1 Opzoek naarhetgeluk

Rousseau of Epicurus

Laten we bij het begin Stel, we houden een

onderzoek naar de vraag waarom mensen doen wat
ze doen. We vragen een voetballer waarom hij voet-
balt, een waaromhij brood bakt en een
chauffeur waarom hij chauffeert. We vragen docen-
ten waarom ze doceren en studenten waarom zij stu-
deren. Waarom doet ieder wat hij doet?

Waarschijnlijk krijgen we in eerste instantie allemaal

verschillende antwoorden. (lk dit boek omdat ik
er wat van wil opsteken', u. Een ander 'Ik
ben gewoon benieuwd wat er in Of neem de
groep van docenten en studenten. Waarom gaan ze
elke dag naar school? De ene student zal zegen dat
hij naar school gaat omdat hij wat wil leren. De ander
dat hij omdat hij het wel leuk vindt op school, of
omdat het nou eenmaal moet van thuis, ofomdat hij
niet weet wat hij andŒs zou moeten doen. Docenten
zullen zeggen dat ze naar school gaan omdat het hun
baan is en 72 er dus een inkomen mee verdienen. Zo
kunnen we allerlei antwoorden verwachten.
Maar met dit eerste antwoord ijn we niet zomaar
tevreden. Want geat het wel de uiteindelijke reden
aan waarom iemand doet wat hij doet? Waarschijn-
d66r-
lijk niet. Om die te weten te komen moeten we
op-
vragen. Dus vraag ik u, lezer: 'Waarom wilt u wat

15
steken?' En dc student die zrgt dat hij naar school
gaat omdat hij wat wil lcrcn vraag ik: 'Waarom wil je
eigenlijk wat lcrcn? Waar doc je dat voor?' Stcl dat de
student antwoordt: 'Om ccn diploma te halen, dan
kan ik later een goede baan vinden en vooruit komen
in de maatschappij.'Dan vragen wij weer: 'Maar
waamm wil je dat? Wat is het belang daarvan?' 'Her
belang daarvan is dat je cr geld mcc verdient', zou hij
kunnen 'en met geld kan ik een huis kopen,
en ecn auto; of ik kan er verre rerzcn mee maken als ik
dat wil. ' Maar vasthoudend als we zijn vragen we op-
nieuw: cWaarom wil je dat? Waarom zou je een huis
willen kopen of een auto? Waarom wil je verre reizen
maken?'

INTRINSIEKE WAARDEN

Hier zal de ondervraagde je waarschijnlijkverbaasd

en niet-begrijpend aankijken. Spreekt het niet van-
zelfwaarom je die dingen wilt? 'Nee', zegen wij dan,
'het spreekt niet vanzelf voor ons, wij willen het nu
juist graag eens iemand horen formuleren.' 'Tja', zal
hij mischien na enige aarzelinguitbrengen, 'ik wil
gewoon een beetje een plezierig leven kunnen leiden.
lk wil dingen kunnen doen die de moeite waard zijn.
Ieder mens streeft toch naar geluk?Welnu, ik doe dat
ook, op mijn manier.'
Met dit antwoord komen we enigszins in de buurt
van waar we wezen willen, namelijk bij de fundamen-
tele redenen yan iemands keuzes en gedrag. Kenmerk
daarvan is dat je met waarom-vragen niet veel verder
meer komt. Want waarom streef je naar geluk? Niet

16
omwille van wéér iets anders. Je streeft naar geluk
e van het geluk zelf. Daarom heet geluk een
S:ncrinsieke waarde', het ontleent zijn waarde niet
zeer aan and€rs maar louter aan zichzelf.
Intrinsieke waarden aan het einde van een
Keten waarom-vtagen, zoals blijkt uit bovenstaand
verorbeeld. Zij vormen de uiteindelijke doelen waar
•àj naar streven en zijn daarom de drijvende kracht
in ons bestaan. Er zijn nog meer intrinsieke waarden
dan geluk (bijvoorbeeld rechtvaardigheid, kennis,
s&oonheid, liefde), maar laten we ons voorlopig be-
_verkentot deze ene. Want ongetwijfeld wordt geluk
door een groot aantal proefpersonen in onze enquête
pangewezen als hun uiteindelijke drijfveer, als uitein-
delijk antwoord op de vraag waarom ze doen wat ze
doen.
Maar als je naar geluk streeft, weet je kennelijk wat
geluk is. Of je hebt er op zijn minst een voorstelling
van. Daarom vragen we onze proefpersonen vervol-
gens: 'Zou je ons kunnen uitleggen wat geluk voor
jou inhoudt?' I)ât is natuurlijk niet zo eenvo te
beschrijven.We moeten er daarom rekening mee
houden dat een aantal van de ondervraagden hier af-
haakt. nj h&en mischien wel een intuïtief idee
van wat geluk inhoudt, maar ze vinden het domweg
te moeilijk om het te formuleren.Anderen zullen
waarschijnlijk dat ze niet in een paar minuten
tijd antwoord kunnen geven op die vraag, of dat ze
eerst bedenkdjd nodig h&en. Oké, met hen maken
we een aNpraak, z.odatwe voldoende djd hebben om
er over te praten. Het kan nu eenmaal niet
direct en moeiteloos uigedrukt worden.
 GEVOEL

laten we ons intussen voorbereidendoor ons af te

vragen wat we voor antwoorden kunnen verwach-
ten. Per slot van rekening hebben mensen gedurende
de hele geschiedenis al nagedacht over wat het ware
geluk zou zijn. En er zijn dan ook al heel wat verschil-
lende invullingen voorgesteld. Een aantal beelden
van wat geluk inhoudt zullen we in de komende
hoofdstukkenbekijken. Om te beÀnnen zoeken
sommigen het geluk vooral in een gevoel, terwijl an-
deren het meer in het verstand zoeken. Dat is het on-
derscheid tussen romantisch en klassiek
mensen. Een typische romanticus was Rousseau. Hij
leefde van 1712tot 1778,dat wil zegen midden in de
eeuw der Verlichting. Dat was een periode waarin het
vertrouwen in de Rede hoogtij vierde, vanwege de
die de wetenschap in de voorgaande twee
eeuwen had geboekt (denk bij voorbeeld aan Coper-
nicus, Galilei, Newton). Zo beweerde Kant, een ech-
te verlichtingsfilosoof, in die tijd dat de macht van
het verstand de mensen had verlost uit hun onmon-
digheid.
stelde daar precies het omgekeerde te-
genover. de groei der kennis heeft het geluk van de
mensen alleen maar De beschaving heeft
de mensen bedorven, de moderne en
de steeds verdere verhoging van de levensstandaard
hebben hen blind gemaakt voor hun eigen vazen.
Argwaan berekening, vrees en verwrongenheid
ijn in de plaats gekomen van het primitieve, maar
spontane en gelukkige leven van de 'bon sauvage',
de goede wilde. Die leefde oorspronkelijk in volko-

18
'Zen vrijheid, alleen gebonden aan de wetten van
natuur, luisterend naar de stem van zijn inner-
zik, vertrouwend op het kompas van intuïtie en ge-

aar dat was ver voorde opkomst van de westerse

zultuur, die idyllische toestand is al lang verloren ge-
gaan. 'De mens wordt vrij geboren, maar overal be-
andt hij zich in ketenen', roept in de eerste
zzn van zijn beroemde boek over het sociaal contract
Zit. En de ketenen zijn volgens hem de zogenaamde
verworvenheden van onze beschaving.Welvaart en
vooruitgang, kunsten en wetenschappen hebben de
stem van het innerlijk verstikt. Door hen hebben de
mensen steeds meer hun natuurlijke gevoel verraden.
Het geluk, zegt Rousseau, is alleen te vinden in een
overeenstemmtng met de natuur. Maar de mensen
zijn van hun eigen natuur. Daarom roept
hij op tot een 'terug naar de natuur'.

VERSTAND

Het probleem is hier echter: wat is onze eigen na-

tuur? En volgen we die het beste door toe te geven
aan elk gevoel, aan elke impuls die in ons opkomt?
Zou dat ons gelukkig maken? Laten we, als tegen-
wicht, eens een van de klassieke
richting aan het woord laten, iemand dus die het ge-
luk vooral in het verstand zoekt. Epicurus bijvoor-
beeld. Hij leefde in Athene, dHe eeuwen voor het be-
ûn van onŒ jaartelling, en leidde daar een school in
een tuin. Hoe belangijkhet geluk voor Epicurus was
blijkt al uit het opschfft aan de ingang van ijn tuin:

19
Vreemdeling, het is hier goed te wezen, hier is genot
het hoogste goed'.
Maar dit genot komt volgens Epicurus nict tot
stand door toe te geven aan elk gevoel of elke impuls
die in ons opkomt. In tegendeel. Zelf legt hij het op-
schrift als volgt uit: 'Wanneer wij dat genot
het hoogste is, bedoelen we niet de genoegens van de
lichte vrouwen, noch die in de Annelijke genieting
rijn gelegen, maar het geen pijn te voelen naar het li-
chaam en geen onrust naar de geest. Want geen reeks
van gelagenen festijnen, noch omgang met vrou-
wen, noch keur van vissen en alle andere dingen van
een verfijnde tafel brengen het genotvolle leven tot
stand, maar een nuchter nadenken, dat de oormken
onderzoekt van elk streven en dat de waanvoorstel-
lingen verjaagt die het meest van al de ziel onrustig
maken. Het grootste goed is het verstandig ijn.
Daaruit komen alle overige deugden voort. Want het
is niet mogelijk aangenaam te leven zonder verstan-
dig, betamelijken rechtvaardigte leven, noch ver-
standig, betamelijk en rechtvaardig zonder aange-

Het geluk ligt volgens Epicurus in de gezondheid

van het lichaam en de onbevvogenheid der ziel, de in-
nerlijke rust die de filosofen van de oudheid 'ataraxia'
noemden. Om die te bereiken moet echter het gevoel
geleid worden door het verstand. Zelfbeheersing en
maathouden spelen daarom een belangrijke rol voor
Epicurus. En de ware aard of natuur van de mens ligt
voor hem dan ook niet zozeer in de spontane opwel-
lingen als wel in het verstandig nadenken. De stem
van het innerlijk is voor hem geen gevoel of intuïtie,
maar de stem van de

20
 Ga nu eens na, hebt u meer affiniteit met Rous-
seau of met Epicurus?Heeft het leven dat u tot nu
:oe geleid hebt meer de trekken van Rousseaus op-
vatting of juist van Epicurus' opvatting? Van allebei
een beetje? Maar zij beroepen zich alletwce op de wa-
-„eaard van de mens! Wat moeten we dan conclude-
ren? Dat TCzich allebei vergissen? Dat iemands ware
sua.rdde ene keer zus en dc andere keer Tjois? Dat u zelf
niet weet waar het in uw leven om draait?
Dit is een van de knopen die we moeten ontwar-
ren om te weten waar we ons op moeten richten
ons bestaan. En er zijn er meer. Zoals de volgende.

21