Afyonkarahisar Ermenileri
limlerle yüz yıllar boyunca ortak noktada
Üzerine Bir Deneme
Yusuf İlgar*
Özet
Osmanlı İmparatorluğu’nda Afyonkarahisar
Ermenileri hakkında, XVI. yüzyıldan itibaren çeşit-
li bilgilere sahip bulunmaktayız. Ermeniler şehirde
Türklerle birlikte genelde aynı mahallelerde otur-
muşlardır. Bazı mahallerde Türkler, bazılarında da
Ermeniler çoğunluktadır. Türk-Ermeni ilişkileri sos-
yal hayatta olumlu olarak Afyonkarahisar örneğinde
kendisini göstermektedir. İki millet halkında birbir-
lerine bir güven söz konusudur. Ancak bu husus Mil-
li Mücadele’de son bulmuştur. Şehirde Ermeniler ait
müstakil okulların yanı sıra ibadetleri için özgürce
gidip geldikleri kiliseleri vardır. Bu okullarının ve ki-
liselerinin ihtiyaçlarının karşılanması için Ermeniler
tarafından oluşturulmuş Türk usulü vakıfları da bu-
lunmaktadır. Afyonkarahisar’da yaşayan Ermeniler,
Türkler kadar sosyal ve hukuki haklara sahiptir.
Anahtar kelimeler: Türk-Ermeni soysal iliş-
kileri, Afyonkarahisar, okul, kilise, vakıf.
Giriş
Anadolu, ilkçağlardan itibaren pek çok
millete yurt olmuştur. Türklerin Anadolu’yu
fethetmesiyle birlikte de Türk-İslâm yurdu
olarak tarihteki yerini almıştır. Anadolu tari-
hini incelediğimizde Türklerin Gayr-i Müs-
birleşerek yaşadıkları görülmektedir. Gayr-i
Müslimler içerisinde Ermeniler, Osmanlı dö-
neminde pek çok yerde Türklerle sosyal ya-
kınlaşma ve birliktelik içerisinde olmuşlardır.
Bu husus hayatın getirdiği bir zorunluluktan
kaynaklansa gerektir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Afyonka-
rahisar’da birlikte, iç içe Türklerle beraber
yaşayan Ermeniler sosyal hayatın bir gereği
olarak birbirleriyle kültür alışverişinde de
bulunmuşlardır1. Acılarını, neşelerini paylaş-
mışlardır. Zamanla bir takım âdetleri, yemek
kültürleri hatta bir takım dünyevi düşüncele-
ri ortak bir paydada yakınlaşmıştır. Bu vasıf
XX. Yüzyıl ilk çeyreğinde, Milli Mücadele
dönemine kadar devam etmiştir.
Ermenilerin Afyonkarahisar’a ilk ola-
rak nereden ve ne zaman geldiği hususunda
kaynaklara dayalı olarak bir bilgi tespit edi-
lememiştir. Ancak bu hususla ilgili olarak 1
Afyonkarahisar’da Cumhuriyeti ilk yılından
itibaren gazetecilik yapan Abdullah Mahir
Erkmen (öl.1978), 1928 yılında yazdığı bir
yazısında Ermenilerin sanatlarından istifade
edilmek üzere İran seferinden sonra Sultan
Dîvânî’nin delaletiyle Afyonkarahisar’a gel-
diklerini rivayet olarak nakleder2. Çocukluk
ve gençlik yıllarında Ermenileri gözlemlediği
anlaşılan Ömer Fevzi Atabek (öl.1971) de,
Ermenilerin rivayete göre, Sultan Dîvâni dö-
neminde yedi hâne olarak Afyonkarahisar’a
gelip yerleştiklerini ve zamanla çoğaldıklarını,
İslâm âdetlerine yakın âdetlerinin olduğunu,
Müslümanlara da çok hürmetkâr, sanatkâr ve
çalışkan olduklarını belirtmektedir3.
(*) Uzman. Sultan Dîvânî Uygulama ve Araştırma Merkezi, Afyon Koca-
tepe Üniversitesi, Afyonkarahisar.
(1) Afyonkarahisar’da yaşayan Gayr-i Müslimler hakkında Zelkif Polat
tarafından yüksek lisans ve doktora çalışması yapılmıştır. Bk.:“XIX.
Yüzyıl Son Çeyreğinde Afyonkarahisar’daki Gayri Müslimler” Afyon
YENİ TÜRKİYE 60/2014
Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim
Dalı yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar 2005;
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Afyonkarahisar’da Ermeniler (1839-
1923)), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih
Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Afyonkarahisar 2011.
(2) A. M.[Abdullah Mahir Erkmen], “266 Sene Evvel Karahisar”, Son
Haber(Afyon), nr. 239-519, 14?Teşrin-i sani 928.
(3) Ömer Fevzi Atabek, Afyon (Vilâyeti) Tarihçesi, 2. Fasikül, (Yay.
Haz. Turan Akkoyun), Afyon 1997, s. 119.
 Ermenilerin şehirde oturdukları ma-
hallerle nüfusu hakkında genel bir bilgi ve-
rerek asıl konumuza geçmek istiyorum. Af-
yonkarahisar mahkemesine intikal eden dava
konularından tespit edebildiğimiz kadarıyla
Ermenilerin şehirde Türklerle içiçe oturmuş-
lardır. Bu ortak yaşama alanı olan mahalle-
ler şunlardır: Zâviye Mahallesi ile sınır olan
Nasârâ4 (Hıristiyan, Ermeni, Zımmî), Ardıç,
Doğancı, Kara Kâtip, Yukarı Pazar, Zâviye,
Tâc-Ahmed, Bedrik, Câmi-i Kebîr, Molla
Bahşi, Hisar Önü mahalleleri. Bu mahalle-
ler XIX. Yüzyıl son çeyreğine kadar her iki
milletin ortak yaşama mahalleridir. 1871-
1918 tarihleri arasında ise Heci Dâvid, Gül,
Surp-toros, Kırklar Makamı, Hacı Arap, Hacı
Nureddin, Mecidiye, Hacı Murat, Kadına-
na, Gün-batı, Canbaba, İğneci, Deve Dede,
Kubbeli, Tahtalı ve Küp adlı mahallelerde
Müslümanlarla komşu olarak yaşadıkları an-
laşılmaktadır5.
Ermenilerin oturduğu bu mahalleler
2 aynı zamanda İslam mahalleleridir. Bu yer-
lerde Türklerin de oturduğu mahallelerden
Nasârâ6 Kadınana7, Kara Kâtip8 Hisarönü9,
Bedrik10, Doğancı11, Molla Bahşi12, Tac Ah-
met13, Ardıç14, Yukarıpazar15, Zaviye16; Meci-
diye17, İğneci18 gibi mahalleleri örnek olarak
verilebilir. Diğer taraftan Nasârâ (Hıristi-
yan), Kadınana, Zaviye mahalleleri yakınında
câmiye dönüşen Mevlevîhanenin; Ardıç ve
Hıristiyan Mahallesi’nde Kuyulu Mescidi-
nin19, Karakatip Mahallesinde aynı adla anı-
lan mescidin, Doğancı Mahallesi’nde Kırklar
Makamı Mescidinin, Bedrik Mahallesinde
Akosmanoğlu Mescidinin, Molla Bahşi Ma-
hallesi’nde Adeyze Mescidinin, Yukarıpazar
Mahallesi’nde aynı adla anılan mescidinin
olmaları; diğer taraftan günümüzde dahi
“Akmescit Caddesi Zâviye Canbaba” yokuşu
diye anılan bir sokağın olması Ermenilerle
YENİ TÜRKİYE 60/2014
Türklerin birlikte yaşadıkları mahalleleri teyit
etmektedir. Bununla birlikte Ermenilerin ço-
ğunlukta olduğu mahalleler de bulunmakta-
dır. Bu hususu mahalle muhtarlarının Ermeni
olmalarından anlamaktayız.
Mahallenin adı Muhtarın adı Görevli olduğu yıl
Heci oğlu Estaban Efendi,
Yılancıoğlu Heci Mir’ât 3 Kasım 190820
Can Baba
veledi Agop ve Ohannes 19 Mart 191721.
veledi Ağya
Vartabyan Heci Ohannes
Gül 4 Haziran 189622
veledi Estaban
Hacatur oğlu Malkon
Hacı Arap
veledi Hacatur
9 Ekim 190223
Hacı Murat (Mir’ât) Sahak veledi Kikork 9 Kasım 190524.
İğneci Abraham veledi Kirkor 4 Haziran 189625.
Tekfur veledi Nazret ve
Kadınana
Ohannes veledi Ağya
19 Mart 191726.
Kırklar Makamı
Şahinoğlu Heci Ohannes
9 Kasım 190527.
veledi Estaban
Nasârâ(Hıristiyan) Şatıroğlu 1686-168728.
Yukarıda tabloda gösterdiğimiz mahal-
lelerde Ermenilerin çoğunlukla oturdukları
söylenebilir. Burada şu hususu da belirtmek
gerekir ki burada isimlerini almadığımız ve
muhtarları Türk olan bazı mahallelerde de az
da olsa Ermeniler oturmaktaydı. Aynı şekilde
muhtarları Ermeni olan yukarıda belirtilen
mahallelerde de Türkler de oturmaktaydı.
Afyonkarahisar’da yaşayan gayr-i Müs-
limler içerisinde Ermenilere ait hane, nüfus
ve vergi ile alakalı ulaşılabilen en eski kayıtlar
XVI. yüzyıla aittir. 1528-29 yılında Şehirde
(4) 13 Temmuz 1790 tarihli sicil kadında Cumhuriyet İlköğretim
Okulunun doğusunda önceden var olan İki Lüleli Çeşme Nas-
rani Mahallesi’nde olduğu belirtilmektedir (Başbakanlık Osman-
lı Arşivi(BOA.), Afyonkarahisar şer’iye Sicili(AŞS.), nr. 556, s.
260/200).
(5) BOA., AŞS., nr.497-652.
(6) BOA., AŞS., nr. 529, vr. 30b/150; nr. 530, vr. 43a/198; nr. 538, vr.
45a/163.
(7) BOA., AŞS., nr. 636, s. 21/37; nr. 649, s. 38/525.
(8) BOA., AŞS., nr. 512, vr. 37a/209; nr. 575, vr. 107a/450.
(9) BOA., AŞS., nr. 513, vr. 20b/85.
(10) BOA., AŞS., nr. 575, vr. 102a/422, vr. 115a/483.
(11) BOA., AŞS., nr. 586, vr. 4a/208.
(12) BOA., AŞS., nr. 587, vr. 5b/37; nr. 652/1049.
(13) BOA., AŞS., nr. 538, vr. 76a/296, 297, 78b/307; nr. 573, vr.
58a/251; nr. 575, vr. 110a/463, 465, vr. 116a/490; nr. 576, vr.
14a/81.
(14) BOA., AŞS., nr. nr. 575, vr. 9a/35, vr. 9b/38.
(15) BOA., AŞS., nr. 575, vr. 78b/338.
(16) BOA., AŞS., nr. 497, s. 8/31; nr. 575, vr. 114b/481; nr. 642, s.
262/308.
(17) BOA., AŞS., nr. 637, s. 121/151, s. 134/167; nr. 642, s. 260/305;
nr. 643, s. 142/152; nr. 648/191.
(18) BOA., AŞS., nr. 649, vr. 57b/366.
(19) Mahkeme sicil kayıtlarının birisinde Kuyulu Câmii’nin Hıristiyan
Mahallesi’nde (BOA., AŞS., nr. 609, s. 48/76); bir başka kayıtta
da Ardıç Mahallesi’nde (BOA., AŞS., nr. 615, s. 15/22; nr. 645, s.
184/294.) olduğu kayıtlısıdır. Belirtilen iki mahal aynı yerdir.
(20) BOA., AŞS., nr. 639, s. 264/317.
(21) BOA., AŞS., nr. 638, s. 79/102.
(22) BOA., AŞS., nr. 625, vr. 74a/234.
(23) BOA., AŞS., nr. 633, s. 81/113.
(24) BOA., AŞS., nr. 637, s. 29/43.
(25) BOA., AŞS., nr. 625, vr. 74a/234.
(26) BOA., AŞS., nr. 638, s. 79/102.
(27) BOA., AŞS., nr. 637, s. 29/43.
(28) BOA., AŞS., nr. 520, vr. 30b/89.
 İslâm Rum Ermeni Yahudi Ermeni Katolik’i Protestan
erkek kadın erkek kadın erkek kadın erkek kadın erkek kadın erkek kadın isimler
Karahisar-ı Sahib
49.685 47.862 44 15 3.687 3.476 5 2 1 1 2 7 Sancağı (şehir ve
merkez köyler)
18.273 19.223 220 107 44 21 Dinar
20.176 19.442 2 1 7 1 Bolvadin
18.323 18.842 6 1 16 17 Sandıklı
23.931 20.166 104 47 69 54 Aziziye
10.723 11.013 57 28 26 19 Çivril
141.111 136.548 433 199 3.849 3.588 5 2 1 1 2 7 Liva yekûnu
277.659 632 7437 7 2 9

otuz dört mahalle bulunmakta idi. Belirti-
len tarihte Ermenilerin oturduğu bir mahalle
mevcuttu29. 8500 kadar olan nüfusun yakla-
şık 300’ü Hıristiyan (Ermeni), 72’si Yahudi
idi30.
1671 yılında Afyonkarahisar’a gelen
Evliyâ Çelebi’ye göre, şehirde 4.600 Müslü-
man, 1.000 kadar Hıristiyan evi bulunmakta-
dır31. Bu bilgiye göre şehirde yaklaşık olarak
23.000 Müslüman, 5.000 Hıristiyan nüfus
vardır.
1831 yılı sayımına göre, Karahisâr-ı
Sâhip Kazası’nın Müslüman erkek nüfusu
13.346, Gayr-ı Müslim nüfusu 1080’dir32. Bu
rakamlara kadın ve çocuklar dâhil değildir.
XIX Yüzyıl son çeyreğinde Erme-
ni nüfusunda artış görülür. Şehre bir başka
yerden göç mü olmuştur?. Henüz bu nüfus
artışının sebebi tespit edilememiştir. 1906
Hüdâvendigâr Salnamesi’ne göre, Karahisar
Sancağı’ndaki 89.128 İslam, 6.271 Ermeni;
7 Yahudi, 70 Rum vd. toplam 95.476 nüfus
bulunmaktadır. Sancak olarak ele alındığında
258.381 İslam, 6.502 Ermeni, 587 Rum vd.
toplam 265.469 kişi nüfus bulunmaktadır33.
1914 yılı istatistiğine göre, Afyonkarahisar’da
632 Rum, 7.439 Ermeni, 227.659 Türk bu-
lunmaktadır34. Bu istatistik tablo halinde yu-
karıda gösterilmiştir:35
9 Haziran 1915’ten 8 Şubat 1916 ta-
rihleri arasında Karahisar-ı Sahib’de 7.991
Ermeni’den “Protestan ve Katolik Ermeniler-
le, hasta, öğretmen, yetim çocuklar ile kimsesi
olmayan kadınlar hariç olmak üzere” 5.769 kişi
göç ettirilmiş; 2.222 kişi şehirde kalmıştır37.
Yüz yıllarca Türklerle dostane bir ha-
yat yaşayan Ermeniler, Afyonkarahisar’ın Yu-
nan işgali sırasında Yunanlılara her türlü hiz-
met vermelerinden sonra, Yunanın hezimete
uğramasıyla Türklerin yüzüne bakamayacak-
larından onlarla birlikte kaçmışlardır38. 3
Afyonkarahisar Mutasarrıfı raporuna
göre, şehirde Yunan işgalinin son bulduğu 26
Ağustos 1922 tarihinde Yunanlılar Afyonka-
rahisar’dan kaçarken Ermenilere, “şehri ter-
(29) Bu mahallelerden birisinde Ermeniler, diğerinde Yahudiler otur-
makta idiler. (Üçler Bulduk, XVI. Asırda Karahisâr-ı Sâhip Sancağı,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Genel Türk Tarihi
Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1993, s. 102).
(30) Feridun Emecen, “Afyonkarahisar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, I, İstanbul 1988, s. 444.
(31) Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Anadolu, Suriye, Hicaz 1671-
1762), C. 9, İstanbul 1935, s. 32; [Abdullah Mahir Erkmen],
“Evliya Çelebi Afyon’u Nasıl Gördü”, tefrika no: 6, Haber (Afyon-
karahisar), nr. 1340, 19-İkinci kânun-933, Perşembe. Seyahatna-
mesinin günümüz harflerine aktarılmış bazı çevirilerinde ve bun-
lara atfen yapılan çalışmalarda yanlış olarak, şehrin 4.000 hâne,
yaklaşık olarak (20.000 kişi)den ibaret olduğu belirtilmiştir. (Bk.
Mehmed Zıllîoğlu, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, C. 9-10, Üçdal
Neşriyat, İstanbul 1984, s. 18).
(32) Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı
1831,Ankara 1943, s. 203.
(33) HüdavendigarVilâyeti Salnâme-i Resmîsi(HVS.), 1324 senesi, defa
33, s. 606-607.
(34) Türk istiklal Harbi, IInci Cilt Batı Cephesi 5nci Kısım 1nci Kitap,
Ankara 1972, s. 32.
(35) (Komisyon), Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, I,
YENİ TÜRKİYE 60/2014

Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Ya-

Ermeni kaynaklarına göre yapılan bir
çalışmada da belirtildiğine göre, 1914 yılın-
da Afyonkarahisar’da sancakta toplam 7.448,
şehir merkezinde de 6.500 Ermeni vardır36.
yınları, Ankara 2005, s. 611.
(36) Raymond H. Kevorkıan-Paul B. Babuodjıan, 1915 Öncesinde
Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, 2. Baskı, İstanbul 2013,
s. 61, 161.
(37) Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekleri (1914-1918), T.T.K.
yayını, Ankara 2001, s. 73-75.
(38) Ömer Fevzi Atabek, Afyon (Vilâyeti) Tarihçesi, 2. Fasikül, (Yay.
Haz. Turan Akkoyun), Afyon 1997, s. 119.
 kediniz, Balmahmud’a kadar gidiniz” diyerek
Ermeni halkından bir kişi bile bırakmadan
beraberlerinde alıp götürmüşlerdir 39.
Osman Çizmeciler, 1924 yılına ait anı-
larını anlatırken Ermenilerin Afyonkarahi-
sar’dan kaçışları hakkında şöyle demektedir:
“Kurtuluş Savaşı’nın sonlarına doğru zaferin
Türklere ait olacağına akılları yatan Afyon’un
yerli Ermenileri, müstakbel bir felaketten kur-
tulmak ve işgal yıllarında Yunanlılarla işbirliği
yapmanın cezasından kaçmak için kiliselerde
acı acı alarm zilleri çaldırarak bir ikindi üze-
ri alel acele şehri terk ederek kaçmışlar, hatta
ocakta kaynayan aşlarını bile bırakarak gitmiş-
ler...” 40
A. Türk-Ermeni İlişkileri
Afyonkarahisar’da yaşayan Ermenile-
rin Osmanlı döneminde XX. Yüzyıl başlarına
kadar Türklerle iç içe, dostane olarak yaşa-
dıkları görülmektedir. Ermeniler, Türklere
4 bir güvence vermiştir. Bunun bir örneğini
mahkemede kendilerini temsil etmek üzere,
Türk dava vekilleri yanı sıra Ermeni dava ve-
killerine vekâlet verildiği görülmektedir. Bu
hususla alakalı olarak şu örnekleri verebiliriz:
Hazine-i celile Dava vekili Körük-
yan Hacı Nazret’e 12 Mart 1896 tarihinde41
Türkler vekâlet vererek kendilerini temsil et-
melerini talep etmişlerdir42.
Ermeni Dedeyan Artin Efendiyi,
mahkemede kendilerini temsil etmek üzere
Çatkuyu(Mes’adet) köylüleri 1 Mayıs 1906
tarihinde vekâlet vermiştir43.
Dava vekilliği yapan Papasyan Estaban
Efendi ibni Kirkor44. 16 Mayıs 1910 tarihin-
de mahkemede kendilerini temsil etmesi için
Garipçe köyünden bazı kişilerce vekâlet ve-
rilmiştir45.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
16 Mayıs 1910 tarihinde mahkemede
kendilerini temsil etmesi için Şuhut Karaca-
vişran köyünden bazı kişilerce Dava vekilliği
yapan Marangozyan Artin Efendi veledi Ser-
kiz Efendi vekil tayin olunmuştur46.
Akmescit Mahallesi’nden hayırsever
Sarı Hacı Ali Ağa Vakfı mütevellisi Sarı Hacı
Ali Ağa-zâde Hacı Ahmet Efendi mahkeme-
de kendisini temsil etmek üzere dava vekille-
rinden Ermeni Sarafyan Ohannes ibn-i Kara-
bet Efendiyi 2 Temmuz 1911 tarihinde vekil
tayin etmiştir47.
Şehirdeki Sultan Dîvânî nâm-ı diğer
Dîvane Mehmet Çelebi Mevlevîhânesi pos-
tnişînlerinden Şeyh Celalettin Çelebi, mev-
levîhâne vakfının işlerini mahkemede sa-
vunması, koruması için Dava Vekili Ermeni
Papaysan Estaban Efendi ibn-i Kirkor’u 15
Ekim 1911 tarihinde vekil tayin etmiştir48.
Mecidiye Mahallesi’nden Ermeni De-
deyan Artin Efendi veledi Heci Estaban Dava
vekilliği yapan Ermenilerdendir. 30 Ocak
1911 tarihinde Kılınçarslan Köyü Muhtarı,
Kethüdâoğlu Mahmut ve ihtiyar heyetinden
Hacı Velioğlu İbrahim mahkemeye başvu-
rarak köylerindeki cami, çeşme ve hamama
gelir hasredilen vakıf arazisi gelirinin alına-
maması üzerine, hukuki olarak kendilerini
mahkemede temsil etmesi için vekâletname
vermişlerdir49.
Aşağı Tandırı köyü muhtarı Taburoğlu
Halil ve ihtiyar azası mahkemede kendilerini
temsil etmesi için Dava vekili Papasyan Es-
taban Efendi ibn-i Kirkor’u 28 ağustos 1912
tarihinde vekil tayin etmişlerdir50.
Burada şu hususu belirtmeliyiz ki za-
man zaman Ermeniler de Türk dava vekil-
lerine kendilerini mahkemede temsil etmek
üzere vekâlet vermiştir. Bu bağlamdan olarak
Deve dede Mahallesi’nden Ermeni Horo-
sima bint-i Hacator adlı bayan mahkemede
kendisini temsil etmek üzere dava vekillerin-
(39) Anadolu’da Yunan Zulüm ve Vahşeti, Matbuat Umum Müdürlüğü,
2. kısım, Ankara 1338, s. 132.
(40) Osman Çizmeciler, “Küçüklük Yıllarım ve Afyonkarahisar-1924,
Türkeli (Afyonkarahisar), 10.06.1977.
(41) BOA., AŞS., nr. 658, s. , 40/182, s. 50/188.
(42) BOA., AŞS., nr. 658, s. 31/176.
(43) BOA., AŞS., nr. 637, s. 146/169.
(44) BOA., AŞS., nr. 641, s. 393/384; nr. 643, s. 47/51.
(45) BOA., AŞS., nr. 641, s. 225/295.
(46) BOA., AŞS., nr. 641, s. 226/296.
(47) BOA., AŞS., nr. 642, s. 145/235.
(48) BOA., AŞS., nr. 642, s. 227/261.
(49) BOA., AŞS., nr. 638, s. 53/65.
(50) BOA., AŞS., nr. 643, s. 199/202.
 Adı Mahalle Tereke tarihi Terekede bulunan seccadeler
Serkiz veledi Serkiz Nasârâ 1761 İki adet seccade, kehribar tesbih
Ohannesi veledi Atamak Canbaba 1813 1 adet Köhne seccade
Papazoğlu İplikçi Karabet Doğancı 1846 Bir adet müstamel, bir adet köhne seccade
Papaz oğlu Mıgırdıç veledi Nersis
Mecidiye 1873 beş adet kullanılmış seccâde
veledi Ohannes
Martabanoğlu Heci Agop veledi
Hacı Murat 1874 iki adet seccade
Estaban
Manoş oğlu Heci Marat Canbaba 1868 üç adet seccade
bir adet müstamel seccade, bir adet seccade, üç adet
Balgamoğlu Heci Kikork Kadına 1903
müstamel seccade, iki adet seccade, üç adet tesbih
Tokatlıoğlu Hacı Ohannes Gül 1898 ona yakın kullanılmış ve yeni seccade
3 adet müstamel mak‘ad seccade, 1 adet halı seccade,
Ağraban Artin veledi Asador Hacı Nureddin 1904 3 adet köhne seccade, 1 adet zili seccade, 1 adet küçük
eski seccade
3 adet müstamel seccade, 1 adet zili seccade, 1 adet halı
Avakoğlu Heci Ohannes Hacı Arap 1904
seccade, 1 adet köhne seccade
Terzibaşıoğlu Avadis veledi
Kubbeli 1908 2 adet müstamel, 4 adet yeni halı seccâde
Mardiros
Makaroğlu Abraham veledi Heci
Kırklar Makamı 1908 bir adet müstamel halı seccade
Kazer
Heci Kigokiyân Heci Karnik 2 adet yeni halı seccâde, 1 adet yine halı seccade, 2 adet
Molla Bahşi 1909
veledi Heci Mıgırdıç müstamel seccâde, 1 adet seccâde
Avadikyan Takor Efendi Surp-Toros 1913 üç adet halı seccâde

den Hacı Ali oğlu Ali Osman Efendiye 22 Ey-
lül 1912 tarihinde vekâlet vermiştir51.
Osmanlı döneminde Türk-Ermeni
ilişkilerinin iyi düzeyde olduğunu gösteren
bir diğer unsur Ermeni terekelerinden tespit
ettiğimiz teşbih ve seccadelerdir. İncelemiş
olduğumuz yaklaşık yüz terekenin %17’sin-
de çeşitli sayılarda, yeni, eski, çok çok eski
seccadeler ile muhtelif tesbihlere rast gelin-
miştir. Bu husus Ermenilerin; Müslüman-
larla oturup kalktıklarını veyahut Müslüman
oldukları fikrini getirmektedir. Terekesinde
seccade ve tesbih olan kişilerden örnekler
tabloda çıkarılmışlardır: 52
Türk-Ermeni ilişkilerindeki iyi niyet
Karahisar-ı Sâhib Sultan Divânî Mevlevîhâ-
nesi’nin açılış fotoğrafına da yansımıştır.
1902 yılı Afyonkarahisar’daki büyük
yangından sonra yeniden yapılan Sultan
Dîvânî Mevlevîhânesi’nin 1908 yılı açılışına
katılan dönemin protokolünden dönemin
mevlevîhâne şeyhi (no 1. Şeyh Celâleddin Çe- 5
lebi), müftü (no 3. Çil Hafız Ali Rıza Efendi),
askeri erkân (no 17. Molla-zâde Hacı Nuri
Paşa), Mevleviler ve halktan muhtelif kişile-
rin yanı sıra Ermeni Papazı (no 5. Ardeşir),
Ermeni cemaatinden (no 25. Tüccar Işıloğ-
lu) gibi zevatın aynı fotoğraf karesi içerisinde
olması, Afyonkarahisar’da Türk-Ermeni iliş-
kilerinin olumlu olduğunun bir göstergesidir.
(Fotoğraf: Kemal Bayık koleksiyonu. Kişile-
rin kimlikleri 1980’li yıllarda Kemal Bayık’tan
öğrenilmiştir).
B. Ermeni Okulları
Osmanlı tebaasında bulunan azınlık-
lar, 1856 tarihli Islahat Fermanının getirdiği
hükme göre, cemaat olarak okul açma ve ge-
liştirme izni almışlardır. 1869 tarihli Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi’nde ise, Türk olsun
YENİ TÜRKİYE 60/2014

(51) BOA., AŞS., nr. 643, s. 219/226.

(52) BOA., AŞS., nr. nr. 549, 4a/5; nr. 570, vr. 25a/117;, nr. 595,
vr. 69a/25; nr. 601, s. 116/164; nr. 602, s. 187/269, s. 234/337,
338; nr. 603, s. 45/72, s. 101/170; nr. 628, s. 121/143; nr. 636, s.
106/147; s. 109/149; s. 313/383; nr. 639, s. 103/ , s. 181/214; nr.
640, s. 183/286; nr. 645, s. 148/244.
 olmasın Osmanlı tebaasının ve yabancıların
özel okul açmaları konusunda düzenlemeler
yapılmıştır53.
Afyonkarahisar kalesi, eteklerinde Ermeni kilisesi ve mek-
tebi.
(Fotoğraf: Kevorkıan- Babuodjıan, age., s. 161).
Şehirde Türklere ve Gayr-i Müslimlere
ait olarak ayrı ayrı iptidai mektepler bulun-
maktaydı. Ermeni kaynaklarına göre yapılan
6 bir çalışmada Ermeni patrikhanesinin Şubat
1913-Ağustos 1915 nüfus sayımına göre yedi
okulda 850 öğrenci okuduğu belirtilirken bir
başka yerinde de dört Ermeni ilkokulunda
450 öğrenci okumaktaydı. Diğer taraftan
Shakyan adlı iki okulu vardı54 denmektedir.
1891 yılı Hüdâvendigar Vilâyeti Sal-
namesi’ne göre, şehirde Gayr-ı Müslimlere
ait beş erkek, üç kız; Müslümanlara ait de
on sekiz iptidai mektep vardı. Bu okullarda
Gayr-ı Müslimlerden 227 erkek, 97 kız; Müs-
lümanlardan 1186 erkek, 22 kız olmak üzere
toplam 1932 kişi okumaktadır. Şehirde bu
tarihte Müslümanlara ve Gayr-ı Müslimlere
ait olarak birer tane rüştiye bulunmaktadır.
Erkek öğrenci olarak 107 Müslüman, 250
Gayr-ı Müslim kişi bu okullarda okumakta-
dır. Her iki milletin kız çocuklarının rüştiyede
okumadıkları görülmektedir. Kazalardan ise
YENİ TÜRKİYE 60/2014
sadece Emirdağı’nda Gayr-ı Müslimlere ait
bir iptidai mektepte 10 Gayr-ı Müslim erkek
öğrenci okumaktadır55.
XX. yüz yılbaşında şehre ziyarete gelen
Mevlevî Mehmet Ziya, Türklere ait olarak iki
iptidai, on üç sıbyan; Gayr-ı Müslimlere ait
dört mektepte; Türklerden ve Ermenilerden
olarak 1122’si erkek, 470’i kız olmak üzere
toplam 1592 öğrenci okuduğundan bahset-
mesine karşılık56, bu okulların isimleri ve
muhtevaları hakkında bilgi vermemiştir. Bay-
ram Kodaman ve Atabek’in tespitine göre ise
1906-1907 öğretim yılında şehirde Türk ve
Ermenilere ait olarak üç rüştiye ile birlikte,
bir özel rüştiye mektebi bulunmaktadır57.
1913-1914 öğretim yılında Karahisar-ı
Sâhib Sancağı’nda altı azınlık iptidai okulu
bulunmaktadır. Bu okullardan bir tanesi Er-
kek Ermeni, iki tanesi kız-erkek Ermeni, bir
tanesi de Protestan mektebi diye anılmakta-
dır58. Protestan mektebi de Ermenilere ait bir
mekteptir. İki Rum mektebinin Sandıklı ve
Aziziye oldukları muhtemeldir59. Bu döneme
ait olarak en yakın nüfus bilgileri 1906 yılına
ait olup, belirtilen tarihte şehirde 59, Sandık-
lı’da 392, Aziziye’de 114 Rum bulunmakta-
dır60.
Tabloda verdiğimiz bilgilerden Gayr-i
Müslim çocuklarına eğitim hususunda hiçbir
engelleme yapılmadığı, bilakis okumaları-
na teşvik edildiği, bunun için bir takım yeni
okulların açıldığı anlaşılmaktadır.
1. Tespit Olunan Okullar
Afyonkarahisar’daki Ermeni okul sa-
yısı belirli yıllara göre bazen azalmış, bazen
de artmıştır. Okul sayıları ve muhtevalarına
ait geniş bilgi bulunamamasına sebep kana-
atimizce okulların özel olarak açılmasından
kaynaklanmaktadır. Özel oldukları için resmi
kayıtlarda genişçe yer almamışlardır. Bu bağ-
(53) Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1999’a), İstanbul
1999, s. 151.
(54) Kevorkıan-Babuodjıan, age., s. 61, 161.
(55) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi(HVS.), R.1307 senesi, def ’a 18, s.
242.
(56) Mehmet Ziya, Bursa’dan Konya’ya Seyahat, İstanbul 1328, s. 282.
(57) Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, İstanbul
1980, s. 166; Atabek, age., s. 192.
(58) Maarif-i Umumiye Nezareti (MUN)., 1328-1329 Senesine Mahsûs
İhsaiyat Mecmuası, s. 8.
(59) Dinar’da da Rum Kilisesi avlusunda mekteple birlikte papaz evi
yapılmasına 1914 yılında izin verilmiştir. (BOA., İrâde Maarif, nr.
3 (1332.S.6).
(60) Hüdâvendigâr Vilâyeti Salnamesi, H. 1324, s. 606-607.
İkinci Meşrûtiyetin son yıllarında (1912-1914), genel ve özel Mekâtib-i İbtidâilerin Karahisar-ı Sa-
hib’deki dağılımı şöyledir:61
Gayr-i Müslim Genel
Yerel İdare Öğretim yılı Türk-Genel okullar Türk-Özel okullar
okulları toplam
erkek kız toplam erkek kız toplam
1912-1913
Karahisar-ı Sahib livası 57 28 6 91
öğretim yılı
1913-1914
Karahisar-ı Sahib livası 38 5 43 5 1 6 ? 49
öğretim yılı

1913-1914 öğretim yılında Gayr-ı Müslim okullarında toplam 590 öğrenci okumaktadır. Öğrencilerin
Rum, Ermeni cemaatine ve Protestan olmasına göre, dağılımı şöyledir:62
Ermeni öğrenci sayısı Rum öğrenci sayısı Protestan öğr. sayısı Toplam
erkek kız toplam erkek kız toplam erkek kız toplam
329 109 438 49 26 75 51 26 77 590

Ermeni öğrt. sayısı Rum öğrt. sayısı Protestan öğrt. sayısı Toplam
erkek kız toplam erkek kız toplam erkek kız toplam
8 3 11 1 2 3 3 1 4 18

İkinci Meşrûtiyet’in son yıllarında, Karahisar-ı Sahib’deki genel, özel ve Gayr-i Müslim “Mekâtib-i
İbtidâiye”lerdeki öğretmenlerin dağılımı şöyledir: 63
Yerel İdare Öğretim yılı Genel Özel Gayr-i Müslim toplam
erkek kadın erkek kadın erkek kadın erkek kadın 7
1912-1913
Karahisar-ı Sahib livası 84 8 40 4 12 6 136 18
öğretim yılı
1913-1914
Karahisar-ı Sahib livası 74 10 13 1 87 11
öğretim yılı

İkinci Meşrûtiyet’in son yıllarında, Karahisar-ı Sahib okullarındaki öğrenci genel dağılımı şöyledir: 64
Mekâtib-i iptidai- Mekâtib-i iptidai- Mekâtib-i tâliye Mekâtib-i
Yerel İdare Öğretim yılı toplam toplam
ye-i genel ye-i özel (İdadi) Gayr-i Müslim
Karahisar-ı 1912-1913
3831 1473 5304 172 590 6066
Sahib livası öğretim yılı
Karahisar-ı 1913-1914
4.390 473 4863 146 ? 5009
Sahib livası öğretim yılı

lamdan olarak H. 1310/M. 1892 tarihli vilâ-
yet salnamesinde şehirde bir erkek rüşdiyesi
olduğu, okulda 250 öğrenci bulunduğu be-
lirtilirken, maarif salnamelerinde ikisi erkek,
biri kız olmak üzere üç Ermeni rüştiyesinden
bahsedilir. Hatta ikinci erkek rüştiyesinin açı-
1902 yılında şehirde zuhur eden büyük
yangında bir Ermeni sıbyan mektebinin de
yandığı mutasarrıflıkça İstanbul’a gönderilen
telgrafta belirtilmektedir66. Bu Mektep İğ-
(61) MUN., 1328-1329 Senesine Mahsus İhsaiyat Mecmuası, s. 9;
MUN., 1329-1330 Senesine Mahsus İhsaiyat Mecmuası, s. 1, 5, 7.
(62) MUN., 1328-1329 Senesine Mahsûs İhsaiyat Mecmuası, s. 8.
YENİ TÜRKİYE 60/2014

(63) MUN., 1328-1329 Senesine Mahsus İhsaiyat Mecmuası, İstanbul

lışını H. 1300/1883 olarak kayıt etmektedir65.
Eldeki verilerde bazı okulların iptidai mi, rüş-
diye mi olduğu hususunda belirsizlikler; oku-
lun muhtevasını tespit hususunda sıkıntılara
hatta hatalı tespitlere sebep olmaktadır.
1334, s. 9; MUN., 1329-1330 Senesine Mahsus İhsaiyat Mecmuası,
İstanbul 1337, s. 7; Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim
Hareketleri, Ankara 1996, s. s. 211.
(64) MUN., 1328-1329 Senesine Mahsus İhsaiyat Mecmuası, s. 9;
MUN., 1329-1330 Senesine Mahsus İhsaiyat Mecmuası, s. 7; Ergün,
age, s. 212.
(65) Polat, ag. doktora tezi, s. 154.
(66) BOA., Y..PRK.BŞK., dosya no: 67, gömlek no: 7. 1320.Ca.26.
 neci Mahallesi’nde Aşağı Kilise yakınlarında
olmalıdır.
Haklarında muhtelif bilgileri derleye-
bildiğimiz Ermenilere ait okulları şöyle sıra-
layabiliriz:
a. Kilise Mektebi
Bu mektebin Deve Dede Mahalle-
si’ndeki Meryem Ana (Aziz Mary) nâm-ı
diğer Yukarı kilise içerisindeki olduğu anla-
şılmaktadır. Osmanlı eğitim sisteminde cami
ve mescitlerin yanına sıbyan mektepleri açıl-
mıştır. Bu mekteplerde ilk eğitim verilmek-
tedir. Kilise mektebi de Ermeni çocuklarının
devam ettiği ve ilk eğitimin verildiği mektep
olsa gerektir. 31 Aralık 1904 tarihli bir mah-
keme kaydında belirtildiğine göre, Mektebin
birinci muallimi Ermeni Vahan Efendi veledi
Derderban ile bayan muallimi Orniye bint-i
Nazret Hanımdır67.
8 b. Ermeni Erkek Mektebi
Bu okul, Salname-i Maarif-i Umûmi-
ye’de belirtildiğine göre, 1600 yılında açılmış-
tır. 1898-99 yılında 180, 1900 ve 1901 1904
yıllarında 182 erkek öğrencisi bulunmakta-
dır68. Bu okulun yerinin kale eteğinde Mer-
yem Ana Kilisesi yanında olan büyük taş yapı
olduğunu sanmaktayız.
c. Ermeni Kız Mektebi
Kız rüştiyesi olarak bilinen okul
1892/H.1310 yılında, açılmıştır. 1898-
1900’da 63, 1901 ve 1904 yıllarında ise 70 kız
öğrencisi bulunmaktadır69. Bu okulun rüştiye
değil de ibtidai mektep olduğu kanaat getir-
mekteyiz.
d. Kız ve Erkek İbtidâi (Protestan)
YENİ TÜRKİYE 60/2014
Ermeni Mektebi
XX. yüz yılbaşlarında açılan okullardan
birisi, İngiliz Misyoner Jeymis Mac Not tara-
fından, 1909 yılında açılan iptidai mektebidir.
İzmir’de oturan Misyoner İngiliz Jeymis Mac
Not, Karahisar-ı Sâhib’de sahibi olduğu arsa-
lar üzerine Kız ve Erkek İbtidâi Mektep ile
yanına mabet (kilise) ve papaz ikameti yapıl-
ması için 1908 yılında müracaatta bulunmuş-
tur. Yapılan müracaat Maarif Nezareti’nin
7 Ekim 1908 tarihli yazısı Şu’râ-yı Devlet’e
havale edilmiştir. İnşasına başlanılan okulun
İslam olan mahallere bakacağı sebeple, yapı-
nın durdurulması için mahalle ve çevredeki
İslam halkından bazıları tarafından şikâyet
edilmiştir. Adı geçen yer, Müslüman evlerine
pek de uzak bulunmamakla birlikte doğu ve
batısı Hıristiyan, kuzeyi İslâm ve bazı Hıristi-
yan evleriyle çevrili olmasıyla orası sırf İslâm
mahallesi denmeyeceği belirtilir. Adı geçen
yerde bazı Hıristiyanların yüksek hânele-
ri mevcut olduğu ve bunların da yüksekliği
ve bakış açısının mektebinkine eşit olduğu,
mektebin iptidai derecesinde olacağı anlaşı-
lır. Mac Not’un, mektebin gerekli pencerele-
rinin dışarıyı görmeye müsait olmayan renkli
camlardan yapmayı taahhüt etmesi üzerine,
mektebin yapılması; mektep ve mabet dışın-
da kalan evden vergi alınması, 21 Nisan 1909
tarihli Nâfia ve Maarif Dairesi komisyonu ka-
rarından anlaşılmaktadır. Bu karar sadrazam
tarafından, 2 Haziran 1909 tarihinde padi-
şah iradesine arz edilmiş, aynı gün izin oluru
çıkmıştır. Aynı belgede, yapılacak olan evde
mektep müdürlerinin ve misyonerlerinin ka-
lacağı belirtilmektedir70.
İngiliz Misyoner Jeymis Mac Not’un
şehirde alt katında kız ve erkeklere mahsus
Ermeni Protestan Mektebi ile üst katında vâiz
eviyle bir mabedin varlığı71, bu yerin Kubbeli
Mahallesi doğusunda yer alan günümüz Na-
mık Kemal İlköğretim Okulu alt bahçesinde
önceden bulunan Protestan Kilisesini akla
(67) BOA., AŞS., nr. 636, s. 5/6.
(68) Salname-i Maarif-i Umûmiye (SNMU.)., 1316, s. 1042-1043;
SNMU., 1317, s. 1184-1185; SNMU., 1318, s. 1322-1323; SVH.,
1317, s. 335; Salnâme-i Vilâyet-i Hüdâvendigâr (SVH.), 1322,
def ’a 31, s. 336-337; Diğer taraftan SVH., 1318, s. 1332’de oku-
lun açılış yılı 1019 olarak gösterilmektedir.
(69) SNMU., 1316, s. 1042-1043; SNMU., 1317, s. 1184-1185;
SNMU., 1318, s. 1322-1323; SVH., 1317, s. 335; SVH., 1322, s.
336-337.
(70) BOA., İrâde Maarif, nr. 4 (1327.Ca.12).
(71) BOA, DH-EUM 5. Şb dosya no: 37/47, lef: 28.
getirmektedir. Mektebin açılmasından birkaç
yıl sonraki (1914-15) yıl kayıtlarda mabe-
din vaizi tarafından burasının bir Amerikan
Mektebi olduğu beyan edilmişse de okulun
İngiliz Misyoner Jeymis Mac Not tarafından
açıldığı dikkat çekilmiştir72. Mektep müdürü
Bâdili Efendi okulun İngiliz müessesesinden
başka bir şey olmadığını belirtmiştir73. Ancak,
Karahisar-ı Sahib Mutasarrıflığının Dâhiliye
Nezareti’ne yazdığı 5 Şubat 1915 tarihli ya-
zısında belirtildiğine göre, okulda misyoner
olarak, yabancı olarak hiçbir muallim ve sair
olmadığı gibi Karahisar’da bir tane bile ecne-
bi tebaası yoktur74.
Jeymis Mac Not’un şehirde 1909 yı-
lında açmış olduğu bu okulun öğrencileri ve
öğretmenleri hakkında geniş bir bilgiye sahip
değiliz. Maarif kayıtlarına göre 50 öğrenciyle
eğitime başlayan okulun H. 1334/M. 1915
yılında 51’i erkek, 26’sı kız olarak toplam 77
öğrencisi ve 4 öğretmeni vardır75.
Ermeni mekteplerinde de maddi sı-
kıntıların yaşandığı, okul bütçelerinin eğitim
giderlerini karşılayamadığı anlaşılmaktadır.
Bu hususla ilgili olarak, 7 Ekim 1895 tarihi
itibariyle, 543 talebesi bulunan kız ve erkek
sıbyanına ait iki Ermeni mektebin yıllık gide-
rin, gelirinden fazla olması sebebiyle, Ermeni
ve kilise cemaatinden yardımlaşma yolu ile
destek sağlanması izni verilmiştir76. Ermeni
mekteplerinde Türklerin de öğretmenlik yap-
tıkları anlaşılmaktadır. Süleyman Gönçer’in
belirttiğine göre, Ermeni İbtidâi mektebinde
1895 yılında Recep Efendi’nin muallim ola-
rak çalışmıştır77.
2. Rüştiye
Osmanlı’da Avrupai tarz açılan okul-
lardan olan İptidai mekteplerden sonra öğ-
renciler rüştiye adı verilen okullara, buradan
mezun olanlar da İdadilere giderlerdi. Rüşti-
yeler ortaokul derecesinde eğitim kurumları-
dır. H. 1310/M. 1892 tarihli vilâyet salname-
sinde şehirde bir erkek rüştiyesi olduğu, be-
lirtilirken, maarif salnamelerinde ikisi erkek,
biri kız olmak üzere üç Ermeni rüştiyesinden
bahsedilir78. Biz son değerlendirmemizde şe-
hirde bir erkek Ermeni rüştiyesi olduğunu
sanmaktayız79.
Salnamelerde yer alan “Karahisar-ı
Sahib kasabasında olup henüz ruhsatname ve-
rilmemiştir”80, “ruhsatname tarihi ruhsatname-
ye rabt olunmamıştır”81 ifadesinden okulların
açılış izinlerinin henüz alınmadığı, belgesinin
yazılmadığı anlaşılmaktadır.
a. Ermeni Erkek Rüştiyesi
Bu okul da Rüştiye derecesinde olup,
1882 yılında açılmıştır. 1898’de 13, 1899’da
13082, 1900’de 135, 1901 ve 1904 yıllarında
ise 140 erkek öğrencisi bulunmaktadır83.
Şehirde Ermenilere mahsus bir ida-
di yoktu. Arzu edenler şehirdeki Karahisar-ı
Sahib İdadisi’nde okuyorlardı. 1912-1913
öğretim yılında idadide dört Ermeni çocuğu
okumaktaydı84 9
C. Ermeni Kiliseleri
Afyonkarahisar Ermenilerinin Kato-
lik, Protestan ve Gregoryen mezhebine bağlı
olduklarını düşünmekteyiz. Tehcir sırasında
Katolik ve Protestan olan Ermeniler tehcire
tabi tutulmadıklarına göre, tehcire tabi olan-
ların Gregoryen mezhebine bağlı olan Erme-
nilerin olduğu akla gelmektedir.
(72) BOA, DH-EUM 5. Şb dosya no: 37/47, lef: 33.
(73) BOA, DH-EUM 5. Şb dosya no: 37/47, lef: 26. k
(74)
(75)
BOA, DH-EUM 5. Şb dosya no: 37/47, lef: 27.
Polat, ag. doktora tezi, s. 155.
(76) BOA., Şura-yı Devlet, belge no: 1564/20.
(77) Süleyman Gönçer, Afyon İli Tarihi, II, Afyon 1991, s. 82.
(78)
(79)
Polat, ag. doktora tezi, s. 154.
Önceki çalışmamızda şehirde bir kız, ikisi erkek üç Ermeni rüş-
tiyesi olduğuna kanaat etmiştik. Daha sonra yaptığımız değer-
lendirmelerde bunun mümkün olmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü
nüfus itibariyle daha fazla olan Türklere ait resmi birer özel rüş-
tiye bulunmaktadır. Nüfus itibariyle daha az olan Ermenilerde
bu okulun da az sayıda olması gerekir diye düşünüyorum. İkinci
YENİ TÜRKİYE 60/2014
husus Afyonkarahisar’da Ermeniler de Türkler gibi kız çocuklarını
rüştiyeye göndermemişlerdir. Üçüncü husus Ermeniler rüşdiye ve
İdadi olarak daha çok çevre vilayetleri tercih etmişlerdir.
(80) SNMU., 1317, s. 1185.
(81) SNMU., 1318, s. 1323.
(82) SVH., 1317, s. 335’de 13 öğrencisi olduğu nakledilmektedir.
(83) SNMU., 1316, s. 1042-1043; SNMU., 1317, s. 1184-1185;
SNMU., 1318, s. 1322-1323; SVH., 1322, s. 336-337.
(84) MUN. 1328-1329 Senesine Mahsûs İhsaiyat Mecmuası, s. 21.
 “Ermenilerin büyük kısmının mensup
olduğu mezhebe, Ermeni kilisesinin esaslarını
kuran Gregor’un adına izafeten Gregoryen de-
nilmiştir. Hristiyan dünyasında Ermeniler’in
millî kiliselerine, Ermeni Apostolik (Gregor-
yen) Kilisesi denilmektedir.
Gregoryenler, Ortodoks mezhebi akide-
lerinden genelde ayrıldıkları için Ermeniler,
Gregoryen Kilisesi’nin bulunmadığı yerlerde
dinî vecibelerini, Ortodoks Kilisesi’ne giderek
yerine getirmektedirler. Bu sebeple, birçok eser-
de, Ermeni Gregoryan Kilisesi’nin adı Ermeni,
Ortodoks Kilisesi adı ile de anılmaktadır. Er-
meni Ortodoks tabirinden, Ermeni Gregoryen
anlaşılmalıdır.
Katolik ve Protestan Ermenilere de cephe
almış olan Gregoryen Kilisesi ruhanîleri, kendi
ırkdaşlarına karşı da zaman zaman acımasızca
davranmışlar, kendi toplumlarını sömürmekten
de geri kalmayarak kiliseye ve cemaatlarına yar-
dım için toplanan paraları zimmetlerine geçire-
bilmişlerdir”85.
10
Hıristiyan dini inanca sahip olan Er-
menilerin, Katolik, Protestan ve Gregoryen
mezheplerine bağlı olarak Afyonkarahisar’da
üç kilisenin olduğu anlaşılmaktadır. 1888-
1889 yılı salnamelerinde şehirde iki kilise
olduğu kayıtlıdır86. Başka incelemelerde de
üçüncü kiliseden bahis edilmemektedir. Me-
sela Şemseddin Sâmi’nin Kâmûsü’l-Âlâm adlı
eserinde bu kilise hakkında bir bilgi yoktur87.
Ermeni kaynaklarınca da belirtildiğine
göre, Afyonkarahisar’da 1914 yılında şehir
merkezinde Ermenilere ait Surp Asdvadzadzin
ve Surp Toros adlı iki kiliseleri vardır88 den-
mektedir. Surp Asdvadzadzin adıyla anılan kili-
se, Meryem Ana nâm-ı diğer Aziz Mary, Yukarı
kilisedir. Ancak bu tarihte olması gereken Surp
Toros kilisesi değil Protestan kilisesidir. 1914 yı-
lına ait Afyonkarahisar şehir imar haritasında
YENİ TÜRKİYE 60/2014
da Meryem Ana ile Protestan Kiliseleri yerleri
gösterilmiştir. Bu kilisenin haritada gösteril-
memesine sebep bu tarihte böyle bir yapının
olmamasıdır. Zira bu mabet 1902 yılında Af-
yonkarahisar’a bir Ermeni vatandaşın evinde
başlayan yangın sonucunda çevredeki bin üç
yüz küsur yapıyla birlikte yanmıştır89. Yaptığı-
mız incelemede yanan kilisenin, Cumhuriyet
İlköğretim Okulu bahçesinde önceden var
olduğunu öğrendik90.Bu kilise, Surp Toros ve
Aşağı Kilise sıfatlarıyla anılmaktadır.
Kiliselerde yapılan dini âyinlerden baş-
ka olmak üzere, XX. Yüzyıl başında kiralanan
bir evde de âyin yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu
hususla ilgili olarak Agob Branaryan Efen-
di’nin kiraladığı evin kilise haline getirilme-
mesi şartıyla Protestan mezhebine bağlı olan-
ların âyinlerini icrâ etmeleri için 9 Haziran
1901 tarihinde izin verilmiştir91.
Afyonkarahisar’daki kiliselerin Anka-
ra’daki Kehremir Manastırı, onun da İstan-
bul patrikhanesine bağlı olduğu görülmekte-
dir. XVII. yüzyıl son çeyreğinde Ankara’daki
Kehremir Manastırı ve ona bağlı olan Kon-
ya, Karahisar-ı Sahib, Akşehir ve Seferihisar
kazalarındaki Ermeni kiliselerinde Mardiros
veledi Serkiz adlı rahip, beratla Piskoposluk
yapmaktadır. Rahip Mardiros veledi Serkiz,
aynı zamanda Kudüs Patriğidir. Bu sebeple
Konya, Karahisar-ı Sahib, Akşehir ve Sefe-
rihisar kazalarındaki Piskoposluk görevine,
Ankara’da papazlar arasından seçilen İste-
fanos adlı rahibe kendi rızasıyla hakkını ver-
miş; bu sebeple beratın ona verilmesini arz
etmiştir. Bunun üzerine İstefanos adlı rahip;
Ankara, Konya, Karahisar-ı Sahib, Akşehir
ve Seferihisar ve bunlara bağlı olan yerlerde
(85) Erdal İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör, http://www.ermenisorunu.
gen.tr/ turkce/makaleler/ makale46.html.
(86) SVH., 1301 yılı, def ’a 12, s. 355, 1306 yılı, def ’a 16, 92-93;
R.1307 senesi, def ’a 18, s. 220.
(87) Şemseddin Sâmi, Kâmûsü’l-Âlâm, V, İstanbul 1314, s. 3626.
(88) Kevorkıan-Babuodjıan, age., s. 161. Aynı eserin s. 61’de Ermeni
patrikhanesinin Şubat 1913-Ağustos 1915 nüfus sayımına göre
Afyonkarahisar’da üç kilise olduğu kayıtlıdır. Burada şu hususu
belirtmek gerekir. 1902 yangınında yanan kilise tekrar yapılma-
mıştır. Yangından sonra kilise sayısı bire düşmüş, bir müddet sonra
Kubbeli Mahallesi’ne yeni bir kilise yapılmıştır.
(89) Yangınla ilgili olarak geniş bilgi için bk.: Zelkif Polat, ag. doktora
tezi, s. 140-141; Yusuf İlgar, Karahisâr-ı Sâhib Sultan Dîvânî Mev-
levîhânesi ve Mevlevî Meşhurları, Afyonkarahisar 2012, 2. Baskı, s.
285-290
(90) Osman Çizmeciler, “Küçüklük Yıllarım ve Afyonkarahisar-1924,
Türkeli (Afyonkarahisar), 5.5.1977.
(91) BOA, İrade AZN, dosya no: 42, gömlek no: 1319/S-21. Arşiv ça-
lışmamızda çürük olmasından dolayı aslına bakamadığımız “Şûrâ-
yı Devlet 1578/18” envanter kayıtlı belgenin özetinde “Karahisar-ı
Sahib Protestan Cemaati Resi-i Rûhanîsi Agop Branaryan? (Reyba?)
Efendinin müctemian icrâ-yı âyîn eylediğini hâvî bir hâne hakkında
muamelâtın istizânına dair” olduğu belirtmektedir.
oturmakta olan Ermenilerin piskoposu ol-
muş, bu husus 5 Nisan 1678 tarihli mahkeme
sicil kaydına işlenmiştir92.
Osmanlı’da önemli makamlara atanan
kişiler üst makama hürmet ve bağlılık ifadesi
olarak hediyeler sunarlardı. Bu hediyeye piş-
keş denmektedir. “Vezirler, beylerbeyiler ve
Hıristiyan cemaatlerinin reisleri, patrikler dahil
bütün ileri gelenler, sultana miktarı yönetmelik-
lerle saptan birer pişkeş sunmak zorundaydılar.
Atandıkları mevkideki yetkilerini resmen baş-
latan hükümdarlık beratını aldıkları anda, ör-
neğin Rumeli beylerbeyinin 10.000 akçe, Rum
Ortadoks Patriği’nin (onyedinci yüzyıl ortasın-
da) 20.000 kuruş vermesi usûldendi. Sultan ise,
yüksek ricalin pişkeş’lerine, her birine bir kaf-
tan, zengin koşum takımlarıyla bir at, bir kürk
veya bir kılıç ihsan etmek suretiyle karşılık ve-
rirdi.”93.
Kiliselere Piskopos olanlara beratları
gönderilirken bir takım tavsiyeler ile yapaca-
ğı işler hatırlatılmıştır. Bu bağlamdan olarak
öncelikle adil olmaları, ölen Ermeni papazları
ve diğer Ermenilerin kendi âyinleri gereğince
kiliseleri fukarasına ve patriğe her ne vasiyet
ederse Ermeni şahitlerle uygulanması istenil-
miştir. Ayrıca rahibin bilgisi ve izni yok iken
âyinlerine muhalif olarak, köy papazlarının
nikâhı uygun olmayan Ermenilerin nikâhını
kıymamaları, nikâhlanacak hanımın âyinden
kaçması yahut boşanması-evlenmesi husu-
sunda aralarına rahiplerden başka kimsenin
girmemesi, dolayısıyla bu hukuki işlerine ka-
rışmaması, önceden yapıla gelen âyinler gibi
kiliselere vakf olan bağ, bahçe, değirmen,
çayır, çiftlik, manastır, tarla ve ayazmaları ile
ve sair kiliseye vakf olan eşyalarında bundan
önceki piskoposların tasarruf ettikleri gibi gö-
reve yeni tayin olan papazlar da aynı şekilde
tasarruf edeceklerdir. Yapılan uygulamalarda
kimse incitilmeyecektir94.
Kevorkıan- Babuodjıan belirttiğine
göre, Afyonkarahisar’ın kazalarından Emir-
dağı’nda ve Sandıklı’da toplam 170 Ermeni
bulunmaktaydı. Emirdağı’ndaki Kilisenin adı
Surp Krikor Lusavoriç idi95.
Kilise papazlarından bazılarının huzu-
ru kaçırmak için büyük çaba sarf ettikleri an-
laşılmaktadır. İstanbul ve Kudüs Ermeni Pat-
riği olan Rahib Ohan tarafından Karahisar-ı
Sahib Meryem Ana Manastırlarının Murah-
hası (Piskoposu) olan Artun adlı rahibin ken-
di halinde olmadığı, işlerinde hilebaz olduğu
Ordû-yı Hümâyûn’a bildirilmiş; bunun üzeri-
ne Artun görevden alınarak Karabet adlı rahi-
be aynı görev 7 Mayıs 1716 tarihinde beratla
verilmiştir96. İstanbul’dan Karahisar-ı Sahib
Nâibi ve sancak mütesellimi’ne Mayıs 1716
tarihli gelen yazıda ise daha önce görevden
alınan Ermeni Piskoposu Artun adlı papaz
kendi halinde olmadığı, kendisine ortak olan
bir başka zımmî ile insanlara zulmederek göç
etmelerine sebep oldukları bildirilmiştir. Bu
husus mahkeme tarafından da i‘lâm olun-
muştur. Artun’un tekrar işbirlikçisi ile birlikte
halkı kışkırtarak karışıklık çıkartmaya devam
etmesi üzerine şehirden bir başka yer ikamet
etmesi bildirilmiştir97.
Ermenilerden bazılarının içki içerek 11
taşkınlık yaptıkları, kiliseyi de alet ettikleri
görülmektedir. Bu bağlamdan olarak, şehir-
den Kalecik köyüne giderek, köyde su yakı-
nındaki bir mağaraya parmaklık yapıp, içki
içerek burası bizim kilisemizdir diyen kefere
taifesinin bu hareketinin mani olunması için
köy halkı tarafından 27 Ocak 1673 tarihinde
talepte bulunulmuştur98.
1. Yukarı Kilise, nâm-ı diğer Surp
[Aziz] Asdvadzadzin/Meryem Ana/Aziz
Mary Kilisesi
Şehirde kalenin güney kısmı eteklerin-
de Nasârâ Mahallesi’ndeki “Hisarönü” diye
(92) BOA., AŞS., nr. 515, vr. 23b/102. Ermenice kaynaklı bir çalışma-
da 1844 yılından itibaren Uşak ve Afyonkarahisar’da psikoposluk
oluşturulduğu yazılıdır(Kevorkıan-Babuodjıan, age., s. 155). An-
cak AŞS. kaydında psikoposluğun XVII. Yüzyılda varlığı anlaşıl-
YENİ TÜRKİYE 60/2014
maktadır.
(93) Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Ta-
rihi, (Türkçeye çeviren Halil Berktay, I, İstanbul 2000, s. 115.
(94) BOA., AŞS., nr. 515, vr. 23b/102; nr. 523, vr. 70a/227; nr. 551, vr.
99b/288.
(95) Kevorkıan- Babuodjıan, age., s. 162.
(96) BOA., AŞS., nr. 551, vr. 99b/288.
(97) BOA., AŞS., nr. 551, vr. 101b/293.
(98) BOA., AŞS., nr.517, vr. 113b/257.
 anılan mahalde bulunan ve İstanbul Patrikha-
nesine bağlı olan Meryem Ana Kilisesi’nin99,
ilk olarak ne zaman ve kim tarafından yap-
tırıldığı tespit edilememiştir. Haziran 1674
tarihli bir mahkeme kaydında belirtildiğine
göre, “Kilise Mahallesi” adıyla anılan bir ma-
halle bulunmaktadır100. Kilisenin bulunduğu
mahal, 31 Aralık 1904 tarihli bir mahkeme
kaydında belirtildiğine göre, Deve Dede Ma-
hallesi’dir. Kilise içerisinde ayrıca bir mektep
bulunmaktadır101.
12 Meryem Ana Kilisesi kalıntısı
XVII. Yüzyıl ortalarına ait muhtelif
mahkeme kaydında “Ermeni Mahallesi’ndeki
Kilise”102, 1696 ve 1716 yılına ait mahkeme
kayıtlarında kale eteğindeki “Meryem Ana
Kilisesi”103, yine 1716 yılına ait diğer bir ka-
yıtta da “Karahisar-ı Sahib’deki Meryem Ana
Manastırları” 104 diye anılmaktadır. Müslü-
manlar kiliseyi Meryem Ana, Ermeniler ise
Aziz Mary105 ve Surp Asdvadzadzin 106 diye
anmışlardır. Sicil kayıtlarında kilisenin şehir
içindeki konumundan dolayı zaman zaman
Yukarı Kilise107 vasfıyla anılmıştır. Behçetoğlu
Muzaffer Görktan burasının Katolik Kilisesi
olduğunu, aynı zamanda “Kalz” Kilisesi de
dendiğini belirtmektedir108. Ancak bu hususu
destekleyici bir başka kayıta ulaşılamamıştır.
Şehrin gelişiminde gözlediğimiz bir
YENİ TÜRKİYE 60/2014
husus, pek çok câmi, mescit ve çeşme bu-
lunduğu yere mahalle adı olarak verilmiştir.
Câmi ve mescitlerin mahallelere ad olarak
verildiği gibi kilise adı bulunduğu yere ad
olmuştur. 1575 yılı arşiv vakıf kaydından an-
laşıldığına göre, kilise adı, “Mahalle-i Kilisa-
yı Ermeniyan”109 (Ermeni Kilisesi Mahallesi)
şeklinde bulunduğu yere mahalle adı olarak
verilmiştir.
Belirtilen tarihte, Meryem Ana Kilisesi
Mahallesi’nde yaşayan Ermenilerin cizyesin-
den yıllık 3800 akçe Hacı İsmâil Medrese-
si’ne verilmektedir110.
İki katlı olan Meryem Ana Kilisesi’nde
erkeklerin yanı sıra hanımların da toplandığı
bir mekân ile dış kapısının sağında bir mi-
safirhanesi, kilisenin Gündoğusu tarafında
küçük sofanın alt kısmının kiler olduğu, ay-
rıca alt katta ahırın olduğu anlaşılmaktadır.
Kilisesi’nin zamanla yıpranarak duvarlarının
rutubetten köhnediği ve bakımdan geçme-
si gerektiği anlaşılmaktadır. Kilisenin rahibi
Taşçıoğlu Abraham ve Tordoğlu Ovabey ve
Şavtaroğlu Gürmanayos? veledi Serkiz ve Sa-
nan veledi Avdik adlı kişiler tarafından kilise-
nin tamir ihtiyacı İstanbul’a bildirilmiş, gelen
cevap üzerine Mütesellim Mustafa Ağa, Kadı
Murat Efendi-zâde Mehmet Efendi, Gedik
Ahmet Paşa Câmii’nde şeyh olan Mehmet
Efendi, Otpazarı Câmii’nde şeyh olan Recep
Efendi gibi kişiler bilirkişi olarak, kilisenin ta-
mire ihtiyacı olup olmayacağı hususu incelen-
miştir. Yapılan gözleme göre, binanın pek çok
mahalli yıkılmış, duvarları içeriden ve dışarı-
dan su toplamıştır. Şehirde imar işine vakıf
(99) BOA., AŞS., nr. 511, vr. 56a/343, vr. 61a/370; nr. 551, vr.
99a/288.
(100) BOA., AŞS., nr. 514, vr. 1a/5.
(101) BOA., AŞS., nr. 636, s. 5/6.
(102) BOA., AŞS., nr. 503, vr. 74b/483; nr. 510, vr. 26b/169
(103) BOA., AŞS., nr. 524, vr. 22a/15; nr. 551, vr. 91b/263.
(104) BOA., AŞS., nr. 551, vr. 99a/288. Burada şu hususu belirtmek ge-
rekir ki, bu belgenin dışında baktığımız diğer belgelerde manastır
ismi anılmamaktadır. Yukarıdaki belgede muhtemelen sehven
manastır şeklinde yazılmış olmalıdır.
(105) Polat, ag. doktora tezi, s. 162.
(106) Kevorkıan-Babuodjıan, age., s. 161. Aynı eserin s. 61’de Ermeni
patrikhanesinin Şubat 1913-Ağustos 1915 nüfus sayımına göre
Afyonkarahisar’da üç kilise olduğu kayıtlıdır. Burada şu hususu
belirtmek gerekir. 1902 yangınında yanan kilise tekrar yapılma-
mıştır. Yangından sonra kilise sayısı bire düşmüş, bir müddet son-
ra Kubbeli Mahallesi’ne yeni bir kilise yapılmıştır.
(107) BOA., AŞS., nr. 583, vr. 47b/202; nr. 603, s. 98/167, s. 101/170.
(108) Behçetoğlu, “Eski Afyonkarahisar Ramazanları”, Türkeli (Afyon-
karahisar), 08.09.1977; Muzaffer Görktan, “Afyon Ermenileri”,
Özden (Haftalık müstakil siyasi gazete), nr. 695, 5-11 Haziran
1984.
(109) Bulduk, agt., s. 102
(110) Mustafa Karazeybek, Zelkif Polat, Yusuf İlgar, Afyonkarahisar Va-
kıf Eserleri, I. Cilt Merkezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi yayını,
Afyonkarahisar 2005, s. 282.
olan Mimar Hacı Hasan-zâde Mehmet Çe-
lebi kilisenin tamiratıyla görevlenmiştir. Kili-
senin boyu 13,5 zirâ111, eni 8 zirâ; duvarının
yüksekliği ise 3,5 zira olarak tespit edilmiştir.
Mimar Mehmet Çelebiden tamiratın orijinal
şekli üzerine yaptırılarak kontrol edilmesi
Temmuz 1670 tarihli mahkeme sicil kaydı ile
bildirilmiştir112.
Yukarıda belirtilen tarihten sonra kili-
senin rahibi ve Ermenilerin ileri gelenlerin-
den Durmuşoğlu Avdik, Şatıroğlu Kirkor,
Minas veledi Serkiz, Menan veledi Avdik ve
sair zımmîler mahkemeye başvurarak elle-
rindeki ferman gereğince kilisenin önceden
tamir olduğu, ancak sonradan eksik ve fazla
yapılmıştır dedikodusu olmaması için halen
Liva Mütesellimi Ali Bey’e vararak haber ve-
rildiği, önceden görevlenen Mübaşir Mustafa
Ağa’nın gelerek yapılan tamiratın kontrolü-
nün yapılmasını arz etmişlerdir.
Bunun üzerine yukarı isimleri verilen
ulema, şeyh ve âyânlardan ibaret olan mah-
keme şahit heyeti kiliseye giderek inceleme
yapılmış, Mimarbaşı vekilinin ölmesi üzeri-
ne yerine Hacı Hasan-zâde Mehmet Çelebi
giderek inceleme yapılmıştır. Sonuç olarak
bazı bölümlerin eksik, bazılarının da hatalı
yapıldığı Ağustos 1671 tarihli mahkeme sicil
kaydına yazılmıştır113.
Tamiratın hangi ölçüde yapıldığı tespit
edilmemekle birlikte belirtilen tarihten 10 ay
sonra Karahisar-ı Sahib Mutasarrıflığı’na ge-
len Nisan 1671 tarihli bir başka yazıda kili-
senin harabe olan avlusu ve duvarının tamir
olunacağı bildirilmiştir114.
Kilisenin bazı duvar kemerleri ha-
riç olmak üzere büyük bir kısmı günümüze
kadar ulaşamamıştır . Bu kemerler üzerine
1950’den sonra ev yapılmıştır. Evin giriş ka-
pısında basamak taşı olarak kullanılan Er-
menice yazılı taş bulunmaktadır. Ayrıca evin
Bahçesinde ve komşu duvarında da iki yazılı
taşı vardır115.
2. Aşağı Kilise nâm-ı diğer Surp-Toros
Kilisesi
Aşağı Kilise’nin Cumhuriyet İlköğre-
tim Okulu bahçesinde olan kilise olduğunu
sanmaktayız. Osman Çizmeciler, 1924 yılı-
na ait anılarında “Meğer burası vakti ile kilise
imiş. Sonradan aynı yere Cumhuriyet İlkokulu
yaptırıldı” ifadesiyle116 kilisenin yerini belirle-
mektedir. Okulun güneyinde yer alan Zâviye
Mahallesi ile sınır olan Nasârâ(Hıristiyan)
Mahallesinin117 bulunması bu nakli kuvvet-
lendirmektedir. Mart 1637 tarihli bir mahke-
me kaydında Ermeni Mahallesi’ndeki kilise
diye bahis edilirken118; bir başka mahkeme
kaydında “Yukarı ve Aşağı Kilise” şeklinde iki
kiliseden söz edilmektedir119. Kanaatimize
göre bunlardan Yukarı Kilise, Meryem Ana
Kilisesi; Aşağı Kilise de Günümüzdeki Cum-
huriyet İlköğretim Okulu bahçesinde bulu-
nan kilisedir. Bu kilise muhtelif kayıtlarda
Surp Toros120 adıyla da anılmaktadır. Bu kilise
yıkıldıktan sonra Protestan Kilisesi işlerlik ka-
13
zanmış olmalıdır.
1902 yılı 27 Ağustos gecesinde Afyon-
karahisarda Mevlevîhânenin Batı kısmında
yer alan İğneci Mahallesi’nde evinden çıkan
yangınla büyük bir alanı kaplayarak şehre,
Türklere ve Ermenilere çok büyük zarar ve-
ren bu yangında adı belirtilmemekle birlikte
Surp Toros yani Aşağı Kilise’nin yandığı an-
laşılmaktadır121. Kanaatimce kilise Şirinyan
Arakil’in evine çok yakın olmasıyla ve yan-
gının çok geniş bir alana yayılmasıyla Mev-
levîhânenin eski halinden bir eser kalmadığı
gibi kiliseden de bir iz kalmamıştır.
(111) Dirsekten orta parmak ucuna kadar olan ve 75-90 cm. arasın-
da değişik ölçülerde olan bir uzunluk ölçüsü. (Ferit Devellioğlu,
Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Eski ve yeni harflerle), 14.
baskı Ankara 1997.
(112) BOA., AŞS., nr. 511, vr. 56a/343.
(113) BOA., AŞS., nr. 511, vr. 61a/370.
(114) BOA., AŞS., nr. 511, vr. 65a/395.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
(115) Afyonkarahisar Arkeoloji Müze Müdürlüğü’ndeki 03.00.0/1.0
numaralı ve “Ermeni Kilise Kalıntısı” adlı envanter kaydı.
(116) Çizmeciler, a.g.m., Türkeli (Afyonkarahisar), 5.5.1977.
(117) BOA., AŞS., nr. 538, vr. 54b/204.
(118) BOA., AŞS., nr. 503, vr. 74b/483.
(119) BOA., AŞS., nr. 583, vr. 47b/202; nr. 603, s. 98/167, s. 101/170.
(120) Polat, ag. doktora tezi, s. 164.
(121) Bu yangınla alakalı Mutasarrıflığın raporu için bk.: İlgar, … Mev-
levî Meşhurları, s. 285-290.
 Hüdâvendigar Valisi Halil’in İstanbul’a
(Mâbeyn-i Mülûkâne baş Küttâb Celilesi’ne)
gönderdiği 29 Ağustos 1902 tarihli telgrafın-
da “…Karahisar harîkinde (yangınında) üç ca-
mii şerif ve iki tekke ve bir kilise ve iki mekteb
ve iki hamam vs.…” yandığı bildirilirken, aynı
tarihli Karahisar-ı Sahib Mutasarrıfı ve Aske-
ri Fırka Kumandanı Ferik Ahmet Nazmi’nin
aynı makama gönderdiği telgrafta da “… adı
geçen yangında üç camii şerif ve bir Dîvânî haz-
retlerinin medfun bulunduğu Mevlevî dergâh-ı
şerif ve bir Kâdirî dergâh-ı şerifi ve bir kilise ve
bir İslâm ve bir Ermeni sıbyân mektebi ve yirmi
Ermeni ve bir İslâm dükkânı ve bir İslâm ve bir
Ermeni hamamı vs.…122” yandığı haber edil-
miştir123.
Canbaba Mahallesi’nden Oranoğlu
Kirkor’un 9 Haziran 1905 tarihli ev arsasını,
vakfederek, arsa gelirini Surp-Toros Kilisesi
yağ ve mumuna sarf olunmasını şart koşmuş-
tur124.
14 3. Protestan Kilisesi
Ulu Câmii’nin güneyinde günümüz
Namık Kemal İlköğretim Okulu’nun alt bah-
çesinde önceden kârgir kilise vardı125. Kilise
hakkında net bir bilgi bulunmamakla birlikte
İngiliz Misyoner Jeymis Mac Not’un 1909
yılında yaptığı girişimiyle şehirde yapılan ki-
lise, papaz evi ve Kız ve Erkek Ermeni İb-
tidâi Mektebi’nin açılması126, diğer taraftan
binanın dışarısına bir çan takılması127 mek-
tep ile kilisenin aynı çatı altında olduğunu
göstermektedir. Açılan mektep ile mabedin,
Kubbeli Mahallesi doğusunda günümüz Na-
mık Kemal İlköğretim Okulu alt bahçesinde
önceden bulunan Protestan Kilisesi binasını
akla getirmektedir. Kilise, halk arasında Pro-
testan kilisesi diye anılmaktadır128.
1915’li yıllarda İdadi129, daha sonraki
YENİ TÜRKİYE 60/2014
bir tarihte de Askeri Hastahane130 olarak bir
müddet kullanılan yapı, 1960’lı yıllarda da
ilkokul olarak kullanılmış, 1964 yıllarında yı-
kılmıştır131. Kilisenin çanı kulesinden söküle-
rek Kolorduya götürülmüş, burada Generalin
makamına giren, nizamiye kapısının hemen
arkasındaki direğe monte edilerek alarm çanı
olarak kullanılmıştır132.
Afyonkarahisar’da günümüzde olmayan Protestan
Kilisesi binası.
D. Ermeni Vakıfları
İncelediğimiz muhtelif mahkeme ka-
yıtlarından anladığımız kadarıyla Ermeniler,
Türklerin uyguladıkları vakıf usul ve şartları-
na göre vakıflarını oluşturmuşlardır. Vakıfları
içerisinde mülk vakıfları yanı sıra para vakıf-
ları da bulunmaktadır.
Ermeni vakıflarıyla alakalı olarak Kara-
hisar-ı Sahib Mahkeme kayıtlarında muhtelif
vakıf kayıtları dolaylı olarak kaydolunmuştur.
Örnek olarak vereceğimiz iki belgeden birisi
Kütahya’da yaşayan Sarıoğlu Heci Kirkor’un
oluşturduğu bir vakıf kaydıdır. Vakıfla ala-
kalı olarak; Kütahya Ermenileri Murahhası
(Papazı) Ser-rahip Tanlıyan Barko Efendi,
Karahisar-ı Sahib’deki Şer’î Mahkeme’ye
başvurarak, mahkemeye ibraz ettiği 16 Ocak
(122) Hasar listesi telgrafta devam ediyor.
(123) BOA., Y..PRK.BŞK., dosya no: 67, gömlek no: 7. 1320.Ca.26.
(124) BOA., AŞS., nr. 636, s. 245/326.
(125) Kilise binası Askerî Hastahane ve Namık Kemal Mektebi olarak
kullanıldıktan sonra 1965 yılında yıkılmıştır. (Yusuf İlgar, “Afyon-
karahisar’da Eğitim-Öğretim”, Afyonkarahisar Kütüğü, II, Afyon
2001; s. 229).
(126) BOA., İrâde Maarif, nr. 4 (1327.Ca.12).
(127) BOA, DH-EUM 5. Şb dosya no: 37/47, lef: 34.
(128) Afyonkarahisar yazarlarından Osman Çizmeciler de hatıratında
aynı adla anıldığını belirtmektedir. (Osman Çizmeciler, “Küçük-
lük Yıllarım ve Afyonkarahisar-1924, Türkeli (Afyonkarahisar),
7.5.1977).
(129) BOA, DH-EUM 5. Şb dosya no: 37/47, lef: 27.
(130) Haber(Afyonkarahisar), nr. 2785, (22.05.1947).
(131) Yusuf İlgar, İlkokulu birinci sınıfa giderken bu binada bir kaç ay
okumuş, belirtilen yılda yeni yapılan binaya okul taşınmış, aka-
binde de köhne olan bina yıkılmıştır.
(132) Çizmeciler, agm., Türkeli (Afyonkarahisar), 1977.
1912 tarih ve 253 numaralı Kütahya Sancağı
Nâibi Mustafa Hulusi Efendi tarafından dü-
zenlenen 16 Haziran 1912 tarihinde fetvâhâ-
neden tasdikli, mühürlü vakfiyeyi ibraz et-
miştir. Vakfiyede Kütahya’nın Lâle Mahallesi
halkından Sarıoğlu Heci Kirkor bin Karabet
bin Serkiz’in, Eskişehir’deki Arifiye Mahalle-
si’nde olan altı odalı iki katlı evini vakfettiği
kayıtlıdır. Vakfiyede belirtildiğine göre, vakfe-
dilen ev mütevellisi tarafından değeri karşılı-
ğında kiraya verilecek olup, geliri ile öncelikle
evin vergisi verilecek, ayrıca tamir ve bakımı
yapılacaktır. Artan para ile her sene ismine
tesadüf eden günde Kütahya’daki Surp Toros
Kilisesi’nde âyîn-i rûhânî icrâ edilip, bu esna-
da dua eden papaz efendilere yalnız bir adet
yüzlük mecidi altını verilecektir. Artan para-
nın yarısı Kütahya’daki Ermeni Sibyân Mek-
tebine verilecektir. Diğer yarısı Kütahya’daki
Ermeni kilisesi fukarasına taksim edilecektir.
Zaman içerisinde vakıf şartına uyulmayacak
olursa gelir mutlaka kilise fukarasına dağıtı-
lacaktır. Hayatta iken vakfın nazırı kendisi
olacaktır. Vefatından sonra Kütahya Ermeni
murahhassası (papazı) olan kişi vakfın nazırı
olacaktır şartları yer almaktadır. Vâkıf Heci
Kirkor’un vefatından sonra Kütahya ve Ka-
rahisar Ermenileri Murahhası (Papazı) oldu-
ğunu ifade eden Ser-rahip Tanlıyan Barko
Efendi, vakfın tevliyetinin kendi üzerinde
olduğunu beyan ederek vakfın işlerini huku-
ki olarak takip etmesi için Kütahya’da oturan
Osmanlı’nın Rum milletinden olan Mario-
soğlu Anastas’ı 6 Ocak 1913 tarihinde vekil
tayin etmiştir133.
Diğer bir vakıf kaydı Artin kızı Hâce
Derdehi’nin? Bafra Tonban [Tomkoryan]134
Mektebi’nin muallim aylığının ödenmesi için
oluşturulan vakıf kaydıdır135. Vakfiyenin oluş-
ması Karahisar-ı Sâhib Şer‘î mahkemesinde
olmuştur. Vakfiyede özet olarak şu bilgiler
yer almaktadır:
Karahisar-ı Sâhib Şer‘î mahkeme kâ-
tibi Seyid Ahmed Cemal Efendi, Hıristiyan
Mahallesi’nden Artin kızı Hâce Derdehi?
adlı hanımın evine giderek aşağıda isimleri
yazılı şahitler huzurunda akd-i meclis-i şerî-
yi oluşturmuştur. Mahkemece tanınan Hâce
Derdehi mahkeme görevlisi ve şahitler ve
Bafra Tonban [Tomkoryan] Mektebi müte-
vellisi Heci Agop veledi Mertaman huzurun-
da ve 24 Mayıs 1864 tarihinde 1000 kuruş
vakfetmiş, paranın gelirinin mektebin sibyan
muallimlerine verilmesini şart koşmuştur. Şa-
hitler: Topaloğlu Heci Kiğork, Tatlıoğlu Heci
Agop, Ustabaşı Heci Ohannes ve Tabiroğlu
Ohannes136.
15
Artin kızı Hâce Derdehi’nin Vakfiyesi kaydı. (BOA.,
ASS, nr. 591, vr. 6a/19).
Vakıfların arazileri kiralanarak üzer-
lerine mülk ev yahut dükkân yapılması izni
verilmiştir. Bunun Türklerle ilgili olarak pek
çok örneği vardır. 1913-1914 yıllarında bir
Ermeni, Afyonkarahisar’da olan Medine-i
Münevvere Vakfı’nın arsasına mağaza yap-
(133) BOA., AŞS., nr. 644, s. 16/14.
(134) İncelediğimiz belgede mektep, Bafra’da Tonban Mektebi şek-
linde yazılmıştır. İncelemelerimde Bafra’da bu adla anılan bir
YENİ TÜRKİYE 60/2014
mektebin olmadığı, bu isme yakın olarak Tomkaryan Mektebinin
olduğunu öğrendim ve bu okul olduğuna kanaat getirdim.
(135) Önceki çalışmamızda (Afyonkarahisar Ermenilerinde Kültürel ve
Dinî Hayat, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Ermeni Özel Sayısı, Haziran 2005, C. VII, sayı: 1, s. 250) bu vakfi-
yenin Afyonkarahisar Ermeni mektebi muallimlerinin aylıklarının
karşılanması için olduğunu sehven değerlendirmişiz. Burada bu
hususu düzeltirim.
(136) BOA., ASS, nr. 591, vr. 6a/19.
 mak üzere talepte bulunmuştur137.Yine şehir-
den Manoşyan Heci Ohannes Ağa, köprüba-
şında Medine-i Münevvere ve Câmi-i kebir
vakıflarına ait iki adet arsayı kiralayarak üze-
rine iki dükkân ve bir adet mağaza yaptırmış-
tır138. Burada şu hususu belirtmeliyiz yapılan
dükkân yahut mağaza vs. yapı şahsa ait olup
arsaları vakfa aittir.
Surp-Toros Mahallesi’nden vefat eden
Hobcakoğlu Heci Asedor veledi Kigork’un
13 Ağustos 1874 tarihli terekesinde Yukarı
Aşağı kilise ve mektep vakıflarına mağaza ki-
rasından dolayı borcu olup vakfın mütevellisi
Surpoğlu Artin veledi Karabet eliyle 13.750
kuruş verildiği belirtilmektedir139.
Ermeniler, Türklerin kurduğu mahal-
lesi avârızı, cami ve su harkı vakıfları gibi
muhtelif vakıflardan belirli şartlar dâhilinde
paralar almaktaydılar. Muhtelif vakıflardan
para aldığı anlaşılan bir Ermeni Zaviye Ma-
hallesi Avârızı Vakfı, Kurra Camii Vakfı, Hark
16 Vakfı’na olan borçlarını ödemek üzere oğluna
1685 yılında evini satıyor140.
Vakıfların işleyişi hakkında çeşitli an-
laşmazlıklar ve hak arayışları da olmuştur. Bu
vakıflardan birisi de Manoşyan Heci Ohan-
nes Ağa’nın kilise ve mektepler için oluştur-
duğu vakıftır. Karahisâr-ı sâhib’de Manoşyan
Heci Ohannes Ağa, köprübaşında olan yeri
Medine-i Münevvere ve Câmi-i kebir vakıf-
larına ait olup, kiralanan iki adet arsa üzerine
iki dükkân ve bir adet mağaza yaptırarak şe-
hirdeki Ermeni kilise ve mektepler idaresine
yazılı bir senetle kilise defterine vakfettiğini
yazdırmış, ayrıca bu yerleri vakfettiğini mer-
mere yazdırarak bunu da yol üzerindeki duva-
ra koydurmuş, mütevelli olarak damadı Artin
Ağaya mağaza ve dükkânları teslim etmiştir.
Heci Ohannes, vefatından önce sekiz sene
vakfın mütevelliliğini yapmıştır. Ölümünden
YENİ TÜRKİYE 60/2014
sonra on iki sene kilise cemiyeti tarafından
vakfı işletilmiştir. Ancak Heci Ohannes, vefa-
tından sonra, kadılık tarafından vakfın tescili-
nin yapılmamasından dolayı Manoşyan’ın mi-
rasının sekiz hisseden dört hisseye sahip olan
kızı Meronin, dava ederek miras haklarının
verilmesini talep etmiştir. Şeyhü’l-İslâm ma-
kamına sorulan duruma cevap olarak vakfın
tescili olmamasından dolayı işlemin eksik ol-
duğu bildirilmiş, neticede keyfiyetin Defter-
i Hâkânî’ye141 havale buyrulması 11 Aralık
1914 tarihinde vuku bulmuştur. Mağaza ve
dükkânların intikalini 21 Aralık 1914 tarihin-
de üzerine tapu ettiren Meronin, kiracı olan
Yılanciyan Ohannes, İğneciyan Ustabaşı ve
Ahmet Çavuş aleyhine, dükkânları boşaltma-
dıkları için dava açmış, içinden çıkılamayan
husus önce Dâhiliye Nezâreti’ne, oradan da
24 Şubat 1915 tarihinde Şûrâ-yı devlete ha-
vale olunmuştur142.
1. Ermeni Mektep Vakıfları ve Bağışlar
Surp-Toros Mahallesi’nden ölen Te-
nekeci Ermeni Heci Simon veledi Estaban
veledi Karabet’in 12 Aralık 1872 tarihli te-
rekesinde belirtildiğine göre Kilise Mektebi
mütevellisi Manoş oğlu Heci Ohannes’e 300
kuruş borcu bulunmaktadır143.
a. Hobcakoğlu Heci Artin Bağışı
Surp-Toros Mahallesi’nden vefat eden
Hobcakoğlu Heci Artin veledi Heci Asedor
veledi Kigork’un 13 Ağustos 1874 tarihli te-
rekesinde belirtildiğine göre, Yukarı ve Aşağı
kilise ve mektep vakıflarına 1.000 kuruş veril-
mesini vasiyet etmiştir144.
b. Mertan oğlu Heci Agop Bağışı
Hacı Murat Mahallesi’nden 8 Ocak
1874 yılında vefat eden Ermeni Mertan oğlu
Heci Agop vasiyetinde Yukarı ve Aşağı Kilise
ve Mektep vakıflarına 12.000 kuruş verilme-
si gerektiğini, vakıf mütevellisi Menoş oğlu
Heci Ohannesi veled-i Toros iddiasıyla sabit
(137) BOA., AŞS, nr. 669, belge no: 21.
(138) BOA., Şûrâ-yı Devlet, dosya no: 1626/1, lef: 1-16. 1333.R.23
(139) BOA., AŞS., nr. 603, s. 98/167.
(140) BOA., AŞS, nr. 554, s. 35/111.
(141) Günümüz Tapu Sicil Müdürlüğü’nün karşılığıdır.
(142) BOA., Şûrâ-yı Devlet, dosya no: 1626/1, lef: 1-16. 1333.R.23
(143) BOA., AŞS, nr. 602. s. 184/266.
(144) BOA., AŞS., nr. 603, s. 98/167.
olmuş, bu husus 7 Eylül 1874 tarihli mahke-
me sicili ile kayıt altına alınmıştır145.
2. Kilise Vakıfları ve Bağışlar
Türklerde câmi, medrese ve mektep-
lere vakıfların yapıldığı gibi Ermenilerde de
kilise ve mekteplerine vakıfların yapıldığı gö-
rülmektedir. Ermenilerin kurdukları vakıflara
geçmeden önce, Müslüman vakıflarından da
kredi alarak istifade etmeleri ile Müslüman
vakıflarına ait olan gayr-i menkulleri kirala-
malarına birer örnek vererek Ermeni vakıf-
larına geçmek istiyoruz. 31 Ekim 1674 tarihli
sicil kaydından anlaşıldığına göre, Musa Paşa
Mektebi Vakfından Nasara, Tac-Ahmet, Ke-
fere, Yukarıpazar ve Hisarönü mahallelerin-
de oturan yedi Gayr-ı Müslim Ermeni de 102
kuruş kredi almıştır146.
Ermeni vakıflarının daha ziyade kilise
ve mekteplerin ihtiyaçlarının karşılanması
amaçlanarak kurulan vakıflar olduğu görül-
mektedir. Ayrıca mahalle vergisinin ödenmesi
hususunda Nasârâ Mahallesi avârızı için para
vakfedildiği de görülmektedir147. Çalışma-
mızda daha ziyade kilise ve mekteplerin ihti-
yaçları için yapılan vakıflar ele alınmıştır. Va-
kıfların bazılarında hangi mektebe ve kiliseye
ait olduğu ayrışılamadığı için vakıflar vâkıfın
adı ile anılmıştır.
a. İsâyî Vakfı
Mayıs 1685 tarihli mahkeme kaydında
Nasârâ Mahallesi’nden İsâyî adlı kişi vefa-
tından önce Ser-gerdan148 yakasının Nazargâh
yakınındaki mülkünü vakfettiği belirtilmek-
tedir149. Ancak vakfın nerelere şart koşulduğu
tespit edilememiştir.
b. Arslanoğlu Tunus Vakfı
Meryem Ana Kilisesi vakfı ile alaka-
lı olarak tespit edebildiğimiz en eski tarihli
vakıf, Ayvati Veledi Tima’nın mütevellisi ol-
duğu Arslanoğlu Tunus tarafından oluşturulan
vakıftır. Vakıfla ilgili vakfiye bulunmamakla
birlikte, mahkeme sicil kaydından anlaşıldığı-
na göre Tunus, 1644 yılında Nasârâ Mahalle-
si’ndeki evini Meryem Ana Kilisesi’nin kan-
dilleri için vakfetmiştir. Ancak o tarihten iti-
baren ne kiraya verilmiş, ne de tamir olmuş,
âtıl bir şekilde kalmıştır. Vakfın Mütevellisi
olan Ayvati, harabe halde olan evi tamir et-
tirmek üzere mahkemeden talep etmiştir.
Mahkeme Nasârâ mahallesinde zımmîler
arasında yaptığı inceleme sonucunda müte-
vellinin isteğine Ağustos 1668 tarihinde izin
vermiştir150.
c. Altıparmakoğlu Avadis veledi
Mosis Vakfı
Hacı Murat Mahallesi’nden Altıpar-
makoğlu Avadis veledi Mosis mahkemede
kuracağı vakfa mütevelli tayin ettiği Ermeni
Kethüdâsı Malkon veledi Hacator huzurun-
da ve şahitler nezaretinde aynı mahalledeki
evini 6 Temmuz 1894 tarihinde vakfetmiştir.
Vakfiyede evin bir başka şahsa satılarak elde
edilen paranın şehirdeki Ermeni Kilisesi Vak- 17
fı’nın sermayesi üzerine ilave olunması şart
koşulmuştur151. Ancak daha sonra vâkıfın
oğullarından Ancak Agop mahkemeye baş-
vurarak babasının vakfı yaptığı sırada çok
yaşlı olduğunu, ne konuştuğunu bilmediğini
ve vakıftan vaz geçtiğini beyan ederek kilise
cemiyeti huzurunda evin kendi hakları ol-
duğunu iddia etmiştir. Yapılan tahkikatta ve
kilise cemiyetine sorulduğunda haksız oldu-
ğu anlaşılmış, sonuç olarak olaya tekrar mü-
dahale etmemesi için 4 Mart 1899 tarihinde
ikaz edilmiştir152.
(145) BOA., AŞS., nr. 603, s. 101/170.
(146) BOA., AŞS., nr. 514, vr. 18b/89.
(147) Nasâra Mahallesi’nden Torosoğlu Avadik adlı Ermeni mahke-
meye başvurarak “…mahalle-i hâne avârızı…” için 200 kuruş
vakfettiğini belirterek, bundan sonra ölünceye kadar avârızın bu
paranın gelirinden karşılanması hususunu mahkemede 11 Hazi-
ran 1673 tarihinde kayıt altına aldırmıştır.(BOA., AŞS., nr. 512,
vr. 54b/304).
(148) XVI. Yüzyılda, şehir merkezinde “Ser-gerdan” adlı bir mezar
bulunmaktadır. (Yusuf İlgar, “Afyonkarahisar’da Mezarlıklar ve
Türbeler”, Afyonkarahisar Kütüğü, I, Afyon Kocatepe Üniversitesi
YENİ TÜRKİYE 60/2014
yayını, Afyon 2001, s. 349).
(149) BOA., AŞS., nr. 554, vr. 23b/146.
(150) Mustafa Karazeybek, XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Afyonka-
rahisar Şehri: Fiziki, Sosyal ve Ekonomik Yapı İncelemesi, Afyon
Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim
Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Afyonkarahisar 2011, s. 176;
BOA., AŞS., nr. 510, vr. 26b/169.
(151) BOA., AŞS., nr. 624, vr. 27b/87.
(152) BOA., AŞS., nr. 626, vr. 31a/87; nr. 629, s. 86/118.
 d. Oranoğlu Kirkor veledi
Ohannes Vakfı
Canbaba Mahallesi’nden Oranoğ-
lu Kirkor veledi Ohannes şer’î mahkemede
yedi Ermeni şahidin huzuruyla, kuracağı vak-
fa Hacı Murat Mahallesi’nden Avakyan Pa-
paz Mamire Efendiyi mütevelli tayin ederek
aynı mahalledeki Hakkı Efendi Medresesi ile
komşu olan, daha önce çıkan bir yangında ya-
nan, kilise vakfı hamam arsası ile komşu olan
evinin arsasını, 29 Haziran 1905 tarihinde
vakfederek şöyle şart koşmuştur: Arsa mü-
tevelli tarafından kiraya verilecek elde edilen
geliri Surp-Toros Kilisesi yağ ve mumuna sarf
olunacaktır153.
e. Vâkıfı Bilinmeyen Vakıflar
Afyonkarahisar’daki kiliseler ait vakıf-
lar Yukarı Kilise Vakfı, Aşağı Kilise Vakfı, Kilise
Vakfı adlarıyla anılmaktadır. Kilise vakfına ait
gayr-ı menkul olarak tespit edilen eski tarihli
18 kayıt Aralık 1668 tarihli olup, kayıtta Nasârâ
Mahallesi’nde bir ev hududu belirtilirken
Kilise vakfına ait evle komşu olduğu belirtil-
mektedir154. Diğer bir kayıt Mayıs 1740 yılına
ait olup, Eski Kuyumcular Çarşısı’nda kilise-
ye ait olarak bir dükkân bulunmaktadır155.
Şehirde Köprübaşı mevkiinde156, Yemenciler
ve Yemişçiler içinde Kilise Vakfı’na ait birer
dükkânı157 ile Yukarı Bedestende bir dolap158,
Taşhan’da bir oda159 olduğu görülmektedir. 2
Ağustos 1911 tarihli bir kayıtta da Taşhan içe-
risinde Kilise vakfı mağazası, Gön Pazarında da
Kilise vakfı dükkânı bulunmakta idi160.
Kiliselere ait olarak para vakfının oluş-
tuğu, bu paranın da işletilmek üzere belir-
li kişilere verildiği anlaşılmaktadır. Zâviye
Mahallesi’nden vefat eden Topaloğlu Terzi
Heci Ohannes veledi Agop‘un 6 Aralık 1847
tarihli terekesinde ölen kişinin Aşağı Kilise
YENİ TÜRKİYE 60/2014
Vakfı’na 600 kuruş borcu olduğu belirtilmek-
tedir. Para vakfın mütevellisi Otan oğlu Es-
tafen’e verilmek üzere kayıt olunmuştur161.
Bu hususla alakalı olarak başka örnekler de
görülmüştür. Bu bağlamdan olarak, Tac-Ah-
met Mahallesi’nden vefat eden Tüfekçi Kir-
kor veledi Estanab’ın 9 Mart 1865 tarihli
terekesinden anlaşıldığına göre, Kirkor Aşağı
Kilise Vakfı’ndan işletmek üzere para almış,
bu sebeple kilise vakfı mütevellisi Heci Sar-
raf Heci Agop’a verilmek üzere, terekesinde
1500 kuruş tahsis edilmiş para bulunmakta-
dır162. Ermenilerin ağırlıklı olarak oturduğu
Hıristiyan Mahallesi’nden vefat eden Taşçı
Serkiz veledi Obsek’in 3 Ocak 1866 tarihli
terekesinde de “Kilise Vakfı Mütevellisi” Heci
Kigork’a 150 kuruş borcu bulunduğu görül-
mektedir163. 11 Şubat 1872 tarihli bir başka
terekede de Canbaba Mahallesi’nden Erme-
ni Agop’un Aşağı Kilise Vakfı’na olan 650 ku-
ruş borcunun kilise mütevellisi Kel Agopoğlu
Karabet’e verilmesi kayıt olunmuştur164. Bu
örneklerden de anlaşıldığı gibi kiliselerinde
vakıfları arasında para vakıfları da yer almak-
tadır.
Kilise vakıfları içerisinde halk arasın-
da Gavur Hamamı diye anılan Hacı Murat
Mahallesi’ndeki Millet Hamamı165 da bulun-
maktadır. Hamamın ne zaman ve kim tara-
fından yapıldığı; kim tarafından kiliseye vak-
fedildiği bilinmemektedir. Arkeolog Ahmet
İlaslı hamamım muhtemelen XVIII. Yüzyılda
yapılmış olabileceğini söylemektedir 166. 1902
yılında hamam çevresinde çıkan büyük yan-
gında Ermeni hamamının da hasar görmüş-
tür. 29 Ağustos 1902 tarihli Karahisar-ı Sahib
Mutasarrıfı ve Askeri Fırka Kumandanı Ferik
(153) BOA., AŞS., nr. 636, s. 245/326.
(154) BOA., AŞS., nr. 510, vr. 34a/22.
(155) Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA.), Vakfiye Defteri, nr.
733, s. 31/16.
(156) VGMA, Defter, nr. 608/2, s. 144, sıra: 122.
(157) BOA., AŞS., nr. 555, vr. 26b/68; VGMA, Defter, nr. 610, s. 63/87.
(158) BOA., AŞS., nr. 558; vr. 7b/8.
(159) İkaz (Afyonkarahisar), nr. 470-71, 18 Recep 343 12 Şubat 134, s.
2.
(160) BOA., AŞS., nr. 643, s. 78/85.
(161) BOA., AŞS., nr. 578/, vr. 43b/123.
(162) BOA., AŞS., nr. AŞS., nr. 590, vr. 5a/12.
(163) BOA., AŞS., nr. AŞS., nr. 594, 15b/45.
(164) BOA., AŞS., nr. 601, s. 116/164.
(165) Hamam 12 Şubat 1925 tarihinde Milli Emlak Müdüriyeti tara-
fından diğer Ermeni gayr-i menkulleriyle birlikte satışı için ilan
verilmiştir. (İkaz (Afyonkarahisar), nr. 470-71, 18 Recep 343 12
Şubat 1341, s. 2). Millet Hamamı’nın Cumhuriyet’in ilk yılların-
daki durumu hakkında bk.: Sadık Sarısaman, “Cumhuriyet’in İlk
Yıllarında Afyonkarahisar’da Sosyal hayat (Nüfus, Su, Temizlik
ve Aydınlatma)”, VII. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu
18-20 Nisan 2005 Afyonkarahisaradlı tebliğ.
(166) Ahmet İlaslı (Arkeolog) , (1952), 08.06.2005.
Ahmet Nazmi’nin İstanbul’a yani merkeze
gönderdiği telgrafta da muhtelif binalar zik-
redildikten sonra “…bir İslâm ve bir Ermeni
hamamı…167” yandığı da bildirilmiştir168. Bu
hamam muhtemelen Ermenilere ait olan tek
hamamdır. Sonraki bir yıla ait olan bir kayıt,
bu hususa açıklık getirmektedir. 29 Haziran
1905 tarihli Oranoğlu Kirkor veledi Ohannes
Vakfiyesi’nde Canbaba Mahallesi’nde Hakkı
Efendi Medresesi ile komşu olan, daha önce
çıkan bir yangında yanan, kilise vakfı hamam
arsasından bahsedilmektedir169. Yangında
büyük hasar görerek arsa haline gelen hama-
mın daha sonraki bir tarihte yeniden yapıldığı
anlaşılır. Nitekim hamamın kadınlar kısmı,
soyunmalık girişindeki kemer kilit taşında,
Latin harflerle “1911” tarihi yazılıdır170. Bu
tarih, soyunmalığın inşa tarihi olmalıdır.
26 Ekim 1702 tarihli bir mahkeme
kaydında yer aldığına göre, Nasârâ Mahalle-
si’nde Kilise Tımarlığı bulunmaktadır. Ancak
bu yerlerin hangi kiliseye ait olduğu bilinme-
mektedir171.
f. Vasiyetle Yapılan Bağışlar
f.1. Otanoğlu Heci Toros Bağışı
Ardıç Mahallesi’nde ikamet eden tüc-
cardan Otanoğlu Heci Toros’un 29 Mayıs
1857 tarihli terekesinde 22.000 kuruş Yukarı
Kilise fukarasına, 280 kuruş Aşağı Kilise ile
tekrar Yukarı Kilise fukarasına verilmesi için
vasiyette bulunmuş; bu husus varislerinin ik-
rarı ile mahkeme defterine yazılmıştır172.
f. 2. Mertan oğlu Heci Agop Bağışı
Hacı Murat Mahallesi’nden vefat eden
Ermeni Mertan oğlu Heci Agop’un 8 Ocak
1874 tarihli terekesinden anlaşıldığına göre,
mekteple Yukarı ve Aşağı Kilise vakıflarına
12.000 kuruş verilmesini vasiyet etmiştir. Va-
kıf mütevellisi Menoş oğlu Heci Ohannesi
veled-i Toros paranın verilmesini talep etmiş,
7 Eylül 1874 tarihli mahkeme siciliyle bu hu-
sus kayıt altına alınmıştır173.
f. 3. Hobcakoğlu Heci Artin Bağışı
Hobcakoğlu Heci Artin’in, daha önce
Mektep Vakıfları’nda da belirtildiği gibi, 13
Ağustos 1874 tarihli terekesinden, Yukarı
Aşağı kilise ve mektep vakıflarına 1000 kuruş
verilmesini vasiyet etmiş; vefatından sonra
terekesinden belirtilen para ayrılarak vakfın
mütevellisi Surpoğlu Artin veledi Karabet’e
verilmiştir174.
Sonuç
Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde
geniş bir coğrafyanın muhtelif mahallerinde
bulunan Ermenilerden Afyonkarahisar’da
iskân olanların varlıkları, XVI. Yüzyıla var-
maktadır. Daha çok şehir merkezine yerleşen
Ermenilere özel mahalleler oluşturulmuşsa
da, genellikle Türklerle içe içe, diğer bir ifa- 19
deyle kapı bir komşu olarak yüz yıllarca bera-
ber yaşamışlardır. En az Türkler kadar sosyal
haklara sahip olan Ermeniler burada geniş
ticari imkânlara sahip oldukları gibi devletin
çeşitli kademelerinde de önemli görevlerde
de bulunmuşlardır. İki toplum birbirine bü-
yük bir güven içerisinde yaşamıştır. Osmanlı
iktidarının verdiği kanuni haklarla özel okul-
lar açmışlar, kiliselerinde özgürce ibadetlerini
yapmışlardır. Okul ve kilise ihtiyaçlarının kar-
şılanması için kadılık makamına başvurarak
Türk usulü vakıflar oluşturmuşlardır. Kısaca
ifade edecek olursak, Ermeniler özgür bir
şekilde, şehrin muhtelif mahallelerinde Türk-
lerle birlikte iç içe yaşamış, en az Türkler ka-
dar sosyal haklara sahip olmuşlardır.
(167) Hasar listesi telgrafta devam ediyor.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
(168) BOA., Y..PRK.BŞK., dosya no: 67, gömlek no: 7. 1320.Ca.26.
(169) BOA., AŞS., nr. 636, 245/325.
(170) Afyonkarahisar Arkeoloji Müze Müdürlüğü’ndeki “Millet (Ga-
vur)Hamamı” adlı 03.00.0/1.0 nolu ve 15.09.1980 tarihli envan-
ter kaydı.
(171) BOA., AŞS., nr. 538, vr. 76b/298.
(172) BOA., AŞS., nr. 583, vr. 47b/202.
(173) BOA., AŞS., nr. 603, s. 101/170.
(174) BOA., AŞS., nr. 603, s. 98/167.
 Kaynakça
I. Arşiv Vesikaları
1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.)
Afyonkarahisar şer’iye Sicili(AŞS.), Defter nr.
497, 503, 510, 511, 512, 513, 514, 515, 517, 520, 523,
524, 529, 530, 538, 549, 551, 554, 555, 556, 558; 570,
573, 575, 576, 578, 583, 586, 587, 590, 591, 594, 595,
601, 602, 603, 615, 624, 625, 626, 628, 629, 633, 636,
637, 638, 639, 640, 641, 642, 643, 644, 645, 649, 636,
643, 648, 649, 652, 658, 669,
DH-EUM 5. Şb dosya no: 37/47, lef: 26, 27-
33, 34.
İrâde Maarif, nr. 3 (1332.S.6), nr. 4 (1327.
Ca.12).
İrade AZN, dosya no: 42, gömlek no: 1319/S-
21.
Şura-yı Devlet, belge no: 1564/20, 1578/18;
1626/1, lef: 1-16. 1333.R.23
Y..PRK.BŞK., dosya no: 67, gömlek no: 7. 1320.
Ca.26.
2. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA.)
Vakfiye Defteri, nr. 608/2, 610, 733.
20
II. Kaynak Eserler, Araştırma ve
İncelemeler
Afyonkarahisar Arkeoloji Müze Müdürlü-
ğü’ndeki “Millet (Gavur)Hamamı” adlı 03.00.0/1.0
nolu ve 15.09.1980 tarihli envanter kaydı.
Afyonkarahisar Arkeoloji Müze Müdürlü-
ğü’ndeki 03.00.0/1.0 numaralı ve “Ermeni Kilise Kalın-
tısı” adlı envanter kaydı.
AKYÜZ, Yahya Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan
1999’a), İstanbul 1999.
A. M.[Abdullah Mahir Erkmen], “266 Sene
Evvel Karahisar”, Son Haber(Afyon), nr. 239-519,
14?Teşrin-i sani 928.
[Abdullah Mahir Erkmen], “Evliya Çelebi Af-
yon’u Nasıl Gördü”, tefrika no: 6, Haber (Afyonkarahi-
sar), nr. 1340, 19-İkinci kânun-933, Perşembe.
Anadolu’da Yunan Zulüm ve Vahşeti, Matbuat
Umum Müdürlüğü, 2. kısım, Ankara 1338.
ATABEK, Ömer Fevzi, Afyon (Vilâyeti) Tarih-
çesi, 2. Fasikül, (Yay. Haz. Turan Akkoyun), Afyon 1997.
YENİ TÜRKİYE 60/2014
BEHÇETOĞLU, “Eski Afyonkarahisar Rama-
zanları”, Türkeli (Afyonkarahisar), 08.09.1977.
BULDUK, Üçler, XVI. Asırda Karahisar-ı Sahib
Sancağı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Genel Türk Tarih Anabilim Dalı basılmamış doktora
tezi, Ankara 1993.
ÇİZMECİLER, Osman “Küçüklük Yıllarım
ve Afyonkarahisar-1924, Türkeli (Afyonkarahisar),
5-7.5.1977, 10.06.1977.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe An-
siklopedik Lûgat (Eski ve yeni harflerle), 14. baskı An-
kara 1997.
EMECEN, Feridun “Afyonkarahisar”, Türkiye
Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, I, İstanbul 1988.
ERGÜN, Mustafa II. Meşrutiyet Devrinde Eği-
tim Hareketleri, Ankara 1996.
EVLİYA ÇELEBİ b. Derviş Mehmed Zıllî,
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (Anadolu, Suriye, Hicaz
1671-1762), C. 9, İstanbul 1935; C. 9-10, Üçdal Neş-
riyat, İstanbul 1984.
GÖNÇER, Süleyman Afyon İli Tarihi, II, Af-
yon 1991.
GÖRKTAN, Muzaffer “Afyon Ermenileri”,
Özden (Haftalık müstakil siyasi gazete), nr. 695, 5-11
Haziran 1984.
Haber(Afyonkarahisar), nr. 2785, (22.05.1947).
HALAÇOĞLU, Yusuf, Ermeni Tehciri ve Ger-
çekleri (1914-1918), T.T.K. yayını, Ankara 2001.
Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1307 senesi,
def ’a 18.
HüdavendigarVilâyeti Salnâme-i Resmîsi, 1324
senesi, def ’a 33.
İLASLI, Ahmet (Arkeolog) , (1952),
08.06.2005.
İLGAR, Yusuf, Karahisâr-ı Sâhib Sultan Dîvânî
Mevlevîhânesi ve Mevlevî Meşhurları, Afyonkarahisar
2012, 2. Baskı, s. 285-290.
-------, Afyonkarahisar Ermenilerinde Kültürel ve
Dinî Hayat, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi Ermeni Özel Sayısı, Haziran 2005, C. VII, sayı: 1.
-------, “Afyonkarahisar’da Eğitim-Öğretim”,
Afyonkarahisar Kütüğü, II, Afyon 2001.
-------, “Afyonkarahisar’da Mezarlıklar ve Tür-
beler”, Afyonkarahisar Kütüğü, I, Afyon Kocatepe Üni-
versitesi yayını, Afyon 2001.
İLTER, Erdal İlter, Ermeni Kilisesi ve Terör,
http://www.ermenisorunu.gen.tr/ turkce/makaleler/
makale46.html.
İkaz (Afyonkarahisar), nr. 470-71, 18 Recep
343 12 Şubat 134.
İNALCIK, Halil Osmanlı İmparatorluğu’nun
Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (Türkçeye çeviren Halil
Berktay, I, İstanbul 2000.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda
İlk Nüfus Sayımı 1831,Ankara 1943.
KARAZEYBEK, Mustafa, XVII. Yüzyılın İkinci
Yarısında Afyonkarahisar Şehri: Fiziki, Sosyal ve Ekono-
mik Yapı İncelemesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Afyonkarahisar 2011.
-------, Mustafa-Zelkif Polat-Yusuf İlgar, Afyon-
karahisar Vakıf Eserleri I. Cilt Merkez, Afyon Kocatepe
Üniversitesi yayını, Afyonkarahisar 2005.
KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eği-
tim Sistemi, İstanbul 1980.
(Komisyon), Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyet-
leri 1914-1918, I, Genelkurmay ATASE ve Genelkur-
may Denetleme Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005.
Maarif-i Umumiye Nezareti 1328-1329 Senesine
Mahsûs İhsaiyat Mecmuası, İstanbul 1334.
Maarif-i Umumiye Nezareti 1329-1330 Senesine
Mahsus İhsaiyat Mecmuası, İstanbul 1337.
MEHMET ZİYA, Bursa’dan Konya’ya Seyahat,
İstanbul 1328.
POLAT, Zelkif XIX. Yüzyıl Son Çeyreğinde Af-
yonkarahisar’daki Gayr-ı Müslimler” Afyon Kocatepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim
Dalı yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahi-
sar 2005.
-------, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Afyonkarahi-
sar’da Ermeniler (1839-1923), Afyon Kocatepe Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayım-
lanmamış Doktora Tezi, Afyonkarahisar 2011.
RAYMOND H. Kevorkıan-Paul B. Babuodjı-
an, 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Erme-
niler, 2. Baskı, İstanbul 2013.
Salname- Nezareti Maarif-i Umûmiye, yıl: 1316,
1317, 1318, 1322.
Salname-i Vilâyeti Hüdavendigar, yıl: 1301,
1306, 1307.
SARISAMAN, Sadık “Cumhuriyet’in İlk Yıl-
larında Afyonkarahisar’da Sosyal hayat (Nüfus, Su,
Temizlik ve Aydınlatma)”, VII. Afyonkarahisar Araştır-
maları Sempozyumu 18-20 Nisan 2005 Afyonkarahisar.
ŞEMSEDDİN SÂMİ, Kâmûsü’l-Âlâm, V, İstan-
bul 1314, s. 3626.
21
YENİ TÜRKİYE 60/2014