποθήκην εντεύθεν ο Τυανεύς οιωνώ αρίστω
και δεξιωτάτω έσοφίσατο · άξιον δ' ακούσαι του Φιλοστρά
του : « Διαλεγομένου ποτέ Απολλωνίου περί κοινωνίας και
» διδάσκοντος ότι χρή τρέφειν τ' αλλήλους και υπ' αλλή
» λων τρέφεσθαι, στρουθοί μεν εκάθηντο επί των δένδρων
>>
σιωπώντες, είς τ' αυτών προσπετόμενος εβόα , παρακε
λεύεσθαι τι δοκών τους λοιπούς, οι δ' ως ήκουσαν , άρθέν
και τες επέτοντο υπό το ένα ηγεμόνι . Επει δε ώφθησαν οι
>>
στρουθοι περί τους εν τω στενωπώ πυρούς αγειρόμενοι,
» είπεν · οι μεν στρουθοί οράτε ως επιμελούνται τ' αλλήλων
» και κοινωνία χαίρουσιν, ημείς δ' ουκ αξιούμεν , αλλά κάν
και κοινωνούντα ετέροις ίδωμεν, εκείνον μεν ασωτίαν και
τρυφήν και τα τοιαύθ' ηγούμεθα, τους δ' υπ' αυτού τρε
>>
φομένους, παρασίτους τε και κόλακας φαμέν ( 1 ) . » Τούτο
δε το επίχαρι παράγγελμα τις αναγνούς ουκ αναμνήσεται
ότι μείζων διδάσκαλος ουκ απηξίου « τα πετεινά του ουρα
νούν τους εαυτού λόγους εγκαταμιγνύναι, άτε συναγραυλεϊν
τους μαθηταίς είωθώς και ασμενώς τα εν υπαίθρο γιγνόμενα
θεωρεϊν;
Μέγιστον δε ευεργέτημα τους Αθηναίους Απολλώνιος ευ
εργέτησε , τω λόγω νικήσας (είγε ορθώς εικάζομεν) καταρ
γηθήναι επί τινά γε χρόνον τας εν Αθήναις μονομάχων σφαγάς.
Οι γαρ 'Αθηναίοι εν θεάτρω προς ταϊς της άκρας πόλεως
ρίζαις επί ταύτας τας θεωρίας ηλίζοντο. 'Απολλώνιος δε το
έθος έψεγε, και καλούντων εις εκκλησίας των Αθηναίων ουκ
έφη είς τόπον ακάθαρτον και αίματι μεμολυσμένον εισ
ιέναι θέλειν . Και έγραφες επιστολήν έν ή άλλα τε και τούτο

( 1 ) Φιλοστρ. Απ. Δ', γ'.

 143

« θαυμάζειν όπως η θεός ου και την ακρόπολιν ήδη εκλείπει,

» τοιούτον αίμα υμών εκχεόντων αυτή . Δοκείτε γάρ μοι
>
προϊόντες , επειδαν τα Παναθήναια πέμπητε, μηδέ βούς
2 έτι, αλλ ' εκατόμβας ανθρώπων καταθέσεις τη θεώ (1 ) .»
Δοκεί ούν το μίασμα τότε εκ της πόλεως παυθήναι. Αλλ'
επί ' Αντωνίνου κατά ζήλον τον προς την Κόρινθον τας μο
νομάχων θέας πάλιν καταστήσασθαι η 'Αθηναίων πόλις προ
ηρείτο · τότε δε Δημώναξ , περί ου εν τοις πρότερον, εις την
εκκλησίαν παρελθών: « μή πρότερον, έφη, ταύτα , ώ 'Αθη
» ναίοι , ψηφίσησθε , αν μη του Ελέου τον βωμόν καθ
>
έλητε (2 ). »
Ότι δε 'Απολλώνιος έγκρατέστατος ήν τα αφροδίσια καν
τούτοις γνήσιος του Πυθαγόρου μαθητής, παρά πάντων ολίγου
δεϊν ώμολόγηται. Ουδε ταύτα λέγω προς την αυτού μισογα
μίαν αποβλέπων: τις γαρ μη μελαγχολών αγνοεί ενδέχε
σθαι συνεστάναι αρετήν είτε γάμοις είτε αγαμίαις ; Και τούς
γεγομηκόσιν άμα και αρετή συζώσιν ανδράσιν εγκατατάτ
τονται, άλλοι μεν πολλοί, ουχ ήκιστα δε ο Απολλωνίου
αντίπαλος Ευφράτης (3) . 'Αλλά λέγω περί των ακoλάστων
ερώτων . Έτι γαρ μειρακύλλιον ών, γενναίως τον Κιλικίας
ανθύπατον της εαυτού ώρας πειρώμενον απώσατο , κάθαρμα
τον άνθρωπον καλών (4 ) άτρεπτος ών φανείς προς την της
Ρωμαϊκής δυναστείας φρικώδη φαντασίαν. Και φησι Φιλό
στρατος : « υπ' αρετής τε και σωφροσύνης ουδ' εν μειρακίω
ηττήθη του έρωτος , αλλά και νέος ών και το σώμα έρρω

(1) Φιλοστράτου Απ . Δ', κβ' .

(2) Λουκιαν. Δημών . νζ'. Παυσανίου Α', ιζ'. - Stat. Tlieb . 12 , 481 .
(3) Plin . Epist. 1, 10 .
(4) Φιλοστρ. 'Απ. Α', ιε'.
 - 144

» μένος εκράτει τε και λυττώντος εδέσποζεν (1 ) . » 'Αλλ'

ουχ όμως διέφυγε το συκοφαντηθήναι , πρότερον μεν ως
ερωτικό πλημμελήμματι περιπεσών και δια τούτ ' έν Σκύ
θαις όλον έτος διατρίψας. 'Αλλ ' αντιλέγει Φιλόστρατος μή
ποτ' αυτόν εις Σκύθας αποδημήσαι, μήτ' εις ερωτικά πάθη
εξοκεϊλαι (2) . Και μήν λέγει Φιλόστρατος εν Σοφιστών Βίοις
ότι διεβλήθη Απολλώνιος ως μοιχεύσας την μητέρα του
Πηλοπλάτωνος λεγομένου 'Αλεξάνδρου , του εν Κιλικία Σε
λευκέως . Κείσθω δε κατά λέξιν ά φησι Φιλόστρατος « Ερα
C

σθήναι της γυναικός ταύτης και ετέρους μεν, επιδήλως

δ' 'Απολλώνιον φασι τον Τυανέα, και τους μέν άλλους
»
απαξιώσαι, τω δ' 'Απολλωνίω συγγενέσθαι δι' έρωτα
ευπαιδίας , επειδή θειότερος ανθρώπων. Τούτο μεν δή
οπόσοις τρόποις απίθανον , είρηται σαφώς εν τοίς ες 'Aπολ
» λώνιον (3). » Τοσαύτα Φιλόστρατος, αλλ ' εν τω 'Απολλω
νίου Βίω περί της αιτίας ταύτης είρηκεν ουδέ έν . Οιηθώμεν
ούν εν αδήλοις όντες άλλον Βελλεροφόντην γενέσθαι Απολλώ
νιον μηδε τολμησάτωσαν ψιθυρίζειν οι φιλοσκώμμονες ότι ο
Πηλοπυθαγόρας έγέννησε τον Πηλοπλάτωνα .
Το δε εν τοίς του Απολλωνίου μάλιστ' ανεπίληπτον
και αξιέπαινον, ομολογείσθω γεγονέναι το αυτού γενναίον
και εύτολμον προς τους κατ' αυτόν έμπαροινήσαντας τη
Ρωμαίων ηγεμονία τυράννους. "Ηρχετο μεν ήδη εν υποψίαις
έχειν ο Νέρων το των φιλοσόφων έθνος, αλλ' όμως 'Απολλώ
νιος το μάλιστα περιμάχητον των αγαθών, την σοφίαν,
διώκων, ουκ ήθέλησε της των ανθρώπων αρχούσης πόλεως και
των μυρίων άπερ έτρεφεν αύτη μαθημάτων απέχεσθαι. Γενό
(1 ) Φιλοστρ . Απ. Α ', ιγ'.
(2) Φιλοστρ. Απ . Α΄, ιγ'.
>

(3) Φιλοστρ. Σοφιστ.Β', ε'.

 145

μενος δε ήδη εν 'Αρικία, της Ρώμης τετταράκοντα και

εκατόν σταδίους διεστώση , Φιλολάω τώ Κιτιει ενέτυχεν , αν
δρί εύγλώττω, άλλ' ου καρτερικώ. Ούτος δε παρήνει το
Απολλωνία τους καιρούς συμπεριενεχθήναι , μηδ' επιθήναι
της Ρώμης, κακοδοξούντος, του φιλοσοφείν, και τακεί πρατ
τόμενα κατέλεγε συχνώς επιστρεφόμενος ,
μήτις τ ’ άλλος Αχαιών μύθον ακούση
ή και Ρωμαίων . Απολλώνιος δε ήρετο τον Φιλόλαον · « τί, ώ
Φιλόλαε , τον αυτοκράτορα σπουδάζειν φασίν ; Ηνιοχεϊ,
5)
έφη, δημοσία και άδεια παριών εις τα Ρωμαίων θέατρα
>>
και μετά των μονομαχούντων ζη , μονομαχεί δε και αυτός
και αποσφάττει. » Υπολαβών ουν ο Απολλώνιος « είτ' , έφη ,
>>
ώ βέλτιστε , μείζον τι ήγή θέαμα ανδράσι πεπαιδευμένοις
ή βασιλέα ιδείν ασχημονούντα ; θεού γάρ παίγνιον άνθρω
» πος (1 ), είπε , κατά την Πλάτωνος δόξαν, βασιλεύς δ'
ανθρώπου παίγνιον γιγνόμενος και χαριζόμενος τους όχλοις
ν
και την έαυτού αισχύνην τίνας ουκ άν παράσχου λόγους τους
1)
φιλοσοφούσιν (2) ; » Αλλά καίπερ ών περί τα τύραννα θηρία
φιλοθεάμων , ου νομιστέος μετά προπετείας και ριψοκινδύνου
ορμής Απολλώνιος πράξαι . Καταφρονεί μέν Νέρωνος και ουκ
αξιόμαχον αυτόν ηγείται αλλά προφυλάττεται ως τίγριν και
μη σπαράττεσθαι θέλων . Περιήει γούν τις επί μισθώ την
πόλιν, τα του Νέρωνος άδων μέλη κατά πρόσταγμα του
αυτοκράτορος. Ολιγωρότερον δ' άκροωμένους και άνθρωπος
κατά Νέρωνος και της θείας φωνής έφασκεν ασεβεϊν . Μενίπ
που δε (ούτος δε ήν ο κινδυνεύσας υπό της λαμίας καταβρω
θήναι) ερομένου τον Απολλώνιον πως ταύτα λέγοντος ακούοι·
(1) Πλάτων . Νόμων Ζ', σελ. ωγ'.
(2 ) Φιλοστρ. Απ. Δ', λς '.
10
 -
446

Πώς , έφη Απολλώνιος , ή ώς δεν ; ήμείς μέντοι μή παρ

οξυνώμεθα προς ταύτα , αλλά τον μισθόν της επιδείξεως
δόντες εάσωμεν αυτόν θύειν ταΐς Νέρωνος Μούσαις (1). » >)

Ως δε ενην το ανδρι ακίνητος της ψυχής παράστημα δηλοί

η αυτού απόκρισις προς Τιγελλίνον τον των Πραιτωριανών
έπαρχον, τον της Nερωνείου τυραννίδος διδάσκαλος και παι
δαγωγών. Του μέν γάρ φαμένου : « Νέρωνα τι ου δέδοικας ;
είπεν ο Απολλώνιος : « ότι ο θεός ο παρέχων εκείνω φοβερό
» δοκείν καμοί δέδωκεν αφόβωείναι (2). » Γενναία ως αλη
θώς απόκρισης και αξία Επικτήτου ή Θρασέα . Τοιούτος δε
και προς Οιδίπουν τύραννον οο Σοφόκλειος Τειρεσίας. Ούτω
δε και αποκρίνεσθαι ειώθεσαν εν Ιουδαία προς την των βασι
λέων ύβριν και ασέβειαν οι παλαιοί προφήται , ώς εικότως
ιερέα του Ιάω εισήγαγε Ρακίνιος ο τραγωδοποιός λέγοντα:
Θεόν δέδοικα· δείχα δ' άλλο μ' ουκ έχει (3) .
Και τι ποτ' αν είη αστειότερον τούτου όπερ είπεν Απολλώνιος
τω επάρχω; Ήρετο μεν γαρ ο Τιγελλίνος πώς φρονείς
περί Νέρωνος ; » ο δ' Απολλώνιος : « βέλτιον ή υμείς
D
υμείς γαρ ηγείσθ' αυτόν άξιον του άδειν, εγώ δ' άξιον
και του σιωπάν (4) . » Τιγελλίνος δε αυτόν ευθύς ελεύθερος
αφήκεν, ως μελαμπύγου τυχών .
Η δε γενομένη αυτώ εν Πειραιεί προς θείων αγαλμάτων
έμπορον διάλεξεις δεξιώς μεν ελέγχει την καπηλείαν , αλλ '
ελλιπής κριτέα , μή κατά το δέον αυτήν την ξοανοποΐαν ,

( 1 ) Φιλοστρ . Απ. Δ', λβ '.

(2 ) Φιλοστρ . 'Απ. Δ', μδ'.
( 3) Je crains Dieu , cher Abner, et n'ai point d'autre crainte .
RACINE, Athalie, 1 , 1 .
( 4) Φιλοστρ. 'Απ . Δ', μδ'.
 - 147 -

ορθότερον δε φάναι,την χειροποιήτων εργασίαν θεών , αιρούσαν

Και μήν και σπερμολογούσιν ένιοι των ανθρώπων έξαψά
>>
μενοι τι Δήμητρος και Διονύσου άγαλμα, και τρέφεσθαι
» φασιν υπό των θεών ους φέρoυσι, το δ ' αυτούς σιτείσθαι
ν
τους θεούς και μήδ' εμπίπλασθαι τούτου, δεινής εμπορίας ,
»
είπoιμι δ' άν και ανοίας, ει μηδέν εκ τούτου δέδοικας ( 1 ) . »
Τα δε πλείστον περιβαλόντα των ανδρί κόσμον και όγκον
επ' Αλεξανδρείας εγένετο της εν Αιγύπτω. Ονομαστός δε
ήδη ην και εύδοξος ο Τυανεύς, ώστε Ουεσπασιανός άρτι της
των ανθρώπων ηγεμονίας έφεστώς, μόλις εις την πόλιν άφι
κόμενος, είπεν· « Επιδημεί ο Τυανεύς ; » « Ναι , έφασαν, βελ
' α

» τίoυς γε ημάς εργασάμενος. » « Πώς άν ούν συγγένοιτο

>>

»
ημίν; » έφη, « σφόδρα γάρ δέομαι του ανδρός . » « Έντεύ <<

ξεταί σοι περί το ιερόν, και ο Δίων είπεν · « ίωμεν, έφη ο

>>
Ουεσπασιανός, προσευξόμενοι μεν τους θεούς, ξυνεσόμενοι
δ ' ανδρί γενναίω. » Ουεσπασιανός δε ούπω τους των πό
λεων πρέσβεση χρηματίσας τον Απολλώνιον προσηγόρευσε
και ώσπερ ευχόμενος · « Ποίησόν με, έφη, βασιλέα (2) . »
Αναντίλεκτον ότι τοιούτος παρά του των ανθρώπων κυρίου
λόγος ουκ αν είκότως γένοιτο, ει μή πρός άνδρα μεγάλης
έχοντα ή σοφίας ή αρετής δόξαν . Εν οίδ' ότι ουκ άν ενθένδε
ασφαλώς τεκμήραιτό τις φρονήσαι περί του Τυανέως Ουε
σπασιανόν ταυτά τους όχλοις· τίνων γαρ τας ευνοίας ου θη
ρεύει ο άρχειν ορεγόμενος, ουχ ήκιστα δε κειμένου περί της
οικουμένης του αγώνος ; Σκεψώμεθα δε οίου συμβούλου και
βασιλεύειν μέλλων έτυχεν Απολλωνίου . Ουεσπασιανός δε τρείς
φιλοσόφους μετεκαλέσατο περί του τί πρακτέον οι συζητή
σοντας , 'Απολλώνιον , Δίωνα τον Χρυσόστομον και Ευφράτην.
( 1 ) Φιλοστρ . Απ. Ε ', κ ' .
(2) Φιλοστρ . 'Απ . Ε', κζ'.
 148 -

Περί δε Ευφράτου λέγει ο Δάμις ότι εξάσκαινεν ήδη αφανώς

τω Απολλωνίω, ορών αυτώ μάλλον προσκείμενον τον βασι
λέα ή τους χρηστηρίοις τους φοιτητές ( 1 ). Αλλ' ουκ αν έχοι
ευπείστους ημάς ή κατηγορία , εί γε ενθυμηθείημεν όσον μεν
επτόητο, οία συντραγωδών , περί τον ισόθεον Απολλώνιος ο
χρηστος Δάμις , όσω δε υγιέστερος κριτής ο νεώτερος Πλίνιος 11
είτε περί ανδρών η σκέψις , είτε περί λόγων, είτε περί πραγ
μάτων . Α δε ο Πλίνιος Ευφράτου πέρι μαρτυρεί ήδη δεδή
λωται . Αλλά την συκοφαντίαν την κατ’ Ευφράτου αποδιο
πομπησάμενοι ουκ οκνήσαιμεν αν εξ ευθείας ομολογήσαι ότι
βελτίω συνεβούλευσε περί της αρχής Απολλώνιος ή & Δίων ή
Ευφράτης . Γενναία μέν εισηγήσαντο ο Προυσιεύς και ο Τύ 1
ριος , αλλά μη μόνιμα είναι μέλλοντα και εν εκείνη τη Ρω
μύλου υποστάθμη (2) της ύβρεως επιβλαβέστερα εσόμενα
της βασιλικής. Ο δε Απολλώνιος εαυτού σοφώτερος εν ταύτη
τη διαγνώσει εφάνη ών . Ούκουν διελέγξω το τοις εξής εμφω
λεύον σαθρόν : « ώσπερ γαρ, έφη, είς αρετή προύχων μεθίστησε
>>
την δημοκρατίαν εις το ενός ανδρός του αρίστου αρχήν
φαίνεσθαι, ούτως ή ενός αρχή πάντ' εις το συμφέρον του
και κοινού προορώσα δημός εστιν. » Τούτων ίσως αν ήν προ
χειρος ή ανασκευή , αλλ' ότι κατά τας των τότε βίων χρείας
και την τών εν χερσί δεινών επικουρίαν, φιλόπολις και προ
μηθής εγένετο σύμβουλος, ουκ ενδοιαστόν . Α δε είπεν ο Τυα
νεύς τον οκνούντα πείθων και εις το της βασιλείας αποξ λα
βέσθαι προτρέπων , ουδ' όλως έχει λογισμούς ηγεμονικούς ή
εις το δημωφελές και κοινή συμφέρον ανακειμένους , αλλά
μόνον εις την του Ουεσπασιανού βλέποντας ασφάλειαν , απο
λέσθαι δη κινδυνεύοντος εί την βασιλείαν παραιτήσοιτο. Λέγει
( 1) Φιλοστρ. Απ. Ε', λ .
(2) Πλουτάρχ. Φωκ . γ . Cicer . Verr. 2 , 1 , 39 .
 149

γάρ • « ώσπερ επιτελών τα δεδογμένα προθύμους δορυφόρους

3)
οίς πιστεύων ταύτ' ένεθυμήθη, παραστήσεται, ούτως εις
και το μεθίστασθαι των δοξάντων ήκων πολεμίω τω μετα
»
ταυτ’ άπιστουμένω χρήσεται ( 1 ) . » Αλλά τώ τα των της
νικαύτα Ρωμαίων ακριβώς τεθεωρηκότι δήλον ότι, αποποιη
σαμένου αν την αρχήν του Ουεσπασιανού και ιδιωτεύειν
προελομένου , έτερός τις χείρων κύριος αν των ολων κατέστη .
Και ίσως ένουθέτει τον Απολλώνιον τα μετά την Γαΐου τε
λευτήν γενόμενα,και υπόγυιον έχοντα την μνήμην. Τότε γάρ
δράμα γενναιότατον φρούδον ώχετο, και το χρήσθαι τους
Ρωμαίους αβασιλεύτω και ελευθέρα τη πατρίδι εκώλυσεν ο
κρεα ομιών άπληστος συρφετός και το την τυραννίδα δορυ
φορούν στρατιωτικόν (2) . Σοφών ούν ήν ει τυχόντες ανδρός,
ουκ άγαν κακού , και, τό γε ομολογούμενον , αρχικωτάτου, ου
κείσθαι το έρμαιον είασαν · τοσαύτη φθορά και τοσούτον κα
κίας πλήθος τοϊς πράγμασι προσήν .
Ουδε αποδα των επί Νέρωνος πραχθέντων ή και λεχθέν
των κατέστηκεν άπερ επί Δομετιανού Απολλώνιος επολιτεύ
σατο . Τούτων δή άπτεσθαι ήδη μέλλων Φιλόστρατος ορθώς
αξιών φησίν ότι η τυραννίς έστιν αρίστη βάσανος ανδρών φι
λοσοφούντων (3 ). Ότι δε εκατέρα τυραννίς, ήτε Νερώνειος
και ή του Δομετιανού , χρυσούν όντα και ουχ υπόχαλκος
διήλεγξεν αυτόν τό γε ανέκπληκτον και το άφοβον, πάσης
απορίας έξω κείται . Νερούαν γάρ τον ύστερον βασιλεύσαντα
και Ορφιτόν τε και Ρούφος, άνδρας επιφανείς, οις 'Απολλώ
νιος οικείους έχρητο , Δομετιανός επιβουλεύειν εαυτώ φήσας,
τους μεν εις νήσους εξώρισε, τον δε Νερούαν Τάραντι προσ
(1) Φιλοστρ. Απ . Ε', λε'.
(2) 'Ιωσήπου Αρχαιολ . ΙΘ', β', γ'.
(3) Φιλοστρ . Απ. Ζ', α ' .
 150

εδρεύειν εκέλευσε και μη εντεύθεν απαλλαγήναι (1 ) . Απολ

λώνιον δε προσεκαλέσατο απολογησόμενον υπέρ της προς
εκείνους κοινωνίας . ο δε Τυανεύς μαθών ότι έμελλε συλλη
φθείς εις Ρώμην αναχθήσεσθαι , έπλευσεν εκ ταυτομάτου εις
Κόρινθον κακείθεν εις Ποτιόλους. Εκεί δε ενέτυχε Δημητρίω
τω Κυνικό ός πάση μηχανή αυτόν της εις Ρώμην ορμής απο
τρέπειν διεφιλοτιμήσατο, συνεργών έχων και τον βέλτιστον
Δάμιν. Αλλ' άτρέπτως αντέστη , πάσαν εν τοσούτω εταίρων
κινδύνω φιλοψυχίαν αποποιούμενος, πάνυ δε σεμνοπρεπή είπε
ταυτί: « Το δε και τοιώνδ' ανδρών κειμένων επ' εμοι νύν απο
δράνει τον έμαυτού τε κακείνων αγώνα που με της γής
εάσει καθαρόν δόξαι ; έστω γάρ σε μέν ειρηκέναι ταύτα ,
εμέ δ' ορθώς ειρημένους πείθεσθαι, τους δ' άπεσφάχθαι , τις
μεν υπέρ εύπλοίας ευχή τα τοιώδε ; ποί δ' ορμιείται και πο
ρεύσεται δε παρά τίνα ; έξαλλάττειν γάρ χρή , oίμαι, πά
» σης οπόσης Ρωμαίοι άρχουσι, παρ ' άνδρας δ' ήκειν επιτη
δείους τε και μη εν φανερω οικούντας ( 2). »
Εκ τούτων ούν των λογισμών διαγνούς εις Ρώμην πορευ
θήναι , τον Δημήτριον μή εάσας μεθ' εαυτού επί του λιμένος
ιέναι, αποπέμπει δεδακρυμένον. Τον δε πιστόν Δάμιν, μη
ανεχόμενος από του παλαιού συνεμπόρου και διδασκάλου
διαχωρισθήναι , κελεύει την δημοτικής αντί της Πυθαγορείου
εσθήτα μετενδύσαι ( 3). Ταύτα ούν διακοσμήσαντες , απέπλευ
.

σαν εκ των Ποτιόλων εις το του Θύμβριδος στόμα, κακείθεν

εις Ρώμην αφίκοντο ( 1). Απολλώνιον δε Αιλιανός, ο των
πραιτωριανών έπαρχος, το ελεύθερον λεγόμενον δεσμωτήριον

( 1 ) Φιλοστρ . Απ. Ζ', η'.

(2 ) Φιλοστρ . Απ . Ζ', ιδ' ,
( 3) Φιλοστρ . Απ , Ζ', ιε' .
.

( 4) Φιλοστρ . Απ. Ζ', ις'.

 151

οικείν εκέλευσε (1 ) . Το δε του φιλοσόφου μεγαλείον φρόνημα

εναργέστατον εφάνη εν αις προς τους συνδεσμώτας διελέχθη
παρηγορίαις · « Ελεώ υμάς, ως υφ' αυτών απόλλυσθε ούπω
»)
ειδότες ει κατηγορία απολεί υμάς • δοκείτε γάρ μοι προαπο
>>
κτιννύντες αυτούς του καταψηφισθέντος αν υμών, ως οίεσθε,
θανάτου, και θαρρείν μέν α δέδιτε, δεδιέναι δ' ά θαρρείτε.
» Ου μην προσήκει γε, αλλ' ενθυμηθέντας τον Αρχιλόχου
και του Παρίου λόγον, ός την επί τοϊς λυπηρούς καρτερίαν τλη
μοσύνην καλών θεών αυτήν φησιν εύρημα ούσαν , αναφέρεις
» των σχετλίων τούτων, ώσπερ οι τέχνη του δοθίου υπεραί
»
ροντες, επειδαν το κύμα υπέρ την ναύν ιστήται, μηδ' ηγεί
σθαι χαλεπά ταύτα , εφ' ά υμείς μεν άκοντες, εγώ δ' εκών
ήκω (2) . » Και ταύτα δη τα εξής μήτε της Στωϊκής μήτε
)

της κατά Χριστόν σοφίας απoφήναιτ ' άν τις ήττω : « Η το

Ο)
καθείρχθαι δεύρο δεινόν είναι φατε και τους το δεσμωτη
ρίω ζην ; ή αρχήν ών πείσεσθαι ηγείσθε ; ή και καθ' αυτό
τιμωρίαν, ει και μηδεν επ' αυτώ πάθοιτεκαι άλλο έγωγε την
άνθρωπείαν ειδώς φύσιν αναδιδάξω λόγον υμάς ουδέν έοι
» κότα τους των ιατρών σιτίοις και γαρ ισχύν έντίθησι και
» αποθανείν ουκ εάσει. Οι άνθρωποι εν δεσμωτηρίω εσμεν
τον χρόνον τούτον ός ώνόμασται βίος: αύτη γαρ η ψυχή
σώματι φθαρτό ενδεθείσα πολλά μέν καρτερεί, δουλεύει δε
πάσιν, οπόσα επ' άνθρωπον φοιτά, οικία θ’ οίς επενοήθη
»
πρώτον, αγνοήσαί μοι δοκούσιν άλλο δεσμωτήριον αυτοίς
περιβάλλοντες (3 ). » Τοιαύταις ούν έχρήτο παραμυθίαις ,
ουκ εν τούτοις γοητεύων και θείος είναι προσποιούμενος, αλλ'
ως άνθρωπος ανθρώπους ομιλών. Και δη τοσαύτην ειργάσατο
(1) Φιλοστρ . Απ. Ζ', κβ' .
(2) Φιλιστρ . Απ. Ζ', κς'.
(3) Φιλοστράτου Απ. Ζ', κς' .
 152 -

μεταβολήν η Απολλωνίειος πειθώ ώστε οι πλείστοι των δε

σμωτών σίτου τε ήψαντο και αποψήσαντες τα δάκρυα της
ελπίδος επέβησαν παντός κακού απαθείς έσεσθαι εκείνω συν
αναστρεφόμενοι ( 1 ).
Διεξιόντες δε τι περί των εις τα μείζω ηθικά τεινόντων
εφρόνει ο Απολλώνιος, αναθεωρήσωμεν των αυτού λόγων τινάς
των ανηκόντων εις τα ελάττω ηθικά και τα ηγεμονικά. Ού
μεν επαύετο τα θερμά λουτρά ως πολέμια ταϊς των σωμάτων
αλκαϊς και ευεξίαις αποδοκιμάζων , και αυτά γήρας ανθρώ
πων εκάλει. Αποκλεισθέντων δε ποτε τους Αντιοχεύσιν επί
μεγάλους πλημμελήμασι των θερμών βαλανείων · « "Έδωκεν
υμίν , έφη , ο βασιλεύς κακοίς ουσιν έτη πλείω βιώναι (2).
Ταύτ' Απολλώνιος, το Λακωνικώς ψυχρολουτεΐν προαιρούμε
νος , ει μή αυτώ Φιλόστρατος, ο δήλος ών τη 'Αριστοφανείω
μούση συνηθέστατος, περιήψεν , ολίγον μεταγράψας άπερ εν
Νεφέλαις αποκρίνεται Δίκαιος , ερωτηθείς του ένεκα ψέγει τα
θερμά

ότιή κάκιστόν εστι και δειλόν ποιεί τον άνδρα ( 3).

Και α τους Αθηναίοις επέπληξε, την σεμνοτέραν μουσικών
και τας ηθοποιούς θέας έκβαλούσι και μηδέν ήδη ασπάζομέ Ι

νοις ει μη ορχηστών Ιωνικώς κινουμένων τους θηλυπρεπείς

ελιγμούς , μεγαλόφρον πνεϊ και ανδρώδες • « Παύσασθε, έφη,
>>
εξορχούμενοι τους Σαλαμινίους και πολλούς ετέρους κειμέ
» νους αγαθούς άνδρας . Ει μεν γαρ Λακωνική ταύτ' όρ
1)
χησις, ευγ’ οι στρατιώται γυμνάζεσθε γαρ πολέμω και
1)
ξυνορχήσομαι· ει δ' απαλή και ες το θήλυ σπεύδουσα, τι
( 1 ) Φιλοστρ . Απ. Ζ' , κς'.
(2) Φιλοστρ . Απ. Α' , ις.
( 3) Αριστοφάν. Νεφ . αμς'.
 - 153 -

φώ περί των τροπαίων ; ου γαρ κατά Μήδων ταύτ' ή

Σ
Περσών, καθ' υμών δ' εστίξει, των αναθέντων αυτά εί λί
» ποισθε ( 1 ). »
A δε παρήγγειλεν Ουεσπασιανω της ηγεμονίας επιβαί
νoντι σοφίας ου λείπεται της ακροτάτης. Εν άλλοις δε άριστον
είπε και τούτο πρός άνδρα δή βασιλεύειν μέλλοντα μετά
φθονερους και ταϊς εν αρετή υπεροχαίς επιβούλους τυράν
νους: « Μή τέμνε των άσταχύων τους υψηλούς τε και υπερ
αίροντας , » καίτοι μεμπτέος ων επειπών: « άδικον είναι
και τον του Αριστοτέλους λόγον (2) . » Ου γαρ θέλει ο Σταγει
ρίτης τώ τυράννω του συμφέροντός οι σύμβουλος είναι , αλλ'
ως φυσιολογών τα ήθη του θηρίου διασαφήσαι, και Περιάν
δρω άμα το Κορινθίω χρώμενος παραδείγματι (3).
Ουδέ αλόγως άλλ' αξιεπαινότατα και γενναιότατα τους
Ιωσιν επετίμησεν , ονόματα Ρωμαϊκά υπό γελοίας κολακείας
περιβάλλεσθαι ειωθόσι, γράψας δή εις το αυτών Κοινόν επι
στολήν έπιπληκτικήν( 4). Κείνται μεν εν τη των του Τυανέως
επιστολών λεγομένη Συλλογή δύο περί τούτου επιστολαί,
αλλ' ει γνησία ή συλλογή, πολλή έστιν αμφισβήτησις .
Περί δε της εν ταϊς πόλεσιν ελευθερίας απεφήνατο κάλλιστα
και πολιτικής συνέσεως έμφασιν έχοντα μεγίστην. ορών γάρ
τους Σμυρναίους αλλήλοις διαφερομένους και τις γνώμας μή
συγκειμένους, έλεγε « την ορθώς οικησομένην πόλιν ομονοίας
»
στασιαζούσης δείσθαι . » Κατανοήσας δε ότι τώ λόγω ουχ.
έπονται οι πολλοί , και αυτόν εαυτώ εναντίον είναι οϊονται :

( 1 ) Φιλοστρ. Απ. Δ', κα'.

(2) Φιλοστρ. Άπ. Ε', λς'.
(3) 'Αριστοτ . Πολιτ. Γ', η'. - Ε', η'.. - Ηροδότου Ε ',, 46'. - Διογ.
Λαερτ. Α ', β'.
( 4) Φιλοστρ. Απ. Δ', ε'.
 154

« Λευκόν μέν , έφη, και μέλαν ουκ άν ποτε ταυτον γένοιτο ,

>)
ουδ ' αν το γλυκει το πικρόν υγιώς ξυγκραθείη, ομόνοια δε
στασιάσει σωτηρίας ένεκα των πόλεων . ο δε λέγω, τοιού
τον ήγώμεθα . Στάσις ή μεν επί ξίφη και το καταλυθούν
αλλήλους άγουσα απέστω πόλεως , η παιδοτροφίας τε δει 1

>
και νόμων και ανδρών, εφ' οίς λόγοι και έργα, φιλοτιμία δ'
» ή προς αλλήλους υπέρ του κοινού και πώς αν ο μεν γνώμης
» είπoι βελτίω γνώμην , ο δ' ετέρου άμεινον άρχής προσταίη ,
>>>
ο δε πρεσβεύσειεν, ο δ' εξοικοδομήσαιτο λαμπρότερον της
ετέρου επιστατείας , έρις , οίμαι, αύτη αγαθή και στάσις
προς αλλήλους υπέρ του κοινού (1 ) . » Σχολή γε αν γεν
ναιότερα συνεβούλευσε, μή παρεκβάς τους ρυθμούς της υπό
των κρατούντων Ρωμαίων συγχωρουμένης αυτονομίας, μηδε
επιλαθόμενος ών έκαστος μεν των σωφρονούντων Ελλήνων εν
νώ είχεν, ολίγω δε ύστερον Πλούταρχος διαρρήδην απεφθέγ
ξατο: « Άρχόμενος άρχεις, υποτεταγμένης πόλεως ανθυπάτους,
>
επιτρόπους Καίσαρος (2) . »

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΙΣ .

Επιδραμούσιν ούν τώ λόγω τα'Απολλωνίω πραχθέντα και

λεχθέντα, ου πάντα αλλά τα κυριώτατα και έμφασιν ήθους
μάλιστα ποιούντα, λοιπόν αν είη ανακεφαλαιώσασθαι και διευ
κρινήσασθαι, ει δυνατόν, τι περί του ανδρός νομιστέον . Εί
ρηκε μεν ο Άγγλος Γιθεών, καθάπερ ήδη δεδήλωται, αμφί
βολον έτι καθεστάναι , ει σοφός Απολλώνιος, είτε γόης , είτε
θεόληπτος . Αλλ' ου δοκεί η σκέψις αποφάσεως είναι αποτόμου

(1 ) Φιλοστρ . Άπ. Δ', η'. Ησιόδ . " Εργ. κδ'.

(2) Πλουτάρχ. Πολιτ . Παραγγ . ιζ',
 153

επιδεκτικη , σοφόν γενέσθαι ή γόητα ή θεόληπτον διαλαβού

σης, και μίαν μεν των προσηγοριών περιαπτούσης, τας δε
δύο χαίρειν εώσης. Τί γάρ κωλύει άνθρωπον μικτόν γενέ
σθαι ; Άρ' ουχ ώς επιτoπολύ τοιούτο πάσχουσιν οι άνθρωποι ;
Μηδέ τις εριστικώς αντείπη ότι αδύνατον γόητα μεν είναι
el

και σοφόν, θεόληπτον δε είναι και γόητα . Όπως oύν μη μάχη

περί ρηματίων ή , αυτίκα φιμέ τόν Απολλώνιον τα μεν κατά
τον σοφών, τα δε κατά τον γόητα , τα δε κατά τον θεόληπτον
πράξαι και είπείν.
Δήλος μέν έστι παρά της φύσεως θαυμασίαν προς τα σπου
δαία και καλά διάθεσιν λαβών , και ου μόνον όρεγόμενος
καλός είναι κάγαθος αυτός , αλλά και τους άλλοις εις το
μετ' αρετής ζήν οδηγός και καθηγητής είναι . Ει δε μειρά
κιον ών εις την Στωϊκήν ή την Ακαδημαϊκήν ή την Περιπατη
τικήν εχειραγωγήθη φιλοσοφίαν, και ουκ εις τελεστικής και
ενθουσιαστικής αίρεσιν οία η Πυθαγόρειος, άξιος αν ίσως εγέ
νετο τους αληθώς και κυρίως φιλοσόφους εγκαταλεχθήναι. Αλλ'
εις το θεατρικών και καπηλικόν ώτρυνε τον μαθητής τα παρα
δείγματα των της αιρέσεως καταρξάντων , Πυθαγόρα και
'Εμπεδοκλέους. Και μην και φανερός έστι φρονών, καθώς
και πολλοί των κατ' αυτόν , ότι το χυδαίον πλήθος ουκ άν τις
εις πίστιν και το μή κακουργείν και την φιλάλληλον διά
θεσιν διά λόγου και της νηφούσης πειθούς δύναιτο μετάγειν,
αλλ ' ότι δει και δεισιδαιμονίας, συνεστίους εχούσης μυθο
ποιίας και τερατείαν . Όθεν τους επιχειρήσασιν (άπειρον δε το
πλήθος αυτών) μεταπείθειν μεν τους ανθρώπους εις την αρετήν ,
άμα δε και σφάς αυτούς έκθειάζειν , εναρίθμιος γενέσθαι προεί
λετο, οιός τε ών τω των ολίγων χορώ όμιλήσαι των μηδε
επί τω δοκούντι αγαθώ το κίβδηλον και το ανάληθες μεταχει
ρίζεσθαι ανεχομένων . Ενθυμουμένοις δε και ως αυτό ενεπε
 156

φύκει δυσκίνητος και αμετάλλακτος προς το ελεύθερον έρως,

ώστε και ουχ άπαξ διά το μισοτύραννον του ασφαλούς άμε
λεϊν, εγγίγνεται θαύμα τε και λύπη ότι ούτω διακείμενος
ανήρ εις γοητείαν ελαθε παρεκτραπείς. Εν όσοις δε διελέχθη Ι

εις την ηθικήν ανακείμενα την ιδίως λεγομένην, δοκεί ολίγου

δείν άμεμπτος. Αλλ' ουχ αίρεσιν ή αγωγήν κατεστήσατο
μέλλουσαν είναι κτήμα ες αεί . Οι γαρ λόγοι του Τυανέως
εξήνθησαν κατά τους Αδώνιδος κήπους, και οι Απολλωνίειοι
λεγόμενοι (1 ) εν βραχεί εξέλιπον. Ίσως εί υπό Νέρωνος και υπό
Δομετιανού ανεσκολοπίσθη, έσωσεν άν της διδαχής την μνή
μην ο ύστερον αιών, και έσχεν άν Απολλώνιος απογόνους τους
αν μάλιστα βούλoιντο οι διδάσκοντες, τους κατά τον νούν και
την ψυχήν λέγω . Αλλά δεϊ έχειν ποτέ το εαυτής πέρας την
διατριβήν . Σκόπει ούν μη μεγαλόφωνον αυτόν του εν τους τρό
πους καλού κάγαθού υποφήτης και άμα γόητα των θεουργών
είναι επαγγελλομένων αποφηνάμενοι , ου φαυλοι διαιτηταί
>

δόξωμεν είναι.
( 0 ) Φιλοστρ. Απ. Η', κα'.
 VIDI AC PERLEGI .

Lutetia Parisiorum , in Sorbona, a . d . vi Id . Septemb.

ann . M. DCCC . LXIII .

Facultatis Litterarum in Academia

Parisiensi Decanus,

J. VICT. LE CLERC.

TYPIS MANDETUR .

Parisiensis Academiæ Rector ,

A. MOURIER.
1
 ΠΙΝΑΞ ΤΩΝ ΕΜΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ .

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α '. Περί των παλαιτέρων παρά τους

Έλλησι και τους Ρωμαίοις θεολογιών και θρη
σκειών , μάλιστα ως προς τους τρόπους και τον
βίον θεωρουμένων .
Εν σελίδα τη 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β '. Πώς, της Ελλάδος γλώσσης ανά

την οικουμένην διασπαρείσης , θεολογιών και
φιλοσοφιών επιμιξίαι προς αλλήλας εγένοντο.
Σελ. 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ '. Περί των καινών θρησκειών των

από της Ανατολής εις τους Έλληνας και τους
Ρωμαίους παρεισαχθεισών.
Σελ . 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ '. Περί της τότε θεοληψίας και θαυ

ματουργίας και άλλης δεισιδαιμονίας .
Σελ . 44

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε '. Περί της ηθικής φιλοσοφίας όποία

ήν εν τη πρώτη και τη δευτέρα μετά Χριστόν
εκατονταετηρίδι.
Σελ . 57
 - 160

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς '. Περί της τότε αστρολογιας.

76
Σελ .

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ '. Πώς διέκειντο οι Ρωμαίοι αυτο

κράτορες προς τας θρησκείας και την φιλοσοφίαν
από Σεβαστού εις Α' ντωνίνον τον Σεβήρου.
Σελ . 86

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Η '. Τίνες και τίνα πάλαι έγραψαν

περί Απολλωνίου του Τυανέως.
Σελ . 92

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ '. Περί Απολλωνίου του Τυανέως,

και τα περί αυτού νομιστέον .
Σελ . 110

και
ΤΕΛΟΣ .

SAINT- CLOUD . IMPRIMERIE DE Mme ve BELIN .