Sedlak Włodzimierz - Teoria Łysogorskich - Go - Oborzy

WŁODZIMIERZ SEDLAK
TEORIA ŁYSOGÓRSKICH GOŁOBORZY
S ta re n a z w y ty p o g ra fic z n e Ł y sej G ó ry , Ł y sicy , Ł yśca n ie są sp ecy fic zn e

ty lk o d la g ó r Ś w ię to k rz y sk ic h . J. G a c k i1 p o d a je sz e ro k i p rz e g lą d Ł y sy ch G ó r
o d Ł aby p o D n iep r. E ty m o lo g icz n ie b y ła b y ta n a z w a u z a sa d n io n a w fak c ie
w y z ie ra n ia n a g ic h s k a ł sp o m ię d z y s z a ty p u sz c z y b u k o w o -jo d ło w e j. L udow a
n a z w a „ g o ło b o rz a " o d d a je tę sa m ą tre ść . Z a u w a ż y ł to ju ż z re s z tą D łu g o s z 2:
„O lb rz y m ie g o s k u p is k a g ła z ó w te j p o tw o rn e j b u d o w li i p o tę ż n y c h z w a lisk
ru in n ie m o g ły z a k ry ć a n i c ie rn ie , a n i k o lą c e z ie lsk a , a n i g ę ste tu d rz ew a
i m ch y ." In te r p r e ta c ję te g o fa k tu p o d a je D łu g o sz z g o d n ą z ó w c z e sn y m p rz e k o
n a n ie m z a s trz e g a ją c się „ je ś li s ię d a w ia rę d a w n e m u lu d o w e m u p rz e k o n a n iu " ,
że je s t to p o z o s ta ło ś c ią C y k lo p ó w , o czy m z re s z tą św ia d c z ą b a rd z o zn a c z n e
k u p y k a m ie n i ze z ru in o w a n e g o zam k u , k tó r y m ia n o s ta w ia ć n a g ó rz e ".
R ó w n ież S taszic z w ró c ił u w a g ę n a te n sz c zeg ó ł G ó r Ś w ię to k r z y s k ic h 3
„D o to n d je sz c z e n a 15 s ą ż n i g ru b o c a ły w ie rz c h Ł y sei g ó ry o k ry w a ją sam e
s k a ł ro z w a lin y " . S ta sz ic g e o lo g z d a je so b ie sp ra w ę , że są to re z u lta ty c zasu
d o k o n u ją c e g o n iw e la c ji g ó r. „ G o ry tu te is z e m u s ia ły d a w n ie i d a le k o b y ć w y ższe.
O k a z u je to stra s z n e p o c a ły m ich w ie rz c h u s k a ł zb u rz y sz cz e , n ie z m ie rn e ro z-
w a lis k a ."
Z a g a d k o w a re g u la rn o ś ć g o ło b o rz y n a Ł y sej G ó rze w trz e c h p a sm a c h in tr y
g o w a ła ju ż w 1873 r. J . G a c k ie g o . S p ra w ą g ło b o rz y z a ję ła się o s ta te c z n ie g e o
lo g ia 4. G o ło b o rz a to r e z u lta t ro z d ro b n ie n ia w a rs tw k w a rc y to w y c h w y s tę p u
ją c y c h n a p rz e m ia n le g le z m ię k k im i w k ła d k a m i łu p k o w y m i. W zg lę d n ie h o ry
z o n ta ln e p ię tr a m ię d z y g o ło b o rz a m i c zę sto w ilg o tn e lu b b a g n is te to p o z o sta
łość p o w k ła d c e łu p k ó w . (Ryc. 1). G o ło b o rz a w y s tę p u ją z w y k le w fo rm ie n a j-
I I kuarcyly
%%%% fupki
1 gotoborza
Ryc. 1
i Ks. J. G a c k i , B enedyktyński klasztor na Ł ysej Górze, W arszawa 1873.
! J. D ł u g o s z , Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, wyd. W ar
szawa 1961, s. 157.
3 S. S t a s z i c, O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i równin Polski, wyd.
W arszaw a 1955, s. 27.
W ł o d z im ie r z Se d l a k
k la s y c z n ie jsz e j n a p ó łn o c n y m zboczu, w m n ie js z y m s to p n iu n a p o łu d n io w y m .
(Ryc. 2). P oza Ł y so g ó ram i sp o ty k a m y je sz c z e g o ło b o rz a w P aśm ie Je le n io w -
skim n a g ó rz e S z c z y tn ia k i n a z a ch ó d o d Ł y sic y n a R a d o sto w e j G ó rze. W p ra c y
te j b ę d ą ro z p a try w a n e je d y n ie g o ło b o rz a Ł y so g ó r.
G łęb o k o ść w a rs tw y ru m o sz o w e j o k re ś la się ro z m aic ie . S ta sz ic p o d a je p rz y
o k a z ji s ta ro d a w n e j s tu d n i b e n e d y k ty ń s k ie j n a Sw . K rzy żu , że b y ła o n a b ra n a
10 są ż n i p rz e z ru m o w isk o . G a c k i p o d n o si tę lic z b ę do 21 s ą ż n i p rz y o k a z ji
p o g łę b ie n ia s tu d n i w r o k u 1859. E k s tra p o la c ja w y ro b is k w d a w n y m k a m ie n io
łom ie u p ó łn o c n e g o p o d n ó ż a Ł y sej G ó ry w sk a z u je n a 6 m g o ło b o rz y . P ra c e
ziem ne p rz y b u d o w ie s ta c ji te le w iz y jn e j n a Sw . K rz y żu w y k a z a ły c a liz n ę
s k a ln ą p o d w a rs tw ą 3,5— 4 m. ru m o szu . W ie rc e n ia za w o d ą n a Sw . K rzy żu
w y k a z u ją m n ie j w ię c e j te sam e w ielk o śc i.
G en ezę g o ło b o rz y p rz e d s ta w ił fach o w o ju ż G ack i w 1873 r.: „ P asm o Łyso-
g ó rsk ie s ta n o w i u tw ó r, cz y li o sa d o w ą s k a łę k w a rc y to w ą , k tó r a n a p o w ie rz
c h n ię ziem i w y d o b y ta i n a w p ły w p o w ie trz a w y s ta w io n a p o p ę k a ła w m n iej
w ięcej g ła d k ie o d łam y i w sz tu k i ro z m a ite j w ie lk o ś c i" (s. 3). T ę sa m ą z re sz tą
in te rp re ta c ję d a w a ła g e o lo g ia p rz e z d łu g i o k re s c z a su p o d n o sz ą c g ro s p ro
cesó w w ie trz e n io w y c h su ro w e g o k lim a tu p e ry g la c ja ln e g o .
A) Faza wietrzeniowa. W ie trz e n ie m a te ria łu p e tro g ra fic z n e g o
je s t z a le ż n e od w ie lu p a ra m e tró w ja k : w ła sn o ś c i c h e m ic zn y c h i fizy czn y ch
sk ały , w a ru n k ó w k lim a ty c z n y c h , o ra z c z a su d z ia ła n ia c z y n n ik ó w w ie trz e n io
w ych. N a o g ó ł rz a d k o u d a je się u sta lić tem p o z a c h o d z ą c y c h .p ro c e s ó w g e o lo
g iczn y ch . Ł y so g ó ry , a zw ła szc z a Sw . K rz y ż je s t w ty c h s p rz y ja ją c y c h o k o
liczn o ściach , że is tn ie je p e w n a m o żliw o ść d a to w a n ia z a c h o d z ą c y c h p ro ce só w .
W y c h o d n ia k w a rc y tó w o d s tro n y p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j sta n o w i fu n d a m e n t
k o ścio ła. B udow a je g o ż o sta ła ro z p o c z ę ta w 1784 r. p o p o ż a rz e d aw n eg o
k o ścio ła. M am y w ięc s ta n o w isk o d a to w a n e sp rz e d 180 lat. T a czę ść w y c h o d n i
je s t w y ją tk o w o p o trz a sk a n a , a le n ie m o żn a te g o p rz y p isa ć c ię ż a ro w i b u d o w li.
T ylko w n ie w ie lk im sto p n iu d e c y d o w a ło w sp a rc ie cię ż k ie g o n a ro ż n ik a d ź w i
g a ją c e g o k ie d y ś w ieżę. W y c h o d n ia za ra z o b o k n a le ż ą c a d o in n e j w a rstw y
w y k a z u je je sz c z e w ię k sz e c io so w e p o cię c ie , c h o ć n ie d ź w ig a b u d o w li. O d
le g ła od te g o m ie jsc a 80 m .d z w o n n ic a sta w ia n a w 1555 r. p rz y k r y w a częścio w o
sw oim m u rem w y c h o d n ię k w a rc y tó w d o sk o n a le z a c h o w a n ą . W ty m w y p a d k u
400 la t n ie d o k o n a ło w id o c z n y c h zm ian w p ro c e s ie ro z k ru s z e n ia c a liz n y k w a r-
cy to w e j. W 1962 r. z o sta ły o d sło n ię te p rz e z a rc h e o lo g ó w fu n d a m e n ty 13 m e
tro w e j d łu g o śc i ro m a ń sk ie g o m u ru w p o łu d n io w y m k ru ż g a n k u n a Sw . K rzyżu.
D ało to o k a z ję a u to ro w i do s p ra w d z e n ia s ta n u z a c h o w a n ia k w a rc y tó w w m u ro
w a n y c h w fu n d a m e n ty c ię ż k ie j b u d o w li ro m a ń sk ie j s ta w ia n e j p rz e sz ło 700
ła t tem u. Z a ró w n o w y c h o d n ia sk a ln a o b o k o d sło n ię ta , s ta n o w ią c a p o d ło ż e
fu n d am en tó w , ja k i fra g m e n ty k w a rc y to w e z n a jd u ją c e się n a m e tr w ziem i
w y k a z a ły całk iem św ie ży s ta n z a c h o w a n ia . N ie lic z n e ty lk o z k w a rc y to w y c h
fra g m e n tó w w m u ro w a n e p o s ia d a ły p o je d y ń c z e p ę k n ię c ia . W y c h o d n ia b y ła
o czy szczo n a z ru m o sz u p rz e d zab u d o w ą . Z a c h o w a ła sw ą p ie r w o tn ą św ieżo ść
i całość. W y ją tk o w ą o k o lic z n o śc ią z m ie n ia ją c ą w a ru n k i k lim a ty c z n e b y ło
w y s ta w ie n ie p ó ź n ie j (X IV —X V w iek ) k ry ty c h k ru ż g a n k ó w .
N a Ł ysej G ó rze je s t je d n a k o k o licz n o ść w y ją tk o w e j w a g i. W o k ó ł o m a
w ia n e j w y ch o d n i, n a k tó re j w s p a rł się je d n ą ś c ia n ą k o śc ió ł p o k la s z to rn y , je s t
4 J. S i e m i r a d z k i , Studien in polnischem Mittelgebrige, Jb. d. K. K. Goel.

Rechtsanstalt, W ien 1886, t. 36, s. 379. W. Ł o z i ń s k i , O mechanicznym wietrzeniu
piaskowców w umiarkowanym klimacie, „Akad. Umiejętn.”, Kraków 1909. W. Ł o-
z i ń s k i , Die periglaziale Fazies der mechanischen Verwitterung, C. R. X I Internat.
Geol. Congr. Stockholn 1910. Ed. 1912. J. C z a r n e c k i , Stratygrafia i tektonika Gór
Św iętokrzyskich, Prace To w. Nauk. W arszawskiego n. 28, W arszawa 1919.
Łysica
TEORIA
ŁYSOGÓRSKICH
GOŁOBORZY
Skala /• ’ 100000
Rozkfad ęofoborzij n Łysogórach

-a
Ryc. 2
48 WŁODZIMIERZ SEDLAK
w a ł sło w ia ń sk i z V III— IX w ie k u n. e. u s y p a n y z m a te ria łu w y s tę p u ją c e g o n a

są s ie d n ic h g o ło b o r z a c h 5. B ad an ia a rc h e o lo g ic z n e p rz e c ię ły go p rz y n a jm n ie j
w 3 m iejscach . W y so k o ść p rz e k ro ju s ię g a cza sam i 3 m, a sz e ro k o ść u podstaw y^
d o ch o d zi do 13 m . Ł ączn ą k u b a tu rę z u ż y te g o m a te ria łu sk a ln e g o o k re ś la się
n a ca, 32 000 m. p. B ad a n ia w ła sn e , z a ch o w a n e g o m a te ria łu s tw ie rd z iły , że
p o sz czeg ó ln e fra g m e n ty k w a rc y tu n ie w y k a z u ją ty p o w e g o w ie trz e n ia p o
w ie rz c h n i czy d e z in te g ra c ji m ro zo w ej. N a jc z ę śc ie j w y s tę p u je m a te ria ł d u ży ch
ro zm iaró w . S p ę k a n ia są rz a d k ie ja k n a ta k ą m a sę k a m ie n n ą . W d o d a tk u w a
ru n k i w ie trz e n io w e w w a le b y ły n a tu r a ln e — a e ra c ja ty p o w a d la g o ło b o rzy ,
szczelin y m ięd zy k a m ie n ia m i n ie w y p e łn io n e ziem ią, w a ł n ie p o ro ś n ię ty r o
ślin n o ścią, e k sp o z y c ja w w ię k sz o śc i p rz y sło n e c z n a . N a d y s ta n s ie w ię c 1100—
1200 la t tru d n o stw ie rd z ić p o s u n ię ty p ro c e s w ie trz e n ia . G d y b y n ie d a to w a n ie
u z a sa d n io n e z n a jd o w a n ą c e ra m ik ą św ie ż o ść fra g m e n tó w k w a rc y to w y c h
m o żn a b y p o c z y ty w a ć za w sp ó łcz e sn ą . N a le ż y sąd zić, że k w a rc y ty ły s o g ó rsk ie
w n o rm a ln y c h w a ru n k a c h d z isie jsz e g o k lim a tu n a d y s ta n s ie 2000— 3000 la t
n ie w y k a z u ją d o strz e g a ln y c h zm ian.
I s tn ie je n ie ty p o w a o k o lic z n o ść św ia d c z ą c a o w y trz y m a ło śc i k w a rc y tó w n a
w ie trz e n ie fizy czn e i ch em iczn e. N ie k tó re ż u żle s ta ro ż y tn e g o h u tn ic tw a w Ły
so g ó ra c h z a w ie ra ją d o m iesz k ę k w a rc y tó w sz tu c z n ie ro z d ro b n io n y c h w ie l
k o śc i ca. 2— 4 cm. p. W y m ie n io n e fra g m e n ty z n a jd u ją się n a p o w ie rz c h n i żużla
w to p io n e częścio w o w je g o m asę. B io rąc p o d u w a g ę c z a so k re s w y stę p o w a n ia
h u tn ic tw a w Ł y so g ó ra c h o d h a ls z ta tu d o czasó w n o w o ż y tn y c h m o żn a u sta lić
m e ta lo g ra fic z n ie c h ro n o lo g ię w o d stę p a c h c z a su : • h a ls z ta t (V II— IV w ie k
p. n. e.), o k re s w p ły w ó w rz y m sk ic h (II— IV w ie k n . e.), o ra z w c z e sn e ś re d
n io w ie c z e s ię g a ją c e cz a só w p o w sta n ia w a łu . P ro b le m d a to w a n ia m e ta lo g ra
ficznego n ie p rz e d s ta w ia tru d n o ś c i ze w z g lę d u n a o p ra c o w a n ie ta n ie j i sz y b
k ie j m e to d y o d n a jd o w a n ia fra g m e n tó w żela za s ta ro ż y tn e g o h u tn ic tw a 6. C h ro
n o lo g ia o p ra c o w a n a p rz e z J. P ia sk o w sk ie g o 7 d a je d o b re w y n ik i. Is tn ie je w ięc
sk a la p o ró w n a w c z a się g a ją c a p rz e sz ło 2000 la t w ste c z . Z a sa d n ic z ą tru d n o ść
sta n o w i to, że k w a rc y t z a w a rty w żu żlu m a n ie d u ż e w y m ia ry i z n a la z ł się
w n ie n a tu ra ln y c h w a ru n k a c h w y so k ie j te m p e ra tu ry p ły n n e g o żu żla ca. 950—
1000 st. ch o ć n a k ró tk i czas do je g o z a sty g n ię c ia . W k a ż d y m ra z ie p rz e d s ta w ią
p e w n ą m ożność w n io sk o w a n ia o trw a ło ś c i k w a rc y tu w z e s ta w ie n iu z in n y m i
o k o liczn o ściam i w y m ie n io n y m i w y ż e j. O g ó ln ie m o ż n a pow iedzieć,* że Ł y so
g ó ry sta n o w ią w y ją tk o w y te re n , g d zie d a to w a n y m a te ria ł w sz e ro k ie j s k a li
je s t n a g ro m a d z o n y ta k . liczn ie. M a to o ty le w a rto ś ć , że g e o lo g ic z n e d a to w a
n ie w s k a li b e zw zg lęd n ej je s t n a o g ó ł d o sy ć rz a d k ie i tru d n e .
P rzy te j o k a z ji n a le ż y zm o d y fik o w ać z d a n ie W . K o z iń sk ie g o 8 o w y trz y
m ało ści k w a rc y tó w . W p ra w d z ie K o z iń sk i z a strz e g a się, że n ie p o sia d a m a
te r ia łu d a to w a n e g o z Ł y so g ó r, d la te g o b ie rz e a n a lo g ię z w y trz y m a ło śc ią ro
5 R. B u r z y ń s k i , Polska ma w ięcej niż 1000 lat, W rocław 1961, s. 105; P. J a

s i e n i c a , Słowiański rodowód, W arszawa 1961, s. 336—337.
0 W. S e d 1 a k, Metoda odnajdywania żelaza ze starożytnego w ytopu. „Kwar
talnik Historii Kultury M aterialnej", VIII, (1960), nr 4, s. 545—548.
7 W. S e d l a k , J. P i a s k o w s k i , Z prac nad historią techniki: badania pro
duktów dawnego hutnictwa żelaznego w Górach Św iętokrzyskich, „Biuletyn Informa
cyjny Instytutu Odlewnictwa", (1960), n r 11— 12, s. 22—24. W. S e d l a k , J. P i a s
k o w s k i , Znalezienie łupek żelaza św iętokrzyskiego oraz ich charakterystyka metalo-
graliczna, „Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej", IX, (1961), nr 1, s. 89— 105.
J. P i a s k o w s k i , Metalurgia żelaza w okresie lateńskim i rzym skim w dorzeczu
górnej W isły w św ietle badań metaloznawczych. W: Z dziejów metalurgii na ziemiach
Polski południowej. Materiały i spotkania odlew ników i archeologów w N ow ej Hucie
14 IX 1956.
8 W. K o z i ń s k i , W sprawie wieku i genezy gołoborzy na szczycie Sw. Kata
rzyny, „Przegląd Geologiczny", (1956), nr 5, s. 221.
TEORIA ŁYSOGORSKICH GOŁOBORZY 49
m a ń s k ic h k o s te k b u d o w la n y c h p o c h o d z ą c y c h z tr a n s p o rtu lo d o w c o w e g o p o d
u w a g ę . O k re s 700 la t w y m ie n io n y p rz e z K o z iń sk ie g o o d n o si s ię d o z a a w a n so
w a n ia p ro c e s ó w w ie trz e n ia w p o s ta c i z a ta rc ia 'o stro ści p rz e ła m u , z a o k rą g le
n ia n a ro ż y itp . P o d k re ś lić trz e b a je sz c z e ra z , że k r y te r ia w ie trz e n ia są d o sy ć
w z g lę d n e i d la d a to w a n ia p ro c e s u trz e b a je p rz y ją ć b a rd z ie j k o n k re tn ie . K o
z iń sk i z re s z tą sa m p o d k re ś la c z y n n ik i te k to n ic z n e sp ę k a n ia . K w aircyty k o s te k
ro m a ń s k ic h b u d o w li w P o lsc e z n a la z ły s ię w n ie n a tu ra ln y c h w a ru n k a c h w le
c z en ia p rz e z lo d o w ie c , p o z a ty m re p r e z e n tu ją z u p e łn ie in n y s ta n se d y m e n
ta c ji i m e ta m o rfic z n y c h p ro c e s ó w . W a rs tw y k a m b ru sk a n d y n a w sk ie g o n ie
m a ją te j im p o n u ją c e j m ią ż sz o śc i s ię g a ją c e j 2100 m. W d o d a tk u w y c ię ta k o s tk a
re p r e z e n tu je s z tu c z n e p ła s z c z y z n y n ie o d p o w ia d a ją c e n a tu ra ln e m u cio so w i.
O d n o śn ie do k r y te rió w w ie tr z e n ia trz e b a zazn a c z y ć , że z a o k rą g lo n e n a ro ż a
i -p łaszczy zn y sfe ry c z n e s ą z a le ż n e n ie ty lk o o d c z a su tr w a n ia p ro c e s u w ie
trz e n io w e g o , a le ró w n ie ż o d w ła sn o ś c i fiz y c z n y c h m a te ria łu . K w a rc y ty r e p r e
z e n tu ją sz e ro k ą s k a lę w y trz y m a ło ś c i n a m e c h a n ic z n e o d d z ia ły w a n ie . W y tr z y
m ało ść n a ś c is k a n ie w y ra ż a s ię d la k w a rc y tó w w ie lk o ś c ią 869— 3637 k G /c m 3,
dla p ia s k o w c ó w n a to m ia s t 215— 2900 k G /c m 3 *. L ite ra tu ra p rz e d m io tu p o d a je
dla k w a rc y tu n a w e t 4800 k G /c m 310, d la p ia s k o w c ó w k w a rc y to w y c h 767— 4214
kG .n . K w a rc y ty z G ó ry J e le n io w s k ie j w y k a z u ją 2350 k G /cm 312, a z Ł y sej G ó ry
3637 k G 13. Ś c ie ra ln o ść k w a rc y tó w w a h a się o d 0,05 d o 0,25. N a w e t w y b ó r
p ró b k i z Ł y sej G ó ry je s t b a rd z o w z g lę d n y , g d y ż w y k a z u je o n a k ilk a ró ż n y c h
g a tu n k ó w k w a rc y tu , p rz e d s ta w ia ją c y c h o d m ie n n e w ła sn o ś c i fiz y c z n e z a le żn ie
od w ie lk o ś c i z ia rn a , ro d z a ju sp o iw a , d o m ie sz e k m a te ria ło w y c h , s to p n ia m e
tam o rfo zy . P o d w z g lę d e m c h e m icz n y m k w a rc y ty są n ie c z y n n e i b a r d z o o d p o rn e ,
nie p o d le g a ją w ię c d z ia ła n iu CO= i tle n u a tm o sfe ry c z n e g o . K w a rc y ty ły so -
g ó rs k ie są o d p o rn e n a w ie tr z e n ie ch em iczn e, w y k a z a ł to z re s z tą R. K o b e n d z a 14
n a s z tu c z n y c h o d k ry w k a c h d o 4 m g łę b o k o śc i. „ K a m ie n ie b y ły n ie re g u la rn y c h
k sz ta łtó w o o s try c h n a ro ż a c h , b e z śla d ó w w ie trz e n ia ... k w a r c y ty w y k o p a n e
z le s su n ie są z w ie trz a łe , p rz e c iw n ie tw a rd e , o p o w ie rz c h n i p o d o b n e j do św ie
żego p rz e ło m u . P ia s k o w c e p o w y ję c iu z le s s u w w ie lu w y p a d k a c h k ru s z y ły się
pod u d e rz e n ie m , cza se m n a w e t ro z s y p y w a ły s ię w p a lc a c h ." (s. 26). P rz y jm u je
się, że c a 18000 la t p rz e d n . e. lą d o ló d o p u śc ił d e fin ity w n ie b rz e g i B ałty k u ,
a w o k re s ie m ię d z y 14500— 8800 la t n a s tą p iło w y b itn e p o le p s z e n ie w a ru n k ó w
k lim a ty c z n y c h 16. Z a g ó rn ą g ra n ic ę p le is to c e h u i h o lo c e n u p rz y jm u je się
8800— 7900 la t p rz e d n . e. F o rm o w a n ie się le s s u m o ż n a o k rą g ło p rz y ją ć n a
10 000 la t p rz e d n. e. N a ty m d y s ta n s ie c z a su n ie z m ie n iłb y się w o b e c te g o
k w a rc y t. S k a la p o ró w n a w c z a d z ia ła n ia c z y n n ik ó w w ie trz e n io w y c h n a k w a rc y t
ły s o g ó rs k i je s t .z a d o w a la ją c o d u ż a i ró ż n o ro d n a , p rz y ty m w z a sa d z ie zgo d n a.
D y s k u s ja to c z y się w ła ś c iw ie w o k ó ł z a g a d n ie n ia , czy g o ło b o rz a są r e
lik tem k lim a tu p e ry g la c ją ln e g o , a w ię c re lik te m k o p a ln y m , czy te ż p o w s ta ją
o J . J ą d r u c h , R. S i e r a k o w s k i , Górnictwo kamienne, cz. 1„ Katowice

1958, s. 40. I
10 k . A. P o 1 a k o w, Chemicznie odporne m ateriały niemetalowe, W arszawa
1955, (tłum. z ros.), s. 40. 1
11 t . J. W o j n o , Z. P e n 11 a k o w a, W łasności techniczne skal, W arszawa
1956, s. 78.
12 s. L e w i ń s k i , M. R u ś k i e w i c z , Piaskowce kw arcytow e (kwarcyty)- Gor
Św iętokrzyskich, „Przewodnik XXXV Zjazdu Pol. Tow. Geolog.", Kielce 16—18 września
1962 r„ s. 134.
13 m. K a m i e ń s k i , Skały budowlane w Polsce, P. I. G. „Biuletyn nr 57, W ar
szawa 1949.
i* R. K o b e n d z a , Gołoborza i ich stosunek do lasu w Górach Świętokrzyskich,
W a r s z a w a 1939, s. 13.
15 M. G i g n o u x , Geologie stratigraphique, Paris 1950, tł. poi. (1955) s. 931.
4 R oczniki Filozoficzne. T. X II. z. 3

50 W ŁODZIMIERZ SEDLAK
d zisiaj. W . Ł o z iń s k i16 u trz y m u je , że są p o z o sta ło śc ią sp rzed 10 000 la t. T ego

sam eg o zd a n ia je s t J. C z a rn o c k i 17, p rz y to c z o n y R. K obendza, M. K sią ż k ie -
w ic z ,8. N a to m ia st T. M a c h a ts c h e k 10, i W . P e n c k 20 n ie łą cz ą p o w s ta w a n ia
„m orza sk a ln e g o " w y łą c z n ie z k lim a te m p o la rn y m . N a jn o w sz a w te j d z ie d z in ie
p ra c a T. K la tk i21 ro z w ią z u je tę s p ra w ę e k le k ty c z n ie : g o ło b o rz a ły s o g ó rs k ie n ie
są a n i p le jsto c e ń sk ie , a n i h o lo c e ń s k ie , n a le ż y je u z n a ć za fo rm y p o lig e n ic z n e
i p o lic h ro n o lo g ić ż n e .
P ro c e s w ie trz e n ia je s t c ią g ły , choć je g o tem p o zm ien n e. Z ja w isk o p rz e
b ie g a w z e sta w ie z d y n a m ik ą g o ło b o rz y i p re d y s p o z y c ja m i te k to n ic z n e j n a tu ry ,
0 czym w n a s tę p n y c h cz ę śc ia c h p ra c y . T ym n ie m n ie j o b raz, ja k i s tw ie rd z a m y j
d z isia j n a g o ło b o rzac h , je s t d z ie łe m 'o s ta te c z n ie d o k o n a n y m p rz e z czas i c z y n
n ik i k lim a ty c z n e (te m p e ra tu ra , w ilg o tn o ść , in so la c ja ). S u ro w y k lim a t p e ry -
g la c ja ln y b y ł w y ją tk o w ą o k o lic z n o śc ią s p rz y ja ją c ą p ro c e s o w i ro z d ro b n ie n ia .
N a le ż a ło b y je sz c z e , p rz e a n a liz o w a ć m o żliw o ść m e c h a n ic z n e g o n isz c z e n ia
w a rstw k a m b ry jsk ic h p rz e z sam lo d o w ie c.
S p ra w a ta je d n a k k o m p lik u je się że w zg lę d u n a tru d n o ść u s ta le n ia z a się g u
lo d o w c a i je g o g ru b o ści. P rz y n a jm n ie j 3 z lo d o w a c e n ia o b ję ły G ó ry Ś w ię to
k rz y s k ie ~. Z p ie rw sz e g o z lo d o w a c e n ia sięgaj-ącego p o K ra k ó w z o sta ły śla d y
w p o s ta c i żw iró w z lic z n y m i o to c z a k a m i g ra n ito w y m i. Z lo d o w a c e n ie d ru g ie
tzw . k ra k o w s k ie się g a ło do K a rp a t i S u d etó w , m u sia ło w ię c ró w n ie ż o b ją ć
G ó ry Ś w ię to k rz y sk ie . O p rz y k r y c iu ich lo d o w c em m a ją św ia d c z y ć g ra n ity
p ó łn o c n e g o p o c h o d z e n ia w p a śm ie J e le n io w sk in f p o w y ż e j 430 m. n . p. m.,
o ra z g ra n ity z B ieln ik a n a Św . K rz y żu p o w y ż e j 500 m 23. Są t o p o z o sta ło śc i po
d e n n e j m o ren ie, k tó r a z a le g a ła n a n a jw y ż sz y c h n a w e t sz c z y ta c h i z o sta ła
n a s tę p n ie ro zm y ta. W trze c im z lo d o w a c e n iu tzw . środ k o w o p o lsk im * w sz y stk ie
w ie rz c h o łk i p o w y żej 320;—340 m sta n o w iły n u n a ta k i. W ię k s z o ść w ię c Łysc/gór
zn a la z ła się w te d y p o d lo d o w cem . S tad iu m zlo d o w a c e n ia W a r ty (IV) i B ał
ty c k ie (V) m ia ły ty lk o w p ły w w p o sta c i su ro w e g o k lim a tu p e ry g la c ja ln e g o .
O d m ien n eg o z d a n ia je s t T. K la tk a 24 k w e s tio n u ją c d o w o d y n a z lo d o w a
c e n ie p rz e d k ra k o w sk ie . M o żn a m ó w ić co n a jw y ż e j o je d n y m z lo d o w a c e n iu
1 to k ra k o w sk im , przy . czym d y s k u to w a n y je s t fa k t, • czy Ł y so g ó ry z o sta ły
w tedy, w o g ó le p o k ry te ląd p lo d e m . M . K lim a sz e w sk i25, S. M ik la s z e w s k i2G,
Z. K o ta ń s k i27 re p r e z e n tu ją k ie ru n e k z a le g a n ia lo d o w c a n a Ł y so g ó ra ch . W . Łot
z iń s k i28 i J. C z a rn o c k i29 p rz y jm u ją , że Ł y so g ó ry sta n o w iły w y s ta ją c y p o n a d
16 W. Ł o z i ń s k i , Der dilu v i ale Nunatak des Polnischen Mittelgebirges

„Ztschr. d. d. geol. GesS', vol. 61, 1909; W. Ł o z i ń s k i , Die preglaziale Fazieś der
mechanischen Verwetterung, op. cit.
17 J. C z a r n o c k i , Rezerwat w Górach Św iętokrzyskich ze stanowiska potrzeb
geologii. Zabytki Przyrody N ieożyw ionej Ziem R. P., W arszawa 196,8, z 1.
■ 18 M. K s i ą ż k i e w i c z , Geologia dynamiczna, W arszawa 1952, s. 32.
19 T. M a c h a t s c h o k , Geomorphologie, Leipzig 1952, s. 37.
20 W. P e n c k , Morphological A nalysis ot Land Forms, London 1953, s. 66/
21 T. K 1 a t k a,- Geneza i w iek gołoborzy łysogórskich, Łódź 1962, s. 105.
22 Z. K o t a ń s k i , Przewodnik geologiczny po Górach Św iętokrzyskich, W ar
szawa 1959, t. 2, s. 355—358.
28 S. M i k l a s z e w s k i , Ślady lodowca na Górze Sw ięto-K rzyskiej, ;,Sprawi
To w. Nauk. W arszawskiego", (1911), n r 4.
24 T. K l a t k a , Geneza i w iek gołoborzy łysogórskich, op. cit.
25 M. K l i m a s z e w s k i , Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluw ialnym ,
Prac. W rocławskiego To w. Nauk. b. n. 7, 1948.
20 S. M i k l a s z e w s k i , Siady lodowca na Górze Sw ięto-Krzyskiej, op. cit.
27 Z. K o t a ń s k i , op. cit.
28 W. Ł o z i ń s k i , Der diluviale Nunatak des polonischen M ittelgebirges, op. cit.
28 J. C z a r n o c k i , O zlodowaceniu Gór Św iętokrzyskich. Pos. Nauk. P. 1 / G.
(1927), nr 7; J. C z a r n o c k i , Dyluwium Gór Św iętokrzyskich, „Rocznik Pol. Tow.'
Geol*, tj 7/, 1931.
TEORIA ŁYSOGÓRSKICH GOŁOBORZY 51
lo d o w ie c n u n a ta k . T o o s ta tn ie z d a n ie p o d z ie la ró w n ie ż T. K la tk a , W p ie rw
szy m w y p a d k u lą d o ló d m u s ia łb y m ie ć g ru b o ś ć ca. 3000 m. B ad a n ia n a A n ta rk ty
d z ie w y k a z a ły , że w z n ie sie n ia są p o w a ż n ą z a p o rą d la p o s u w a ją c e g o s ię
lo d o w c a . J. C zarn o clii p rz y jm u je , że lo d o w ie c w k ro c z y ł n a te r e n św ię to k rz y sk i
n ie od p ó łn o c y b e z p o śre d n io , a le ja k o o d g a łę z ie n ie g łó w n e g o lo b u , k tó ry
d o lin ą W is ły p o s u w a ł się k u K arp a to m . Lob w y p e łn ia ją c y n ie c k ę N id y m iał
ró w n ie ż b o c z n e o d g a łę z ie n ie . Ł y so g ó ry z e tk n ę ły b y się w o b e c te g o ty lk o
z b o c z n y m i o d g a łę z ie n ia m i ję z o ró w lo d o w c a p o su w a ją c e g o się od w sc h o d n ie j
i z a c h o d n ie j ich s tro n y .
J e d n y m z a rg u m e n tó w n a z lo d o w a c e n ie p rz e d k ra k ó w s k ie b y ły fra g m e n ty
g ra n itu z n a le z io n e p rz e z S. M ik la sz e w sk ie g o n a B ieln ik u , z a k w e stio n o w a n e
p rz e z T. K latk ę.
T y m czasem p o d c z a s b a d a ń w ła s n y c h stw ie rd z iłe m b a rd z o p o sp o lite w y
s tę p o w a n ie g ra n ito w y c h n a rz u tn ia k ó w w m a sy w ie Ł ysej G ó ry . B ad a n ia te
w y k a z a ły 3 z n a m ie n n e fa k ty : a) g ra n ity n a rz u to w e tr a f ia ją się n ie m a l n a
sz c zy cie Ł ysej G ó ry , b o d o w y s o k o ś c i ca. 570 m n. p . m. N a Ł y sicy n a to m ia s t
n ie s p o ty k a s ię ich z w y ją tk ie m p ó łn o c n e g o podnóża.' b) is tn ie je c ie k a w a
k o re la c ja m ię d z y za się g ie m s ta ro ż y tn e g o h u tn ic tw a ż e la zn e g o w Ł y so g ó ra ch
i ro z m ie sz c z e n ie m e ra ty k ó w . Z a się g i o b u ty c h fa k tó w p o k ry w a ją się ja k
św ia d c ż y ry c . 3. c) C zęsto n ie są to ' ty p o w e w k sz ta łc ie n a rz u tn ia k i, w id a ć
V ©
Sfupia Nona
l*«*l g ta iy n an u to kie
Ryc. 3
n ie k ie d y celo w o n a d a n ą fo rm ę, a lb o p rz y n a jm n ie j p rz e tłu c z e n ie w p o ło w ie.

O sa d n ic tw o w c z e sn o śre d n io w ie c z n e z - Ł azó w u ż y w a ło d ro b n o tłu c z o n e g o
g r a n i tu . ja k o p rz y m ie sz k i sc h u d z a ją c e j do c e ra m ik i. N a sz c z e g ó ły te zw ró cił
auto* ju ż w c z e śn ie j u w a g ę 80. T łu m a c ze n ia , że fra g m e n ty g ra n ito w e z n a jd o
w a n e n a B ie ln ik u p rz e z M ik la sz e w sk ie g o z o sta ły p rz y w ie z io n e z n a w o z e m ze
S łu p i N o w e j, ja k to s u g e r u je T. K la tk a , je s t n ie z w y k ły m u p ro sz c ze n ie m za
g a d n ie n ia . N a m a s y w ie Ł y sej G ó ry w y s tę p o w a n ie e ra ty k ó w n ie je s t ty p o w e
i n ie re p r e z e n tu je s to s u n k ó w n a tu ra ln y c h . O sa d n ic tw o w c z e sn o śre d n io w ie c z n e
o b ję ło Ł azy, łą k i p rz y k la s z to rn e w o b rę b ie d a w n e g o w a łu sło w ia ń sk ie g o ,
B ielnik. Je d n o c z e ś n ie w ty c h sa m y c h m ie jsc a c h sp o ty k a się śla d y d a w n e g o
h u tn ic tw a żela zn eg o . M a s y w n a to m ia s t Ł y sic y je s t p o z b a w io n y z a ró w n o śla
d ó w o s a d n ic tw a ja k i h u tn ic tw a . N a le ż a ło b y ty lk o sp ra w d z ić , czy g ra n ito w e
fra g m e n ty sp o ty k a n e w G ó ra c h Je le n io w sk ic h p o w y ż e j 430 m n ie p o z o sta ją
ró w n ie ż w zw ią z k u z d z ia ła ln o ś c ią c zło w ie k a. N a p ó łn o c y ń y m zb o czu G ó ry
30 S e d i a k , Millenialne relleksje św iętokrzyskie,, „Zeszyty Naukowe KUL",

1962, z. 4, s. 49—74.
Je le n io w sk ie j b a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e stw ie rd z iły is tn ie n ie h u tn ic tw a n a w y
so k o ści 340 m S1.
M am y w ię c k ilk a m o ż liw o ści ro z w ią z a n ia z a g a d n ie n ia w y stę p o w a n ia
głazów n a rz u to w y c h w Ł y so g ó ra c h :
1) L odow iec p o su w a ł s ię sty c z n ie d o p ó łn o c n e g o zb o cza Ł y so g ó r od
w sch o d u w k ie ru n k u n a d o lin ę W ilk o w s k ą , p rz y czym w s c h o d n ia część ję z o ra
lo d o w co w eg o b y ła g ru b sz a o d je g o czoła.
2) N a d y s lo k a c ji m ię d z y Ł y so g ó ra m i i G ó ra m i Je le n io w sk im i p o w sta ł
z a to r s p ię trz a ją c y m a te ria ł n ie s io n y p rz e z lo d o w ie c w n a s tę p s tw ie sp o tk a n ia
z d rugim o d g a łę z ie n ie m id ą cy m o d lo b u w y p e łn ia ją c e g o n ie c k ę N idy.
3) C zło w iek p o p rze m ie sz c za ł g ła z y n a rz u to w e w z w ią z k u z o sa d n ictw em
i h u tn ic tw e m te g o , te re n u . T a o s ta tn ia e w e n tu a ln o ść n ie p rz e k re ś la je d n e j
z d w ó ch p o p rz ed n ich . D ziałaln o ść c z ło w ie k a b y ła b y w te d y je d y n ie w tó rn a .
Is tn ie je je sz c z e „ b io lo g ic z n a " m o żliw o ść w n io sk o w a n ia o z a się g u lo
dow ca. J. M o ty k a z w ra c a u w ag ę , że n ie k tó re g a tu n k i p o ro s tó w są e n d e
m iczne d la p e w n y c h ty lk o : g o ło b o rz y ły s o g ó r s k ic h S2. N a jw y ż sz e p ię tra g o ło
b o rz y sta n o w iły b y n u n a ta k i d a ją c e sc h ro n ie n ie s ta re j flo rz e p o ro s to m n a s k a l
nym . R. K o b e n d z a 33 ro z w ija n a w e t m y śl J. C za rn o c k ie g o w n io sk u ją c o w ie k u
g o ło b o rz y n a p o d sta w ie flo ry p o ro stó w . N iższa część g o ło b o rz y p o d sz c z y to
w y c h je s t p o k ry ta p o ro s ta m i n a sk a ln y m i w ła śc iw y m i d la w y so k ic h g ó r, albo
d a le k ie j P ó łn o cy . M ło d sze g o ło b o rz a „ s ą p o z b a w io n e p o ro s tó w , a n a jm ło d sz e
ja k p o d A g a tk ą czy p o d Ł y sicą w y d a ją się b y ć z u p e łn ie św ie ż e " (s. 52).
Z asad a ta o d n o si się n ie ty lk o d o p ó łn o c n e g o zb ocza, choć ta m je s t n a jc h a ra k -
te ry s ty c z n ie j w id o czn a . Z a ra s ta n ie g o ło b o rz y je s t w y n ik ie m w ie lu c z y n n ik ó w :
1) Z e w n ę trz n e w a rs tw y le ż ą c e n a jn iż e j cz ę sto m ięk sze, b y ć m oże p ia sk o w c e ,
ro z k ru sz y ły się w cze śn ie j. 2) N ie w s z y s tk ie w a rs tw y k w a rc y to w e w y k a z u ją
te n sam sto p ie ń tw a rd o ś c i i p o ro w a to ś c i, o ra z n a sią k liw o śc i. D la ró ż n y c h
k w a rc y tó w p rz e d s ta w ia się ta s p ra w a n a s t ę p u ją c o :34
kw arcyty bardzo' zw arte nasiąkliwość do 0,5% porow atość względna do l,2°/o

kw arcyty zwarte „ 0,5— 1,5 „ 1,,2—4,0
kw arcyty porow ate „ ' 1,5— 4,0 „ 4,0— 10,0
bardzo porow ate „ ponad 4,0 „ ponad 10,0 .
D la k w a rc y tó w z Ł y sej G ó ry w y m ie rz o n o n a s ią k liw o ś ć 0,69°/o, a p o ro

w ato ść 0 ,0 1 8 33. K w e stia w o d y ta k is to tn a , a z n ią zd o ln o ść z a trz y m y w a n ia
su b s ta n c ji m in e ra ln y c h i h u m u s o w y c h p rz e d s ta w ia się ró ż n ie d la ro z m a ity c h
ro d z a jó w k w a rc y tu . F lo ra p o ro s to w a sto i w b e z sp rz e c z n y m z w ią z k u z p o ro
w a to śc ią sk ały . M ik ro k lim a t g o ło b o rz y , a n a w e t ich p o sz c z e g ó ln y c h części
je s t s p ra w ą z ró ż n ic o w a n ą i z a le ż n ą o d w ie lu o k o lic z n o śc i.
R o zd ro b n ie n ie k w a rc y tó w d o k o n u je się w e d łu g p ła sz c zy z n c io so w y ch ,
d a ją c w re z u lta c ie e le m e n ty ro m b o e d ry c z n e i o s tro k ra w ę d z is te . N ie k tó re je d
n a k g o ło b o rz a n a Ł ysej G ó rze d a ją w y ra ź n ą p rz e w a g ę s p ę k a ń sfe ry c z n y c h ,
a n ie k ie d y m u szlo w y ch . W n io s k o w a n ie w ię c o w ie k u g o ło b o rz y p o z a o k rą g le
n iu k ra w ę d z i i n a ro ż y , ja k to p rz y p u s z c z a K o ziń sk i, m oże b y ć m y ln e. Is tn ie je
m o żliw o ść w y s tę p o w a n ia s fe ry c z n y c h z a ry s ó w b lo k ó w k w a rc y to w y c h n ie z a
81 K. B i e ł e n i n , Stanowisko 4 w Jeleniowie, powiat Opatów, „Kwartalnik

Historii Kultury M aterialnej", VIII (1960), nr 4., s. 553-—560.
32 R. K o b e n z a , J. M o t y k a , La vegetation des eboulis des M onts de S-te
Croix, „Buli. Inter, de l'Acad. Pol. de Sc.", 1929.
33 R. K o b e n d z a , Gołoborza i ich stosunek do lasu w Górach Św iętokrzyskich,
op. cit., s. 39.
34 Z. T o k a r s k i , Ceramiczne surowce ogniotrwałe, Katowice 1957, s. 29.
35 M. K a m i e ń s k i , Skały budowlane w Polsce, op. cit.
TEORIA ŁYSOGÓRŚKICH GOŁOBORZY 53
le ż n ie od p ro c e s u w ie trz e n ia i je g o z a a w a n so w a n ia , B a d an ia w ła sn e w m a s y
w ie Ł y sej G ó ry w y k a z a ły is tn ie n ie k s z ta łtó w z a o k rą g lo n y c h p o c h o d z e n ia se
d y m e n ta c y jn e g o (Ryc. 4, 5, 6, 7). M o żn a b y je łą c z y ć z to c ż e ń c a m i b a d a n y m i
Ryc. 7
w k a m ie n io ło m ie W ie lk ie j W iś n ió w k i N ie k tó re je d n o s tk i m o rfo lo g ic z n e
g o ło b o rz y s p o ty k a n e n a Ł y sej G ó rze w y k a z u ją p rz e d z iw n ą re g u la rn o ś ć k s z ta ł
tów , w d o d a tk u w y s tę p u ją o n e w n a jw y ż sz y m p ię trz e p ó łn o c n y m i p o łu d n io
w ym .
F azą w ie trz e n io w a je s t ta k sk o m p lik o w a n a w o sta te c z n y m tw o rz e n iu r u
m o szu g o ło b o rz y , ż e s ta n o w i n ie m a l o d d z ie ln e z a g a d n ie n ie n ie d o p u sz c z a ją c e
u p ro sz c z e ń . T en je d y n ie o d c in e k p ra c y n a d g o ło b o rz a m i Ł y so g ó r s ta n o w i ju ż
p o w a ż n e p rz e d s ię w z ię c ie o n ie z w y k łe j p e rs p e k ty w ie p ro b le m a ty k i o b o czn ej.
B) Faza dynam iczna je s t w y n ik ie m o s ta te c z n e g o w y p ię trz e n ia
w a rs tw k a m b ry js k ic h w o k re s ie o ro g e n e z y w a ry s c y js k ie j. W a rs tw y z a p a d a ją
n a p ó łn o c i g in ą p o d m ło d sz y m i u tw o ra m i s y lu ru i d ew o n u . T e n u k ła d stw a rz a
d w ie ró ż n e s y tu a c je d la p o w s ta n ia g o ło b o rz y p o s tro n ie p ó łn o c n e j i p o łu d n io
w e j. Z bocze p ó łn o c n e p rz y n a jm n ie j w m a s y w ie Ł y sicy i Ł y sej G ó ry je s t s tr o
m e ze śre d n im s p a d k ie m 24 m n a 100 m zbocza, p o łu d n io w e n a to m ia s t je s t ro z
le g łe i ła g o d n e . G o ło b o rz a o b u s tro n są re z u lta te m te j sa m e j s iły g ra w ita c y j
n e j d z ia ła ją c e j w ró ż n y c h z re s z tą s y tu a c ja c h .
G o ło b o rza p o łu d n io w e są n a jty p o w s z e n a św . K rzy ż u w s tre fie p o d sz c z y
to w e j, o ra z n a jn iż sz y m p a s ie o d le g ły m o d p o p rz e d n ie g o o ca. 1300 m. N a jc h a -
ra k te ry s ty c z n ie js z e są tu ta j w y c h o d n ie , k tó re ilu s tru ją p o w sta w a n ie g o ło b o rz y
n ie m a l in s ta tu n a sced i. W a rs tw a k w a rc y tó w z o sta ła p o d c ię ta n a s k u te k w y
łu g o w a n ia w k ła d k i łu p k o w e j. Z a c h w ia n a w te n sp o só b s ta ty k a b rz e g u w a r s t
w y p rz y w sp ó łd z ia ła n iu c z y n n ik ó w d e z in te g ru ją c y c h o b a la s te rc z ą c ą w y c h o d
n ię w d ó ł w p o s ta c i d u ż y c h b lo k ó w s k a ln y c h . R ó żn e s to p n ie z a a w a n so w a n ia
te g o p ro c e s u re p r e z e n tu ją w y c h o d n ie łąc z n ie z z a le g a ją c y m p o n iż e j ru m o szem .
G o ło b o rz a p o łu d n io w e w y s tę p u ją n a Ł y sej G ó rze d w o m a p asam i. N a jb a r
d z ie j p o g lą d o w e , a w ię c n a d a ją c e się do c ią g ły c h b a d a ń , je s t g o ło b o rz e n iż
szeg o p a sa . R o zciąg a się' o n o n a d łu g o śc i n ie m a l 2 k m o d H u ty S z k lan e j po
T rz c ia n k ę , u s y tu o w a n e n a w y s o k o ś c i 520— 540 m. n. p. m. P rz e d łu ż e n ie n ie ja k o
te g o g o ło b o rz a s ta n o w i w y c h o d n ia ca. 200 m d łu g a n a C h ełm cu . Ł y sica w y
k a z u je m n ie j c h a ra k te ry s ty c z n y u k ła d g o ło b o rz y n a p o łu d n io w y m zboczu.
W ś ro d k o w e j c z ęści Ł y so g ó r m ię d z y p rz e łę c z ą K a k o n iń sk ą i H u c k ą is tn ie je
ty lk o sz c z ą tk o w e g o ło b o rz e w Ja s trz ę b im D ole n a w ią z u ją c e śc iśle do m o rfo
lo g ii te re n u .
G o ło b o rz a p ó łn o c n e g o zb o cza u k ła d a ją się n a Ł y sej G ó rze w 3 k o n d y g n a
c ja c h . N a jn iż s z e n a w y so k o śc i 340— 355 m o k ą c ie n a c h y le n ia 5— 10° (na Ły
s ic y 393 m ), ś re d n ie n a ' w y so k o śc i 404— 447 m o sp a d k u czę sto p o w y ż e j 15°
i g ó rn y p a s g o ło b o rz y w z n ie sio n y n a 547— 575 m o n a c h y le n iu 10 d o 40°,
a cz a sa m i n a w e t 50°. Ł y sica n ie w y k a z u je ta k id e a ln e g o u ło ż e n ia . W n a j
n iż sz y m p a s ie s p o ty k a się m ię k k ie p ia s k o w c e o d u ż y m s to p n iu z w ie trz e n ia .
P ó łn o c n e zb o cze w y k a z u je ró w n ie ż z a b u rz e n ia s ta ty k i c a łe g o g o ło b o rz a
n a s k u te k ru c h ó w o su w is k o w y c h p o łu p k o w y m p o d ło ż u . K lim at p e ry g la c ja ln y
s tw a r z a ł d o g o d n e w a ru n k i d la ru c h ó w k o n g e liflu k c y jn y c h . P ro c e s o s ia d a n ia
g o ło b o rz y c h o ć w m n ie js z y m s to p n iu n ie u s ta ł i d z isia j. R. K o b e n d z a b y ł św ia d
k ie m ta k ie g o ru c h u z s tę p u ją c e g o g o ło b o rz y p o d c za s b a d a ń te re n o w y c h . D y
n a m ik a g o ło b o rz y b ę d z ie z a le ż n a o d ta k ic h p a ra m e tró w : n a c h y le n ia zbocza,
w ie lk o ś c i b lo k ó w , n a p rz e m ia n le g ło śc i w a rs tw k w a rc y to w y c h i łu p k o w y c h ,
1 o g ó ln e j m a s y ru m o sz u , ilo śc i w ó d ś c ie k a ją c y c h , s ta n u z w ie trz e n ia łu p k o w e g o
-p o d ło ż a 37. W a r u n k i h y d ro g e o lo g ic z n e b ę d ą tu ta j m ia ły z n a c z e n ie d e c y d u ją c e .
A. R a d w a ń s k i , P. Roniewicz, Struktury na powierzchni w arstw w gór

nym kam brze W ielkiej W iśniów ki pod Kielcami, „Acta Geol. Pol.", X, (1960), z. 3,
s. 371— 400.
37 A. K I e c - z k o w s k i , Osuwiska i zjawiska pokrewne, W arszawa 1955, s. 37.
P ó łn o cn e zb o cze Ł y so g ó r d a je p o c z ą te k d u ż e j ilo ści stru m ie n i, a p o d łu g ich

i u le w n y c h d eszczach w y s tę p u je n ie z w y k ły ilo ść ź ró d e ł ru m o szo w y ch .
Ł u p k o w e w k ła d k i m ięd zy g ru b o ła w ic o w y m i k w a rc y ta m i są z ja w isk ie m
z w y k ły m w fo rm acji Ł y so g ó r. A n a lo g ic z n ą z re s z tą s y tu a c ję w y k a z u je k am b r
g ó rn y W ie lk ie j W iśn ió w k i. P ra c e te re n o w e p rz y b u d o w ie s ta c ji te le w iz y jn e j
n a Św . K rzy żu o d s ło n iły w 1962 r. w a rs tw y k w a rc y to w e p rz e ło żo n e w k ła d
k a m i b ia łe g o łu p k a. T en sam u k ła d w y k a z u je o d w ie rt n a Św . K rzy żu d o p ro
w a d z o n y w e w rz e śn iu 1962 r. do g łę b o k o śc i 65 m. A n a lo g ic z n ą s y tu a c ję p rże-
w a rs tw ie n ia u w id a c z n ia ją k a m ie n io ło m y u p o łu d n io w e g o p o d n ó ż a Ł ysicy.
D y n am icz n a faza m a śc isłą łącz n o ść z g e o m o rfo lo g ic z n y m o b ra ze m Ł yso
gór. F aza ty c z y g o ło b o rz a ja k o cało śc i, a n ie p o sz c z e g ó ln e g o e le m e n tu b lo k ó w
k w a rc y to w y c h . W ty m ro z u m ie n iu m o rfo lo g ia Ł y so g ó r je s t w p e w n y m s ta
diu m ro z w o jo w y m trw a ją c y m n a d a l. G o ło b o rz a s ą g e o lo g ic z n ie „ ż y w e ” . N a j
o g ó ln ie js z y m p rz e ja w e m „ ż y c ia " je s t ru c h , zm ien n o ść.
T. K la tk a ’ ro z ró ż n ia d w a ty p y g o ło b o rz y w z w ią z k u z d y n a m ik ą zjaw is-
bft Agata
dyslokacje R o zk ła d dyslokacji w Łysogórach

dyslokacje prawdopodobne
Ryc. 8
k a : g o ło b o rza k o n g e liflu k c y jn e , k tó r e ja k o m a s a g lin ia s to -g ru z o w a m o g ły

b y ć n a w e t d a le k o p rze m ie sz cz a n e , o ra z g o ło b o rz a p o w sta łe w zw ią z k u z w y
ch o d n iam i sk aln y m i. T e o s ta tn ie d a ją fo rm y u s y p is k o w o -g ra w ita c y jn e u stó p
re z id u a ln y c h sk ałek . T. K la tk a n ie u z n a je o b e c n e g o p rz e m ie sz c z a n ia się g o ło
bo rzy .
P oza fak tem o su w a n ia się g o ło b o rz y stw ie rd z o n y m p rz e z R. K o b en d zę
is tn ie je p e w n a o k o lic z n o ść sp e c y fic z n a d la Ł y so g ó r, k tó r a p o z w a la stw ie rd z ić
p rz e m ieszczan ie się g o ło b o rz y ja k o c a ło śc i w k ie ru n k i! s p a d k u . P ó łn o c n e zbo
cze Ł y so g ó r z a ję ło s ta ro ż y tn e h u tn ic tw o ż e la z a ro z p rz e s trz e n ia ją c się aż do
p rz e łę c z y K a k o n iń sk ie j. W ie k je g o s ię g a aż p o h a ls z ta t. S ta n o w is k a u p la so w a ły
się g d z ie n ie g d z ie p o d n a jw y ż sz y m p a se m g o ło b o rz y n a Ł y sej G órze. To sam o
w c isk a n ie się s ta n o w is k h u tn ic z y c h p o stro m y c h zb o c z a c h w n ie d o s tę p n e
p a rtie m ięd zy g o ło b o rz a o b se rw u je m y w 134 o d d z ia le le ś n y m Ś w ię to k rz y sk ie
go P a rk u N a ro d o w e g o w p o b liż u p rz e łą c z y K a k o n iń sk ie j. S ta ro ż y tn y h u tn ik
w y k o rz y s ty w a ł do b u d o w y d y m a rk i le s so w e p o d ło ż e m ię d z y go ło b o rzam i. N ie
k tó r e sta n o w isk a h u tn ic z e są o b e c n ie w c iś n ię te n ie m a l w sam ru m o sz sk aln y .
N a le ż y się liczy ć ze z m ian ą s y tu a c ji o d c z a só w w y to p u w ty m te r e n ie do
c h w ili o b ecn ej. W in te re s ie h u tn ik a n ie le ż a ło lo k o w a n ie w y to p u w są s ie d z
tw ie g o ło b o rza, g d y ż w y b ie ra n ie k o tlin k i n a p ie c o w isk o b y ło b y u tru d n io n e ze
w z g lę d u n a często s p o ty k a n e fra g m e n ty k w a rć y to w e . W id o c z n ie r u c h y o su
w is k o w e z b ie g ie m d łu g ie g o czasu , b o n ie k ie d y 2000 la t, w p ły n ę ły n a c z ę ś
c io w e z a rz u c e n ie sta n o w isk a h u tn ic z e g o ru m o sz em g o ło b o rz y .
Is tn ie ją w ię c re a ln e p o d s ta w y d o o b lic z e n ia te m p a ru c h ó w o su w is k o w y c h
b io rą c p o d u w a g ę s to p ie ń n a c h y le n ia zb o cza, ro z m ia ry p rz y k ry c ia sta n o w isk a
h u tn ic z e g o , o ra z w ie k w y to p u . D a to w a n ie m e ta lo g ra fic z n e je s t o b e c n ie w s ta n ie
u c h w y c ić ró ż n ic e w y to p u w o d s tę p a c h c z asu 2600— 2300 la t w stecz, 1600 i 1000
la t. T a k im i w ię c o d stę p a m i c z a su m o żliw e je s t o k re ś le n ie p ro c e s u o su w is k o
w e g o d la g o ło b o rz y p ó łn o c n e g o zb ocza. J e s t to ja k n a p ro c e s y g e o lo g ic z n e d o
k ła d n o ś ć d u ż a i b e z p re c e d e n s u .
C) F a z a t e k t o n i c z n a . W y ro b ie n ie so b ie o b ra z u p o ró w n a w c z e g o
w b a d a n ia c h n a d g o ło b o rz a m i je s t n ie z w y k le u tru d n io n e z w łaszcza n a Ł y sicy
i Sw . K rzy żu . B ezlik g o ło b o rz y , ic h ro z m ia r, p ię tra , in d y w id u a ln a c h a ra k te ry s
ty k a , m a te ria ło w y sk ła d n ie p o z w a la ją n a w y tw o rz e n ie so b ie ja k ie jś- w iz u a ln e j
s y n te z y c a ło ści. O g ó ln ie ty lk o m o ż n a p o w ie d z ie ć — n ie k tó re g o ło b o rz a są ch a-
593
ra k te ry s ty c z n e , in n e s ta n o w ią je d y n ie m o n o to n n e m o rza sk a ln e . P rzez c h a ra k -
te r y s ty c z n o ś ć ro zu m ie m n ie ty lk o u ro z m a ic o n y sk ła d m a te ria ło w y , co je s t z a
sa d n ic z ą n o w o śc ią w p o jm o w a n iu g o ło b o rz y , a le p rz e c ię tn ą w ie lk o ś ć p o sz c z e
g ó ln y c h b lo k ó w sk a ln y c h , s ta n z b re k c jo n o w a n ia , w y s tę p u ją c ą m in e ra liz a c ję ,
ró ż n o ro d n o ś ć s k ła d u k w a rc y to w e g o itp. U sta le n ie p ra w id ło w o ś c i n ie je s t w ię c
z a g a d n ie n ie m s ta ty s ty c z n y m śre d n ie g o ro z rz u tu w ie lk o ś c i b lo k ó w s k a ln y c h
i s k ie ro w a n ia ich d łu ż sz ej o si. W y m ie n io n e a s p e k ty p ro b le m a ty k i g o ło b o rz y
ły s o g ó rs k ic h s ta n o w ią z u p e łn ą n o w o ść p ę d k re ś lo n ą p rz e z a u to r a w 1960r. p rz y
o k a z ji b a d a ń n a d m in e ra liz a c ją w Ł y s o g ó r a c h S8. W z w ią z k u z c h a ra k te re m
ch e m ic z n y m g o ło b o rz y ju ż w ó w c z a s z o sta ł p rz e z a u to ra u c h w y c o n y p o p rz e c z n y
k ie r u n e k do o si g ó r ja k o c e c h a sp e c y fic z n a w y s tę p u ją c y c h p ra w id ło w o ś c i.
W o g ó ln y m p ro c e s ie ro z k ru s z e n ia w a rs tw k a m ry js k ic h p o z o s ta ły re lik ty
c a ło ś c io w e , i to w n ie w ie lk ie j ilo śc i ća. 16 w Ł y so g ó rac h . P o w sta je p ro b le m , d la
cze g o w o g ó ln y m p ro c e s ie ro z d ro b n ie n ia z o s ta ły czę śc i n ie n a ru sz o n e ? C zy d o
w o d z i to p ó ź n ie jsz e g o o d sło n ię c ia o b e c n y c h w y c h o d n i w s k u te k s p ły w u ru m o
sz u w dół?
,B W. S e d 1 a k, W ystępow anie rudy żelaza j w kam brze Gór Św iętokrzyskich,

„Przegląd Geologiczny", 1960, nr. 8, Ł. 433—435.
C zy w zasad n iczo ty m sam y m m a te ria le p e tro g ra fic z n y m p ro c e s d e z in te

g ra c ji d o k o n u je się se le k ty w n ie ? A lbo te ż is tn ie ją c z y n n ik i, k tó re p ro c e s w ie t
rz e n ia m o d y fik u ją zm ie n ia ją c rz ek o m ą je d n o ś ć w a ru n k ó w .
D la b a d a ń p o ró w n a w c z e j n a tu ry , a ta k n a le ż y u s y tu o w a ć b a d a n ia n a d g e
n e z ą g o ło b o rzy , n a jle p ie j n a d a je się p o łu d n io w y p a s n a jn iż sz y c h g o ło b o rz y n a
Ł ysej G órze. B rak z a b u rz e ń w m o rfo lo g ii te r e n u stw a rz a o p tim u m w a ru n k ó w
c ią g ło śc i sp o s trz e ż e ń i p o ró w n y w a ln o śc i. T y lk o w te n sp o só b m o ż liw e się s ta je
u c h w y c e n ie p e w n y c h p ra w id ło w o śc i, k tó r e m o żn a d o p ie ro sp ra w d z ić n a in n y c h
g o ło b o rzach . W b a d a n ia c h te g o p a sa u d e rz a p rz e d e w sz y stk im ró ż n o ro d n o ść
fra g m e n tó w m a te ria łu sk a ln e g o p o w ta rz a ją c a się z p e w n ą n a p rz e m ia n le g ło śc ią .
T o sam o g o ło b o rze n a w sc h ó d o d lin ii k la sz to r-B a rto sz o w in y d o sta rc z a ró w n ie ż
k ilk u w y c h o d n i. M a te ria ł sk a ln y p o w ta rz a się z p e w n ą c y k lic z n o śc ią — ru m o sz
d ro b n y , g ru b s z y w ró ż n y c h w y m ia ra c h , b lo k i k w a rc y to w e . T e o s ta tn ie w y s tę
p u ją z w y k le p o d w y so k o p o ło ż o n ą w y c h o d n ią . J e s t to re g u ła d la p o łu d n io w e g o
ty p u g o ło b o rz y n ie w y łą c z a ją c w y ż szeg o p a s a g o ło b o rz y p o d sam y m szczy tem .
W ra c a m y je d n a k do n a sz e g o „ e k s p e ry m e n ta ln e g o ” g o ło b o rz a . M a te ria ł ru m o
szo w y m ięd zy w y c h o d n ia m i w y k a z u je c z ę sto b re k c ję te k to n ic z n ą , k w a rc ż y
ło w y . W o b e c te g o w y c h o d n ie o c a la ły d z ię k i n a jm n ie jsz e m u ro z d ro b n ie n iu p rz e z
cios. N a lin ia c h p o p rz e c z n y c h c h a ra k te ry z u ją c y c h się b re k c ją s iły m e ch a n ic z n e
d z ia ła ły n a jin te n s y w n ie j u k ła d a ją c b a rd z o g ę sto p ła sz c z y z n y cio so w e, śro d e k
z w y s tę p u ją c ą o b e c n ie w y c h o d n ią o d c zu w ał m in im a ln e d z ia ła n ie sił m e c h a n ic z
n y ch . D la te g o tu ta j c io s je s t n a jrz a d s z y d a ją c c h a ra k te ry s ty c z n e w ie lk ie b lo k i
p o d w y c h o d n ią . O lb rzy m ia sk a la p o ró w n a w c z a w c a ły c h Ł y so g ó ra c h p rz e k o n a ła
a u to ra o słu szn o ści te j in te rp re ta c ji. M inim um c io su je s t g w a ra n c ją p o z o sta
w ie n ia w y c h o d n i w p o stę p u ją c y m p ro c e s ie d e z in te g ra c ji. W o m a w ia n y m g o ło
b o rz u w y s tę p u je to z ja w is k o n a w sc h ó d o d lin ii k la sz to r-B a rto sz o w in y n a d e r
o czy w iście.
N a s u w a ją s ię p e w n e w n io sk i o c h a ra k te rz e h ip o te z y ro b o c z e j: c z y n n ik i
w ie trz e n io w e z n a jd u ją sw o je o p tim u m m o ż liw o ści d z ia ła n ia w m e c h a n ic z n e j
-sytuacji, w ja k ie j z n a la z ły się w a rs tw y k w a rc y to w e w u p rz e d n ie j h is to rii g e
o lo g ic z n e j reg io n u . H is to ria m ec h a n ic z n y c h w a ru n k ó w o d d z ia ły w a ją c y c h n a
w a rs tw y k a m b ry jsk ie je s t zasa d n icz y m i w stę p n y m c z y n n ik ie m d e z in te g ra c ji.
Z esp ó ł w a ru n k ó w m e c h a n ic z n y c h ja k zg n io t, ro z c ią g a n ie , fa łd o w a n ie , w y p ię t
rz e n ie sta n o w ią c z y n n ik i te k to n ic z n e i ta k je b ę d z ie m y d a le j n a z y w a li.
T ym czasow e w nioski robocze:
1. W y c h o d n ia je s t c zę śc ią w a rs tw y n a jm n ie j d o tk n ię te j ru c h a m i te k to
n iczn y m i, w n a s tę p s tw ie te g o n a jm n ie j p rz e c ię te j p łasz c z y z n a m i cio so w y m i.
O d w ro tn ie znów , m aksim u m ro z k ru sz e n ia w sta n z w a n y g o ło b o rz e m d o w o d z i
n a jw ię k s z e g o w p ły w u c z y n n ik ó w te k to n ic z n y c h .
2. P o o b u stro n a c h w y c h o d n i, a w ię c p o je j w sc h o d n ie j i z a c h o d n ie j s tro
n ie , w in n a się częściej sp o ty k a ć b re k c ja te k to n ic z n a , w z g lę d n ie in n e d o w o d y
te k to n ic z n e g o d z ia ła n ia ja k k w a rc ż y ło w y , h y d ro te rm a ln a m in e ra liz a c ja ż ela za
n a u sk o k u .
3. W ie lk o ść fra g m e n tó w g o ło b o rz a n ie d o w o d z i d a w n o śc i p ro c e s u w ie trz e
n ia, a je s t ra c z e j w y ra z e m te k to n ic z n e g o p rz y g o to w a n ia m a te ria łu p e tro g ra fic z
n e g o p o d p ro c e s y w ie trz e n io w e .
A d. 1. F a k ty z a o b se rw o w a n e n a „ e k sp e ry m e n ta ln y m " g o ło b o rz u p o łu d n io
w ym Sw . K rzy ża w e ry fik u ją s ię n a in n y c h g o ło b o rz a c h Ł y sej G ó ry i Ł ysicy.
W ty m o sta tn im w y p a d k u g o ło b o rz a p ó łn o c n e są b a rd z ie j m ia ro d a jn e zw ła sz
cza p o d szczytem . W a rs tw y k w a rc y to w e w y k a z u ją z re s z tą z a w sz e c h a ra k te ry
s ty c z n y cio s n a w e t p o z a te re n e m Ł y so g ó r (k a m ien io ło m y B arczy , W ie lk ie j W i
śn ió w k i). N a tu ra ln y cio s p o d k re ś la n y p rz e z K o ziń sk ieg o n a sz c zy c ie Ł y sicy je s t
z ja w is k ie m p o w szech n y m , p rz y czym z a u w a ż a , że c z ę sto tliw o ść s p ę k a ń n a Ł y
TEO R IA LYSOGORSKICH GOŁOBORZY 59
s ic y n ie ró ż n i s ię od c z ę sto tliw o śc i sp ę k a ń te k to n ic z n y c h w k am ie n io ło m ie
W ie lk ie j W iś n ió w k i. W n ik liw sz e je d n a k b a d a n ia w y k a z a ły z ró ż n ic o w a n ie ,
o czym w ię c e j w d a lsz e j c z ę śc i p ra c y .
A d. 2. B a d a n ia w ła sn e p o tw ie rd z iły w c a ły c h Ł y so g ó ra c h tę p ra w id ło w o ść .
W y c h o d n ia p o ło ż o n a tu ż p rz y sz o sie o d p o łu d n io w e j s tro n y n a Sw . K rzy żu
je s t m o że n a jk la s y c z n ie js z y m p rz y k ła d e m . W y c h o d n ia s ta n o w i sz c z y t Ł ysej
G ó ry tr ia n g u la c y jn ie o z n a c z o n y n ie c o n a p ó łn o c p o d ru g ie j s tro n ie szo sy . W y
c h o d n ia ta je s t o b rz e ż o n a p o z a c h o d n ie j s tro n ie b re k c ją te k to n ic z n ą s k u p io n ą
n a n ie w ie lk im g o ło b o rz u . R o z p ię to ść form b re k c ji i je j ty p o w o ść są tu ta j c e c h ą
zn am ien n ą. O d s tro n y w s c h o d n ie j m a k s y m a ln e z a g łę b ie n ie sio d ła m ięd z y sz czy
te m a d łu g ą w y c h o d n ią z a b u d o w a n ą k o śc io łe m w y k a z u je sk o m p lik o w a n y u k ła d
b re k c ji z p i r y t y z a c j ą 39.
T e n sam k la s y c z n y p rz y k ła d s ta n o w i w y c h o d n ia z w a n a „ K siężą S k a łą "
w ś ro d k o w e j c z ę śc i Ł y so g ó r. Po o b u je j o b rz e ż e n ia c h w k ie r u n k u z p ó łn o c y n a
p o łu d n ie w y s tę p u ją w s p a n ia łe o k a z y b re k c ji b ia łe g o k w a rc u ż y ło w e g o . Trze-,
cieg o p rz y k ła d u d o s ta rc z a w y c h o d n ia A g a ta w m a s y w ie Ł ysicy, k tó r a po
w sc h o d n ie j s tro n ie w y k a z u je b re k c ję z k ry sz ta łe m g ó rsk im , a po z a c h o d n ie j
h y d ro te rm a ln e u tw o ry ż e la z iste .
M n iej c h a ra k te ry s ty c z n ie u k ła d a się to z ja w is k o w o k ó ł in n y c h w y c h o d n i,
ch o ć n ie m a l z re g u ły w te n sp o só b . M o żn a w ię c p rz y ją ć , że w y c h o d n ie są o d
d z ielo n e od sie b ie d y slo k a c ja m i, k tó r e d o p ro w a d z iły d o p o k ru s z e n ia p ie rw o tn ie
je d n o lite g o m a te ria łu k w a rc y to w e g o , a c z ę sto d o w tó rn e j m in e ra liz a c ji. T u ta j
zazn a c z y ć trz e b a , że n ie k tó re lin ie w y s tę p o w a n ia b re k c ji n a je d n y m p ię trz e
g o ło b o rz y p o k ry w a ją s ię z m a k s y m a ln y m ro z rz u te m b re k c ji i u tw o ró w h y d ro -
te rm a ln y c h n a in n y c h p ię tra c h , ch o ć n ie s ta n o w i to z a sa d y p o w sz e c h n e j. W te n
sp o só b lin ie d y s lo k a c y jn e u k ła d a ją się n a jc z ę ś c ie j w k ie r u n k a c h p o p rz e c z n y c h
d o o si g ó r. N a te n sz c ze g ó ł a u to r z w ró c ił ju ż u w a g ę w c z e śn ie j s y g n a liz u ją c
te k to n ic z n ą te o r ię g o ło b o rz y “ .
U c h w y c e n ie te j k ie ru n k o w o ś c i b y ło z a sa d n ic z y m m o m e n tem w ro z p o z n a n iu
Ł y so g ó r o w ie lk im z n a c z e n iu d la d a ls z y c h b a d a ń a u to ra . G u b ie n ie s ię p rz e z
d łu g i czas w ró ż n o ro d n y m c h a ra k te rz e p o sz c z e g ó ln y c h g o ło b o rz y , z w łasz c z a n a
Ł ysicy, g d z ie ró ż n ic e in d y w id u a ln e g o ło b o rz y są ty p o w sz e , w y ja ś n iło s ię p o
p rz e c z n ą s tre fo w b ś c ią w Ł y so g ó ra c h , o ra z n a p rz e m ia n le g ło ś c ią s tre f id ąc
w zd łu ż zb o cza. F a k t te n rz u c a ł się w o c z y ju ż p o d c z a s b a d a n ia m in e ra liz a c ji
w y s tę p u ją c e j w Ł y so g ó ra c h . S p e c ja ln e b a d a n ia n a d ro z rz u te m b re k c ji, m in e ra li
za c ji i rz u to w a n ie ty c h s c h e m a tó w n a ro z k ła d w y c h o d n i d a ło p e łn y o b ra z is t
n ie ją c y c h s to s u n k ó w te k to n ic z n y c h w Ł y so g ó ra c h (Ryc. 8). W ie lk ie d y s lo k a c je
c h a ra k te ry z u ją się m in e ra liz a c ją ż e la z a i m a n g a n u (d y s lo k a c ja b o d z e ń ty ń s k a ).
T o sam o w id zim y n a d y s lo k a c ji k a k o n iń s k ie j, w y s tę p u je tu ta j p o n a d to b re k c ja
m a n g a n o w a i je d y n a w sw o im ro d z a ju b r e k c ja o liw k o w y c h łu p k ó w o ra z k w a r
cu. 41 D y s lo k a c ja h u c k a z n a m io n u je się b ia ły m k w a rc e m w n ie z w y k le d u ż y c h
ilo śc ia c h o ra z u tw o ra m i ż e la z isty m i. D y slo k a c ja św ię to k rz y s k a m in e ra liz a c ją
p ir y tu . T o sam o o b s e rw u je m y n a d y s lo k a c ji ły s o g ó rs k ie j, g d z ie w y s tę p u je z n a n e
zło że p ir y tu w R u d k ach . W łą c z e n ie Ł y so g ó r do m e ta lo g e n e z y w c z e śn ie j ro z p o
39 W. S e d i a k , Piryt na Ł ysej Górze, „Przegląd Geologiczny", 1958, nr 6, s. 276;

W. S e d i a k , W ystęp o w a n ie pirytu na Ł ysej Górze (w druku).
40 W. S e d 1 a k, W ystępow anie rudy żelaza w kambrze Gór Św iętokrzyskich,
op. cit.
41 W. S e d i a k , W ystępow anie rudy żelaza, op. cit.; J. Ł y c z e w s k a , Kwarc
krystaliczny w szczelinie kwarcu kam bryjskiego w środkowej części pasma łyso-
górskiego, „Przegląd Geologiczny", 1960 nr 9, s. 487—488.
zn a n e g o ju ż p a le o z o ik u św ię to k rz y sk ie g o w ich o b rz e ż e n iu “ je s t u s p ra w ie d li
w io n e i u za sa d n io n e .
P o cięcie c a ły c h Ł y so g ó r p o p rz e c z n y m i d y slo k a c ja m i je s t fa k te m p o sp o li
tym , a w a ru n k i m ec h a n ic z n e , w ja k ic h się z n a la z ły w a rs tw y k w a rc y to w e , są
ca łk ie m zro zu m iałe. G ęsto ść c io s o w y c h s p ę k a ń je s t m ia rą sił o ra z ic h zm ien
n o ści. H isto ria w ie trz e n io w e j d e z in te g ra c ji z a c z y n a się w ię c b a rd z o d a w n o , bo
w o k re s ie o ro g e n e z y w a ry s c y js k ie j o sta te c z n ie w y p ię tr z a ją c e j Ł y so g ó ry , a z a
p e w n e jeszcze w c z e śn ie j, b o w o ro g e n e z ie k a le d o ń s k ie j.
O c z y w iśc ie p rz e ś le d z e n ie ro z rz u tu b re k c ji w te r e n ie je s t rz e c z ą b ard zo
tr u d n ą n ie ty lk o ze w z g lę d u n a m a s k o w a n ie s ta n u fa k ty c z n e g o z ja w is k a m i k o n -
g e liflu k c ji i o su w a n ia się g ra w ita c y jn e g o . B o g a ta s z a ta le ś n a u tr u d n ia b a d a n ia ,
a p o w ie rz c h n ie z b re k c jo n o w a n e d a ją ła tw o ś ć p rz y c z e p u w a rstw ie m ch ó w i p o
ro s tó w . .
N iem al k a ż d a w a rs tw a s e n d y m e n tó w k a m b ry jsk ic h m a s w o ją w ła sn ą h i
s to rię te k to n ic z n ą . D o w o d zi te g o b a rd z o p o g lą d o w o w y c h o d n ia po w sc h o d n ie j
s tro n ie m u ru k la s z to rn e g o n a Sw . K rzy żu . (Ryc. 9). T y lk o je d n a w a rs tw a je s t
Objaśvienia
A.B b rekcia drobno-ctoscMO bez przem ieszczenia elementów
C szczelina ni/petniona b re k c ją te h to n ic zn ą
D brekcja iródb/orstMOua M/miary 1/7 • ISun,
Ryc. 9 ,
p rz e c ię ta szczelin ą d y s lo k a c y jn ą z m a te ria łe m z b re k c jo n o w a n y m i to p o p rz ec z
n ie do o si g ó r. S zczelin a m a 2 m e try . W o d le g ło śc i 4,5 m n a z a c h ó d o d n ie j w te j
sam ej w a rstw ie z n a jd u je się w y ją tk o w o g ę sto u ło ż o n y c io s w d ro b n ą k ra to w
n icę. (Ryc. 10). Je sz c z e 3 m d a le j g ó rn a czę ść w a rs tw y je s t z b re k c jo n o w a n a p o
ziom o. W y c h o d n ia ta je s t n a jk a p ita ln ie js z y m p rz y k ła d e m in s itu d z ia ła n ia w a
ru n k ó w te k to n ic z n y c h . C ie k a w a je s t tu ta j ró ż n o ro d n o ść sk u tk ó w , a w ię c i fdrm
m ec h a n ic z n e g o o d d z ia ły w a n ia n a n ie w ie lk im o d c in k u ca. 8 m. J a k b o g a ta m u
s ia ła b y ć ró ż n o ro d n o ść te k to n ic z n y c h o d d z ia ły w a ń i s k u tk ó w w c a ły c h Ł yso
g ó ra c h liczący ch o b e c n ie c. 16 km . M a łą z re s z tą n a m ia s tk ę te g o d a je w y c h o d n ia
4! Z. E u b i n o w s k i , Zarys m etalogenezy paleozoiku świętokrzyskiego, „Prze

gląd Geologiczny", 1962, nr 8, s. 395—399.
TEORIA ŁY SOGÓRSKICH GOŁOBORZY 61
n a C h e łm c u d łu g a n a 195— 200 m . O b s e rw u je się ta m c h a ra k te ry s ty c z n ą n a p rz e -

m ia n łe g ło ść m a te ria łu s k a ln e g o co d o w ie lk o śc i, sta rtu b re k c jo n o w a n ia , p o
c ię c ia d y slo k a c ja m i. T am z n a la z ł s ię te ż je d y n y p rz y p a d e k b re k c ji d e n n e j w y -
k lin o w u ją c y się m ię d z y w a rstw a m i.
A d. 3. J u ż w c z e śn ie j z w ró c o n o u w a g ę n a w ie lk o ś ć p o sz c z e g ó ln y c h e le m e n
tó w s k a ln y c h g o ło b o rz y . P od ty m w z g lę d e m n ie m a p rz y p a d k o w o śc i. Z d ru g ie j
z n ó w s tro n y n a m a te ria le d a to w a n y m b y ło w y k a z a n e , że k w a rc y t p o d le g a n ie
z n aczn y m ty lk o zm ian o m p o d w p ły w e m w ie trz e n ia fizy czn eg o , a c h em iczn eg o
p ra w ie w c a le . M a te ria ł d a to w a n y d o w o d z i m ię d z y in n y m i, że s to p ie ń ro z d ro b
n ie n ia n ie je s t p r o s tą fu n k c ją ty lk o c zasu . C z y n n ik i te k to n ic z n e ja k o p re d y s p o
z y c je są n ie m n ie j m ia ro d a jn e , a n a w e t isto tn e .
D o ty c h c z a s u d a ło się a u to ro w i stw ie rd z ić d w a w y p a d k i in s itu te j k o re la c ji.
T rz e b a p rz y z n a ć , ż e w sz e lk ie z ja w is k a o b se rw o w a n e in situ w Ł y so g ó ra c h n a
leżą d o w y ją tk ó w . W y c h o d n ia A g a ta w z n o si się n a w y so k o ść ca. 4 m p o n ad
z a le g a ją c ą w a rs tw ę łu p k ó w od p o łu d n ia . O g lą d a ją c je d n a k w y c h o d n ię o d p ó ł
n o c y stw ie rd z ą się, że c a liz n a ś c ia n y k w a rc y to w e j w y k a z u je p o c z ą tk o w o re -
Ryc. 10
g u la r n e sp ę k a n ia , k ilk a m e tró w d a le j n a w sc h ó d sp ę k a n ia s ta ją się w y ra ź n ie

g ę śc ie jsz e , a s ta n o d d z ie ln o śc i e le m e n tó w c a łk ie m W yraźny. D alsz y c iąg w a r s t
w y s ta n o w i z n ó w c a liz n ę z w id o c z n ą ty lk o sie c ią cio su . O w a czę ść śro d k o w a
w y ją tk o w o g ę sto p o c ię ta c io se m i ju ż ro z lu ź n io n a sta n o w i g rz b ie t w y
g ię te j w a rs tw y . S to s u n e k o b u sk rz y d e ł c a liz n y w y ra ż a się a z y m u ta m i o d p o w ie d
n io 100° i 120°.
J e s z c z e ty p o w sz e g o p rz y k ła d u z n a w ią z a n ie m d o m o rfo lo g ii te r e n u d o s ta r
cza p ó łn o c n o -z a c h o d n ia w y c h o d n ia p o d sz c z y te m Ł y sicy . S p o ty k a n a tu ta j w a r
s tw a k w a rc y tó w je s t o d o so b io n y m w y p a d k ie m m a te ria łu p e tro g ra fic z n e g o „ z n a
k o w a n e g o " . S z czeg ó ł te n m o ż e m ie ć w ie lk ie z n a c z e n ie d la ro z w ią z a n ia in tr y g u
ją c e g o z a g a d n ie n ia , czy w Ł y so g ó ra c h m am y do c z y n ie n ia z k ilk a k ro tn y m p rz e -
fałd o w an iem , czy w y s tę p u ją w a rs tw y ró ż n e. W a rs tw a z n a k o w a n a , o k tó r e j tu ta j
m ow a, s ta n o w i je d y n y p rz y p a d e k i je s t k w a rc y te m o b a rd z o lic z n y c h k o n k re c -
ja c h że la z isty c h , m an g a n o w y c h , ila sty c h ró ż n e j w ielk o śc i. W g ó rn e j c z ę śc i g o
ło b o rza z n a jd u je s ię w y c h o d n ia w d w ó c h o d d z ie ln y c h fra g m e n ta c h (Ryc. 11).
O b a z a c h o w a n e e le m e n ty o d d a lo n e o d sie b ie o ca. 7— 8 m m a ją o d p o w ie d n ie
a z y m u ty 140° i 122°. Ś ro d k o w a część m ię d z y w y c h o d n ia m i n a jb a rd z ie j w y g ię ta
ro z s y p a ła się w g o ło b o rz a . O b a sk rz y d ła w y c h o d n i C i E sta n o w ią ró w n ie ż g o ło
b o rza d u ż y c h ro zm iaró w . L inia D w s k a z u je in te rp o la c ję z a c h o d n ie j c z ę śc i w y
ch o d n i i p ro w a d z i d a le k o p o za sam o' g o ło b o rze. M am y w ię c d o c z y n ie n ia z w a r
stw ą w y g ię tą , o czym św ia d c z y m o rfo lo g ia te re n u , c h a ra k te r m a te ria łu k w a rc y -
to w e g o o raz in te rp o la c ja w y c h o d n i.
W n io s k i są o c z y w iste . M a k sy m a ln e w g ię c ie w y c h o d n i w p u n k c ie A ro z-
k ru sz y ło się c a łk o w ic ie w n a s tę p s tw ie te k to n ic z n e g o p o c ię c ia p ła sz c z y z n am i
ciosow ym i. T en sam los sp o tk a ł, o b a sk rz y d ła C i E s ta n o w ią c e o b e c n ie g o ło b o
rza o c ie k a w e j m o rfo lo g ii. F ra g m e n ty z a c h o w a n e w p o s ta c i w y c h o d n i w y k a z u ją
m inim um w y g ię c ia n a sk u te k ru c h ó w te k to n ic z n y c h . C io s b y ł n a jm n ie j liczn ie
i w y ra ź n ie tu ta j z a ry s o w a n y , d z ię k i te m u ta część o c a la ła ja k o n a jb a rd z ie j o p o r
n a n a d e z in te g ra c ję .
Ryc. 11
Ł y sica d o sta rc z a z a p e w n e w ię k sz e g o a s o rty m e n tu te g o ro d z a ju d o w o d ó w

b io rą c p o d u w a g ę je j z a w iłą te k to n ik ę w id o c z n ą z re s z tą w g e o m o rfo lo g iczn y m
c h a ra k te rz e te re n u . T e o re ty c z n ie a u to r p rz y jm u je n a p o d s ta w ie z n a jo m o śc i m o r
fologii, że w m a s y w ie Ł y sicy w y s tę p u ją a n a lo g ic z n e s y tu a c je jeszcze, w trz e c h
m ie jsc a c h , z b ra k u je d n a k c z a su w b a d a n ia c h 1962 r. n ie ro z p ra c o w a n y c h .
W m a s y w ie Św . K rz y ż a sp o k o jn ie jsz y m te k to n ic z n ie o d Ł y sicy p ra c e ziem
n e p rz y b u d o w ie s ta c ji te le w iz y jn e j o d sło n iły w a rs tw y k w a rć y to w e n a g łę b o
k o ści 3,5— 4 m. J a k m o ż n a się b y ło z o rie n to w a ć w s ta n ie ro b ó t n a d z ie ń 1 w rz e
śn ia 1962 r. (Ryc. 12), k ie r u n e k w a rs tw w y k a z y w a ł ro z b ie ż n o śc i o d a z y m u tu 80
p rzez 120 do 110°. P ra w d o p o d o b n ie m a m y tu ta j o b a lo n y b o c z n ie fałd , a część
o a z y m u c ie 120° je s t w a rs tw ą o d w ró c o n ą . N ie ty lk o e k s tra p o la c ja w a rs tw y 80°
św ia d c z y o ty m . J e s t in n y je sz c z e d o w ó d n a tu r y s e d y m e n ta ln e j. W a rs tw a
o a zy m u c ie 120° p o s ia d a ła d n y o k a z p o g rą z u , k tó r y tw o rz y się n o rm a ln ie
TEORIA ŁY SOGÓRSKICH GOŁOBORZY 63
w s tro p ie , d o k tó re g o n a le ż y m a te ria ło w o i ca ło śc io w o 48 (Ryc. 13). W y k s z ta ł

c e n ie n a to m ia s t czy li m o d e lo w a n ie p o g rą z u d o k o n u je się w sp ą g u , k tó r y r e
p re z e n tu je z w y k le m a te ria ł łu p k o w y lu b ila sty .
----- stan faktyczny odsłonięty

----- ekstrapolacja
Śh Krzyz . Uktud narstN kNarcytomjch

Ryc. 12
N a s ta n o w is k u o d sło n ię ty m p rz e z ro b o ty z iem n e z a c h o d z i z ja w is k o o d
w ró c o n e . P o g rą ż s w o ją s tro n ą w y m o d e lo w a n ą z n a la z ł się n a w ie rz c h u w a rs tw y
k w a rc y to w e j tk w ią c w b ia łe j w k ła d c e z w ie trz a łe g o łu p k a le ż ą c e j n a d rz ę d n ie .
W y m ia ry p o g rą z u ca. 5 5 X 3 5 cm, g ru b o ś ć 10— 12 cm.
W nioski
1. P ro c e s tw o rz e n ia g o ło b o rz y je s t n ie z w y k le s k o m p lik o w a n y i p o lig e n ic z -
n y . W Ł y so g ó ra c h n o si o n c e c h y ty p o w e ze w z g lę d u n a sto s u n e k ty c h g ó r d a
z lo d o w a c e ń , k lim a tu lo k a ln e g o o c e c h a c h n ie c o w y so k o g ó rsk ic h o ra z w a ru n k ó w
43 A. R a d w a ń s k i , P. R o n i e w i c z , Środowisko sedym entacji górnego kambru

okolic Opatowa, „Acta Gefol. Pol.", XII (1962), z. 3, s. 434.
te k to n ic z n y c h . Ł y so g ó ry w in n y w ię c sta n o w ić k la s y c z n y o b ie k t b a d a ń n a d
p ro c e s e m tw o rz e n ia s ię g o ło b o rz y . W ie trz e n ie w a rs tw k a m b ry js k ic h je s t o s ta
te c z n y m w y ra z e m te g o p ro c e su , k tó r y ro z w ija się n a p re d y s p o z y c ja c h te k to
n ic z n e j n a tu ry . F aza d y n a m ic z n a z w ią z a n a z g o ło b o rz e m ja k o c a ło ś c ią s ta n o w i
trz e c i ele m e n t g e n e z y g o ło b o rz y . K o le jn o ść faz je s t n a s tę p u ją c a :
a) faza te k to n ic z n y c h p re d y s p o z y c ji w fo rm ie sp ę k a ń c io so w y c h w y p e ł
n io n y c h często m o n o m o le k u la rn ą w a rs tw ą tle n k ó w żelaza.
b) faza w ie trz e n io w e j d e z in te g ra c ji s k a ły w e d łu g p ła sz c z y z n cio so w y c h .
c) faza d y n am iczn a p rz e m ie sz c z a n ia g o ło b o rz a ja k o c a ło śc i w n a s tę p s tw ie
sp ły w ó w k o n g e liflu k c y jn y c h , alb o ru c h ó w o su w is k o w y c h o b e c n ie .
2. R o zw ażan ia p rz e d s ta w io n e tu ta j o d p o w ia d a ją je d n o c z e śn ie n a p y ta n ie ,
dlacz eg o z ja w is k o ta k p o s p o lite ja k g o ło b o rz a n ie d o c z e k a ły się w c z e śn ie j
p e łn e j te o r ii ich p o w sta n ia . J e d n ą z z a sa d n ic z y c h p rz y c z y n to m ało ro z p o z n a n y
g e o lo g ic z n ie te r e n Ł ysogór. W y n ik a to z n a tu r a ln y c h tru d n o ś c i te r e n u z n ie
liczn y m i o d k ry w k a m i, m a s k o w a n ia z ja w is k g e o lo g ic z n y c h p rz e z b u jn ą ro ś lin
ność. p u szczy b u k o w o -jo d ło w e j. B ad an ia g e o lo g ic z n e n ie z a p o w ia d a ły w re sz c ie
m o żliw o ści g o sp o d a rc z e g o w y k o rz y s ta n ia Ł y so g ó r w se n s ie su ro w c ó w . N ie
m n ie j z a sa d n ic z ą p rz e s z k o d ę sta n o w iła w y łą c z n o ść ro z p a try w a n ia z a g a d n ie n ia
ty lk o z p u n k tu g eo lo g ic z n e g o . O k a z u je się, że p ro b le m m u s ia ł u w ż g lę d n ić
w ró w n e j m ierze p o z y c je g eo lo g ii, g eo m o rfo lo g ii, p e tro g ra fii, fito so c jo lo g ii,
lic h e n o lo g ii, h y d ro g e o lo g ii, a rc h e o lo g ii, m e ta lu rg ii. P od w z g lę d e m k o re la c ji b a
d aw czej Ł y so g ó ry p rz e d s ta w ia ją je d y n y w sw o im ro d z a ju o b ie k t, g d zie ze
sp ó ł w a ru n k ó w zg ro m a d z o n y ch n a n ie w ie lk im sto su n k o w o o d c in k u sta n o w ił
b y ta k d o b ra n e o ptim um . T ru d n o ść p o le g a ła je d y n ie n a o d n a le z ie n iu te g o ze
sp o łu .
3. T e k to n ik a Ł y so g ó r w y g lą d a n a b a rd z o sk o m p lik o w a n ą i d o ty c h c z a s n ie
c a łk o w ic ie w y ja śn io n ą . P rz e d s ta w io n a te o r ia g o ło b o rz y łą c z n ie z g eo m o rfo
lo g ią te re n u , a p rz e d e w sz y stk im z o d n a le z ie n ie m p ie rw s z e j w a rs tw y „ zn ak o
w a n e j" m oże m ieć n ie m a łe z n a c z e n ie w ro z w ią z a n iu o tw a rte j d o ty c h c z a s p ro
b le m a ty k i te k to n ic z n e j Ł yso g ó r. W a ż n e w ty m w z g lę d z ie je s t w y śle d z e n ie p o
p rze c z n e g o k ie ru n k u do o si g ó r p rz y n ie k tó ry c h z ja w is k a c h (m in era lizacja,
w y s tę p o w a n ie b re k c ji, g ę sto ść p ła sz c z y z n cio so w y c h ), a w n a s tę p s tw ie u s ta
le n ie p o p rz e c z n e j sie c i d y slo k a c y jn e j.
W y ją tk o w e te k to n ic z n e s ta n o w isk o Ł y so g ó r je s t u w a ru n k o w a n e sw o isty m
p o ło żen iem n a s k rz y ż o w a n iu lin ii g ra n ic z n y c h p o m ię d z y re g io n a m i o ró ż n e j
ry tm ic e tra n s g re s y jn o -re g re s y jn e j. R ó żn ice w la b iln o ś c i d n a m o rsk ie g o m iędzy
re g io n e m p ó łn o c n y m ły so g ó rsk im i p o łu d n io w y m k ie le c k im p o d k re ś la J. C zar
n o c k i 4S, a m ięd zy w sc h o d n im i z a c h o d n im J. S a m s o n o w ic z 45. W a rs tw y kam -
b ry js k ie z n a la z ły się w sk o m p lik o w a n e j s y tu a c ji m e c h a n ic z n e g o o d d z ia ły w a
n ia . N ie b ez z n a c z e n ia d la m e c h a n ic z n y c h w a ru n k ó w Ł y so g ó r b y ły z ap e w n e
te ż p o b lisk ie o śro d k i w u lk a n ic z n e stw ie rd z o n e n a lin ii D aleszy ce-C isó w -B ar-
do-K lim o n tó w ca. 15— 20 k m n a p o łu d n ie o d Ł y so g ór, o ra z w P sa ra c h -K ą ta c h
ca. 7 km n a p ó łn o c od Ł y sicy “ .
4. Ł y so g ó ry s ta n o w ią p o n a d to n ie z w y k łe la b o ra to riu m p rz y ro d y , g d zie z a
c h o w a ły się e ta p y ro z w o jo w e z a c h o d z ą c y c h p ro c e s ó w g e o lo g ic z n y c h . Z teg o
p o w o d u w in n y sta n o w ić s p e c ja ln y r e z e r w a t g e o lo g ic z n y . N ie k tó re w y c h o d n ie
s k a ln e i g o ło b o rz a p rz e d s ta w ia ją n ie z w y k łe n a g ro m a d z e n ie szcz e g ó łó w św ia d
44 J. C z a r n o c k i , Tektonika Gór Św iętokrzyskich W : Prace geologiczne,

W arszawa 1957, t. II, z. 3, s. 12.
45 J. S a m s o n o w i c z . Objaśnienia arkusza Opatów. Ogólna mapa geologicz
na Polski w skali 1 :100 000, P. I. G., Wetrszawa 1934.
4* S. M a ł k o w s k i , O przejawach wulkanizmu w Górach Św iętokrzyskich,
„Acta Geol. Pol.", IV (1954), s. 1—52.
c z ą c y c h o p ro c e s a c h se d y m e n ta c ji k a m b ry js k ie j, te k to n ic e , m in e ra liz a c ji, n a
k ła d a n ia się p ro c e s ó w ró ż n e g o w ie k u .
5. N a le ż y p rzy p u sz c z a ć , że d y s lo k a c je w k a m b ry jsk ic h k w a rc y ta c h p o d
le g a ły w ie lo ra k ie m u n a w a rs tw ie n iu w ro z m a ity c h o k re s a c h g eo lo g ic zn y c h .
„W a n ty k lin o riu m św ię to k rz y sk im m ie lib y śm y o d z w ie rc ie d le n ie w sz y stk ic h
ru c h ó w g ó ro tw ó rc z y c h o d p re k a m b ru p o trz e c io rzę d ... Z ty m w ią ż e się zaw iła
te k to n ik a a n ty k lin o riu m św ię to k rz y sk ie g o i tru d n o śc i w je j o d c y fro w a n iu ty m
b a rd z ie j, że m ło d sze k ie r u n k i n a k ła d a ły się n a sta rsz e w w ie lu p rz y p a d k a c h
o d m ła d z a ją c je d y n ie s ta r e z a ło ż e n ia " 47. N ie k tó re ży ły k w a rc u w k w a rc y ta c h
w sk a z y w a ły b y , że ju ż p o d c z a s d ia g e n e z y sz c z e lin y s e d y m e n tu z o sta ły w y
p e łn io n e k rz e m io n k ą . W p rz e łę c z y h u c k ie j s p o ty k a się b r e k c ję z b ia łe g o k w a r
cu w z g lę d n ie d o b rz e o to c z o n e g o . Z ty m łą c z ą s ię in n e z a g a d n ie n ia , m ia n o w i
cie p la s ty c z n o ść w a rs tw k a m b ry js k ic h , k tó r e n ie je d e n ra z z n a jd o w a ły się
w s y tu a c ji m e c h a n ic z n e g o o d d z ia ły w a n ia . S. K a le sn ik ta k p rz e d s ta w ia te n
p ro b lem : „N a o b sz a ra c h , k tó r e ju ż ra z b y ły sfa łd o w a n e w d a w n ie js z y c h o k re
sa c h ich d z ie jó w i sk u tk ie m te g o u sz ty w n io n y c h , p o z b a w io n y c h w zn a cz n y m
s to p n iu z d o ln o śc i p la s ty c z n e g o re a g o w a n ia n a siły te k to n ic z n e ,' w y p ię trz e n ie
s k o ru p y z iem sk iej i p o w s ta n ie g ó r za c h o d z i b e z n o w e g o fa łd o w a n ia z p rz e
w a g ą d y s lo k a c ji u sk o k o w y c h " 4S.
P o ło żen ie Ł y so g ó r n a g ra n ic y re g io n ó w o ró ż n e j ry tm ic e tr a n s g re s y jn o -
re g re s y jn e j m u sia ło się z az n a c z y ć p o w o ln y m u s z y tw n ie n ie m w a rs tw k a m b ry j
sk ich p rz y n a jm n ie j n a n ie k tó ry c h o b sz a ra c h . T a k i s ta n m ó g ł sp rz y ja ć p o c ięc iu
u sk o k am i c a ło ś c i se d y m e n tó w n a w z g lę d n ie s z y tw n e b lo k i, k tó r e w te k to n ic e
te r e n u z a c h o w y w a ły s w o ją in d y w id u a ln o ść re a g o w a n ia n a siły m ech a n iczn e.
W idom ym te g o do w o d em je s t z n a m ie n n a w y c h o d n ia o d w sc h o d n ie j s tro n y
m u ru k la s z to rn e g o n a Sw . K rzy żu .
D y sk u sy jn e s ię s ta je z a g a d n ie n ie fa łd o w e g o w y p ię trz e n ia Ł ysogór, czy
też w y d ź w ig n ię c ia u s z ty w n io n y c h p ły t k a m b ry jsk ic h . T ę o s ta tn ią e w e n tu a ln o ść
p rz y jm u ją Z. K o w a lc z e w sk i i Z. R u b in o w sk i 4“. B ad an ia k a m b ru P a sm a Je le -
ń io w sk ie g o , o ra z w ie rc e n ia s y lu ru tam że w y k a z a ły , że je s t b ra k p rz e fa łd o w a -
n ia. W y m ien ierti a u to r z y u w a ż a ją , że n ie m o że b y ć m o w y o „ fałd zie", ra c z e j
o w y p ię trz e n iu d u ż e g o i s z ty w n e g o e le m e n tu m o n o k lin a ln e g o ro z b ite g o p o
p rz e c z n y m i d y s lo k a c ja m i n a o d d z ie ln e b lo k i. O d n o si s ię to do c a łe g o a n ty k li
n o riu m św ię to k rz y sk ie g o , a w ię c w p e w n y m w z g lę d z ie d o je g o z a sa d n ic z e g o
trz o n u , k tó r y s ta n o w ią Ł y so g ó ry . T a k w ię c w r o k u 1962 o d ż y ła b y s ta ra k o n
c e p c ja G. G iirich a z 1896 r. o b lo k o w e j fo rm a c ji ty c h g ó r 50.
6. N ie k tó r e ro d z a je b r e k c ji s p o ty k a n e w Ł y so g ó ra c h in s itu z d a ją się ró w
n ie ż tę z a sa d ę p o tw ie rd z a ć . O g ó ln ie trz e b a p o w ie d z ie ć , że w y ją tk o w e w a ru n k i
te k to n ic z n e , w ja k ic h się z n a la z ły Ł y so g ó ry , p o z o s ta w iły b o g a ty a so rty m e n t
d o w o d ó w w p o s ta c i b re k c ji. P o ję c ie b re k c ji w g e o lo g ii ja k o u tw o ru p o k ru s z o
n e g o o s tro k ra w ę d z is te g o ru m o sz u s c e m e n to w a n e g o w .tó n re , w y p a d n ie z a 7
p e w n e ro z sz e rz y ć . N a le ż y w z ią ć z e sp ó ł sz e rsz y p a ra m e tró w , a w ię c : s k a ła
p ie rw o tn a , c z y n n ik m e c h a n ic z n e g o ro z d ro b n ie n ia , w a ru n k i p rz e s trz e n n e ,
w tó rn e sc e m e n to w a n ie , k ie r u n e k d z ia ła n ia sił z g n io tu . S to s u n k i p rz e s trz e n n e
n ie p o z w a la ją c zasam i n a o d d z ie le n ie p o sz c z e g ó ln y c h fra g m e n tó w o ra z ich
47 Cz. Ż a k , Szkic tektoniczny paleozoiku św iętokrzyskiego, Przewodnik XXXV

Zjazdu Pol. Tow. Geol., Kielce 16—rl9 września 1962 r., W arszaw a 1962, s. 59.
48 S. K a l e s n i k , Osnowy obszczego ziemlewiedienija. (tł. poi.), W arszawa 1961,
s. 312.
49 Z. K o w a l c z e w s k i , Z. R u b i n o w s k i , Główne elem enty tektoniczne pa
leozoiku antyklinorium św iętokrzyskiego, „Przegląd Geologiczny", 1961, n. 9, s. 451—454.
60 G. G ii r i c h, Das Paleozoicum in Polnischen Mittelgebrige, Werfi. d. Russ.-
Kais. Min. Gesell., St. Peters 1896.
5 — R oczniki Filozoficzne. T. XII. z. 3
o b ró t w o k ó ł ja k ie jk o lw ie k osi. T en p rz y p a d e k je s t b a rd z o c z ę sty w Ł y so g ó rach .

N a s tę p u je w te d y p rz e c ię c ie w a rs tw y k w a rc y to w e j n ie z w y k le g ę s tą s ia tk ą
s p ę k a ń b ez p o d zieln o ści. T en ty p b re k c ji m a sw o ją o d m ian ę w je d n o k ie ru n k o
w ej k o m p resji, k tó ra d a je w te d y c io s o s tru k tu rz e p ły tk o w o -so c z e w k o w e j.
K ied y siła z g n io tu n ie je s t sty c z n a do p o w ie rz c h n i w a rstw y , lecz p o d k ątem ,
p o w sta je b re k c ja k o m p re sy w n a łu s k o w a ta (Ryc. 14), w b re w o g ó ln e m u m n iem a-
Ryc. 14
niu, że je s t to n e g a ty w po w y łu g o w a n y c h łu p k ac h . T eg o ro d z a ju b re k c ja z n a j
d u je się n a C hełm cu in situ b e z p rz e ło ż e n ia w a rs tw łu p k iem .
R o d zaje b re k c ji p rz e d s ta w ia ły b y się n a s tę p u ją c o :
b re k c ja te k to n ic z n a k la s y c z n a
„ d ro b n o -c io so w a b e z p rz e m ie sz c z a n ia e le m en tó w
,, cio so w o -k o m p re sy w n a je d n o k ie ru n k o w a (p ły tk o w a)
,, k o m p re sy w n a łu s k o w a ta
„ p o w ie rz c h n io w o -d ru z g o to w a , m oże b y ć o d p o w ie d n ik ie m b re k c ji śró d -
fo rm a c y jn e j “ .
G o ło b o rza łącz n ie z n ie lic z n y m i w y c h o d n ia m i u r a s ta ją do k lu c z o w e g o p ro
b lem u w G ó rach Ś w ię to k rz y sk ic h . N ie w ie le p o z o rn ie m ó w ią c e „ m o rze s k a ln e "
z a w ie ra d łu g ą h is to rię g ó r o d s e d y m e n ta c ji k a m b ry sk ie j p o c z y n a ją c do
o s ta tn ie j n ie m a l chw ili.
51 M. T u r n a u - M o r a w s k a, Petrografia skat osadowych, W arszawa 1954,

s 162.
A THEORY OF THE ROCKWASTES OF THE ŚWIĘTY KRZYŻ MOUNTAINS

(MIDDLE POLAND)
The paper presented by the author is the first complele theory of the rockwastes
of the Święty Krzyż Mountains. The system of alternate strata of ąuartzite and slate
(Fig. 1} creates different conditions for the occurrence of rockw astes on the northern
and Southern sides of the Chain. The northern rockw astes are morę typical and numerous
(Fig. 2). It is possible to distinguish three phases in the genesis of a rockwaste:
t. T h e w e a t h e r i n g p h a s e : w eathering has so far been considered the prin-
cipal cause of rockwastes, especially in a periglacial climate. However, it is very
difficult to determine the e ite n t of the northern glacier. Erratics are found on Święty
Krzyż M ountain to a height of 570 m. above sea-level, and on Łysica to a height
of 350 m. The author found that erratics w ere moved in connection with the spread of
ancient iron smelting (Fig. 3). It is not impossible that the main glacier following the
Vistula valley had a side branch, which from the east moved along the northern slope
of the Łysogóra chain. Judging one state of w eathering by the rounding of angles and
edges may be deceptive, as in the Łysogóra chain spherical forms are found of sedi-
m entary origin (Cambrian) riin large ąuartzite blocks (Figs. 4, 5, 6, 7). The author also
reviews the ąuartzite m ateriał dates as being 180, 550, 1300, 2000, and 10000 years old.
The dated m ateriał proves th at the Cambrian ąuartzites of these mountains are very
resistant to weathering.
2. T h e t e c t o n i c p h a s e : The author's investigations show that the degree
of w eathering is proportionate to the joints of the ąuartzite layers. The tectonic pre-
dispositions are the deciding factor in the disintegratioh of the ąuartzite. The zonal
distribution of rock fragm ents according to size, and the disposition of the residual
rocks, proves this in the w hole Łysogóra rangę. The supposed dislocatioń system of
right angles to the axis of the mountain chain is shown in fig. 8. Almost every one
of the ąuartzite layers is to be found in different mechanical conditions. This can be seen
in a rock ca. 10 m. long on Święty Krzyż M ountain (Fig. 9). The joint occuring here is
freąuently unusually smali (fig. 10 = fragm ent B of the preceding fig.). The finding by
the author of the first „m arked" layer, in the form of ąuartzite with numerous concre-
tions, confirmed the predisposition of th e tectonic factors for disintegration (Fig. 11).
3. T h e d y n a m i e p h a s e : has two stages: th e congelifluctuatial movement in
a periglacial climate and the present landslip movement. The' author gives an original
method of calculating the tempo landslip movements. Rockwastes at present extend over
some places of ancient iron sfelting from the H alstead period time of Roman influence, and
early Middle Ages. If the age of the smelting site is known, and the distance over
which the rockw aste has moved, it is possible to calculate the tempo of the landslip
movements.
The seąuences of the phases in th e genesis of the Święty Krzyż rockw astes is
as follows: tectonic predispositions of H ercynian and partly Caledonian orogenesis,
w eathering, and the dynamie phase. The problem now arises: did the Święty Krzyż
M ountains occur as a result of overfold, ar by the pushing to the surface of a rigid layer
of Cambrian deposits? W e also find overturned strata IFig. 12, 13).

Sedlak Włodzimierz - Teoria Łysogorskich - Go - Oborzy

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sedlak Włodzimierz - Teoria Łysogorskich - Go - Oborzy

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

WŁODZIMIERZ SEDLAK

TEORIA ŁYSOGÓRSKICH GOŁOBORZY

S ta re n a z w y ty p o g ra fic z n e Ł y sej G ó ry , Ł y sicy , Ł yśca n ie są sp ecy fic zn e

4 J. S i e m i r a d z k i , Studien in polnischem Mittelgebrige, Jb. d. K. K. Goel.

Rozkfad ęofoborzij n Łysogórach

w a ł sło w ia ń sk i z V III— IX w ie k u n. e. u s y p a n y z m a te ria łu w y s tę p u ją c e g o n a

5 R. B u r z y ń s k i , Polska ma w ięcej niż 1000 lat, W rocław 1961, s. 105; P. J a ­

o J . J ą d r u c h , R. S i e r a k o w s k i , Górnictwo kamienne, cz. 1„ Katowice

4 R oczniki Filozoficzne. T. X II. z. 3

d zisiaj. W . Ł o z iń s k i16 u trz y m u je , że są p o z o sta ło śc ią sp rzed 10 000 la t. T ego

16 W. Ł o z i ń s k i , Der dilu v i ale Nunatak des Polnischen Mittelgebirges

n ie k ie d y celo w o n a d a n ą fo rm ę, a lb o p rz y n a jm n ie j p rz e tłu c z e n ie w p o ło w ie.

30 S e d i a k , Millenialne relleksje św iętokrzyskie,, „Zeszyty Naukowe KUL",

kw arcyty bardzo' zw arte nasiąkliwość do 0,5% porow atość względna do l,2°/o

D la k w a rc y tó w z Ł y sej G ó ry w y m ie rz o n o n a s ią k liw o ś ć 0,69°/o, a p o ro ­

81 K. B i e ł e n i n , Stanowisko 4 w Jeleniowie, powiat Opatów, „Kwartalnik

A. R a d w a ń s k i , P. Roniewicz, Struktury na powierzchni w arstw w gór­

P ó łn o cn e zb o cze Ł y so g ó r d a je p o c z ą te k d u ż e j ilo ści stru m ie n i, a p o d łu g ich

dyslokacje R o zk ła d dyslokacji w Łysogórach

k a : g o ło b o rza k o n g e liflu k c y jn e , k tó r e ja k o m a s a g lin ia s to -g ru z o w a m o g ły

,B W. S e d 1 a k, W ystępow anie rudy żelaza j w kam brze Gór Św iętokrzyskich,

C zy w zasad n iczo ty m sam y m m a te ria le p e tro g ra fic z n y m p ro c e s d e z in te ­

39 W. S e d i a k , Piryt na Ł ysej Górze, „Przegląd Geologiczny", 1958, nr 6, s. 276;

4! Z. E u b i n o w s k i , Zarys m etalogenezy paleozoiku świętokrzyskiego, „Prze­

n a C h e łm c u d łu g a n a 195— 200 m . O b s e rw u je się ta m c h a ra k te ry s ty c z n ą n a p rz e -

g u la r n e sp ę k a n ia , k ilk a m e tró w d a le j n a w sc h ó d sp ę k a n ia s ta ją się w y ra ź n ie

Ł y sica d o sta rc z a z a p e w n e w ię k sz e g o a s o rty m e n tu te g o ro d z a ju d o w o d ó w

w s tro p ie , d o k tó re g o n a le ż y m a te ria ło w o i ca ło śc io w o 48 (Ryc. 13). W y k s z ta ł­

----- stan faktyczny odsłonięty

Śh Krzyz . Uktud narstN kNarcytomjch

43 A. R a d w a ń s k i , P. R o n i e w i c z , Środowisko sedym entacji górnego kambru

44 J. C z a r n o c k i , Tektonika Gór Św iętokrzyskich W : Prace geologiczne,

47 Cz. Ż a k , Szkic tektoniczny paleozoiku św iętokrzyskiego, Przewodnik XXXV

o b ró t w o k ó ł ja k ie jk o lw ie k osi. T en p rz y p a d e k je s t b a rd z o c z ę sty w Ł y so g ó rach .

51 M. T u r n a u - M o r a w s k a, Petrografia skat osadowych, W arszawa 1954,

A THEORY OF THE ROCKWASTES OF THE ŚWIĘTY KRZYŻ MOUNTAINS

You might also like

5 R. B u r z y ń s k i , Polska ma w ięcej niż 1000 lat, W rocław 1961, s. 105; P. J a

D la k w a rc y tó w z Ł y sej G ó ry w y m ie rz o n o n a s ią k liw o ś ć 0,69°/o, a p o ro

A. R a d w a ń s k i , P. Roniewicz, Struktury na powierzchni w arstw w gór

C zy w zasad n iczo ty m sam y m m a te ria le p e tro g ra fic z n y m p ro c e s d e z in te

4! Z. E u b i n o w s k i , Zarys m etalogenezy paleozoiku świętokrzyskiego, „Prze

w s tro p ie , d o k tó re g o n a le ż y m a te ria ło w o i ca ło śc io w o 48 (Ryc. 13). W y k s z ta ł