I.

WZORY STRUKTURALNE I SUMARYCZNE

1. Wzory strukturalne tlenków

Aby narysować wzór strukturalny tlenku jakiegoś pierwiastka musimy:

a) znaleźć wartościowość tego pierwiastka
b) jeśli wartościowość jest liczbą parzystą, to od symbolu danego
pierwiastka należy narysować tyle kresek, ile wynosi jego wartościowość,
grupując je parami

Rys 1 Chrom Cr – wartościowość VI

Teraz wystarczy na końcu każdej pary kresek umieścić symbol tlenu – O.

Rys.2 Tlenek chromu (VI)

1
 Widać, że tlenek chromu składa się z jednego atomu Cr i trzech atomów
O, co zapisujemy jako CrO3.

c) jeżeli wartościowość pierwiastka jest nieparzysta, to rysujemy dwa

symbole tego pierwiastka jeden pod drugim oraz odpowiednią liczbę kresek
oznaczających wartościowości, dbając aby od każdego symbolu wychodziła
liczba kresek równa jego wartościowości.

Rys. 3 Dwa atomy pięciowartościowego arsenu As(V)

Kreski dla których nie dało się skompletować pary, należy skierować w
jedno miejsce, tak jak na rysunku.
Teraz dorysowujemy tleny.

2
 Rys. 4 Tlenek arsenu(V)

Widać, że tlenek arsenu (V) składa się z dwóch atomów As i pięciu

atomów O, co zapisujemy As2O5

Poniżej przedstawiono po jednym wzorze tlenku dla każdej z ośmiu

możliwych wartościowości. Aby narysować tlenek innego pierwiastka należy
znaleźć jego wartościowość i zastąpić nim symbol pierwiastka na odpowiednim
rysunku.

Rys. 5 Tlenek potasu (I)

3
Rys. 6 Tlenek wapnia (II)

Rys. 7 Tlenek glinu (III)

Rys. 8 Tlenek ołowiu (IV)

4
Rys. 9 Tlenek fosforu (V)

Rys. 10 Tlenek siarki (VI)

5
Rys. 11 Tlenek manganu (VII)

Rys. 12 Tlenek osmu (VIII)

6
 2. Wzory sumaryczne tlenków

Tlenek pierwiastka o parzystej wartościowości ma wzór złożony z

symbolu tego pierwiastka i tlenu – O, po którym znajduje się indeks dolny –
liczba równa połowie wartościowości tego pierwiastka. Np. dla CrVI będzie to
CrO3.

Tlenek pierwiastka o nieparzystej wartościowości ma wzór złożony z

symbolu tego pierwiastka, po nim indeks dolny „2”, następnie symbol tlenu – O
z indeksem dolnym równym tej nieparzystej wartościowości.

3. Inne niż tlenki dwuatomowe związki

Wzór sumaryczny związku dwóch pierwiastków A i B o

wartościowościach odpowiednio x i y zapisujemy wstępnie jako AyBx. To
znaczy wartościowość A stoi za pierwiastkiem B i na odwrót. Jeżeli
wartościowości x i y mają jakiś wspólny podzielnik to należy powyższy wzór
skorygować, dzieląc x i y przez ten podzielnik. Np. dla AVI oraz BIV wzór
wstępny będzie A4B6 a ostateczny A2B3.
Od powyższych reguł bywają wyjątki, jak np. H2O2 , lub związki chemii
organicznej.

Mając dany wzór sumaryczny, wzór strukturalny zaczynamy rysować od

umieszczenia w kolumnie jeden pod drugim symboli pierwszego pierwiastka a
obok w drugiej kolumnie rozmieszczamy symbole drugiego pierwiastka.
Połączenie obu typów symboli wymaga trochę wyobraźni. Należy przy
tym pamiętać, by nie łączyć ze sobą symboli tego samego pierwiastka.

4. Wodorotlenki

Wodorotlenki składają się z atomu metalu oraz pewnej liczy grup

wodorotlenowych –OH. Grupy te są jednowartościowe, więc ich liczba jest
równa wartościowości metalu. I tak n-wartościowy metal A tworzy
wodorotlenek o wzorze A(OH)n.
Odpowiedni wzór strukturalny rysujemy tak:
Od symbolu metalu rysujemy tyle kresek, ile wynosi jego wartościowość.
Na końcu każdej kreski rysujemy symbol tlenu –O. Od każdego z tych tlenów
rysujemy jeszcze jedną kreskę (bo jest on dwuwartościowy). Na końcu każdej z
tych kresek umieszczamy symbol wodoru – H i mamy wzór gotowy.

7
 5. Kwasy

Ustalanie wzoru sumarycznego kwasu na podstawie jego nazwy.

Mając nazwę [np. kwas siarkowy(VI)], znamy wartościowość niemetalu
(tu siarki). Od symbolu niemetalu rysujemy na brudno tyle grup OH, ile wynosi
jego wartościowość.

Rys. 13 Pierwszy etap rysowania kwasu siarkowego (VI)

Następnie „zabieramy” tyle cząsteczek wody, ile się da, aż do momentu

gdy liczba wodorów wyniesie 1 lub 2. (Jeżeli w nazwie kwasu znajduje się
przedrostek orto, to wówczas zabieramy o jedną wodę mniej niż by można.)
Teraz każdy z osamotnionych tlenów łączymy podwójną kreską z niemetalem i
wzór strukturalny kwasu jest gotów.

Rys. 14 Wzór kwasu siarkowego (VI)

8
 Wzór sumaryczny ustalamy na podstawie rysunku tak: symbol H, potem
indeks dolny równy liczbie wodorów, dalej symbol niemetalu, potem tlenu i na
końcu liczba tlenów w indeksie dolnym.

Rysowanie wzorów strukturalnych kwasów, mając dany wzór

sumaryczny zaczynamy od umieszczenia jeden pod drugim wszystkich
wodorów [np. trzech w przypadku kwasu ortofosforowego(V)].
Następnie od każdego z wodorów rysujemy poziomą kreskę, a na jej
końcu symbol tlenu.
Od każdego z powyższych tlenów rysujemy kreskę, tak aby wszystkie one
zbiegały się w jednym miejscu. W tym miejscu rysujemy symbol niemetalu [np.
P w przypadku kwasu ortofosforowego(V)].
Teraz liczymy narysowane tleny. Jeżeli jest ich za mało w stosunku do
wzoru sumarycznego, to brakujące tleny rysujemy na wolnym miejscu obok
symbolu niemetalu i łączymy je z tym symbolem podwójnymi kreskami.
W przypadku kwasu ortofosforowego(V) powinniśmy otrzymać taki
rysunek:

Rys. 15 Kwas fosforowy (V)

6. Sole

Jeżeli masz jakiś konkretny problem, ustal najpierw wartościowość

metalu oraz liczbę wodorów kwasu tworzącego daną sól, a następnie poszukaj
tego przypadku poniżej (zdania tłustym drukiem).

Z punktu widzenia budowy cząsteczkowej, sole możemy rozpatrywać

jako pochodne kwasów, w których wodory zostały zastąpione metalami.
Wynika stąd, że sole metali jednowartościowych narysujemy po prostu
zastępując metalami wodory w kwasie.

9
 Rys. 16 Sól jednowartościowego sodu i kwasu siarkowego(VI)

Podobnie we wzorach sumarycznych musimy wodory zastąpić symbolami

jednowartościowego metalu.

Gorzej w przypadku metali dwuwartościowych, bo każdy z nich może

zastąpić dwa wodory.
Sole metali dwuwartościowych i kwasów mających jeden wodór we
wzorze sumarycznym zaczynamy rysować od umieszczenia dwóch wzorów
samych kwasów jeden pod drugim, a następnie pozbawiamy je wodorów. (Taki
kwas pozbawiony wodorów nazywamy resztą kwasową). Potem obie kreski
biegnące uprzednio do wodorów kierujemy w jedno miejsce na którym
rysujemy symbol metalu i wzór jest gotów.

Rys. 17 Azotan (V) wapnia (II)

Wzór sumaryczny takich soli będzie się składał z symbolu metalu,

potem nawias (, potem wzór kwasu pozbawiony wodorów, a na końcu nawias i
indeks )2.Np. Ca(NO3)2

Sole metali trój (lub więcej) wartościowych i kwasów mających jeden

wodór rysujemy w podobny sposób, z tym że zaczynamy od umieszczenia
trzech (a nie dwóch) cząsteczek kwasu jeden pod drugim, a we wzorze
sumarycznym będzie wszystko tak samo jak wyżej z tym, że ostatni indeks
dolny będzie 3 a nie 2 np. Al(NO3)3.

10
 Rys.18 Azotan (V) glinu(III)

Jeżeli wartościowość metalu jest równa liczbie wodorów w kwasie,

rysujemy symbol metalu a obok wzór kwasu pozbawionego wodorów. Kreski
biegnące uprzednio w kierunku wodorów kierujemy teraz w stronę metalu, co
kończy rysunek.
Wzór sumaryczny składa się po prostu z symbolu metalu i reszty
kwasowej (czyli kwasu pozbawionego wodorów), np. CaSO4

Przypadek, gdy wartościowość metalu nie jest równa liczbie wodorów

kwasu i obie są większe od 1, jest trudniejszy.
Rozpatrzmy go na przykładzie siarczanu(VI) glinu(III). Mamy więc sól
Al oraz kwasu mającego 2 wodory: H2SO4.
Jeżeli narysujemy glin, a od niego trzy kreski, oznaczające jego
wartościowości (zachęcam do rysowania w trakcie czytania), to dwie z tych
kresek mogą zastąpić dwa wodory w H2SO4. (Jak narysować H2SO4 zobacz w
rozdziale pod tytułem „5. Kwasy”).
Trzecia wartościowość glinu pozostanie wolna. Niech więc zastąpi jeden
wodór w drugiej grupie SO4. Ta grupa ma jednak dwie wartościowości, druga
więc z nich pozostanie niewysycona. Musimy więc wprowadzić drugi symbol
metalu i w jego stronę skierować drugą wartościowość od drugiej grupy SO4. Po
tej operacji będziemy mieli dwie grupy SO4, oraz dwa gliny z których drugi ma
dwie niewysycone wartościowości. Na końcu kresek oznaczających te
wartościowości musimy wiec narysować trzecią grupę SO4, co kończy rysunek.
Policzmy! Mamy 2 Al oraz 3 SO4. Zapiszemy to jako Al2(SO4)3.
W podobny sposób narysujemy inne przypadki, nie omówione powyżej.

11
II. REAKCJE TLENKÓW, ZASAD, KWASÓW
I SOLI

1. Ogólne zalecenia

Pisanie reakcji chemicznych składa się z dwóch etapów:

1. Najpierw należy napisać poprawnie wzory sumaryczne
związków po lewej (reagenty) i po prawej (produkty) stronie równania.
2. Mając gotowe wzory reagentów i produktów przystępujemy
do ustalenia współczynników przed wzorami. Na tym etapie nie wolno
już nic zmieniać we wnętrzach wzorów.

A oto kilka dodatkowych uwag dla początkujących:

1. Dolny indeks po symbolu pierwiastka oznacza liczbę danych
atomów połączonych w jednej cząsteczce danego związku. Liczba przed
symbolem pierwiastka lub związku mówi, ile oddzielnych cząsteczek
bierze udział w danej reakcji lub w niej powstaje. I tak: H2 oznacza dwa
połączone ze sobą w cząsteczkę atomy H, natomiast 2H oznacza dwa
oddzielne atomy.
2. Jeżeli w związku występuje kilka takich samych grup
pierwiastków, to symbole tej grupy bierzemy w nawias i ich liczbę
podajemy po nawiasie w postaci dolnego indeksu. Np. Ca(OH)2 oznacza,
że w cząsteczce znajduje się oprócz atomu Ca dwie grupy OH.
3. Małe litery we wzorach chemicznych odnoszą się zawsze do
wielkiej litery je poprzedzającej i ważne jest by pozostały małe. Np. jeżeli
zamiast Co (atom kobaltu) napiszemy CO to ten drugi przypadek
oznaczać będzie cząsteczkę złożoną z atomów C i O.
4. Cyfry w związkach chemicznych występują praktycznie
tylko w postaci indeksów. I tak: Cu2SO4 oznacza cząsteczkę złożoną z
grupy SO4 i dwóch atomów Cu, 2CuSO4 to dwie cząsteczki CuSO4,
natomiast Cu2SO4 oznacza niewiadomo co.

12
 2. Reakcje pierwiastków z tlenem

Tlen występuje w przyrodzie w postaci dwuatomowych cząsteczek,

dlatego w reakcjach występuje on jako O2.
W reakcji pierwiastków z tlenem powstają tlenki, co zapiszemy w postaci
przypominającej równanie:

Pierwiastek + tlen → tlenek (1)

Teraz zamiast wyrazów wstawmy symbole chemiczne. (Ustalanie

poprawnych wzorów zobacz w części: „Wzory strukturalne i sumaryczne”).
Powiedzmy, że chcemy otrzymać tlenek potasu. zamiast pierwiastek
wstawiamy K, zamiast tlenu O2, a zamiast tlenku potasu K2O:

{ K + O2 → K2O }
(2)
(w nawiasach {} pisać będę reakcje nie gotowe, a więc niepoprawne)

Równanie nie jest gotowe, bo po lewej stronie jest 1 atom K, a po prawej

2. Natomiast tlenu po lewej mamy 2 atomy a po prawej 1.
Na tym etapie nie możemy już zmieniać samych wzorów, bo są przecież
dobre. Jedyne co możemy zmieniać to dopisywać współczynniki przed
wzorami.
Jeżeli po lewej stronie zamiast K napiszemy 2K, to liczba atomów K po
lewej i prawej stronie będzie wynosiła 2, a więc OK.

{ 2K + O2 → K2O }
(3)

Tleny nie zgadzają się jednak nadal. Musimy dopisać 2 przed K2O:

{ 2K + O2 → 2K2O }
(4)

Tleny się zgadzają (po 2 po każdej stronie równania), ale znowu przestał
się zgadzać K. Zmieńmy wiec 2 przed K, na 4:

4K + O2 → 2K2O
(5)

Teraz zgadza się już wszystko i możemy opuścić nawias, bo równanie jest
dobre.

13
 Skąd wiadomo, że należy zacząć od uzgadniania liczby atomów K, tak jak
to zrobiliśmy przed równaniem (3)?
Odpowiedź brzmi, że robimy to na wyczucie, ale nawet jak zaczniemy źle
to i tak osiągniemy sukces, tyle że może na nieco dłuższej drodze. Tu powyżej
właśnie zaczęliśmy źle, bo gdybyśmy zaczęli od uzgadniania tlenów, to
doszlibyśmy do postaci końcowej (takiej samej w obu przypadkach) o jeden
etap szybciej.

Spróbujmy inny przypadek. Niech to będzie otrzymywanie MoO3.

Po zastąpieniu symboli w równaniu (1) otrzymamy:

{ Mo + O2 → MoO3 }
(6)

Aby uzgodnić liczbę atomów tlenu najlepiej byłoby napisać 3/2 przed O2.
Ponieważ jednak ułamków unikamy (choć nie jest to całkiem zabronione),
musimy napisać 2 przed MoO3 oraz 3 przed O2:

{ Mo + 3O2 → 2MoO3 }
(7)

Teraz wystarczy dopisać 2 przed Mo:

2Mo + 3O2 → 2MoO3

(8)

W praktyce, jeżeli zastosujemy podobny jak wyżej sposób postępowania

w stosunku do innych pierwiastków, zawsze otrzymamy poprawne równanie.

3. Reakcje tlenków metali z wodą (Wodorotlenki)

Wodorotlenki są jedynym produktem reakcji tlenku metalu z wodą:

tlenek metalu + woda → wodorotlenek

(9)

Otrzymajmy wodorotlenek jednowartościowego sodu. Jak zwykle

najpierw wpiszmy poprawne symbole związków (por. „Wzory strukturalne i
sumaryczne”).

{ Na2O + H2O → NaOH }

(10)

14
 Uzgodnijmy najpierw Na:

Na2O + H2O → 2NaOH

(11)

teraz powinniśmy uzgodnić H, ale ich liczba po obu stronach wynosi 2,

podobnie jak i O. Wobec tego równanie jest już poprawne.
Jeszcze łatwiej otrzymamy wodorotlenki metali dwuwartościowych.
Wpisanie symboli CaO, H2O i Ca(OH)2:

CaO + H2O → Ca(OH)2

(12)

daje od razu sukces.

Wodorotlenki metali trójwartościowych otrzymajmy na przykładzie

skandu Sc:

{ Sc2O3 + H2O → Sc(OH)3 }

(13)

A po uzgodnieniu Sc:

{ Sc2O3 + H2O → 2Sc(OH)3 }

(14)

Teraz uzgodnijmy H:

Sc2O3 + 3H2O → 2Sc(OH)3

(15)

Tlenu już uzgadniać nie trzeba, ale warto sprawdzić, że liczba jego
atomów się zgadza. W praktyce ZAWSZE, jeśli poprawnie napiszemy wzory i
uzgodnimy liczby wszystkich atomów prócz jednego, to on i tak zostanie
uzgodniony. Jeżeli nie, jeżeli liczba atomów ostatniego z pierwiastków
uzgadnianych jest różna po obu stronach równania, to znaczy, że gdzieś
popełniliśmy błąd przy uzgadnianiu lub któryś ze wzorów ma jakąś usterkę.

15
 4. Reakcje tlenków niemetali z wodą (Kwasy tlenowe)

Tlenki niemetali reagują z wodą tworząc kwasy. Takie tlenki noszą nazwę
bezwodników kwasowych. Wartościowość niemetalu w bezwodniku i kwasie
który on tworzy są identyczne. Jeżeli jakiś niemetal tworzy kilka kwasów
tlenowych o różnej wartościowości niemetalu, to każdy z nich będzie miał inny
bezwodnik. Na przykład:
kwas chlorowy(I) – bezwodnik Cl2O
kwas chlorowy(V) – bezwodnik Cl2O5
kwas chlorowy (VII) – bezwodnik Cl2O7
Kwasy są jedynymi produktami ich bezwodników z wodą.

Napiszmy reakcję powstawania kwasu siarkowego(VI). Bezwodnikiem

będzie tu tlenek sześciowartościowej siarki SO3.

SO3 + H2O → H2SO4

(16)

Po obu stronach równania mamy po jednej siarce, po dwa wodory i po

cztery tleny. Wobec tego reakcja jest już zapisana poprawnie.

Spróbujmy teraz otrzymać kwas z nieparzystą liczbą wodorów, bo wtedy

możemy oczekiwać komplikacji. Powiedzmy niech to będzie kwas azotowy(V)
– HNO3. Tlenek pięciowartościowego azotu ma wzór N2O5.

{ N2O5 + H2O→ HNO3}

(17)

Zacznijmy uzgadnianie od azotu. Z przyczyn praktycznych najlepiej jest

zostawiać uzgadnianie wodorów i tlenów na koniec. Aby mieć dwa azoty po
prawej (bo tyle jest ich po lewej), musimy pomnożyć HNO3 przez 2.

N2O5 + H2O→ 2HNO3

(18)

ponieważ już wszystko się zgadza, poszukajmy trudniejszego przykładu.

Niech to będzie H3PO4
Jeżeli znamy nazwę {kwas ortofosforowy(V)], to ustalenie
wartościowości fosforu będzie oczywiste. Jeżeli nie znamy nazwy, to
wartościowość niemetalu w kwasie obliczamy zawsze mnożąc liczbę tlenów
przez 2 i odejmując od tego liczbę wodorów. Tu 4 * 2 – 3 = 5.
Wzór bezwodnika pięciowartościowego fosforu to P2O5.

16
 { P2O5 + H2O → H3PO4}
(19)

Po uzgodnieniu fosforu:

{ P2O5 + H2O → 2H3PO4}

(20)

i wodoru

P2O5 + 3H2O → 2H3PO4

(21)

otrzymujemy poprawne równanie.

5. Wzory kwasów

Wzór kwasu zależy od wartościowości niemetalu. Jeżeli oznaczymy

niemetal jako X, to dla niemetalu o wartościowości:
(I) wzór kwasu to HXO
(II) H2XO2
(III) HXO2
(IV) H2XO3
(V) HXO3
(VI) H2XO4
(VII) HXO4
Wyjątkiem jest kwas ortofosforowy(V) - H3PO4.
Czasem spotyka się kwasy o dwu atomach niemetalu w cząsteczce.
Wymienię tu dwa najczęściej spotykane:
kwas dwufosforowy (V) H4P2O7
kwas dwuchromowy(VI) H2Cr2O7

Pierwiastki szóstej i siódmej grupy układu okresowego tworzą z wodorem

związki, które po rozpuszczeniu w wodzie dają kwasy. Są to kwasy beztlenowe.
A oto kilka najczęściej spotykanych:
kwas chlorowodorowy HCl
kwas siarkowodorowy H2S
kwas fluorowodorowy HF
kwas bromowodorowy HBr
kwas jodowodorowy HI
kwas selenowodorowy H2Se

17
 6. Reakcje tworzenia soli

Istnieje dziewięć sposobów otrzymywania soli. Prześledźmy je kolejno

otrzymując chlorek wapnia CaCl2, siarczan (VI) potasu K2SO4, oraz
dwufosforan(V) glinu H4P2O7.

6.1 Metal + kwas → sól + wodór

Aby otrzymać CaCl2 metalem musi być Ca, a kwasem HCl

Ca + 2HCl → CaCl2 + H2↑

(22)

podobnie

2K + H2SO4 → K2SO4 + H2↑

(23)

ustalenie współczynników przed wzorami było proste. Gorzej będzie w

przypadku Al4(P2O7)3 . Napiszmy na razie bez współczynników:

{ Al. + H4P2O7 → Al4(P2O7)3 + H2↑ }

(24)

Po stronie lewej musimy mieć 4Al oraz 3P2O7 czyli

{ 4Al + 3H4P2O7 → Al4(P2O7)3 + H2↑ }

(25)

teraz wystarczy uzgodnić liczbę wodorów:

4Al + 3H4P2O7 → Al4(P2O7)3 + 6H2↑

(26)

6.2 Tlenek metalu + kwas → sól + woda

CaO + 2HCl → CaCl2 + H2O

(27)

18
 K2O + H2SO4 → K2SO4 + H2O
(28)

2Al2O3 + 3H4P2O7 → Al4(P2O7)3 + 6H2O

(29)

Sześć cząsteczek wody wzięło się stąd, że w kwasie było 12 wodorów, a

w tlenku glinu 6 tlenów (oprócz 21 tlenów w resztach kwasowych P2O7 , które
jednak występują w identycznej liczbie po obu stronach równania).

6.3 Wodorotlenek metalu + kwas → sól + woda

Ca(OH)2 + 2HCl → CaCl2 + 2H2O

(30)

2KOH + H2SO4 → K2SO4 + 2H2O

(31)

4Al(OH)3 + 3H4P2O7 → Al4(P2O7)3 + 12H2O

(32)

6.4 Tlenek metalu + bezwodnik kwasowy → sól

Ten typ reakcji odnosi się jedynie do kwasów tlenowych, bo beztlenowe

nie mają bezwodników (czyli CaCl2 tą metodą nie da się otrzymać),
Jedynym produktem reakcji jest sól.

Bezwodnikiem kwasu siarkowego(VI) jest tlenek sześciowartościowej

siarki czyli SO3, a kwasu dwufosforowego(V) P2O5 (taki sam jak dla kwasu
ortofosforowego H2PO4)

K2O + SO3 → K2SO4

(33)

2Al2O3 + 3P2O5 → Al4(P2O7)3

(34)

19
 6.5 Tlenek metalu + bezwodnik kwasowy → sól

Ten typ też odnosi się jedynie do kwasów tlenowych. Dodatkowo jednym
z produktów jest woda.

2KOH + SO3 → K2SO4 + H2O

(35)

4Al(OH)3 + 3P2O5 → Al4(P2O7)3 + 6H2O

(36)

6.6 Metal + niemetal → sól

Odwrotnie niż w poprzednich dwóch typach reakcji, ten odnosi się

jedynie do kwasów beztlenowych, a więc tą metodą możemy otrzymać tylko
CaCl2.

2K + Cl2 → 2KCl
(37)

Pamiętać należy, że niektóre niemetale, tworzące kwasy beztlenowe

występują w przyrodzie w postaci dwuatomowych cząsteczek: F2, Cl2, Br2, I2.

6.7 Sól + kwas → inna sól + inny kwas

Reakcja polega tu na wymianie reszty kwasowej pierwszej soli na resztę

kwasową pierwszego kwasu.
Aby otrzymać CaCl2, musimy do reakcji wziąć dowolną sól wapnia (inną
niż chlorek) oraz kwas chlorowodorowy. Niech tą solą będzie węglan wapnia
CaCO3

CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + H2CO3

(38)

H2CO3 rozpada się na CO2 i wodę, więc w powyższym równaniu możemy

dokonać korekty:

CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + H2O + CO2↑

(39)

20
 Podobnie K2SO4 otrzymamy z jakiejś soli potasu i H2SO4 np. z KCl

2KCl + H2SO4 → K2SO4 + 2HCl

(40)

(ta reakcja w przyrodzie nie zachodzi – por. część „Dysocjacja

elektrolityczna”, choć jak widać równanie jej możemy napisać bez trudu)

Sól glinu np. AlCl3 da z kwasem H4P2O7:

4AlCl3 + 3H4P2O7 → Al4(P2O7)3 + 12HCl

(41)

6.8 Sól + wodorotlenek → inna sól + inny wodorotlenek

W wyniku tej reakcji sól oddaje swoją resztę kwasową metalowi

wodorotlenku, otrzymując w zamian grupy wodorotlenowe. Np. CaCl2 powstaje
w czasie reakcji Ca(OH)2 – źródło Ca oraz dowolnego chlorku – jako źródło Cl

Ca(OH)2 + CuCl2 → CaCl2 + Cu(OH)2

(42)

K2SO4 otrzymamy z KOH oraz np. Na2SO4

Na2SO4 + 2KOH → K2SO4 + 2NaOH

(43)

(podobnie jak równanie 40 ta reakcja nie zachodzi, choć jej równanie jest
OK)

4Al(OH)3 + 3Na4P2O7 → Al4(P2O7)3 + 12NaOH

(44)

21
 6.9 Sól + sól → inna sól + inna sól

Obie sole wymieniają swoje reszty kwasowe. Aby otrzymać CaCl2 jedna
sól musi mieć Ca a druga Cl:

Ca(NO3)2 + 2NaCl → CaCl2 + 2NaNO3

(45)

Analogicznie:

K2CO3 + Ag2SO4 → K2SO4 + Ag2CO3

(46)

oraz

2Al2(SO4)3 + 3Na4P2O7 → Al4(P2O7)3 + 6Na2SO4

(47)

22
 III. DYSOCJACJA ELEKTROLITYCZNA
REKACJE JONOWE

1. Uwagi ogólne

Wodorotlenki, kwasy i sole, które rozpuszczają się w wodzie, ulegają

reakcji dysocjacji. Omówmy ją na przykładzie soli NaCl. Wiązanie chemiczne
tej cząsteczki polega na tym, że atom sodu oddaje swój elektron atomowi
chloru. W wyniku tego sód uzyskuje ładunek dodatni (brak mu jednego ujemnie
naładowanego elektronu), co zapisujemy jako Na+, a chlor staje się naładowany
ujemnie Cl-. Ponieważ ładunki różnoimienne przyciągają się, cząsteczka NaCl
stanowi całość.
Cząsteczki wody w uproszczeniu zbudowane są tak, że jeden ich koniec
jest naładowany ujemnie a drugi dodatnio. Jeżeli NaCl rozpuścimy w wodzie, to
atomy sodu, zwane kationami, zostaną otoczone cząsteczkami wody,
zwróconymi w ich stronę końcami naładowanymi ujemnie. Podobnie, ujemnie
naładowane chlory, zwane anionami, otoczone zostaną cząsteczkami wody,
zwróconymi w ich stronę ładunkiem dodatnim.
W efekcie sody otoczone zostaną mrowiem ładunków dodatnich, wśród
których będzie co prawda i chlor, ale kationy Na+ „stracą orientację” i
cząsteczka NaCl ulegnie rozpadowi zwanemu dysocjacją.
Wynika z tego, że zarówno sód jak i chlor dysocjują zachowując swoje
ładunki, co zapisujemy w postaci równania:

NaCl → Na+ + Cl-

(1)

23
 2. Wodorotlenki

Wodorotlenki ulegają dysocjacji na ujemnie naładowane grupy OH-, oraz

dodatnio naładowane kationy metali. Ponieważ grupy OH- nie będą po
dysocjacji ze sobą powiązane (wręcz się odpychają), więc w równaniu po
prawej stronie ich liczbę umieszczamy przed symbolem OH-. Każda grupa OH-
zabierze po jednym elektronie atomowi metalu, wiec jego jon będzie miał
ładunek dodatni równy liczbie traconych grup OH-, co zapisujemy stawiając
odpowiednią liczbę przy plusie. A oto przykłady dysocjacji wodorotlenków
metali jedno, dwu i trójwartościowych:

NaOH → Na+ + OH-

(2)

Ca(OH)2 → Ca2+ + 2OH-

(3)

Al(OH)3 → Al3+ + 3OH-

(4)

Zauważmy, że aniony OH- mieć będą zawsze pojedynczy, ujemny

ładunek, natomiast kationy metali obarczone będą ładunkiem dodatnim o
wartości równej wartościowości danego metalu w wodorotlenku.
Warto zapamiętać, że suma ładunków elektrycznych po obu stronach
równania musi być identyczna. Przykładowo w równaniu (4) po lewej stronie
ładunek wynosi zero. Po prawej mamy ładunek +3 od glinu oraz 3 pojedyncze,
ujemne ładunki od grup OH-: +3 + 3 (-1) = 0.

24
 3. Kwasy

Kwasy dysocjują, odszczepiając dodatnie kationy H+ oraz ujemnie

naładowane aniony reszt kwasowych. Ładunek reszt kwasowych jest równy
liczbie odszczepionych wodorów.

HNO3 → H+ + NO3-
(5)

H2SO4 → 2H+ + SO42-

(6)

H3PO4 → 3H+ + PO43-

(7)

Możliwe jest też, że nie wszystkie wodory ulegną odszczepieniu:

H3PO4 → 2H+ + HPO42-

(8)

H3PO4 → H+ + H2PO4-
(9)

Podobne zjawisko występuje też w przypadku wodorotlenków o więcej

niż jednej grupie OH.

25
 4. Sole

Rozpuszczalne w wodzie sole dysocjują na kationy metalu obarczone

dodatnim ładunkiem o wartości równej wartościowości metalu oraz na aniony
reszt kwasowych o ujemnym ładunku równym liczbie wodorów w kwasie od
którego pochodzi dana reszta kwasowa.
Liczba atomów metalu oraz liczba reszt kwasowych musi być identyczna
po obu stronach równania, co tak samo jak w przypadku równań
cząsteczkowych musimy uwzględnić dopisując odpowiednie współczynniki
przed jonami. W przypadku równań jonowych dodatkowym czynnikiem do
uwzględnienia jest sumaryczny ładunek, który musi być identyczny po obu
stronach reakcji. A oto trzy przykłady:

NaNO3 → Na+ + NO3-

(10)

CuSO4 → Cu2+ + SO42-

(11)

Al2(SO4)3 → 2Al3+ + 3SO42-

(12)

5. Reakcje jonowe

W części „Reakcje tlenków, wodorotlenków, kwasów i soli” przy

równaniu (40) znajduje się uwaga, że w praktyce ta reakcja nie zachodzi.
Przypomnijmy ją sobie:

2KCl + H2SO4 → K2SO4 + 2HCl

(13)

26
 Reakcja przebiega w roztworze wodnym, wszystkie reagenty i substraty
są rozpuszczalne, więc możemy je zapisać tak, jak będą wyglądać po dysocjacji:

2K+ + 2Cl- + 2H+ + SO42- → 2K+ + SO42- + 2H+ + 2Cl-

(14)

Po obu stronach reakcji jest to samo (tyle, że w innej kolejności). Wynika

stąd, że nic się nie dzieje, czyli reakcja nie przebiega.

Aby reakcja tworzenia soli przebiegała, powinien być spełniony jeden z

warunków:
1. W wyniku reakcji wydziela się gaz (np. wodór w przypadku reakcji
metal + kwas lub CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + H2O + CO2↑ )
2. W wyniku reakcji tworzy się woda (która praktyczne nie dysocjuje)
3. Jeden z produktów reakcji jest nierozpuszczalny w wodzie, np.

K2SO4 + BaCl2 → BaSO4↓ + 2KCl

(15)

Reagenty są rozpuszczalne, podobnie jak KCl, BaSO4 natomiast się nie

rozpuszcza, co w reakcji zaznaczamy dając strzałkę w dół. Zapiszmy w postaci
zdysocjowanej to, co się da:

2K+ + SO42- + Ba2+ + 2Cl- → BaSO4↓ + 2K+ + 2Cl-

(16)

Podobnie jak w równaniu arytmetycznym, możemy opuścić te wyrazy,

które występują bez zmian po obu stronach:

SO42- + Ba2+ → BaSO4↓

(17)

Aby dowiedzieć się, czy dany związek (sól lub wodorotlenek) rozpuszcza
się w wodzie, należy skorzystać z tablicy rozpuszczalności soli, którą można
znaleźć na końcu większości podręczników do chemii nieorganicznej.

27
 6. Amoniak, jon amonowy

Amoniak jest gazem i ma wzór NH3. Z pozoru podobny jest do kwasu

beztlenowego. Jednakże w wodzie rozpuszcza się nie odszczepiając kationów
H+ i to wystarcza, by nie zaliczać go do kwasów. Co więcej w jego roztworach
wodnych można wykryć jony OH-, a więc NH3 zachowuje się jak wodorotlenek.
Te jony OH- biorą się stąd, że amoniak rozkłada wodę, odrywając od niej jon
H+:

NH3 + H2O → NH4+ + OH-

(18)

Grupa NH4+ wchodzi w skład soli zachowując się jak jednowartościowy

metal, np. NH4Cl, (NH4)2SO4. (Chlorek i siarczan(VI) amonu)

Otrzymać je można na przykład w reakcji amoniaku z kwasem:

NH3 + H2SO4 → (NH4)2SO4

(19)

Wygląda to podobnie jak reakcja metal + kwas, tyle, ze nie wydziela się
wodór.
Poza reakcją „tlenek metalu + kwas”, sole amonowe można otrzymać
metodami omówionymi w części: „Reakcje tlenków, wodorotlenków, kwasów i
soli”. Np.

(NH4)2CO3 + H2SO4 → (NH4)2SO4 + CO2↑ + H2O

(20)

28
 IV. REKACJE UTLENIENIA I REDUKCJI

Reakcje utleniania-redukcji (redoks) przebiegają ze zmianą

wartościowości zazwyczaj dwóch reagentów. Na tym etapie musimy rozszerzyć
pojęcie wartościowości.
W kwasie azotowym (III) atom azotu jest trójwartościowy, gdyż podczas
tworzenia HNO2 oddał on 3 elektrony tlenom. W cząsteczce amoniaku N też jest
trójwartościowe, bo każdy z trzech wodorów oddał azotowi po jednym
elektronie. W HNO2 azot ma ładunek +3, a w amoniaku –3. Pomimo, że w obu
przypadkach N jest trójwartościowy, to aby przeprowadzić go od HNO2 do NH3
należy mu dodać 6 elektronów. Proces taki to oczywiście reakcja redoks.
Mówimy, że wartościowość N w HNO2 wynosi +3, a w NH3 –3. Takie
rozszerzone pojęcie wartościowości nazywamy elektrowartościowością.

Kilka podstawowych reguł:

1. Jeżeli mamy dany wzór związku, a trudno nam określić,
który z pierwiastków ma elektrowartościowość dodatnią a który ujemną,
to zawsze pierwszy z pierwiastków we wzorze ma + a ostatni -.
2. Tlen w związkach jest praktyczne zawsze „2–” (tylko w OF2
jest 2+, a w wodzie utlenionej H2O2 jest on -1).
3. Wodór w związkach nieorganicznych jest prawie zawsze +1
(tylko w wodorkach jest –1. Wszystkie pierwiastki w stanie wolnym są
zerowartościowe, nawet jeśli występują w postaci cząsteczek np. H2, O2
czy N2. Podobnie wiązań pomiędzy atomami tego samego pierwiastka w
innych związkach nie wlicza się do wartościowości. I tak: C w C2H2 jest
jednowartościowy (wzór strukturalny H-C≡C-H), w C2H4
dwuwartościowy (H2C=CH2), a w C2H6 trójwartościowy (H3C-CH3). Tlen
w H2O2 jest jednowartościowy (wzór strukturalny H-O-O-H).
4.

W równaniach chemicznych redoks oprócz uzgodnienia liczb atomów

poszczególnych pierwiastków po obu stronach reakcji, musimy także uzgodnić
liczbę elektronów pobranych i oddanych. Jeżeli jakiś pierwiastek traci pewną
liczbę elektronów, inny musi wzbogacić się dokładnie o taką samą ich liczbę.

29
 Rozpatrzmy konkretny przykład. Miedź nie wypiera wodoru z kwasów
(podobnie jak złoto czy srebro). Jednakże umieszczenie blaszki miedzianej w
roztworze kwasu azotowego(V) powoduje powstanie niebieskiego zabarwienia
od azotanu(V) miedzi(II). Wydziela się przy tym mieszanina gazowych tlenków
azotu NO i NO2. Są to dwa różne, biegnące równolegle procesy. Zajmijmy się
najpierw tym w którym wydziela się NO2. Miedź przechodzi z zerowartościowej
w Cu2+, a N od N5+ w HNO3 do N4+ w NO2:

Cu – 2e → Cu2+
(1)

N5+ + e → N4+
(2)

Aby liczba elektronów oddanych przez miedź była równa liczbie

pobranych przez azot musimy drugie z równań pomnożyć przez 2. Teraz
dodajmy te równania stronami, pamiętając w jakich związkach występuje Cu i
N:

{ Cu + 2HNO3 → Cu(NO3)2 + 2NO2 }

(3)

Liczby elektronów są zgodne, ale po lewej stronie mamy 2 azoty, a po

prawej cztery (2 w Cu(NO3)2 i 2 w NO2). dokonajmy niezbędnej korekty:

{ Cu + 4HNO3 → Cu(NO3)2 + 2NO2 }

(4)

To nie koniec, bo po lewej stronie mamy nadmiarowe 4 wodory i 2 tleny.

Dopisanie 2H2O po prawej stronie rozwiąże ten problem:

Cu + 4HNO3 → Cu(NO3)2 + 2NO2↑ + 2H2O

(5)

Ten wybieg z dopisywaniem wody, czasem po lewej, a czasem po prawej

stronie równania jest często stosowany w reakcjach redoks.

30
 W reakcji Cu z HNO3 wydziela się również NO. Wynika to z drugiego
procesu przebiegającego równocześnie:

Cu – 2e → Cu2+ / *3
(6)

N5+ + 3e → N2+ / * 2
(7)
----------------------------
{ 3Cu + 2HNO3 → 3Cu(NO3)2 + 2NO }
(8)

a po uzgodnieniu azotów:

{ 3Cu + 8HNO3 → 3Cu(NO3)2 + 2NO }

(9)

i dopisaniu wody:

{ 3Cu + 8HNO3 → 3Cu(NO3)2 + 2NO↑ + 4H2O }

(10)

Nie jest to proste, ale jak widać trzymanie się ustalonego toku
postępowania, identycznego w obu przypadkach gwarantuje sukces.

W reakcjach redoks dostarczycielem elektronów (reduktorem) może być

substancja, której jeden z pierwiastków może tworzyć związki o wyższej
elektrowartościowości.
Elektrony mogą być pobierane przez substancję (utleniacz), zawierającą
jakiś atom, tworzący również związki, w których ma on niższą
elektrowartościowość. Na przykład FeCl3 jest utleniaczem, bo można go
zredukować do FeCl2. Podobnie FeCl2 jest reduktorem, bo można je utlenić do
FeCl3.

31
 Przebieg reakcji redoks zależy od środowiska reakcji (kwaśne, obojętne
czy zasadowe). KMnO4 (Mn7+) redukuje się w środowisku kwaśnym do Mn2+,
ponieważ dwuwartościowy mangan tworzy z kwasami sole, w których
występuje w postaci kationu. Ta sama reakcja w środowisku zasadowym da
K2MnO4 (Mn6+), gdzie Mn istnieje w postaci anionu.
Rozumowanie analogiczne do powyższego pomaga przewidzieć, do jakiej
wartościowości zredukuje się dany utleniacz. Nie jest to reguła bez wyjatków,
bo kierunek reakcji redoks zależy tez od zdolności utleniających oraz
redukujących reagentów, a także od środowiska a nawet stężeń.

Napiszmy reakcję utleniania FeCl2 w środowisku zasadowym (od KOH):

Fe2+ (FeCl2) - e → Fe3+ (?)

(11)

Mn7+ (KMnO4) + e → Mn6+ (K2MnO4)

(12)
-----------------------------------------------
{ FeCl2 + KMnO4 → Fe3+ + K2MnO4 }
(13)

Anion dla kationu Fe3+ ustalimy, gdy weźmiemy pod uwagę, że reakcja
przebiega w środowisku zasadowym od KOH

{ FeCl2 + KMnO4 + 3KOH → Fe(OH)3 + K2MnO4 }

(14)

Po lewej stronie mamy nadmiarowe 2K oraz 2Cl. Łatwo odgadniemy, ze

tworzą one 2KCl, które musimy dopisać po prawej stronie:

FeCl2 + KMnO4 + 3KOH → Fe(OH)3 + K2MnO4 + 2KCl

(15)

Natomiast w środowisku kwaśnym od HCl:

Fe2+ (FeCl2) - e → Fe3+ (FeCl3)

(16)

Mn7+ (KMnO4) + 5e → Mn2+ (MnCl2 )

(17)
-----------------------------------------------
{ 5FeCl2 + KMnO4 → 5FeCl3+ MnCl2 }
(18)

32
 Po dość oczywistym znalezieniu anionu dla K:

{ 5FeCl2 + KMnO4 → 5FeCl3+ MnCl2 + KCl}

(19)

Po lewej stronie mamy 10 Cl, a po prawej aż 18 Cl. Wobec tego musimy

dopisać 8HCl po prawej stronie:

{5FeCl2 + KMnO4 + 8HCl → 5FeCl3+ MnCl2 + KCl}

(20)

Musimy jeszcze coś zrobić z wodorami i tlenami, które dotad nie pojawiły
się po prawej stronie. Dopisanie 4H2O załatwi sprawę:

5FeCl2 + KMnO4 + 8HCl → 5FeCl3+ MnCl2 + KCl + 4H2O

(21)

W środowisku obojętnym mangan redukuje się jeszcze inaczej. Powstaje

MnO2. Rozpatrzmy reakcję utleniania siarczku sodu Na2S do siarczanu sodu
Na2SO4 za pomocą KMnO4.

S2- + 8e → S6+ / *3
(22)

Mn7+ + 3e → Mn4+ / *8
(23)
-----------------------------------------------
{ 3Na2S + 8KMnO4 → 3 Na2SO4 + 8MnO2 }
(24)

Mn, S oraz Na są już uzgodnione. Pozostaje K i O. Po lewej stronie mamy

za dużo o 8K i 4 O. Najprościej byłoby dopisać 4K2O, ale w wodzie ten tlenek
rozpuszcza się dając KOH. Wobec tego dopiszmy po lewej stronie 4H2O:

3Na2S + 8KMnO4 + 4H2O → 3Na2SO4 + 8MnO2 + 8KOH

(25)

Reakcja wygląda na poprawną. Komentarza wymaga jednak to, że skoro

powstaje w niej KOH, to środowisko przestaje być obojętne i staje się zasadowe.
Aby temu zapobiec należałoby dodać do reagentów nieco kwasu, np. HCl. Tego
jednak równanie nie musi uwzględniać. W praktyce jest to dość powszechny
kłopot z reakcjami redoks, przebiegającymi w środowisku obojętnym.

33
 I jeszcze jedna uwaga. Równanie zbilansowałoby się również, gdyby sody
pozamieniać z potasami. Zamiast: „3Na2SO4 + 8MnO2 + 8KOH” można by na
przykład napisać: „3K2SO4 + 8MnO2 + 2KOH + 6NaOH”, lub wymyślić jeszcze
jakąś inną kombinację. Por. dyskusja na końcu tego rozdziału.

Wspomnijmy jeszcze o jednym utleniaczu, jakim jest nadtlenek wodoru

H2O2. Jego wzór strukturalny (H-O-O-H) wskazuje, że mamy tu do czynienia z
jednowartościowym tlenem. Proces redukcji H2O2 możemy przedstawić
następująco:

2O- (H2O2) + 2e → 2 OH-

(26)

Wybierzmy jakiś niebanalny proces utleniania. Niech to będzie utlenianie

amoniaku NH3 do kwasu azotowego(V):

N3- (NH3) - 8e → N5+ (HNO3)

(27)

Liczba oddanych i pobranych elektronów będzie równa, gdy równanie

(22) pomnożymy przez 4:

{ 4 H2O2 + NH3 → 8 OH- + HNO3 }

(28)

Najpierw musimy znaleźć kation dla grup OH. Amoniak tworzy

wodorotlenek o wzorze NH4OH. Dla 8 grup OH trzeba 8 NH3, jeden już jest,
więc

{ 4 H2O2 + 9NH3 → 8NH4OH + HNO3 }

(29)

Po lewej stronie mamy 35H oraz 8 O, a po prawej 41H i 11 O (czyli 6H i

3 O za dużo). Dopiszmy po lewej stronie 3 H2O:

{ 4 H2O2 + 9NH3 + 3H2O → 8NH4OH + HNO3 }

(30)

34
 teraz niby wszystko się zgadza, ale zauważmy, że po lewej stronie jest
H2O i NH3. Jeżeli po lewej stronie zamiast 3NH3 + 3H2O damy 3NH4OH, to od
obu stron równania będziemy mogli odjąć te 3NH4OH, bo tak samo jak w
arytmetyce, te same składniki występujące po obu stronach upraszczamy:

{ 4 H2O2 + 6NH3 → 5NH4OH + HNO3 }

(31)

Na koniec zauważmy, że po prawej stronie występuje kwas i

wodorotlenek, które reagują ze sobą tworząc sól:

4 H2O2 + 6NH3 → 4NH4OH + 4NH4Cl + HNO3

(32)

Ten ostatni przykład mógł wystraszyć najodważniejszych, ale nikt nie

obiecywał, że będzie łatwo. Zazwyczaj jest jednak prościej.

Na koniec jeszcze parę zdań na temat dysocjacji elektrolitycznej reakcji

redoks. Część reagentów i produktów jest rozpuszczalna w wodzie. Wobec tego
ulegają one dysocjacji. Przypomnijmy sobie równanie (25):

3Na2S + 8KMnO4 + 4H2O → 3Na2SO4 + 8MnO2 + 8KOH

(25)

i zapiszmy je w formie zdysocjowanej (H2O i MnO2 nie dysocjują):

6Na+ + 3S2- + 8K+ + 8MnO4- + 4H2O → 6Na+ + 3SO42- +8MnO2 + 8K+

+8OH-
(33)

Wyróżnione jony występują po obu stronach w takiej samej liczbie.

Wobec tego nie biorą faktycznie udziału w reakcji. Wobec tego możemy
napisać:

3S2- + 8MnO4- + 4H2O → 3SO42- +8MnO2 +8OH-

(34)

Jest to równanie poprawne i na dodatek jak widać, dyskusja o tym czy

powstaje w niej KOH czy NaOH oraz Na2SO4 czy K2SO4 jest bezprzedmiotowa.

35
 Formę jonową równania można osiągnąć bez przechodzenia przez etap
cząsteczkowy i późniejsze skreślanie jonów. Przypomnijmy jeszcze raz
równania połówkowe redoks powyższej reakcji:

S2- + 8e → S6+ / *3
(22)

Mn7+ + 3e → Mn4+ / *8
(23)
-----------------------------
{3S2- + 8MnO4- → 3SO42- +8MnO2}
(35)

Zapisaliśmy tu od razu jony biorące udział w reakcji. Tym razem mamy

za dużo o 4 tleny po lewej stronie. Poradzimy sobie dopisując po prawej stronie
wodę:

3S2- + 8MnO4- + 4H2O → 3SO42- +8MnO2 +8OH-

(34)

otrzymując to samo równanie co poprzednio.

W celu uzgodnienia liczby poszczególnych atomów, a także w celu

osiągnięcia takiego samego ładunku sumarycznego po obu stronach reakcji
redoks pisanych jonowo, możemy dopisywać po lewej stronie dowolne liczby
jonów H+ (w środowisku kwaśnym) lub OH- (w środowisku zasadowym) oraz
dowolne liczby cząsteczek wody po prawej stronie reakcji.
W środowisku obojętnym dopisujemy wodę po lewej stronie a po prawej
H lub OH-.
+

36