Damian Waszak

(Kalisz)

Joppa, 67 r. Morski epizod powstania w Judei

Abstrakt
Artykuł przedstawia jeden z epizodów z dziejów starożytnej Joppy (ob. Tel
Awiw-Jafa) oraz powstania żydowskiego w Judei (66–74 r.). Pomimo tego, że
miasto zostało zniszczone przez siły cesarskie jesienią 66 r., zostało ponownie
zajęte przez Żydów latem następnego roku. Nowi mieszkańcy portu zbudowa-
li improwizowaną flotę, która rozpoczęła wypady morskie; objęły swym zasię-
giem okoliczne wody. Działania te spotkały się z reakcją strony rzymskiej, któ-
ra wysłała przeciwko miastu ekspedycję karną. Kres flotylli żydowskiej położył
jednak nie oręż sił cesarskich, ale wiatr zwany Czarnym Boreaszem. Sama Jop-
pa została ponownie zrujnowana przez Rzymian, którzy osadzili w niej własny
garnizon, aby zabezpieczał miasto przed ponownym zajęciem przez powstań-
ców żydowskich.

Słowa kluczowe: powstanie w Judei (66–74), Judea, Joppa, Gajusz Cestiusz

Gallus, Wespazjan, piractwo, żegluga żydowska

Abstract
The article presents an episode in the history of the ancient city of Joppa (mo-
dern-day Tel-Aviv-Yafo) and the Jewish revolt, which took place in Judea be-
tween 66 and 74 CE. Despite the city’s destruction at the hands of Roman for-
ces in the autumn of 66 CE, the area was retaken by the Jews in the summer
of the following year. Its new inhabitants improvised a fleet to launch sea raids
into neighbouring areas. The Roman response to these raids was a penal expe-
dition against the city. It was not the might of the Roman army that put an end
22 Damian Waszak

to the Jewish fleet, however, but a wind known as the Black Boreas. Joppa it-
self was again razed by the Romans, who placed a garrison there to prevent the
area from falling into the hands of Jewish insurgents.

Key words: Great Revolt (66–74), Judea, Joppa, Gaius Cestius Gallus, Vespa-
sian, piracy, Jewish maritime history

W połowie września 66 r., w kilka miesięcy po wybuchu powstania żydow-

skiego w Judei1, namiestnik Syrii – Gajusz Cestiusz Gallus (Caius Cestius Gal-
lus) – wymaszerował z Antiochii (ob. Antakya), w której skoncentrował swoje
oddziały, do Ptolemais (ob. Akka)2. Na początku października pomaszerował
do Cezarei Nadmorskiej (ob. Cezarea), skąd zamierzał rozpocząć działania
przeciwko buntownikom3.

Pierwszy atak na JoPPę (66 r.)4

Jedno z pierwszych uderzeń sił rzymskich zostało skierowane przeciwko Jop-

pie (ob. Tel Awiw–Jafa), portowi położonemu w płd. części wybrzeża rzym-
skiej Judei5. Miasto miały zdobyć z zaskoczenia i obsadzić bliżej nieokre-
ślone jednostki wydzielone z armii Cestiusza, dowodzone przez nieznanego

1
Szerzej o powstaniu w Judei: J. J. Bloom, The Jewish revolts against Rome, A.D. 66–135:
A Military Analysis, Jefferson–London 2010, s. 16–178; M. Byra, Powstanie w Judei 66–74 n.e.,
Zabrze 2011; S. Mason, A History of the Jewish War, A.D. 66–74, New York 2016; S. Sheppard,
The Jewish Revolt, AD 66–74, Oxford 2013.
2
Joseph., Bell. Iud., 2.18.9 (tamże wykaz sił, które prowadził ze sobą Cestiusz Gallus).
3
O kampanii namiestnika Syrii w Judei: Joseph., Bell. Iud., 2.18.9–19.9; M. Gichon, Ce-
stius Gallus’s Campaign in Judaea, „Palestine Exploration Quarterly” 1981, 113, 1, s. 39–62.
Joseph., Bell. Iud., 2.18.10.
4
W nielicznych wypadkach pierwsze uderzenie na to miasto jest datowane na 67 r.: J. Ka-
plan, The Archaeology and History of Tel Aviv-Jaffa, „The Biblical Archaelogist” 1972, 35, 3,
s. 91.
5
Dzieje, opis portu i rola gospodarcza Joppy w starożytności: Joseph., Bell. Iud., 3.9.3;
B. Isaac, Ioppe ‘nos.’ 2172–2262: Introduction, [w:] Corpus Inscriptionum Iudaeae/Palestinae,
III: South Coast 2161–2648, ed. W. Ameling et al., Berlin–Boston 2014, s. 19–31; J. Kaplan,
op. cit., s. 72–95; R. Patai, The Children of Noah: Jewish Seafaring in Ancient Times, Prince-
ton 1999, s. 146–149; Z. Safrai, The Economy of Roman Palestine, London–New York 1994,
s. 125, 153, 223; S. Tolkowsky, The Gateway of Palestine: A History of Jaffa, London 1924,
s. 1–74. Wykaz i omówienie pozostałych portów w prowincji Judei: R. Patai, op. cit., s. 143–
146, 150–154.
Joppa, 67 r. morski epizoD poWstania W JuDei 23

dowódcę. W razie niepowodzenia formacje rzymskie miały oczekiwać na

przybycie sił głównych6.
Oddziały detaszowane wyruszyły z Cezarei Nadmorskiej przeciwko Jop-
pie zarówno drogą lądową, jak i morską7. Józef Flawiusz, autor Wojny żydow-
skiej, nie podał jednak żadnych informacji o tym, aby namiestnik otrzymał
wsparcie ze strony stacjonującej w Egipcie classis Alexandrina. Nie można
jednak wykluczyć, że „egipska” flota prowincjonalna wspomogła siły rzym-
skie w Judei8. Prawdopodobnie jednak jednostki dla grupy „morskiej” zosta-
ły przekazane przez społeczność grecką Cezarei Nadmorskiej. Gdy Rzymianie
dotarli do Joppy, zaatakowali ją od strony lądu i morza, i – być może przy po-
mocy zamieszkałych w mieście Greków – wdarli się do miasta9. Mieszkańcy
zaskoczeni tym dwustronnym uderzeniem nie mieli ani czasu na przygotowa-
nie obrony, ani na ucieczkę. Napastnicy dokonali masakry ludności, w trakcie
której zdaniem historyka żydowskiego zginęło 8400 osób10. Następnie Rzy-
mianie ograbili i spalili port11.

Przyczyny zruJnowania miasta

Powody, dla których Rzymianie zniszczyli Joppę, pozostają niejasne. Józef

Flawiusz nie przekazał żadnej wzmianki o tym, aby to miasto opowiedziało

6
Joseph., Bell. Iud., 2.18.10.
7
Ibidem.
8
Za jej udziałem w tym konflikcie opowiedział się np.: M. Pitassi, The Navies of Rome, Wo-
odbridge 2009, s. 238, przyp. 33. Zdaniem Williama Tarna siły cesarskie, dowodzone już przez
Wespazjana, wspierała inna flotylla rzymska – classis Syriaca: W. W. Tarn, The Roman Navy,
[w:] A Companion to Latin Studies, ed. J.E. Sandys, Cambridge 1910, s. 498. Badacze prezentu-
ją różne stanowiska co do początków tej floty. Ta powstała prawdopodobnie za czasów cesarza
Hadriana. Pierwsze poświadczone źródłowo informacje o tej flotylli pochodzą dopiero z okresu
panowania tego władcy: M. Gichon, op. cit., s. 48, przyp. 42; M. Reddé, Mare Nostrum. Les in-
frastructures, le dispositif et l’histoire de la marine militaire sous l’empire romain, Rome 1986,
s. 493; Ch. G. Starr jr, The Roman Imperial Navy, 31 B.C. – 324 A.D., Ithaca 1941, s. 114–115;
P. Thomsen, Die römische Flotte in Palästina-Syrien, „Beiträge zur biblischen Landes – und Al-
tertumskunde” 1949, 68, 1, s. 81.
9
Joseph., Bell. Iud., 2.18.10.
10
Joseph., Bell. Iud., 2.18.10; A. Ecker, The Coinage of Jaffa in the Roman Period, „The
Israel Numismatic Journal” 2010, 17, s. 153 (autor przedstawił wątpliwy pogląd, że namiestnik
Syrii uśmierzył niepokoje w porcie poprzez rzekomą rzeź i zrujnowanie miasta).
11
Ślady zniszczeń dokonanych przez Rzymian zostały odnalezione podczas prac wykopali-
skowych prowadzonych przez archeologów izraelskich na terenie starożytnej Joppy: J. Kaplan,
op. cit., s. 91.
24 Damian Waszak

się po stronie powstania12. Przypuszczalnie więc ludność żydowska, która sta-

nowiła przeważającą część populacji portu13, podobnie jak jej pobratymcy ze
Scythopolis (ob. Bet Sze’an)14, pozostała wierna cesarstwu. Potwierdzałby to
brak w Wojnie żydowskiej jakichkolwiek informacji o aktach odwetu ze stro-
ny tamtejszych Żydów wobec nieżydowskich mieszkańców miasta. Działania
te stanowiły bowiem odpowiedź strony żydowskiej na pogromy dokonywa-
ne na początku powstania przez ludność pogańską w różnych częściach Judei
i Syrii15. Można to tłumaczyć tym, że od czasów hellenistycznych Joppa sta-
nowiła zarówno miejsce osiedlania się Greków16, jak i jeden z ośrodków helle-
nizacji Żydów17. Przede wszystkim zaś wieloletnimi pokojowymi stosunkami
obu tych społeczności. Jednakże nawet prorzymska postawa nie zapewniała
pełnego bezpieczeństwa. Za przykład może posłużyć późniejszy los popula-
cji żydowskiej ze wspomnianego Scythopolis, która pomimo wspólnej walki
przeciwko powstańcom została podstępnie wymordowana przez pogańskich
współmieszkańców18.
Badacze tłumaczą zniszczenie portu przez siły cesarskie tym, że te za-
mierzały zlikwidować potencjalną bazę wypadową buntowników, która sta-
nowiłaby zagrożenie dla ich lądowych i morskich linii komunikacyjnych
i zaopatrzeniowych19. O ile w odniesieniu do tras lądowych hipoteza ta jest
prawdopodobna i można ją przyjąć bez większych zastrzeżeń. Ponieważ po-
wstańcy z Joppy mogli zagrozić nie tylko biegnącej wzdłuż wybrzeża via

12
Pomimo tego niektórzy uczeni podkreślają, że miasto powstało przeciwko Rzymianom,
przykładowo: A. Ecker, op. cit., s. 153; J. Kaplan, op. cit., s. 91.
13
Y. Arbel, The Jews of Jaffa in the Roman Period: The Archaeological Evidence, [w:] Arise,
walk through the land: Studies in the Archaeology and History of the Land of Israel in Memory of
Yizhar Hirschfeld on the Tenth Anniversary of his Demise, ed. J. Patrich, O. Peleg-Barkat, E. Ben-
-Yosef, Jerusalem 2016, s. 175; B. Isaac, op. cit., s. 28; R. Patai, op. cit., s. 149; E. M. Smallwood,
The Jews under Roman Rule: From Pompey to Diocletian, Leiden 1976, s. 473.
14
Joseph., Bell. Iud., 2.18.3.
15
Ibidem, 2.18.1–3, 5. W niektórych miejscowościach Żydzi uniknęli rzezi, ponieważ zosta-
li uwięzieni bądź wzięci w obronę przez ich pogańskich mieszkańców: ibidem, 2.18.5.
16
J. Kaplan, H. Ritter-Kaplan, Jaffa, [w:] The New Encyclopedia of Archaeological Excava-
tions in the Holy Land, II, ed. E. Stern, Jerusalem 1993, s. 655.
17
Obecność i wpływy kulturalne ludności greckiej (i pogańskiej w ogóle) w mieście po-
twierdzają znaleziska archeologiczne: J. Kaplan, op. cit., s. 88; J. Kaplan, H. Ritter-Kaplan,
op. cit., s. 656.
18
Joseph., Bell. Iud., 2.18.3.
19
M. Gichon, op. cit., s. 47–48; S. Mason, op. cit., s. 331; G. T. Radan, The Strategic and
Commercial Importance of Jaffa, 66–69 CE, [w:] Mediterranean Cities: Historical Perspec-
tives, ed. I. Malkin, R. L. Hohlfelder, London 1988, s. 74–75; S. Sheppard, op. cit., s. 25;
E. M. Smallwood, op. cit., s. 55. W tychże opracowaniach również o innych przypuszczalnych
przyczynach zrujnowania Joppy przez Rzymian.
Joppa, 67 r. morski epizoD poWstania W JuDei 25

Maris czy innym arteriom położonych w płd. Judei, ale również tyłom wojsk
Gallusa. To w kwestii szlaków morskich wydaje się ona dość wątpliwa. Z jed-
nej strony sam Józef Flawiusz nie wspomniał w swojej Wojnie żydowskiej, aby
Żydzi mieli jakiekolwiek plany skierowane przeciwko żegludze rzymskiej.
Z drugiej natomiast siły cesarskie w Judei były w stanie dość łatwo uzyskać
przewagę na morzu i rozpocząć własne operacje morskie przeciwko powstań-
com. Rzymianie mieli bowiem do dyspozycji zarówno okręty classis Alexan-
drina, jak i statki, które mogły im dostarczyć miasta portowe Judei i Syrii, za-
mieszkane w głównej mierze przez sprzyjającą im ludność grecką. Jednostki
te wzmocniłyby liczebnie bądź zastąpiły okręty tej floty.
Możliwe, że Joppa została obrócona w ruinę w wyniku rozkazu wydane-
go przez dowódcę oddziału wydzielonego bądź niesubordynacji jego żołnie-
rzy. Niewykluczone jednak, że była to celowa akcja sił cesarskich, która miała
na celu nie tylko neutralizację niepewnego dla nich ośrodka, ale również osła-
bienie ducha oporu wśród powstańców i zmuszenie ich do szybszej uległości.
Większe zastanowienie budzą natomiast powody, dla których Rzymianie
nie obsadzili tego portu. Zwłaszcza że był to ich pierwotny zamiar20. Miasto,
tak ważne pod kątem strategicznym, mogli wykorzystać zarówno jako dobry
punkt oparcia w płd. Judei, jak i bazę zaopatrzeniową. Być może strona rzym-
ska uznała, że bunt w Judei zostanie wkrótce stłumiony. Natomiast opustosze-
nie i zniszczenie Joppy skutecznie zniechęci powstańców do ponownego za-
jęcia miasta. Wydarzenia z 67 r. pokazały, że działania Rzymian okazały się
błędne i krótkowzroczne.

drugi atak na JoPPę (67 r.)21

W wyniku niepowodzeń strony rzymskiej w 66 r. doszło do zmiany głównodo-

wodzącego sił cesarskich w Judei. Dotychczas sprawującego tę godność Ce-
stiusza Gallusa zastąpił, z rozkazu cesarza Nerona, Tytus Flawiusz Wespazjan

20
Joseph., Bell. Iud., 2.18.10.
21
Do kampanii przeciwko Joppie doszło pod koniec lipca bądź na przeł. lipca i sierpnia 67 r.
Przypuszczalnie zaś pocz. sierpnia tego roku. Samo wydarzenie bywa niekiedy datowana na 68,
69 bądź 70 r.: E. Churchill Semple, Pirate Coast of the Mediterranean Sea, „Geographical Re-
view” 1916, 2, 2, s. 140; J. Jundziłł, Rzymianie a morze, Bydgoszcz 1991, s. 21; B. Levick, Ve-
spasian, London–New York 1999, s. 33; G. T. Radan, op. cit., s. 74; P. de Souza, Piraci w świe-
cie grecko-rzymskim, przeł. J. Lang, Zakrzewo 2008, s. 250; S. Tolkowsky, The Destruction of
the Jewish Navy at Jaffa in the Year 68 A.D., „Palestine Exploration Fund Quarterly Statement”
1928, 60, 3, s. 156–157 (z toku lektury tekstu wynika, że autor, wbrew dacie podanej w tytule,
opisał wydarzenia z 67 r.); idem, The Gateway of Palestine…, s. 68.
26 Damian Waszak

(Titus Flavius Vespasianus)22. Nowy wódz objął swoje stanowisko na począt-

ku 67 r., a wypełnianie obowiązków rozpoczął od przeprowadzenia kampanii
wiosennej w Galilei23. Pod koniec lipca tego roku dowodzący rozesłał swoje
wojska na leża zimowa. Sam Wespazjan wraz z legionami – V Macedonica i X
Fretensis – stanął w Cezarei Nadmorskiej, XV Apollinaris natomiast – w poło-
żonym w dolinie Jordanu Scythopolis24.

zaJęcie miasta Przez Żydów

Kiedy Rzymianie przygotowywali się do zimowania, Joppa została zajęta

przez Żydów, którzy prowizorycznie odbudowali miasto25. Autor Wojny ży-
dowskiej sądził, że miasto zaludnili i uczynili swoją bazą przeciwko Rzymia-
nom uchodźcy, którzy w wyniku działań wojennych zostali zmuszeni do opusz-
czenia swoich domów26. Przypuszczalnie jednak nowa ludność portu dzieliła
się na dwie odmienne grupy27. Pierwszą z nich stanowili prawdziwi wychodź-
cy, którzy poszukiwali nowego schronienia. Drugą natomiast powstańcy, któ-
rzy zamierzali kontynuować opór przeciwko siłom cesarskim28.
Niektórzy badacze są zdania, że wspomniani Żydzi wywodzili się ze spu-
stoszonej przez Rzymian Galilei, konkretnie z przedstawicieli społeczności
kupieckich i rybackich znad jeziora Genezaret29. Według nich obie grupy po-
siadały odpowiednie umiejętności szkutnicze i żeglarskie, które umożliwiły
im rozwinięcie działalności pirackiej w Joppie30. Przeciwko prezentowanym
22
Joseph., Bell. Iud., 3.1.2–3.
23
O działaniach Wespazjana w Judei: ibidem, 3.2.4, 4.1–2, 6.1–8.9.
24
Ibidem, 3.9.1.
25
Ibidem, 3.9.2.
26
Ibidem.
27
Podział na dwie grupy występuje również w: A. Kasher, Jews and Hellenistic Cities in
Eretz-Israel: Relations of the Jews in Eretz-Israel with the Hellenistic Cities during the Second
Temple Period (332 BCE – 70 CE), Tübingen 1990, s. 302.
28
Uczeni zaznaczają w swoich publikacjach obecność albo jednej, albo drugiej z tych grup:
J. J. Bloom, op. cit., s. 129; J. Kaplan, op. cit., s. 91; S. Manning, A War at Sea? – The Victo-
ria Navalis, „Ancient Warfare” 2014, 5, s. 16; J. Nicols, Vespasian and the ‘partes Flavianae’,
Wiesbaden 1978, s. 50; H. A. Ormerod, Piracy in the Ancient World, Liverpool–London 1924,
s. 31; M. Pitassi, op. cit., s. 238; E. M. Smallwood, op. cit., s. 309.
29
J. J. Bloom, op. cit., s. 129; P. Culham, Piracy during the First Jewish War, [w:] New
Interpretations in Naval History: Selected Papers from Seventeenth McMullen Naval History
Symposium Held at the United States Naval Academy, 15–16 September 2011, ed. M. O. Jones,
Newport 2016, s. 3–5 (prawdopodobnie z Sefforis, Tyberiady i Tarichei); G. T. Radan, op. cit.,
s. 80; S. Sheppard, op. cit., s. 39.
30
Vide: przyp. 28.
Joppa, 67 r. morski epizoD poWstania W JuDei 27

hipotezom przemawia brak jakichkolwiek wzmianek o miejscu pochodzenia

nowej populacji portu. Poza tym brakuje przekonujących argumentów, dla
których mieszkańcy Galilei zdecydowaliby się udać akurat do tego miasta.
Poszczególne ich grupy musiałyby pokonać nie tylko dystans dzielący je od
Joppy, ale co ważniejsze – tereny, które znajdowały się w zasięgu oddziałów
rzymskich stacjonujących zarówno na wybrzeżu, jak i w głębi lądu. Najpraw-
dopodobniej więc port został zasiedlony przez okoliczną ludność31. Być może
wśród przybyszów znaleźli się również jego poprzedni mieszkańcy, którzy
przetrwali rzeź z 66 r. Ludzie obeznani z żeglugą pochodzili zapewne z miast
portowych położonych na wybrzeżu Judei i to oni stanowili „kadry” dla floty
żydowskiej w Joppie32.

Piraci z JoPPy?

Józef Flawiusz podał, że nowi mieszkańcy Joppy, jako że nie mogli zapusz-
czać się w głąb kraju, który stał się dla nich wrogim, skierowali się ku morzu.
Zbudowali sobie sporą liczbę statków pirackich i czynili wypady rozbójnicze33.
Dziejopis żydowski uznał ich więc za piratów i przypuszczalnie celowo użył
tego określenia wobec nich34. Podkreślił tym samym, że jej mieszkańcy nie
byli buntownikami, lecz zwykłymi przestępcami, przeciwko którym siły ce-
sarskie podjęły słuszne i zdecydowane działania35.
Poniektórzy uczeni współcześni, zwłaszcza ci pochodzenia żydowskie-
go, są zdania, że nie byli to piraci, a raczej członkowie floty powstańczej,
którzy uczynili to miasto swoją bazą wypadową przeciwko żegludze rzym-
skiej (głównie z transportami zboża)36. Należy jednak zaznaczyć, że flotyl-
la miała charakter improwizowany. Port w Joppie oraz znajdująca się w nim
31
M. Byra, op. cit., s. 165 (stwierdził ogólnie, że przybywali z innych terenów).
32
Podkreślił to: A. Kasher, op. cit., s. 302–303, który uważał, że żeglarze z Joppy mogli się
wywodzić spośród wychodźców z Cezarei Nadmorskiej i Dor.
33
Joseph., Bell. Iud., 3.9.2 (przeł. J. Radóżycki ze zmianami autora).
34
O terminie „pirat” i jego zastosowaniu w źródłach greckich i rzymskich: P. de Souza,
op. cit., s. 19–31.
35
Inne opinie na temat użycia przez historyka żydowskiego wyrażenia „piraci”: S. Manning,
op. cit., s. 16; S. Tolkowsky, The Destruction of the Jewish Navy…, s. 161–162 (autor oskar-
żył przy tym twórcę Wojny żydowskiej, że ten marginalizował osiągnięcia floty powstańczej).
36
J. J. Bloom, op. cit., s. 129; J. Kaplan, op. cit., s. 91; S. Manning, op. cit., s. 16; R. Patai,
op. cit., s. 80; M. Pitassi, op. cit., s. 238; M. Stern, The Period of the Second Temple, [w:] A Hi-
story of the Jewish People, ed. H. H. Ben-Sasson, trans. G. Weidenfeld, Cambridge 1976, s. 301;
S. Tolkowsky, The Destruction of the Jewish Navy…, s. 161. Przy czym poniektórzy ucze-
ni przyjęli za Józefem Flawiuszem, że mieszkańcy Joppy zajęli się piractwem, przykładowo:
28 Damian Waszak

infrastruktura i zapasy uległy zniszczeniu w 66 r. Pozbawieni odpowiedniego

zaplecza materiałowego i szkutniczego powstańcy byli w stanie zbudować tyl-
ko niewielkie jednostki, przeważnie łodzie rybackie37.
Nie można przy tym wykluczyć, że przekaz Józefa Flawiusza o rozbój-
nikach morskich i drugim zniszczeniu Joppy jest zmodyfikowaną wersją jego
pierwszego opisu upadku tego miasta38. Zdają się to potwierdzać liczne podo-
bieństwa występujące w obu relacjach, na przykład, że populacja miasta ule-
gła unicestwieniu, z tym iż z dwóch różnych powodów, port został zajęty przez
Rzymian bez walki, a następnie uległ zrujnowaniu, czy równa liczba ofiar, po-
mniejszona o połowę w drugim przekazie.
Przypuszczalnie dziejopis żydowski poprzez odwołanie do piratów na-
wiązywał również do morskich i pirackich tradycji Joppy. Te ostatnie odnoto-
wał, tworzący kilkadziesiąt lat wcześniej od Józefa Flawiusza, w swojej „Geo-
grafii” grecki geograf Strabon39.

działalność floty PowstańczeJ

Wedle Józefa Flawiusza morskie wyprawy łupieskie, które wychodziły z Jop-

py, dotknęły wód przybrzeżnych leżących pomiędzy Egiptem, Fenicją i Sy-
rią40. W jego opinii były one tak skuteczne, że sparaliżowały tamtejszą komu-
nikację morską41. Prawdopodobnie jednak historyk żydowski, a za nim wielu
współczesnych uczonych42, przesadnie ocenił sukcesy i niebezpieczeństwo, ja-
kie stanowiła dla lokalnej żeglugi improwizowana flota żydowska. Ponieważ

J. Nichols, op. cit., s. 50; S. Sorek, The Jews against Rome: War in Palestine, AD 66–73, Lon-
don–New York 2008, s. 84.
37
P. Culham, op. cit., s. 5–6 (sądzi, że mogły to być łodzie zwane skafa). Niektórzy bada-
cze są zdania, że były to jednostki kupieckie i rybackie, które mogły zostać pozyskane drogą
kradzieży bądź rekwizycji: J. J. Bloom, op. cit., s. 129; D. Seward, Jerusalem’s Traitor: Jose-
phus, Masada and the Fall of Judea, Cambridge 2009, s. 105; S. Sheppard, op. cit., s. 39. Wy-
kaz i omówienie typów łodzi i statków używanych przez Żydów: R. Patai, op. cit., s. 41–45.
38
Vide dla porównania: Joseph., Bell. Iud., 2.18.10, 3.9.2–3.
39
Strab., Geog., 16.2.28.
40
Joseph., Bell. Iud., 3.9.2.
41
Ibidem. Zdaniem niektórych uczonych działaniom tym mogły sprzyjać warunki pogo-
dowe. Wiatry okresowe (etezyjskie), które występują na tych wodach w okresie letnim i wie-
ją z kierunku płn.-zach., w starożytności zmuszały statki do żeglowania bliżej linii brzego-
wej: J. J. Bloom, op. cit., s. 129; M. Gichon, op. cit., s. 47–48; G. T. Radan, op. cit., s. 76–77;
E. M. Smallwood, op. cit., s. 309; S. Tolkowsky, The Destruction of the Jewish Navy…, s. 155.
42
Dla przykładu: J. Kaplan, op. cit., s. 91; D. Seward, op. cit., s. 105; S. Sorek, op. cit., s. 84;
Ch. G. Starr jr., op. cit., s. 114; S. Tolkowsky, The Destruction of the Jewish Navy…, s. 157–158.
Joppa, 67 r. morski epizoD poWstania W JuDei 29

główne transporty egipskiego zboża były konwojowane przez okręty classis

Alexandrina43. Przede wszystkim jednak strona rzymska, jak już wspomniano
powyżej, miała siły i środki, aby bez większych przeszkód uzyskać nad bun-
townikami przewagę na morzu. Siły cesarskie nie miały więc powodów, aby
obawiać się zagrożenia ze strony żeglugi żydowskiej.
Historyk żydowski nie skonkretyzował, jak długotrwała była aktywność
flotylli powstańczej z Joppy. Wbrew opinii Samuela Tolkowsky’ego, który
uważał, iż utrzymywała się przez kilka tygodni44, zapewne trwała dość krótko,
najwyżej kilkanaście dni. Przemawia za tym nie tylko bliskie położenie naj-
bliższego garnizonu rzymskiego zlokalizowanego w Cezarei Nadmorskiej, le-
żącej zaledwie nieco ponad 60 km na północ od tego portu. Nade wszystko zaś
szybka i zdecydowana reakcja głównodowodzącego sił cesarskich w Judei.
W tym miejscu wypada się odnieść do hipotezy, którą wysnuł węgier-
ski archeolog George Tivadar Radan. Jego zdaniem do działań powstańców
z Joppy przyłączyli się pośrednio przedstawiciele diaspory żydowskiej z egip-
skiej Aleksandrii45. Według niego ci mieli m.in. prowadzić akcje sabotażowe
skierowane przeciwko rzymskim transportom zboża46. Brak świadectw źródło-
wych uniemożliwia potwierdzenie tego przypuszczenia. Wydaje się to jednak
mało prawdopodobne. Zwłaszcza że latem 66 r. Grecy aleksandryjscy sprowo-
kowali rozruchy wśród tamtejszych Żydów, które zostały następnie krwawo
stłumione przez oddziały rzymskie47. Spacyfikowana diaspora aleksandryjska
– w obawie przed kolejnymi aktami przemocy zarówno ze strony armii, jak
i pogańskich współmieszkańców – nie mogła, nawet konspiracyjnie, wspomóc
swoich pobratymców z Joppy.

zagłada floty ŻydowskieJ w JoPPie

Wódz rzymski, wkrótce potem gdy dowiedział się o zajęciu portu przez Żydów,
skierował przeciwko nim oddziały piesze i konne, które zostały wyodrębnione

43
Było to jedno z głównych zadań tej floty: Ch. G. Starr jr., op. cit., s. 110.
44
S. Tolkowsky, The Destruction of the Jewish Navy…, s. 158.
45
G. T. Radan, op. cit., s. 79–80. Zarys dziejów diaspory żydowskiej w Egipcie w okresie
rządów rzymskich do momentu wybuchu powstania w Judei przedstawił: J. Mélèze-Modrze-
jewski, The Jews of Egypt: From Rameses II to Emperor Hadrian, trans. R. Cornman, Philadel-
phia 1995, s. 161–183.
46
G. T. Radan, op. cit., s. 80; S. Tolkowsky, The Destruction of the Jewish Navy…, s. 157
(sądził, że aleksandryjscy kupcy i żeglarze pochodzenia żydowskiego, ze względu na wypady
wychodzące z Joppy, mogli mieć pretekst, aby nie wysyłać swoich jednostek w morze).
47
Joseph., Bell. Iud., 2.18.7–8.
30 Damian Waszak

z sił stacjonujących w Cezarei Nadmorskiej48. Dowódca tych formacji nie zo-

stał wymieniony z imienia49. Druga wyprawa przeciw Joppie, tak jak pierwsza,
nie otrzymała wsparcia od strony morza50. Najwidoczniej Wespazjan uznał, że
siły lądowe w zupełności wystarczą, aby odzyskać ten port. Obrońcy miasta na
wieść o zbliżaniu się wojsk cesarskich nie zdecydowali się na stawienie oporu
napastnikom. Przypuszczalnie zrobili to z powodu słabości miejskich umoc-
nień, które nie zostały w pełni odbudowane, a także dużej liczby uchodźców
przebywających wówczas w mieście. Następnie wycofali się na znajdujące się
w porcie łodzie, na których wypłynęli poza zasięg broni miotającej, i na nich
spędzili noc51. Nie niepokojone przez nikogo siły rzymskie wkroczyły wieczo-
rem do opuszczonej Joppy.
Następnego dnia nad ranem w jednostki powstańców uderzył wiatr zwa-
ny Czarnym Boreaszem52. Wicher miotał łodzie na siebie, które albo tonęły od
razu na morzu, albo zagnane w stronę lądu rozbijały się o jego skaliste wybrze-
że. Jednostki, które próbowały wypłynąć na pełne morze, były zatapiane przez
wzburzone fale. Niektórzy spośród uciekinierów, aby uniknąć śmierci z rąk
żywiołu, popełniali samobójstwo. Ci, którzy zostali porwani przez fale i dotar-
li do brzegu, byli mordowani przez oczekujących na nich żołnierzy rzymskich.
Brzeg morski był usłany zwłokami potopionych i zabitych, a znaczna część
morza zaczerwieniła się od krwi ofiar. Rzymianie naliczyli potem 4200 ciał53.
Ogólna liczba ofiar po stronie żydowskiej musiała być jednak znacznie wyż-
sza. Nie wiadomo, ilu zwłok nie udało się Rzymianom odnaleźć i policzyć, po-
nieważ utonęły bądź zostały porwane przez morze.
Wkrótce potem strona rzymska zrównała całe miasto z ziemią, prócz
akropolu, który stał się siedzibą rzymskiego garnizonu złożonego z konnicy
i małego oddziału piechoty54. Siły te strzegły pozostałości Joppy, aby te nie
48
Ibidem, 3.9.2.
49
Można się spotkać z poglądem, że wyprawą dowodził osobiście Wespazjan: S. Sheppard,
op. cit., s. 39; D. Steward, op. cit., s. 105.
50
Badacze różnie tłumaczą tę sytuację, m.in. panującymi wtedy warunkami pogodowymi:
M. Gichon, op. cit., s. 48, przyp. 42; J.D. Grainger, Syrian Influences in the Roman Empire to AD
300, London–New York 2018, s. 130; R. Patai, op. cit., s. 80; M. Pitassi, op. cit., s. 238, przyp.
33; G. T. Radan, op. cit., s. 81; P. de Souza, op. cit., s. 250. Menahem Stern wysnuł dość wątpli-
wą i niepotwierdzoną źródłowo hipotezę, że Rzymianie odnieśli zwycięstwo w wyniku bitwy
morskiej: M. Stern, op. cit., s. 301.
51
Joseph., Bell. Iud., 3.9.2.
52
Joseph., Bell. Iud., 3.9.3 (tamże pełny opis burzy); J. Jundziłł, op. cit., s. 21.
53
Joseph., Bell. Iud., 3.9.3.
54
Joseph., Bell. Iud., 3.9.4; A. Kasher, op. cit., s. 303 (autor uważał, że oddziały jazdy, któ-
re stanowiły część obsady Joppy, zwerbowano prawdopodobnie spośród członków milicji miast
greckich).
Joppa, 67 r. morski epizoD poWstania W JuDei 31

zostały ponownie zajęte przez Żydów, a także prowadziły wyprawy łupieskie,

które w krótkim czasie spustoszyły okoliczne tereny55.

Podsumowanie

Flota powstańcza utworzona przez Żydów w Joppie była tworem efemerycz-

nym. Bez wsparcia pozostałych sił powstańczych nie mogła samodzielnie
oprzeć się przewadze sił cesarskich na lądzie i morzu. W dłuższej perspekty-
wie była więc skazana na klęskę. Jej kres położył zresztą nie oręż rzymski, lecz
zjawisko atmosferyczne w postaci silnego wichru. Rzymianie – po zniszcze-
niu i obsadzeniu miasta – pozbawili powstańców dostępu do morza. Tym sa-
mym uniemożliwili im podjęcie powtórnej próby zorganizowania własnej flo-
ty. Sama obecność i działania prowadzone przez żeglugę żydowską nie miały
jednak większego wpływu na przebieg powstania w Judei. Jego losy rozstrzy-
gnęły się bowiem w wyniku walk lądowych, a nie morskich56.
Sama Joppa, choć uległa dwukrotnemu zniszczeniu, została odbudowa-
na przez Rzymian, którzy zmienili jej nazwę na Flavia Ioppa57. Ponadto zasie-
dlono ją nowymi mieszkańcami. Pomimo tego ludność żydowska była nadal
obecna w mieście. Ślady jej bytowanie poświadczają znaleziska archeologicz-
ne w postaci inskrypcji i pochówków, odkryte na obszarze dzisiejszego Tel
Awiwu, na terenie starożytnej Joppy58.

55
Joseph., Bell. Iud., 3.9.4.
56
Inne epizody powstania związane z żeglugą rozegrały się na wodach śródlądowych – Je-
ziorze Genezaret oraz Morzu Martwym: Joseph., Bell. Iud., 3.10.9, 4.7.6; R. Patai, op. cit., s.
77–79; S. Wachsmann, The Sea of Galilee Boat: A 2000 Year Old Discovery from the Sea of Le-
gends, Cambridge 2000, s. 180–181.
57
A. Ecker, op. cit., s. 153 (archeolog izraelski, na podstawie dotychczasowych odkryć, nie
wyklucza, że szybka odbudowa miasta po zakończeniu powstania, jeśli nie była związana z jego
odrestaurowaniem dokonanym przez Wespazjana, wynikała z mniejszej skali zniszczeń, niż to
podał Józef Flawiusz); J. Kaplan, op. cit., s. 92.
58
Y. Arbel, op. cit., s. 177–178, 180; J. Kaplan, op. cit., s. 92–95; R.S. Notley, Greco-Roman
Jaffa and its historical background, [w:] The History and Archaelogy of Jaffa 1, ed. M. Peilstöc-
ker, A.A. Burke, Los Angeles 2011, s. 105. Wykaz odkrytych inskrypcji (głównie z III–VI w.)
zebrano i opublikowano w: Corpus Inscriptionum Iudaeae/Palestinae, III: South Coast 2161–
2648, ed. W. Ameling et al., Berlin–Boston 2014, s. 42–146 (nr-y 2174–2254).
32 Damian Waszak

Podziękowania

Autor chciałby podziękować dr. Yoavowi Arbelowi z Israel Antiquities Au-

thority w Jerozolimie za podzielenie się swoimi spostrzeżeniami i udostęp-
nienie swoich zbiorów. Dr. Michałowi Faszczy z Akademii Humanistycznej
im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku za zapoznanie się z tekstem i wszystkie
cenne uwagi. Dr. Annie de Vincenz z W.F. Albright of Archaeological Research
w Jerozolimie i dr. Tomaszowi Szelągowi z Uniwersytetu Pedagogicznego im.
KEN w Krakowie za pomoc przy zbieraniu materiałów do niniejszej publika-
cji oraz dr. Seanowi Manningowi za przekazanie swojego artykułu. Panu Jac-
kowi Biernackiemu z wydawnictwa Attyka za konsultacje natury redakcyjnej.

BiBliografia

Źródła
Corpus Inscriptionum Iudaeae/Palestinae, III: South Coast 2161–2648, ed.
W. Ameling et al., Berlin–Boston 2014.
Josephus, The Jewish War: Books 1–3, trans. H. St. J. Thackeray, London–Cam-
bridge 1956.
Josephus, The Jewish War: Books 4–7, trans. H. St. J. Thackeray, London–Cam-
bridge 1961.
Józef Flawiusz, Wojna żydowska, przeł. J. Radóżycki, wyd. III, Warszawa
1995.
Strabo, The Geography, VII: Books 15–16, trans. H. L. Jones, London–New
York 1930.

Opracowania
Arbel Y., The Jews of Jaffa in the Roman Period: The Archaeological Eviden-
ce, [w:] Arise, walk through the land: Studies in the Archaeology
and History of the Land of Israel in Memory of Yizhar Hirschfeld on
the Tenth Anniversary of his Demise, ed. J. Patrich, O. Peleg-Barkat,
E. Ben-Yosef, Jerusalem 2016, s. 173–184.
Bloom J. J., The Jewish revolts against Rome, A.D. 66–135: A Military Analy-
sis, Jefferson–London 2010.
Byra M., Powstanie w Judei 66–74 n.e., Zabrze 2011.
Churchill Semple E., Pirate Coast of the Mediterranean Sea, „Geographical
Review” 1916, 2, 2, s. 134–151.
Joppa, 67 r. morski epizoD poWstania W JuDei 33

Culham P., Piracy during the First Jewish War, [w:] New Interpretations in
Naval History: Selected Papers from Seventeenth McMullen Naval
History Symposium Held at the United States Naval Academy, 15–16
September 2011, ed. M. O. Jones, Newport 2016, s. 1–12.
Ecker A., The Coinage of Jaffa in the Roman Period, „The Israel Numismatic
Journal” 2010, 17, s. 151–176.
Gichon M., Cestius Gallus’s Campaign in Judaea, „Palestine Exploration Qu-
arterly” 1981, 113, 1, s. 39–62.
Grainger J. D., Syrian Influences in the Roman Empire to AD 300, London–
New York 2018.
Isaac B., Ioppe ‘nos.’ 2172–2262: Introduction, [w:] Corpus Inscriptionum Iu-
daeae/Palestinae, III: South Coast 2161–2648, ed. W. Ameling et al.,
Berlin–Boston 2014, s. 19–31.
Jundziłł J., Rzymianie a morze, Bydgoszcz 1991.
Kaplan J., The Archaeology and History of Tel Aviv-Jaffa, „The Biblical Ar-
chaelogist” 1972, 35, 3, s. 66–95.
Kaplan J., Ritter-Kaplan H., Jaffa, [w:] The New Encyclopedia of Archaeolo-
gical Excavations in the Holy Land, II, ed. E. Stern, Jerusalem 1993,
s. 655–659.
Kasher A., Jews and Hellenistic Cities in Eretz-Israel: Relations of the Jews in
Eretz-Israel with the Hellenistic Cities during the Second Temple Pe-
riod (332 BCE – 70 CE), Tübingen 1990.
Levick B., Vespasian, London–New York 1999.
Manning S., A War at Sea? – The Victoria Navalis, „Ancient Warfare” 2014,
5, s. 16–17.
Mason S., A History of the Jewish War, A.D. 66–74, New York 2016.
Mélèze-Modrzejewski J., The Jews of Egypt: From Rameses II to Emperor
Hadrian, trans. R. Cornman, Philadelphia 1995.
Nicols J., Vespasian and the ‘partes Flavianae’, Wiesbaden 1978.
Notley R. S., Greco-Roman Jaffa and its historical background, [w:] The Hi-
story and Archaelogy of Jaffa 1, ed. M. Peilstöcker, A. A. Burke, Los
Angeles 2011, s. 95–107.
Ormerod H. A., Piracy in the Ancient World, Liverpool–London 1924.
Patai R., The Children of Noah: Jewish Seafaring in Ancient Times, Prince-
ton 1998.
Pitassi M., The Navies of Rome, Woodbridge 2009.
Radan G. T., The Strategic and Commercial Importance of Jaffa, 66–69 CE,
[w:] Mediterranean Cities: Historical Perspectives, ed. I. Malkin,
R. L. Hohlfelder, London 1988, s. 74–86.
34 Damian Waszak

Reddé M., Mare Nostrum. Les infrastructures, le dispositif et l’histoire de la

marine militaire sous l’empire romain, Rome 1986.
Safrai Z., The Economy of Roman Palestine, London–New York 1994.
Seward D., Jerusalem’s Traitor: Josephus, Masada and the Fall of Judea,
Cambridge 2009.
Sheppard S., The Jewish Revolt, AD 66–74, Oxford 2013.
Smallwood E. M., The Jews under Roman Rule: From Pompey to Diocletian,
Leiden 1976.
Sorek S., The Jews against Rome: War in Palestine, AD 66–73, London–New
York 2008.
Souza de P., Piraci w świecie grecko-rzymskim, przeł. J. Lang, Zakrzewo 2008.
Starr jr Ch. G., The Roman Imperial Navy, 31 B.C. – 324 A.D., Ithaca 1941.
Stern M., The Period of the Second Temple, [w:] A History of the Jewish Pe-
ople, ed. H.H. Ben-Sasson, trans. G. Weidenfeld, Cambridge 1976,
s. 185–304.
Tarn W. W., The Roman Navy, [w:] A Companion to Latin Studies, ed. J.E. San-
dys, Cambridge 1910, s. 490–501.
Thomsen P., Die römische Flotte in Palästina-Syrien, „Beiträge zur biblischen
Landes – und Altertumskunde” 1949, 68, 1, s. 73–89.
Tolkowsky S., The Destruction of the Jewish Navy at Jaffa in the Year 68
A.D., „Palestine Exploration Fund Quarterly Statement” 1928, 60,
3, s. 153–163.
Tolkowsky S., The Gateway of Palestine: A History of Jaffa, London 1924.
Wachsmann S., The Sea of Galilee Boat: A 2000 Year Old Discovery from the
Sea of Legends, Cambridge 2000.