ÌÈÐ ÚßËÀË

ÑÅ×ÈËÌÈØ
ßÑßÐËßÐÈ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ-2005
 Áó êèòàá “Ìèð Úÿëàë. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Èêè úèëääÿ. I âÿ II úèëäëÿð”
(Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1986, 1987) íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè âÿ
þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Éàãóá Èñìàéûëîâ

894.3613 - dc 21
AZE
Ìèð Úÿëàë. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2005, 384 ñÿù.

XX ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ôÿõðè éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòàí Ìèð Úÿëàë

ãèéìÿòëè ùåêàéÿ âÿ ðîìàíëàð ìöÿëëèôè êèìè òàíûíìûøäûð. ßäèáèí ýöëäöðÿ-
ýöëäöðÿ äöøöíäöðÿí, áèð-áèðèíäÿí ýþçÿë âÿ ìÿíàëû îíëàðúà ÿñÿðè ÿäÿáèééàòû-
ìûçûí ãûçûë ôîíäóíà äàõèë îëìóøäóð.
Òÿãäèì îëóíàí êèòàáäà ýþðêÿìëè éàçû÷ûíûí ñå÷ìÿ ùåêàéÿëÿðè âÿ “À÷ûã
êèòàá” ðîìàíû òîïëàíìûøäûð. Èäåéà-áÿäèè ìÿãñÿäè, ôèêèð ãàéÿñè ùÿìèøÿ àéäûí
âÿ èøûãëû îëàí ìöÿëëèôèí áó ùåêàéÿëÿðèíäÿ ùÿéàòûí äÿðèí ãàòëàðûíà åíèëèð, êþù-
íÿëèêëÿ éåíèëèéèí ìöáàðèçÿñè, èíêèøàôà ìàíå îëàíëàðûí òÿíãèäè þíÿ ÷ÿêèëèð.
Êÿñêèí òÿíãèäè-ñàòèðèê ðóùó èëÿ ñå÷èëÿí âÿ ñÿíÿòêàðëûã áàõûìûíäàí ãöâ-
âÿòëè “À÷ûã êèòàá” ðîìàíûíäà èñÿ äþâðöí ÿñàñ ãöñóðó êèìè “ýÿëäèéåâ÷èëèê” ÿñë
áÿäèè-ôÿëñÿôè öìóìèëÿøìÿ ñÿâèééÿñèíäÿ èôøà îëóíóð.

ISBN 9952-418-91-1
© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
 ÞÍ ÑÞÇ

Ìèð Úÿëàë ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû, ìÿäÿíèééÿòè âÿ åëìè òàðè-

õèíäÿ øþùðÿò òàïìûø ïàðëàã øÿõñèééÿòëÿðäÿí áèðèäèð. Î, éåòìèø èëëèê þìðö-
íöí òàì éàðûì ÿñðèíè ÷ÿòèí, ëàêèí ìÿíàëû âÿ øÿðÿôëè áÿäèè, åëìè âÿ ïåäàãîæè
éàðàäûúûëûã èøèíÿ ùÿñð åòìèøäèð. Áþéöê óüóðëàðëà íÿòèúÿëÿíÿí áó ÷îõøàõÿëè
ñàùÿëÿðèí ùÿð ö÷ö éàíàøû èíêèøàôäà áèð-áèðèíè òàìàìëàéûá çÿíýèíëÿøäèðìèø
âÿ äîëüóíëàøäûðìûøäûð. Ìèð Úÿëàëûí åëìè ìÿíòèãè áÿäèè èëùàìûíà, ùÿéàòà
ñÿíÿòêàð áàõûøûíà, åñòåòèê äóéüó-äöøöíúÿëÿð ñèñòåìèíÿ óéüóí ýÿëèðäè, áèëèê
ïîòåíñèàëû, çÿêà âÿ òÿôÿêêöð èøûüû ñÿíÿòèíè äÿ òÿáèè ìÿúðàéà éþíÿëòìÿéÿ
êþìÿê åäèðäè. Àëèì-ìöÿëëèì Ìèð Úÿëàëû äöøöíäöðÿí áèð ÷îõ ìÿòëÿáëÿð,
ìöÿééÿí åëìè-ïåäàãîæè ôèêèðëÿð áÿäèè éàðàäûúûëûüûíäà äà ãîéóëóá, ÿñàñÿí
ùÿéàòè ñóðÿòëÿð âÿ îáðàçëû âàñèòÿëÿðëÿ ùÿëë îëóíóðäó.
Î, ìèëëè øèôàùè ÿäÿáèééàòûí, êëàññèê âÿ ìöàñèð áÿäèè íÿñðèí ÿí éàõøû
ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà éåòèøèá, ìàùèð ùåêàéÿ óñòàñû âÿ ðîìàí÷û êèìè éöêñÿë-
ìèøäèð.
Ìöÿëëèôèí àäàìëàðûìûçû ìÿðùÿëÿ-ìÿðùÿëÿ èíêèøàôäà ÿêñ åòäèðÿí, ýöë-
äöðÿ-ýöëäöðÿ äöøöíäöðöá ôÿàëèééÿòÿ ÷ÿêÿí îíëàðúà ùåêàéÿ âÿ íîâåëëàñû,
ÿäÿáèééàòûìûçûí ãûçûë ôîíäóíà äöøìöø áèð ÷îõ ðîìàíû, úèääè ìîíîãðàôèê
òÿäãèãàòëàðû, äÿðèí åëìè-íÿçÿðè ìöëàùèçÿëÿðè, ýÿðÿêëè äÿðñ âÿñàèòëÿðè, àêòóàë
ïðîáëåìëÿðÿ äàèð ìàðàãëû ìÿãàëÿ, ÷ûõûø, î÷åðê âÿ ïóáëèñèñò éàçûëàðû ýåíèø
èñòèôàäÿ îëóíàí ôàéäàëû âÿ åòèáàðëû ìÿíáÿëÿðäèð.
Ìèð Úÿëàë (Úÿëàë ßëè îüëó Ïàøàéåâ) 1908-úè èë àïðåëèí 26-äà Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíûí ßíäÿáèë êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Ëàêèí ñîíðàëàð Ýÿíúÿ
øÿùÿðèíÿ ýÿëìèø, èáòèäàè òÿùñèëèíè áóðàäà àëìûø, óøàãëûã âÿ èëê ýÿíúëèê èëëÿ-
ðèíè áóðàäà êå÷èðìèøäèð. 1924-1928-úè èëëÿðäÿ Ýÿíúÿ Äàðöëìöÿëëèìèíäÿ
îõóìóø, ãóðòàðàíäà Ýÿäÿáÿé éåääèèëëèê ìÿêòÿáèíÿ ìöÿëëèì ýþíäÿðèëìèø-
äèð. 1929-1930-úó èëëÿðäÿ 1ñàéëû Ýÿíúÿ øÿùÿð ìÿêòÿáèíäÿ äèðåêòîð âÿçè-
ôÿñèíäÿ ÷àëûøìûøäûð. 1930-1931-úè èëëÿðäÿ Êàçàí Ïåäàãîæè Èíñòèòóòóíóí
äèë-ÿäÿáèééàò ôàêöëòÿñèíäÿ îõóìóø, 1932-úè èëäÿ Áàêûéà ãàéûäàðàã Àçÿð-
áàéúàí Äþâëÿò Åëìè Òÿäãèãàò Èíñòèòóòóíóí àñïèðàíòóðàñûíäà òÿùñèëèíè
äàâàì åòäèðìèø, “Êîììóíèñò” âÿ “Ýÿíú èø÷è” ãÿçåòëÿðèíäÿ èøëÿìèøäèð.
1933-úö èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ Çàãàôãàçèéà ôèëèàëû Àçÿðáàéúàí øþáÿñèíèí èúòèìàè
åëìëÿð áþëìÿñèíÿ åëìè èø÷è ýþòöðöëìöø, 1936-1941-úè èëëÿðäÿ Ïåäàãîæè
Èíñòèòóòäà âÿ Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ ìöÿëëèìëèê åòìèøäèð. 1940-úû èëäÿ
“Ôöçóëèíèí ïîåòèê õöñóñèééÿòëÿðè” òÿäãèãàòûíà ýþðÿ ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íà-
ìèçÿäè, 1947-úè èëäÿ èñÿ “Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè ìÿêòÿáëÿð (1905-1917)”
ÿñÿðèíÿ ýþðÿ ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó àäûíà ëàéèã ýþðöëìöøäöð. Éàçû÷ûëûã,
4
àëèìëèê, ìöÿëëèìëèê ñÿíÿòèíè éàíàøû — ÿëàãÿëè äàâàì åòäèðÿðÿê óçóí ìöääÿò
ðåñïóáëèêà Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò âÿ Äèë Èíñòèòó-
òóíäà øþáÿ ìöäèðè, 1961-úû èëäÿí þìðöíöí ñîíóíà êèìè Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò
Óíèâåðñèòåòèíäÿ êàôåäðà ìöäèðè âÿ ìöÿëëèì èøëÿìèøäèð. Î, Ôöçóëè èðñèíèí
ñîâåò äþâðöíäÿ èëê ýþçÿë òÿäãèãàò÷ûëàðûíäàí áèðè, ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿ-
áèééàòûíûí ýþðêÿìëè ìöòÿõÿññèñè, ìöàñèð ÿäÿáè ïðîñåñëÿ úèääè ìàðàãëàíàí
íöôóçëó àëèì, ðåñïóáëèêàíûí ÿìÿêäàð åëì õàäèìè, ìèëëè êàäðëàðûí ùàçûðëàí-
ìàñû, ýÿíú íÿñëèí éåòèøìÿñè âÿ òÿëèì-òÿðáèéÿñè ñàùÿñèíäÿ áþéöê ÿìÿéè
îëàí èñòåäàäëû ïåäàãîã èäè. Õàëãûíà ãåéðÿò âÿ âèúäàíëà õèäìÿòëÿð ýþñòÿð-
ìèø Ìèð Úÿëàë 1978-úè èë ñåíòéàáðûí 28-äÿ âÿôàò åòìèøäèð.
ßäÿáèééàòà 20-úè èëëÿðèí àõûðëàðûíäà øåèðëÿ ýÿëÿí Ìèð Úÿëàëûí áÿäèè
èñòåäàäû íÿñð íþâöíäÿ ïàðëàìûøäûð. Èëê ùåêàéÿ âÿ î÷åðêëÿðè 1930-úó èëäÿ
÷àï îëóíìóøäóð. Äþâðöí ðóùóíà óéüóí îëàðàã “Ñàüëàì éîëëàðäà” (1932)
àäëàíäûðäûüû èëê î÷åðêëÿð êèòàáûíäà î, ìöàñèð ùÿéàò âÿ èíñàíëàðëà áàüëû ìö-
øàùèäÿëÿðèíè úàíëû äèëëÿ ãÿëÿìÿ àëûðäû. Ëàêèí Ìèð Úÿëàëûí ÿäÿáè ôÿàëèééÿòè
ö÷öí ùåêàéÿ âÿ ðîìàí æàíðëàðû ÿñàñ îëìóøäóð. Î, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ìàùèð
ùåêàéÿ óñòàñûäûð. Ñîâåò äþâðö Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ùåêàéÿ æàíðûíûí
èíêèøàôûíäà áþéöê õèäìÿòëÿð ýþñòÿðìèøäèð. Èíñàíäà ñàüëàì äóéüóëàð, õîø
àðçó-öìèäëÿð îéàäàí, ýåð÷ÿêëèéÿ áàõûøà ùÿãèãÿò èøûüû, òÿíãèäè ðóù âÿ àéûã-
ëûã ùèññè ýÿòèðÿí, ùàãñûçëûüà, íþãñàí, åéáÿúÿðëèê âÿ ìÿíôèëèéÿ ãàðøû ìöáà-
ðèçÿ êåéôèééÿòè àøûëàéàí áÿäèè ýöëöø ÿäèáèí éàðàäûúûëûüûíäà ìöùöì òÿðêèá
ùèññÿ, ÿñàñ åñòåòèê ÿëàìÿò âÿ ìÿçèééÿòëÿðäÿíäèð. 30-úó èëëÿðäÿ ÿäÿáèééàòà
“Ìèðçÿ”, “Ùÿêèì Úèíàéÿòîâ”, “Ìÿðêÿç àäàìû”, “Êàüûçëàð àëÿìè”, “Òÿçÿ
òîéóí íÿçàêÿò ãàéäàëàðû”, “Áîñòàí îüðóñó”, “Êÿëÿíòÿðîâëàð àèëÿñè”,
“Àíêåò Àíêåòîâ” òèïëè äÿéÿðëè ùåêàéÿëÿð ýÿòèðìèø Ìèð Úÿëàë òÿíãèä îõóíó
ùÿäÿôÿ ãàðøû úÿñàðÿòëÿ éþíÿëäÿ áèëèðäè. Þçöíÿìÿõñóñ ðåàëèñò ãÿëÿìëÿ ñàâàä-
ñûç ìèðçÿëÿðè, áàøýèðëÿéÿí ìöÿëëèìëÿðè, úèíàéÿòêàð ùÿêèìëÿðè, “ìÿðêÿç
àäàìû” ßíòÿðçàäÿëÿðè, àðâàä àëûá áîøàìàãëà âàðëàíàí Áàëàõàíëàðû, ìÿíÿ-
âèééàòúà ïîçóëóá “ìóðäàð úÿíàçÿ“éÿ ÷åâðèëÿí Ñÿàäÿò õàíûìëàðû, “íÿçàêÿò”
ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷èðêèí ñèìàëàðûíû ýèçëÿäÿíëÿðè, áöðîêðàò Àíêåò Àíêåòîâëàðû
âÿçèééÿò âÿ øÿðàèò êîíêðåòëèéèíäÿ ðöñâàé åäèá, îõóúóéà òàíûäûðäû.
Ìÿíôè åùòèðàñëàðûí òÿñèðè èëÿ áèðè äèýÿðèíäÿí ãèñàñ àëìàüà úàí àòàí ãàð-
äàøëàð äà, “äÿì-äÿñýàù ùÿðèñè” âÿ ÿñèðè ÿð-àðâàäëàð äà ìöÿëëèôèí äèããÿòèíäÿí
éàéûíìûðäû. Îíóí ýöëöøÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðäèéè, êîìèê äóéüó âÿ èíúÿ
èäðàê ãàáèëèééÿòè èëê ùåêàéÿñèíäÿí (“Ìöÿëëèì”, “Ãûçûë Ýÿíúÿ”, 1930, ¹3)
áàøëàéàðàã ýåòäèêúÿ ýöúëÿíìèøäèð. “Êàüûçëàð àëÿìè” âÿ “Àíêåò Àíêå-
òîâ”äà áöðîêðàòèê èø öñóëó âÿ äöøöíúÿ òÿðçè òÿíãèä-èôøà îáéåêòè ñå÷èëìèøäè.
Ðÿèñè îëäóüó òðåñòäÿ àäàìëàðû øÿõñè ëÿéàãÿòèíÿ, áàúàðûüûíà, õàðàêòåðèíÿ
5
ýþðÿ éîõ, “ëè÷íè äåëî”ñóíà ýþðÿ íþâëÿðÿ àéûðàí, úàíëû èíñàíëàðà “èø ãîâëóã-
ëàðûíûí ñÿééàð êþëýÿëÿðè” êèìè áàõàí, ùÿð êÿñèí òÿðúöìåéè-ùàëûíäà
“ÿììà” òàïûá îíó þçöíäÿí àñûëû åòìÿê èñòÿéÿí Àíêåò Àíêåòîâ áöðîêðàò
òèïè êèìè öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð.
Äèããÿòè çàùèðè åôôåêòÿ éîõ, äàõèëè ìÿíàéà, ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòÿ éþíÿëòìÿê,
îáðàçû êîíêðåò ÿìÿëëÿðè, äóéüó-äöøöíúÿëÿðè, ôÿðäè âÿ öìóìè úèçýèëÿðè èëÿ
úàíëàíäûðìàã Ìèð Úÿëàë ñÿíÿòèíè äÿéÿðëÿíäèðÿí êåéôèééÿòëÿðäÿíäèð.
Ìöÿëëèôèí ÿëâàí ìþâçóëó ùåêàéÿëÿðèíäÿ ùÿéàò áèððÿíýëè äåéèë, ìöõòÿëèô
ñàùÿëÿðè, ÿõëàãè-òÿðáèéÿâè ìîòèâëÿðè, àèëÿ-ìÿèøÿò ìÿñÿëÿëÿðè, àäè ÿùâàëàò-
ëàðû, äÿðèí ìÿòëÿáëÿðè, àêòóàë âÿ ýÿðÿêëè ùàäèñÿëÿðè èëÿ òÿäãèã îëóíóðäó.
Éóìîðèñòèê âÿ ñàòèðèê ÿñÿðëÿðèíäÿ ëèðèêà îëäóüó êèìè, ëèðèê ÿñÿðëÿðèíäÿ
äÿ ÷îõ âàõò ìÿíàëû ýöëöø, òÿíãèäè ðóù âàðäû. “Ãîíàãïÿðÿñò”, “Äîñò
ýþðöøö”, “Âèúäàí ÿçàáû” âÿ “Ìöàëèúÿ”äÿí èáàðÿò “Ùÿêèì ùåêàéÿëÿðè”
(1938-1939) ñèëñèëÿñèíäÿ éàçû÷û éàëíûç ìÿíÿâèééàòúà éîõ, ôèçèêè úÿùÿòäÿí
äÿ ñàüëàì àäàìëàð éåòèøäèðìÿéè âàúèá ñàéûð, áÿäèè ÿéàíèëèêëÿ çÿðÿðëè
âÿðäèø, éàíëûø åòèãàä âÿ ÿõëàãè íàãèñëèê ùàëëàðûíà ãàðøû ÷ûõûðäû. Î, áÿçÿí
ñÿðò, êÿñêèí, áÿçÿí ìöëàéèì-éóìøàã, àéûëäûúû-ñàôëàøäûðûúû ýöëöøÿ àðõàëà-
íûðäûñà, áÿçÿí äÿ ëèðèê-ïñèõîëîæè ìîòèâ âÿ ìÿãàìëàðà öñòöíëöê âåðèðäè.
Ìèð Úÿëàë ÿäÿáèééàòà “éåíèøÿëÿí èíñàí” ñóðÿòëÿðè äÿ ýÿòèðäè. ßìÿê÷è
èíñàíûí, õöñóñÿí Àçÿðáàéúàí ãàäûíûíûí òàëåéè, ôèêðè-ìÿíÿâè òÿêàìöëö
ÿäèáè úèääè äöøöíäöðÿí ïðîáëåì èäè. Áó áàõûìäàí “Äÿçýàù ãûçû”, “Ýþçöí
àéäûí”, “Áàäàìûí ëÿççÿòè”, “Íàíÿíèí ùöíÿðè” ôîðìà âÿ ìÿçìóí õöñóñèé-
éÿòëÿðè, áÿäèè äåòàëëàðû, ìöãàéèñÿ âÿ òÿñâèðëÿðè èëÿ úàçèáÿëè ùåêàéÿëÿðäè.
Àììà îíëàð ÿñàñÿí ñîâåò èäåîëîýèéàñû, ñîñèàëèñò âàðëûüûíûí òÿëÿá âÿ âÿçè-
ôÿëÿðè ìþâãåéèíäÿí ãÿëÿìÿ àëûíìûøäû. Ãàäûíûí éåíèëèê àõòàðûøëàðû, ùöãóãó
óüðóíäà ìöáàðèçÿ úÿùäëÿðè, øÿõñè-èúòèìàè òÿøÿááöñêàðëûüû ñîñèàë ìöùèò âÿ
àìèëëÿðèí òÿñèðè, éåíè ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí íÿòèúÿñè êèìè öìóìèëÿø-
äèðèëìèøäè.
1941-1945-úè èëëÿð ìöùàðèáÿñè äþâðöíäÿ Ìèð Úÿëàë äàùà äà ôÿàëëàøäû,
“Éîëëàð”, “Àíàëàðûí öñéàíû”, “Âÿòÿí éàðàëàðû”, “Øÿðáÿò”, “Ìÿðúàí íÿíÿ”,
“Ùàâàëû àäàì”, “Ñèëàù ãàðäàøëàðû” êèìè ÷îõëó ùåêàéÿëÿð éàçäû. Áóíëàðûí
áÿçèñèíäÿ ñÿôÿðáÿðëèê ðóùó âÿ úÿáùÿéÿ éîëëàíìàã ÿçìè ÿêñ åòäèðèëèðäèñÿ,
äèýÿð ãèñìèíäÿ ôàøèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ãàëõàí äþéöø÷ö ñóðÿòè éàðàòìàã
íèééÿòè ÿñàñäû. Ñþç éîõ êè, Ìèð Úÿëàë äà áöòöí þëêÿíè Âÿòÿí êèìè ãÿáóë
åäèð, îíóí ìöõòÿëèô ìèëëè òÿðêèáëè îðäóñóíà öìèäëÿð áÿñëÿéèðäè. Îíà ýþðÿ
ÿñýÿðèí ùÿì ôèçèêè, ùÿì äÿ ìÿíÿâè ãöäðÿòè, îíó ìöáàðèçÿéÿ ÷ÿêÿí àìèë-
ëÿð àðàøäûðûëûðäû. “Âÿòÿí éàðàëàðû” î çàìàí áþéöê ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíäû,
äþéöø÷öëÿðèí, “îõóúóëàðûí ÿëèíäÿí äöøìÿéÿí áèð ÿñÿð” îëäó.
6
 Ìèð Úÿëàë ùÿðáè-âÿòÿíïÿðâÿðëèê ìþâçóñóíäà éàçäûüû êèìè, àðõà úÿáùÿ
àäàìëàðûíäàí, îíëàðûí èø, àðçó âÿ ãàéüûëàðûíäàí, ñåâèíú âÿ êÿäÿðèíäÿí äÿ
ùÿññàñëûãëà äàíûøûðäû. ßäÿáè-åñòåòèê ãàéÿñèíÿ óéüóí îëàðàã î, ùåêàéÿëÿ-
ðèíäÿ êîíêðåò ëþâùÿ äÿ ÷ÿêèð, öìóìè òÿñâèðÿ äÿ êå÷èð, îäëó ïóáëèñèñòèêàéà,
ùÿçèí ëèðèêàéà, áÿäèè ýöëöøÿ äÿ ìöðàúèÿò åäèðäè. Ùÿéàòëà þëöìöí òÿçàäûí-
äàí òÿñèðëè ñÿùíÿëÿð äÿ éàðàäûðäû. “Àíàëàðûí öñéàíû”íäà úîøãóí ïóáëèñèñòèêà
èëÿ òÿñèðëè ëèðèêà óéóøóá áèðëÿøèðñÿ, “Õÿáÿð-ÿòÿðñèç”äÿ ùÿì êîíêðåò ùèññè, ùÿì
äÿ öìóìè ïóáëèñèñò òÿãäèì ÿñàñäûðñà, “Îäëó ìàùíûëàð” ëèðèê-ðîìàíòèê
ñöæåòè, ùÿçèí àùÿíýè, èíúÿ ðóùó èëÿ ñÿúèééÿâèäèðñÿ, “×ÿêìÿ”, “ßð âÿ àðâàä”
ìÿíàëû éóìîð âÿ ñàòèðà õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ñå÷èëèðäè...
Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðàêû èëëÿðäÿ Ìèð Úÿëàë ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ
ìöðàúèÿò åäèð, ñå÷äèéè ìþâçó-ìÿòëÿáè àéäûí åñòåòèê áàõûøëà èøëÿéèá áÿäèè
øÿêëÿ ñàëìàüà úàí àòûðäû. “Îä è÷èíäÿí ÷ûõàíëàð” (1945) ñèëñèëÿ ùåêàéÿëÿ-
ðèíäÿ ýþçëÿðè èëÿ äÿùøÿòëÿð ýþðìöø èíñàíëàð ùàããûíäà ñþùáÿò à÷ûð, îíëàðûí
ôÿäàêàðëûüûíû, àðçó âÿ ìÿãñÿäëÿðèíè èøûãëàíäûðûðäû. Äèýÿð áèð ñûðà ùåêàéÿ-
ëÿðèíäÿ èñÿ ìöùàðèáÿ ñèéàñÿòèíè ïèñëÿìÿê, õàëãëàðû çöëìÿ, ÿñàðÿòÿ, ùàãñûç-
ëûüà ãàðøû, ñöëù âÿ àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðûø èäåéàñû ÿñàñäûð. Áó
ÿñÿðëÿð è÷ÿðèñèíäÿ “Áàäàì àüàúëàðû” õöñóñè ñå÷èëèð âÿ íÿñðèìèçèí ãèéìÿòëè
íöìóíÿñè êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð. Ðåàë ôàêò, ìÿíàëû òÿôÿððöàò âÿ úàíëû
õàðàêòåð âàñèòÿñèëÿ, ìþùêÿì ñöæåòäÿ òÿáèè ÿêñ îëóíìóø ùàäèñÿ âÿ âÿçèééÿò
ÿñàñûíäà ìöñòÿìëÿêÿ ñèéàñÿòèíèí ìàùèééÿòè à÷ûëûðäû. ßäèáèí ðåàëèñò öñëó-
áóíó, òÿñâèð-òÿúÿññöì öñóëóíó ÿëâàíëàøäûðàí áèð êåéôèééÿò áóðàäà äà ýþç-
ëÿíèëèðäè. Ùÿéàò ôàêòûíûí, èúòèìàè ùàäèñÿíèí, ìÿíÿâè-ïñèõîëîæè îâãàòûí èíèêàñû,
èäåéà-áÿäèè ìÿçìóíóí òÿëÿáè èëÿ ÿëàãÿäàð ùåêàéÿäÿ èíúÿ ëèðèêà äà, êÿñêèí
ñàòèðà äà âàð; áÿçÿí àéðûëûãäà, áÿçÿí äÿ ãîâóøóã ùàëûíäà.
Òÿðáèéÿ ïðîáëåìè, ìöÿëëèì-øàýèðä-òÿëÿáÿ ìöíàñèáÿòëÿðè Ìèð Úÿëàëûí
éàðàäûúûëûüûíäà õöñóñè éåð òóòóð. Àüûëëû, íàìóñëó, ìÿðä þâëàä, ùÿãèãè âÿòÿí-
äàø áþéöòìÿê ùàããûíäà äöøöíÿí, çÿùìÿò ÷ÿêÿí, éîëëàð àõòàðàí àòà-àíàëàðû,
áàáà-íÿíÿëÿðè, ìöÿëëèì-òÿðáèéÿ÷èëÿðè ñÿíÿòêàð ìÿùàðÿòëÿ òÿñâèð åäèð, ÷îõ
âàõò îíëàðûí éàääàãàëàí ìàðàãëû ñóðÿòëÿðèíè éàðàäûðäû. Òÿðáèéÿ ìÿñÿëÿëÿ-
ðèíäÿ ÷àëûøûðäû êè, ãóðó íÿñèùÿò÷èëèéÿ óéìàñûí, ùÿéàòè ìöøàùèäÿëÿðÿ, ùÿññàñ
ìöÿëëèì-éàçû÷û äóéüó âÿ äöøöíúÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíñûí. Äèããÿòÿëàéèã óüóðó
äà î çàìàí ãàçàíûðäû êè, ãàáàãúûë ìþâãåäÿí ãÿëÿìÿ àëäûüû ÿñÿðèíäÿ ôèêèðëÿ
ùèññèí, ÿãëëÿ åìîñèéàíûí, áÿäèè òÿôÿêêöðëÿ åëìè ìöëàùèçÿíèí, éàçû÷ûëûãëà
ìöÿëëèìëèê ìÿùàðÿòèíèí âÿùäÿòèíÿ íàèë îëóðäó. Öìóìèééÿòëÿ, òÿðáèéÿ-ÿõëàã
ïðîáëåìèíÿ äàèð åëÿ ìþâçóëàð ñå÷èá, åëÿ ùàäèñÿ âÿ ñóðÿòëÿð ãÿëÿìÿ àëûðäû
êè, îíëàð îõóúóíó äöøöíäöðöá, ìÿíÿâèééàòúà ñàôëàøäûðûð, äöçýöí èñòèãàìÿò-
ëÿíäèðèð, ìÿùÿááÿò âÿ íèôðÿò äóéüóëàðû èëÿ çÿíýèíëÿøäèðèðäè. “ßñýÿð îüëó”,
7
“Óëäóç”, “Ïëîâäàí ñîíðà”, “Åë÷èëÿð ãàéûòäû”, “Íàçèê ìÿòëÿá”, “Íàõûø”,
“Âèúäàí ìöùàêèìÿñè”, “Ìöäàôèÿ âÿêèëè” âÿ ñ. áåëÿ ùåêàéÿëÿð èäè.
Èíñàí ùÿéàòû âÿ òÿáèÿòèíè ýþçÿë ýþðìÿê Ìèð Úÿëàëûí èúòèìàè-åñòåòèê
èäåàëëàðûíûí þçÿéèíè òÿøêèë åäèð, ìÿíôèëèéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ çÿðóðÿòèíè äÿ
øÿðòëÿíäèðèðäè. “Ñÿééàù õàíûì”, “Õàðèúè íàõîøëóã”, “Äèë âÿ ÿìÿë”, “Ùåéêÿë
ó÷óëàíäà”, “Ðîëà ýèðèá”, “Î éàíà áàõàí”, “Ìÿùÿááÿò, éàõóä ãÿëï ïóë”,
“Ùåñàá äîñòëàðû”, “Íå÷ÿ úöð ñàëàì âàð”, “Ìþùöð âÿ ìÿùÿááÿò” ùåêàéÿ-
ëÿðèíäÿ, àäëàðûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, ìöÿëëèôè äàùà ÷îõ ùÿéàòûí íåãàòèâ
ùàëëàðû, ìÿíôèëèê âÿ åéáÿúÿðëèéèí ìöõòÿëèô òÿçàùöðëÿðè íàðàùàò åäèð. Ìöñ-
áÿò èäåàë áåëÿ ìÿãàìëàðäà ÿñàñÿí òÿíãèäè ìöíàñèáÿò âàñèòÿñèëÿ âåðèëèðäè.
Éàçû÷ûíûí ìÿñÿëÿéÿ êîíêðåò áàõûøû, ñàòèðà âÿ éóìîðà ìöðàúèÿòè îáéåêòèí
äÿðêè, ìÿçìóí âÿ ìàùèééÿòè èëÿ öçâè øÿêèëäÿ áàüëàíûðäû. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà
ãàðøûëàøäûðìà öñóëóíäàí, áÿäèè òÿçàä âÿ çèääèééÿòëÿðäÿí ìÿùàðÿòëÿ èñòè-
ôàäÿ åäèëèðäè.
Ìèð Úÿëàëûí ìöõòÿëèô ñÿúèééÿëè ÷îõëó ùåêàéÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ðåàëèçìè
ñÿòùè îëàíëàðû äà âàð. Àììà ÿäèá ÷îõ çàìàí ÷àëûøûðäû êè, äÿðèíÿ íöôóç
åòñèí, çèääèééÿòëÿðè àðàøäûðàíäà äîëàøûã âÿ äóìàíëû òÿñâèðëÿðÿ óéìàñûí,
òÿìèç, ñàäÿ âÿ àéäûí äèëäÿ éàçñûí. Ñÿíÿòèí, éåðè ýÿëÿíäÿ èøàðÿ âÿ ñèìâîë-
ëàðëà äàíûøìàã ñÿëàùèééÿòèíè äÿ óíóòìóðäó.
Ìèð Úÿëàë óçóí÷óëóüó, ñþç÷öëöéö õîøëàìûð, éûüúàì, êîíêðåò âÿ òÿáèè
éàçûðäû. Áó, îíóí öñëóá õöñóñèééÿòè èäè. Áöòöí áóíëàðû áàøãàëàðûíà äà òþâñèéÿ
åäèð, èìêàí äöøäöêúÿ þéðÿäèð, ìöçàêèðÿ âÿ ðåäàêòÿ çàìàíû êþìÿéèíè ÿñèð-
ýÿìèðäè. Òÿñàäöôè äåéèë êè, àêàäåìèê Ìÿììÿä Àðèô Ìèð Úÿëàëûí ÿñÿðëÿðèí-
äÿí àëäûüû õîø, ýöúëö, óíóäóëìàç òÿÿññöðàòûí áàøëûúà ñÿáÿáèíè, ùÿð øåéäÿí
ÿââÿë, îíóí öñëóáóíäàêû ñÿìèìèééÿò, ñàäÿëèê âÿ òÿáèèëèêëÿ áàüëàéûð, áó
úÿùÿòè ÿí éàõøû éàçû÷ûëàðà õàñ êåéôèééÿò êèìè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèðäè.
Áó äà òÿñàäöôè äåéèë êè, Ìèð Úÿëàë ùåêàéÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ êè÷èê ìÿú-
ëèñ öçâëÿðè àðàñûíäà ìöùöì ùÿéàò ïðîáëåìèíÿ äàèð áàøëàíìûø ìöáàùèñÿ âÿ
ìöçàêèðÿëÿðè ãîúàìàí ìöÿëëèìèí äèëè èëÿ éåêóíëàøäûðûð, öðÿêäÿ îëàíëàðû
úÿñàðÿòëÿ, à÷ûã-àéäûí äåéÿ áèëìÿéè äöíéàäà ÿí áþéöê õîøáÿõòëèê ñàéûð,
ñîí äÿðÿúÿ àêòóàë ñÿñëÿíÿí äöøöíäöðöúö, ýåíèø ìÿíàëû íÿòèúÿéÿ ýÿëèðäè:
“Ìÿíúÿ áöòöí þëêÿëÿð, õàëãëàð, äþâëÿòëÿð, áàø÷ûëàð þç âÿòÿíäàøëàðûíà áó
áþéöê âÿ ÷îõ íàäèð íåìÿòè áÿõø åòñÿëÿð, äöíéàäà çöëì, êÿäÿð éîõ îëàð,
ÿäàëÿò áÿðïà îëàð, éåð öçö èøûãëàíàð, úÿííÿòÿ äþíÿð, èíñàíëàð “éöíýöëëÿøÿð”,
ýþçÿëëÿøÿð, ìÿëÿéÿ äþíÿð!
Éîõñà áó îëìàéûíúà ÿñë òÿðÿããè, êàìèë ìÿäÿíèééÿò, ùÿãèãè ñÿðáÿñòëèê
áîø ñþùáÿòäèð. Áó îëìàéûíúà áåéèíëÿðäÿí øèø, öðÿêëÿðäÿí éàðà, úèéÿðëÿðäÿí
âÿðÿì, çåùèíëÿðäÿí òöñòö-äóìàí, ãÿëáëÿðäÿí êèí-êöäóðÿò òàìàì êÿñèë-
ìÿéÿúÿê!” (“Õîøáÿõòëèê áàðÿñèíäÿ”, 1964).
8
 Ãîúàìàí ìöÿëëèì ÿñëèíäÿ Ìèð Úÿëàëûí þçö èäè. Î, ùÿìèøÿ õàëãûíû
àçàä, õîøáÿõò, ìÿäÿíè, ñàâàäëû, èíòåëëåêòóàë ñÿâèééÿëè âÿ õîø ýöçÿðàíëû
ýþðìÿê èñòÿìèø, áó íÿúèá, àëè àðçó-öìèäëÿ äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, éàçûá
éàðàòìûø, ÿëèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿìèøäèð. Òÿáèè êè, þìðöíöí àõûðûíàäÿê
àðäûúûë ìÿøüóë îëóá, áèð ñûðà êëàññèê íöìóíÿëÿðèíè éàðàòäûüû ùåêàéÿëÿðè
çÿíýèí èðñèíäÿ ìöùöì éåð òóòóð, äÿéÿðèíè, àêòóàëëûüûíû âÿ ìöàñèðëèéèíè ãî-
ðóéóá ñàõëàéûð.
Ìèð Úÿëàë ùÿì äÿ èñòåäàäëû ðîìàí÷û èäè; ãÿëÿìèíäÿí “Äèðèëÿí àäàì”
(1934-1935), “Áèð ýÿíúèí ìàíèôåñòè” (1939), “À÷ûã êèòàá” (1941), “Éàøûä-
ëàðûì” (1946-1952), “Òÿçÿ øÿùÿð” (1948-1950), “Éîëóìóç ùàéàíàäûð”
(1952-1957) êèìè ðîìàíëàð ÷ûõìûøäûð.
Àçÿðáàéúàí ðîìàíûíûí èíêèøàôûíäà, ìÿçìóí âÿ ôîðìàúà çÿíýèíëÿø-
ìÿñèíäÿ îíóí äà õèäìÿòëÿðè àç îëìàìûøäûð. Ðîìàíëàðûíäàí ö÷öíöí ìþâ-
çóñó êå÷ìèø, ö÷öíöíêö èñÿ ìöàñèð ùÿéàòäàí àëûíìûøäûð. Ìàðàãëû ñöæåò
ãóðìàã, ùàäèñÿëÿðè âÿ îáðàçëàðû òÿáèè ìÿúðàäà ãÿëÿìÿ àëìàã, ìÿòëÿáè
éûüúàì, êîíêðåò âÿ ëàêîíèê ôîðìàäà èôàäÿ åòìÿê áàúàðûüû áó ÿñÿðëÿðèí ùÿð
áèðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Ìöøàùèäÿ äÿãèãëèéè âÿ äÿðèíëèéè, ùÿéàò ùàäèñÿëÿ-
ðèíÿ éàõûíäàí áÿëÿäëèéè, èíñàí ïñèõîëîýèéàñûíû éàõøû äóéìàñû âÿ áèëìÿñè
ÿäèáèí ñÿíÿòèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí õöñóñèééÿòëÿðäÿíäè.
1941-úè èëäÿ òàìàìëàíàí, ëàêèí ìöùàðèáÿ áàøëàíäûüû ö÷öí 1944-úö
èëäÿ (“Âÿòÿí óüðóíäà”, ¹2, 3, 4-5) ÷àï îëóíàí “À÷ûã êèòàá” ìöÿëëèôèí
íèñáÿòÿí àç þéðÿíèëìèø, ìöàñèð ìþâçóëó èëê ðîìàíûäûð. ßñÿðèí ñöæåòè áèëà-
âàñèòÿ çèéàëû ìöùèòè, ìÿêòÿá ùÿéàòû èëÿ áàüëàíñà äà, î ñàùÿ èëÿ ìÿùäóäëàø-
ìûð, 30-úó èëëÿðèí ìöðÿêêÿá ùàäèñÿëÿðèíäÿí äÿ áÿùñ îëóíóð. Äþâðöí áèð
ñûðà íþãñàí âÿ ìÿíôèëèêëÿðè úÿñàðÿòëÿ à÷ûãëàíûð, “ýÿëäèéåâ÷èëèéèí” èúòèìàè
õàðàêòåðè äöðöñò ìöÿééÿíëÿøäèðèëèðäè.
Î çàìàí ùàããûíäà ìöõòÿëèô ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿíÿí ðîìàí ùÿì éöêñÿê
ãèéìÿòëÿíäèðèëäè, ùÿì äÿ êÿñêèí òÿíãèä îëóíäó. Áÿçèëÿðè îíó “ùÿãèãÿòèí
öçöíÿ äèê áàõàí ÿñÿð”, Ìèð Úÿëàëû “ÿäÿáèééàòà ùÿéàò ýÿòèðÿí éàçû÷û” àäëàí-
äûðûð, áÿçèëÿðè äÿ “À÷ûã êèòàá”à áàøãà úöð éàíàøûð, ìöÿëëèôè ùÿéàò ùÿãèãÿ-
òèíè òÿùðèô åòìÿêäÿ, âàðëûüû áèðòÿðÿôëè ãÿëÿìÿ àëìàãäà, ìöòÿðÿããè ðåàëèñò
ÿíÿíÿëÿðäÿí óçàãëàøìàãäà, çÿèô âÿ ñþíöê ÿñÿð éàçìàãäà ýöíàùëàíäûðûðäû.
Èëëÿð êå÷äè. “À÷ûã êèòàá” ùÿãèãÿòè ÿñàñÿí èíàíäûðûúû âÿ äöçýöí úàíëàí-
äûðäûüû ö÷öí éàøàäû, ÿäÿáèééàòûìûçûí òàðèõèíÿ ãöââÿòëè ðåàëèñò ÿñÿð êèìè äàõèë
îëäó. ×öíêè äîüðóäàí äà “Ìèð Úÿëàë ùÿìèí ÿñÿðèíäÿ ùÿéàòà âÿ ùÿãèãÿòÿ
ñàäèã éàçû÷û, èíñàí ïñèõîëîýèéàñûíû äÿðèíäÿí áèëÿí, îíó òÿñâèð âÿ òÿìêèíëÿ ÿêñ
åòäèðÿí, ìöàñèð âàðëûüû äÿðèí ìÿùÿááÿòëÿ ñåâÿí ñÿíÿòêàð êèìè ÷ûõûø åòìèøäè”
(Ãóëó Õÿëèëîâ). Áóðàäà ùÿéàò ùÿãèãÿòè ìÿùàðÿòëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø, âàðëûã
òàì ùàëûíäà êîíêðåò éàðàäûúûëûã ìÿãñÿäè áàõûìûíäàí èøûãëàíäûðûëìûøäû.
9
 “À÷ûã êèòàá” ñàòèðèê ðîìàí îëñà äà, ëèðèê âÿ äðàìàòèê ìÿãàìëàðû äà àç
äåéèë. Ìèð Úÿëàë ùÿéàòû ÿêñ åòäèðäèéè, ùÿéàòûí òÿçàäëàðûíû à÷äûüû, èíñàí ìöíà-
ñèáÿòëÿðèíèí êîíêðåò âÿçèééÿò âÿ øÿðàèò äàõèëèíäÿêè õàðàêòåðèíè, ýþçÿëëèê âÿ
÷èðêèíëèéèí ìàùèééÿòèíè ýþñòÿðäèéè ö÷öí ùÿìèí úÿùÿòëÿð ÷îõ âàõò ÿëàãÿëè
øÿêèëäÿ ðåàë òÿçàùöðöíö âÿ áÿäèè òÿúÿññöìöíö òàïìûøäûð.
Áèð ÷îõ ìÿíôè õöñóñèééÿòëÿð, íåãàòèâ ùàëëàð, õîøáÿõòëèéè áàøãàñûíûí
áÿäáÿõòëèéè öçÿðèíäÿ ãóðìàã åùòèðàñû Êÿðèì Ýÿëäèéåâèí ñèìàñûíäà ìÿùà-
ðÿòëÿ òÿíãèä âÿ íèôðÿò ùÿäÿôèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Îáðàçûí “... ÿçìÿñÿí ÿçèëÿ-
úÿêñÿí, àéàãëàìàñàí àéàãëàíàúàãñàí... Ýöçÿðàí, ìÿíñÿá úÿùÿííÿìèí
òÿêèíäÿ äÿ îëñà åíìÿéè áàúàð!” êèìè “ùÿéàò ôÿëñÿôÿñè” âàð êè, îíóí ùÿð
øåéÿ — âàðëûüà, àèëÿéÿ, ãàäûíà, äîñòà, éîëäàøà, èøÿ ìöíàñèáÿòè äÿ îðäàí
ãèäàëàíûð. Þçöíÿ ðàùàò ýöçÿðàí éàðàòìàã ö÷öí ùå÷ íÿäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí
òèïèí ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿò âÿ ìàùèééÿòèíè éàëàí äàíûøìàã, áþùòàí
àòìàã, ùÿäÿ-ãîðõó ýÿëìÿê, òîð ãóðìàã, ñàòãûíëûã âÿ õÿéàíÿò åòìÿê êèìè
õöñóñèééÿòëÿð òÿøêèë åäèð. Ðîìàíäà Ýÿëäèéåâèí äöøäöéö ìöùèò äÿ, îíà
ùàâàäàð ÷ûõàíëàð äà ðåàë áîéàëàðëà âåðèëèð. ßââÿëëÿð òþðÿòäèéè úèíàéÿòëÿðèí
öñòö à÷ûëàúàüûíû ýþðöá, “îõóìàã” íèééÿòè èëÿ î, ðàéîíäàí øÿùÿðÿ ãà÷ìûø,
èíñòèòóòà ýèðìèøäèð. Èíäè ÿìÿëëÿðèíè áàøãà øÿðàèòäÿ, òÿçÿ “äîñòëàð” âÿ òàíûø-
ëàð ÿùàòÿñèíäÿ äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðèð. Ýÿëäèéåâ “ìöàñèð” áöðöíúÿêëè
ðÿçèë, òÿùëöêÿëè âÿ çÿðÿðëè âàðëûãäûð. Øÿùÿðäÿ äÿ ãàëà áèëìÿéèá éåíèäÿí
“ÿêèëìÿéÿ” ÷àëûøàí, ìåøÿäÿ ãóðó ãàðàüàú êþòöéö öñòöíäÿ ÿéëÿøèá õÿéàëà
äàëàí Ýÿëäèéåâ äàõèëèíäÿ áèð ñÿñ åøèäèð: “Áèð äÿ ýþéÿðñÿéäèì”. Áó, ìÿíàëû
èøàðÿ âÿ úèääè õÿáÿðäàðëûãäû. Áó î äåìÿêäèð êè, ýÿëäèéåâëÿð ùÿëÿ þëìÿìèø-
ëÿð, “ìöíáèò” çÿìèíÿ äöøÿí êèìè èìêàí òàïûá òÿçÿäÿí “úöúÿðÿ” áèëÿðëÿð.
Áåëÿëÿðèíÿ ãàðøû àéûã-ñàéûã îëìàã ëàçûìäûð. Áó, îõóúóéà ùàçûð òÿãäèì
åäèëìèø ìöëàùèçÿ äåéèë, ùàäèñÿ âÿ âÿçèééÿòëÿðèí èíêèøàô ìÿíòèãèíäÿí òÿáèè
éîëëà ÷ûõàðûëàí, ñÿíÿòêàð ãÿëÿìè èëÿ ÿñàñëàíäûðûëàí áèð ùÿãèãÿòäèð.
Ìèð Úÿëàëûí éàðàäûúûëûüûíäà áàøëûúà òÿäãèã âÿ èíèêàñ îáéåêòè, ùÿð øåéäÿí
ÿââÿë, èíñàíäûð, îíóí ìÿíÿâè äöíéàñû, ôèêðè-ùèññè ùÿéàòû, ìöáàðèçÿ âÿ ôÿàëèé-
éÿòèäèð. Èíàíäûðûúû ñóðÿòëÿð, õàðàêòåðëÿð éàðàòìàã òÿëÿáè ñÿíÿòêàð Ìèð Úÿëàëû
äà äàèì úèääè äöøöíäöðìöø âÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà î, ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìóøäóð.
Ìöÿëëèôèí ðåàëèñò ãÿëÿìëÿ úàíëàíäûðäûüû ñóðÿòëÿð áèð-áèðèíÿ îõøàìûð, ùÿðÿ-
ñèíèí þç äàõèëè àëÿìè, ùÿéàòà þç áàõûøû, þç òÿôÿêêöð òÿðçè, îðèæèíàë õàðàêòåðè,
áó õàðàêòåðè ôÿðäèëÿøäèðÿí âÿ öìóìèëÿøäèðÿí êåéôèééÿòëÿðè âàð.
Èñòÿð ìöñáÿòèí òÿñäèãèíäÿ, îíà éîë à÷ûëìàñûíäà, èñòÿðñÿ äÿ ìÿíôèíèí
èíêàðûíäà, îíóí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà ìöÿëëèô ãàáàãúûë ìþâãåäÿí ÷ûõûø
åòìÿéÿ, äöçýöí ïðèíñèïëÿðÿ àðõàëàíìàüà ÷àëûøìûøäûð.
Ìèð Úÿëàë ÿñÿðëÿðèíäÿ ñöæåò èíêèøàôûíû ëÿíýèäÿí òÿôÿððöàòëàðäàí ãà÷-
ìàüà úÿùä åäèð, ùàäèñÿ âÿ ìÿòëÿáèí ìÿüçèíè òÿøêèë åäÿíëÿðè þí ïëàíà
10
÷ÿêèð, ôèêðè áÿäèè ìÿãñÿäÿóéüóí, áÿçÿí úèääè, áÿçÿí äÿ éóìîðèñòèê òÿðçäÿ
îõóúóéà ÷àòäûðìàüà äèããÿò éåòèðèðäè. Èñòÿéèðäè êè, éàðàòäûüû îáðàçëàðûí ôÿàëèé-
éÿòè, øÿõñè-èúòèìàè òàëåéè, ùÿéàò éîëó, äàõèëè àëÿìè, ôÿðäè ïñèõîëîýèéàñû
à÷ûëñûí; îíëàð ìöíàñèá áÿäèè úèçýè âÿ âàñèòÿëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíñèí. ßäèáèí
ÿëâàí, çÿíýèí ñÿíÿò ãàëåðåéàñûíäà éàääàãàëàí ñóðÿòëÿð àç äåéèë. Áÿáèð áÿé,
Ãÿäèð, Ãóìðó (“Äèðèëÿí àäàì”), Ìÿðäàí, Áàùàð, Ñîíà, Ùàúû Èáðàùèì Õÿëèë
(“Áèð ýÿíúèí ìàíèôåñòè”), Âàùèä, Ñàäûã êèøè, Êÿðèì Ýÿëäèéåâ, Ðöáàáÿ
(“À÷ûã êèòàá”), Êÿðèìçàäÿ, Ñÿëèì, Íÿðèìàí (“Éàøûäëàðûì”), Éóíèñ
(“Òÿçÿ øÿùÿð”), Ñàáèð, ßíòèãÿ, Áÿíäàëû (“Éîëóìóç ùàéàíàäûð”) âÿ áàøãà-
ëàðû ùÿìèí éîëëà éàðàäûëìûøäûð.
Ìèð Úÿëàëûí ÿñàñ ùåêàéÿ âÿ ðîìàíëàðû ùÿéàòè ïðîáëåìëÿð ãàëäûðàí,
ìÿíÿâè-ÿõëàãè âÿ èúòèìàè-ñîñèàë ìÿñÿëÿëÿð ÿêñ åòäèðÿí îõóíàãëû, ìÿç-
ìóíëó, òÿðáèéÿâè ÿñÿðëÿðäèð. Õàëãûìûçûí èíêèøàô éîëóíóí âÿ ìöáàðèçÿ òàðè-
õèíèí áèð ÷îõ ìÿíàëû âÿ èáðÿòëè ñÿùíÿëÿðè áóðàäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû âÿ êëàññèê áÿäèè èðñèí áèð ÷îõ ãàáàãúûë, ðåàëèñò
ÿíÿíÿëÿðèíèí Ìèð Úÿëàë éàðàäûúûëûüûíäà éåíè ìÿçìóí âÿ ôîðìàäà éàøà-
ìàñû, èíêèøàô åòìÿñè òÿñàäöôè äåéèë. ×öíêè Ìèð Úÿëàë èðñäÿí ôàéäàëàíàðêÿí
ìÿñÿëÿéÿ ùå÷ âàõò ôîðìàë éàíàøìàìûø, çàùèðè òÿñèðÿ ãàïûëìàìûø, ùÿãèãè
ñÿíÿòÿ ìÿõñóñ éîë òóòìóø, îðèæèíàë éàçû÷û êèìè ùÿðÿêÿò åòìèøäèð. Îðèæèíàëëûã
êöëë ùàëûíäà þçöíö ùÿìèí ÿñÿðëÿðèí èäåéà-áÿäèè êåéôèééÿòëÿðèíäÿ, ùàäèñÿëÿðÿ
ñàüëàì ìöÿëëèô áàõûøûíäà, îáéåêòèâ ãèéìÿò âÿ òÿñâèðëÿðäÿ ýþñòÿðìèøäèð.
Õàëã éàðàäûúûëûüû èëÿ úàíëû âÿ ãûðûëìàç ÿëàãÿ ÿäÿáè ÿñÿðèí éàøàìàã
ùöãóãóíó òÿìèí åäÿí ìöùöì øÿðòëÿðäÿíäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿð áèð äþâðöí
ñþç óñòàëàðû ìÿãñÿäëÿðèíÿ ìöâàôèã òÿðçäÿ, ìöõòÿëèô þë÷ö-øÿêèëäÿ ùÿìèí
çÿíýèí õÿçèíÿäÿí èñòèôàäÿ åäèá ýþçÿë ÿñÿðëÿð éàðàòìàüà ÷àëûøìûøëàð. Ôîëê-
ëîðäàí èñòèôàäÿíèí âàñèòÿ âÿ éîëëàðû èñÿ ìöõòÿëèôäèð. Éàçû÷û ôîëêëîðäàí
ìþâçó, ñöæåò, ìîòèâ äÿ ýþòöðÿ áèëÿð, ÿñÿðèíäÿ ìÿñÿë, àòàëàð ñþçö, áàéàòû âÿ
ñàèð íöìóíÿëÿð äÿ èøëÿäÿ áèëÿð. Ëàêèí áó íöìóíÿëÿðèí èøëÿäèëìÿñè ùÿëÿ þç-
þçëöéöíäÿ ùöíÿð ñàéûëìàìàëûäûð. Ñþç ñÿíÿò âÿ ñÿíÿòêàð ùàããûíäà ýåòäèéè
ö÷öí ìÿñÿëÿ øèôàùè ÿäÿáèééàòäàí àëûíìûø íöìóíÿëÿðèí ñàéûíäà, ìöõòÿëèô-
ëèéèíäÿ, áîëëóüóíäà äåéèë, îíëàðäàí ùàðàäà, íåúÿ, íÿ ìÿãñÿäëÿ èñòèôàäÿ
åòìÿêäÿ, ùàäèñÿíèí ìàùèééÿòèíè à÷ìàã ö÷öí îíëàðû òóòàðëû áÿäèè âàñèòÿéÿ
÷åâèðìÿêäÿ, ìÿòëÿáèí öçÿðèíÿ èøûã ñàëûá öìóìèëÿøäèðèúè íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã
âÿ éåêóí âóðìàãäà îíëàðà ÿñàñëàíìàüû áàúàðìàãäàäûð. ßëàãÿ-ôàéäàëàíìà
þçöíö éàëíûç àéðû-àéðû ôîëêëîð “öíñöðëÿðè”íèí, íöìóíÿëÿðèíèí, âàñèòÿëÿðè-
íèí èøëÿäèëìÿñèíäÿ, îíëàðäàí áÿçÿí îëäóüó êèìè, áÿçÿí äÿ äÿéèøäèðèëìèø
øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíäÿ äåéèë, ñþçöí ýåíèø ìÿíàñûíäà, éàðàäûúûëûüûí
öìóìè ðóù âÿ ìàùèééÿòèíäÿ ýþñòÿðìÿëèäèð. ßñàñ ìÿñÿëÿ øèôàùè õàëã
11
ÿäÿáèééàòûíûí, åëÿúÿ äÿ êëàññèê ÿäÿáèééàòûí èíúÿëèêëÿðèíÿ, çÿíýèíëèêëÿðèíÿ,
ìÿíà ýþçÿëëèêëÿðèíÿ, äÿðèíäÿí áÿëÿä îëóá, îíó áÿäèè éàðàäûúûëûüûí èíêèøàô,
þéðÿíìÿ âÿ ôàéäàëàíìà ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâèðÿ áèëìÿêäèð. Ùÿìèí
ãàéíàãëàðäàí ãèäàëàíûá ìèëëè çÿìèí öçÿðèíäÿ “áÿðÿêÿòëè” ÿäÿáè ìÿùñóë
éåòèðìÿêäèð. ßäÿáè ìèðàñà éàõøû áÿëÿä îëìàã âÿ îíäàí éàðàäûúû áÿùðÿëÿí-
ìÿê ñÿíÿòêàðûí ìÿíÿâè äöíéàñûíû, áÿäèè òÿõÿééöë âÿ ôÿðäè öñëóáóíó çÿí-
ýèíëÿøäèðèð, ÿñÿðèíÿ ìèëëè-èúòèìàè êåéôèééÿòëÿð ýÿòèðèð, úàíëûëûã, êîëîðèò âÿ
õÿëãèëèê ðóùó àøûëàéûð.
Ìèð Úÿëàë äà ÿäÿáè ìèðàñäàí ùÿìèí ñàüëàì âÿ äöçýöí éàðàäûúûëûã
ïðèíñèïè, ÿäÿáè-åñòåòèê ìåéàð ÿñàñûíäà èñòèôàäÿ åòìÿéÿ, çÿíýèí õÿçèíÿ èëÿ
ÿëàãÿñèíè ãöââÿòëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Ìÿíà çÿíýèíëèéè, ôèêèð äîëüóí-
ëóüó âÿ èôàäÿ ýþçÿëëèéè èëÿ ñå÷èëÿí àòàëàð ñþçö âÿ ìÿñÿëëÿð éàçû÷ûéà ùÿì äÿ
ñþçÿ ãÿíàÿò åòìÿéè, àéäûí, éûüúàì, ñÿëèñ âÿ îáðàçëû éàçìàüû þéðÿäèð.
Öìóìèééÿòëÿ, ôîëêëîðäàí, õöñóñÿí, îíóí áó “àôîðèñòèê òÿôÿêêöð” íþâöí-
äÿí Ìèð Úÿëàë äà ÷îõ øåé þéðÿíèá ôàéäàëàíìûøäûð. Áèð ÷îõ àòàëàð ñþçö âÿ
ìÿñÿëëÿð ÿäèáèí áÿçè ÿñÿðëÿðèíèí áèð íþâ èäåéà þçÿéèíè òÿøêèë åäèð. Ìÿñÿ-
ëÿí, “Îüóë” ùåêàéÿñèíäÿ “Êþëýÿäÿ áèòÿí àüàúûí êþëýÿñè îëìàç” êÿëàìû
åïèãðàô êèìè ýþòöðöëöá, ùÿð êÿñèí þç çÿùìÿòè, ãàáèëèééÿòè ñàéÿñèíäÿ óúàë-
ìàñû, ùþðìÿò âÿ øþùðÿò ãàçàíìàñû, õàëã âÿ úÿìèééÿò ö÷öí ôàéäàëû îëìàñû
ôèêðè ÿêñ åòäèðèëèð. “Éàëàí àéàã òóòàð, éåðèìÿç” àôîðèçìè “Éàëàí éåðèìÿç”
ùåêàéÿñèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. “Èáðÿòëè ñþçëÿð” ñèëñèëÿ-
ñèíäÿí “Ïóë òàïìûøäûì” ùåêàéÿñèíèí ÿñàñûíäà “Ùàðàì ïóë åâ äàüûäàð”,
“Õàòàëû àäàì”äà èñÿ “×àüûðûëàí éåðÿ àð åëÿìÿ, ÷àüðûëìàéàí éåðè äàð
åëÿìÿ” ùèêìÿòè äàéàíûð âÿ ñ.
Ãåéä åäÿê êè, ñÿíÿòêàðûí ôîëêëîðäàí ôàéäàëàíìà èìêàíëàðû, âàñèòÿ âÿ
öñóëëàðû ýåíèø, ìöõòÿëèô îëäóüóíäàí áó, õöñóñè òÿäãèãàòà ìþùòàú áèð
ìÿñÿëÿäèð.
Éàðàäûúûëûüûíûí äèýÿð àïàðûúû ãîëóíó åëìè âÿ òÿíãèäè ôÿàëèééÿòè òÿøêèë
åäèð. Î, áó ñàùÿäÿ äÿ ùå÷ êÿñÿ áÿíçÿìÿéÿí öñëóáó èëÿ ñå÷èëìèø, þçöíÿëà-
éèã þíÿìëè éåð âÿ ìþâãå òóòìóøäóð. Êëàññèê èðñèí, õöñóñÿí Ôöçóëè ñÿíÿòè
âÿ ñÿíÿòêàðëûüûíûí àðàøäûðûëìàñû, ùàáåëÿ ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû âÿ
ÿäÿáè ìÿêòÿáëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ÿäèáè õöñóñè ìàðàãëàíäûðûðäû. “Ôöçóëèíèí
ïîåòèê õöñóñèééÿòëÿðè” (1940) éûüúàì ÿñÿðè èëÿ î, áþéöê øàèðèí ñÿíÿòêàðëûã
ùöíÿðèíè òÿùëèë åòìÿê, äèë-öñëóá âàñèòÿëÿðèíè àéäûíëàøäûðìàã âÿçèôÿñèíè
ãàðøûñûíà ãîéäó, Àçÿðáàéúàí ôèëîëîýèéàñûíäà éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèø
“èëê ìöùöì àääûì” àòäû. “Ôöçóëè ñÿíÿòêàðëûüû” (1958) êèòàáû èñÿ àëèìèí
èéèðìè èëëèê òÿäãèãàòûíûí éåêóíó, ýÿðýèí ÿìÿéèíèí âÿ ñÿìÿðÿëè àõòàðûøëàðû-
íûí íÿòèúÿñè èäè.
12
 Ñþç éîõ êè, àëèì çÿíýèí ÿäÿáèééàòûìûçûí ìöõòÿëèô äþâðëÿðè, ìöùöì
ùàäèñÿëÿðè, ìàðàãëû ñèìàëàðû ùàããûíäà àç éàçìàìûøäûð. Àììà î, äàùà ÷îõ
ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè ìöòÿõÿññèñè ñàéûëûðäû. ×öíêè
ùÿìèí äþâðöí ÿäÿáè-ìÿäÿíè ùÿéàòûíû áöòþâëöêäÿ òÿíãèä åòìÿê, ÿäÿáè-
èúòèìàè ïðîñåñèí âàúèá ìÿñÿëÿëÿðèíè, àéðû-àéðû éàçû÷ûëàðûí éàðàäûúûëûã õöñó-
ñèééÿòëÿðèíè àðàøäûðûá þéðÿíìÿê ñàùÿñèíäÿ ÷îõ ñÿìÿðÿëè èøëÿìèøäèð. Îíóí
áó áàõûìäàí ñÿúèééÿâè âÿ ÿùÿìèééÿòëè îëàí “Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè ìÿêòÿá-
ëÿð”è éåíè ÿäÿáèééàòøöíàñëàð íÿñëèíèí éåòèøìÿñèíäÿ äÿ àç ðîë îéíàìàìûøäûð.
Ìèð Úÿëàë åéíè çàìàíäà ìöàñèð ÿäÿáè-íÿçÿðè, åëìè-òÿíãèäè ôèêðèìèçèí
èíêèøàôûíà öðÿêäÿí úàí éàíäûðàí ýöúëö ãÿëÿì âÿ àüûëëû òÿôÿêêöð ñàùèáè èäè.
Î, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí 70-úè èëëÿðÿäÿê êå÷äèéè éîëà, ñÿíÿòêàðëûã,
ðåàëèçì âÿ õÿëãèëèê àõòàðûøëàðûíà, ÿäÿáè ïðîñåñèí ìÿíçÿðÿñèíÿ, æàíðëàðûí
âÿçèééÿò âÿ èìêàíëàðûíà äàèð ìÿçìóíëó ÷ûõûøëàð åäèð, ìÿãàëÿëÿð éàçûð,
òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûðäû.
Çÿíýèí ÿäÿáè-ìÿäÿíè èðñèíèí áèð ùèññÿñè — 1939-1970-úè èëëÿðÿ àèä
áÿçè ìÿãàëÿëÿðè “Êëàññèêëÿð âÿ ìöàñèðëÿð” (1973) êèòàáûíäà òîïëàíìûøäûð.
Êèòàá ìöÿëëèôèí àõòàðûø ùÿâÿñè, åëìè òÿôÿêêöðö, òÿäãèã-òÿùëèë ãàáèëèééÿòè
ùàããûíäà àéäûí âÿ úàíëû òÿñÿââöð îéàäûð.
Ìèð Úÿëàë Ñ.Âóðüóí, Ì.Ñ.Îðäóáàäè, Ìèðçÿ Úÿëèë, ß.Ùàãâåðäèéåâ,
Ñ.Ðöñòÿì, ß.Ìÿììÿäõàíëû, ß.Úÿìèë, È.ßôÿíäèéåâ âÿ áàøãàëàðû ùàããûíäà
éàçäûüû ìÿãàëÿëÿðäÿ éåíè ñþç äåìèø, ñÿíÿòêàðëûã ñèðëÿðè êÿøô åòìèø, äÿéÿðëè
ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèøäèð.
Ô.Ì.Äîñòîéåâñêèíèí ìÿøùóð áèð êÿëàìû âàð: “Áèç ùàìûìûç Ãîãîëóí
“Øèíåë”èíäÿí ÷ûõìûøûã”. Ìèð Úÿëàë äà ìöàñèð íàñèðëÿðèìèçè íÿçÿðäÿ òóòà-
ðàã, “Áèç ùàìûìûç Ìèðçÿ Úÿëèëèí “Ïî÷ò ãóòóñó”íäàí ÷ûõìûøûã” äåéèðäè.
Áó, áèð àôîðèçì êèìè ñÿñëÿíèð âÿ ÿäèá îíó òåç-òåç òÿêðàð åòìÿéè õîøëàéûðäû.
Î, Ìèðçÿ Úÿëèëè þçöíÿ óñòàä ñàéûð, éàðàäûúûëûüûíû ùàìûäàí éàõøû äóéóð,
ñåâèð, òÿäãèã åäèð âÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèðäè.
Ùÿãèãÿò íàìèíÿ îíó äà ãåéä åäÿê êè, áèð ÷îõ éàçû÷ûëàðûìûç Ìèð Úÿëàëûí
ñÿððàñò ãÿëÿìè, õåéèðõàù âÿ îáéåêòèâ òÿùëèëè íÿòèúÿñèíäÿ äàùà äà ïîïóëéàð-
ëàøìûø, ùÿòòà áÿçè áàøàáÿëà òÿíãèä÷èëÿðäÿí ìöäàôèÿ îëóíà áèëìèøëÿð. Îíóí
áÿçÿí êè÷èê áèð ðåïëèêàñû, òóòàðëû áèð ìöãàéèñÿñè, îáðàçëû áèð úöìëÿñè òÿäãèã
îáéåêòèíèí ìöùöì áèð úÿùÿòèíè, éàðàäûúûëûã õöñóñèééÿòèíè äöðöñò ìöÿé-
éÿíëÿøäèðìÿéÿ êþìÿê åäèðäè: Ôèëàí éàçû÷û ùÿéàòäàí, ôèëàí èñÿ êèòàáäàí
ýÿëìèøäèð; ßùìÿä Úÿìèë àç éàçûð, ôÿãÿò ñàç éàçûð; ß.Ìÿììÿäõàíëû þçö-
íöí ìÿùàðÿòëè ãÿëÿìè èëÿ áÿçÿí àç àüëàáàòàí âàãèÿëÿðÿ áåëÿ îõóúóíó
èíàíäûðà áèëèð âÿ ñ. âÿ è.à.
13
 Ìèð Úÿëàëûí ìöùöì áèð õèäìÿòè äÿ ÿäÿáèééàò òàðèõè âÿ äÿðñëèêëÿðèíèí
éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëûäûð. Î, “Ìöõòÿñÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè”íèí
(2-úè úèëä), “Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè”íèí (2-úè úèëä), “ÕÕ ÿñð Àçÿð-
áàéúàí ÿäÿáèééàòû” âÿ “ßäÿáèééàòøöíàñëûüûí ÿñàñëàðû” êèòàáëàðûíûí ÿñàñ
ìöÿëëèôëÿðèíäÿí, éàðàäûúû âÿ òÿøêèëàò÷ûëàðûíäàí áèðèäèð. Ðóñ ÿäÿáèééàòûíûí
áþéöê ñèìàëàðû ùàããûíäà äà àëèìèí äÿéÿðëè ôèêèðëÿðè âàðäûð.
Òÿâàçþêàðëûüû ýþçëÿìÿéÿí, åëìè åòèêàäàí êÿíàðà ÷ûõàðàã ëîâüàëàíàí
òÿëÿáÿëÿðÿ Ìèð Úÿëàë èáðÿòëè âÿ ôàéäàëû òþâñèéÿëÿð äÿ åäèðäè: — Áÿçè úàâàíëàð
áèð ÿñÿð éàçìàüà, áèð òÿäãèãàò àïàðìàüà áàøëàéàí êèìè ñèíÿñèíè èðÿëè âåðÿðÿê
äåéèð: — Áó åëì ñàùÿñè ìÿíäÿí áàøëàíûð, îíóí èëê òÿìÿëèíè ìÿí ãîéóðàì.
Áó, ÷îõ ïèñ õàñèééÿòäèð. Ãàðäàø, áèðäÿôÿëèê áèëèí êè, ùå÷ íÿ ñèçäÿí, íÿ äÿ
ìÿíäÿí áàøëàíûð. ßäÿáèééàòøöíàñëûüûí ùàíñû ñàùÿñèíè ýþòöðñÿíèç, ýþðÿðñè-
íèç êè, áèçäÿí ÿââÿë éàøàìûø êèøèëÿð ùÿð øåéè äåìèøëÿð, òÿäãèã åòìèøëÿð, áè-
çèìêè îëñà-îëñà öììàíà áèð äàìëà ÿëàâÿäèð. Ìÿñÿëÿí, åëÿ Àðèñòîòåëè õàòûð-
ëàéûí. ßäÿáèééàò íÿçÿðèééÿñè ñàùÿñèíäÿ îíóí äåäèêëÿðèíÿ áèð íå÷ÿ ÿñðëÿð
ÿðçèíäÿ áÿøÿðèééÿò ÷îõìó ÿëàâÿ åòìèøäèð? ßëáÿòòÿ, éîõ!
Ìèð Úÿëàë çÿíýèí èðñ ãîéóá ýåòäè. Åëÿ áèð èðñ êè, þéðÿíìÿëè, íöìóíÿ
ýþòöðìÿëè, äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðìÿëè úÿùÿòëÿðè ÷îõäóð. Åëÿ áèð èðñ êè, îíäà
äÿðèí ðåàëèçì ýöúöíÿ ìàëèê ñîñèàë êÿñÿðëè áÿäèè íöìóíÿëÿð, êëàññèê âÿ
ìöàñèð ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿðÿ, ÿäÿáèééàò òàðèõè âÿ íÿçÿðèééÿñèíÿ äàèð ìàðàãëû
òÿäãèãëÿð, ìÿãàëÿëÿð, ôèêèðëÿð ìþâúóääóð. Áöòöí áóíëàð òÿñäèã åäèð êè, Ìèð
Úÿëàë çÿíýèí ìèðàñëû éàðàäûúû øÿõñèééÿò êèìè ìèëëè ÿäÿáèééàòûìûç, åëì âÿ
ìÿäÿíèééÿòèìèç òàðèõèíäÿ éàøàìàüà ëàéèãäèð. Î, àä âÿ øþùðÿò àðäûíúà ãà÷-
ìàäû. Õàëãûíà õèäìÿò èäåàëûíà àðõàëàíàðàã òÿáèÿòèíÿ óéüóí ñàäÿëèê âÿ
òÿìêèíëÿ èøëÿäè, éàçûá éàðàòäû âÿ õàòèðÿëÿðäÿ ÿáÿäèëÿøäè.

Éàãóá Èñìàéûëîâ

14
 ÙßÊÈÌ ÚÈÍÀÉßÒÎÂ

Ýÿíú òÿëÿáÿ Ðàìàçàí ßëèçàäÿ ñÿùèééÿ øþáÿñèíäÿ ÿðèçÿñèíÿ äÿð-

êÿíàð ãîéäóðóá, òÿëÿñèê ìöàëèúÿõàíàéà éîëëàíäû, ãûðìûçû ìöðÿêêÿáëÿ
âÿ õûðäà õÿòëÿ éàçûëìûø äÿðêÿíàð áó ìÿçìóíäà èäè: “Òÿúèëè òèááè éàðäûì
ýþñòÿðìÿëè!”.
Ðàìàçàí àòàñûíûí áàøûíà ýÿëÿí áÿäáÿõò ùàäèñÿäÿí òÿøâèøÿ äöø-
ìöøäö. Àòàñûç ãàëàúàüûíû òÿñÿââöð åòäèêúÿ áåéíèíÿ áèð àüðû äîëóðäó.
Þçöíÿ öìèä âåðÿðÿê äåéèðäè: “Àòàìûí éàðàñû áèð î ãÿäÿð ãîðõóëó äåéèë.
Èíäèêè ùÿêèìëÿð þëöíö äèðèëäèðëÿð. Àòàì ö÷öí íèéÿ ãîðõóðàì? Êëèíèêà-
äàí áó ñààò áèð ùÿêèì àëàðàì, òÿúèëè ìöàëèúÿñèíÿ áàøëàðàì”.
Ðàìàçàí áó êèìè ôèêèðëÿðëÿ êëèíèêàíûí ãàïûñûíäàí è÷ÿðè ýèðäè. Áèð
òÿðÿôäÿ ãàäûíëàð äóðìóøäó. Áóíëàðûí äóðóø âÿ áàõûøëàðûíäàí õÿñòÿëèê
éàüûðäû. ×îõóíóí ãóúàüûíäà àçàðëû óøàüû âàðäû. Êèìèíèí áàøû, öçö âÿ
àéàüû ñàðûãëû èäè.
Ðàìàçàí øàïêàñûíûí ýöíëöéöíö ãàëäûðäû, ÿòðàôà áàõà-áàõà ìöäèðèí
îòàüûíû òàïäû. Îíóí èøè ðàéîí ùÿêèìèíÿ àèääèðñÿ äÿ, ñÿùèééÿ øþáÿñèíèí
òÿêèäèíè ìöäèðÿ ñþéëÿìÿéè éåðñèç ýþðìÿäè.
Ìöäèð Ðàìàçàíû ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàäû. Îíóí àòàñûíûí áàøûíà ýÿëÿí
ãÿçàíûí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó äèíëÿäè. Ñîíðà îíó áèð òèáá áàúûñûíà
ãîøóá, ðàéîí ùÿêèìèíèí éàíûíà ýþíäÿðäè.
Ðàìàçàíëà òèáá áàúûñû ìöàëèúÿõàíàíûí ÷è÷ÿêëè âÿ àüàúëû ùÿéÿòèíÿ
÷ûõäûëàð, áèð àë÷àã ïèëëÿêÿíäÿí ãàëõäûëàð. Áàëàúà îòàüà ýèðäèëÿð. Èêè
íÿôÿð àü äþøëöêëö ýÿíú ãûç íþìðÿ ö÷öí êàüûç äîüðàéûðäû. Ñòîëóí äàëûí-
äà êþê, îðòàáîéëó, àëíûíûí ãûðûøëàðû óçàãäàí ýþðöíÿí áèð ùÿêèì îòóð-
ìóøäó. Ìöÿééÿí áèð èøè éîõäó. Éàëíûç êàüûç äîüðàéàí ãûçëàðëà ñþùáÿò
åäèðäè. Ùÿðäÿíáèð ñþéëÿäèéè ìÿçÿëè ñþçëÿðäÿí ãûçëàð øàããûëäàéûá ýöëöð,
ùÿêèì äÿ þç ìöâÿôôÿãèééÿòèíäÿí à÷ûëûðäû.
Ðàìàçàí ýþçöíö ñòîëóí öçÿðèíäÿêè ñèéàùûéà äèêèá, ùÿêèìè ýþçëÿäè,
ùÿêèì Úèíàéÿòîâ þç èøèíäÿ èäè. Ãûçëàðäàí áèðèñè Ðàìàçàíà áàõàðàã,
ùÿêèìÿ íÿ èñÿ äåäè. Ùÿêèì íàøû áèð èôàäÿ èëÿ:
— Íÿ èñòÿéèðñÿí, áàëàì? — äåéÿ ñîðóøäó.
Ðàìàçàí ÿëèíäÿêè êàüûçû ýþñòÿðÿðÿê, èçàù åòäè:
17
 — “Éåðåâàíëûëàð” êö÷ÿñèíäÿ îëóðóã. Àòàì êàíêàíäûð. Ãóéóäà èøëÿð-
êÿí éóõàðûäàí äöøÿí äàø ÷èéíèíè éàðàëàìûøäûð. Áÿðê õÿñòÿäèð. Áóðàéà
ýÿòèðìÿê ìöìêöí îëìàäû. Òÿúèëè êþìÿê ëàçûìäûð.
Ùÿêèì Úèíàéÿòîâ ùÿâÿññèç áèð ùàëäà ÿââÿëúÿ Ðàìàçàíûí ñÿùèééÿ
øþáÿñèíÿ éàçäûüû ÿðèçÿíè îõóäó. Ñîíðà ñÿùèééÿ øþáÿñèíèí äÿðêÿíàðûíû
ýþçäÿí êå÷èðòäè. Ãûçëàðäàí áèðèñè íàç ñàòà-ñàòà ùÿêèìÿ áèð øåé àíëàò-
ìàüà áàøëàäû. Ðàìàçàí òÿëÿñèðäè. Ùÿêèì èñÿ ùÿëÿ éåðèíäÿí ãûìûëäàí-
ìàã èñòÿìèðäè. Íÿùàéÿò, ãûç ñþçöíö áèòèðäè. Ùÿêèì áàøûíû ãàøûéàðàã
ýöëäö, ãûçëàð äà ýöëöøäö. Ðàìàçàí ùÿêèìèí äèããÿòèíè ñÿùèééÿ øþáÿñè-
íèí éàçäûüû “òÿúèëè” êÿëìÿñèíÿ úÿëá åòìÿê èñòÿäè:
— Ñÿùèééÿ øþáÿñèíäÿ îíó ÷îõ òÿúèëè éàçäûëàð. Òÿëÿñèê ýÿëäèì. Òåç
êþìÿê åòìÿñÿíèç, ñîíðàñû ãîðõóëó îëàúàã, àòàìûí ùàëû àüûðäûð.
Ùÿêèì Úèíàéÿòîâ ùàãã-ùåñàá äÿôòÿð÷ÿñèíè èñòÿäè. Ðàìàçàí òåç
òÿãäèì åòäè. Ùÿêèì éåíÿ òÿëÿñìÿäÿí, ãûçëàð èëÿ ìàçàãëàøà-ìàçàãëàøà
èêè-ö÷ äÿôÿ ùàãã-ùåñàá äÿôòÿð÷ÿñèíè áàøäàí-àéàüà âàðàãëàäû. Ñîíðà áèð
ïàïèðîñ éàíäûðäû. ßëèíÿ áèð êàüûç àëäû. Ñîðóøìàüà áàøëàäû.
— Àäûíûç? Ôàìèëèéàíûç? Êö÷ÿíèç?
Ðàìàçàí áèòìÿê áèëìÿéÿí úàíñûõûúû ñóàëëàðûí ùàìûñûíà úàâàá âåðäè.
Ùÿêèì áó èøè áèòèðäèêäÿí ñîíðà êàìàëè-ñÿëèãÿ èëÿ ñó÷ÿêÿíè àëäû, éàçäûüû
ñóàë âÿðÿãèíè ãóðóòäó, àüûð áèð èøäÿí ãóðòàðìûø êèìè ýåíèø áèð íÿôÿñ
àëäû, ñòóëà ñþéêÿíäè. Ãîëëàðûíû áîéíóíà ÷àòàðàã, áÿðê ýÿðíÿøäè. Ñòóëóí
úûðûëòûñûíà ãàäûíëàð äà ýöëöøäöëÿð. Î, ñàõòà áèð úèääèééÿò ýþñòÿðÿðÿê,
éóìðóüóíó ñòîëà âóðäó, îíëàðà àúûãëàíäû. Òÿêðàð ýöëöøìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Ðàìàçàí úÿñàðÿòëÿ äåäè:
— Éîëäàø ùÿêèì, òÿëÿñìÿê ëàçûìäûð.
— Ñèç ýåäèí, õàòèðúÿì îëóí, ìÿí àäàì ýþíäÿðÿðÿì. Ðàìàçàí ñûõûëäû.
Àòàñûíà òÿúèëè éàðäûì ëàçûìäû. Î, ùÿêèìñèç ãàéûäà áèëìÿéÿúÿêäè. Áó
ôèêðèíè àíëàòäû, Úèíàéÿòîâ ÷ÿêäèéè ïàïèðîñó êöë ãàáûíäà ñþíäöðÿðÿê
ñîðóøäó.
— Éåðåâàíëûëàð êö÷ÿñè ùàðàäàäûð?
Àéàüà ãàëõûá, äèâàðäàí àñûëàí ïëàíûí ãàáàüûíà ýåòäè, àðàìàüà áàø-
ëàäû. Ðàìàçàí îíà êþìÿê åäèá, êö÷ÿñèíè îíà ýþñòÿðäè.
Ùÿêèì:
— Áóðà ÷îõ óçàãäûð, — äåäè, — ïèéàäà íåúÿ ýåòìÿê îëàð?
Ðàìàçàí ÿñÿáèëÿøäè:
— Ùÿêèì éîëäàø, òÿëÿñìÿê ëàçûìäûð! Ñèç ýåòìÿéÿúÿêñèíèçñÿ, ìÿí
áàøãà áèð ùÿêèì èñòÿéèì?
18
 Úèíàéÿòîâ àéàüà ãàëõäû. Òÿêðàð îòóðàðàã, öçöíö ãûçëàðäàí áèðèñèíÿ
òóòäó, îíó î áèðèñè îòàãäàí áàøãà áèð ùÿêèì ÷àüûðìàüà ýþíäÿðäè. Áó
èêèíúè ùÿêèìèí ýÿëèá ÷ûõìàñû éàðûì ñààò ÷ÿêäè. Úèíàéÿòîâ ÿââÿëúÿ
áàøãà áèð èø ùàããûíäà äàíûøäû. Ñîíðà îíó Ðàìàçàíûí àòàñûíà áàõìàüà
ýþíäÿðìÿê èñòÿäè. Î èñÿ ýåòìÿê èñòÿìèðäè. Àõûðäà Úèíàéÿòîâ þçö ýåò-
ìÿëè îëäó. Î îòàãäàí ÷ûõûíúà Ðàìàçàí èêè äÿôÿ êëèíèêàíûí áàéûð ãàïû-
ñûíäàí ÷ûõûá, òÿêðàð ýåðè ãàéûòäû. Ùÿêèì ÷îõ íàç èëÿ éåðèéèðäè, àüûð
àääûìëàðû èëÿ Ðàìàçàíû ÿñÿáèëÿøäèðèðäè. Ðàìàçàí íÿ ãÿäÿð òÿëÿñèðäèñÿ
Úèíàéÿòîâ áèð î ãÿäÿð àüûð òÿðïÿíèðäè, þç âÿçèééÿòèíè äÿéèøìèðäè,
áÿçÿí èëê äÿôÿ ýþðöðìöø êèìè ìàüàçàëàðûí âèòðèíëÿðèíÿ òàìàøà åòìÿéè
äÿ óíóòìóðäó. Åùòèìàë ùÿêèì þç éåðèøèíäÿ ùèôçè-ñÿùùÿ ãàéäàëàðûíà
ðèàéÿò åòìÿê èñòÿéèðäè.
Íÿùàéÿò, ýÿëèá, ãàïûäà îí äÿãèãÿäÿí áÿðè ýþçëÿìÿêäÿ îëàí Ðàìà-
çàíà éåòèøäè. Õÿñòÿíèí áàøû öñòöíÿ ýÿëäè. Éîðüàí àëòûíäàí èøûëäàéàí çÿèô
âÿ áàòûã ýþçëÿðÿ áàõäû, “Ùàðàí àüðûéûð, íèéÿ éàòìûñàí?” — äåéÿ áèð íå÷ÿ
ìÿëóì ñóàë âåðäè. Õÿñòÿíèí èñòèëèéèíè þë÷ìÿê, òÿíÿôôöñöíö, öðÿê ôÿàëèé-
éÿòèíè éîõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ òåðìîìåòðè, òðóáêàñûíû àõòàðäû. Êîñòéóì,
øàëâàð úèáëÿðèíè áèð-áèð éîõëàäû, òàïà áèëìÿäè.
— Âàé ñÿíè... — äåéÿ òÿÿññöôëÿíäè. Þç ùàôèçÿñèçëèéèíè ñþéäö. Óíóò-
äóüó øåéëÿðè ýÿòèðìÿê ö÷öí òÿêðàð àüûð àääûìëàðëà ìöàëèúÿõàíàéà òÿðÿô
ùÿðÿêÿò åòäè.
1930

ÈÑÒÈÔÀÄß

— Éîë÷ó, îðàäàí ìöÿëëèìÿíè ñÿñëÿ, áèð àç ñþùáÿò åëèéÿê...

Èäðèñ áóíó äåéÿíäÿ, ìÿí ùÿì ñåâèíäèì, ùÿì äÿ íàðàçû ãàëäûì.
Ñåâèíäèì, îíà ýþðÿ êè, áèëèêëè, ìÿëóìàòëû àäàìëàð èëÿ ùÿìñþùáÿò îëìàã
àäàìûí ìÿëóìàòûíû àðòûðàð. Áåëÿ àäàìëàðäàí ÷îõ èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð.
Íàðàçû ãàëäûì îíà ýþðÿ êè, éàçûí ýöíöíäÿ, èñòèðàùÿòÿ ÷ûõäûüûìûç éåðäÿ
íÿ èñòèôàäÿáàçëûãäûð.
Ìöÿëëèìÿ òÿáèèééàò÷û èäè, àëè òÿùñèëè âàðäû. Þç-þçöìÿ äåäèì:
“Éÿãèí éåíÿ òÿáèèééàò åëìèíäÿí äàíûøàúàã, ñÿùÿð-ñÿùÿð ñöðöíÿíëÿðè,
ôÿãÿðÿëèëÿðè, ìÿìÿëèëÿðè âÿ ãÿëñÿìÿëèëÿðè éûüûá öñòöìöçÿ òþêÿúÿê”.
19
 Ìöÿëëèìÿ ýÿëäè. Íàðûíúû èïÿê ïàëòàð ýåéèíìèøäè. Ãàïûäàí ýèðÿí êèìè
èøûãëû áèð äàëüà äóéäóì. Äåéÿñÿí îòàüû áÿçÿäèëÿð, ùÿð øåé ìÿíÿ çÿðèô,
ýþçÿë âÿ ñåâèìëè ýþðöíäö. Äîäàãàëòû ñàëàì âåðèá, êðåñëîéà ÿéëÿøäè.
Ïàõûëëûãäàíìû, íÿçàêÿòñèçëèêäÿíìè, íÿäÿíñÿ éîëäàøëàðûì ìÿíè
ìöÿëëèìÿ èëÿ òàíûø åòìÿäèëÿð. Îíñóç äà óòàíúàãëûã ìÿíè áîüóðäó. Èëê
äÿôÿ èäè êè, áåëÿ áèð ãàäûíëà ãàðøûëàøûðäûì. Î äàíûøûðäû. Ëàêèí íÿ äàíûø-
äûüûíû áèëìèðäèì. Ìÿí îíóí öçöíÿ áàõûðäûì. Çàùèðè òÿíòÿíÿñèíÿ, ÿäà,
ýöëöø âÿ íÿçàêÿòèíÿ ýþðÿ áèð î ãÿäÿð ýþçÿëëèéè éîõ èäè.
Äÿéèðìè, ìöòÿíàñèá öçö âàðäû, àüçû áàëàúà, áîéàëû äîäàãëàðû íàçèê,
ýþçö éåêÿ, ãàðà ãàøëàðû ãàëûí èäè. Áóðíó àøàüû ýåòäèêúÿ ÷àäûð êèìè éà-
éûëûð, ñàíêè äîäàãëàðûíäàêû áîéà ãóðóìàñûí äåéÿ êþëýÿ ñàëûðäû.
Öçöíäÿí àøàüû åíäèêúÿ òÿíàñöá ïîçóëóð: áîéíó éîõäó. Äåéÿñÿí,
àüûð áèð ãàïàç âóðóëìóø, áîéíó ãûíûíà ýèðìèøäè. Àü, à÷ûã ãîëëàðû ùÿð èêè
òÿðÿôäÿí ìÿðìÿð ñöòóí êèìè ñàëëàíûðäû. Ñèíÿñè äàø àéíà êèìè ïàðëàéûðäû.
Ñÿàäÿò õàíûì ìÿúëèñè ãàò-ãàò øÿíëÿíäèðäè. Ùàìû þçöíö éûüûøäûðäû.
Èäðèñ òÿðëè, êèðëè úîðàáëàðûíû ýèçëÿìÿê ö÷öí ÷ÿêìÿñèíè àéàüûíà òàõäû.
Éîë÷ó éóéóíäó, ýÿëäè, ìÿí äÿ áöðêöéÿ áàõìàéûá, éàõàìû äöéìÿëÿäèì.
Ìÿí éàíûëìûøäûì. Ñÿàäÿò õàíûì òÿáèèééàòäàí äàíûøìàäû. Î
ìÿíèì èñòÿìÿäèéèì, ëàêèí ìàðàãëàíäûüûì øåéëÿðäÿí ñþùáÿò à÷äû.
— Ãàäûí ãÿëáè ãàïàëû áèð áàü÷àäûð, à÷àðû äà ãàäûíûí þçöíäÿäèð. Áó
à÷àðû ãÿëáäÿ éàíàí ñåâýè ôàíàðû èëÿ àðàéûá, òàïìàëû, áàü÷àéà èñÿ, éàç
÷àüû, êöëÿêñèç áèð ñÿùÿðäÿ, ùÿì äÿ àéàãéàëûí ýèðìÿëè, èéëÿìÿêëÿ êèôà-
éÿòëÿíìÿëè...
Ñÿàäÿò õàíûì óòàíäûüûìû, éà ãÿðèáëèéèìè ùèññ åòäè, òåç-òåç ìÿíÿ àò-
äûüû áàõûøëàðëà êèôàéÿòëÿíìÿäè:
— Èäðèñ, ùå÷ ãîíàüûí äàíûøìûð? — äåäè.
Éîë÷ó ùàçûðúàâàáëûã åëÿäè:
— Ñÿí ìàúàë âåðäèí êè!
Ùàìû ýöëäö. Ñÿàäÿò õàíûì ãîëëàðûíû à÷àðàã, òÿëÿáêàð áèð ÿäà èëÿ:
— Ïàæàëóñòà, — äåäè.
Ìÿí äàíûøìàäûì, ñþçöì äÿ éîõäó. “Áÿëè”, “õåéð” èëÿ, éà äà ùå÷
íÿ äåìÿäÿí äèøëÿðèìè àüàðòìàãëà áàøûìû ýèðëÿéèð, ìÿúëèñèìèçèí áèòìÿ-
ñèíÿ òÿëÿñèðäèì.
Áàøûíû ïÿíúÿðÿäÿí óçàäàí áèð ýþé êþéíÿê êèøè Èäðèñÿ áèëåò âåðäè:
— Âàõòà ãûðõ äÿãèãÿ âàð, ùàçûðëàø, — äåéèá, òÿëÿñèê þòäö.
Èäðèñ Øàìõîðà ýåäÿúÿêäè. Éîë÷ó äà êèìè èñÿ ýþçëÿäèéè ö÷öí âàü-
çàëà ÷ûõìàëû îëäó.
20
 Ìÿí äÿ ãàëõäûì. Ùÿéÿòÿ ÷ûõàíäà Èäðèñ äåäè:
— Ñÿàäÿò õàíûìû åâëÿðèíÿ ãÿäÿð þòöð.
Áèç õèéàáàí êÿíàðûíäà ÿêèëìèø úàâàí òóò àüàúëàðûíûí êþëýÿñè èëÿ ýå-
äèðäèê. Îíóí èëê ñóàëû áó îëäó:
— Éÿãèí ñèç Ýÿíúÿäÿ ÷àëûøûðñûíûç?
— Áÿëè!
— Òÿçÿ ãóðòàðûáñûíûç, åëÿìè?
— Áèðèíúè èëäèð!
Ñÿàäÿò õàíûìûí ñóàëëàðû ìÿíè úÿñàðÿòëÿíäèðäè, ìÿí áó ñóàëëàðäà
úàâàá àðàéàí áèð àäàìäàí àðòûã ñóàë àðçóëàéàí áèð ùÿñðÿò ðóùó äóéóðäóì.
Áèð àç ôèêèðëÿøäèì. Öðÿéèìäÿ ñóàëû ñÿðô-íÿùâ úÿùÿòúÿ éîõëàéûá äèë-
ëÿíäèì:
— Áóðàéà òÿçÿìè ýÿëìèøñèíèç?
Î ýöëäö, äîäàãëàðûíû áöçöá, áàøû èëÿ “éîõ” èøàðÿñè åòäè, äèëè èëÿ äÿ
äåäè:
— Éîîîõ! Éîîîõ à... à!..
Ýöëöøö åëÿ ãàéíàéûðäû êè, äåéÿñÿí ãàðãàðà åëÿéèðäè. Ìÿí áàøãà áèð
ñóàë ùàçûðëàìàã ôèêðèíäÿ èêÿí, úàâàáûí äàâàì åòäèéèíè ýþðöá äèíëÿäèì:
— Éîîîõ... Ñÿùâèíèç âàð. Ìÿí ö÷ èëäèð êè, áóðàëàðäà ëÿááÿéê äåéè-
ðÿì... Íÿ åäèì? Ìÿí õàíûì àäàìûí áèðèñè èäèì. Áàøûìà èøëÿð ýÿëäè,
èøëÿìÿéÿ ìÿúáóð îëäóì. Àëëàù êÿññèí ñèç êèøèëÿðèí âÿôàñûíû...
Ùå÷ ìÿí áóíó ýþçëÿìèðäèì. Áèð òÿðÿôäÿí îíóí “áàøûíà ýÿëÿí èø”,
î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ ìÿí éàøäà áèð óøàüû “êèøè” àäëàíäûðìàñû ìÿíè òÿÿú-
úöáëÿíäèðäè, îíà áèð ÷ÿïèíÿ áàõäûì.
— Ìÿíèì êèìè êèøèëÿðäÿêè âÿôàíû ùà÷àí þë÷äöíöç?
— Áÿëè, áÿëè, ñèç êèøèëÿðèí âÿôàñûçëûüû... Êèìÿ äåéÿñÿí êè, áèð àðâàäû,
àëòû àéûí ýÿëèíèíè...
Áóíëàðäàí ñîíðà ìöÿëëèìÿ ìÿíèì ãàðøûìäà óúóç áèð êèòàá êèìè
à÷ûëäû. Ìÿí îíó êþùíÿ ÿëèôáà êèìè þòÿðè îõóäóì. Ñÿàäÿò õàíûì Ýÿíúÿ
áÿéçàäÿëÿðèíäÿí áèðèíèí àðâàäû èìèø.
ßðè úöçè ãûñãàíúëûã öñòöíäÿ îíó åâäÿí ãîâìóø, ñîíðà ïåøìàí îëóá,
íÿ ãÿäÿð ÷àüûðìûøñà, áó ýåòìÿìèø, “Åøøÿê íÿ áèëèð çÿôÿðàí íÿäèð?” —
äåéÿ ðÿää åòìèø. Èíäè ðàéîí óøàã áàü÷àñûíäà ìöðÿááèéÿäèð. Íå÷ÿ-íå÷ÿ
ìþòÿáÿð éåðëÿðäÿí îíó èñòÿéÿí âàð, ýåòìèð. ×öíêè ùå÷ áèðèñè õàñèééÿ-
òèíÿ óéìóð. Âàüçàëäà áöòöí ìþòÿáÿð àäàìëàðûí éàíûíäà õöñóñè ùþð-
ìÿòè âàð. Ùÿòòà íà÷àëíèê îíóí øÿðÿôèíÿ áèð çèéàôÿò äÿ âåðìèøäèð. “Ùàíñû
êè” îðàäà Èäðèñ äÿ òîñò äåéèáìèø...
21
 Áóíëàðû åøèäÿíäÿ ìÿí âèúäàíÿí ñûõûëäûì. Áåëÿ áèð ãàäûíà åâëÿíìèø
àäàìûí éîðóëóá, éàðû éîëäà ãàëìàüûíà àúûäûì. Áóíó ýèçëÿéÿ áèëìÿäèì:
— Ìÿíúÿ, Ñÿàäÿò õàíûì, ñèç íàùàã èíàä åäèðñèíèç. Öðÿê âåðäèéèíèç
àäàì èëÿ áàøàúàí îëìàëû èäèíèç... Ùÿð êè÷èê èõòèëàô àèëÿíè ïîçàðñà, îíäà
íÿ îëàð?
Áó ñþùáÿòëÿðëÿ áèç âàüçàë éàíûíäà éåíè òèêèëìèø åâëÿðÿ ÷àòìûøäûã.
Ñÿàäÿò õàíûì áóðàäà ýöëëÿð, ñàðìàøûãëàðëà þðòöëöá, öôöãëÿðè à÷ûã áèð
ùÿéÿòäÿ éàøàéûðäû. Ãàïûäà äàéàíäûì, àõøàìà àç ãàëûðäû. Ýöíÿø áàòûð-
äû, áàòìàñûíäàí äà àúûãëàíìûø êèìè ãûçàðìûøäû. Áóíà áàõàí êèì èäè;
äàüëàðäàí, ìåøÿëÿðäÿí óçàíûá ýÿëÿí áþéöê, ãàðà êþëýÿëÿð öñò-öñòÿ
ìèíäèêúÿ ãàòûëàøûð, ãàðàëûð, ýöíÿøèí áîçàðìûø ÿòÿêëÿðèíè ãàì÷ûëàéûðäû.
Ýöíÿø ÷ÿêèëèá, éóâàñûíà ýåòäè.
Ìÿí ÿë âåðèá Ñÿàäÿò õàíûìëà âèäàëàøìàã èñòÿðêÿí, î áèð àç äóðóõäó,
ÿëèìè áóðàõìàäû. Ïàìáûã êèìè éóìøàã, àü ÿëëÿðèíèí ùÿðàðÿòè öðÿéèìÿ
ãÿäÿð èøëÿäè.
Ãàòàð ýÿëäè. Ìÿí þç êóïåìÿ ýåòäèì. Ñÿàäÿò õàíûìäàí àéðûëäûì.
Î, áóôåòèí ãàáàüûíäà äàéàíûá, ãûðìûçû ùàøèéÿëè ÿë éàéëûüûíû îéíàäûðäû...
Èêè ýöí ñîíðà Ñÿàäÿò õàíûìäàí ìÿêòóá àëäûì. Çÿðèô êàüûç, ýþé àñ-
òàðëû çÿðô, áÿíþâøÿéè ìöðÿêêÿá. Áóíëàðûí ùàìûñû, íÿäÿíñÿ, íÿúèá,
òÿìèç, ñàô áèð ãÿëáèí íèøàíÿñè êèìè ìÿíÿ ÷îõ õîø ýÿëäè. Ñòàíñèéàäàêû
ýþðöøö õàòûðëàäûì. Ìÿêòóáóíäà, íèýàðàí ãàëäûüûíû éàçûðäû “Òÿíÿççöë
áóéóðàðàìñà”, îíà “òÿñêèíè-ãÿëá” ö÷öí áàëàúà áèð úàâàá éàçìàüû
õàùèø åäèðäè.
Îíóí õàùèøèíÿ ÿìÿë åòäèì. Áèð à÷ûã ìÿêòóá ýþíäÿðäèì.

Éàçûí éóõóñó íÿ ãÿäÿð øèðèíñÿ, îéàãëûüû äà î ãÿäÿð ëÿççÿòëèäèð.

Îéàã îëàñàí! Ñÿùÿðèí à÷ûëìàñûíà, äÿíèçèí è÷èíäÿí ãàëõàí ýöíÿøÿ, öôö-
ãöí ýöë ðÿíýèíÿ, ìàé ïàëòàðû ýåéìèø ìåéâÿ àüàúëàðûíûí éàéëûã îéíàò-
ìàñûíà, ñÿñëÿðèíäÿ éåðÿ ýöìöø ïóë ñÿïÿí ãóøëàðà, äàøëàðû éàëàéàðàã
àõàí äóðó ñóëàðà, àðûëàðà, î øöóðñóç “ìåìàðëàðà” áàõäûãúà, ÿí òåç
äóðàí àäàìëàðäàí ñàëàì àëäûãúà þìöð àðòìûðìû?
Ùåéèô êè, çÿíý òåç ÷àëûíûð. Äàí öçö ãàëõûá àíàñûíà êþìÿê åòäèêäÿí
ñîíðà ÷àíòàñûíû ãîëòóüóíà âóðàí, éóõóéà ãàëûá, éàõìàú ýÿâÿëÿéÿ-
ýÿâÿëÿéÿ, éàõàñû à÷ûã ìÿêòÿáÿ òÿëÿñÿí óøàãëàð ñèíôÿ äîëóøóðëàð, ñêàì-
éàëàðûí àðàñûíà ñÿïÿëÿíèá, ìÿñóì âÿ ýöëÿð öçëÿ ìÿíè ýþçëÿéèðëÿð. Ìÿí
òåç áàü÷àäàí ãàéûäûðàì, òÿÿññöôëÿ ãàéûäûðàì.
22
 Áó òÿÿññöô ñèíôÿ ýèðÿíÿ ãÿäÿð äàâàì åäèð. Áóðà, áó ñèíèô áàüäàí,
áàü÷àäàí ÿñêèêìèäèð?
Áóäóð, áó áàü÷àíûí áàùàðû ýÿëèð! Áóðàíûí êè÷èê ýöíÿøëÿðè âàð!
Áöòöí òÿáèÿò — ýöíÿø, ùàâà, éåðëÿð, ñóëàð, øÿùÿðèí áèð áàøûíäàí î áàøûíà
ãÿäÿð äöçöëìöø èäàðÿëÿð, ùàìû, ìÿí äÿ îíëàðûí è÷èíäÿ áó ýöíÿøëÿðè
áÿñëÿéèð, áþéöäöðöê. Áó áàüûí ãóøëàðû ñÿñëÿíäèìè, î áèðè ãóøëàð íÿ
ëàçûì? Îíëàðûí ñàô, áàêèð, ùÿéàò âÿ ýÿëÿúÿê äîëó øÿí ñÿñè äèëëÿðèí ÿí
áþéöê ìàùíûñû, øåèðëÿðèí ÿí ýþçÿë øåðè, äöíéàíûí ÿí äàäëû ìóñèãèñèäèð.
Àù, ìÿí äÿ óøàã îëñàéäûì!..
Äÿðñ áàøëàíûð.
Ñàáèðèí éàðàäûúûëûüû!
Ìÿí áó áþéöê èíñàíû óøàãëàðà òàíûòìàëûéàì.
— Íåúÿ áàøëàéûì?
— ×ÿòèíäèð.
Ìÿí ùÿð áèðèíè áèð Ñàáèð, áèð Ïóøêèí, áèð Àõóíäîâ ýþðìÿê èñòÿäè-
éèì óøàãëàðûí ãàðøûñûíäà àúèçëèéèìè åòèðàôà ìÿúáóð îëóðàì. ßëëÿðèìè
îâóøäóðóá, ñèíèôäÿ ýÿçèøèðÿì. Íÿ ÷ûõûð ÷ûõñûí, áàøëàìàëûéàì.
— Òàùèðçàäÿ ßëÿêáÿð Ñàáèð...
Õèäìÿò÷è ãàäûí ãàïûíû à÷ûá, ìÿíÿ áàõûð:
— Áàüûøëàéûí, äàðâàçàäà ñèçè ýþçëÿéèðëÿð.
— Äåéèí äÿðñäÿäèð!
— Òÿëÿñèðÿì, äåéèð, áèð äÿãèãÿëèéÿ...
Ìÿí êèòàáû éåðÿ ãîéóá, ÷ûõäûì. Äàðâàçàäà áèð ãûðìûçû ïàëòàð ãàäûí
äóðóðäó. ßââÿë òàíûìàäûì. Éàõûíëàøäûãúà îíóí áîéó, áàõûøû âÿ äóðó-
øóíäà êå÷èðäèéèì ýöíëÿðäÿí áèð úèçýè ñå÷ìÿéÿ ÷àëûøäûì, òàíûäûì: Ñÿàäÿò
õàíûìäû.
— Ñÿ...
Èñòÿäèì ñàëàì âåðèá, ýþðöøÿì. Î, öçöìÿ åëÿ òöíä áàõäû êè, ñþçöì
àüçûìäà ãàëäû. Àíúàã âÿñôÿýÿëìÿç éàõøûëûãëàðû, þìðö óçóíó äîñòëóã
âÿ ìÿùÿááÿòè éåðÿ âóðóá, ÿí áþéöê úèíàéÿòÿ ãîøóëàí õàèíÿ áåëÿ áà-
õàðëàð. Ñàíêè ýþçöìÿ èñòèîò òþêäöëÿð.
— ×îõ àéûá îëñóí!
Î áó ñþçö åëÿ áÿðê âÿ åòèìàäëà äåäè êè, åëÿ áèë, ìöãÿññèð áèð àäàìà
õèòàá åäèðäè. Ìÿíÿ áèð êàüûç óçàòäû.
— Áóíó ñèçìè éàçìûøñûíûç?
— Êàüûçû ÷åâèðèá áàõäûì, ìÿí éàçäûüûì à÷ûã ìÿêòóá èäè.
— Áÿëè, ìÿí éàçìûøàì.
23
 — Ñÿí ÷îõ ãÿëÿò åëÿìèñÿí, áàøûíû äà... Éîõñà, ñÿíÿ õÿéàë, õàëã ÷þë-
äÿìè ãàëûá?.. Õÿéàëûí êèìÿ ýåäèá? Ìÿíÿ Ñÿàäÿò õàíûì äåéÿðëÿð! Ñÿí
íÿ úöðÿòëÿ ìÿíÿ áóíó éàçûðñàí?
Äàíûøäûãúà ñÿñèíè óúàëäûð, ñèôÿòèíè òóðøóäóð, ìÿíÿ éàõûíëàøûðäû.
Ãóðóäóì ãàëäûì. Ìÿêòóáäà íÿ éàçäûüûìû õàòûðûìà ýÿòèðÿ áèëìÿäèì.
Óøàãëàð à÷ûã ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ÿéèëèá áàõûðäûëàð. Õèäìÿò÷è äÿ àñòà-
íàäà ñàéìàçéàíà ôèêèð âåðèðäè. Ìöäèð àðâàäûí ãûðìûçû ïàëòàðûíû ýþðöá,
ïÿíúÿðÿñèíè ÷îõäàí à÷ìûøäû. Ãàðíû öñòÿ ïÿíúÿðÿéÿ éûõûëûá áàõûðäû.
Ñÿàäÿò õàíûì òÿùëèë åäèá äóðóðäó:
— Ìÿí úèääè äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Éîõñà öçöà÷ûã ýþðìöñÿí? Àíä
îëñóí âèúäàíà, ñÿíÿ áèð òîé òóòäóðàðàì, êöëöí ýþéÿ ñîâðóëàð, áóéóð, äöø
ãàáàüûìà, ýåäÿê ìÿùêÿìÿéÿ, ýþðÿê ñÿí íÿ ùàãã èëÿ áóíó ìÿíÿ
éàçûðñàí!
Ãîðõóäàí áîüàçûì ãóðóäó. Ìÿùêÿìÿíèí à÷ûã èúëàñû, ìöòòÿùèì
ñêàìéàñû, úàìààò, éàçû, ìöøàâèðÿ îòàüû, êîìåíäàíò, ùþêì... Þìðöì-
äÿ òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðÿ áèëìÿäèéèì áèð âÿçèééÿò, áèð äÿùøÿò õÿéàëûìäà
áþéöäö. Ìÿí, ñàáàù ùÿð áèðè áèð ýöíÿø êèìè ùÿéàòû èøûãëàíäûðàúàã óøàã-
ëàðûí ùþðìÿòèíÿ íàèë îëìàã èñòÿðêÿí, òÿìèç âÿ àáûðëû áþéöìÿê èñòÿðêÿí
íÿ èø èäè áàøûìà ýÿëäè? Áó ëÿíÿò äàìüàñûíû àëíûìà êèì áàñäû? Ñÿàäÿò
õàíûìûí ãóìàø ëèáàñû ìöäèðèí ýþçöíö ãàìàøäûðäû, åíèá ýÿëäè. Ùÿéÿòäÿ
áàõûíûð, ñàüà-ñîëà êå÷èá ìÿíÿ åøèòäèðèðäè:
— Çÿíý ÷àëûíûá ùà, ñîíðà...
Þçöìö èòèðìèøäèì. Íÿ åäÿúÿéèìè áèëìèðäèì. Ìöäèðèí ñþçöíö
áÿùàíÿ åòäèì:
— Áàüûøëàéûí, õàíûì, äÿðñèìè ãóðòàðûì, ñîíðà äàíûøàã.
Ñÿàäÿò õàíûì äàðâàçàíûí ñÿêèñèíäÿ ÷þìáÿëèá ýþçëÿéèðäè. Ñèíôÿ
ãàéûòäûì. Äÿðñèìè äåäèì, îéóíìó ÷ûõàðäûì, éîõñà ùþíêöð-ùþíêöð
àüëàäûì? Áÿëëè äåéèë! Îíó áèëèðÿì êè, áöòöí áÿäÿíèì ÿñèðäè. Àíúàã
áÿáÿêëÿðèì îüóðëóã öñòöíäÿ äþéöëìöø ïèøèê ýþçö êèìè èøûëäàéûðäû.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, çÿíý áèð èëäÿí ñîíðà ÷àëûíäû. Óøàãëàð ãûìûëäàí-
ìàäàí öçöìÿ áàõûðäûëàð. Ìÿí ÷ûõäûì.
Ñÿàäÿò õàíûì éîëà äöçÿëäè.
— Ñèç èëÿ ñåðéîçíó äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Àäûíûçû äà ãîéìóñóíóç
ìöÿëëèì... Áåëÿìè òÿðáèéÿ...
Ìÿí ìÿêòóáó àëûá, äèããÿòëÿ, àäðåñèíÿúÿí ùÿð êÿëìÿñèíè éîõëàéà-
ðàã îõóäóì. Ùå÷ áèð íÿçàêÿòñèç ñþç òàïà áèëìÿäèì:
— Áàüûøëàéûí, ÿýÿð ìÿíäÿí áèùþðìÿò èø áàø âåðìèøñÿ, öçð èñòÿéè-
ðÿì, ìÿí...
24
 Ñÿàäÿò õàíûì äàùà ãÿòèééÿò âÿ ãÿçÿáëÿ ñþçöìö êÿñäè:
— Áàüûøëàéàñû áèð øåéèì éîõäóð. Ìÿí úèääè äàíûøìàã èñòÿéèðÿì êè,
ñèç þçýÿíèí àðâàäûíà íÿ ùàãã èëÿ áåëÿ ìÿêòóá éàçûðñûíûç. Àõû... Ìÿí...
Áèð áàøà äöøÿê, ýþðÿê, áó íÿ äåìÿêäèð?
Ìÿí îíóí þç õàùèøèíÿ ýþðÿ, ùÿì äÿ éîëäàøúàñûíà áèð ìÿêòóá éàç-
äûüûìû äåéèð âÿ áó ùÿðÿêÿòëÿðÿ ãàðøû òÿÿúúöá åòäèéèìè ñþéëÿéèðäèì. Î,
öçöêëö áàðìàãëàðû èëÿ ìÿíè éàíûéàðàã, àúûãëû-àúûãëû áàõûðäû:
— Êèìè àëäàäûðñàí? Îíó áèë êè, ãàáàüûíäàêû áÿáÿ äåéèë ùà! Ñÿí
îõóéàíû ìÿí òîõóìóøàì...
Ìöáàùèñÿìèç äÿðèíëÿøèðäè. Î äåäèéèíè ìÿí àíëàìûðäûì. Ìÿí
äåéÿíè î àíëàìàã èñòÿìèðäè. “Ìÿí ñèç èëÿ úèääè äàíûøìàã èñòÿéèðÿì” —
äåéÿ øÿùÿð áàüûíà äîüðó àääûìëàéûðäû.
Áàü ìöñàèä èäè. Ùå÷ îëìàñà áó áèàáûð÷ûëûüû òàíûø-áèëèø åøèòìÿñèí —
äåéÿ õÿëâÿòÿ ÷ÿêèëèá, ìÿñÿëÿíè àéäûí åòìÿê ëàçûì èäè. Áàüà ýèðäèê.
Ýöíîðòàíûí èñòèñè àüàúëàðûí àðàñûíà äîëìóø, ùàâàíû àüûðëàøäûðìûøäû.
Ãàðüàëàð ãîúà ÷èíàðëàðûí áàøûíäà ÷ûðïûíûð, áþúÿêëÿð êþëýÿëèêëÿðÿ äîëóá
ñÿñëÿíèðäè. Áàüûí áèð áóúàüûíäà éàøûëëûãäà îòóðäóã, ùå÷ êÿñ éîõ èäè. Áó
ñàêèòëèêäÿ Ñÿàäÿò õàíûìûí òÿùãèðëÿðè ìÿíÿ î ãÿäÿð äÿ àúû ýÿëìÿçäè;
÷öíêè þçöìäÿí áàøãà åøèäÿí éîõäó.
Ìÿí áèð àç þçöìÿ òîõòàã âåðäèì. Áèð ñóàë ùàçûðëàäûì. “À÷ûã äå
ýþðöì ìÿí ñÿíÿ íÿ éàçìûøàì, ìÿíè íÿ ùàãã èëÿ òÿùãèð åäèðñÿí?”
Ìÿí áó ñóàëû éîüóðóá, õàìûð êöíäÿñè êèìè ùàçûð åòìèøäèì êè, áèð
äÿ ýþðäöì Ñÿàäÿò õàíûì ìÿíè ãóúàãëàäû.
— Îõ... Àé àëëàù... Áó êè óøàãäûð. Ãàäàñû... Þëöðÿì ñÿíäÿí þòðö...
Ìÿí ôàë÷û ãàäûíûí ÿëèíäÿ ÷àïàëàéàí ýþéÿð÷èí êèìè ÷ûðïûíûðäûì.
Þçöìö îíóí çîðáà ãîëëàðûíäàí ýöúëÿ ÷ûõàðòäûì.
Áó, òÿùãèðèí ñîí äÿðÿúÿñè èäè. Î ìÿíÿ ìóðäàð áèð úÿíàçÿ êèìè
ýþðöíäö, öç-ýþçöìäÿí íèôðÿò éàüäû. Ìÿí áó úàíëû ìåéèòèí ÿëèíäÿí
òåçëèêëÿ ãóðòàðìàã èñòÿäèì. Î, øèøìàí áÿäÿíè èëÿ áþéðöìäÿí ñàëëàíà-
ðàã äèøèíè àüàðäûðäû.
— Ñÿíäÿ åøã éîõäóðìó?.. Ðóùóí ùàíû?..
Ìÿí ãîëóìó äàðòûá îíóí ÿëèíäÿí ÷ûõàðàíäà áÿðê áèð ãûøãûðòû åøèò-
äèì. Î öçÿðèíÿ èñòè ñó àòûëìûø äîíóç êèìè ÷ûüûðûá, éåðÿ éûõûëäû, ÷àïà-
ëàäû... Àäàìëàð òþêöëäöëÿð. Áàüûí ãàáàüûíäà ñó ñàòàíëàð, äîíäóðìà
éåéÿí õàíûìëàð, óøàãëàð, éîëäàí þòÿí ãóëëóã÷óëàð ýÿëäèëÿð. Ìÿí ãà÷ìàã
èñòÿäèì. Áèð äÿ ôèêèðëÿøäèì: “Éÿãèí äåéÿúÿêëÿð áó ãàäûíà íÿ åòìèøñÿ,
ãîðõóäàí ãà÷ûð”. Äàéàíäûì. Íÿ åäÿúÿéèìè áèëìèðäèì.
25
 Ñÿàäÿò õàíûì ëàï àðõàéûíúà éåðÿ ñÿðèëìèøäè.
Êèìè ÿëèíè áàøûíà ãîéóð, êèìè ãûë÷àñûíû îâóðäó. Äîíäóðìà÷û ÷þì-
áÿëèá ãûøãûðûðäû:
— ßäÿ, ñó ýÿòèð!
— Äîëäóð âåð áÿðè!
Ìÿí èñòÿñÿì äÿ êÿíàð äóðà áèëìÿçäèì; àäàìëàð îíó ìÿíèìëÿ ýþð-
ìöøäöëÿð. “Àïàðûí äèíúÿëñèí”, “èñòèäÿíäèð, ñîéóã ñóäà ÷èìèçäèðèí”
äåéÿ õåéèðëè ìÿñëÿùÿòëÿð âåðèðäèëÿð. Áó ñþçëÿð ìÿíè äàùà äà ÿñÿáèëÿø-
äèðäè. Ãîëóíäàí òóòóá ñèëêÿëÿäèì. Ýþçëÿðèíè à÷ûá öçöìÿ áàõäû. Äóðäó.
Ýåòìÿê èñòÿéèðäè. ßëèìè ãîëóíà àòàíäà àüûðëûüûíû ìÿí òÿðÿôÿ ñàëäû. Ìÿí
ãîëóíó áóðàõìàã èñòÿéèðäèì, ãîðõóðäóì éûõûëà, ãóúàãëàìàã ìÿúáó-
ðèééÿòèíäÿ îëàì.

***

Áèð ìöääÿò ýþçöìÿ éóõó ýåòìÿäè. Ñÿàäÿò õàíûìûí ãîðõóñóíäàí

öðÿéèì äþéöíöðäö. Ùÿòòà éóõóìà ýèðèðäè. Äþíÿ-äþíÿ ìÿíè ãàðà áàñûðäû.
Áó ÿùâàëàòûí, ñåâýèëèìèí ãóëàüûíà ÷àòìàñûíäàí ãîðõóðäóì. Ìÿíè áåëÿ
áèð ãàäûíëà ýþðÿíëÿð íÿ äåéÿúÿêëÿð?
Øÿùÿðÿ ÷ûõàíäà äîñòëàð ìÿíÿ ìöáàðÿêáàäëûã åäèðäèëÿð.
— Ìöáàðÿê îëñóí!
— Íÿ?
— Íåúÿ íÿ? Ëîòó, òîé åäèðñÿí, áÿñ áèçè íèéÿ éàääàí ÷ûõàðûðñàí?
— Ìÿí àíä è÷èðÿì êè, áîø ñþçäöð. Åëÿ áèð øåé ìÿíèì õÿéàëûìäàí äà
êå÷ÿ áèëìÿç...
Îíëàðû èíàíäûðìàã ÷ÿòèíäèð.
— Àé çàëûì, äåéèðëÿð, ìöâÿããÿòèäèð. Áåøýöíëöê êåôèíè ñöðöðñÿí.
Äàùà íèéÿ óòàíûðñàí? Ñÿàäÿò õàíûì äà áèð õàíûìäûð... Àëëàù òöêö ñàíû
õåéèð âåðñèí!.. Äóë îëàíäà íÿ îëàð?
Ñÿàäÿò õàíûì, åëÿ áèë, ãàïû-ãàïû ìÿíèì òàíûøëàðûìû ýÿçèá, ìóøòó-
ëóãëàìûøäû êè, “áèç åâëÿíèðèê”.

3
Ðàéîíäà àüûð èøäÿí ñîíðà ìÿðêÿçÿ ãàéûäàíäà ëÿççÿò âåðèð.
Úàâàí îüëàíñàí. Éàüìóðëó ùàâàëàðäàí, éàëíûçëûãäàí ãÿëáèí ãàðà-
äûð. “Δíó õàòûðëàéûðñàí. Ìàøûíà îòóðóá áèð ýöíëöéÿ äÿ îëñà, ýþðöøìÿê
ö÷öí þçöíö Áàêûéà ñàëìàã èñòÿéèðñÿí.
26
 Èäàðÿéÿ ýÿëèá, èúàçÿ èñòÿéèðñÿí. Ìöäèð ÿðèçÿíÿ áàõûð, öçöíÿ áàõûð,
áàøûíû òîâëàéûð:
— Ùå÷ óòàíûðñàí?
Êîð-ïåøìàí ãàéûäûðñàí. Éÿãèíäèð êè, èøèíè áèòèðìÿìèø Áàêûéà ýåäÿ
áèëìÿéÿúÿêñÿí. Áèð âàð êè, òÿøêèëàòû-çàäû ñàéìàéûá, îüóðëóãúà ýåäÿ-
ñÿí. Îíäà äà àääûìáàøû “òþùìÿò” ýÿëèð äóðóð ýþç ãàáàüûíäà. Õàëã
Áàêûéà äöøöá, ìÿðêÿç ùàâàñû óäàíäà, ñÿí äÿ äàëûíúà ýÿëÿí “òþùìÿòèí”
ãîðõóñóíäàí ñÿðèí-ñÿðèí òÿð ýÿòèðèðñÿí.
ßëàú îíà ãàëûð êè, èøèíè ãóðòàðûá àëíûà÷ûã öçöàü ìöäèðèí éàíûíà ýå-
äÿñÿí. Áåëÿäÿ ìöäèð ÿëèíè ñûõûð:
— Ùÿ, êèøè îüëó, êåôëÿð ëàï ñàçäûð êè?
Èúàçÿ ö÷öí ÿðèçÿíè âåðèðñÿí. Ýöëöð. Áàðìàãëàðû èëÿ èøàðÿ åäèð:
— Ö÷ ýöí!
Áó äà áÿñäèð. ßðèçÿíè ýåðè àëûðñàí. Êÿíàðûíäà ãûðìûçû õÿòò èëÿ éàçûë-
ìûøäûð: “Áóðàõûëñûí”.

***

Áàêûéà ÷àòàí êèìè ùàìàìà ãà÷äûì. Õöñóñè òÿúùèçàò ìàüàçàñûíäàí

àëäûüûì “øÿùÿð” ïàëòàðûíû ýåéäèì. Éþíäÿìÿ äöøäöêäÿí ñîíðà óíèâåð-
ñèòåòÿ ýåòäèì.
Íÿ àëÿì, íÿ ãèéàìÿò èëÿ “îíóíëà” ýþðöøäöê (Áó ýþðöø áàðÿäÿ áèð
ñÿùèôÿ þòöðöðÿì, þçöíöç òÿñÿââöð åäèí). Îíó ãîëòóüóìà àëûá êèíîéà
ãà÷äûì.
“Ïðîëåòàð” êèíîñó, “Éàä ãàäûí” ôèëìè.
Ñàëîíäà èéíÿ ñàëìàüà éåð éîõäó. Ñàëîí ãàðàëäû, ñÿùíÿíèí äèâàðû
àüàðäû. Åêðàí ùàðàäà èñÿ äàùà áþéöê øÿùÿðëÿðäÿí áèðèíäÿ îëàí ÿùâàëàòû
÷ÿêèá ýÿòèðèð, áèçÿ ýþñòÿðèðäè.
Ìÿðêÿç øÿùÿðè, ÷îõìÿðòÿáÿëè ìþùòÿøÿì áèíàëàðû, óçóí âÿ áþéöê
êö÷ÿëÿðè, óíèâåðñàë ìàüàçàëàðû, ãàðûíúà êèìè ýþðöíÿí àâòîìîáèëëÿðè,
ìàøûí êèìè ôûðëàíàí ìèëèñëÿðè, ñÿëèãÿ èëÿ éàçûëìûø ëþâùÿëÿðè, ãàéíàøàí
àäàìëàðû, ÷è÷ÿê áàüëàðû, ãÿøÿíý õàíûìëàðû, ýöìöø ôÿââàðÿëÿðè, òóíú
öôöãëÿðè èëÿ ýÿëèá ýþçöìöçöí ãàðøûñûíäàí êå÷äè.
Áóíëàðûí ùàìûñû áèçè — èêè ñèðäàøû î ãÿäÿð ìÿøüóë åòìèøäè êè,
ìÿùÿááÿò ñþùáÿòëÿðèíè óíóòìóøäóã.
Åëåêòðèê ëàìïàëàðû éàíäû. Ãàáàã úÿðýÿäÿí áèð éàñòûñèôÿò ãàäûíûí
ýåðè áàõäûüûíû ýþðäöì.
27
 Ñåâýèëèì ïû÷ûëäàäû:
— Î êèìäèñÿ áàéàãäàí ñÿíÿ áàõûð.
Ìÿí áèð äÿ áàõäûì. Áîéàëû, øèøìàí áèð ãàäûí èäè. Ñèôÿòè òàíûø ýÿëäè.
Èõòèéàðñûç Ñÿàäÿò õàíûìû õàòûðëàäûì, ãûçàðûá, öçöìö ýåðè ÷åâèðäèì. ×îõ
êå÷ìÿäè, îíó ýþðäöì êè, áèð ÿë ìÿíèì éàõàìà áÿíä îëäó:
— Âèúäàíñûç, ìÿíè ùàìèëÿ ãîéóá ùàðà ãà÷ûðñàí, ôàùèøÿëÿð èëÿ ýÿçèð-
ñÿí? Âèúäàíñûç! Úàâàá âåð! Âèúäàíñûç!
Î, àüûð, ìóðäàð ÿëè èëÿ ìÿíè øèëëÿëÿìÿê èñòÿäè. Ìÿí îíó èòÿëÿäèì.
— Âàé, — äåéÿ åëÿ ãûøãûðäû êè, úàìààò áèç òÿðÿôÿ àõûøäû. Àéàã ñÿñëÿðè
îðäó ùöúóìóíó àíäûðäû. Ãàäûí ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäè. Àäàìëàð
îíó ãàëäûðäûëàð. Êÿíàð åëÿäèëÿð. Ñåâýèëèìèí ãîëóíäàí éàïûøìàã èñòÿðêÿí,
ãîéìàäû, þçö ìÿíèì ãîëóìà ýèðäè. Àäàìëàðäàí àðàëàíäûã. Î äàéàíäû.
Áèð öçöìÿ áàõäû. Ìÿí à÷ûá ùàìûñûíû ñþéëÿìÿê èñòÿðêÿí, ÿëèìè ñûõäû:
— Õóäàùàôèç!
Ìÿí îíóí äàëûíúà éöéöðäöì, ãîëóíäàí éàïûøäûì, áóðàõìàã èñòÿ-
ìÿäèì. Ýþçëÿðèìäÿí èêè äàìëà éàø äöøäö. Ñåâýèëèì áèëÿéèìäÿí áèð
éóìðóã âóðäó:
— ßë ÷ÿê!
Áó úàâàá áèð çÿðáÿ êèìè áàøûìà äÿéäè. Ãàðàíëûãäà ñÿíäÿëÿéèá
ãàëäûì. Î ýåòäèêúÿ ýåäèðäè. Ãàðà, òîïïóç êèìè äîëó ñà÷ëàðûíû êöðÿéèíÿ
àòûá àääûìëàéûðäû. Óçàãäà, ñÿêèëÿðè ýöìöøëÿ ñóâàíàí éåðäÿ ýþçöìäÿí
èòäè. Î ýåäÿí ýåòäè...

1932

ÒßÇß ÒÎÉÓÍ ÍßÇÀÊßÒ ÃÀÉÄÀËÀÐÛ

Ãàðäàøëûüûì êîîïåðàòèâäÿ èøëÿéèðäè.

Àíàñû äà ìàüàçàëàðûí ùàíñûíäàñà ñàòûúûëûüà òÿéèí åäèëìèøäè. Âàõòû
éîõ èäè, ýþðöøÿ áèëìèðäèê. Áó àõøàì îíà ðàñò ýÿëäèì.
— Ñîéóã! Åòèáàðñûç! — äåéÿ ìÿíè ÷îõ äàíëàäû. Áÿðê òàïøûðäû êè,
ñàáàù Áÿùëóëóí òîéóäóð, ýÿëÿðñÿí.
Ìÿí áîéóí ãà÷ûðòäûì:
— Âàúèá èøèì îëàúàãäûð, — äåäèì.
— Èñòèðàùÿò ýöíöäöð, — äåäè, — êèìÿ éàëàí ñàòûðñàí? Èø-çàä áèëìèðÿì,
ýÿëÿúÿêñÿí, âÿññàëàì!
28
 Ìÿí îíà áèáè äåéèðäèì.
— Ñþçöí à÷ûüû, áèáè, ìÿí òÿçÿ òîé-çàä ýþðìÿìèøÿì. Ãàéäàñûíû äà
áèëìèðÿì. Ãîíàãëàðûí éàíûíäà ãûçàðìàüà òÿùÿðèì éîõäóð.
Áèáè áàðìàãëàðû èëÿ àüçûìû éóìäó:
— Êèðè, êèðè! Äöíéà ýþð-ýþòöðäöð. Ýÿë îòóð, þéðÿí. Áÿùëóë äà êÿíä
óøàüû äåéèëìè? Î äà ñÿíèí êèìè óòàíúàã, ìàüìóíóí áèðè èäè. Ýåòäè,
ýÿëäè, ýèðäè, ÷ûõäû. Ìàøàëëàù îëñóí, èíäè íèòã äåéèð. Áåëÿ áèð ýöí ñÿíèí
ö÷öí äÿ âàð. Ñàáàù-áèðè ýöí, àëëàù ãîéñà, ñÿí äÿ áèð ùàëàë ñöä ÿììèø
òàïûá åâëÿíÿúÿêñÿí. Õåéèð èøèí îëìàéàúàãìû, òèôèë!
Áèáèìèí ñþçöíäÿí ÷ûõìàüà ãîðõóðäóì. Ñÿùÿð ãàëõûá, øàëâàðû
äþøÿéèìèí àëòûíäàí ÷ÿêäèì, ýåéèíäèì. Ìÿêòÿá éîëäàøûìûí ñàðî÷êàñûíû
àëäûì. Ýöìöø çàïîíêà àõòàðäûì. Óøàãëàð òîéà ýåòäèéèìè áèëäèëÿð.
“Áÿõòÿâÿð”, — äåéÿ ùÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿí êþìÿêëÿøèá, ìÿíè éàð-éàðàøûüà
ñàëìàüà ÷àëûøäûëàð. Òàìàì-êàìàë òîé àäàìû êèìè éîëà äöøäöì.
Ñààò éåääèäÿ ãàðäàøëûüûìýèëÿ ÷àòäûì. Âóðùàâóðíàí ùàçûðëûã ýåäèð-
äè. Ãàçàí àëòûíà îäóí ãîéàí êèì, äàøûéàí êèì, äöéö àðûäàí, òîéóã
éîëàí, òàãùàòàã ãÿíä äîüðàéàí êèì... Áèáè ìÿíè þç îòàüûíà ÷àüûðäû.
Áÿé ùàìàìäàí ãàéûòìàìûøäû. Îíóí ö÷öí òÿçÿ ÷àé äÿìëÿìÿê èñòÿéèð-
äèëÿð, êèì èñÿ ëèìîí äîüðàéûðäû. Áèáè äåäè:
— Ñàüäûø, ñîëäûøëà ýÿëÿúÿê!
Áèáèíèí õîøóíà ýÿëìÿäèì. Áÿùëóëóí áîéóí øàëëàðûíäàí áèðèíè áîé-
íóìà åëÿ àñäû êè, ñà÷àãëàðû àò éàëû êèìè äþøöìö þðòäö. ×ÿêìÿìè ÷ÿêèá
àéàüûìäàí ÷ûõàðòäû. Áèð úöò ùàøèéÿëè èïÿê úîðàá ýåéèíäèðäè. Áåëèìÿ ñö-
ìöêëö òîããà áàüëàäû. Áèð äÿìèð ãàðìàãëû ãÿëÿì ýÿòèðèá, äþø úèáèìÿ
êå÷èðòäè, ö÷áóúàã øÿêëèíäÿ áöêöëìöø èïÿê äÿñìàëû åëÿ ãîéäó êè, áèð
êöíúö ýþðöíäö. Øàëûìûí ñà÷àãëàðûíû äàðàäû, éàéëûüûí éàíëàðûíäàí ñàë-
ëàäû. Ýöçýöéÿ áàõàíäà ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, áèð áîéàëû ãàäûí òåëëÿðèíè
àéûðûá, äþøöìäÿ îòóðìóøäóð. Áóíëàðû ýþðäöêúÿ ìÿí ùåéðÿòèìäÿíìè,
õÿúàëÿòèìäÿíìè äèíìèðäèì. “Àäûìû îõóìóø ãîéìóøàì, áèáè ìÿíäÿí
÷îõ áèëèð”, — äåéÿ äöøöíäöì. Áèáè áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿäè. Ùàìû åøèéÿ
÷ûõàíäàí ñîíðà éàíûìäà îòóðäó. Çÿðëè áàëûíúëàðà ñþéêÿíèá äåäè:
— Òèôèë, éàçûã áàëà, íÿ ýþðìöñÿí äöíéàäà! Êèòàáëàð àüçûíûí äàäûíû
àïàðûá. Ãóðóéóá, ñàããûçà äþíìöñÿí. Áóíà ýþðÿ äåéèðÿì êè, ýÿë, ýåò!
Áèçäÿ êåôèí à÷ûëàð...
Áèáèì ùÿð úöìëÿíè áàøëàéàíäà äèðñÿéèìÿ, áèòèðÿíäÿ äèçèìÿ âóðóðäó.
— Äè ãóëàã àñ! Ùÿ, èíäè òîéäóð. Áåø àäàì è÷èíÿ ÷ûõàúàãñàí. Òÿçÿ
òîéäóð. Áàøà äöø íåúÿäèð! — Î òÿçÿ òîéóí íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíû áèð-áèð
29
ñàéäû: áèðèíúè — ÿñíÿìÿê, ùû÷ãûðìàã, þñêöðìÿê, àñãûðìàã, ýÿðíÿøìÿê
ãàäàüàíäûð; èêèíúè — ÿäÿáëè îòóð, ÷àé è÷ÿíäÿ ìàð÷ûëäàòìà, õþðÿéèí éàüû
äîäàüûíäà èøûëäàìàñûí, ýöë, àììà ãàããûëäàìà, éóìøàãúà èðèøäèí, áÿñäèð,
äàíûø, àíúàã ãûøãûðìà, äîäàãàëòû ìûçûëäàíäûí, êèôàéÿòäèð, åëÿ äàíûø êè,
ùàìûéà, ùÿð øåéÿ, ùÿð âàõòà àèä îëñóí; ö÷öíúö — ùàìû èëÿ ýþðöø, òàíûø
îë, þïöøìÿê äÿ îëàð, î äà öçäÿí éîõ, äîäàãäàí; äþðäöíúö — ñòÿêàíû
íÿëáÿêèéÿ éàâàø ãîé, ðóìêàíû èêè áàðìàüûíëà òóò, ãàøûüû åùìàëëû òÿðïÿò;
áåøèíúè — ãàáûíû ñèéèðìÿ, ñöôðÿíè áàòûðìà, ñòóëó úûðûëäàòìà, áóðíóíà ÿë
âóðìà, ãàøûíìà, ãóðúóõìà; àëòûíúû — éàõàíû áàüëà, áàøûíû à÷!..
Áèáèíèí ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéóá ãàëõäûì. Áîéóí øàëûìû à÷ûá, ãàéûò-
ìàã èñòÿäèì:
— Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç!
Ãîëóìäàí òóòäó:
— Äàéàí áèð, ùàðà äóðóðñàí?
— Áèáè, ñÿí îüëóíóí ÿçèç úàíû, ñÿí âèúäàíûí, ìÿíè áóðàõ! Ìÿí áà-
úàðìàéàúàüàì. Ðàçû îëìà êè... éóõóì äà ýÿëèð. Ñàáàùà äÿðñèì âàð.
Ãîé ýåäèì. Éåìèøúÿ âàðàì. Ìöáàðÿê îëñóí! Íå÷ÿ áåëÿ òîéëàð...
Ñÿñèìÿ î áèðè åâäÿí ýÿëäèëÿð. Ãîëëàðûìäàí äàðòûá îòóðòäóëàð. Ìÿí
ãîðõó, èçòèðàáëà òÿçÿ òîéóí áàøëàíìàñûíû ýþçëÿéèðäèì. Éàëâàðäûì êè:
— Úàìààò éûüûëìàìûø ìÿíè çàëà àïàð. Àäàìëàð ýÿëÿíäÿí ñîíðà íÿ
ëàçûì, óòàíûðàì...
— Áàëà, éîõñóëëóüóí öçö ãàðà îëñóí! Õàíûìíÿíÿýèëèí çàëûíû áó
ýöíëöéÿ áîðú àëìûøûã. Êèøèëÿð ùÿëÿ ÷àéëàðûíû éûüûøäûðìàéûáëàð. Áèð àç äà
äóð. Ñÿíè è÷ÿðè àïàðìàã, áàõ, áèáèíèí áó áîéíóíà!
Áÿé ùàìàìäàí ãàéûòäû. Ïþðòìöøäö, öçöíöí ÿòè ñàëëàíìûøäû. Ãàø-
ãàáàüû éåðíÿí ýåäèðäè. Þìðöíäÿ ýöëöøëÿ èøûãëàíìàìûø êèìè ýþðöíÿí
òóòãóí ñèôÿòè áèð àç äà åíëÿíìèøäè. Øÿêèë êèìè ñóñóá äóðóðäó. Ñàüäûøû,
ñîëäûøû îíà áàõûá, ýóéà ýþç ãûðïûìûíäàí íÿ äåäèéèíè àíëàéûð âÿ àíëàäûð-
äûëàð.
Îíëàðà ÷àé âåðäèëÿð. Áÿé öñò äîäàüûíû áàëûã ÿòè êèìè íÿëáÿêèéÿ
ñàëäû, ÷àéû èñòè-èñòè ùîðòóëäàòäû. Áèáèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäûì:
— Äåéÿñÿí, Áÿùëóë äà áèëìèð.
Î ìÿíÿ úàâàá âåðìÿäè.
Ìÿí òÿêðàð åòäèì:
— Ãàéäàëàðû äåéèðÿì åé... Áÿùëóë äîäàüûíû ìàð÷ûëäàäûð, îíà ýþç
åëÿ!
— Áàëàñû, — äåäè, áóðà òîé äåéèë êè! Þç àðàìûçäà åéáè éîõäóð.
30
 ***

Ìÿí ÷îõ óòàíûðäûì: áèð êöíúäÿ îòóðìóøäóì. Ãîíàãëàð áèð-áèð

ýÿëèðäèëÿð. Àääûì ñÿñè åøèäÿí êèìè öðÿéèì äþéöíöðäö. Òÿçÿ òîéóí
íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíû éàäûìà ñàëûðäûì. Åëÿ áèë áèáèì ãàáàüûìäà âÿ éà
÷èéíèìäÿ îòóðóá, ãóëàüûìà ïû÷ûëäàéûðäû: “Áåëÿ îòóð, åëÿ îòóð!”
Ãîíàãëàð è÷ÿðè ýèðìÿìèø ìÿí ÿëëÿðèìè ýþðöøìÿéÿ, ñàëàìëàøìàüà
ùàçûðëàäûì. Áèáèìäÿí þéðÿíäèêëÿðèìè öðÿéèìäÿ ÿçáÿðëÿäèì.
Ãîíàãëàð çàëäàêûëàðëà ýþðöøöá ÿéëÿøäèëÿð. Óøàã, äÿëëÿêäÿí ãîðõàí
êèìè ìÿí äÿ ãîíàãëàðäàí ÷ÿêèíèðäèì. Îíëàð ìÿíÿ òÿðÿô ýÿëÿíäÿ ìÿí
äÿ þç-þçöìÿ: “Ýþçëÿ êè, íÿçàêÿò ãàéäàëàðû ïîçóëìàñûí”, — äåéèðäèì.
Àíúàã ýþðöøÿíäÿ àéàüà ãàëõûá-ãàëõìàìàüûí ìÿíàñûíû áèëìèðäèì.
Áèáèì ìÿíÿ þéðÿòìÿìèøäè. Áàøãàëàðûíà áàõûðäûì: ãàëõàí äà îëóðäó,
îòóðäóüó éåðäÿ ÿëèíè óçàäûá ýþðöøÿí äÿ îëóðäó. Ãóøáàõûøû áó àäàìëàðû
ìöãàéèñÿ åòäèì. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, àéàüà ãàëõûá ýþðöøÿíëÿð äàùà ìþ-
òÿáÿð àäàìà îõøàéûðëàð. Îíëàðû òÿãëèä åäèá ãàëõäûì. Áèð õàíûìûí
éóìøàã, öçöêëö âÿ àü ÿëèíè îâúóìà àëûá ñûõäûì.
— ×îõ õîø ýþðäöê! Òÿáèÿò ñèçäÿí ðàçû îëñóí! — äåäèì.
Áÿé è÷ÿðè ýèðäè. Àäàìëàð áèð-áèðèíÿ äÿéäè. Éóõàðû áàøäà ö÷ íÿôÿð-
ëèê éåð ùàçûðëàìàã èñòÿéèðäèëÿð. Áèáèì êÿëàüàéûñûíû éåëëÿäÿðÿê ýÿëäè,
îíëàðû ýåðè ÷àüûðäû:
— Ìÿí íÿ âàõò äåñÿì, îíäà!..
Ùàçûðëàíàí éåðëÿðäÿ ÷àëüû÷ûëàð îòóðäóëàð. Äÿì òóòäóëàð, íÿ òóòäóëàð!
Ñàðû, áóõàðà ïàïàãëû áèðèñè òàðû áàüðûíà áàñûá, þçöíäÿí ýåòäè. Ãàâàë éîõ
èäè. Áàøûà÷ûã, áîéíó øàëëû, ïåíúÿéè ÷îõ ýþäÿê, ãóëàãëàðû äèê áèð îüëàí
øàõñåé äÿôèíè äèçëÿðè àðàñûíà àëûá ìàë äþéÿúëÿéÿí êèìè äþéöðäö. Áèðèñè
äÿ êëàðíåò öôöðöðäö. Îíóí íÿôÿñ àëìàäàí èêè ñààò öôöðìÿñèíÿ ùàìû ìàò
ãàëìûøäû. Ìöüÿííè þçöíäÿí ýåòìèøäè. Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí êö÷ÿéÿ ñåýàù
òþêöëöðäö. “Úàí, àé àòàì áàëàñû, úàí!” — äåéÿí ñÿñëÿð óúàëûðäû. “Àòàì
áàëàñû” åëÿ áÿðê äþéöðäö êè, àäàìûí äöìáÿéÿ ðÿùìè ýÿëèðäè.
Ñòîëóí éàíëàðû àäàìëà äîëäó. Ìÿí òàíûäûüûì áèð íÿôÿð äÿ éîõ èäè.
Îíà ýþðÿ áèð êöíúäÿ ãÿðèáñÿéèðäèì. Íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíäàí ãîðõäó-
üóì ö÷öí éàíûìäàêûëàðû äèíäèðìÿéÿ äÿ úÿñàðÿò åòìèðäèì. Áèð äÿ ýþð-
äöì áÿé èðè àääûìëàðëà îòàüû þë÷öá, éóõàðû áàøà êå÷äè. Êå÷äè, íÿ êå÷äè!
Ö÷ íÿôÿð àéàüà ãàëõäû. Ñàüäûøà, ñîëäûøà äà éåð åëÿäèëÿð. Áÿé éåíèúÿ
îòóðìóøäó êè:
31
 — Õàíêèøè! — äåéÿ ñÿñëÿíäè:
Òÿäàðöê îòàüûíäàí îüðó ïèøèê êèìè àüçûíû òÿìèçëÿéÿ-òÿìèçëÿéÿ
áàøûà÷ûã, óçóí÷ÿíÿ êèøè ýÿëäè (òîéäà áàøûà÷ûã àäàì áèð î èäè, áèð äÿ
ìÿí). Áÿé îíà ÿìð èëÿ òàïøûðäû:
— Éîëäàøëàð ìÿúëèñè ñÿíÿ ùÿâàëÿ åäèðëÿð. Èøÿ áàøëà!
— Áàø öñòÿ, àé áÿé! Ìÿíèì êîð ýþçöì öñòÿ! — äåéÿí Õàíêèøè ÿëëÿðèíè
ÿòÿéèíÿ ñèëèá, ÿòðàôà ýþç ýÿçäèðäè. — Ùÿ... íèéÿ äàíûøìûðñûíûç? Éîëäàø-
ëàð, äîìèíî îéíàéàí âàð, äåñèí. Êàðò êèìèí ìåéëè ÷ÿêèð? Ìóøãóëàò
åëÿéÿê. Òÿâÿããå åëÿéèðÿì, ÷àëàíëàð éîðóëàíäà ãðàììîôîíó îõóäàñûíûç.
Áèáèì î áèðè åâäÿí äèëëÿíäè:
— Îéíàìàã îëñóí, Õàíêèøè! Îéíàò!
Àäàìëàð ýöëäöëÿð.
Õàíêèøè èðèøÿ-èðèøÿ úàâàá âåðäè:
— Íÿ äåéèðèê! Ñàùèáêàð äåéèð, ýÿðÿê îëà äà! Áàøëàéàã îéíàìàüà!
Áÿé ÿëèíè ñòóëà âóðóá, Õàíêèøèéÿ àúûãëàíäû:
— Áó íÿ ìþâùóìàòäû åëÿéèðñèíèç? Íèéÿ áÿñ àðâàäëàð áèð éàíäà
îòóðóá, êèøèëÿð î áèðè éàíäà? Áó ñààò ãàòìà-ãàðûøûã ëàçûìäûð. Ìÿùâ
îëñóí êþùíÿ ãàéäàëàð!
Áÿéèí ñþçöíö øàðïàøàðï àëãûøëàäûëàð. Õàíêèøè ñòóëëàðà ÿë ýÿçäèð-
ìÿéÿ áàøëàäû. Ùàìûíû íþâáÿ èëÿ: áèð àðâàä, áèð êèøè äöçäöëÿð. Åëÿ àðâàä
âàð èäè êè, ÿðñèç, åëÿ êèøè âàð èäè êè, àðâàäñûç ýÿëìèøäè. Áóíëàð íÿçÿðÿ
àëûíäû. Óòàíúàãëûüûíäàí òÿê ãàëàí ìÿí îëäóì. Õàíêèøè äöçäöéö àäàì-
ëàðà áàõûá, ÿëèíè ÿëèíÿ ÷ûðïûð, íÿøÿëÿíèðäè:
— Áàõ, áåëÿ ùà! Ìÿäÿíè áóäóð ùà!
Îíóí ýþçö ýöëäö, ìÿíè èøàðÿ èëÿ ùàìûéà ýþñòÿðäè.
— Áèíÿâàéà áàõûí! Éàçûã òÿê-òÿíùà ãàëûá!..
Àäàìëàð ýöëöøäöëÿð. Ìÿí òÿðëÿäèì. Áèáèì è÷ÿðèäÿí ñÿñëÿíäè:
— Îíóí éàíûíäà þçöì îòóðàúàüàì!
Ìÿúëèñ áàéðàì ìàüàçàñû êèìè áÿçÿíìèøäè. Àëëû-ýöëëö çÿðèô ïàëòàð
ýåéìèø ãàäûíëàðûí ãóëàüûíäà ñûðüàëàð, ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû. Ñàíêè îíëàð
ñàòûëìàã ö÷öí äöçöëìöøäö.
Êèøèëÿðèí áóðíó, ãàäûíëàðûí áàðìàãëàðû èøûëäàéûðäû. Ãàäûíëàðûí öçö,
êèøèëÿðèí äèøè àüàðûðäû. Ãàäûíëàðûí äîäàüû, êèøèëÿðèí áîéíó ãûçàðûðäû...
Îòàüûí ùàâàñûíû ñîðóá, êëàðíåòÿ äîëäóðìàã èñòÿéÿí àäàì äà ðÿíýáÿ-
ðÿíý èíñàíëàðûí ÿëâàí ïàëòàðûíà áÿñòÿëÿíìèø ùàâàëàð ñÿïèðäè. Þçöíäÿí
ýåäÿí ìöüÿííèäÿí ýþçëÿíèëìÿäÿí “Õîðóç ìàùíûñû” éöêñÿëäè:
32
 Ìÿíèì òîéóüóì ÷èë-÷èë èäè,
Ãàíàäëàðû ïèë-ïèë èäè.
Òîéóã äåéèë, áöëáöë èäè;
Ñÿíè éàíàñàí, òîéóã òóòàí,
Îäëàíàñàí, òîéóã òóòàí!

Õàíêèøè áèð ãàëûí-ãàéûì àðâàäû àðàëûüà ñàëäû. Éàíûíäàêûëàð ïû÷ûëäà-

øûðäû êè, “21-äÿ êàññèðøàäûð”. Êàññèðøà äîüðóäàí ãÿøÿíý îéíàäû. Ùÿð
ëÿíýÿðèíäÿ áèð ýÿìèíèí ãÿðã îëìàã òÿùëöêÿñè ùèññ îëóíóðäó. Äþøÿìÿ-
íèí òàõòàëàðû úûðûëäàéûð, øöøÿëÿð òÿðïÿíèð, êÿíàðäàêû ñòîë òèòðÿéèðäè. Ìóñèãè
úîøàíäà ãàäûí êÿëÿô÷ÿíè äöéöí ñàëäû. Íÿ åòäèéèíè þçö äÿ áèëìèð, àòûëûá-
äöøöðäö. Áóíëàðûí ùàìûñû òÿçÿ òîéóí íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíû ïîçóðäó.
Áèáèìèí è÷ÿðèäÿí ãûøãûðûüû áó àðâàäûí ðÿãñèíè éàðûì÷ûã ñàõëàéàúàüûíû
ýöìàí åäèðäèì. Îëìàäû. Î, ùÿðäÿí áþéðöíÿ áèç ñîõóëàí ôèë êèìè ýþéÿ
àòûëûðäû. Ùàìû áàø-ýþçöíö ãîðóìàüà áàøëàäûüûíäàí, ÿë ÷àëàí éîõ èäè.
Áóíäàí ñîíðà ñàíêè îíóí òàìàì ÿêñèíÿ, ãÿñäÿí áèð àðûã ùþðöì-
÷ÿéè àðàëûüà ñàëäûëàð. Àòëàñ ïàëòàð, ãûðìûçû ÷ÿêìÿ ýåéìèø áó àðûã ãûçûí
ãàøëàðû ìþòÿðèçÿ, áóðíó ñóàë èøàðÿñèíÿ îõøàéûðäû. Éåðèíäÿí ãàëõàí êèìè
÷àïàëàìàüà áàøëàäû. Îíóí ñöðÿòëè, ãàðûøûã ùÿðÿêÿòëÿðè úàí âåðÿí ìÿõ-
ëóãó àíäûðûðäû. Ñàíêè ãóðóéà äöøìöø áàëûã þçöíö éåðäÿí-éåðÿ ÷ûðïûðäû.
Áèð àç ÷àïàëàäûãäàí ñîíðà ñòóëóíà éàïûøûá ãàëäû. Ñèíÿñè ãàëõûá-äöøöð,
íÿôÿñèíè äÿðèðäè. Áó äà òÿçÿ êàññèðøà èìèø!.. Îíà ìàúàë âåðìÿäÿí ãàðà
êðåïäåøèíäÿí ÷àðëñòîí ïàëòàð ýåéìèø, ïÿùëÿâàí êèìè åíëèêöðÿê áèð
ãàäûí àðàëûüà ÷ûõäû.
Õàíêèøè ñÿñëÿíäè:
— Éîëäàø éîëäàøû èëÿ îéíàñûí!
Éóõàðû áàøäà ìöøòöêäÿ ïàïèðîñ ÷ÿêÿí âÿ éàõàëûüû éàíàêû ÿéèëìèø
áèð êèøè èðÿëè ÷ûõäû. Ãàðàãóø êèìè ãàíàä ýÿðèá, àðâàäûíà êþëýÿ ñàëìàüà,
äîëàíáàúû ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Ãàäûí èñÿ èðèøäèéèíäÿí äîäàüû ñàëëàíìûøäû.
ßðè ôûðëàíûðäû, ãàäûí äóðäóüó éåðäÿ ãàðìîí êèìè áöçöëöá-à÷ûëûðäû.
Áóíëàðäàí ñîíðà ÷ûõàí ãàäûíëàðûí ÷îõó äóðäóüó éåðäÿ ãàíàä ÷àëûð,
ñàüà-ñîëà äþíöðäöëÿð. Éàëíûç áèð íÿôÿð (î äà äåéèëÿíÿ ýþðÿ ýÿëèíèí
ãîùóìó èìèø), ýþçÿë îéíàìàñû èëÿ ùÿòòà ÷àëüû÷ûëàðûí äà ùåéðÿòèíÿ ñÿáÿá
îëäó. Ãûç àë ýåéèìè èëÿ øÿôÿã êèìè ïàðëàéûð, õóìàð ýþçëÿð êèìè ñöçöëöá
ýåäèðäè.
×àéëàð è÷èëäè. Õþðÿê ýÿëäè. Ïëîâ íÿ ïëîâ! Áóëóäëàð ãàðëû äàüëàð êèìè
óúàëìûøäû. Úàìààò õþðÿéÿ ýèðèøäè. Åâäÿ ãóëàã áàòûðàí áèð ìàð÷ûëòû
ãîïäó. Áèð äÿãèãÿäÿ ìÿëóì îëäó êè, íÿ àø ÷àòûð, íÿ äÿ ãàðà.
33
 Õàíêèøè öðÿê âåðèá äåäè:
— Íÿ ãÿäÿð êåôèíèçäè éåéèí, ãîðõìàéûí, õþðÿê òàïûëàð!
Ìÿíè ôèêèð ýþòöðìöøäö. Ìàð÷ûëòûéà, èøûëäàéàí äîäàãëàðà, àü áîø-
ãàáëàðà óçàíàí ãàðà áèëÿêëÿðÿ áàõäûãúà, éàíûìäà îòóðàí áèáèìÿ èøàðÿ
åäèðäèì:
— Àé áèáè, òîéóí íÿçàêÿò ãàéäàëàðû, äåéÿñÿí, áèð áàëàúà...
Îíóí àüçû äîëó îëäóüóíäàí äèëëÿíìèð, éàëíûç ãàøëàðûíû ÷àòûá:
— Éîõ, — äåéèðäè.
×àé ñòÿêàíëàðû ïàéëàíäû. Õàíêèøè áèð-áèð ñòÿêàíëàðû øÿðàáëà äîëäóðäó.
Éóõàðû áàøäàí êàññèðøà åùìàëëûúà áàø ãàëäûðäû.
— Éîëäàøëàð, — äåäè, — õàùèø åëÿéèðÿì êè, áèç õîøáÿõò îëìóøóã. Áÿé
éîëäàø, éÿíè Áÿùëóë, áèçèì 21 íþìðÿíèí èø÷èëÿðèíäÿí îëìàüûíà ýþðÿ áó
áàêàëû è÷ÿê, éîëäàø, íåúÿ êè, ìÿí õàùèø åëÿéèðäèì, è÷èëñèí!..
Õàíêèøè ãûøãûðäû:
— ßë ñàõëà!
Ùàìû ãàïû òÿðÿôÿ áàõäû. Íàøû áÿçÿíìèø, éàøëû áèð ãàäûí è÷ÿðè ýèðäè.
Õàíêèøè òÿãäèì åòäè:
— Ãûç àíàñû!
Î ñààò íèäàëàð óúàëäû:
— Éàøàñûí áÿéèìèçèí ãàéûíàíàñû!
— Òÿáèÿòèí ýèçëè ãöââÿëÿðè ìöáàðÿê åëÿñèí!
— Òÿáèÿò ùàìûéà ãàéûíàíà éåòèðñèí!
Ãàéûíàíàíû áÿéèí éàíûíà êå÷èðòäèëÿð. Áèáèì úàìààòûí ùþðìÿòèíÿ
úàâàá âåðäè:
— Òÿáèÿòèí ýèçëè ãöââÿëÿðè ñèçÿ äÿ ãèñìÿò åëÿñèí! Ñèçäÿí ðàçû
îëñóí!..
Ñòÿêàíëàð äîëóð, áîøàëûð, ñàüëûüà è÷èëèðäè. Åøèòìÿëè ñþçëÿð äàíûøûëûðäû.
Áÿé äàíûøàíäà ùàìû äèããÿòëÿ äèíëÿäè. Î äåéèðäè:
— Äåìÿñèíëÿð êè, Áÿùëóëäóð. Îíâåðñåò ãóðòàðñàì äà... åëÿ áèð
øåéÿì. Î äàõûë êè, âàð ùà... Áóðàäàêûëàðûí ÷îõó ùÿìêàðûìûçäûð, áàøà
äöøÿð. Î äàõûë åëÿ øåéäèð êè, îíâåðñåò îíäàí áàø à÷ìàç. Åëÿ îíâåðñåòè
äÿ îðàäàí ýþòöðöáëÿð. Ýþðìöðñöíöç ñòóäåíò ýÿëèð, áèçÿ áàõûá þéðÿíèð?
Ìÿí äåéèðÿì, î äàõûëûí ñàüëûüûíà è÷ÿê êè, (áÿé ÿëèíäÿêè ñòÿêàíû ëàì-
ïî÷êàéà ãÿäÿð ãàëäûðäû) áóíó áèçÿ éåòèðÿí îäóð. Áóíñóç äöíéà áÿðãÿ-
ðàð îëìàç. Æèçíèìäÿ áåëÿ ëÿççÿòëè øåé ýþðìÿìèøÿì. È÷ÿê áóíó äàõûëûí
ñàüëûüûíà!
34
 Ñòÿêàíëàð äþéöøäö, øàãùàøàã ýþéÿ ÷ûõäû. Áÿéèí ñòÿêàíû ãàéûíàíà-
íûí áîø ñòÿêàíûíà äÿéÿíäÿ, áÿé áîéíóíó ÿéèá, ýåðè ÷ÿêèëäè:
— Áó îëìàäû! Õàíêèøè! Áó àðâàäà íÿñèùÿò âåð!
Êèì èñÿ äèëëÿíäè:
— ßäÿ, äàëàøàðñûç!
Õàíêèøè ãàéûíàíàíûí ñòÿêàíûíû äîëäóðäó:
— Êèì è÷ìÿñÿ, éàõàñûíà òþêÿúÿéèê.
— Òÿêëèô âàð: þïöøñöíëÿð...
— ßäÿ, ýÿëèí èëÿ þïöøÿðëÿð, î êè áóðàäà éîõäóð.
— Éîõ, þïöøñöíëÿð...
Õàíêèøè ãàéûíàíàíû ãóúàüûíà ýþòöðöá, Áÿùëóëà òÿðÿô ãàëäûðäû. Áÿù-
ëóë áèð þïöø ýþòöðöá, øÿðàáû áàøûíà ÷ÿêäè. Ãàäûí ãûçàðûá, éåðèíäÿ îòóðäó,
ãûçûí äàéûñû àúûã åëÿéèá ýåòäè. Áÿùëóë áóíó åøèäÿí êèìè ùèðñëÿíäè:
— Êèì ìÿíè èñòÿìèð, ýåäÿ áèëÿð!
Áàøëàð õþðÿéÿ òÿðÿô åíäè. Ãàøûãëàð øàããûëäàäû. Áèðäÿí Õàíêèøèíèí
ñÿñè ýÿëäè:
— Êèì îüóðëàäû?
— Íÿéè?
— Êèì ýþòöðäö?
— Íÿäèð èòÿí?
— Ìÿíèì ãàðàìû ñÿí éåìèñÿí?
Ñòÿêàí Õàíêèøèíèí êÿëëÿñèíäÿ ÷èëèê-÷èëèê îëäó. Øÿðàá øöøÿñè áóôåòÿ
äÿéäè. Øöøÿëÿð òþêöëäö. Ìöðÿááÿ áàíêàñûíûí áþéðö äåøèëäè. Ìöðÿááÿ
àõäû, òþêöëäö. Ãàéûíàíà òÿøâèøÿ äöøäö:
— Áàòäû, áàòäû! — äåéÿ éåçíÿñèíèí ÿòÿéèíè ÷ÿêäè.
Äàâà ãûçûøäû. Ìÿúëèñ ïàð÷àëàíäû, úÿáùÿëÿð àéðûëäû. Áèáèì þçöíö
àðàëûüà àòäû. Ãûøãûðûðäû. Ìÿí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäûì:
— Äåéÿñÿí, íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíû, áèð áàëàúà...
Àðàëûã áèð àç ñàêèòëÿøìèøäè êè, ìÿí øàëû áîéíóìäàí à÷äûì. Áàòèí-
êàëàðû, òîããàíû àòäûì. Þç òÿëÿáÿ ïàëòàðûìû ýåéèíèá, ÷ûõìàã èñòÿäèì. Áè-
áèìèí îâãàòû òÿëõ îëñà äà, ñîðóøäóì:
— Áàüûøëà, áèð äÿôÿ ÿñíÿäèéèì ö÷öí öçð èñòÿéèðÿì. Òÿçÿ òîéóí íÿ-
çàêÿò ãàéäàëàðûíû ïîçäóì...
Áèáèì ìÿíè áÿðê-áÿðê òóòóá áóðàõìàäû. Ùàìû äàüûëäû. Áèç î áèðè
îòàüà êå÷äèê.
35
 Áèáèì ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ãîëòóãëàéûá àðàëûüà øåé òþêöðäö: êîíôåò ãóòó-
ëàðû, òîðò, ìàðìåëàä...
Ìÿí åëÿ áèëäèì êè, áóíëàðû þç àðàìûçäà éåìÿéÿ ñàõëàìûøëàð. Áèð
êîíôåò ýþòöðìÿê èñòÿäèì. Áèáèì áèëÿéèìäÿí òóòóá ÷ÿêäè. Úîðàá, øàë,
êàüûç, ýöë äÿñòÿñè, ýöìöø ãàøûãëàð, äóõè, ïóäðàãàáû, êðåïäåøèí, ãÿíä-
ãàáû, áÿçÿê ãóòóñó, äÿñìàë, éàõàëûã, äöéìÿ... Áèð ñþçëÿ, åëÿ áèë 22
íþìðÿëè ìàüàçà à÷ûëäû.
Ìÿí ýþçëÿéèðäèì. Áèáèì ñÿëèãÿ èëÿ øåéëÿðèí ãóëàüûíäàí òóòóá äå-
éèðäè:
— Áó øàëû Ìÿììÿäèí àðâàäû ýÿòèðèá. Àëòû äÿíÿ ãàøûã, èñáàòëû øåéäèð,
Ìèíàõàíûì àëûá. Áÿçÿê ãóòóñó, ÿúÿáäèð! Êèøèíèí àäûíà ëàéèã, Ìÿøÿäè
Ðÿùèìè äåéèðÿì åé!
Áèáèì ñîâãàòû ÿëèíäÿ ñàõëàéûð, áÿéèí ôèêðèíè áèëäèêäÿí ñîíðà êÿíàðà
ãîéóðäó. Áÿé ÿââÿë ìöëàéèì ýþðöíöð âÿ äåéèðäè:
— Õóá... Ïèñ äåéèë... — Ñîíðà: — Çàðàôàò äåéèë! ßðèíÿ ÷þðÿê àüàúû
äöçÿëòìèøÿì, ùÿëÿ î ÷îõäóð? Þò!
Áèáèì áèð êàüûç ýöë ýþñòÿðäè:
— Áó äà, — äåäè, — äîñòóí ßééóáýèëäÿíäèð.
Áÿé ìûçûëäàíäû:
— Åëÿ äîñòó ãÿáèðÿ ãîéóì! Ùå÷ óòàíìûð äà!
Áèáèì áèð úöò úîðàáû ýþñòÿðäè:
— Áóíó Ùÿìçÿò ýÿòèðèá.
— Êèì?
— Ìèðñààäûí àðâàäû, Ùÿìçÿò!
— ×îõ ãÿëÿò åëÿéèá, ýÿòèðèá! Ñÿí äÿ ÷îõ ãÿëÿò åëÿéèá àëìûñàí! Ìÿíè
ÿëÿ ñàëûá, éà þçöíö? Ãûçû êö÷öêëÿéÿíäÿ ìÿí îíó àäàì áèëèá, ñóáàéëû-
üûì èëÿ ãûðõ ìàíàò õÿðúÿ äöøäöì. Èíäè ìÿíèì ÿçèç ýöíöìäÿ êèìÿ
äîããóçëóã ãîéóð? Äóð àïàð, àò öñòöíÿ, ýÿë! Ùÿëÿ î ãÿäÿð àú ãàëìàìû-
øûã. Èò óøàüû! Úîðàá! Þçö äÿ íÿ úîðàá!
Ìÿí áóíëàðû ýþðÿíäÿ áèëäèì êè, ãàðäàøëûüûì ìÿíè íèéÿ äàíûøäûð-
ìûð. Òîéóí íÿçàêÿò ãàéäàñûíû ùàìûäàí áÿðê ïîçàí ìÿí èäèì êè, ùå÷ íÿ
ýÿòèðìÿìèøäèì. Äþéöëìÿéèìäÿí ãîðõäóì. Ùÿéÿòÿ ÷ûõìàã áÿùàíÿñè
èëÿ ýåúÿ âàõòû áèðáàø Åðìÿíèêÿíäÿ, éàòàãõàíàéà ýþòöðöëäöì. Îäóð-
áóäóð, áåëÿ éåðëÿðÿ ýåòìèðÿì. Áèð äÿ ìÿí òÿçÿ òîéà ýåäèì! Àé òþâáÿ!

1934

36
 ÁÎÑÒÀÍ ÎÜÐÓÑÓ
1
Ýåúÿíèí áèð àëÿìèíäÿ Äóðìóø êèøè éåðèíäÿí ãàëõûá, ÿòðàôà ýþç
ýÿçäèðäè. Àõøàìêû ãàðàíëûã, àéàãëàíàí ïàë÷ûã êèìè áÿðêèìèø, ãàòûëàø-
ìûøäû. Ýþç ýþçö ýþðìöðäö. Ãàðäàøû Êÿðáÿëàéû Òàïäûüûí öçöì áàüû áèð
ëÿêÿ êèìè ýöúëÿ ñå÷èëèðäè. Ùàâà áöðêö èäè. Ùÿð øåé ÿðèéèðìèø êèìè, ýþé
éåðÿ ãàðûøìûøäû.
— Èø éèéÿñè èøäÿ ýÿðÿê! — äåéÿí Äóðìóø êèøè ÷îõäàí áÿðè ñóâàðûë-
ìàäûüûíäàí ãóðóìóø âÿ òîðïàüû ÷àòëàìûø ëÿêëÿðèí àðàñû èëÿ ýåäèðäè.
Ãóðó îòëàðà, éåìèø òàüëàðûíûí ñöôðÿ êèìè åíëè éàðïàãëàðûíà äÿéèá, ñÿñ
ñàëìàìàã ö÷öí øàëâàðûíû äèçèíÿ ãÿäÿð ÷ûðìàäû, ïàïàüûíû ãîëòóüóíà
âóðóá, ñèíÿ-ñèíÿ éåðèäè. Ñîíðà þçöíÿ öðÿê âåðìÿéÿ áàøëàäû: “Ùå÷
ãîðõìàã èñòÿìÿç! Éàòûáñà, èøèì èøäèð. Îéàã îëñà, äåéÿðÿì: “Ñþùáÿòÿ
ýÿëìèøÿì. Òóòäó ùÿíÿê, òóòìàäû äÿéÿíÿê!”
Êÿðáÿëàéû Òàïäûüûí äÿéÿñèíÿ éàõûíëàøàíäà ãóëàüûíà ñÿñ ýÿëäè.
Äåéÿñÿí, ùàðàäàíñà: “Åé-ùåé-ùåé, åé!” ÷àüûðûðäûëàð. Ãûçûëýöë êîëëàðû-
íûí áèäèíÿ ÷þêöá, ãóëàãëàðûíû øÿêëÿäè. Áèð øåé õûøûëäàéûðäû. Äóðìóøóí
ôèêðèíÿ ýÿëäè êè, “êèøè ïóñãóäà äàéàíìûø îëàð, ìÿíè îüðó áèëèá, äîëäó-
ðàð ãûðìàíû ãàðíûìà”. Áó ôèêèð ÷ÿêèú êèìè îíóí áàøûíà äÿéäè, áÿäÿíèíè
îäëàíäûðäû. Êèøè äèêñèíäè. Àéàüà ãàëõûá, ãàðäàøûíû ñÿñëÿìÿê èñòÿäè. Áèð
äÿãèãÿ äÿ ýþçëÿäè. Õûøûëäàéàí øåéèí êÿðòÿíêÿëÿ îëäóüóíà èíàíäû.
Ùåéâàí, Äóðìóøóí âåäðÿéÿ îõøàéàí ýþâäÿñèíè ýþðöá ùöðêìöø,
ðàùàòñûç îëìóøäó.
Äóðìóø äÿéÿíèí éàíûíäà áàðìàãëàðû öñòÿ éåðèéèá, õÿéàë êèìè ñÿñ-
ñèçúÿ Êÿðáÿëàéû Òàïäûüûí éàòàüûíà éàíàøäû. Êèøè øèðèíúÿ éóõóäà õîðóë-
äàéûðäû. ßéèëèá, Òàïäûüûí öçöíÿ äèããÿòëÿ áàõäû. Èíàíäû êè, “éåääè ýöí,
éåääè ýåúÿ!” äèâ éóõóñóíà ýåäèá. Êÿðáÿëàéûíûí ïëîâ éåìÿêäÿí áþéö-
éÿí àüçû åëÿ ýåíèø à÷ûëìûøäû êè, îðàéà äîëàí éóõóíó éåääè ýöí, éåääè
ýåúÿäÿ àíúàã ùÿçì åäÿ áèëÿðäè.
Äóðìóø þçöíö òÿíÿêëÿðèí àðàñûíà âåðäè...
Êÿðáÿëàéû Òàïäûüûí áàüûíäà áèð ëÿê éàéëûã öçöì âàð èäè. Áó õûðäà,
éóìðóýèëÿ, àü, øèðèí, ñûõñàëõûì öçöìäöð. Òåç éåòèøäèéèíÿ ýþðÿ íîâàð
îëóð, ÷îõ ñåâèëèð, àç òàïûëûð, áàùà ñàòûëûð. Íå÷ÿ èëäèð êè, Êÿðáÿëàéû Òàïäûã
àëòû òÿíÿêäÿí àëòû ñàëõûì öçöì äÿðÿ áèëìèðäè. Öçöìëÿðè ýöëöíö òþêÿð-
òþêìÿç àëà-ãîðà âàõòûíäà éîëóøäóðóá àïàðûðäûëàð. Êÿðáÿëàéû õÿáÿð òó-
òàíàäÿê áèð ñàëõûì äà ãàëìûðäû. Àðâàä îíó ÷îõ äàíëàéûðäû. Àõûðäà þçö
äÿ ùèðñëÿíäè.
37
 — Úàíûì, — äåäè, — áåëÿ øåé îëìàç àõû, ýþðöì áó çÿùðèìàðà äàäàíàí
êèìäèð? Îíóí ãàðíûíû éûðòìàñàì, ìÿí Êÿðáÿëàéû Òàïäûã äåéèëÿì...
Îüëóíó, íþêÿðèíè äÿ ýþíäÿðìÿäè. Öçöìëÿð ýöë òþêÿíäÿ èéóí àéû-
íûí àõûðëàðûíäà éîðüàí-äþøÿéèíè ýþòöðöá áàüäà, äÿéÿäÿ éàòàðäû. Íèéÿ
äÿ éàòìàñûí? Ãîðóéà áèëñÿ, òÿíÿêäÿ áèð ïóä öçöìö âàð. Ãîë-ãàíàä
à÷ûá, èñòè òîðïàãëàðäà éàòàí òÿíÿêëÿð áóëóä êèìè äîëó ñàëõûìëàð âåðèð.
Äîëìàëûã âàõòûíû þòÿí âÿ áàø ãàëäûðûá òàú êèìè øàõ äóðàí éàðïàãëàð,
ñàíêè ýöíÿøèí àëìàç çÿððÿëÿðèíè, ñàáàùûí èëùàìëû òÿðàíÿëÿðèíè ñîðóá ñàë-
õûìëàðà âÿ øÿôôàô ýèëÿëÿðÿ äîëäóðóð. Éàðïàãëàð éàøûë ÿòÿêëÿðè èëÿ ñàë-
õûìëàðû þðòöá áÿñëÿéèð. Ñàëõûìëàð èñÿ, ïÿðâàçëàíìûø ãóø êèìè, éóâàñûíà
ñûüìàéûá êÿíàðà áîéëàíûð, ãóøëàðû ÷àüûðûð âÿ áÿëêÿ äÿ éîëäàí þòÿíëÿðÿ
çàâàëûíà ýÿëèð...
Öçöì, íÿ öçöì! Øÿêÿð êèìè øàããûëäàéûð, äèø âóðàí êèìè øèðÿñè
êå÷èð, öðÿéÿ àõûð, ýþçÿ èøûã, äèçÿ òàãÿò âåðèð. Òÿíÿêëÿðäÿí ñàëëàíàí ñàë-
õûì äåéèë, îíëóã ÷åðâîíëàðäûð.
Âàãîí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí áàõàí áÿçÿêëè õàíûìëàðûí ýþçö áó öçöìÿ
ñàòàøäûìû, äåéÿúÿêëÿð: “Âèíîãðàä äàâàé!” Áåëÿ îëàíäà ùàíñû àõìàã
ýöçÿøòÿ ýåäÿð? Ìÿí äÿ äåéÿúÿéÿì: “Êèëîñóíà ÿäèí ÷åðâîí äàâàé!”
Áó àüûëëû ôèêèðëÿð éàëíûç Êÿðáÿëàéû Òàïäûüûí áàøûíà ýÿëìÿìèøäè.
“öðÿêäÿí öðÿéÿ éîë âàð” äåéÿðëÿð. Áóíëàðû Äóðìóø äà éàõøûúà êÿëëÿ-
ñèíÿ âóðìóøäó.
Ýåúÿíèí áó âàõòûíäà, ïîðñóã êèìè òÿíÿêëÿðèí àðàñûíà ñîõóëóá, ñàë-
õûìëàðû øèðèí éóõóñóíäàí îéàäàí âÿ éîëóøäóðàí Äóðìóø äà ùÿð ñàë-
õûìäàí “áèð ÷åðâîí” ýþçëÿéèðäè. Ôèêèðëÿøäè êè: “Àòàäàí ìÿíÿ áèðè ÷àòû
äà äöøìÿäè, áîüàçûìà ñàëûì. Áþéöê ãàðäàø (Êÿðáÿëàéû Òàïäûã) ìÿíÿ
êÿáèí êÿñäè, ùàìûñûíû è÷ÿðè þòöðäö, ìÿíè ìÿüìóí åëÿäè. Ãàïûñûíäà áèð
äîíóçó ÿñêèêäèð. Áàüû þçöíÿ áÿñäèð. Ùå÷ îëìàñà áó éàéëûã öçöìö äÿ
ìÿíÿ ÷àòìàçìû?”

Äóðìóø “èøèíè” ýþðöá, áîñòàíûíà ãàéûòäû. Öçöìö éåðáÿéåð åëÿäè.

Áèð ýèëÿ äÿ àüçûíà ãîéóá, øèðèíëèéèíäÿí äîäàüûíû ìàð÷ûëäàòäû. Áó öçöì,
úàâàí âàõòûíäà ìèí áèð ãîðõó âÿ öðÿê äþéöíòöñö èëÿ ýåúÿ õÿëâÿò ýþðö-
øöíäÿ íèøàíëûñûíäàí àëäûüû “ùàðàì þïöø” êèìè ëÿççÿòëè èäè.
Ùÿìëÿëÿð ïîçìóø, ãîøóí ñûíäûðìûø, ãàëà ôÿòù åòìèø ÿñýÿð ñåâèíúè
èëÿ Äóðìóø éàòàüûíà ýèðäè.
38
 Êÿðáÿëàéû Òàïäûüû åëÿ áèð éóõóäàí îéàòäûëàð. Ãàðàíëûã, ñàêèòëèê,
éàëíûçëûã èäè. Íàüûëëàðäà ñþéëÿíÿí òèëñèìëè ýåúÿëÿð Òàïäûüûí éàäûíà
äöøäö. Ýþéÿ áàõäû. Ñÿëèãÿñèç ñÿïèëìèø óëäóçëàð îíà ãûçûë îíëóãëàðû
õàòûðëàòäû: “Íÿ îëà, áó ãûçûëëàð ýþéäÿí ãîïà, ãûçûë éàüûøû éàüàéäû. Íÿ
ãàïàãàï îëàðäû, ôÿëÿê! Ãûëëû ïàïàüûìû áàøûìà áàñûá, áèð éöçúÿ äÿíÿ
éûüñàéäûì, áèð òÿùÿð îëàðäûì. Øÿùÿðèí ýþáÿéèíäÿ áèð ìöëê àëàðäûì, éà
äà Íàìàçëûëàðûí áàüûíû ÿëÿ êå÷èðÿðäèì, èëäÿ îí áåø-èéèðìè ìèí ìàíàò-
ëûã òÿêúÿ “Òÿáðèç öçöìö” ñàòàðäûì. Îíäà Äóðìóø äà ïàõûëëûüûíäàí
÷àòëàðäû... Ãîé îíäà ìÿíèìëÿ ùà áÿùñÿ ýèðèøñèí!..”
Êÿðáÿëàéû Òàïäûã áó äàäëû õÿéàëûíû óäìàìûøäû êè, íþêÿð ãóëàüûíà
ïû÷ûëäàäû:
— Âàõòäûð! Âàõò êå÷èð!
Î, éåðèíäÿí ãàëõäû, èøàðÿ èëÿ íþêÿðÿ ãàíäûðäû: “Ñÿí î éàíäàí ýÿë!”
Þçö àüàõëàðûí àðàñûíäàí äÿðÿéÿ åíäè. Äóðìóøóí áîñòàíûíà êå÷äè.
Áàü äà, áîñòàíûí éåðè äÿ ãàðäàøëàðà àòàäàí ãàëìûøäû. Î çàìàí àé-
ðûëàíäà íÿ òÿùÿð îëäóñà, Äóðìóø õàëè éåð éèéÿñè îëäó. Àòûëäû, äöøäö,
÷ûüûð-áàüûð ñàëäû; øÿðèÿò éàíûíäà, éöçáàøû éàíûíäà ñþçöíö åøèòìÿäèëÿð.
Îâëàäûüû áèð ãàçû ÿòÿéèíèí àëòûíäà àõóíäà ïåøêÿø àïàðäû. Ñÿí äåìÿ,
Êÿðáÿëàéû Òàïäûã äà àõóíäà àüçûíäà áèð ãûçûë îíëóã ýþñòÿðèáìèø. Áàü
äàâàñû áàøëàíàíäà àõóíä èñòèîò êèìè òöíäëÿøäè. Êÿðáÿëàéû Òàïäûüûí ñþ-
çöíö òÿñäèãëÿäè. Äóðìóøóí öñòöíÿ ãûøãûðäû:
— Ãàç áîéíó êèìè áîéíóíó óçàòìà! Êèøè àüçûíäà ãûçûë êèìè ñþç
äàíûøûð!
Äóðìóø áàøûíû àøàüû ñàëûá äåäè:
— Åéáè éîõäóð! Ãîé áþéöê ãàðäàø áàüà éèéÿëÿíñèí, úàí ñàü îëàð,
ìÿí äÿ î õàëè éåðèí òîðïàüûíû ãûçûëà äþíäÿðÿðÿì. Ùå÷ åéáè éîõäóð!..
Äóðìóø äîüðóäàí äà äåäèéèíè åäèðäè. Ãàíãàëëû, òèêàíëû, ñàðìàøûãëû
éåðèí òîðïàüûíû àòûì-àòûì åäèá, óí êèìè åëÿäè. Éàõøûúà àðõ ÷ÿêäè, ñó ÷û-
õàðòäû. Éåðèí ÿðàôûíà èêè úÿðýÿ ìåéâÿ àüàúû ÿêäè. Éåðè èñÿ ùÿð èë äèðëèê
áîñòàí åäèá, ÷îõëó ìÿíôÿÿò ýþòöðöðäö. Ñÿëèãÿ èëÿ ÿêèëìèø, òàõòàëàíìûø
áîñòàí éàç âàõòû Ãóáà õàë÷àñûíà áÿíçÿéèðäè. Éàøûë, úàâàí àëìà, àðìóä,
ÿðèê, ÿíúèð àüàúëàðû ñà÷àã êèìè ñàëëàíûá ñûõëàøûðäû.
Äóðìóøóí áîñòàíäàí äÿñìàë-äÿñìàë ïóë ýþòöðìÿéè, ùÿëÿ áàü ñàëìàã
ôèêðèíÿ äöøìÿìÿéè Êÿðáÿëàéû Òàïäûüû íàðàùàò åäèðäè. Ôèêðèíÿ ýÿëèðäè
êè: “Áó ýÿäÿ ìÿíè þòÿúÿê, ìÿíèì âàð-äþâëÿòèì éàëàí îëàúàã...”
Êÿðáÿëàéû Òàïäûã áó äÿðäè ñèíèðÿ áèëìèðäè. Äóðìóøà áàäàëàã ãóð-
ìàüà ÷àëûøûðäû.
39
 Ñîí çàìàíëàðäà ýþçöíö îíóí éåìèøëÿðèíÿ äèêìèøäè. Äÿôÿëÿðëÿ
ýöíäöçëÿð êè÷èê ãàðäàøûíûí áîñòàíûíà êå÷èá “ÿùâàëïöðñàíëûã” áÿùàíÿñè
èëÿ éåìèøëÿðè áåëëÿìèøäè. Èêè-ö÷ êèñÿ éåìèø “äàø-áàø” åëÿéèá ñàòäûð-
ìàã, áîñòàíûí õåéðèíäÿí “ôåéçèéàá” îëìàã èøòàùàñûíäà èäè”.
Ýöíäöçäÿí íþêÿðè þéðÿòìèøäè êè, êèñÿ ýþòöðöá, áàüà ýÿëñèí.
Éåìèø òàüëàðû ýþéëÿðè ÿìèá, éåðëÿðè ñîðìóø, ÿðêþéöí îüëàí êèìè
êþêñ ýÿðèá, ãîë-ãàíàä à÷ìûøäû.
Òàüëàðûí ùÿð ãîëóíäà áèð íå÷ÿ éåìèø áþéðöíö ñÿðèí òîðïàüà âåðèá,
êîòàíà ãîøóëìàëû úþíýÿ êèìè éàòûðäû, ñàíêè ýþéøÿéèðäè. Ãàëûí âÿ øàõ
éàðïàãëàðû, áàøûíäà áîøãàá êèìè òóòàí óçóí çîüëàð äåéèë, ãîíàãúûë ýÿëèí
áèëÿêëÿðè èäè. Éåìèøëÿðèí áÿçèñè ãàðàãàáàã àäàìëàð êèìè áóðíóíó éåðÿ
äèêìèøäè. ×îõóñó àüàðàí ãàáàðûã ýþâäÿñè èëÿ éåëêÿíÿ áÿíçÿéèðäè. Åëÿñè
äÿ âàðäû êè, éóïéóìðó øàìàìà êèìè...
Êÿðáÿëàéû Òàïäûã áåëëÿäèéè òàüëàðûí äèáèíÿ ñèíäè. Íþêÿðÿ ùèì åëÿäè:
— ×ûðïûøäûð! Íÿ äóðìóñàí?
×îïóð, àüûð âÿ áþéöê éåìèøëÿðÿ ÿë äÿéÿí êèìè òàüäàí öçöëöðäö.
Áÿçè éåìèøëÿðè òàüäàí öçìÿê ÷ÿòèí èäè. Òîé âÿ áÿéëèê ýöíëÿðè Òàïäû-
üûí ýþçö þíöíÿ ýÿëäè. Õÿíúÿðè ÷ÿêèá, éåìèøëÿðèí ñàïëàüûíû êÿñäè.
Éåìèø, íÿ éåìèø! Þç-þçöíÿ òàüäà úàòùàúàò úûðûëàí éåìèø!
Òàïäûã äàéàç ëÿêëÿðäÿ ñöðöíÿ-ñöðöíÿ éåìèøëÿðè ñå÷èá äÿðèð, íþêÿð
èñÿ êèñÿéÿ éûüûá, äÿðÿéÿ åíäèðèðäè. ×îõ ÷ÿêìÿäè òàüëàð áîøàëäû, êèñÿëÿð
äîëäó. Äàí éåðè ñþêöëìÿêäÿ èäè êè, îíëàð êîëëàðûí àðàñûíäà èòäèëÿð.

Ñÿùÿð à÷ûëìûø, ýöí õåéëè ãàëõìûøäû. Ùÿð ýöí äàí öçö éóõóäàí
äóðàí ãàðäàøëàðûí ùå÷ áèðè éàòàüûíäàí ãàëõìàã èñòÿìèðäè. Àçàð äÿéìèø
êèìè, éàòàãäà î éàí-áó éàíà ÷åâðèëèðäèëÿð. Ùÿòòà Êÿðáÿëàéû Òàïäûüûí
éàòàüûíû ýöí äþéöðäö. Äþçìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Éåðèíè äèâàðûí äèáèíÿ
÷ÿêäè, áàøûíû éåðÿ ãîéäó, ýþçöíö éóìäó, ãóëàüûíû áîñòàíà òÿðÿô øÿê-
ëÿäè. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ñààò Äóðìóøóí ùàé-êöéö ãîïàúàã. “Ãîé
ýÿëèá ìÿíè éàòàí ýþðñöí”.
Äóðìóø äà ãàëõìûð, ýþçëÿéèðäè êè, Òàïäûã “öçöìëÿðèì âàé!” —
äåéÿíäÿ, ýöìàíû áó òÿðÿôÿ ýÿëìÿñèí. Ýÿëñèí ìÿíè éàòàüûìäà ýþðñöí.
Ìÿí äÿ éóõóäàí èíäèúÿ îéàíìûø êèìè, ýþçöìö îâóøäóðà-îâóøäóðà
ãàëõûì, ùåéðÿòäÿ ãàëûì...”
40
 — Íÿ îëóá, äàäàø, íÿ õÿáÿðäèð? — äåéÿ î, éîëäàí þòÿíëÿðÿ áàõìàã
ö÷öí éåðèíäÿí áîéëàíäû. Éåìèø òàüëàðû ýþçöíÿ áèð òÿùÿð ýÿëäè. Äèããÿò
åäÿíäÿ øöáùÿñè àðòäû. Éåðèíäÿí ñû÷ðàäû. Øàëâàðû äèçèíÿ ÷ÿêèá éöéöðäö.
Éàíûëìûðäû, áåëëÿäèéè Úàðúî éåìèøëÿðèíäÿí áèðè äÿ ãàëìàìûøäû.
Ëÿêëÿð ÿëÿê-âÿëÿê åäèëìèøäè. Òàüëàð ýöëëÿëÿíìèø èýèä êèìè öçö öñòÿ
ñÿðèëìèøäè. Ýþçöíÿ èíàíìàäû. Áèð äÿ éîõëàäû, ÿëè èëÿ òàüëàðû ÷åâèðäè,
àéàüû èëÿ òîðïàüû åøÿëÿäè. Îíóí àðàñûíà áàõäû.
— Éîõ, — äåäè, — áîñòàíû ïîçóáëàð!
Éîëäàí þòÿíëÿðäÿí øöáùÿëÿíäè. Éîë öñòöíÿ ãà÷äû. Îðàäà ýöëÿ-ýöëÿ
àðàáà ñöðÿí âÿ àò öñòöíäÿ ãóúàüûíà ãóçó àëûá àïàðàí êÿíäëèëÿðäÿí
áàøãà êèìñÿíè ýþðìÿäè. Ãàéûòäû. Òàïäûüà õÿáÿð âåðìÿê ö÷öí ëÿêèí ãû-
ðàüûíäà ñÿñëÿíäè:
— Äàäàø, àé Êÿðáÿëàéû äàäàø, ùåé!..
Îíóí ñÿñèíè åøèäÿí êèìè Òàïäûüûí äîäàãëàðûíäà òÿáÿññöì îéíàäû:
“Ùÿ, — äåäè, — äîñòóìóí úàíûíà èñòè êå÷èð ùà!.. — Î éåíÿ åøèòìÿìÿçëèéÿ
âóðóá ãàëõìàäû. — Ãîé ëàï þçö ýÿëñèí, ÷àüûðñûí”.
Äóðìóø ìÿðçè êå÷èá ýÿëäè. Ãàðäàøûíû éàòàí ýþðäöêäÿ ãûøãûðäû:
— Àé äàäàø, íÿ éàòìûñàí, åâèìè éûõûáëàð, äóð ýþðÿê áó íÿ èøäèð!
Òàïäûüû áîñòàíà àïàðäû. Àéàãëàíàí ëÿêëÿðè, ïîçóëàí òàüëàðû áèð-áèð
ýþñòÿðèá, éàíà-éàíà äåäè:
— Ýþð, áèð ýþð! Ýþð íàìÿðä îüëó ìàëûìû íÿ ýöíÿ ñàëûá! Áóíà áàõ
ñÿí àëëàù! Áó òàüëàðûí ùÿð áèðèíäÿ áåø-àëòû éåìèø âàð èäè. Áèðè áèð îüóëà
äÿéÿðäè... Ñàõëàìûøäûì åë äàüäàí ãàéûäàíà. Âàé êþïÿê îüëó, òîõóì-
ëóãëàðû äà éîëóáäóð. Ñÿíèí àòàí ýîðáàýîð îëñóí!
Òàïäûã áàõûðäû, þçöíö ùåéðÿòëè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøàðàã äåäè:
— Ùåéèô! Ùåéèô çÿùìÿòèíÿ!.. Àé úàíûì, ñÿíäÿ äÿ ýöíàù âàð àõû!
Áîñòàíäà éàòìûñàí, íèéÿ àéûã îëìóðñàí? Áèëìèðñÿí êè, îüðóëàð ýþçäÿí
òöê ÷ÿêèðëÿð? Ìÿí î öçöìö ýöú-áÿëà èëÿ ñàõëàìûøàì. Ýåúÿëÿð éóõóíó
þçöìÿ ùàðàì åëÿìèøÿì.
Áîüàçûíû áè÷ÿí êÿäÿðèíÿ áàõìàéàðàã Äóðìóø Òàïäûüûí “öçöìö
ýöú-áÿëà èëÿ ñàõëàìûøàì” ñþçöíÿ è÷èíäÿ èñòåùçà èëÿ ýöëäö, þç-þçöíÿ
äåäè: “Àé ñàõëàäûí ùà!..”
Òàïäûã ãàðäàøûíà òÿñÿëëè âåðìÿéÿ ÷àëûøäû:
— Åéáè éîõäóð, úàíûí ñàü îëñóí!..
— Ùå÷ ñàü îëìàñûí áåëÿ úàí êè, ÿìÿéèíèí ìÿùñóëóíó èòÿ-ãóðäà
âåðÿúÿê...
41
 — Åéáè éîõäóð. Îüðó åëÿ ùÿìèøÿ îüðóäóð. Ñÿí éåíÿ ÿêÿúÿêñÿí,
éåìèø éèéÿñè îëàúàãñàí. Àììà îüðó...
Äóðìóø îíóí úöìëÿñèíè áèòèðìÿéÿ ìàúàë âåðìÿäè:
— Îüðóíóí íàìóñó ÿëëÿðäÿ ãàëñûí!.. Àõû áóíà çÿùìÿò ÷ÿêìèøÿì,
ÿëèì ãàáàð îëóá áåë âóðìàãäàí. Õàëãëàð êèìè ìóçäóðà, ÿìÿëÿéÿ ÿê-
äèðìÿìèøÿì. Ùÿð éåìèøÿ áèð ýåúÿ éóõóñóç ãàëìûøàì àõû!..
Áóðàäà Êÿðáÿëàéû Òàïäûã äèêñèíäè.
Áàéàãäàí áÿðè àòàñû, àíàñû ñþéöëöðäö. Áóíà äþçöðäö, ÷öíêè ãàðäà-
øûäûð, ñþéöðñÿ äÿ, éàðûñû þçöíÿ ýåäèð. Äóðìóø àüçûíû à÷ûá, àðâàä ñþéöøö
ñþéÿíäÿ êèøèíèí íàìóñ äàìàðû äèìäèê äóðäó, öçö ãûçàðäû, äîäàüû
ïþðòäö, ýþçö áóëàíäû, áÿáÿêëÿðèíäÿ, äåéÿñÿí, èëäûðûì ÷àõäû. Äóðìóø
èñÿ áèð äÿ òÿêðàð åòäè:
— Îüðóíóí íàìóñó ÿëëÿðÿ äöøñöí! Äåìèðìè êè, áóíóí éèéÿñè âàð?!
Êÿðáÿëàéû Òàïäûã ãûðõ éåääè éàøà ÷àòìûøäû, ùå÷ âàõò áåëÿ öçöéó-
õàðû íàìóñ ñþéöøö åøèòìÿìèøäè. Ãàí áàøûíà âóðäó, öðÿéèíÿ àëîâ äîëäó.
ßëèíè õÿíúÿðèí äÿñòÿñèíÿ àòûá, ãûíûíäàí ñèéèðìÿê èñòÿéÿíäÿ, áèð äÿ ãàø-
ëàðûíû ÷àòûá ôèêèðëÿøäè: “Éàõøû, âóðñàì, äåéÿúÿê: “Îùî! Îüðó ñÿíñÿí
êè!..” Éîõ, à÷ûá àüàðòìàã ëàçûì äåéèë...” Áîüóëìóø áèð ñÿñëÿ äåäè:
— Íÿ ëàçûì éåìèøäÿí þòðö íàìóñà ñþéöðñÿí? Éàõøû äåéèë! Åøèäÿí
îëàð...
Äóðìóø ýþçöíö ïîçóëìóø ëÿêëÿðäÿí àéûðìàäàí áèð àç äà ùèðñëÿíèá,
þçöíäÿí ÷ûõäû:
— Íåúÿ éàõøû äåéèë! Ìÿíèì ìàëûìû éåéÿíè ñþéÿðÿì äÿ, î éàíà äà
êå÷ÿðÿì. Áó íÿ ñþçäöð?
Áó ñþçëÿð êöðÿäÿ ãûçàðäûëìûø êþìöð êèìè áèð-áèð Òàïäûüûí öðÿéèíÿ
äÿéèð, îíó éàíäûðûá éàõûðäû. Àéðû âàõò îëñàéäû, Êÿðáÿëàéû Òàïäûã þëöá-
þëäöðìÿêëÿ úàâàá âåðÿðäè. Àììà èíäè âÿçèééÿò åëÿ èäè êè, ñöêóòäàí
áàøãà ÷àðÿ éîõ èäè. Î, öç äþíäÿðèá ýåòäè. Áàüûíà êå÷äè. Àéàüûíûí àëòûí-
äà áèð ñàëõûì ÿçèëìèø öçöì ýþðÿíäÿ äèêñèíäè:
— Íèèèù!
Åëÿ áèëäè êè, êèì èñÿ öçöìö äÿðèá, áàü éèéÿñèíè ýþðÿíäÿ òóëëàéûá
ãà÷ûá. Áàüûí ÿòðàôûíà áàõà-áàõà òÿíÿêëÿðÿ éàõûíëàøäû. Éàõûíëàøäû, íÿ
ýþðäö! Òÿíÿêëÿð ñàüûëìûø ãîéóí êèìè äóðóá áàõûð. Éàéëûã öçöìö åëÿ
òÿìèçëÿéèáëÿð êè, äåéÿðñÿí ýöíöí ýöíîðòà ÷àüû áóðàäàí áèð äÿñòÿ îüðó
êå÷èá. Áèð çèíýèðÿ äÿ öçöì ãàëìàéûá. Ñàëõûìëàðäàí ãûðûëàí ýèëÿëÿð ëÿêèí
è÷èíäÿêè ÷óõóðëàðà òþêöëöá. Òÿíÿêëÿðèí éîëóã éàðïàãëàðû ñàëëàíûð,
42
áóäàãëàð, ñîéóëìóø àäàì êèìè ìàò-ìÿéóñ, áîéíó ÷èéíèíäÿ áàõûð, ñàë-
õûìëàðûí ñàïëàã éåðè ýþç éàøû òþêöð.
Òàïäûã, àðõàñû ýåòìèø âÿ åâè éûõûëìûø àòà êèìè ùàëñûçúà äèç ÷þêäö.
Òÿðïÿíìÿéÿ òàãÿòè ãàëìàäû. Àüûð-àüûð íÿôÿñ àëäû, ýöúëÿ ãûøãûðà áèëäè:
— Ýÿëèí ùàé, ýÿëèí ùàé! Ýÿëèí!..

Çÿðÿð ýþðÿíëÿð êÿíä ñîâåòèíÿ ýÿëäèëÿð. Ùÿð èêèñè çÿðÿðèíè äåäè, ÿù-
âàëàòû äàíûøäû. Êàòèá àêò éàçäû âÿ ñîðóøäó:
— Êèìÿ ýöìàíûíûç ýåäèð?
Äóðìóø Àüúàíûí îüëóíó äåäè. Êÿðáÿëàéû Òàïäûã èñÿ Äàíãûð Àáàñû
éàçäûðäû.
Êàòèá éåíÿ ñîðóøäó:
— Íÿ áèëèðñèíèç, áÿëêÿ èêèñèíè äÿ áèð àäàì äÿðèá?
Òàïäûã åòèìàäëà úàâàá âåðäè:
— Éîõ, ìÿíèì áàüûìû àéðû àäàì äÿðèá.
— Íÿäÿí áèëèðñÿí?
— Áèëèðÿì!
— Áèëèðñÿí, áÿñ íèéÿ îüðóíó à÷ûã ýþñòÿðìèðñÿí?
— Éîõ åé, éàäûìäàí ÷ûõäû, áèëìèðÿì! Áèëìèðÿì, éåìèø îüóðëàéàíûí
àòàñûíà ëÿíÿò!
Ìÿñÿëÿíè àéäûí åòìÿê ÷ÿòèí îëäó. Äàíãûð Àáàñ ùÿáñäÿ èìèø, Àüúà-
íûí îüëó èñÿ áèð àé èìèø êè, êÿíääÿ éîõ èìèø. Èø ñîâåòÿ òàïøûðûëäû, òÿùãè-
ãàòà âåðèëäè.

Ö÷ ýöí ñîíðà, àõøàìöñòö ìèëèñ Ãÿëÿíäÿð Ãóëèéåâ ñÿäðèí éàíûíà

ýÿëäè.
— Äóð áèð òåç âàüçàëà ÷ûõàã! — äåäè.
— Éîðóëìóøàì, éåíèúÿ õûðìàíäàí ýÿëìèøÿì, ãûë÷àì ýèçèëäÿéèð,
ãîé äèíúÿëèì, — äåéÿ êÿíä ñîâåòèíèí ñÿäðè úàâàá âåðäè.
— Éîõ, èø âàð, ýåäÿê!
— Ìÿí þëöì, ãîé áèð íÿôÿñèìè äÿðèì!
— Éîõ åé, èø âàð. Òåç îë! Ãÿðèáÿ áèð èø ýþðÿúÿêñÿí.
43
 Ñÿäð ÷ÿêìÿñèíè àéàüûíà ÷ÿêèá ãàëõäû. Îíëàð áàü÷àíûí è÷è èëÿ þòöá,
÷ÿïÿðäÿí àøûá âàüçàëà êå÷äèëÿð.
Çÿíý ñÿñëÿíäè, ñÿñè èëÿ äÿ ùàìûíû ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðäè. Êèìè àäàìëàðû
áàñà-áàñà ÿëèíè êàññàíûí ïÿíúÿðÿñèíÿ éåòèðìÿéÿ úàí àòûð, êèìè ÷àìà-
äàí ÿëèíäÿ íþâáÿò÷èéÿ ýöú ýÿëèá, äàë ãàïûäàí ïëàòôîðìàéà ÷ûõìàã èñòÿ-
éèðäè.
Äÿãèãÿëÿð êå÷äèêúÿ ùàé-êöé àðòûðäû. Àäàìëàð áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû.
Öìóìè ýóðóëòó è÷èíäÿ âàüçàë, èñòèëàùëàðû åøèäèëèðäè:
— Ïëàñêàðò!
— Ñöðÿò ãàòàðû.
— Òðàíçèò.
— Áèðáàøà.
— Ùàðà ñîõóëóðñàí?
Áóôåòèí ñàü êÿíàðûíäà áàëàúà áàüûí ãàáàüûíäàêû âàüçàë áàçàðû ìè-
íèêëÿðè, ÷àüûðûëìûø ãîíàã êèìè àðàìñûç ýþçëÿéèðäè. Öçöìö ñÿáÿòëÿðÿ
äöçÿí, àëìàíû éöíýöë-éöíýöë ÷ÿêèá, êàüûç òîðáàéà äîëäóðàí, ñòÿêàíû
òÿìèçëÿéÿí êèì, áèøìèø êîòëåòè ñòîëà äöçÿí, éåìèøè äèëèìëÿéÿí êèì...
Ãÿëÿíäÿð ñÿäðèí ãîëóíäàí òóòóá, áàüûí ãûðàüûíà ýÿòèðäè. Áàðìàüû
èëÿ íèøàí âåðäè:
— Áàõ, ìÿí þëöì, áèð éàõøû áàõ!
Òàïäûã èêè òàé Úàðúî éåìèøèíè éåðÿ äöçìÿêäÿ íþêÿðèíÿ êþìÿê
åäèð, ýþñòÿðèø âåðèð, î éàí-áó éàíà áàõûá, íþêÿðèíÿ íÿ èñÿ äåéèðäè.
Ãàéíàð ñó áóäêàñûíûí ñîëóíäà èñÿ Äóðìóø ãàáàüûíà éàéëûã öçöì
èëÿ äîëó áàëàúà áèð ñÿáÿò ãîéóá, êèñÿíè ãûë÷àñû àðàñûíà àëìûøäû, ãîðõà-
ãîðõà ñÿáÿòèí àüçûíû áÿçÿéèðäè.
Ñÿäð áàõäû, áàõäû, éàíäû, òþêöëäö:
— Éàçûã Äàíãûð Àáàñ, áèíÿâà Àüúàíûí îüëó!..
— ×àããàë áàø ãîïàðäûð, ãóðäóí àäû áÿäíàìäûð, — äåéÿ Ãÿëÿíäÿð
îíóí ñþçöíö òÿñäèãëÿäè.
Ãàòàð ýÿëäè. Àäàìëàð âàãîíäàí òþêöëäöëÿð, ãûðûëìûø áîéóíáàüû
êèìè éåðÿ ñÿïÿëÿíäèëÿð. Éåéÿíÿ, è÷ÿíÿ, àëäûüûíû ãîëòóüóíà âóðàíà,
âàãîíäà ýþçëÿéÿíÿ, ñåâýèëèñèíÿ ìåéâÿ àïàðàíà áàõ! Ïóëëóëàð àëûð, ìàë-
ëûëàð ñàòûð, àðàëûãäà ãàëàíëàð òàìàøà åäèðäèëÿð.
Òàïäûã îí èêè-îí ö÷ éåìèø õûðûäà âåðìèøäè êè, ìöøòÿðè àçàëäû.
Ö÷öíúö çÿíý âóðóëàíäàí ñîíðà ãàòàð éîëà äöøäö. Éåìèø àëàí îëìàäû.
Áîéëàíûá áóäêà òÿðÿôÿ áàõàíäà Äóðìóøóí ÿëèíäÿ éàéëûã öçöìö ýþðäö,
éåðèíäÿúÿ äîíóá ãàëäû.
44
 Îíëàðûí ýþçö áèð-áèðèíÿ ñàòàøäû: àòûøàí àäàìëàð êèìè þçëÿðèíè éûüûø-
äûðäûëàð. Äèããÿòëÿ áèð-áèðèíèí öçöíÿ âÿ ìàòàùûíà áàõäûëàð.
Äóðìóø ñÿáÿòè éåðÿ ãîéóá, þçöíö àüàúëàðûí àðàñûíà âåðäè. Êÿðáÿ-
ëàéû Òàïäûã íþêÿðÿ ùèì åëÿäè:
— Ýÿëäèëÿð..
Þçö èñÿ äèâàðäàí ùîïïàíìàã èñòÿéÿðêÿí, áèð ÿëèí áèëÿéèíäÿí éàïûø-
äûüûíû ýþðäö. Áó, ñîâåò ñÿäðè èäè.
Ãÿëÿíäÿð èñÿ Äóðìóøó éàõàëàéûá ýÿòèðèðäè.
Îíëàð áó èêè ãàðäàøû öçëÿøäèðìÿéÿ âÿ ìÿñóëèééÿòÿ àëìàüà ýÿòè-
ðèðäèëÿð.

1935

ÄÎÑÒÓÌÓÍ ÃÎÍÀÃËÛÜÛ

ÒßÑÀÄÖÔ

Êÿíääÿ, òàíûøëàðûìäàí áèðèíèí åâèíäÿ Ìèðçÿ Ãóëàìëà òàíûø îëäóì.

Î, øÿùÿðäÿí ýÿëìèøäè. Äåìÿéèíÿ ýþðÿ, èñòÿêëè äîñòóíóí àèëÿñèëÿ áèð
éàéëàã éåðèíÿ ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Îíó âÿêèë åëÿìèøäè êè: “Ýåò, éåð ñå÷,
åâ òóò, ìÿíÿ õÿáÿð âåð!”
Íÿäÿíñÿ Ìèðçÿ Ãóëàì ìÿíÿ ÷îõ ùþðìÿò åëÿéèðäè. Èëê òàíûøëûüûìûç
îëñà äà, óçóí èëëÿðèí äîñòó, éàõûí ãîùóì êèìè äàíûøûðäû. Ìÿí îíóí ùÿð
ñþçöíÿ “áÿëè” äåéèðäèì, ëàêèí ñþùáÿòèìèçè óçàòìàã èñòÿìèðäèì. Î,
éÿãèí áóíó ùèññ åòìèøäè. Ñÿñèíè äÿéèøäè, ìÿíÿ éàõûíëàøûá, éàâàøúàäàí
äåäè:
— Ãàðäàøîüëóìà áàøàüðûñû âåðìèðÿì êè?
— Éîõ, — äåäèì, — õîøäóð, ñþùáÿòèíèçÿ ãóëàã àñûðàì.
Ìÿíèì áó ñþçöì îíà úÿñàðÿò âåðäè; þçöíÿ õàì ìÿúëèñ òàïìûø
ùîããàáàçëàð êèìè ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äàíûøäû, áþéöê áèð ìöãÿääèìÿ èëÿ
áàøëàäû:
— Ñèçëÿðè ýþðÿíäÿ, ñèçèí êèìè èðÿëè ýåäÿí úàâàíëàðû ýþðÿíäÿ åëÿ áè-
ëèðÿì þç îüëóìó, þç êè÷èê ãàðäàøûìû ýþðöðÿì. Ãàðäàøîüëóíóí úàíûíà
àíä îëñóí, ñÿíèí úàíûíà éàëàíäàí àíä è÷ìÿðÿì, ìÿíè ãÿáðÿ þç ÿëèíëÿ
ãîéàñàí, ÿýÿð éàëàí äåéèðÿìñÿ, ñÿíèí êèìè ìöÿëëèìëÿðè ýþðÿíäÿ öðÿ-
éèì äàüëàð áîéäà áþéöéöð. ×öíêè ýþðöðÿì ñèç ãóëòóðà áàðÿñèíäÿ, ìàà-
45
ðèô áàðÿñèíäÿ, åëì-öðôàí áàðÿñèíäÿ äîüðóäàí äà ìÿðùàáà ÷àëûøûðñûíûç.
Ùàëàë îëñóí Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí ñèçÿ âåðäèéè ÷þðÿê! Ùàëàë îëñóí ñèçÿ ÷ÿ-
êèëÿí çÿùìÿò!
Ìèðçÿ Ãóëàì äàíûøûðäû. Åâ éèéÿñè áèçè áîñòàíà, éåìèø-ãàðïûç
éåìÿéÿ ÷àüûðäû.
Ìÿí åâ éèéÿñèíèí ÿêäèéè, áåúÿðèá éåòèðäèéè äèððèéÿ òàìàøà åäèðäèì.
Ýþìýþé êÿâÿð, íàíÿ, ðåéùàí ëÿêëÿðèíè, óçóí éåìèø òàüëàðûíû, òàüëàðäàêû
éåìèøëÿðè ýþðäöêúÿ áàõìàüûì ýÿëèðäè. Ìÿíèì ôèêðèì çÿùìÿò ñåâÿí,
ñÿëèãÿ ñåâÿí òÿñÿððöôàò÷û êÿíäëèëÿðäÿ èäè. Ìèðçÿ Ãóëàì èñÿ äàíûøûðäû. Î,
åëìèí õåéèðëè øåé îëäóüóíäàí, îõóìàüûí ëöçóìóíäàí, þçöíöí ãîúàë-
ìàüûíà áàõìàéàðàã äÿðñÿ àðòàí ùÿâÿñèíäÿí, ÷îõäàí ìÿíèì êèìè áèð
äîñò àõòàðìàüûíäàí äåéèðäè. Åâ éèéÿñè, ýþðöíöð, îíóí õàñèééÿòèíè áèëèð-
äè, ñÿñëÿíäè:
— Ìèðçÿ, ãîíàüû éîðìà! Ñÿíèí ÷ÿíÿíÿ ùÿð àäàì äþçÿ áèëìÿç àõû!
Ìèðçÿ åâ éèéÿñèíèí ñþçöíö çàðàôàò ñàéûá ýöëäö.
— ßëÿêáÿð, — äåäè, — ñÿíèí áó ãîíàüûí ëàï ìÿíèì öðÿéèìÿ éàòàí
îüëàíìûø. À ñàü îëìóø, áèçè íÿ ö÷öí èíäèéÿúÿí òàíûø åëÿìÿìèñÿí?
Ñþùáÿòèìèç åëÿ òóòóð êè, ýÿë ýþð!
Åâ éèéÿñèíèí áàøãà ãîíàãëàðû äà âàðäû. Ùàìû åâèí ãàáàüûíäà ãîéó-
ëàí âÿ öñòöíÿ õàë÷à ñàëûíàí òàõäà ÿéëÿøäè, éåìèøè êÿñèá äèëèìëÿäèëÿð.
Ãîíàãëàð éåìèø éåéèðäè. Ìèðçÿ Ãóëàì äàíûøûðäû. Àíúàã èíäè îíóí
ñþçöíÿ ãóëàã àñàí àçäû. Îíà ýþðÿ äÿ äàíûøàíäà ìÿíèì öçöìÿ áàõûðäû.
Ìÿí áàøûìû àøàüû ñàëûðäûì.
Ìÿí òÿëÿñèðäèì. Ãàëõûá ýåäÿíäÿ, Ìèðçÿ Ãóëàì åâ éèéÿñè èëÿ áÿðà-
áÿð áèð ãûðõ-ÿëëè àääûì ìÿíè ïî÷ò éîëóíà ãÿäÿð þòöðäö. Àääûìáàøû
åëìäÿí, ìÿðèôÿòäÿí, ñÿõàâÿòäÿí, ñÿäàãÿòäÿí äÿì âóðóðäó. ßëèìè
ñûõûá àéðûëàíäà, ñþùáÿòèíèí éàðûì÷ûã ãàëäûüûíà ùåéèôñèëÿíäè, ÷îõ õàùèø
åòäè êè, øÿùÿðÿ ýåäÿíäÿ ìöòëÿã îíó àõòàðûá òàïûì. Àäðåñèíè äÿ äåäè.
Õàùèø åëÿäè êè, äÿôòÿðèìèí ãóëàüûíà éàçûì.
— Éàäûìäà ãàëàð, — äåäèì, — àðõàéûí îëóí.
Àéðûëàíäàí ñîíðà äàùà ìÿí Ìèðçÿ Ãóëàìû ýþðìöðäöì âÿ òàìà-
ìèëÿ óíóòìóøäóì. 1930-úó èëèí éàéûíäà òÿçÿúÿ òÿòèëÿ ÷ûõìûøäûì. Éàé
ìààøûíû äà àëìûøäûì. Úèáèì äîëó, êåôèì ñàç èäè. Ýöðúöñòàí êóðîðòëàðûí-
äàí áèðèíÿ èñòèðàùÿòÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäûì. Øÿùÿðÿ ýÿëìèøäèì.
Áàëàúà, ñÿëèãÿëè, ñóëó, àüàúëû, áàüëû-áàü÷àëû ðàéîí øÿùÿðè éàé âàõòû
éàõøû îëóð. Äîñò-àøíà ùÿð òÿðÿôäÿí ìÿçóíèééÿò àëûá ýÿëèð. Éàð-éîëäàøëà
46
ýþðöøöá ÿùâàëëàøûðñàí, øÿùÿð áàüûíûí ñÿðèí, ìóñèãèëè, øÿíëèê àõøàìëà-
ðûíäà ýÿçèðñÿí...
Àúìûøäûì, éåìÿêõàíàéà íàùàð åòìÿéÿ ýåäèðäèì. Ôèêðèìäÿ òóò-
ìóøäóì êè, ýåäèá íàùàðûìû éåéÿðÿì, ãàéûäûá ìåùìàíõàíàäà áèð ñààò
èñòèðàùÿò åäÿðÿì, àõøàì ýåéèíèá-êåúèíèá, éîëäàøëàðûìëà âÿäÿëÿøäèéèì
éåðÿ — êëóáà ýåäÿðÿì.
Áèð îðòàáîéëó, ãàðàïàëòàð àäàìûí ãàðøûìäà äóðäóüóíó ùèññ åòäèì:
î, äöìäöç äàéàíìûøäû, áûüëàðûíûí àëòûíäàí éöíýöëúÿ ãûìûøûðäû, ÿëèíè äÿ
ìÿíÿ òÿðÿô óçàòìûøäû.
— Õîø ýþðäöê, àé åòèáàðñûç ãûðûøìàë! — äåéÿ äèëëÿíäè.
Ìÿí èëê áàõûøûìäà îíó òàíûìàäûì. Î, ÿëèìè ñûõäû, áèð ÿëè èëÿ äÿ
÷èéíèìäÿí òóòóá ñèëêÿëÿäè âÿ ãàéûìäàí äåäè:
— Ùÿëÿ åëÿ îëàð... Äàùà Ìèðçÿ Ãóëàì äàéûíû òàíûìàçñàí. Áþéöêëö-
éöí õàñèééÿòè áåëÿäèð, ñÿíäÿ ýöíàù éîõäóð.
Àäûíû ÷ÿêÿíäÿ, ö÷ èë áóíäàí ÿââÿë êÿíääÿêè ýþðöøöìöç, Ìèðçÿ
Ãóëàìëà ñþùáÿòèìèç éàäûìà äöøäö. Èñòÿð-èñòÿìÿç ÿùâàëûíû ñîðóøäóì:
— Íåúÿñèíèç, êåôèíèç, äàìàüûíûç?
Ìèðçÿ Ãóëàì úàâàá âåðìÿê ÿâÿçèíÿ ñîðóøäó:
— Áÿñ ùàðäà äöøìöøñÿí?
— Áó éàõûíäà, ìåùìàíõàíàäà.
Áóíó äåéÿíäÿ Ìèðçÿ ýåðè ÷ÿêèëäè, ìÿíÿ áèð òöíä áàõäû:
— Íåúÿ éÿíè ìåùìàíõàíàäà?
— Íåúÿñèç-çàäñûç. Éåðèì äÿ ðàùàòäûð.
Ìèðçÿ áÿðêäÿí äåäè:
— Áÿéÿì ìÿí þëìöøÿì? Áÿéÿì ìÿíèì åâèì-åøèéèì éîõäóð êè,
ýÿëèá àéðû éåðäÿ ãàëàñàí?
— Òÿôàâöòö íÿäèð, — äåäèì, — àé Ìèðçÿ, áèð-èêè ýöí ãàëàúàüàì. Íÿ
åéáè âàð?
— ×îõ åéáè âàð. Àäàì îëàíà, ìÿí þç ïàéûìû äåéèðÿì, ÷îõ åéèáäèð.
Òÿâÿããå åëÿéèðÿì áóíó ìÿíÿ äåäèí, äàùà áèð êÿñÿ äåìÿéÿñÿí. Ìÿí
äÿ þçöìÿ ýþðÿ áèð àäàìàì àõû! Ìÿíèì äÿ äîñòóì âàð, äöøìÿíèì âàð.
Ñàáàù øÿùÿðäÿ áèðè äåñÿ êè: “Ìèðçÿ Ãóëàìûí äîñòó ôèëàíêÿñ ýÿëèá ãÿñ-
òèíäÿ ýåúÿëÿéèð”, îíäà äàùà ìÿí ýÿðÿê åë è÷èíÿ ÷ûõìàéûì. Åéèáäèð.
Áîéíóíà àë ãàðäàøîüëó, ÷îõ åéèá èø ýþðìöøñÿí. Ýåäÿê, ýåäÿê åâÿ!
Ìèðçÿ Ãóëàì ãîëóìäàí òóòóá ìÿíè åâÿ ñàðû ÷ÿêÿíäÿ, äàéàíäûì.
Ôèêèðëÿøäèì êè, ãîíàãïÿðÿñòëèê áóðàëàðäà ÷îõ îëñà äà, ùÿð åâÿ ýåòìÿê
47
éàõøû äåéèë. Áÿëêÿ êàñûá àäàìäûð, íèéÿ õÿðúÿ ñàëûì. Íÿ ëàçûìäûð. Áÿ-
ùàíÿ ýÿòèðèá, àéðûëìàã èñòÿäèì. Ìèðçÿ Ãóëàì äàùà äà ìþùêÿì éàïûøäû:
— Áó äà êÿíä äåéèë êè, ñþùáÿòèìèçè éàðûì÷ûã ãîéàñàí. Áó úàí þëñöí
êè, ñÿíè ÿëäÿí áóðàõäû éîõäóð!
Î, ãîëóìäàí ÷ÿêäè; ýåäÿñè îëäóì. Þçöì äÿ áÿðê àúìûøäûì.
— Ýÿë, — äåäèì, — Ìèðçÿ, àøõàíàäà íàùàð åëÿéÿê, ñþùáÿòÿ åâÿ
ýåäÿê.
Ìèðçÿ éåíÿ öçöìÿ òÿðñ-òÿðñ áàõäû. Áèð ìöääÿò äèíìÿäè. Ñîíðà áà-
øûíû àøàüû ñàëûá äåäè:
— Åëÿ çàðàôàòëàðû áèð éàíà ãîé êè, àðàìûç äÿéÿð. Õàðàáàìûçäà ñÿíèí
ãàðíûíû äîéäóðìàã ö÷öí áèð òèêÿ ÷þðÿê òàïûëàð.
Ìÿí îíóí àúûãëàíäûüûíû ýþðöá, áèð ñþç äåìÿäèì. Éàíûíà äöøöá
ýåòäèì. “Ãîé, — äåäèì, — ãÿëáè ñûíìàñûí”.
Ìèðçÿ Ãóëàì ìÿíè áèð ãÿññàá äöêàíûíûí ãàáàüûíà àïàðäû. Áûüû
õûíàëû, äÿâÿðÿýþç áèð ãÿññàá êþòöéöí öñòöíäÿ ÿò äîüðàéûðäû. Ìèðçÿ
Ãóëàì ìÿíè îíà ýþñòÿðèá äåäè:
— Ìÿììÿäùÿñÿí, áèçèì áó îüëàíà áèð ö÷-äþðä êèëî... — Áóíó äåéèá
Ìèðçÿ Ãóëàì ìÿíÿ òÿðÿô äþíäö. — Íÿ äåéèðñÿí, ãàðäàøîüëó, äþðä êèëî
àçëûã åëÿìÿç êè?
— Éîõ, — äåäèì, — áÿñ åëÿð.
Ìèðçÿ éåíÿ öçöíö ãÿññàáà òóòäó âÿ áàðìàüû èëÿ ìÿíÿ èøàðÿ åëÿäè:
— Áèçèì áó îüëàíà áèð äþðä êèëî êàáàáëûã åðêÿê ÿòè âåð. Ìÿììÿä-
ùÿñÿí, õàòûð ö÷öí ÿìÿëëè-áàøëû åëÿ, éàüëû òèêÿñè ÷îõ îëñóí, ÷öíêè áèçèì
áó ãàðäàøîüëó øÿùÿðèìèçäÿ ãîíàãäûð...
Ãÿññàá êÿíàðäàí àñûëàí ÿòëÿðè áèð-áèð ýþñòÿðèá, ìÿíäÿí ñîðóøäó:
— Áó íåúÿäèð, áóðàñûíû áÿéÿíèðñèíèçñÿ, êÿñèì?..
Ìÿí ðàçûëûã âåðäèì. Ãÿññàá ÿòè ÷ÿêèá èêèÿëëè òÿðÿçèäÿí ýþòöðäö,
ìÿíÿ òÿðÿô ýÿëäè. Ìèðçÿ ìÿíäÿí ñîðóøäó:
— Ãàáäàí-çàääàí íÿ òÿùÿð åëèéÿê?
Ìÿí ÿëèìäÿ áöêöëìöø ãÿçåòè âåðäèì. Î, ÿòè ãÿçåòÿ áöêìÿêäÿ èäè,
ãÿññàá ìÿíèì öçöìÿ áàõûðäû. Áàõäû, áàõäû âÿ äåäè:
— Îí áèð, îí áèð, åëÿð èéèðìè èêè, î äà èéèðìè èêè, úÿìèñè ãûðõ äþðä
ìàíàò. Äöç ãûðõ äþðä ìàíàò!
Ìÿí òåç ÿëèìè úèáèìÿ àòûá, ÿòèí ïóëóíó âåðäèì. Ìèðçÿ Ãóëàì ÿòè
ýþòöðäö. ×ûõäûã. Ëàâàø÷û äöêàíûíà ÷àòàíäà Ìèðçÿ Ãóëàì ýöëöìñÿéÿ-
ðÿê äåäè:
— Êàáàáëà áöðöøòÿ ëàâàøûí àéðû ëÿççÿòè îëóð!
48
 — Áÿëè, — äåäèì, — ëÿççÿòëè îëàð!
Ìÿí úàâàáûìû ãóðòàðìàìûø Ìèðçÿ Ãóëàì ëàâàø÷ûéà äåäè:
— Áèçèì áó îüëàíà áèð áåø êèëî àü ëàâàø âåð. Áöðöøòÿ îëñóí...
Ìèðçÿ ìÿíäÿí ñîðóøäó:
— Áåø êèëî àçëûã åëÿìÿç êè?
— Áÿñèìèçäèð, — äåäèì, — íå÷ÿ àäàìûã êè!
Ñþç àðàñû “íå÷ÿ àäàìûã”, — äåéÿ ñîðóøìàãäà ìÿíèì ìÿãñÿäèì
âàðäû: áèëìÿê èñòÿéèðäèì ýþðöì Ìèðçÿíèí äàùà íå÷ÿ íÿôÿð ãîíàüû âàð?
Ìèðçÿ áóíà úàâàá âåðìÿäè. Ëàâàøû ÷ÿêäèðèá, ãîëòóüóìà âóðäó. Ìÿí
ïóëóíó âåðäèì, ãàéûòäûã.
Áàçàðûí áàøûíäàí þòÿíäÿ Ìèðçÿ è÷êè äöêàíûíà ýèðäè. Ñòîëóí äàëûíäà
áèð úàâàí îüëàí äóðóðäó. Ìèðçÿ îíóíëà åðìÿíèúÿ äàíûøäû. Ñîíðà ìÿíè
ýþñòÿðèá äåäè:
— Áèçèì áó îüëàíà áèð áåø-àëòû áóòóëêà àðàã, ÷àõûð âåð. Ëàï ÿëàñûí-
äàí âåð, þçö äÿ úöð âåð. Ìÿúëèñè ðÿíýàðÿíý åëÿéÿí îëñóí...
Úàâàí îüëàí ýþñòÿðäèêúÿ, Ìèðçÿ ñå÷äè. Øöøÿëÿðè äÿ ëàâàøûí öñòöí-
äÿí ãîëòóüóìà éûüäû. Ìÿí è÷êèíèí äÿ ïóëóíó âåðäèì. ×ûõäûã.
Ìèðçÿ Ãóëàì ýåðèéÿ äþíäö, ãîëóìäàí ÷ÿêäè:
— Éàäûìûçäàí ÷ûõûá, — äåäè, — áóðàäà áèð éàõøû ãÿííàäû äöêàíû âàð,
ÿòèðëè êîíôåòëÿðäÿí êå÷ìÿê èíñàôäàí äåéèë!
Ìÿí êîíôåò õîøëàìàäûüûìû äåäèì. Ìèðçÿ áàøà ñàëäû êè: “Êîíôåòè
éàëõû éåìÿçëÿð, àíúàã óøàãëàð åëÿ éåéÿð. Àììà ìÿúëèñäÿ è÷êè èëÿ, êåô-
äàìàãëà àéðû ëÿççÿòè âàð! Õàíûìëàð êîíôåòñèç àäàìà êÿëìÿ âåðèá,
êÿëìÿ àëìàçëàð!...”
Àíëàäûì êè, Ìèðçÿíèí íàùàð ö÷öí, äåéÿñÿí, áþéöê ìÿúëèñè îëàúàã-
äûð. Òÿäàðöêöíÿ ìàíå îëìàã éàõøû äåéèë. Êîíôåòèí äÿ ïóëóíó âåðèá
÷ûõàíäà, úèáèìÿ ôèêèð âåðäèì. Ïóëóì àçàëìûøäû. Àõøàì éåìÿéèíÿ âÿ
ìåùìàíõàíà÷ûéà áèð ýåúÿëèê ìÿíçèë ïóëó âåðìÿéÿ àíúàã ÷àòàðäû. Áèð
äÿ ôèêèðëÿøäèì êè, Ìèðçÿ Ãóëàì ãàíàúàãëû àäàìà îõøàéûð; íÿ áèëèðñÿí:
áÿëêÿ ìÿí õÿðúëÿäèéèì ïóëëàðûí ùåñàáûíû ñàõëàéûð. Áÿëêÿ åâÿ ÷àòàí
êèìè îâúóìà ñàéàúàã! Áÿëêÿ êèøè ùàçûðëûãñûç áàçàðà ÷ûõûáìûø, ìÿíè
ýþðäö, ãîíàãëûã ôèêðèíÿ äöøäö. Ïóëäàí þòðö áèð äÿ åâÿ ýåòìÿìÿê ö÷öí
ìÿíèì õÿðúëÿìÿéèìÿ ðàçû îëäó, åâäÿ ãàéòàðàúàãäûð. Áó ôèêèðëÿðëÿ
ìÿøüóë èäèì. Ìèðçÿíèí ñÿñè ýÿëäè:
— Ôàéòîí, ôàéòîí, áÿðè ñöð!
Óçóíÿòÿê, ýþäÿðÿê ôàéòîí÷ó ëàï éàíûìûçà, ñÿêèíèí ãûðàüûíà ñöðäö.
Ìèðçÿ ìÿíè ýþñòÿðèá äåäè:
49
 — Áèçèì áó îüëàíûí õàòûðûíà åëÿ ñöðÿðñÿí êè, òîçóí äà ýþðöíìÿñèí!
Áèç ôàéòîíà îòóðäóã. Ìèðçÿ ÷àïàðàã ýåäÿí ôàéòîíóí ñöðÿòèíäÿí íÿ-
øÿëÿíÿðÿê äåéèðäè:
— Àíäûð åâèìèç áèð áàëàúà øÿùÿðäÿí ãûðàãäûð, ùÿìèøÿ ôàéòîíëà ýåäè-
ðÿì. Òàíûø ôàéòîí÷óìóç âàð, àíúàã áó ýöí õÿñòÿäèð. Áèð äàìàãëû îüëàíäûð.
Åâÿ ÷àòàíäà Ìèðçÿ Ãóëàì øåéëÿðè ãîëòóüóíà âóðóá, òåç ôàéòîíäàí
äöøäö, ùÿéÿòÿ ýèðäè. Ìÿí ôàéòîí÷óéà áèð áåøëèê âåðäèì. Ðàçû îëìàäû,
“àçäûð”, — äåäè. Áèð ö÷ëöê äÿ âåðäèì, ñàü îë äà äåìÿäè, ñöðöá ýåòäè.
Ôàéòîí ýåäÿí êèìè Ìèðçÿ àë÷àã âÿ íàçèê òîðïàã äèâàðëû ùÿéÿòèí êþùíÿ,
èøäÿí äöøìöø ãàïûñûíû à÷ûá, è÷ÿðèäÿí ÷àüûðäû:
— Áóéóð, ýÿë!
Ìÿí è÷ÿðè ýèðäèì. Áàëàúà ñó àðõûíûí éàíëàðûíäà ÿêèëìèø ãûçûëýöë,
ÿðèê, àðìóä àüàúëàðûíûí àðàñûíäàí êå÷äèê, Ìèðçÿ Ãóëàìûí åâèíÿ ýèðäèê.
Ñààò áåø, éà àëòûíûí éàðûñû îëàðäû. Éîðóëìóøäóì. Àúëûã ìÿíè äèëäÿí ñàë-
ìûøäû. Òåç ñòóë ÷ÿêèá îòóðäóì. Ìèðçÿ øåéëÿðè î áèðèñè îòàüà àïàðäû; òÿõ-
ìèíÿí áèð îí äÿãèãÿ ùå÷ áèð ñÿñ-ñÿäà åøèòìÿäèì. Äàðûõäûüûìäàí,
àúûìäàí éåíÿ ñààòà áàõäûì. Éîëäàøëàðûìëà àõøàì ýþðöøöíÿ âÿäÿ âåð-
äèéèì âàõò êå÷ìèøäè. Éÿãèí îíëàð áåø-îí äÿãèãÿ ìÿíè ýþçëÿéÿúÿê,
ïÿðò îëàúàã, äàëûìúà äåéèíÿúÿê, ÷ûõûá ýåäÿúÿêäèëÿð. Íÿ èñÿ, áó Ìèðçÿ-
íèí, ìÿíèì áó òÿçÿ äîñòóìóí íàùàðû ÷îõ óçóí ÷ÿêäè.
Ìÿí áàøûàøàüû, ÿëèìäÿêè ñààòûí ÿãðÿáèíÿ áàõûð, âàõòûìû êå÷èðèðäèì.
Ìèðçÿ Ãóëàì òÿëÿñèê è÷ÿðè ýèðäè:
— Àé ôèëàíêÿñ, — äåäè, — îðàäàí úèáèíäÿí áèð îí áåø ìàíàò äà ìÿíÿ
âåð, âàúèá èø âàð, áó ñààò ýÿëèðÿì.
Ìÿí ëàï ìÿÿòòÿë ãàëäûì. Áó ïóëñóç âàõòûìäà, Ìèðçÿíèí êèñÿìÿ
äàø àòìàüûíà ìöÿééÿí ìÿíà âåðÿ áèëìÿäèì. Ôèêèðëÿøìÿéÿ âàõò éîõ
èäè. Ìèðçÿ áàøûìûí öñòöíö êÿñìèøäè, òÿëÿñäèðèðäè:
— Áèðúÿ, ìÿí þëöì, òåç îë êè, âàúèá èø âàð, áó ñààò ýÿëèðÿì!
Î áó ñþçëÿðè åëÿ ãÿòè, åëÿ ÿðêëÿ, åëÿ åòèáàðëà äåéèðäè êè, ùÿð êÿñ îëñà
úèáèíè áîøàëäûá, âàð-éîõóíó âåðÿðäè. Ìÿí îíóí äÿì-äÿñýàù äöçÿëòäè-
éèíè, íÿ òÿùÿð îëìóøñà ïóëóíóí ÷àòûøìàäûüûíû çÿíí åòäèì, ÿñèðýÿéÿ áèë-
ìÿäèì. Úèáèìäÿ ãàëàí ñîí èéèðìèëèéè ÷ûõàðäûá âåðäèì. Ìèðçÿ, èéèðìè-
ëèê îëäóüóíà äàùà ÷îõ ùåéèôñèëÿíäèéèìè äóéäóüó ö÷öí äåäè:
— Åéáè éîõäóð, áåø ìàíàòûíû ãàéòàðàð. Òåç îë ýþðöì!
Ïóëó ÿëèìäÿí ãàïûá, êö÷ÿ ãàïûñûíà òÿðÿô ãà÷äû. Ìÿí àúëûãäàí, ÿñÿ-
áèëèêäÿí, òàãÿòñèçëèêäÿí îòóðà áèëìÿäèì, ãÿáàùÿò ñàéûëñà äà, éöê éåðèí-
äÿí áàëûíú àëûá, ïàëàçûí öñòöíÿ àòäûì âÿ óçàíûá äèðñÿêëÿíäèì.
50
 Ìèðçÿäÿí ñÿñ ÷ûõìàäû. Ñààò éåääèéÿ èøëÿéèðäè, ëàï è÷èì öçöëìöøäö.
Áó ñààò êàáàá, ãîâóðìà, éà äà áîçáàø èéèíèí ìÿíè âóðàúàüûíû, î áèðè
îòàãäàí ñàìîâàð úûçûëòûñûíûí áàøëàíàúàüûíû, Ìèðçÿíèí áàøãà ãîíàãëàðû-
íûí áèð-áèð ýÿëèá ÷ûõàúàüûíû, åâ ñàùèáèíèí ìÿíäÿí öçð èñòÿéÿúÿéèíè,
ýåíèø âÿ èøòàùàëû áèð ñöôðÿ à÷àúàüûíû ýöìàí åäèðäèì. Ýþçöì ãàïûäà,
ãóëàüûì ñÿñäÿ èäè... Íÿäÿíñÿ ùÿéÿòäÿ áèð þëöì ñöêóòó ùþêì ñöðöðäö.
Ìÿí òÿÿúúöá åëÿäèì: “Äåéÿñÿí Ìèðçÿíèí õþðÿéè áàøãà éåðäÿ ùàçûðëà-
íûð, äåéÿñÿí ùå÷ áó ùÿéÿòäÿ àäàì éîõäóð; áÿëêÿ ãîíàãëàð áàøãà
ùÿéÿòÿ, áàøãà îòàüà éûüûëìûøëàð; áÿëêÿ Ìèðçÿíèí áàøû áÿðê ãàðûøìûøäûð,
ìÿí éàääàí ÷ûõìûøàì...”
Ïÿíúÿðÿäÿí áîéëàíûá ùÿéÿòÿ áàõàíäà, àðõûí áóëàíûã ñóéóíäàí,
äèâàð äèáèíäÿ åøÿëÿíÿí òîéóãäàí, ÿíúèð àüàúûíûí àëòûíäà éàòàí àü ïèøèê-
äÿí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì. Éàí îòàüûí ãàïûñûíäà äà êèìñÿ éîõ èäè.
Î, îòàãëà ìÿí îëàí îòàüûí àðàñûíäà èêè òàéëû ãàïû âàðäû. Ãàïûéà éàíàøûá,
ãîðõà-ãîðõà à÷àð éåðèíäÿí áàõäûì. Äèããÿòëÿ áàõäûì, ãàïû àüçûíäà
÷þìáÿëèá îòóðàí, úîðàá òîõóéàí áèð ãàäûí ýþðäöì. Äàùà áàøãà àäàì
éîõ èäè. “Ýþðÿñÿí áó êèìäèð? Ìèðçÿíèí àðâàäûäûðñà, áÿñ íÿ ö÷öí áåëÿ
àðõàéûíäûð? Ãîíøóäóðñà, íÿ ö÷öí Ìèðçÿ øåéëÿðè î åâÿ àïàðäû? Ãóëëóã-
÷óäóðñà, ýÿðÿê áó ñààò ÿëäÿ-àìàíäà îëà, ùàçûðëûã ýþðÿ...”
Ìÿí äîíóá ãàëìûøäûì. Äåäèì, áÿëêÿ î ìÿíèì áóðàäà îëäóüóìó
áèëìèð. Ãîé áèð ñÿñ ñàëûì, ýþðöì íÿ îëóð. ßââÿë éàâàø, ñîíðàäàí áÿðê
þñêöðäöì. Ãóëàã àñäûì, ýþðöì ãàäûí íÿ äåéÿúÿê. Áèð ñÿñ ýÿëìÿäè.
À÷àð éåðèíäÿí áàõäûì, ãàäûí þç èøèíäÿ èäè, èï úîðàá òîõóéóðäó. Äåéÿ-
ñÿí, î ãàäûí, àüàú àëòûíäà éàòàí ïèøèê, ñàðû òîéóã, åâè áöðöéÿí ñöêóò,
ùÿéÿòäÿ ùèññ îëóíàí àðõàéûíëûã — ùÿð øåé, ùÿð øåé òîõ èäè, éóõóëàéûá ðà-
ùàòëàíûðäû. Ìÿí èñÿ áöòöí ÿñÿáèëèéèìëÿ, ùèðñèìëÿ, àúëûüûìëà, ãàðàíëûã
áèð ñÿðýöçÿøòÿ äöøìöø êèìè, ÷àøûá-ãàëìûøäûì. Íÿ äèíÿ áèëèðäèì, íÿ
îòóðà áèëèðäèì, íÿ äÿ äóðà áèëèðäèì. Áåëÿ éåðäÿ ñÿáðÿ, óòàíúàãëûüà,
õàòûð-ùþðìÿòÿ ëÿíÿò îõóäóì, åéâàíà ÷ûõäûì, ãàäûíäàí ñîðóøäóì:
— Áàúû, Ìèðçÿ ùàðà ýåòäè?
Ãàäûí þçöíö éûüûøäûðäû, þðïÿéèíè ÷ÿêèá, áàøûíû àøàüû ñàëäû, íàçèê
ñÿñëÿ úàâàá âåðäè:
— Áèð ñþç äåìÿéèá, íÿ áèëèì!
— Ñèç îíóí ÿéàëû äåéèëñèíèç?
— Îíóí áàøû áàòñûí, åâäÿêèëÿðÿ ñþçìö äåéÿð? Êèì áèëñèí ùàðäà èíäè
áàøû ãóìàðà, ÷àõûðà ãûçûøûá!..
— Áÿñ ýåú ýÿëÿð?
51
 — Íÿ äåéèì, àé ãàðäàø, áàøû ãûçûøñà, ýåòäè ýåúÿ éàðûñûíà. Íÿ èøèíèç
âàð èäè?
Ìÿí ãàäûíûí áó ãÿðèáÿ ñóàëûíà úàâàá òàïà áèëìÿäèì.
— Ùå÷, — äåäèì, — öðÿéèì îíó ÷îõ èñòÿéèð.
Ãàäûí äèíìÿäè. Ìÿí êîð-ïåøìàí ãàëõûá, åâäÿí ÷ûõäûì; óçàã,
òîçëó, ãàðàíëûã éîëëàðû àú ãàðûíà éöéöðÿ-éöéöðÿ, ýöú-áÿëà èëÿ þçöìö
ìåùìàíõàíàéà ñàëäûì.
Îäóð-áóäóð Ìèðçÿ Ãóëàì ýþçöìÿ ýþðöíìöð. Ýþðöíìöð êè, ñîðó-
øàì:
— Äîñòóì, èéèðìèëèêäÿí ãàëàí áåø ìàíàòû íåéëÿäèí?

1936

ÌÖÀËÈÚß

Ñÿíÿ êèìäÿí äåéèì, þçöìäÿí. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ, ãàðäàø,

Áàêûäà þçöìÿ áÿçÿêëè áèð îòàã äöçÿëòäèì.
Âàãîíà îòóðóá ýåòäèì êÿíäÿ. Íå÷ÿ èë èäè àíàìû ãîéóá ýÿëìèøäèì.
Îðàäà áàõàíû éîõ èäè. Ùÿìèøÿ øèêàéÿòëÿíèðäè êè, ñàéìûðñàí. Îíóí ùàãëû
øèêàéÿòè áèð éàíà äóðñóí, þçöìöí àðçóì âàð èäè. Úàâàíëûãäûð, ùÿìèøÿ
öðÿéèìäÿí êå÷èðäè: ýÿòèðèì, àíàì Áàêûäà, éàíûìäà îëñóí, Ñîâåò ùþêó-
ìÿòèíèí ñàéÿñèíäÿ áó ìÿðòÿáÿëÿðÿ ÷àòàí îüëóíóí áèð õåéðèíè, áÿùÿðèíè
ýþðñöí; î ùèñëè îúàã-áóúàãäàí ãóðòóëñóí, þìðöíöí áó ÷àüûíäà äèíúÿë-
ñèí; åâäÿúÿ ÿéëÿøèá ìÿíÿ ñàüëûã èñòÿñèí.
Àíàì äà ÷îõ ñåâèíäè. Åâ-åøèéèíè éûüûøäûðäû, éàð-éîëäàøû èëÿ âèäà-
ëàøäû. Ãîíøóìóç Áÿñòè ãàðû, Ùÿìçÿò õàëà, Ýöëáàäàì ãàðû èëÿ äþíÿ-
äþíÿ þïöøäöëÿð. Ùàëàëëàøäûëàð.
— Ãîíøóëóãäóð, — äåäè, — àðàäà ñþç-ñîâóìóç îëóá, Àëëàù øåéòàíà
ìèí ëÿíÿò åëÿñèí. Êå÷, àé áàúû, ùàëàëëûã âåð, èøäèð, ãÿçàäûð, áÿëêÿ äÿ ãà-
éûòìàäûì.
Ýöëáàäàì ãàðû àüçû äóàëû àðâàä èäè. Äèøñèç àüçûíäà õàìûð êèìè éàñ-
òûëàíàí, ñàããûç êèìè ñÿñëÿíÿí ñþçëÿðè èëÿ áèçè éîëà ñàëäû. Ãÿðÿç, íÿ áà-
øûíû àüðûäûì, êÿíääÿí ÷ûõäûã. Àíàìû ñàü-ñàëàìàò ýÿòèðäèì ýÿëäèì. Èêè
ýöí ÷ÿêìÿäè, âóðäó àíàì õÿñòÿ äöøäö.
Äîñòóìäàí ñîðóøäóì:
— Õÿñòÿëèéè íÿ èäè?
52
 — Åëÿ ìÿñÿëÿ îíäàäûð. Ñþùáÿòèìèí úàíû äà îíäàäûð. Éàõøû ãóëàã àñ,
ýþðÿúÿêñÿí íÿ èäè. Õÿñòÿ äöøäö, áÿðê äöøäö. Äóðäóüó éåðäÿ àðâàäû
ãûçäûðìà ýþòöðäö. Ãàïû-áàúàíû à÷äûðûá, îòàüû éåëÿ âåðèðäèì, îëìóðäó.
Éàõàñûíû, áàøûíû ñþêöá áàüûðûðäû. “×àòëàäûì, áîüóëäóì êè, àé îüóë!” —
äåéÿ ãûøãûðûðäû. “Àé îüóë, ìÿíÿ ÷àðÿ, ïàðòëàäûì!” Äîüðóñó ìÿí þçöì
äÿ éàìàí ãîðõäóì. Äåäèì åâèì éûõûëäû, àðâàäûí áàøûíà ùàâà ýÿëèá,
àðâàä ÿëäÿí ýåòäè. Î éàíäàí äà ãàðäàøëàðûì ìÿíäÿí ýþðÿúÿêëÿð, äåéÿ-
úÿêëÿð: “Àíàìûç ðàùàò îòóðäóüó éåðäÿ íèéÿ ãîéìàäûí îòóðñóí. Àðâà-
äûí áàøûíà íÿ îéóí à÷äûí à áèãåéðÿò!..” Äöíéàäà áóíäàí äà ïèñ èøìè
îëàð? Àíàíà ãóëëóã åòìÿê ö÷öí åâ äöçÿëäÿñÿí, èøäÿí-ôèëàíäàí èçèí àëûá
ýåäÿñÿí, âàãîíà ÿéëÿøäèðèá (þçö äÿ éóìøàã âàãîíà ýÿòèðÿñÿí, áèðäÿí
áåëÿ ìÿðÿêÿ áàøëàíà. Ìÿíè äÿðä ýþòöðäö. Ôèêèðëÿøäèì êè, àðâàäà íÿ
îëäóñà, ìÿíäÿí îëäó. Êÿíääÿ ñàïñàüëàì, òîï êèìè àðâàä èäè: ìÿí áÿä-
áÿõò îëìàñàéäûì, ðàùàò éàøàéàúàã èäè. Èíäè áóíóí áàøûíà áèð èø ýÿëñÿ,
ìÿí åë öçöíÿ ÷ûõà áèëìÿðÿì, ýöí èøûüûíà áàõà áèëìÿðÿì, þçöìö äÿ-
íèçÿ àòìàëûéàì, éà äà òðàìâàé àëòûíà éûõûëìàëûéàì.
Éîëäàøûìûí òÿôñèëàòûíà äþçÿ áèëìèðäèì, òåç ñîðóøäóì:
— Áÿñ õÿñòÿëèéè íÿ èäè, àõû?
— Äàðûõìà, äåäè, — ãóëàã àñ! Àíàì: “Áàüðûì ÷àòëàäû” äåéÿíäÿ
ãàëõûá, ÿëèìè áàøûíà ãîéóá, ùÿðàðÿòèíè þë÷öðäöì. Òåðìîìåòð áèð øåé
ýþñòÿðÿ áèëìèðäè. Òåç ïÿíúÿðÿëÿðè, ãàïûëàðû à÷ûðäûì. Àíàìûí ãîëóíà
ýèðèá, ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíà ýÿòèðèðäèì. Î, ñàüûíà-ñîëóíà ýþç ýÿçäèðèð, éåðÿ
áàõûð, çûããûëäàéûðäû, ìÿí ùà ñîðóøóðäóì:
— Ùàðàí àüðûéûð, àé àíà, íÿéèíäèð, äÿðäèí íÿäèð, àíà úàí?
Î, áèð úàâàá âåðìèðäè. Äèê-äèê öçöìÿ áàõûðäû.
Áóç ýÿòèðòäèì, úàìûø ãàòûüû òàïäûðûá àéðàí åëÿòäèì, ñÿðèí øåéäèð,
äåäèì áÿëêÿ öðÿéèíè áàñà. Ãîíóì-ãîíøóäàí ýÿëÿíëÿð îëóðäó. Äè ñó
ñÿï, äè ÿë-àéàüûíû îâõàëà, äàìúû äÿðìàíû âåð... Áèð ñààò, èêè ñààò êèðè-
éèðäè. Áèð äÿ ýþðöðäöí éåíÿ áàøëàäû.
Ùÿêèì ÷àüûðäûì. ßùâàëàòû äàíûøäûì. Ìöàéèíÿ åëÿäè. ßââÿë úèéÿð-
ëÿðèíÿ áàõäû. Íÿáçèíè éîõëàäû, ãàí äþâðàíûíû þë÷äö, öçöìÿ áàõäû, ñî-
ðóøäó:
— Áó àüûð èøäÿí-çàääàí éàïûøìàéûá êè?
— Éîõ, — äåäèì, — äîêòîð áåø-àëòû ýöíäöð êÿíääÿí ýÿëèá, ýÿëÿíäÿí
åâäÿúÿ îòóðóá, ùå÷ áèð èøÿ ÿë âóðìàüà ãîéìóðàì; õþðÿéè, ÷àéû äà ùàçûð
ýÿòèðèðÿì. Ãàëäû êè, êÿíääÿ îëàíäà èøëÿìèðäè. Áàëàúà ùÿéÿòèìèçäÿúÿ
îòóðóá, òàé-òóøëàðû èëÿ âàõò êå÷èðèðäè. Àüûð èøè ùàðäà ýþðäö.
53
 Ùÿêèì àíàìûí þçöíäÿí ñîðóøäó:
— ßñÿáè äåéèëñÿí êè, àé àíà?
Àíàì ìÿíèì öçöìÿ áàõäû âÿ ñîðóøäó:
— Áó íÿ äåéèð?
— Ùèðñëè äåéèëñÿí êè, àúûüûí òóòìóð êè?
Àíàì åëÿ áèëäè êè, ùÿêèì îíóí äþø-áàøûíà ÿë âóðäóüó ö÷öí öçð èñ-
òÿéèð. Î:
— Íÿ áèëèì, — äåäè, — àúûüûì íèéÿ òóòóð. Ãèéàìÿòèí ýöíöíäÿ î äà
ìÿíèì îüëóì...
Ìÿí ùÿêèìÿ úàâàá âåðäèì êè, õàñèééÿòè ìöëàéèìäèð.
— Áÿëêÿ ãîðõóáäóð?
— Àé àíà, áèð øåéäÿí ãîðõóá åëÿìÿìèñÿí?
Àíàì áàøû èëÿ éîõ èøàðÿñè âåðäèñÿ äÿ ùÿêèìèí ñþçö àüëûìà áàòäû.
Äåäèì éÿãèí áåëÿ íàýàùàíè èçòèðàá àíúàã ãîðõóäàí îëà áèëÿð. Éàâàøúà
ùÿêèìÿ ïû÷ûëäàäûì. Î, ÿñÿáëÿðè âÿ öðÿéè ñàêèò åòìÿê ö÷öí äÿðìàí
éàçäû. Åâäÿí ÷ûõàíäà ìÿíÿ äåäè:
— Àíàí ÷îõ ñàüëàì àäàìäûð, ùàðàúàí äåñÿí! Î õÿñòÿëèê êè, ñÿí äå-
éèðñÿí, äîüðóñó, ìÿí îíäà òàïà áèëìÿäèì. Áó äÿðìàíëàðû âåðÿðñÿí
è÷ÿð. Àììà ñÿíäÿí õàùèø åäèðÿì íÿòèúÿñèíè ìÿíÿ äåéÿñÿí. Ìÿí þçöì
áó õÿñòÿ èëÿ ìàðàãëàíûðàì.

***

Ùÿêèìèí éàçäûüû äÿðìàíû àíàìà ÷ÿòèíëèêëÿ è÷èðòäèì. ×èì÷èøèðäè,

öðÿéè ýþòöðìöðäö. Ìÿíèì öçöìäÿí êå÷ìèðäè. Ìÿí åâäÿ îëìàéàíäà
áèð äàìúû äà è÷ìèðäè. Ùàìûñû áèðäèð, è÷ñÿ äÿ, è÷ìÿñÿ äÿ, äÿðìàí êàð
åëÿìèðäè. Àíàì ÿââÿëêè êèìè þç ãàéäàñûíäà èçòèðàá ÷ÿêèðäè; äàðûõûðäû,
éàõàñûíû úûðûð, òåç-òåç êþêñöíö þòöðöðäö; àüûð íÿôÿñ àëûðäû.
Éîëäàøëàðäàí áèðè ìÿíÿ ìÿøùóð ùÿêèìèí öíâàíûíû âåðäè. Î ùÿêèì,
äåéèëäèéèíÿ ýþðÿ, öðÿê õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ àä ãàçàíìûøäû. Þçö äÿ ïðîôåñ-
ñîð èäè. Èñòÿäèì ùÿìèí ïðîôåññîðó ÷àüûðûì. Áèð äÿ õÿéàëûìà ýÿëäè êè,
ÿââÿëêè ùÿêèì ìÿíäÿí õàùèø åëÿìèøäè, “ìàðàãëàíûðàì” — äåìèøäè.
Éÿãèí î, àíàìûí õÿñòÿëèéèíäÿí áèð øåé áèëèð. Áÿëêÿ äÿðìàíûí êàð åëÿ-
ìÿäèéèíè äåñÿì, êèøè ÿñèë àçàðû òàïàúàãäûð. Îíó ÷àüûðìàñàì äà, âåðäèéè
äÿðìàíûí íÿòèúÿëÿðèíè îíà äåìÿëèéÿì. Ìÿí áó ôèêèð èëÿ ïèëëÿêÿíëÿðäÿí
äöøöðäöì. Ùÿìèí ùÿêèìèí áèçÿ ýÿëäèéèíè ýþðöá ãàéûòäûì. Ýþðÿí êèìè
ñîðóøäó:
54
 — Àíàíûí ùàëû íåúÿäèð, äÿðìàí êàð åëÿéèðìè?
— Åäÿ ÿââÿëêè êèìèäèð, — äåäèì. Äÿðìàíûí êàð åòìÿäèéèíè ñþéëÿ-
ìÿéÿ äèëèì ýÿëìÿäè. Áó, çÿííèìúÿ, äîêòîðäàí àéûá îëàðäû.
Ãàïûíû à÷ûá åâÿ ýèðÿíäÿ àíàìûí éåíÿ àù-âàé åëÿéÿ-åëÿéÿ áèð ÿëè
ñèíÿñèíäÿ åâè ýÿçèíäèéèíè ýþðäöê. Î, ùÿêèìè ýþðöá éàøìàüûíû ãàëäûðäû,
éàõàñûíû ÷ÿêäè, ìÿíèì öçöìÿ áàõäû.
Ùÿêèì áèð äÿ ìöàéèíÿ åëÿäè, áó äÿôÿ äàùà äèããÿòëÿ ìöàéèíÿ åëÿäè.
Ìÿíÿ äåäè:
— ×ÿòèí îëìàç êè, àíàíû áèð áèçÿ àïàðàã?
— Íÿ âàð, — äåäèì, — áóéóðóí ýåäÿê.
Àíàì þçö äÿ ÷ûõìàã èñòÿéèðäè. Çÿíý åëÿäèì, òàêñè ìàøûíû ýÿëäè.
Îòóðóá ùÿêèìèí åâèíÿ ýÿòèðäèê. Äîüðóäóð, ýåäèðäèê, àììà ìÿí íÿ
ö÷öí ýåòäèéèìèçè áèëìèðäèì. Áÿëêÿ ùÿêèìèí åâäÿ äàùà ìöùöì âÿ
âàúèá ïðèáîðëàðû âàðäûð. Áÿëêÿ àíàìû ðåíòýåíÿ ñàëàúàãäûð. Êèì áèëèð,
áÿëêÿ àéðû ìöàéèíÿñè âàð!
Ñàíêè ùÿêèì ìÿíèì íÿ ôèêèðëÿøäèéèìè áèëèðäè, øîôåðèí éàíûíäàí
ìÿíÿ òÿðÿô äþíäö âÿ äåäè:
— Áèçäÿ àíàíû áèð äÿ ìöàéèíÿ åäÿðèê, àììà àðõàéûí îëóí êè, ãîð-
õóëó ùå÷ áèð øåé éîõäóð, áèð àç öðÿê íàðàùàòëûüû âàð. Îíó äà ðÿô åòìÿê
àñàíäûð. Òÿêè àíàíäà îëàí î ïîëàä úàí ìÿíäÿ îëàéäû!
Àíàì åëÿ áèëèðäè ùÿêèì ìÿíÿ òÿñÿëëè âåðèð. Äèíìèðäè. Ýþçëÿðè äöç
øîôåðèí êöðÿêëÿðèíÿ äèêèëìèøäè. Î, ìàøûíäà ñÿëèãÿ èëÿ îòóðìóøäó, äöì-
äöç ãàáàüà òÿðÿô áàõûðäû. Ñàíêè ýþçöíöí ãûðàüû èëÿ éàíà áàõñà, ýöíàù
îëàðäû.
Ùÿêèìèí åâè äÿíèç êÿíàðûíäà, áþéöê áåøìÿðòÿáÿëè áèð áèíàäà èäè.
Àíà àëòäàí éóõàðû óúà âÿ óçóí ïèëëÿêÿíëÿðÿ áàõàíäà, ùÿêèì äóéìóøäó:
— Ãîðõìà, — äåäè, — àíà, ãîéìàðàì áó ïèëëÿêÿíëÿðè ïèéàäà ÷ûõàñû-
íûç, áÿðè ýÿëèí!
Àíàì ùÿêèìÿ òÿðÿô äþíäö. Àììà áèð øåé áàøà äöøìÿäè. Àâòîìî-
áèëèí ïèëëÿêÿíëÿðÿ éåðëÿøìÿäèéèíè áèëèðäè. Ïèéàäà ÷ûõìàìàã ö÷öí, îíóí
ôèêðèíúÿ, áèð àäàìû ìèíìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿê èäè. Áóíà äà, øöáùÿñèç,
àíàì ðàçû îëìàçäû.
— Éîõ, îüóë, — äåäè, — çÿùìÿò ÷ÿêìÿ, þçöì ÷ûõàðàì. Ùÿêèì
äöéìÿ÷ÿíè áàñäû. Ëèôòèí ãàïûñû à÷ûëäû. Áèç ÿéëÿøäèê. Ëèôò áèçè ýþéÿ ãàë-
äûðäûãúà, àíàì äþéöêöðäö, óúà ïèëëÿêÿíëÿðè, äàëàíëàðû êå÷ÿ-êå÷ÿ ìÿð-
òÿáÿëÿðè þòöá ýþéÿ äîüðó éöêñÿëäèéèìèçè ýþðäöêúÿ, åùòèìàë, àíàìà åëÿ
ýÿëèðäè êè, “Ùÿçðÿò Èñà êèìè ãåéá îëìàüà” ýåäèðèê. Àíàìûí ðÿíýè ãûçàð-
55
ìûøäû. Ýàù ñàüà, ýàù ñîëà áàõûðäû. Ùÿð øåéèí éåðÿ ÷þêäöéöíö ýöìàí
åòäèéèíäÿí âàùèìÿëÿíèðäè.
Ùÿêèì ìÿíè þç êàáèíåòèíÿ àïàðäû, éåð ýþñòÿðäè:
— ßéëÿø!
Ìÿí îòóðäóì, ùÿêèìèí êèòàáëàðëà ÿùàòÿ îëóíìóø êàáèíåòè ìÿíÿ
ìöàéèíÿ îòàüû éîõ, êèòàáõàíà êèìè ýþðöíöðäö. Àðõàéûí, îëñàéäûì,
ÿëèìè ãÿôÿñëÿðÿ àòûá êèòàáëàðà áàõàðäûì. Èíäè èñÿ àíàìäàí áàøãà ùå÷
øåé ýþçöìÿ ýþðöíìöðäö. Ýþçöì ùÿêèìäÿ èäè. Îíóí ùÿð ùÿðÿêÿòèíè
èçëÿéèðäèì. Î, ÿââÿëúÿ êîñòéóìóíó ñîéóíäó, êþéíÿéèíèí áîüàçûíû
à÷äû. ßëëÿðèíè éóéóá ãóðóëàäû, ýÿëèá ñòîëóí äàëûíäà ÿéëÿøäè. Îíóí áåëÿ
òÿëÿñìÿäÿí, àäè ãàéäà èëÿ, ñàíêè ìöàéèíÿéÿ éîõ, èñòèðàùÿòÿ ùàçûðëàøäû-
üûíû ýþðÿíäÿ, î áèðè åâäÿ èñÿ ãóëëóã÷óíóí úèíýèëäÿéÿí øåéëÿð éóäóüóíó
åøèäÿíäÿ ìÿí éÿãèí åëÿäèì êè, àíàìûí õÿñòÿëèéè ÷îõ úèääè õÿñòÿëèêäèð.
Éà èøûüà ñàëûíàúàã, éà äà îïåðàñèéà îëóíàúàãäûð. Îíà ýþðÿ ùÿêèì òÿëÿñ-
ìèð, ïðèáîð òÿìèçëÿäèð. Ìÿí áóíëàðû ôèêèðëÿøèð, öðÿéèìÿ ÷þêÿí ãîðõóéà
òÿñëèì îëìàìàüà ÷àëûøûðäûì. Áèðäÿí ùÿêèì äèëëÿíäè:
— ßçèçèì, — äåäè, — à÷ûüû ñÿíèí àíàíäà ùå÷ áèð õÿñòÿëèê éîõäóð, ùå÷
áèð äàâà-äÿðìàí ìöàëèúÿñèíÿ, éà õÿñòÿõàíàéà åùòèéàúû éîõäóð. Àììà
áóíóíëà áåëÿ îíà ñàëàìàò äåìÿê îëìàç. Ìÿíèì ýöìàíûì ýÿëÿí áèð
äèàãíîçó áó ýöí éîõëàìàã èñòÿéèðÿì, èñòÿéèðÿì ñÿíèí þçöí äÿ ìöøà-
ùèäÿ åäÿñÿí, èíàíàñàí. Áó ñààò ñÿíèí àíàí íÿíÿìèí éàíûíäà ÿéëÿøìèø-
äèð. Îíëàðûí éàíûíäà ùå÷ êÿñ éîõäóð. Îíëàð öç-öçÿ ÿéëÿøèá ñþùáÿò åäèð-
ëÿð. Áóéóð, áóðàäà ïÿðäÿëè ïÿíúÿðÿíèí äàëûíäà ÿéëÿø, äèíëÿ, ýþð àíàíûí
ùàëû íåúÿäèð, ýþð î þçöíö íåúÿ ùèññ åäèð.
Áó òàïøûðûã ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýÿëäè. Áó íÿ äåìÿêäèð? Îíóí íÿíÿñèíèí
àíàìûí õÿñòÿëèéèíÿ íÿ äÿõëè âàð? Àíúàã ãÿðèáÿ ýÿëñÿ äÿ, áó òàïøûðûüûíû
éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ òÿëÿñäèì êè, ýþðöì àõûðû íÿ îëóð.
Íàçèê úóíà ïÿðäÿëè áàëàúà ïÿíúÿðÿíèí äàëûíäà îòóðóá áàõàíäà ãà-
ðûëàðû ùÿð èêèñèíèí äþøÿìÿäÿ áàðäàø ãóðóá, ãàáàã-ãàáàüà îòóðäóüóíó
âÿ öôöðÿ-öôöðÿ ÷àé è÷äèéèíè ýþðäöì. Àíàì íÿëáÿêèéÿ òþêäöéö ÷àéû
è÷ÿ-è÷ÿ ñþùáÿò åäèðäè:
— Àëëàù êþ÷ÿíëÿðèíèçÿ ðÿùìÿò åëÿñèí, ìÿíèì áèð ãàéûíõàòûíûì âàð
èäè, àéðû úöð øåé èäè. Ìÿíè åëÿ èñòÿðäè êè, èíäè èñòÿìÿñèí, úàí áèð úèéÿð
êèìè; ìÿíñèç àääûìûíû áàéûðà ãîéìàçäû; ìÿíñèç áèð òèêÿ éåìÿçäè, äèí-
ìÿçäè, áèð äàíûøìàã, áèð ãàããûëòû, áèð øàããûëòû... Àé ìÿøÿäè áàúû, äàùà
íÿ äåéèì!
56
 Àíàìûí ñþçöíö äèíëÿéÿí ãàðû áàøûíû ÿéèá, “áÿëè” äåéèðäè. Àíúàã
äþçìöðäö, ÿëè èëÿ èøàðÿ âåðèá, îíóí ñþçöíö êÿñìÿê, þçö äàíûøìàã
èñòÿéèðäè:
— Ñþçöíöí äàëûíúà îüëàíëàðûí äóðñóí, åëÿ ìÿíèì Èñìÿò áàúûëûüûìû
ýþðÿñÿí, áèçèìêèíÿ áàúûëûã äåìÿ, âàëëàùè ùå÷ áèð áàúû áåëÿ ìåùðèáàí...
Àíàì îíó ñóñäóðäó:
— Ùå÷ éàäûìäàí ÷ûõìàç ýÿëèí ýåòìÿéèì. Ñþçöíö äÿ êÿñèðÿì,
áàúûìëà ìÿíè, öçöì äÿ ñÿíäÿí ãàðà, ëàï áèð òèêÿ áîéäà îëàíäà êþ÷öðò-
äöëÿð. Îüëàí äåìèøäè ýþðìöøÿì, áÿéÿíìèøÿì, âÿññàëàì! Àõû áèçëÿð-
äÿ êÿùðèçÿ ñóéà ýåäÿðëÿð. Ëàï áàëàúà èäèì, ñÿíÿéè ýþòöðÿ áèëìèðäèì,
ùûããàíûðäûì. Áèð äÿ ýþðäöì áèð îüëàí ñÿíÿéè ÿëèìäÿí àëäû, ìÿí áèàáûð
îëäóì êè!..
Ãàðû áàøûíû òÿðïÿäÿ-òÿðïÿäÿ òÿñäèã åëÿäè:
— Ìÿíèì þçöì áÿéÿì èíäèêèëÿð êèìè ýþðäöì, ýåòäèì? Áàúû úàíû,
ùå÷ áèð øåé ãàíìûðäûì. Èíàíäûüûìûçà àíä îëñóí, ïàëòàð ýÿëÿíäÿ...
Àíàì éåðèíäÿí îíà òÿðÿô áîéëàíûá, áÿðêäÿí äåäè:
— Ïàëòàð, ìÿíÿ áèð ãàíàâóç àðõàëûã...
Ãàðû ãóëàã àñìàã èñòÿìÿäè, áàøûíû àøàüû ñàëûá, ñþùáÿòèíÿ äàâàì
åòäè:
— Ïàëòàð ýÿëÿíäÿ ìÿí ùÿéÿòäÿ ãóì-ãóì îéíàéàí áèð ïàð÷à óøàã
èäèì. Ùå÷ éàäûìäàí ÷ûõìàç, äàéûì ìÿíè ãóúàüûíà...
Àíàì äþçÿ áèëìÿäè, ÿëèíè óçàäûá îâúó èëÿ ãàðûíûí àüçûíû þðòìÿê
èñòÿäè:
— Áèð ýþð íÿ äåéèðÿì, àé ãûç, íå÷ÿ òàõòàäàí áèð òóìàí ÷ûõàðäû. Àé
àëëàù, òóìàíûìû ñöðöéÿíÿúÿí ìÿíèìêè ìÿíÿ äÿéÿðäè.
— Ñÿí þëÿñÿí, ìÿí äÿ åëÿ èäèì! Òóìàí äà êè, áèð éîðüàí-äþøÿêäè!
Þçö äÿ äÿñòÿ-äÿñòÿ òÿçÿ èäè, éåðèéÿíäÿ õûø-õûø, õûø-õûø!
— À ãûç, úåùèç âàð, úåùèç âàð!
— Éîðüàí-äþøÿéè ìÿíèì àíàì ùà÷àíäàí òóòìóøäó. Íÿ áèëèì. Ìÿí
ýþçöìö à÷àíäà îüëàí åâèíäÿ úåùèçèìè ùàçûð ýþðäöì, äåéíÿí áèð íåúÿ!
— Àüûç, úåùèç âàð, úåùèç âàð!
Þçöíö òÿðèôëÿéÿí àíàì äåäè:
— Êèðè, êèðè, áÿéÿì ìÿíèì úåùèçèìè ýþðìöñÿí êè, åëÿ äåéèðñÿí?
Àíä îëñóí àðàìûçäà îëàí áàúûëûüà, àíä îëñóí...
Áèð äÿ ýþðäöì ùÿêèì ìÿíÿ ùèì åëÿéèð:
— Áèð ãàïûäàí àíàíûí ùàëûíû ñîðóø.
Ìÿí ýÿëäèì, ãàïûíû à÷ûá äåäèì:
57
 — Àé àíà, êåôèí íåúÿäèð, þçöíö íåúÿ ùèññ åëÿéèðñÿí?
Ìÿíÿ äèëóúó úàâàá âåðäè:
— ×îõ éàõøûéàì, îüóë!
Ìöñàùèáèëÿ ñþùáÿòèíè äàâàì åòäèðäè.
— Äàðûõìûðñàí êè, àíà?
— Éîõ, îüóë, àðõàéûí îë!
— Áÿñ íàõîøëóüóíäàí, çàääàí...
Î èêè ÿëèíè ñåâèíúëÿ éóõàðû ãàëäûðäû:
— Îüóë, äåéÿñÿí àõû ëàï éàõøûëàøìûøàì. Öðÿéèì äÿ ñàêèò îëóá, ìÿ-
øÿäè áàúû èëÿ ñþùáÿò åëÿéèðèê. Èøèí âàðñà, ñÿí ýåò!
Ìÿí íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿéèðäèì, ùÿêèì ãîëóìäàí òóòóá ÷ÿêäè.
— Áÿðè ýÿë, — äåäè, — ìÿí äåéÿíäèð, òàïìûøàì îíóí àçàðûíû. Î, ÷îõ
äàíûøàíäûð. ×ÿíÿñè þéðÿíèá, ñÿí îíó, éÿãèí ùÿìñþùáÿòëÿðèíäÿí àéûð-
ìûñàí. Ýþðöðñÿí íÿíÿì èëÿ áèð ñààò îòóðàíäà íåúÿ êåôè ñàçëàíäû! Áóäóð
êè, âàð! Îíóí àçàðû ñþç-ñþùáÿò àçàðûäûð. Îíóí ÷ÿíÿñèíèí àëòûíà áåëÿ áèð
ãàðû àðâàä ñàë êè, ãóëàã àñìàüà òàáû îëñóí, àéðû ùå÷ áèð äÿðìàí ëàçûì äåéèë.
Ùÿêèìèí òÿúðöáÿñè ìÿíÿ ÷îõ ãÿðèáÿ âÿ éåíè áèð èúàä êèìè ýÿëäè.
Ùåéðàí ãàëäûì. Àíàìûí êÿíä ìöñàùèáëÿðèíè, ýöú èëÿ éàäûìà ñàëà áèë-
äèéèì Ýöëáàäàì ãàðûíû õàòûðëàäûì. Ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè ãûøãûðäûì:
— Àé àíà, Ýöëáàäàì õàëà ýÿëèá, õÿáÿðèí âàðìû?
Àíàì ÿëèíäÿêè ñòÿêàíû éåðÿ åëÿ áÿðê ÷ûðïûá ãàëõäû êè, àç ãàëäû ñòÿ-
êàí ÷èëèê-÷èëèê îëà. Ãàëõìàüû èëÿ åéâàíà ÷ûõìàüû áèð îëäó. Ìÿíè äàíûø-
äûðìàäû, ñåâèíúÿê, àéàãéàëûí, ãîëëàðûíû àòà-àòà, ãûçàðìûø ýþçëÿðè áþéö-
ìöø ùàëäà, ýöëöìñÿéÿ-ýöëöìñÿéÿ äöç ïèëëÿêÿíëÿðÿ òÿðÿô éöéöðäö.
Ãàïûíûí úûðûëòûñûíû åøèäÿð-åøèòìÿç äèëëÿíäè:
— Àé ÿðêàíñûç àðâàä, ùàðäà ãàëìûñàí, ÷àòëàäûì êè, ùàðäà ãàëìûñàí,
öðÿéèì ïàðòëàäû êè! Ýÿëñÿíÿ, áèð ýÿëñÿíÿ ýþðöì íÿ âàð, íÿ éîõ!..
Ïèëëÿêÿíëÿðäÿí ÷ûõàí áèð óúàáîé íàáÿëÿä êèøèíè ýþðÿíäÿ àíàì êöë
êèìè ñþíäö. Ýþçëÿðèíè ÷åâèðèá ìÿíÿ áàõäû. Áàõûøû èëÿ ñàíêè ñîðóøóðäó:
“Ùàíû Ýöëáàäàì?”
— Äàðûõìà, — äåäèì, — àé àíà, ýÿëÿð. Ñÿí áàøìàãëàðûíû ýåéèí, ùà-
çûðëàø ýåäèðèê!
Ìÿí ùÿêèìèí ÿëèíè ñûõäûì, ðàçûëûã åòäèì. Òåçëèêëÿ éà Ýöëáàäàì
ãàðûíû àíàìà, éà äà àíàìû Ýöëáàäàì ãàðûéà éåòèðìÿéè ãÿò åòäèì.
Ùÿêèì ìÿíÿ ìÿñëÿùÿò åëÿäè:
— Ñîíðà îíëàðûí ùÿð èêèñèíèí èúòèìàè ìöàëèúÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìàã
ëàçûì ýÿëÿúÿê, áóíóí éîëóíó ñÿí ìÿíäÿí éàõøû áèëèðñÿí. Éàâàø-éàâàø
58
îíëàðû êèíîéà äàäàíäûð. Áèð äÿôÿ ýþðäöêëÿðè êèíîäàí áèð èë ñþùáÿò åëÿ-
éÿúÿêëÿð. Áó, îíëàðûí øöóðóíà òÿñèð åòìÿê ö÷öí ÿëäÿ âàñèòÿ îëà áèëÿð.
ßëáÿò êè, ìöàëèúÿ ìöâÿããÿòè âàñèòÿëÿðäÿí óñòàéàíà èñòèôàäÿ åòìÿéè áà-
úàðìàãäàí àñûëûäûð. Ìÿí èñÿ ñèçèí áàúàðûüûíûçà ÿìèíÿì.
Ìÿí ùÿêèìäÿí àéðûëäûì, àíàì èñÿ ãàðûäàí àéðûëà áèëìèðäè.

***

Äîñòóì ñþùáÿòèíè áèòèðìÿìèø ìÿí ùÿìèí ùÿêèìèí ìÿùàðÿòèíÿ

ÿùñÿí äåäèì. Äîñòóìóí àíàñûíûí èúòèìàè ìöàëèúÿñè èëÿ ìàðàãëàíäûì,
ìöàëèúÿíèí íÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäèéèíè áèëìÿê èñòÿäèì:
— Äå ýþðöì, àíàí èëÿ ðÿôòàðûí íåúÿ îëäó? Îíó êÿíäÿ àïàðäûí, éà
Ýöëáàäàìû ýÿòèðäèí?
Äîñòóì äåäè:
— Ùå÷ áèðèíè åëÿìÿäèì. Àíàìû áèð äÿôÿ êèíîéà àïàðäûì âÿ àëäàò-
ìàüà ìÿúáóð îëäóì. Áèëèðñÿí, äåäèì, àíà, ùå÷ ñÿíè êèíîéà ýÿòèðìÿç-
äèì, ìþìèí àäàìñàí, öç âóðìàçäûì, àíúàã ìÿíÿ èø éåðèìäÿí òàïøû-
ðûáëàð êè, ýÿðÿê êèíîéà áàõàñàí, îðàäà íÿ îëóá, ýÿëèá èäàðÿ éîëäàøëàðûíà
äàêëàä åëÿéÿñÿí. Ìÿí þçöì áàõûðàì, àììà ôèêðèì äàüûíûãäûð. Ùàìûñû
éàäûìäà ãàëìûð. Ñÿí áàõ, ñîíðà ìÿíÿ äåéÿðñÿí...
Àíàì áèð àç ÷ÿòèíëèê ÷ÿêäè:
— Ìÿí íÿ áèëèðÿì, íÿ äåéèì! Äèë áèëìèðÿì êè...
— Éîõ, — äåäèì, — àíúàã ôèêèð âåð, ýþð êèì ýÿëèð, êèì ýåäèð, êèì íÿ
åëÿéèð, íèéÿ åëÿéèð. Ñîíðà ìÿíÿ äåéÿðñÿí, éàäûìà äöøÿð.
Íÿ èñÿ, àíàìû ðàçû ñàëäûì. Àíàì äöøäö êèíîëàðà. Áàõ, èíäè éåíÿ
àíàì êèíîäàäûð, àçúà ãàëûá, èíäè ãàéûäàð.
Äîñòóì ñþùáÿòèíè ãóðòàðìàìûøäû êè, øöøÿáÿíä ãàïûñûíûí ÷àëûíäûüûíû
ýþðäöì. ×îõ ÷ÿêìÿäè ñàðàôàí ýåéìèø, ñà÷ûíû ïåéñÿðèíÿ éûüìûø ãûâðàã
áèð ãàäûí è÷ÿðè ýèðäè, ýöëöìñÿð ùàëäà ìÿíÿ áàõäû:
— Õîø ýÿëèáñèíèç!
Äîñòóì èøàðÿ åëÿäè:
— Òàíûø îëóí àíàì èëÿ! Àé àíà, áèð äàíûø ýþðÿê íåúÿ êèíîäóð!
Ãàäûí îòóðäó, ýþðäöêëÿðèíè âÿúä èëÿ, øèðèí-øèðèí äàíûøìàüà áàøëàäû.
Ìÿí äîñòóì äåäèéè êèìè ãàðûíûí ñþùáÿòèíÿ ìàðàãëà ãóëàã àñûðäûì.

1938

59
 ÊßÌÒßÐÎÂËÀÐ ÀÈËßÑÈ

Ùþðìÿòëè ÿäèáèìèç ß.Ùàãâåðäèéåâÿ

1
— Éàëëàù, éàëëàù! Ùàðàäàñàí? Êåôèí íåúÿäèð?
— Ñÿí íÿ òÿùÿðñÿí?
— Ýþç äÿéìÿñèí, ãûâðàãëàøìûñàí, ðÿíýèí à÷ûëûá.
— Áèð ãûâðàãëûüûì éîõäó. Èøäÿí áàø à÷ûðàì êè.
— Íåéëÿéÿê êè, áèð ýþðöøÿê?
— Áó âûõîäíîé çàíèòÿì. Ýÿëÿí âûõîäíîé áÿëêÿ...
— Ñÿí åâäÿ îëàúàãñàí?
— Ñþç âåðñÿí, ýþçëÿðÿì.
— Ýþçëÿ, áèðòÿùÿð åëÿéèá ýÿëÿðÿì.
Áèð-áèðèíèí ÿëèíè ùÿðàðÿòëÿ ñûõàí, ÿùâàëëàøàí áó ÿçèç äîñòëàð ýþðÿ-
ñÿí êèìäèð?
Äåñÿì îíëàðûí èêèñè äÿ áèð øÿùÿðäÿ éàøàéûð, èíàíìàéàúàãñûíûç...
Äåñÿì îíëàð áèð åâäÿ éàøàéûðëàð, ùå÷ èíàíìàéàúàãñûíûç. “Íåúÿ îëà
áèëÿð êè, áèð éåðäÿ éàøàéàñàí, áèð-áèðèíäÿí õÿáÿðñèç îëàñàí?” — äåéÿ-
úÿêñèíèç. Äåñÿì îíëàð ÿð-àðâàääûðëàð, òÿÿúúöá åäèá, äåéÿúÿêñèíèç: “Íÿ
äàíûøûð áó!”
Íÿéÿ äåéèðñèíèç àíä è÷èì êè, áåëÿäèð: Ãóëàì Êÿìòÿðîâëà àðâàäû
Ëåéëàíûí ùÿéàòû áåëÿäèð. Äåéÿúÿêñèíèç éÿãèí Êÿìòÿðîâëà Ëåéëà êå÷-
ìèøäÿ, áèð çàìàí ÿð-àðâàä îëóáëàð, ñîíðàäàí õàñèééÿòëÿðè òóòìàéûá àé-
ðûëûáëàð, áèð éåðäÿ éàøàìàëàðû äà ìÿíçèëñèçëèê áÿëàñûäûð. Õåéð, ñèçèí áó
ýöìàíûíûç äà äöç äåéèë. Íÿ Êÿìòÿðîâ Ëåéëàíû áîøàéûá, íÿ Ëåéëà
Êÿìòÿðîâäàí áîøàíûá. ßýÿð ýöíö áó ýöí ìÿíçèë èäàðÿñèíèí ìöäèðè
Êÿìòÿðîâó, éà Ëåéëàíû ÷àüûðûá, ö÷öíúö ãàòäà äþðä îòàãäàí èáàðÿò áèð
ãóðóëó ìÿíçèëèí à÷àðûíû âåðÿ, òÿêëèô åäÿ êè, áèðèíèç êþùíÿ ìÿíçèëäÿ
ãàëûí, áèðèíèç êþ÷öí, ùå÷ áèðè êþ÷ìÿç. Áèðáàø ãàéûäûá, þç åâëÿðèíÿ
ýÿëÿðëÿð. Ìÿíçèë èäàðÿñèíèí äÿ çÿùìÿòè ùÿäÿð ýåäÿð.
Ìÿñÿëÿ áóíäà äåéèë.
Áÿñ íÿäÿäèð?
Êÿìòÿðîâó ñèçÿ òàíûòìàã ö÷öí ýÿðÿê áèð àç âàõòûíûçû àëàì.
Êÿìòÿðîâ Ãóëàìëà Ëåéëà, áàéàã äåäèéèì êèìè, ÿð-àðâàääûðëàð.
Þçö äÿ “õàëà-õàòèðèí ãàëìàñûí” éîõ. Ëàï èñòÿêëè, øàèðëÿð äåìèøêÿí,
àøèã-ìÿøóãäóðëàð. Úÿìè èêè èë îëìàç êè, òîé åäèáëÿð. Àñàíëûãëà äà òîé
åòìÿéèáëÿð. Ëåéëà Ãóëàìûí óúóíäàí áèð èë àòà-àíàñû èëÿ êöñöëö ãàëûá.
60
Ãóëàì Ëåéëàíûí óüðóíäà È÷ÿðèøÿùÿðäÿ áû÷àãëàíûá, ãóëàüûíûí äèáèíäÿ
éàðàíûí éåðè èíäè äÿ äóðóð âÿ þëÿíÿúÿí äóðàúàã.
Ãûø äà îíëàðû áèð-áèðèíäÿí ñîéóäà áèëìÿç. Ãóëàìûí øîðýþç îüëàí-
ëàðäàí àúûüû ýÿëèð. Ëåéëà äà êþíëö-ýþçö òîõ ãûçäûð. Éåð öçöíäÿ Ãóëàìäàí
áàøãà êèøè îëäóüóíà èíàíìàç.
Áÿñ áó èñòÿêëèëÿð íèéÿ áåëÿ ÷ÿòèí ýþðöøöð, àç-àç ýþðöøöðëÿð? Ìöì-
êöí äåéèë êè, ÿð-àðâàä îëàñàí, èñòÿêëè îëàñàí, áèð åâäÿ éàøàéàñàí, ùÿôòÿ
èëÿ ýþðöøìÿéÿñÿí. Öðÿéèíèçÿ øöáùÿ ýÿëÿ áèëÿð: “Áÿëêÿ à÷ûã äåéèëìÿñè
àéûá îëàí ñÿáÿáëÿð ö÷öí ýþðöøìÿéÿ åùòèéàú äóéìóðëàð”.
Éîõ, ùå÷ éîõ!
Îíó äà áèëèí êè, íÿ Ãóëàìûí, íÿ Ëåéëàíûí ãóëëóüó óçàã — êÿíàð-
ýóøÿ éåðäÿ âÿ éà íàìöíàñèá ãóëëóã äåéèë. Èêèñè äÿ øÿùÿðäÿ ÷àëûøûð.
Îíëàðûí ãóëëóüóíäà îëàí ìèíëÿðëÿ ãûç, îüëàí, ÿð, àðâàä, ãÿøÿíýúÿ éàøàéûð,
ýöíöí ÷îõóíó åâäÿ þç êöëôÿòëÿðè èëÿ îëóðëàð.
Áÿñ áèçèì ãÿùðÿìàíëàðûí àçàðû íÿäèð?
Áó, áèð àç êþùíÿäÿí ãàëìà àçàðäûð.
Áàøäàí äàíûøàã. Äåéÿ áèëÿðÿì äöíéàäà áåø íÿôÿð àðâàäûíû ñåâÿí
âàðñà, áèðè Ãóëàì Êÿìòÿðîâäóð. Êÿìòÿðîâóí íÿ åøãëÿ, íÿ ñåâäà, íÿ
ùÿâÿñëÿ òîé åäèá, Ëåéëàíû åâèíÿ ýÿòèðäèéèíè ãÿëÿì éàçìàãäàí àúèçäèð.
Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, äöíéàíûí áöòöí íàç-íåìÿòè, êåô âÿ ëÿççÿòè Ëåéëà-
íûí öçöíäÿ úÿìëÿíìèøäèð. Ëåéëàíû àëñà, ùÿéàòäà áèð àðçó-êàìû ãàëìà-
éàúàã, òàìàì õîøáÿõò îëàúàã.
Êÿìòÿðîâ äöøöíöðäö êè: “Áó ìÿíèì ÿí àüûð âÿ ÿí ñîí ÷ÿòèíëèéèì-
äèð. Òîé äÿñýàùûíû òàìàì-êàìàë äöçÿëäèá, õåéèð èøèìè áàøà âåðñÿì,
äàùà þìöð-áèëëàù àðõàéûí îëàðàì. Ñîíðà áèð òèêÿ éàâàí ÷þðÿê äÿ òàïñàì,
ñåâýèëèìëÿ ãàáàã-ãàáàüà ÿéëÿøèá, àüûç ëÿççÿòè, èøòàùà èëÿ éåéÿðÿì”.
Àíúàã, íåúÿ äåéÿðëÿð, èíñàíûí ýþçöíö òîðïàãäàí ñàâàé ùå÷ íÿ äî-
éóðìàç. Êÿìòÿðîâ õåéèð èøèíè áèòèðÿíäÿí, äöíéàäà ÿí áþéöê àðçóñóíà
÷àòàíäàí ñîíðà áèð äÿ ýþðäö êè, õåéð èíäè äÿ öðÿéè éåíè-éåíè øåéëÿð èñ-
òÿéèð. Êþíëö ìèí áèð åøãÿ äöøöð. Ùàðäàíñà, áàùàðäà áèòêè êèìè ýþéÿðèá
áàø âåðÿí àðçó âÿ åùòèéàúëàð êèøèíè ìÿøüóë åòìÿéÿ áàøëàäû. Äöíéà ýþð-
ýþòöð äöíéàñûäûð.
Ëåéëà ýþðöðäö êè, àðòèñò ßééóáóí àðâàäû áàðìàüûíäà úöò-úöò áðèëéàíò
öçöê, ãóëàüûíäà áàùàëû ñûðüà ãûðüû êèìè ýÿçèð. Ýþðöðäö êè, ãûéûã ßëÿê-
áÿðèí ö÷ìÿðòÿáÿ åâèíÿ ùàìáàëëàð ïèàíî ÷ûõàðûð; ãîç àüàúûíäàí äöçÿëìÿ
ìåáåë äàøûíûð; áÿäÿííöìà ýöçýö, Âàðøàâà ÷àðïàéûñû, Ãóáà õàë÷àñû
ýÿëèð. Ëåéëà áóíëàðûí ùàìûñûíû ýþðöðäö âÿ Êÿìòÿðîâà äàíûøûðäû. Êÿì-
òÿðîâ ãàøëàðûíû ÷àòûð, áàøûíû òÿðïÿäèá àðâàäûíû èíàíäûðûðäû:
61
 — Áèëèðñÿí íÿ âàð, Ëåéëà úàí, áèç ýÿðÿê èøëÿéÿê! Èøëÿéÿê. Ëàï ìþù-
êÿìúÿ èøëÿéÿê! Ìÿíèì äÿ ãåéðÿòèì ãÿáóë åëÿìÿç. Ãûéûã ßëÿêáÿðèí
íÿéè ìÿíäÿí àðòûãäûð? Þçöìöçö îäà-êþçÿ âóðñàã äà, ýÿðÿê áèð äÿñ-
ýàùëû åâ-åøèê äöçÿëäÿê. Ãîíøóëàð áàõñûí, éàíà-éàíà ãàëñûí.
Ëåéëà ÿðèíèí ìÿñëÿùÿòèíäÿí ÷ûõàí äåéèëäè. Òÿêè ïóë îëñóí...
Êÿìòÿðîâ ÿââÿëúÿ Ëåéëàéà áèð èø ñîðàãëàøäû. Ëåéëà ãûçëûüûíäà
ìàøèíèñòêàëûã åòìèøäè. Áó ñÿíÿòè ïèñ áèëìèðäè. Êÿìòÿðîâ àðâàäûíà èêè
éåðäÿ èø òàïäû: Àçÿðèòòèôàãäà âÿ Öíâàíëàð áöðîñóíäà. Áèð ÷îõ ýþòöð-
ãîéäàí ñîíðà ùÿëÿëèê, ðàñò ýÿëìèøêÿí, ùÿð èêè éåðè ÿëäÿ ñàõëàìàüû ìÿñ-
ëÿùÿò áèëäèëÿð. Àçÿðèòòèôàãäà èø ñÿùÿð ñÿêêèçäÿí äþðäÿ ãÿäÿð, Öíâàíëàð
áöðîñóíäà àõøàì ñààò áåøäÿí îí áèðÿ ãÿäÿð èäè. Ëåéëà èêè íþâáÿ èëÿ èøëÿ-
ìÿéÿ ðàçû îëäó. Êÿìòÿðîâ, îíó åâ èøèíäÿí, ñèë-ñöïöðäÿí òàìàì àçàä åòäè.
Ëåéëàäàí àðõàéûí îëàíäàí ñîíðà Êÿìòÿðîâ þçöíöí áîø âàõòëàðûíû
“äîëäóðìàüà” áàøëàäû. Êÿìòÿðîâ çèðÿê âÿ ñàâàäëû àäàì èäè. Èø òàïìàã
îíóí ö÷öí ñó è÷ìÿê êèìè àñàí áèð øåé èäè. Þçö íÿøðèééàòäà òÿðúöìÿ÷è
èäè. Ñÿùÿð ñààò îíäàí ýåäèá, àëòûäà ÷ûõûðäû. Áèð ñààò äèíúèíè àëàíäàí
ñîíðà, éÿíè ñààò ñÿêêèçäÿí îí èêèéÿäÿê ëàéèùÿ èäàðÿñèíäÿ îëóðäó. Ôèêèð-
ëÿøèá ýþðäö êè, èêè íþâáÿäÿ èøëÿñÿ äÿ, àðàäà éåíÿ áîø âàõòû âàð: “Ñÿùÿð
ñààò îíàäÿê éàòìàã áó çÿìàíÿíèí àäàìûíà, õöñóñÿí “ðîñêîøíè” ýöçÿ-
ðàí ãóðìàã èñòÿéÿí áèð àáûðëû êèøèéÿ ùå÷ éàðàøìàç. Éàðûì, éà áèð íþâáÿ
èøè ðàùàò àïàðà áèëÿðÿì. Áåø-àëòû éöç ìàíàò àëñàì, ÿëèìè ãàðàëòìàç êè...”
Êÿìòÿðîâ äàùà áèð éåíè èø òàïäû. Ýåúÿ ñààò îí èêèäÿí äþðäÿäÿê
“Èøûã” ìÿòáÿÿñèíäÿ êîððåêòîð âÿçèôÿñè âàð èäè. Àéûí ñÿêêèçèíäÿí
Ãóëàì ìÿòáÿÿäÿ éåíè ÿëàâÿ ãóëëóüà äöçÿëäè.
Áó ýöí Êÿìòÿðîâ òîé ýåúÿñèíäÿêèíäÿí àç ñåâèíìÿìèøäè. Ùàãã-
ùåñàáà âóðóá ýþðöðäö êè, þçöíöí ö÷ ãóëëóüóíó, Ëåéëàíûí èêè ãóëëóüóíó,
áèð àç äà “î éàí-áó éàíäàí” ýÿëÿí ÿë õÿðúëèéèíè éûüûá-éûüûøäûðàíäà áèð
íå÷ÿ ìèíÿ ÷ûõûð. Èêè-ö÷ èë áåëÿ ýåòñÿ, ÷åðâîíó éûüûá-éûüûøäûðìàã îëìàç.
Äè ãîé ßëÿêáÿð ýÿëñèí, ãûéûã ýþçö èëÿ ýÿòèð-ýþòöðöìöçÿ áàõñûí!

Ïàéûçûí ñîéóã ýöíëÿðèíäÿ àüçûíäàí áóü ÷ûõà-÷ûõà Êîììóíèñò êö-

÷ÿñèëÿ áàøûàøàüû éåéèí ýåäÿí áîç ïàëòîëó àäàìû êèì ýþðìÿìèøäèð?
Îíóí öçöíäÿí, ýþçöíäÿí, áàõûøûíäàí, éåðèøèíäÿí òÿëÿñìÿê éàüûð. Åëÿ
ýåäèð êè, äåéÿðñÿí: éåðÿ äÿéñÿ, ìèí ïàð÷à îëàð. Ñöðòöëìÿêäÿí ðÿíýè
äÿéèøìèø êþùíÿ âÿ “ùàìèëÿ” ïîðòôåëèíè áó ãîëòóüóíäàí î áèðèíÿ âåðèð;
62
ýàù ÿëèíè úèáèíÿ ãîéóð, ýàù äàìàüûíäàêû ïàïèðîñó áàðìàãëàðû àðàñûíà
àëûá ñûõûð, ýàù ÷ÿêìÿñèíèí ñàëëàíàí áàüûíà áàõûð, ìÿíà âåðìèð, äàùà äà
éåéèíëÿéèð. Áÿçÿí ýþðöðñÿí Êÿìòÿðîâ ãîïäó, íÿ ãîïäó! Òðàìâàé ñö-
ðÿòëÿ þòäöéö ùàëäà ãóø êèìè àòûëûá ìèíèð, ìèëèñ àüçûíû à÷ìàìûø ÷ûõàðäûá
áèð ö÷ëöê âåðèð, ãÿáç àëìàã èñòÿìèð. Óçàã òàíûøëàðûíà áèð èøàðÿ èëÿ ñàëàì
âåðèð. Éàõûí òàíûøëàðûíû ýþðöð, ýþðìÿçëèéÿ âóðóð. “Ìöôòÿ éåðÿ íèéÿ âàõò
èòñèí?” Âàõò àëàí ùÿð áèð ÿéëÿíúÿ Êÿìòÿðîâóí äöøìÿíèäèð. Îíó èúòèìàè
éåðëÿðäÿ ýþðìÿçñÿí. Èø éåðèíäÿ àíúàã âàúèá, àä éîõëàíàí èúëàñëàðà
ýÿëÿð, àäûíû ãåéä åòäèðèá, õÿéàë êèìè ýþçäÿí èòÿð. Òåàòð, êèíîëàð áàðÿäÿ
éîëäàøëàðäàí åøèòäèéèëÿ êèôàéÿòëÿíÿð.
Áÿçè éàçû÷ûëàðëà øÿõñÿí òàíûø îëäóüóíäàí, ÿñÿð îõóìàüà åùòèéàú
äóéìàç. Ãîùóì-ÿãðÿáàñû ðàéîíäàäûð. Áóðàäàêûëàð èñÿ Êÿìòÿðîâóí
öíâàíûíû ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìèðëÿð. Êÿìòÿðîâóí øÿõñè, èúòèìàè ùÿéàòû áåëÿúÿ
þç ãàéäàñûíäàäûð.
Î, àèëÿäÿ äàùà úèääè, äàùà ñÿëèãÿëèäèð. Áèð àäàì îíóí åâèíäÿí ñÿñ-
êöé, ãàëìàãàë åøèòìÿéèá. Ãàïû à÷ûã îëàíäà îëóð, îëìàéàíäà ýèðâÿíêÿ-
ëèê ãûôûë ãàðîâóë ÷ÿêèð, åâÿ ãóø ñÿêìèð. Êÿìòÿðîâ ñÿùÿð ñààò îíäà éó-
õóäàí ãàëõûð. Äåéÿúÿêñèíèç, îíäà èøÿ ýåäÿí àäàì ùå÷ îëìàñà áèð ñààò
òåç äóðìàëûäûð. Äîüðóäóð, äóðìàëûäûð, àììà óíóòìàéûí êè, éàçûã
Ãóëàì ìÿòáÿÿäÿí, òÿñùèù èøèíäÿí òåç ãàéûäàíäà ýåúÿ ñààò äþðääÿ,
áåøèí éàðûñûíäà ãàéûäûð. Íåúÿ ãàéûòäûüûíäàí þçöíöí äÿ õÿáÿðè îëìóð.
Ãÿçåòèí àõûð ñÿùèôÿëÿðèíè ìöðýöëÿéÿ-ìöðýöëÿéÿ, àëíû òûããûëòû èëÿ ñòîëà
äÿéÿ-äÿéÿ îõóéóð. Áèðòÿùÿð þçöíö åâÿ ñàëûð, ÷óë êèìè äöøöð.
Ãóëàì îëìàñûí, ñèç îëóí, ñààò äîããóçäà äóðà áèëÿðñèíèçìè?
Êÿìòÿðîâóí ñÿñëÿíÿí áèð ñòîë ñààòû âàð. Ãóëàüûíûí äèáèíäÿ ãîéóð.
Âàõòà îí äÿãèãÿ ãàëìûø ñààò ãûøãûðûð. Êÿìòÿðîâ äÿëè êèìè éóõóäàí
ãàëõûð, òÿëÿì-òÿëÿñèê ýåéèíèð, ãàïûíû áàüëàéûá ãà÷ûð.
Ëåéëàíûí äà èøè Ãóëàìûíêûíäàí ÿñêèê äåéèëäè.
Àòàëàð äåéèá: “Àðâàä ÿðèíÿ îõøàéàð”. Õöëàñÿ, áàø åëÿ ãàðûøìûøäû êè,
Ãóëàìûí Ëåéëàäàí, Ëåéëàíûí Ãóëàìäàí õÿáÿðè îëìóðäó. Ãóëàì ýåúÿ
ìÿòáÿÿäÿí ãàéûäàíäà ñåâýèëèñèíè éàòìûø ýþðöðäö. Ëåéëà ñÿùÿð èøÿ ýå-
äÿíäÿ Ãóëàìû øèðèí éóõóäà ãîéóá ýåäèðäè. Âàúèá ñþçö îëàíäà áàëàúà
êàüûç éàçûá, ñòîëóí öñòöíÿ ãîéóðäó: “Ãóëàì, ãàéüàíàã áèøèðÿñè îëñàí,
éóìóðòà áóôåòèí àëò ýþçöíäÿäèð, éàü äà òàõ÷àäà”.
Ãóëàì äà ýåäÿíäÿ Ëåéëà ö÷öí êàüûç ãîéóá ýåäèðäè. Îíëàðûí àðà-
ñûíäà ÿìÿëëè-áàøëû áèð ìÿêòóáëàøìà âàð èäè. Àíúàã ìàðêàñûç, ïî÷òàë-
éîíñóç þòöøöðäöëÿð.
63
 Ëåéëàíûí ìÿêòóáëàðû áó ìÿçìóíäà èäè: “Äÿéèøèêëÿðèíè òèéàíûí è÷èíÿ
òóëëà, ïàëòàðéóéàíà ýþíäÿðÿúÿéÿì!” “À÷àðû àñìà. ×àðùîâóçóí öñòöí-
äÿêè êÿðïèúèí àëòûíà ãîé, ýþðÿí îëìàñûí”. “Ðåäàêñèéàäàí äàëûíúà ýÿë-
ìèøäèëÿð, çÿíý âóð”.
Ãóëàìûí ìÿêòóáëàðûíäàí ÿëÿ êå÷ÿí áóíëàðäûð: “Ãàäàñû, ìÿíèì
ñîéóç êèòàá÷àìû ýþðìÿìèñÿí? Òàïñàí, ñòîëóí éåøèéèíÿ ãîé”. “Ìàøèí-
êàäà éàçìàüà âàõòûí îëñà, áèçèì èäàðÿäÿ õàëòóðà âàð, ýÿòèðèì”,
“Àäàìà úàâàá íèéÿ éàçìûðñàí? Äåäèéèì ìÿñÿëÿ íåúÿ îëäó?”
Áó ãûñà âÿ ýöíäÿëèê ìÿêòóáëàð Êÿìòÿðîâëàð àèëÿñèíäÿ éåýàíÿ âÿ
ÿñàñ ìöíàñèáÿò èäè.
Ãóëàìëà Ëåéëàíûí ñåâýè âÿ ìÿùÿááÿòè áó ìÿêòóáëàðûí ãàðà, äîëà-
øûã, òÿëÿñèê õÿòëÿðèíäÿí êå÷èðäè. Èíñàí ùÿð øåéÿ àëûøàðìûø! Áó ñåâýèëè
ÿð-àðâàä ãóðäóãëàðû éåíè éàøàéûøà åëÿ þéðÿíìèøäèëÿð êè, “êþùíÿ” ùÿ-
éàòû òàìàì óíóòìóøäóëàð. Îíëàð èíäè áåëÿ ýöìàí åäèðäèëÿð êè, äÿì-
äÿñýàùëû åâ ãóðìàã èñòÿéÿíëÿðèí, îõóìóøëóüóí, ãàðøûëûãëû ñåâýè èëÿ ãó-
ðóëìóø àèëÿíèí ãàéäàñû áåëÿäèð êè, âàð.
Äîüðóäóð, Ëåéëà éàçûðäû êè: “À÷àðû êÿðïèúèí àëòûíà ãîé, ýþðÿí îë-
ìàñûí”, Ãóëàì äà ÷àëûøûðäû êè, èñòÿêëèñèíèí òàïøûðûüûíû éåðèíÿ éåòèðñèí;
àììà îëàúàüà ÷àðÿ éîõäóð, à÷àðû ýþðÿí îëìóøäó...
Áèð Ñàðûêþéíÿê ãàäûíûí ùÿð ýöí ñààò îíäàí, Ãóëàì ýåäÿíäÿí ñîíðà
ýÿëèá, ãàéäà èëÿ êÿðïèúèí àëòûíäàí à÷àðû ýþòöðäöéöíö, þç åâè êèìè Êÿì-
òÿðîâëàðûí îòàüûíû à÷äûüûíû âÿ òÿð-òÿìèç ñèëèá-ñöïöðäöêäÿí ñîíðà ÷ûõûá
ýåòäèéèíè ãîíøóëàð ýþðìöøäöëÿð. Îíëàðû øöáùÿäÿí ÷ûõàðìàã ö÷öí Ñàðû-
êþéíÿê ãàäûí äåéèðäè: “Ìÿíÿ þçëÿðè òàïøûðûá, áàúûëàð, öðÿéèíèçÿ áèð øåé
ýÿëìÿñèí”.
Äèëè äèíú äóðìàéàí ãîíøó ãàäûíëàðäàí áèðè Ñàðûêþéíÿê ãàäûíûí
ýÿëèá-ýåòäèéèíè Ãóëàìà äåäè. Ãóëàì ýöìàí åòäè êè, Ëåéëàíûí ýÿòèðäèéè
ãóëëóã÷ó ãàäûí îëàúàã. Ëåéëà äà äöøöíöðäö êè, Ñàðûêþéíÿê ãàäûíû
Ãóëàì ÷àüûðûá, ñÿëèãÿ-ñàùìàí ö÷öí ÷àüûðûá. Åøèäÿí êèìè ãîíøóéà ñóàëû
áó îëäó:
— Úàâàíäû, éà ãîúà?
— Àùûë àäàìäûð, áèð íàçèê...
Ëåéëà Ãóëàìûí ïèñ íèééÿòÿ äöøìÿäèéèíè áèëèá, àðõàéûí îëäó. Äàùà
áó áàðÿäÿ ñþùáÿòè àðòûã ñàéûá, ãàïûäàí ÷ûõäû.
Áó ýöíëÿðäÿ áåëÿ ìÿêòóáëàð éàçûëûðäû: “Ìÿíèì èïÿê ïàëòàðûìû ùàðà
ãîéìóñàí?”. “Çàéîìëàðû òàïà áèëìÿäèì. ×ûõàðò éîõëàéàã, éåíÿ óäóø
âàð”. “Ýöìöø ãàøûãëàð ùàðàäàäûð?”, “Äöíÿí áèð ãàäûíûí áàøûíäà, ëàï
ñÿíèíêèíÿ îõøàð áèð øàë ýþðäöì. Àç ãàëìûøäûì ñÿíè äÿéèøèê ñàëàì”.
64
 Ñàðûêþéíÿê ãàäûí èñÿ þç èøèíäÿ èäè. Ùÿð ýöí ýÿëèá åâè ñöïöðöð,
çÿùìÿò ùàããû ö÷öí äÿ àüëû êÿñÿí, åâäÿ ýþçÿ äÿéÿí øåéëÿðäÿí áèðèíè
ñàðû êþéíÿéèíèí àëòûíà âóðóá, ñîëäàò áàçàðûíà àïàðûðäû. Î, Ãóëàìûí äà,
Ëåéëàíûí äà èø-ïåøÿñèíè, öñò-àëò ïàëòàðëàðûíû, ãóëëóã âàõòëàðûíû éàõøûúà
þéðÿíìèøäè. Îäóð êè, åâÿ ÷îõ àðõàéûí ýÿëèá-ýåäèðäè. Ùÿòòà áèð äÿôÿ
“êþùíÿ ïàëòàð àëàí” ïóëëó ìöøòÿðèëÿðäÿí áèð-èêèñèíè þçö èëÿ ëàï åâÿ
ýÿòèðìèøäè. Ãóëàìûí áóôåòèíäÿêè øöøÿëÿðäÿí ïèâÿ òþêöá, áèð-áèðèíèí
ñàüëûüûíà âÿ áó ïèâÿíè áàçàðäàí àëûá ýÿòèðÿíèí ñàüëûüûíà è÷ìèøäèëÿð.
Ñîíðà éöê éåðèíäÿí éîðüàíëàðäàí ñîéäóãëàðû èïÿéè, ÷àðïàéû õàë÷àñûíû,
ñàíäûã øåéëÿðèíäÿí äÿéÿðëèñèíè îðòàéà òþêöá ñþâäÿëÿøìèøäèëÿð.
Ïóëëó ìöøòÿðèëÿðëÿ éîëëàøàíäàí, ÷åðâîíëàðû àëûá éåðáÿéåð åäÿíäÿí
ñîíðà Ñàðûêþéíÿê ãàäûí Ãóëàìûí ìÿñúèäÿ äþíìöø åâèíÿ áàõûá, öðÿ-
éèíäÿ äåìèøäè: “Éîõ, áàëàì, äàùà ìÿí áèð äÿ áóðà íÿ öçëÿ ýÿëÿ áèëÿ-
ðÿì!.. Ùÿìèøÿëèê õóäàùàôèç!”

— Äå ýþðöì, áèð êîððåêòîð êèìè ñÿùèôÿíè îõóéóá, ãîë ÷ÿêìèñÿí, éà

éîõ?
— Áó íÿ ñþçäö, éîëäàø ðåäàêòîð? Ñèç ìÿíè î ãÿäÿð ìÿñóëèééÿòñèç
ñàéûðñûíûç êè, ýóéà îõóìàìûø äà ãîë ÷ÿêÿðÿì?
— Äåìÿê, îõóìóñóíóç?
— ßëáÿòòÿ, þçö äÿ êÿëìÿ-êÿëìÿ!
— Áÿñ áó íÿäèð: “èøëÿéèðëÿð” ÿâÿçèíÿ “äèøëÿéèðëÿð” ýåäèá?
Ãóëàì ãÿçåòèí î éåðèíÿ äèããÿòëÿ áàõäû. Úèääè âÿçèééÿòèíè ïîçóá
äåäè:
— Áó ùå÷, áóíà ñÿùâ äåìÿçëÿð! Ýþçäÿí ãà÷ûá, éîëäàø ðåäàêòîð. Áèð
äÿ, èøëÿéèá, äèøëÿéèá, èêèñè äÿ áèð ñþçäöð. Éÿíè äöç ýÿëèð. Áèçèì ãàéäà-
ìûçà ëàï òóø ýÿëèð êè, èøëÿéÿí äèøëÿéÿð, èøëÿìÿéÿí äèøëÿìÿç!
Ðåäàêòîð ãÿçåòè ÷ÿêèá, Ãóëàìûí ÿëèíäÿí àëäû:
— Íå÷ÿ éåðäÿ èøëÿéèðñÿí?
Ãóëàì äèê-äèê áàõäû:
— Áóíóí ìÿñÿëÿéÿ íÿ äÿõëè âàð?
— Ñîðóøóðàì, íå÷ÿ éåðäÿ èøëÿéèðñÿí?
— Úÿìèñè áèð-èêè...
— Íÿøðèééàòäà ÷àëûøûðñàí?
— Î ùå÷... ñÿùÿðäè î.
65
 — Ëàéèùÿ èäàðÿñè íåúÿ?
— Úÿìèñè áèð àëòû ñààò.
— Çàãîòçåðíîäà íåúÿ?
— Éîëäàø ðåäàêòîð, î çäåëíèäèð!
Ðåäàêòîð ùèðñëÿíäè:
— Éàðàøàðìû ñèçÿ, éàðàøàðìû áó ãÿäÿð éåðäÿ...
— Éàðàøìàñûí î àäàìëàðà êè, èøëÿìèðëÿð. Áèç êè ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøû-
ðûã, òÿð òþêöðöê, áó äà ìöêàôàòûìûçäûðìû?
Ðåäàêòîð àéàüà ãàëõäû:
— Ñèçèí áóýöíêö ñÿùâèíèçèí öñòöíäÿí êå÷ìÿê îëàð. Ñàéäûüûì éåð-
ëÿðäÿí àçàä îëóíìàñàíûç, ñàáàù èøÿ áóðàõûëìàéàúàãñûíûç. Éîðüóí
áàøëà, öçýöí çåùèíëÿ ìÿòáóàò èøèíÿ õåéèð âåðìÿê îëìàç!
Ãóëàì ãàëõûá ÿòÿêëÿðèíè òîâëàéà-òîâëàéà, ôèêèð è÷èíäÿ éåíè âÿ ïóëëó
ãóëëóã õÿéàëû èëÿ åâÿ ýÿëäè.
Î àõøàì Ëåéëàíûí äà ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿäè. Ïàìáûã êèìè àòûì-
àòûì åäèëìèø åâäÿ, ÿëè ãîéíóíäà îòóðóá Ãóëàìû ýþçëÿäè. Öðÿéèíÿ ìèí
úöð ôèêèð ýÿëèðäè: “Áó íÿ èøäèð! Éîõñà Ãóëàì þçýÿ áèð àðâàä àëûá, ìÿíÿ
êÿëÿê ýÿëìÿê èñòÿéèð? Éîõñà øåéëÿðè éàðû áþëöá, þç ïàéûíû àïàðìàã èñòÿ-
éèð? Áÿëêÿ äÿ ùå÷ áó çàëûì îüëó èøëÿìèð, áÿëêÿ äÿ âàõòûíû ðåñòîðàíëàðäà
êå÷èðèð? Âàð-éîõóíó øÿðàáà, ãóìàðà ãîéóð?.. Èíñàíû íÿ òàíûìàã îëàð!”
Ýåúÿ äÿ îðóúëóã àéû êèìè óçàíûðäû. Ëåéëà ýàù äóðóá éöê éåðèíè òþ-
êöøäöðöð, àíàñûíûí úåùèç âåðäèéè èïÿê éîðüàíû, õàë÷àíû àõòàðûð, øàðàããûëòû
èëÿ áóôåòèí ýþçëÿðèíè à÷ûá, þðòöð, èøûëäàéàí ùÿð øåéè ýþòöðöá äèããÿòëÿ
áàõûð, ýöìöø ãàøûãëàðûí èòäèéèíÿ èíàíà áèëìèðäè.
Àëÿì éûõûëûá éàòäû. Ðàäèî ñóñäó. Òðàìâàéëàð äàéàíäû. Õîðóçëàð áèð
àüûç ñÿñëÿíäè. Ùà÷àíäàí-ùà÷àíà áèðäÿí ùÿéÿòäÿ àéàã ñÿñè åøèäèëäè.
Ãóëàì è÷ÿðè ýèðèá, Ëåéëàíû ÿëè ãîéíóíäà, ìÿéóñ îòóðìóø ýþðÿíäÿ,
ÿââÿë áèð äóðóõäó, ñîðóøìàã èñòÿäè êè: “ßçèçèì, íèéÿ áó çàìàíàúàí
éàòìàìûñàí?”
Ýþçö åâèí îðòàñûíà òþêöëìöø øåéëÿðÿ ñàòàøäû.
Ëåéëà ìàúàë âåðìÿäÿí. Ñþêöëìöø ïÿðäÿëÿðè, òþêöëìöø éöêö èêè ÿëè
èëÿ ýþñòÿðèá äåäè:
— Áó íÿäèð? Áó íÿ ùÿððàú áàçàðûäûð?
Ãóëàìûí äèëè äîëàøäû:
— Íåúÿ áÿéÿì, íÿ ýåäèá?
— Ìÿíèì úåð-úåùèçèì ùàíû? Ùàíû ìÿíèì åâ-åøèéèì, ïàëòàðëàðûì,
àòà-àíà éàäèýàðëàðûì?..
66
 Áóíó äåéèá Ëåéëà ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû. Ãóëàìûí ðÿíýè ñàðàëäû.
— Áÿñ êèì à÷ûá áó ãàïûíû? — äåéÿ òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó. Îíëàðûí ñÿ-
ñèíÿ ãîíøóëàð ÷ûõäûëàð.
Ñàðûêþéíÿê ãàäûíäàí êèì íÿ áèëèðäèñÿ äåäè. Ëåéëà áèð òÿðÿôäÿ éûõû-
ëûá, ùèññèç ãàëäû. Ãóëàì ãîíøóëàðäàí èêè íÿôÿð øàùèä ýþòöðöá, ìèëèñ èäà-
ðÿñèíÿ éîëëàíäû.
Î, ñèíÿñèíäÿí àù ãîïà-ãîïà, öðÿéèíäÿ ïåøìàí÷ûëûã ãàéíàéà-ãàé-
íàéà ýåäèðäè. Àíúàã áèëìèðäè êèìäÿí øèêàéÿò åòñèí. Ñàðûêþéíÿê ãàäûí-
äàíìû, ãîíøóëàðûíäàíìû, éîõñà þçöíöí äÿì-äÿñýàù ùÿðèñëèéèíäÿíìè?!

1939

ÑÓÑÓÇËÓÃ

Ïàéûç éåíè ýèðìèøäè. Àíúàã éàéûí éàíäûðûúû èñòèñè, áîüóúó áöðêöñö

äàâàì åäèðäè. Áèç øÿùÿðäÿí ÷ûõìûø, éàõûí êÿíäëÿðèí áèðèíÿ äîüðó éîë
àëìûøäûã. Éîëóí ùÿð èêè òÿðÿôè äÿ ãóðàãëûã âÿ áîìáîø èäè. Óçàã äàüëà-
ðûí äþøöíäÿ ñàðàëàí êöëÿøëè çÿìèëÿðäÿí, áîç âÿ ñûëäûðûì éàðüàíëàðäàí
áàøãà ùå÷ íÿ ýþðöíìöðäö.
ßòðàôäà ýþéÿðòè àäûíäà ùå÷ øåé ãàëìàìûøäû. Èñòè áèòêèëÿðè ãóðóìóø-
äó. Ñàíêè ÿòðàô áó ñààò àëûøûá-éàíàúàãäû. Ãóðàãëûã óúóíäàí áó ÷þëëÿð-
äÿ ùÿéàò ÿëàìÿòè ýþðöíìöðäö. Àðàáèð äàø âÿ éà êîë äèáèíäÿí ãàëõàí
ãóøëàð ùàâàäà äàéàíà áèëìÿéèá, äÿðùàë éåðÿ åíèðäèëÿð. Îíëàðûí ó÷óøó
îäà äöøìöø, éàíìàã ãîðõóñóíäàí ÷ûðïûíàí, ÷àïàëàéàí áèð ìÿõëóãó
õàòûðëàäûðäû. Éàëíûç úûðúûðàìàëàðûí ñÿñè åøèäèëèðäè êè, áó ñÿñ äÿ àäàìà
íÿäÿíñÿ “éàíäûì-éàíäûì!” ôÿðéàäû êèìè ýÿëèðäè. Ãàéíàéàí ùàâà òÿí-
äèðäÿí ãàëõàí àëîâ êèìè òèòðÿê äàëüàëàðëà ýþéÿ ÷ÿêèëèðäè. Ñàíêè áó ñààò
éåðäÿ ùàâà ãóðòàðàúàãäû.
Áóðàäà, áó ìÿíçÿðÿ ãàðøûñûíäà àäàìû éàõàëàéàí ñóñóçëóã àäè ñó-
ñóçëóüà áÿíçÿìèð, áóðàäà öìóìè áèð àòÿø âöúóäó áÿëà êèìè áöðöéöð,
àäàìûí äèëè äåéèë, áàõûøëàðû, ùÿðÿêÿòëÿðè äÿ ñó èñòÿéèð.
Áèç íàáÿëÿä îëäóüóìóçäàí ñó ýÿòèðìÿìèøäèê, éîëäàøûì óñòàì
Øàùíÿçÿð èäè. Î, ýþçÿë áèð ðÿññàì èäè. Õàí åâëÿðèíèí èíúÿ âÿ çÿðèô íà-
õûøëàðû, ìÿñúèäëÿðèí ìåùðàáûíäà øèðëÿ éàçûëàí éàçûëàð, áÿé åéâàíëàðûíû
áÿçÿéÿí øÿêèëëÿð ùàìûñû îíóí ÿñÿðëÿðè èäè.
67
 Ìÿí Øàùíÿçÿðèí ñÿíÿòèíè ñåâìèø, îíóí éîëóíó òóòìàüû, áþéöéÿí-
äÿ ðÿññàì îëìàüû ìÿãñÿä ñå÷ìèøäèì. Î ìÿíÿ áèð øàýèðä êèìè éîõ,
îüóë êèìè áàõûðäû. Ñÿíÿòèíèí áöòöí ñèðëÿðèíè, ñàäÿ ýþðöíÿí ðÿíýëÿðäÿí
èíñàíû äöøöíäöðÿí ýþçÿë ìÿíçÿðÿëÿðè éàðàòìàüû ìÿíÿ þéðÿäèðäè. Ùÿð-
äÿí áèð àù ÷ÿêèá, äèçèíÿ ÷ûðïûðäû êè: “Íÿ åäèì, ñàâàäñûçàì, åëìñèçÿì!
Êèòàáäàí áàøûì ÷ûõìàäû, î ãàðà ñÿòèðëÿð ìÿíèìëÿ äàíûøàéäû! Àëëàùûí
ãàáàüûíà ÷ûõûá éåíè âÿ äàùà ýþçÿë àëÿì éàðàòìàñàéäûì, àäûìû äÿéè-
øÿðäèì”.
Äîüðóäàí äà óñòàìûí áåëÿ áèð ãöäðÿò ñàùèáè îëäóüóíà öðÿêäÿí
èíàíìûøäûì. Î, ñÿíÿòèíäÿí ñþùáÿò åäÿíäÿ ðÿíýè ãûçàðûð, ýþçëÿðè ýöëöð,
ñÿñè óúàëûðäû. Åëÿ åøãëÿ äàíûøûðäû êè, ãóëàüûìûí äèáèíäÿ òîï äà àòûëñàéäû
åøèòìÿçäèì. Ùÿðäÿí öçöíö àéäûí ñÿùÿðèí à÷ûã öôöãëÿðèíÿ òóòóá ìÿíÿ
äåéÿðäè:
— Êèòàá îõóéà áèëìÿñÿê äÿ áóíó êè, îõóéà áèëÿðèê! Áöòöí êèòàáëàðû
áóðàäàí ýþòöðöáëÿð. Ñÿùÿðèí ðÿíýè ìÿíè ÷îõ äöøöíäöðöð. Áó ðÿíýè
÷ÿêÿ áèëñÿéäèê! Ùÿìèøÿ áåëÿ ñÿùÿðëÿð îëìóð. Áóíëàð áÿíþâøÿ êèìè òåç
à÷ûëûð, òåç äÿ ñîëóð. Áóíó ñîëìàãäàí ãîðóìàã ö÷öí áèð èïÿêäÿ ÷ÿêìÿê,
éàðàòìàã ëàçûìäûð.
— Óñòà, ñÿùÿðÿ ïóë âåðÿí êèìäèð?! Õîçåéèíëÿð ùÿçðÿò Àááàñû ÷ÿê-
äèðèðëÿð, Ðöñòÿìè èñòÿéèðëÿð.
— Åéáè éîõäóð, áàëà, ãîé âåðìÿñèíëÿð. Ñÿùÿðè äÿ þçöìöç ö÷öí ÷ÿ-
êÿðèê.
Óñòàì áó àðçóñóíó ùÿëÿ éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿìèøäè. Ùÿìèøÿ ÷àëûøûð,
åâëÿðè ýÿçèá ñèôàðèø àëûð, èøëÿéèðäè. Äàâà äöøÿí èë áèçÿ ñèôàðèø âåðÿí
îëìàäû. Õîçåéèíëÿðèí ùàíñûíû äèíäèðÿíäÿ äåéèðäèëÿð:
— Ðÿùìÿòëèê óøàüû, ýþéäÿí òîï ýöëëÿñè éàüûð, ñèç äÿ øÿêèë ÷ÿêìÿê
ùàéûíäàñûíûç?
“Ñÿíÿòêàðûí ÿëè èøèíäÿí öçöëÿíäÿ àüçû äà ÷þðÿêäÿí öçöëÿð. Áó ñþçö
åøèòìèøäèì, àíëàìàìûøäûì. Èíäè èñÿ ýþçöìëÿ ýþðäöì êè, óñòàì íÿ
÷ÿêèð. Èêè àááàñûéà àëäûüû áèð ýèðâÿíêÿ ÷þðÿéè ãàáàüûìûçà ãîéóá éå-
éÿíäÿ, ìÿí õÿúàëÿò ÷ÿêèðäèì. Öðÿéèìäÿ äåéèðäèì êè: “Êèøè þçöíÿ ïà-
ïèðîñ ïóëó òàïìûð. Áó ïèñ âÿ áàùàëûã èëäÿ ìÿí íÿ ö÷öí áóíà áîüàç îð-
òàüû îëóì? Áÿëêÿ øàýèðä ñàõëàìàã èñòÿìèð, áÿëêÿ ìÿíèì ðöñõÿòèìè âåð-
ìÿê èñòÿéèð, öçöíäÿí ýÿëìèð...”
Áóíëàðû äöøöíäöêúÿ áîüàçûìäàí ÷þðÿê ýåòìèðäè. Áèð ýöí óñòàìäàí
õàùèø åòäèì:
68
 — Óñòà, èêè èë ñèçÿ çÿùìÿò âåðäèéèì áÿñäèð. Ýöçÿðàí äà ïèñ îëóá.
Èçèí âåðèí åâèìèçÿ ýåäèì. Àç-÷îõ þéðÿíìèøÿì. Ñàü îëóí, ìÿíèì áîé-
íóìäà ùàããûíûç ÷îõäóð.
Àüçûìäàí áó ñþçëÿð ÷ûõàð-÷ûõìàç óñòàì óøàã êèìè àüëàìàüà áàø-
ëàäû. Ìÿí áþéöêëÿðèí àíúàã ìÿñúèääÿ, áèð äÿ þëö öñòöíäÿ àüëàäûãëàðûíû
áèëèðäèì. Øàùíÿçÿð óñòàíûí ýþçëÿðèíäÿí àõàí éàø ìÿíè äÿ êþâðÿëòäè.
Þçöìö ñàõëàéà áèëìÿäèì, äåäèéèìÿ ïåøìàí îëäóì.
Óñòàì íÿ ö÷öí àüëàéûðäû? Áóíó þçö äåäè:
— Îüóë, äöøöíìÿ êè, ìÿí ïèñ ýöí ÷ÿêäèéèì ö÷öí, éà ñÿíÿ ùàãã
âåðìÿäèéèì ö÷öí àüëàéûðàì, éîõ! Ìÿí îíóí ö÷öí àüëàéûðàì êè, ñÿíÿ
êîðëóã, éîõñóëëóã ïåøÿñè þéðÿòäèì. Àòàí ñÿíè ìÿíÿ òàïøûðàíäà ýöìàí
åòìèøäè êè, ñÿíè ìàùèð áèð óñòà éåòèðÿðÿì. Àõûðäà áþéöê áèð ñèôàðèøè
ñÿíèí þçöíÿ òàïøûðàðàì, èøëÿðñÿí, ñîíðà àòàíû, áöòöí äîñò-àøíàíû éûüûá,
ñÿíèí ÿñÿðèíèí òàìàøàñûíà ýÿòèðÿðÿì. Ñÿí þç ÿñÿðèí, ìÿí äÿ þç ÿìÿ-
éèìÿ ñåâèíÿðèê. Àòàí äà þâëàäûíû áó éåðäÿ ýþðöá øàä îëàð... — Óñòàì
äàíûøûüûíû äÿéèøäè, ñÿñèíè óúàëòäû. — Éîõ, ñÿíè áóðàõà áèëìÿðÿì. Ñÿí
ìÿíèì áó ýöíöìäÿ ýåòñÿí þìðöì áîéó øÿêëÿ äÿ, øÿêèë ÷ÿêÿíÿ äÿ íèô-
ðÿò åòìÿéÿ ùàãëû îëàúàãñàí. Ýåòìÿ! Ñÿí ýÿë, ìÿíÿ âÿôàëû ÷ûõìàñàí äà
äàëûñûíúà äöøäöéöí ñÿíÿòÿ åòèáàð áàüëà. Áó ñÿíÿò þëÿúÿêñÿ, ãîé áèçè äÿ
þëäöðñöí.
Óñòàìûí ñþçëÿðèíÿ ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäèì. Áàøûìû àøàüû ñàëûá äà-
éàíäûì. Åòèðàçûíà ãóëàã àñûá ýåòìÿäèéèìè ýþðÿíäÿ óñòàì ñåâèíäè.
Àéàüà ãàëõûá, ùåéáÿñèíè ýþòöðäö.
— Ýåäÿê, êÿíäëÿðÿ ýåäÿê! — äåäè.
Ùÿìèí ýöí áèç êÿíäëÿðÿ ÷ûõäûã.
Èñòè âÿ ñóñóçëóã áèçè òàãÿòäÿí ñàëìûøäû. Áóíà áàõìàéàðàã ýåòäèêúÿ
éåéèíëÿéèðäèê. Êÿíäÿ ÷àòìàñàã äà, ãóðàã âÿ øîðàí ÷þëëÿðè êå÷èá, þçö-
ìöçö áèð äÿðÿéÿ, áóëàüà, ùå÷ îëìàçñà áèð êþëýÿéÿ ñàëìàüà úàí àòûðäûã.
Àììà íÿ åäÿñÿí êè, èñòè äàùà äà áÿðêèéèð. Ýöíÿø ëàï ýöíîðòà éåðèíäÿ
äàéàíûá, îä òþêìÿê èñòÿéèðäè. Øàùíÿçÿð óñòàìûí äèë-äîäàüû ãóðóìóø-
äó. Äàíûøìûðäû. Áöòöí ãöââÿñèíè äèçëÿðèíÿ éûüûá éåðèìÿê, ãàðøûäàêû òÿ-
ïÿíè àøìàã èñòÿéèðäè. Ìÿíÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ö÷öí èøàðÿ èëÿ “Àç ãàëûá”
äåéèðäè.
Òÿïÿíè àøàíäàí ñîíðà éàìàúäà áèð ÷îáàí ýþðäöê. Î, ñöðöñöíö ãî-
ðóãäàí, ÿêèíäÿí óçàã îëàí äàü äþøöíÿ áóðàõìûø, þçö èñÿ áèð äàøûí öñ-
òöíäÿ îòóðóá, áàéàòû äåéèðäè. Îíóí òÿáèè âÿ éàíûãëû ñÿñè äàüëàðà äöøöá,
òÿêðàð ãàéûäûðäû. Ãàéàëàðûí úèíýèëòèëè ñÿñèíäÿí ãîéóíëàð âàùèìÿëÿíìèø
69
êèìè äàéàíûá ýåðèéÿ, éîëëàðà áàõûðäûëàð. Ìÿí äàüûí ÿòðàôûíà ôèêèð âåðäèì.
Áóðàëàðäà áèð äÿðÿ âÿ éà áóëàã îëìàìûø äåéèëäè. Éîõñà áóðàäà ñöðö
îòàðûëìàçäû. Òÿïÿíèí øîðàí òîðïàüûíà, áîçàðàí éîâøàí êîëëàðûíà äèããÿò
åäÿíäÿ ÷îáàíûí ãîéóíó øîðà ýÿòèðäèéèíè àíëàäûì. Áåëÿ éåðäÿ ñöðöíö
÷îõ ñàõëàìàçëàð. Áèð àç éåäèìè, ãàéòàðûá ùÿãèãè îòëàüà àïàðàðëàð...
×îáàí þçö ö÷öí åùòèéàò ýþòöðìÿìèø îëìàçäû. Óñòàìäàí èúàçÿ
àëìàã, ÷îáàíäàí ñó èñòÿìÿéÿ ýåòìÿê èñòÿäèì.
Óñòàì ðàçû îëìàäû:
— Îíäà ñó ùàðàäàíäûð?— äåäè.
Àðòûã Îáàëû êÿíäèíèí äàìëàðû ýþðöíöðäö. Ùÿéÿòëÿðèí áÿçèñèíäÿ
áèòÿí òóò, ÿíúèð àüàúëàðûíû ýþðÿíäÿ ñàíêè öðÿéèìÿ ñó ñÿïèëäè. Î, àüàú-
ëàðûí àëòûíäàêû êþëýÿëèêäÿ ïàëàç ñàëûá îòóðìàã, ñàõñû ãàáäàí ñó òþêöá,
äîéóíúà è÷ìÿê àðçóñó èëÿ öðÿéèì äþéöíäö. Áó ýöíäÿëèê àäè âÿ ùÿð
êÿñÿ ìöéÿññÿð îëàí íåìÿòëÿð ìÿíÿ áèð õÿéàë êèìè ýÿëèðäè. Óñòàìûí
÷îõäàí ñþéëÿäèéè áèð ñþç èíäè ìÿíÿ êàð åäèðäè:
“Èíñàí, ÿëèíäÿ îëàí íåìÿòèí ãÿäðèíè, àíúàã ÿëèíäÿí ÷ûõàíäà áèëÿð”.
Áó ñààò ìÿí ùÿð áèð øåéè óíóòìóøäóì. Àíúàã ñó, ñÿðèíëèê, êþëýÿ-
ëèê àðçóëàéûðäûì. Îíà ýþðÿ äÿ òÿïÿäÿí àøàüûéà åíèøëÿ áÿðê éåðèéèðäèì.
Íÿçÿðèì êÿíääÿí àéðûëàíäà éîëëàðà, ãàáàüûìäàêû òîðïàãëàðà äèêèëèðäè.
Àç ãàëûðäûì äàéàíàì, äûðíàãëàðûìëà éåðè äåøèá, éàø òîðïàã òàïàì,
ñóñóçëóãäàí éàíàí ñèíÿìè îðà ñöðòÿì.
Óñòàì ìóøòóëóã õÿáÿðè âåðäè:
— ×àòìûøûã, áóäóð åâëÿðÿ àç ãàëûáäûð. — Áèð àç ñöêóòäàí ñîíðà ÿëàâÿ
åòäè: — ßýÿð áè÷èí÷è, ðÿíúáÿð îëñàéäûã, áèçè ÿçèçëÿðäèëÿð. Èø äÿ òàïàðäûã.
Àíúàã áèçèì ñÿíÿòèìèç áóðàäà êèìèí íÿéèíÿ ëàçûìäûð?!
Óñòàì äöç äåéèðäè. Áóðà íÿ ñÿíÿò, íÿ ñÿíÿòêàð éåðè èäè. Àíúàã ùÿëÿ
áó ñîíðàíûí èøèäèð. Áèçÿ éàíüûäàí, ñóñóçëóãäàí ãóðòàðìàã ëàçûì èäè.
Åâëÿðÿ ÷àòäûãäà ñåâèíúäÿíìè, öðÿéèìäÿêè éàíüûíûí òÿñèðèíäÿíìè,
óñòàìäàí ãàáàüà éåðèäèì. Èëê ðàñò ýÿëäèéèì ãàïûíûí ðÿçÿñèíè òàããûëäàò-
äûì. Áàøû, éàõàñûà÷ûã áèð êèøè ÷ûõäû. Äèíìÿäèì, óñòàìûí öçöíÿ áàõäûì.
Î, åâ ñàùèáèíÿ äåäè:
— Áèð è÷èì ñó âåðèí, ãÿðèáèê.
Åâ ñàùèáè ãàïûíû äàùà äà ýåíèø à÷ûá:
— Áóéóðóí è÷ÿðè, áóéóðóí, — äåäè.
Î áóíó äåéÿðÿê, ÿëè èëÿ ùÿéÿò òÿðÿôè ýþñòÿðäè. Áèç áàõàíäà ãÿðèáÿ
áèð àëÿì ýþðäöê. Ýþçÿë âÿ áàü÷àëûã áèð ùÿéÿò èäè. Îðòàäà àüàúûí êþë-
ýÿñè àëòûíäà ýþç éàøû êèìè äóìäóðó ñó èëÿ äîëó ùîâóçäàí ôÿââàðÿ ãàë-
70
õûðäû. Êÿíàðäàí èñÿ ìèñ úàì ãîéóëìóøäó. Ìÿí ãàðà âÿ ýþäÿðÿê êÿíä-
ëèäÿí áó ñÿëèãÿíè ýþðÿíäÿ ùåéðàí ãàëäûì. Ñóñóçëóüóì äàùà äà àðòäû.
Þçöìö ïàëëû-ïàëòàðëû ùîâóçóí è÷èíÿ àòìàã èñòÿäèì. Óñòàìûí åùòèðàìûíû
ñàõëàéûá, ÿââÿëúÿ îíóí ñó è÷ìÿñèíè ýþçëÿäèì. Î, éöéöðöá úàìû ýþòöð-
ìÿê èñòÿéÿíäÿ éåðèíäÿ äîíóá ãàëäû. Ùåéðàí-ùåéðàí ùîâóçà áàõäû,
ñîíðà äà ìÿíè ÷àüûðäû:
— Éàõûí ýÿë!
Ìÿí éàõûí ýåäÿíäÿ áó ìÿíçÿðÿíèí ðÿññàì ëþâùÿñè îëäóüóíó àí-
ëàäûì. Áóíà íÿ óñòàì èíàíà áèëèðäè, íÿ ìÿí. ×àðýöë âÿ ãàëûí ïàð÷à öçÿ-
ðèíäÿ ÷ÿêèëìèø áó ýþçÿë ñÿíÿò ÿñÿðè áèçè ùåéðàí åòìèøäè. ßëèíäÿ áèð
êàñà ñó ýÿòèðÿí âÿ áèçèì ùåéðÿòèìèçÿ ýöëöìñÿéÿí åâ ñàùèáè öçð èñòÿäè:
— Áàüûøëàéûí, ìÿí éîõëàìàã èñòÿéèðÿì.
— Íÿéè éîõëàéûðñûíûç?
— Éîõëàéûðàì ýþðöì ÷ÿêäèéèì øÿêèë áèð øåéÿ îõøàéûð, éà éîõ?
Óñòàìûí ùåéðÿòè áèðÿ éöç àðòäû.
— Ìÿýÿð áóíó ñèç ÷ÿêìèøñèíèç?
Åâ ñàùèáè óòàíà-óòàíà úàâàá âåðäè:
— Áÿëè, ãîíàã ãàáàüûíà ÷ûõàðûëàñû ëÿéàãÿòè îëìàñà äà, áàüûøëàéûí.
— Áó ëàï ñèçèí þç ÿëèíèçäÿí ÷ûõûá?
Åâ ñàùèáè øöáùÿìèçè ýþðÿíäÿ áèçè ãîíàã îòàüûíà àïàðäû, äèâàðëàðû
áÿçÿéÿí ðÿíýáÿðÿíý, úöðáÿúöð øÿêèëëÿðè ýþñòÿðäè.
Åâ ñàùèáè ÷àé ùàçûðëàìàüà ýåäÿíäÿ Øàùíÿçÿð ìÿíèì ÿëèìäÿí
òóòóá, ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíà ÷ÿêäè.
— Õûðìàíà ýåäÿí, êîòàíäàí ãàéûäàí, ÷ûðïû ýÿòèðÿí, ñàìàí äàøûéàí
àäàìëàðà äà äèããÿò åëÿ! Ãÿðèáÿ íÿ ýþðöðñÿí? — äåäè.
— Ãÿðèáÿ áèð øåé ýþðìöðÿì!
— Ùàìûñû ÷îõ ñàäÿ ýþðöíöð. Àíúàã ñÿíÿò äÿ åëÿ áóíëàðäàäûð. Áó
àäàìëàðäàäûð. Ýÿë áîéíóìóçà àëàã. Ìÿí èéèðìè èëèí óñòàñû, ñÿí èêè èëèí
øàýèðäèñÿí. Ùå÷ áèðèìèç áó ãîíàãúûë êèøèíèí éàðàòäûüûíû éàðàòìàìûøûã.
Àììà áèçÿ ñÿíÿòêàð, îíà êÿíäëè äåéèðëÿð.
Ìÿí óñòàìûí äåäèêëÿðèíè äèããÿòëÿ äèíëÿéèðäèì. Î, ÷þùðÿñèíäÿ ïàð-
ëàéàí ùåéðÿòèíè èôàäÿ åäÿðÿê äàíûøûðäû:
— ßí áþéöê ñÿíÿòêàð áóíëàð — ùÿéàò àäàìëàðûäûð. ßëèíè áóíëàðûí
ÿòÿéèíäÿí öçÿíèí âàé ùàëûíà!
Óñòàì éîëäàêû ñþùáÿòèìèçäÿ éàíûëäûüûíû ìÿíÿ áàøà ñàëìàã èñòÿéèðäè.

1941

71
 ÂßÒßÍ ÉÀÐÀËÀÐÛ

Ñÿíýÿðèìäÿí ÷ûõàíäà, öçýö÷ö ñóéà àòûëàí êèìè, þí õÿòòèí àòÿøèíÿ

àòûëìûøäûì. Íÿ ýóðóëòó, íÿ àëîâ, íÿ äÿ, ñàíêè äÿùøÿòëÿðè þðòìÿê èñòÿéÿí
òîç, äóìàí ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýÿëèðäè. Ýöìàí åäèðäèì êè, áó àòûëàí ýöëëÿ-
ëÿðèí áèðè äÿ ìÿíÿì, ýóðóëòóíó ãîïàðäàí äà ìÿíÿì, ýöíäöçöí áîç âÿ
êÿñèô öôöãëÿðèíÿ áèð áàéðàã êèìè à÷ûëûá-þðòöëÿí àëîâ äà ìÿíÿì. Äþéöø
ñöðÿòè âÿ ùÿðàðÿòèíäÿ þçöìäÿí õÿáÿðñèç êèìè éàíûðäûì. Ãàí ýþçöìö
þðòÿíäÿ, ãûë÷àëàðûì ùÿðÿêÿòäÿí ãàëàíäà êþêö âóðóëìóø áèð àüàú êèìè
éåðÿ ñÿðèëäèì. Ñàíêè áèð ñÿñ ìÿíÿ äåéèðäè: “Áÿñäèð! Áóðàõ!” Ëàêèí
ìÿí áóíó åøèòìÿê èñòÿìèðÿì. Äèããÿòëÿ éàðàëàðûìû äóéìàã, þçöìÿ
ýÿëìÿê èñòÿéèðÿì; áàúàðìûðàì. Èñòè ìàéåíèí âöúóäóìà àõäûüûíû âÿ
àõäûãúà ìÿíè õîø âÿ ñàêèò áèð ðàùàòëûüà àïàðäûüûíû, îëäóüóì àëÿìäÿí
àéûðäûüûíû ùèññ åäèðÿì. Àéðûëìàã èñòÿìèðÿì. Ýþðìÿê, åøèòìÿê, äöøöí-
ìÿê èñòÿéèðÿì. Ùàíñû áèð ãöââÿíèí ÿëè èëÿñÿ ýþçëÿðèì þðòöëöð, áàéàã-
äàí áÿðè äÿìèð÷è êöðÿñè êèìè ñÿñëÿíÿí ãóëàãëàðûì òóòóëóð, áàøûìäàêû
àüðû ìÿíè àëûá àïàðûð. Áèðäÿí-áèðÿ àëÿì ñöêóòà äàëûð, ùàâà ãàðàëûð, ÿòðà-
ôûìûçäàêûëàð ÿââÿëúÿ ýöëëÿéÿ, ñîíðà äàøà äþíöð, ýåò-ýåäÿ êè÷èëèð,
ñóëàðäà ÿðèéèá, éîõ îëóðëàð.
Ìÿíäÿí ãàáàã éàðàëàíìûø éîëäàøëàðûì äàíûøàðäûëàð: áèðèñè ùÿñðÿò-
ëÿðèíè, áèðèñè ÿçèééÿòëÿðèíè, áÿçèñè þëöì òÿùëöêÿñèíè íåúÿ êå÷èðäèéèíè
äåéèðäè. Ìÿí áóíëàðû õÿéàëûìà ýÿòèðìÿäèì. Áÿëêÿ äÿ áóíà ýþðÿ áóí-
ëàðû êå÷èðÿ äÿ áèëìÿäèì. Ìÿí ýþçöìö à÷àíäà, þçöìö èñòè, òÿìèç âÿ
ñàêèò áèð îòàãäà, ðàùàò éàòàãäà ýþðÿíäÿí ñîíðà áàøûì öñòÿ äàéàíàí
àüñà÷ëû ùÿêèìèí òÿáÿññöìöíö, ýÿíú áèð ãûçûí òÿðèìè ñèëäèéèíè, ñó è÷èðò-
ìÿê èñòÿäèéèíè ýþðÿíäÿí ñîíðà äóéäóì êè, ùÿéàòà ãàéûäûðàì. Äåéÿñÿí
ìÿíè áóíëàð, ãàëûí êèòàáëàðûí ìÿíàñû èëÿ ñèëàùëàíìûø ùÿêèìëÿð, øÿôãÿò
âÿ ìÿðùÿìÿòäÿí éîüóðóëìóø ãûçëàð ãàéòàðûðëàð? Ùàðàéà ãàéòàðûðëàð?
Ìÿí ãàïàíäûüûì, òàïûíäûüûì ùèññèç ñöêóò àëÿìèíäÿí ãàéûäûðàì.
Öðÿéèìäÿ áèð øàäëûã âàð: äîäàãëàðûì ãà÷äû, öçöëìöø, ãàíûíû èòèðìèø,
äÿðè èëÿ ñöìöêäÿí èáàðÿò ñèôÿòèìÿ èëê òÿáÿññöì èøûüû äöøäö. Ñîíðà, ùàð-
äàíñà ìÿíè áèð äöøöíúÿ éàõàëàäû. Ùàðàéà ãàéûäûðàì? 15 èë þìöð êå÷èð-
äèéèì, äîüóëäóüóì, áþéöäöéöì, éîðóëäóüóì, äèíúÿëäèéèì, äÿðä ÷ÿêäè-
éèì, ñåâèíäèéèì ùÿéàòà ãàéûäûðàì! Îðàäà ùÿëÿ ýþðìÿäèéèì íÿëÿð âàð?
Áóíó íÿ êèòàáäà îõóìóøàì, íÿ ùÿêèìäÿí åøèòìèøÿì. Àììà ìÿíÿ
åëÿ ýÿëèð êè, õÿñòÿíèí ôèçèêè ùÿéàòûíäàí ÷îõ ìÿíÿâè ùÿéàòû âàð. Îíó
ìþùêÿì àääûìëàð, òàãÿòëè àéàãëàð, áöêöëìÿç äèçëÿð éîõ, çÿèô âÿ çÿðèô
õÿéàëëàð àïàðûð. Áó õÿéàëëàð áÿëêÿ äÿ ñàüëàìëûã çàìàíûíäà àäàìûí
72
áàøûíà éîë òàïìûð. Ùÿéàòûí êÿøìÿêÿøëÿðè îíëàðà íþâáÿ, éîë, èìêàí
âåðìèð. Èíäè èñÿ ÿë-ãîëóíó áîø ãîéóá, éàòàüà óçàíìûø áÿäÿí òàìàìèëÿ
îíëàðûí, ãàíàäëû äöøöíúÿëÿðèí èõòèéàðûíäàäûð. Äöøöíöðÿì, ýþðöðÿì êè,
ìÿí ùÿéàòà àçüûí áèð ìàðàã ö÷öí ãàéûòìûðàì, îéíàìàüà ýÿëìèðÿì.
Äîëó ñöôðÿëÿð áàøûíäà îòóðóá éåìÿéÿ, ãÿäÿù ñûíäûðìàüà, òÿðèô äåéèá,
òÿðèô åøèòìÿéÿ ýÿëìèðÿì. Ìÿõìÿð ñòîë äàëûíäà òàáåëÿðèìèí öñòöíÿ
ãûøãûðìàüà, ÿìðëÿðÿ, ôÿðìàíëàðà ãûðìûçû ìöðÿêêÿáëÿ ãîë ÷ÿêìÿéÿ
ýÿëìèðÿì. Íÿ ãûçëàð, íÿ ãàéûã ýÿçèíòèëÿðè, íÿ ìÿçùÿêÿäÿí ãàáàã
áàøëàéàí, ñîíðà äà áèòìÿéÿí ãÿùãÿùÿëÿð...
Ìÿíäÿ ãÿðèáÿ áèð àðçó äèíëÿíèð: èêè þìöð èñòÿéèðÿì. Èñòÿéèðÿì êè,
èëê þìðöì — òÿúðöáÿ äÿðñè îëñóí; áó ìöðÿêêÿá äöíéàíû, ãàïàëû àäàì-
ëàðû þéðÿíìÿéÿ ñÿðô îëóíñóí. Èìòàùàíäàí ÷ûõà áèëñÿì, ìÿíÿ èêèíúè
ùÿãèãè þìöð èìêàíû âåðèëñèí. Áåëÿ þìðöí ãÿäðèíè áèëÿðÿì. Ìÿí éåíè-
äÿí áèð êþðïÿ îëóì, àíàìûí, î ìåùðèáàí õèëãÿòèí ãóúàüûíà àòûëûì, èñòè
íÿâàçèøëÿðèíÿ òóòóëóì. Àòàìûí ñÿðèí òîðïàã àñòàíàñûíäà èìÿêëÿéèì.
Ñÿñèì ýÿëñèí. Éûõûëà-äóðà éåðèéèì, àüû ãàðàäàí, øèðèíè àúûäàí, èñòèíè
ñîéóãäàí ñå÷ÿí, ãàéüûñûç êþðïÿëèê ýöíëÿðè áàøëàñûí...
Î ýöíëÿð... ìÿýÿð õÿéàë îíëàðû ýÿòèðèá éåòèðÿ áèëÿðìè?.. Ãàïûìûçäàí
êå÷ÿí ñó àðõûíûí áàøûíäà îéíàðäûì, ñþéöä éàðïàãëàðûíäàí ÿñÿí õÿôèô
êöëÿêëÿð äàðàã ýþðìÿìèø ñà÷àã êèìè äîëàøûã ñà÷ëàðûìû öçöìÿ òþêÿðäè...
Ùàíû ìÿíèì òàé-òóøóì? Àøûã àòàí, òîï îéíàéàí, ýèçëÿíãà÷ éîëäàøëà-
ðûì? Âóðóøóá-áàðûøäûüûì, àòûá-òóòäóüóì, àéðûëûá-áèðëÿøäèéèì éàøûäëàðûì?
Áàõ, áóíëàðäàí äîéìàìûøàì.
Þìðöì éöç ýöíäöðñÿ, äîõñàí äîããóçóíó éóðäóìäà, òîðïàüûìäà
éàøàìûøàì. Äîéìàìûøàì.
Íÿéèíè äåéèì? Õîø ñààòëàðû, ÿçèç ýöíëÿðè, ìóíèñ àõøàìëàðû...
Ùå÷ áèð çàìàí áó õàòèðÿëÿð úÿáùÿäÿêè ãÿäÿð øèðèí îëìóð. ßñýÿð
îíëàðû àðõàäà ãîéóá ýÿëìèøäèð. Îíëàðû ãîðóìàüà, îíëàðû ùÿäÿëÿéÿí
òÿùëöêÿíè éîõ åòìÿéÿ ýÿëìèøäèð.
Ñÿùðà õÿñòÿõàíàñûíäàí àðõàéà ýþíäÿðèëìÿëè îëäóüóìó åøèäèá, éîë-
äàøëàðûìäàí èêèñè éàíûìà ýÿëìèøäè. Áèðè ìÿíèì éàøûäûì, ìÿêòÿá
éîëäàøûì Íÿñðÿääèí èäè. Áèçè óíèâåðñèòåòäÿí, òÿëÿáÿëèêäÿí ÷àüûðìûø-
äûëàð. Îíó ýþðÿíäÿ ùÿìèøÿ ìÿêòÿáëè óøàãëàðûí êèòàá ÷àíòàñû éàäûìà
äöøöð. Íÿñðÿääèíèí áåëÿ éàðàøûãëû áèð ÷àíòàñû âàð èäè. Þçö äÿ ãàéûøëà
áåëèíÿ áàüëàðäû. Áÿçÿí îíóí ÷àíòàñûíäàí òóòóá ÷ÿêèøäèðÿðäèê, ùà äþí-
ìÿê èñòÿðäè êè, ýþðñöí êèìäèð, áàúàðìàçäû. Èíäè Íÿñðÿääèí áèçèì
êîìàíäèðèí êþìÿê÷èñèäèð. Êîìàíäèð ñèððèíè îíà äåéèð, áÿðê éåðëÿðÿ îíó
þçö èëÿ àïàðûð.
73
 Èêèíúèñèíè úÿáùÿäÿ òàíûìûøàì. Êîëàéûð êÿíäèíäÿíäèð. Ìèíà àðâàäûí
îüëó Ëÿòèôäèð. Àòàñû ÷îõäàí þëöá. Àíàñû êÿíääÿ íöìàéÿíäÿ èäè. Ãàäûí-
ëàð éûüûíúàãëàðûíäà îíó ñòîë áàøûíäà, àéàã öñòÿ äóðóá, à÷àðû ìöðÿêêÿá-
ãàáûíà äþéÿí, ñöêóò èñòÿéÿí ýþðÿðäèí. Éàðàøìàñà äà, ùÿìèøÿ ñÿäðëèê
åòìÿê èñòÿðäè.
Ëÿòèô àíàñûíà îõøàìûð. Áàøûàøàüû, öçöéîëà îüëàíäûð. Èêè éàø áèçäÿí
êè÷èê îëäóüó ö÷öí éöíýöëàéàãëûã åäÿð. Ùÿð èøÿ ýåäÿð, áÿçÿí ñóéó-
ìóçó, ÷þðÿéèìèçè äÿ ùàçûðëàð. Éöðöøëÿðäÿ, ýåúÿ èñòèðàùÿò ÿìðè âåðèëÿí-
äÿ, áèð äÿ ýþðÿðäèí Ëÿòèô ÷ÿêìÿñèíèí äàáàíû èëÿ éåðè äþéöð. Î, òîðïàüû
ùàìàðëàéûá, ö÷ àäàì ö÷öí “éàòàã” äöçÿëäÿðäè. ßëåéùãàçëàðûìûçû áàøû-
ìûçûí àëòûíà ãîéóá òèðòàï äöøÿðäèê.
Áóíëàð ìÿíèì éàíûìà ùÿì ýþðöøÿ, ùÿì ñèôàðèøÿ ýÿëìèøëÿð. Ìÿíèì
íÿ äàíûøìàüà, íÿ äÿ ÿñÿáëÿðèìÿ òîõóíàúàã áèð õÿáÿð àëìàüûìà èúàçÿ
âàð èäè. Ìÿí áó ñÿùðà õÿñòÿõàíàñûíäà 7 ýöí ÿðçèíäÿ ùÿêèìäÿí áàøãà
éàëíûç áèð øÿôãÿò áàúûñûíû ýþðöðäöì. Éàíûìà ýÿëÿí, ìÿíè äèíäèðÿí
îëìàäûüûíà äàðûõûðäûì. Àíúàã îíó äà äóéóðäóì êè, ìÿíÿ éàõûíëàøìàã
èñòÿéÿíëÿðè øÿôãÿò áàúûñû áóðàõìûð. Áÿçèëÿðèíè ãàéòàðûð, áÿçèëÿðèíÿ äÿ
éàëàí ñàòûð êè, “õÿñòÿ éóõóäàäûð”. Áó äÿôÿ ìÿí ÷àäûð þðòöñöíöí äàëûí-
äàí Íÿñðÿääèíèí öçöíö ýþðäöì. Äÿðùàë áàúûíûí ñÿñè ýÿëäè:
— Éîëäàø ÿñýÿðëÿð, õÿñòÿ éóõóäàäûð, îéàäà áèëìÿðÿì.
Ìÿí äþçìÿäèì:
— Îéàíìûøàì, — äåäèì, — áàúû, áóðàõ ýÿëñèí.
Áóíó äåäèì, ñåâèíäèéèìäÿí äèêÿëìÿê, äèðñÿêëÿíìÿê èñòÿäèì.
×àðïàéûéà ñàðûíäûüûì, éà àüðûäàí ãîðõäóüóì ö÷öí äèêÿëÿ áèëìÿäèì.
Áàøûì, öìèäñèç êèìè, áàëûøà éàïûøûá ãàëäû.
Éîëäàøëàð áèð öçö õÿòèð, áèð öçö çîð-ýöú þçëÿðèíè ìÿíèì éàíûìà
ñàëäûëàð. Áàúû îíëàðà éàëâàðûðäû:
— Ùÿêèì áèëñÿ, ìÿíèì àòàìû éàíäûðàð. Àìàí ýöíöäöð, òåç ýåäèí!
Íÿñðÿääèí îíà òÿñÿëëè âåðäè:
— Òåç, àðõàéûí îë, òåç ýåäÿúÿéèê.
Ëÿòèô äåäè:
— Èêè-ö÷ äÿãèãÿ, àðòûã éîõ.
×àäûðà ýèðÿíäÿí ñîíðà Íÿñðÿääèí íÿ áàúûéà áàõûð, íÿ äÿ îíóí
ñþçöíö åøèäèðäè. Ìÿíèì àëíûìäàí þïöá, çÿèô ÿëèìè îâúóíóí è÷èíÿ
àëìûø, èëëÿð àéðûñû êèìè, ùÿñðÿòëÿ ñþùáÿòÿ áàøëàìûøäû...
Îíëàð éàðàëàðûìäàí ñàðû ìÿíÿ òÿñÿëëè âåðèðäèëÿð:
— Ýöëëÿ éàðàñû ÿòè áèøèðèð, òåç ñàüàëûð. Àíàí äóà åëÿéèð, éàõøû þòöø-
ìöøñÿí, îí-îí áåø ýöíÿ äóðàúàãñàí.
74
 Ìÿí àüðûëàðäàí øèêàéÿò åäÿíäÿ Íÿñðÿääèí áèð ÿäèá êèìè úàâàá âåðäè:
— Èíàíûðàì, ñÿí äàùà ÷îõ àüðû äóéàðñàí. Ùÿéàòëà äîëó àäàìëàðà,
áöòöí ùèññëÿðè èëÿ ìöêÿììÿë ùÿéàò êå÷èðÿí àäàìëàðà ùÿð éàðà ÿçàáäûð.
Ñÿí éîðóëìóø ãîúà, éà ÷îõ øåéëÿðäÿí ÿë öçìöø áÿäáèí äåéèëñÿí. Ãîúà
àüàúëàðûí ýþâäÿñèíè éàðûá è÷èíäÿ îúàã ãàëàéûðñàí, ùàëûíà òÿôàâöò åëÿìèð.
Ñàüëàì, óúàáîéëó ãîâàã àüàúëàðûíûí ýþâäÿñèíÿ áèð áû÷àã âóðóëñà, î
ñààò éàøàðäûüûíû ýþðÿðñÿí. Áåëÿ àüàúëàðûí ùÿéàòû ñàüëàì ýÿíúëÿðèí ùÿéàòû
êèìè ìöêÿììÿëäèð, ÿñë ùÿéàòäûð. Ñÿí áåëÿ ýÿíúëÿðäÿíñÿí. Àíúàã îíó
äà áèë êè, áèð íå÷ÿ àé ñîíðà ãîâàã àüàúûíûí áû÷àã âóðóëàí éåðèíè ìþù-
êÿìëÿíìèø, áÿðêèìèø ýþðÿðñÿí. Ñàüëûã îëñà, ñÿí ùÿì ìöàëèúÿ îëóíà-
úàã, ùÿì äèíúÿëÿúÿêñÿí, ùÿì äÿ êè...
Ëÿòèô Íÿñðÿääèíèí öðÿéèíäÿí õÿáÿð âåðäè:
— Ùÿì äÿ êè, âÿòÿíÿ ýåäÿúÿêñÿí.
Áó ñþçö äåéÿíäÿ îíëàðûí ùÿð èêèñè ãûçàðäû, ýöëöìñÿäè, ìÿíèì
ýþçëÿðèìÿ áàõäû. Ìÿí áóíóí ìÿíàñûíû éàõøû àíëàéûðäûì. Îíëàð îí
èëëÿðÿ áÿðàáÿð îëàí áèð íå÷ÿ àéëûã úÿáùÿ ùÿéàòûíäàí àëäûãëàðû äóéüó âÿ
òÿñÿââöðëÿðèíè éàõûí àäàìëàðûíà ÷àòäûðìàã èñòÿéèðäèëÿð.
Áàúû Íÿñðÿääèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíûá, õàùèø åäèðäè. Íÿñðÿääèí èñÿ
ýþçöíö ìÿíäÿí àéûðìûðäû:
— Ñÿíäÿí, — äåéèðäè, — ùå÷ íÿ èñòÿìèðÿì. Áèçèì åâÿ ýåò, ìÿíèì
éàçû ñòîëóìóí áàøûíäà îòóð, êèòàáëàðûìà, êàüûçëàðûìà ôèêèð âåð, ýþð
ãîéóá ýÿëäèéèì êèìèäèðìè? Ýþð ìÿíÿ êàüûç-çàä éàçàí, èòèðèá-àõòàðàí
îëóðìó? Êö÷ÿìèçäÿí áèð íå÷ÿ äÿôÿ î éàí-áó éàíà êå÷, àíàìûí ñþçöíö-
ñîðüóñóíó ãóëàüûíäà éàõøû ñàõëà. Ñÿíäÿí ùÿð øåéè òÿôñèëàòû èëÿ ñîðóøà-
úàüàì... Óíèâåðñèòåòÿ, áèëèðÿì ýåäÿúÿêñÿí. Óøàãëàðà áèð-áèð ñàëàì äå.
Ìÿíèì ÿâÿçèìäÿ áèð ëåêòîðèéàäà ñöêóò è÷èíäÿ îòóð. Áó ýþðäöéöí
ýóðóëòóëàðû îðàäà õàòûðëà. Éÿãèí ìÿíèì àáóíÿ âÿðÿãèì äóðóð, îíó áèð
àë, áàõ ýþð êèòàáõàíà÷û äåéèðìè êè: “Áó îüëàí íèéÿ êèòàá ýþòöðìöð?”.
Ëÿòèô Íÿñðÿääèíÿ ìàúàë âåðìÿäè:
— Þçöí áèëèðñÿí äÿ, íÿ äåéèì. Àðâàä åøèòñÿ, áèðáàø éàíûíà ýÿëÿúÿê.
Áó øÿêëè âåð, äåéèíÿí íèýàðàí îëìàñûí. Áàúàðñàí, áèð áèçèì ìÿêòÿáÿ
äÿé. Ýþð ßäèë ìöÿëëèì îðàäàäûðìû? Ýþð éåíÿ äÿðñëÿð ãàéäàñûíäà-
äûðìû? Óøàãëàðûíû éàäûíà ñàëûðìû? Ýåäÿí êèì, ãàëàí êèì? Ìÿíèì
àäðåñèìè äèðåêòîðà, ßäèë ìöÿëëèìÿ âåð, áÿëêÿ ìÿêòóá éàçàí îëäó.
Íÿñðÿääèí áèð øåé õàòûðëàìûø êèìè Ëÿòèôÿ ìàíå îëäó:
— Ýåò áèçäÿ äÿ áèð-èêè ýöí ãàë. Ãîé àíàì äà îüóë ñÿñè åøèòñèí.
Éÿãèí ùàçûðëûã ýþðÿúÿê. Íàùàðäàí ñîíðà ìÿíèì òàðûìû àë, òîçóíó ñèë,
75
áàüðûíà áàñ, áèð ÷àðýàù áàøëà. Èíàí êè, öñòöìÿ éöç òîïäàí ýöëëÿ éàüñà
äà, ìÿí áóðàäà ÷àðýàùûí ñÿñèíè åøèäÿúÿéÿì...
Ëÿòèô òàïøûðûðäû:
— Êÿíäÿ ýÿëÿíäÿ êþâøÿíÿ, Äèøëè ãàéà òÿðÿôÿ ÷ûõ. Äóðíàýþçëö
áóëàãäàí îâóúëà, ìÿíèì ÿâÿçèìÿ è÷. Éàçäûð. Îòóð, áèð ãóøëàðû äèíëÿ.
Ýþð îíëàð íÿ äåéèð: äöíéàíûí áó èøëÿðè îíëàðûí ìàùíûñûíà êàð åëÿéèð, éà
éîõ? Éàøûë éàìàúäàí äÿñòÿ òóò. Ëàëÿ, áÿíþâøÿ, íÿðýèç, íàíÿ, õÿòìè,
íèëóôÿð, íÿ äåñÿí òàïàðñàí. Éàø éàðïàãëàðû òþê äÿôòÿðèíèí àðàñûíà, ãóðó-
ñóíó áèçÿ ýÿòèð. Òîðïàüûí ÿòðèíè îðàäàí àëàðûã. Àõ, î éåðëÿð!.. Ñÿúäÿñèíÿ
äöøìÿê, þïöá éàëàìàã, öðÿéèìè î òîðïàüà, äàøà ñöðòìÿê èñòÿéèðÿì.

***

Àíàìà ãàáàãúàäàí ùå÷ íÿ éàçìàäûì. Âàüçàëäà äöøöá éàâàø-éàâàø

åâèìèçÿ ýÿëèðäèì. Àíàìû ýþðìÿéÿ òÿëÿñèðäèìñÿ äÿ, ÷îõäàí àéðûëäûüûì
áó êö÷ÿëÿðè, éîëëàðû, áó ìÿùðÿì áèíàëàðû, àüàúëàðû, ùàñàðëàðû äèããÿòëÿ
íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ùÿâÿñè èëÿ éàøàéûðäûì. ×àëûøûðäûì ýþðöì íÿ äÿéèø-
ìèøäèð. Ìÿíèì ãîéóá ýåòäèéèì éåðëÿðèí íÿéè âÿ íåúÿ äÿéèøìèøäèð?
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð. Éåíÿ äÿ ùÿìèí ñåíòéàáð
àõøàìûäûð. Øÿùÿðèìèç ìþùêÿì èíàì âÿ åòèìàäëà þìðöíö ñöðöð. Óúà
÷èíàðëàð, éàøûë òÿïÿëÿð áàø ÿéÿðÿê, úÿáùÿäÿí ýÿëÿí îüóëëàðûíû ñàëàì-
ëàéûð, úÿáùÿéÿ ýåäÿí îüóëëàðûíà õåéèð-äóà âåðèð.
Àíàìû åâäÿ òàïìàäûì. À÷àðû áèð-áèðèìèçÿ áÿëÿäëÿäèéèìèç éåðäÿí
ýþòöðäöì, ãàïûíû à÷ûá, åâäÿ ðàùàòëàíäûì.
Áó åâäÿ íÿ òÿçÿëèê âàð?
Ìÿíèì ÿñýÿð øÿêëèì ñòîëóí öñòöíäÿäèð. Ìÿêòóáëàðûì öñò-öñòÿ
ñÿëèãÿ èëÿ ãîéóëìóøäóð. Ñàíêè àíàì áóíëàðû ùÿð ýöí îõóéóð. Ïÿí-
úÿðÿíèí àüçûíäà áàëàúà âÿ öçö áåçëÿ òèêèëìèø áèð ãóòó âàð. Éÿãèí åòäèì
êè, àíàì éåíÿ íÿñÿ ýþíäÿðèð, èñòÿäèì àíàìûí úÿáùÿ ñîâãàòûíû à÷ûì,
äÿéìÿäèì. Êèòàá øêàôûíûí øöøÿëÿðè òÿðòÿìèç ñèëèíìèøäè. Ýÿëÿí ãÿçåò âÿ
æóðíàëëàð ñàùìàíëà øêàôûí áèð ýþçöíÿ éûüûëìûøäû. Àíëàäûì êè, àíàì
áóíëàðû ìÿíÿ ñàõëàéûð, — îõóìàìûø ãÿçåòè î, òÿðê åòìÿç.
Åâèí ùÿð òÿðÿôèíäÿ áèð ãàéüû ÿëè ýÿçèðäè. Áó, ÿìÿêñåâÿí âÿ çÿù-
ìÿòäÿí ùÿçç àëàí ÿñýÿð àíàñûíûí ÿëè èäè. Î, ùÿð ãÿäÿìè îüóë éîëóíäà
àòûðäû.
Áóíëàðûí ùàìûñû ìÿíÿ àéäûí èäè. Ëàêèí àíëàéà áèëìÿäèì êè, àíàì
åâèí à÷àðûíû íÿ ö÷öí ùÿéÿòäÿ, õÿëâÿò áèð éåðäÿ ãîéóá ýåäèð. Ãàïûíû
þçöíäÿí áàøãà êèìñÿ à÷ìàéàúàã, áÿñ à÷àðû êèìÿ åòèáàð åäèð?
76
 ...Àíàì ìÿíèì áó ñóàëûìà êþêñöíö þòöðÿðÿê, úàâàá âåðäè:
— Áàëà, — äåäè, — ÷îõ âàõò ñÿíèíëÿ îòóðóá, ñþùáÿò åëÿéèðäèì. Ñÿí
úÿáùÿäÿ áÿëêÿ äÿ àòûøìàäàñàí. Ìÿí áóðàäà áàðäàø ãóðóá, ñÿíè êþðïÿ
÷àüûíäà ýþðöðÿì, äèíäèðèðÿì, äàíûøûðñàí, îéíàéûðñàí... À÷àð îðàäà
äóðñóí. Ìÿí îíó éàõøû íèééÿòëÿ ãîéóðàì. Åëÿ áèëèðÿì åâèìèçäÿñÿí.
Ñÿíèí ñÿôÿðèí óüóðëó ñÿôÿðäèð. Öðÿéèì ìÿíÿ äåéèð êè: “Ñÿí èøäÿí
ãàéûäàíàúàí îüëóí ýÿëÿð, ãàïûäà ãàëàð. À÷àðû ãîé ýåò...” Ýþðäöí êè,
íèééÿòèì äöç ÷ûõäû, Àëëàù äöç àäàìà íèééÿòèíÿ ýþðÿ âåðÿð. Øöêöð êè,
ýÿëäèí ÷ûõäûí!
Àíàì äàíûøäûãúà ìÿíèì öðÿéèì ýåíèøëÿíèð, èôòèõàð ùèññèì àëîâ-
ëàíûðäû. Öðÿéèìäÿ äåéèðäèì: “Áÿøÿðèééÿò ùàìûñû àíàëàð ãÿëáè èëÿ éàøà-
ñàéäû, äöíéà áàøäàí-áàøà áèð úÿííÿò îëàðäû. Áóíëàðûí äóéüóñó, àðçóñó,
õåéèðõàùëûã âÿ ìÿðùÿìÿò äîëó öðÿêëÿðè ùÿìèøÿ áèçèìëÿ, úÿáùÿ÷èëÿð-
ëÿäèð. Áó ìöãÿääÿñ ãÿëá ñàùèáëÿðèíèí êåøèéèíäÿ äóðàíà çàâàë éîõäóð!”
Âÿòÿíèí ùàâà âÿ ñóëàðûíäàíìû, àäàìëàðûìûçûí “úÿáùÿ÷èäèð”,— äåéÿ
ìÿíÿ ýþñòÿðäèêëÿðè ãîíàãïÿðÿñòëèêäÿíìè, ýþðöø ñåâèíúèíäÿíìè,
íÿäÿíñÿ, ìÿí ÷îõ òåç äèð÷ÿëäèì. Þçöìö ÿââÿëêèíäÿí äÿ ìþùêÿì ùèññ
åòäèì. Ñàüàëäûãúà, ãöââÿòÿ ýÿëäèêúÿ òÿêðàð úÿáùÿéÿ ãàéûòìàã àðçóñó
ìÿíäÿ àëîâëàíûðäû. Íÿùàéÿò, àíàì ìÿíè éîëà ñàëìàëû îëäóüóíà
èíàíàíäàí ñîíðà Íÿñðÿääèíèí äÿ, Ëÿòèôèí äÿ àíàñûíû ÷àüûðäû. Èñòèðàùÿò
ýöíö áèçèì åâèìèç ñÿôÿð åâèíÿ îõøàéûðäû. Ùÿðÿ áèð ñîâãàò áàüëàéûá
ýÿòèðìèøäè. Ìÿí ùà éàëâàðäûì êè: “Úàíûì, áóíëàðûí ùå÷ áèðèíÿ åùòèéàú
éîõäóð, áóíó àïàðìàã þçö ÷ÿòèí èøäèð”, áóðàõìûðäûëàð. Úîðàá ýÿòèðÿí,
ïàïèðîñ àëàí, ôÿòèð áèøèðÿí, õþðÿê ùàçûðëàéàí êèì... Àíàì ìÿíäÿí
õÿëâÿòè áèð ãóòó áàüëàìûøäû.
— Áàëà, — äåéèðäè, — áó, ö÷öíöçöí ïàéûäûð, à÷ìàçñàí. Éåòèðÿí êèìè
Íÿñðÿääèíè, Ëÿòèôè ÷àüûðàðñàí, à÷àðñûíûç. Áó, ö÷ àíàíûí ñÿëèãÿñèäèð. Áèð
à÷ûí, áèð îòóðóí, áèð éåéèí, áèð ýÿçèí, áèð âóðóøóí!

***

Úÿáùÿéÿ ãàéûäàíäà ùÿðáè ìöòÿõÿññèñëÿð ìÿíè áþéöòìÿê, áàøãà

éåðÿ, éåíè âÿçèôÿéÿ ýþíäÿðìÿê ôèêðèíäÿ èäèëÿð. Ìÿí éîëäàøëàðûìäàí
àéðûëìàéûì äåéÿ, áóíäàí éàéûíäûì, þç ùèññÿìèçÿ ýÿëäèì. Òÿÿññöô êè,
éîëäàøëàðûìûí ùå÷ áèðèíè éåðèíäÿ òàïìàäûì.
Íÿñðÿääèíèí èêè ýöí ÿââÿë éàðàëàíäûüûíû, ñÿùðà õÿñòÿõàíàñûíà ýþòö-
ðöëäöéöíö äåéèðäèëÿðñÿ, Ëÿòèô ùàããûíäà à÷ûã äàíûøìûðäûëàð. Ìÿí äÿðùàë
77
êîìèññàðûí éàíûíà ýåòäèì, òÿëàøûìû ýþðöá, ìÿíÿ èêè ñÿòèðëèê áèð éàçû
ýþñòÿðäè. Îðàäà ñàâàäëû áèð ÿë ðóñúà éàçìûøäû: “Äåìèøäèì, åëÿ äÿ îëäó:
äþéöø÷ö þëìÿéÿúÿêäèð!” Ìÿí éàçûíû îõóéóá êîìèññàðûí öçöíÿ áàõäûì.
Íÿçÿðëÿðèìëÿ ñîðóøóðäóì. Íÿ ñîðóøäóüóìó êîìèññàð áèëìèðäè:
— Ùÿêèì éàçûð, — äåäè, — Ëÿòèôèí ñàüàëìàüûíà öìèäèìèç éîõ èäè.
Êþêñ ãÿôÿñèíÿ èêè ýöëëÿ, áèð ìèíà ãÿëïÿñè äÿéèá, úèéÿðèíèí áàøû çÿäÿ-
ëÿíèá. Àììà ùÿêèì Ãèéàñëû öìèä âåðèðäè. Èíäè èñÿ Ëÿòèôèí ñàüàëìàüû
ìöÿééÿíäèð.
Èêè àé ÿââÿë ìÿíèì éàíûìà ýÿëÿí éîëäàøëàðûìû àõòàðûá, ýþðöøìÿê
ö÷öí èúàçÿ àëäûì. ßí ÿçèç ñîâãàòû, àíàëàðûí âåðäèéè áàüëàìàíû ñÿùðà
õÿñòÿõàíàñûíà ýåäÿí ìàøûíëàðûí áèðèíÿ àòäûì.
ßââÿë Íÿñðÿääèíè òàïäûì. Î, èñòè áèð õàëàò ýåéìèø, ùÿéÿòäÿ ýÿçè-
íèðäè. Éàðàñû ãîëóíäàí èäè, ùÿì äÿ éöíýöë èäè. Ìÿíèì ýÿëìÿéèì îíóí
ö÷öí éîõ, õÿñòÿ éîëäàøëàðûì ö÷öí äÿ áèð áàéðàì îëäó. Øÿùÿðèìèçäÿí,
éîëëàðäàí, ÿêèíäÿí, ìÿùñóëäàí ñóàëëàð âåðèðäèëÿð. Íÿñðÿääèí èêèëèêäÿ
ñþùáÿò ö÷öí ìÿíè ÷ÿêèá, ïàëàòàëàðûí êÿíàðûíà ýÿòèðäè. Òîðïàã öñòöíäÿ
äèðñÿêëÿíèá îòóðäóã. Ìÿí ýþðäöêëÿðèìèí ùàìûñûíû íàüûë åòäèì. Áû÷àüû
÷ûõàðûá, áàüëàìàíû à÷ìàã èñòÿäèì. Íÿñðÿääèí ìàíå îëäó:
— Ãîéìàðàì, — äåäè.
— Éåìÿëè øåéäèð, õàðàá îëà áèëÿð.
— Ëÿòèôñèç à÷ìàéàúàãñàí.
Íÿñðÿääèíèí ñþçö ãàáàüûìû êÿñäè, áû÷àüû ãàòëàéûá úèáèìÿ ãîéäóì.
— Åëÿ èñÿ äóð, — äåäè, — äóð, îíóí éàíûíà ýåäÿê.
Íÿñðÿääèíèí óúàáîéëó, çàáèòÿëè áèð ùÿêèìè âàð èäè. Áàøãàëàðû ùÿêèì
îëóá îðäóéà ýÿëìèøäèëÿð, áó àäàì òèáá òÿùñèëèíäÿí ÿââÿë ìöêÿììÿë
ùÿðá àäàìû, áþéöê êîìàíäèð èìèø. Ðÿñìèééÿòè ÷îõ ñåâèðäè. Õÿñòÿëÿð âÿ
éà áàúûëàð îíäàí áèð ýöçÿøò õàùèø åòìÿëè îëàíäà öìèäñèç ÿëëÿðèíè
òîâëàéûðäûëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ Íÿñðÿääèí õàùèø åòìÿê èñòÿìèðäè.
Ìÿí ùÿêèìè “éóìøàëòìàüû” áîéíóìà àëäûì. Ýþçëÿäèì. Î, îòàüûí-
äàí ÷ûõàíäà ðÿñìè âÿçèééÿò àëûá, ìÿãñÿäèìèçè ñþéëÿäèì.
— Ñàáàù íàùàðäàí ñîíðà éàðûì ñààò ýåäÿ áèëÿð, — äåéÿ î, èúàçÿ
âåðäè.
Ùÿêèì áóíó äåéèá þòäö. Ìÿí ñàáàùà ãàëà áèëìÿéÿúÿéèìè äåìÿéÿ
èñðàð åòìÿéÿ ìàúàë òàïìàäûì.
Ìÿí áó ýöí Ëÿòèôèí éàíûíà ýåòäèì. Ëÿòèô àüûð õÿñòÿëèêäÿí òÿçÿ
àéûëûðäû. Ðÿíýè-ðóôó ãàëìàìûøäû. Ìÿíè ýþðÿíäÿ ñåâèíúèíäÿí àüëàäû.
Ìÿíè äÿ ãÿùÿðëÿíäèðäè. Íàðàùàò åòìÿéèì äåéÿ, òåç äóðäóì. Áàüëà-
ìàíû îíóí éàíûíà ãîéóá ÷ûõäûì.
78
 Ëÿòèôèí ñàüàëûá ùèññÿìèçÿ ãàéûòìàüû èêè àé éàðûì ÷ÿêäè. Áó ìöä-
äÿòäÿ àíàëàðûí áàüëàìàñû ýàù îíóí ÷àðïàéûñû áàøûíäà, ýàù òÿúèëè éàðäûì
àðàáàñûíäà, ýàù èñòåùêàìäà ãàëäû. Ëàêèí à÷ûëìàäû. Àíúàã Ëÿòèô ýÿëÿí-
äÿí ñîíðà ö÷ ñÿìèìè éîëäàø îòóðóá, ñîâãàòû à÷äûã. Áóðàäà àëáóõàðà,
êèøìèø, ôûíäûãäàí òóòìóø Îðäóáàä àëìàñûíà ãÿäÿð âàðäû. Éåìÿëè øåé-
ëÿðèí àëòûíäà àäàìà áèð ÿë äÿñìàëû, áèð ÿòèðëè ñàáóí, àäàìà áèð úöò
òîõóíìà ÿëúÿê âàð èäè.
ßëúÿêëÿðè ÿëèìèçÿ òàõäûã. Àíàìûí ñþçö ìÿíèì ãóëàüûìäà úèíýèë-
äÿäè: “Áèð îòóðóí, áèð ýÿçèí, áèð âóðóøóí!”
— Óøàãëàð, — äåäèì, — áó ÿëúÿêëÿðäÿ àíàëàðûìûçûí ìåùðèáàíëûã èñòèñè,
âÿòÿíèìèçèí äîñòëóã ñÿäàãÿòèíèí, áèðëèéèíèí ùÿðàðÿòè âàð. ßëëÿðèìèçÿ
áàõûá, àíàëàðûìûçûí áèçèìëÿ, éàíûìûçäà îëäóãëàðûíû ùèññ åäèðèê. Îíëàðûí
ìåùðèáàí àíà íÿôÿñè áèçè áÿñëÿìèø, áþéöòìöøäöð, áèçè äþéöøÿ äÿ,
ãÿëÿáÿéÿ äÿ àïàðàúàãäûð.
Ëÿòèô äÿ, Íÿñðÿääèí äÿ àíàíûí ñþçëÿðèíè òÿêðàð åòäèëÿð:
— Áèð ýÿçÿê, áèð âóðóøàã!
— Ãîéóí, — äåäèì, àíàëàðûìûçûí ñóðÿòè ýþçöìöçöí þíöíäÿ, ñÿñè
ãóëàüûìûçäà, ÿëè öðÿéèìèçäÿ îëñóí. Ãîéóí îíëàð îõøàéûúû, ìÿùðÿì
ÿëëÿðèíè ùÿìèøÿ áèçèì éàðàëàðûìûçûí öñòöíÿ ÷ÿêèá ñàüàëòñûíëàð. Ñàü îëàã,
òîðïàüûìûçà ñîõóëàí òÿúàâöçêàðëàðû ìÿùâ åäÿê! Àíàëàðûìûç ñåâèíñèí,
àðõàéûí éàøàñûíëàð. Àíà Âÿòÿí áèçäÿí ðàçû ãàëñûí.
1942

ËÅÉËÀ

Ýþçëÿéÿí ãûçëàðûìûç, ýÿëèíëÿðèìèç,

áàúûëàðûìûç, àíàëàðûìûçà ùÿäèééÿ

Áèð ìöääÿò îíóí àéàüû òðàìâàéäàí êÿñèëìÿäè. Øÿùÿðÿ éàõûí äö-

øÿðýÿëÿðèí áèðèíäÿ ÿñýÿðè ùèññÿäÿ âóðóøìàã þéðÿíÿí ñåâýèëè ÿðè Ìèð
ßëèíèí ýþðöøöíÿ ýåäÿð, ÿëèíÿ äöøÿíäÿ ùÿäèééÿ àïàðàðäû. Àõûðûíúû äÿôÿ
âèäàëàøàíäàí, Ìèð ßëè úÿáùÿéÿ éîëà äöøÿíäÿí ñîíðà äà ýÿëèíè éîëëàðäà
ýþðìÿê îëàðäû. Ñåâýèëèñèíäÿí õÿáÿð àëìàéàíäà ñÿáðè òöêÿíÿð, äàðûõàðäû;
ùå÷ áèð øåéäÿí òÿñÿëëè òàïìàéàíäà áàø àëûá ÷þëÿ, Ìèð ßëèíè éîëà ñàëäûüû
79
éåðëÿðÿ ýåäÿð, ñàíêè ùÿð àääûìäà áèð õàòèðÿ àõòàðàðäû. Îðàäà, ÿñýÿðëÿ-
ðèí êå÷ìèø äöøÿðýÿñèíäÿ èíäè êöëÿêëÿð ÿñèðäè. Ìÿøã ö÷öí ãàçûëàí ñÿí-
ýÿðäÿí, áàñäûðûëàí íèøàí àüàúëàðûíäàí, äàð úûüûðëàðäàí, ñþêöëìöø ÷àäûð
éåðëÿðèíäÿí, ñþêöê àüàúëàðäàí, êîíñåðâ ãóòóëàðûíäàí áàøãà ùå÷ íÿ ãàë-
ìàìûøäû.
Èíòèçàðëû ýÿëèí êÿíàðäà äàéàíûá, çèéàðÿòèíÿ ýÿëäèéè éåðèí ùÿð òÿðÿ-
ôèíÿ äèããÿòëÿ òàìàøà åäÿðäè. Ìèð ßëè èëÿ ýþðöøäöéö ñÿìòäÿ äóðàð, óçà-
íûá ýåäÿí íÿùàéÿòñèç ãîøà äÿìèðëÿðÿ áàõàð, áàõàð, àùÿñòÿ ñÿñëÿíÿðäè:
— Ìèð ßëè! Ìèð ßëè, ñÿíèí äàëûíúà ýÿëìèøÿì!..
Ùå÷ íÿäÿí âÿ ùå÷ êÿñäÿí úàâàá ýÿëìÿçäè. Ýÿëèíèí ÷àüûðûøû äÿðèí
âÿ ñèðëè ñöêóò è÷èíäÿ ÿðèéÿðäè. Òÿíùà éåðëÿðèí ñöêóòó ìöäùèø îëóð.
Àüàúëàð éåíÿ êöëÿéèí ñÿìòèíÿ ÿéèëèð, ãóøëàð ýöíÿøèí, ùàâàíûí ôåéçèí-
äÿí ôàéäàëàíìàüà úàí àòûð, äÿíèç ùÿìèøÿêè àùÿíýè èëÿ ÷àüëàéûá äóðóð,
òîðïàã, îõóíìóø, ëàêèí ùÿëÿ ëàéèãèíúÿ àíëàøûëìàìûø êèòàáëàð êèìè ýþ-
ðöíöðäö...
Èíäè, ñîéóã ïàéûç àõøàìûíäà Ëåéëà éåíÿ ñÿôÿðÿ, ùÿìèí éåðëÿðèí çè-
éàðÿòèíÿ ùàçûðëàøûð. Éöç äÿôÿëÿðëÿ àõòàðûá òàïìàäûüû, àðàéûá ýþðìÿäèéè
Ìèð ßëèíèí ýåòìèø îëäóüóíà ùÿëÿ äÿ èíàíìàã èñòÿìèð. Îíñóç ùå÷ íÿ
áîüàçûíäàí êå÷ìèð, çåùíÿí áèð äÿãèãÿ äÿ îíäàí àéðûëìûð, àéðûëà áèëìèð.
Ùÿìèøÿ äîëó àïàðûá äîëó ãàéòàðäûüû ùÿäèééÿ äÿñìàëûíû éåíÿ õöñóñè
ñàùìàíäà ùàçûðëàéûð, éåíÿ áàúûñû Çèáàéà áåëÿ äåìÿêäÿí ùÿçç àëûð.
— Ìèð ßëèíèí éàíûíà ýåäèðÿì, åâ-åøèêäÿí ìóüàéàò îë!
Áó çàùèðè ñåâèíúëÿðèí àðõàñûíäà áèð ñÿùðà êèìè äàéàíàí öìèäñèçëèê
îíóí éàðàëû ãÿëáèíè ýÿìèðèð, ñàíêè îíà ýöëöðëÿð, þç-þçöíö àëäàäàí áó
àðâàäûí àüëûíà øöáùÿ åäèðëÿð. Ñàíêè áèð ñÿñ, áöòöí ýöúö èëÿ îíóí ãóëàã-
ëàðûíà ãûøãûðûð êè: “Ùàðàéà ýåäèðñÿí?” Ãóðó ÷þëäÿ Ìèð ßëè íÿ ýÿçèð, éî-
ðóëìàäûíìû?”
Ëåéëà äàõèëè ÷ûðïûíòûëàð è÷èíäÿ þçöíö óíóäóá äàéàíìûøêÿí, ïî÷òàë-
éîí ãàïûäàí áèð çÿðô àòûá þòäö.
Ëåéëà ãóø êèìè ãàïûéà àòûëäû. Çÿðôè à÷ûá, áÿðêäÿí îõóäó:
“Ùþðìÿòëè áàúûì, Çèáà! Ñàëàìëàð îëñóí. Òàíûìàäûüûíûç áèð ÿñýÿðèí
ñèçÿ êàüûç éàçìàüûíäàí òÿÿúúöáëÿíìÿéèí. Ìÿí Ìèð ßëèíèí úÿáùÿ éîë-
äàøûéàì. Îíóí ñþùáÿòèíäÿí ñèçè òàíûìûøàì. Áó ñààò Òáèëèñèäÿ 8 íþìðÿëè
õÿñòÿõàíàäà éàòûðàì. Ñèçÿ äåìÿëè âàúèá ñþçöì âàð. Ìöìêöí åòñÿíèç,
áóðàéà çÿùìÿò ÷ÿêìÿíèçè õàùèø åäèðÿì. Àéàãäàí ñàëàìàò îëñàéäûì áó
çÿùìÿòè âåðìÿçäèì. Áàúûíûçà âÿ ãîùóìëàðûíûçà Ìèð ßëèíèí âÿ ìÿíèì
äèëèìäÿí ñàëàì! Ìöðñÿë Áàáàéåâ”.
80
 Äöçäöð, Ëåéëà ÿââÿëúÿ ìÿêòóáó ñÿñëÿ áàøëàäû, àíúàã èëê ñÿòèðäÿúÿ
ñÿñèíè âÿ ñöðÿòèíè äàéàíäûðûá, äöøöíúÿéÿ äàëäû. “Ìöðñÿë êèìäèð? Çèáà
ùàðà, î ùàðà? Ìèð ßëèíèí éîëäàøû áÿñ Ìèð ßëèäÿí íèéÿ éàðàìàñûí?..”
Ëåéëà Çèáàíûí ìÿêòÿáäÿí ãàéûòìàñûíû ýþçëÿéÿ áèëìÿäè. Ãîíøóñó
Ñÿðèééÿíèí ãûçûíû ÷àüûðûá äàëûíúà ýþíäÿðäè:
— Çèáàéà äåéèíÿí áó ñààò åâäÿ îëñóí! Äåéèíÿí âàúèá èø âàð, áàúûí
ñÿíè ýþçëÿéèð.
Ãûç î éàíà ýåòäè. Ëåéëà ìÿêòóáó áàøäàí-àéàüà àéàãäàí-áàøà
òÿêðàð-òÿêðàð îõóäó. Ùÿð ñþçöí äöçöíÿ ìÿíàñûíû, ìÿúàçè ìÿíàñûíû
àõòàðäû. Çÿííèíè áèð éåðÿ ãÿðàðëàøäûðà áèëìÿäè:
“Áÿëêÿ ìÿíäÿí ýèçëÿäèð, ãûçûí ÿëàãÿñè âàðìûø! Éîõ, ýèçëè ÿëàãÿ
ñàõëàéàíà áåëÿ àøêàð éàçìàçëàð. Áÿëêÿ áó àäàìûí ãûçà ìåéëè ãîíóá,
ýþçö äöøöá, ýþðöøÿ ÷àüûðûð. Éîõ, éàðàëûíûí áåëÿ øåéëÿðëÿ óüðàøìàñûíà
ìàúàëû ùàíû. Åëÿ âèúäàíñûç ÿñýÿð îëàðìû êè, áàúû äåäèéè ãûçà ÿéðè ýþçëÿ
áàõñûí. Áÿëêÿ áó òàìàì àéðû Çèáàäûð, êàüûçû ñÿùâ ýÿòèðèáëÿð?.. Éîõ!
Àäðåñ — ôèëàí éåðëè éåðèíäÿäèð. Öñòÿëèê Ìèð ßëèíèí äÿ äîñòó...
Éàõøû, òóòàã êè, áó éàçûëàíëàðûí ùàìûñû äîüðóäóð, áó àäàì áèçè Ìèð
ßëè âàñèòÿñèëÿ úÿáùÿäÿí òàíûéûð. Áÿñ åëÿ èñÿ íÿ ö÷öí Çèáàéà ìöðàúèÿò
åòñèí? Íÿ ö÷öí äîñò ñàéäûüû Ìèð ßëèíèí àðâàäûíà áèð êÿëìÿ õîø õÿáÿð
äåìÿñèí?! Áóíà íÿ àä ãîéìàã îëàð?”
Éàðûì ñààò ÷ÿêìÿäè êè, Çèáà êèòàáëàð ãîëòóüóíäà, òÿíýíÿôÿñ, ïþðò-
ìöø, ãûçàðìûø þçöíö åâÿ ñàëäû.
— Íÿ âàð, àé áàúû, õåéèð îëà? Éåçíÿìäÿí õÿáÿðèí âàð?
Ëåéëà îíóí ñþçöíö êÿñäè:
— Àé ãûç, ñÿíèí Ìöðñÿë àäëû òàíûøûí âàðìû?
— Ìöðñÿë?
— Ìöðñÿë Áàáàéåâ!
— Éîõ!
— Éàõøû ôèêèðëÿø!
Çèáà áàúûñûíûí ñèìàñûíäàêû úèääèééÿòè ýþðöá, ôèêðÿ ýåòäè:
— Ìöðñÿë, Ìöðñÿë, áèðè âàð, áèçèì éåääèíúè ñèíèôäÿ. Åëÿ áåëÿ ìÿê-
òÿáäÿí òàíûéûðàì.
— 7-úè ñèíèô éîõ åé, ÿñýÿð!
— Ìÿí Ìöðñÿë àäëû ÿñýÿð òàíûìûðàì.
— Áàáàéåâ! Éàõøû ôèêèðëÿø, òàíûìàñàí ñÿíÿ êàüûç éàçìàç. Áÿëêÿ áèð
âàõò îëóá, ñîíðà éàäûíäàí ÷ûõûá?
81
 Ëåéëà áóíó äåéèá, çÿðôè Çèáàéà âåðäè. Çèáà áàúûñûíûí ñîí ñþçöíäÿí
äàùà äà òÿñèðëÿíèá ãûçàðäû. Êàüûçû îõóéóá äîäàüûíû áöçäö:
— Áó àäû áèðèíúè äÿôÿäèð åøèäèðÿì. Ìöðñÿë êèìäèð, çàä êèìäèð? Áó
íåúÿ èøäèð?
Ëåéëà êàüûçû îíóí ÿëèíäÿí àëäû. Ñàíêè õÿëâÿò áèð ñþç äåìÿê ö÷öí
è÷ÿðè îòàüà êå÷äè âÿ Çèáàíû äà ÷àüûðäû:
— Áóðà ýÿë, ñþç äåéèðÿì.
Çèáà áó èøäÿí áèð øåé áàøà äöøÿ áèëìÿäèéèíäÿí âÿ áàúûñûíûí øöáùÿ-
ñèíäÿí î ãÿäÿð ãöññÿëÿíìèø, òóòóëìóøäó êè, ÷ûðòûã âóðñàí ãàíû ÷ûõàðäû.
Ëåéëà èñÿ ìÿêòóáóí ÿñèë ìÿíàñûíû àíëàìûøäû. Îíà ýþðÿ äÿ ñàíêè ÿëè ùÿð
øåéäÿí öçöëöá, ÿëàúñûç ãàëìûøäû.
È÷ÿðè îòàãäà àéàã öñòÿ äóðà áèëìÿéèá, äèç ÷þêäö:
— Áàúûì, — äåäè, — áó êàüûç éàõøû êàüûçà îõøàìûð. Áèëìèðÿì ôÿëÿê
áàøûìäà íÿ îéóíëàð îéíàéûð. Åâè, óøàüû ñÿíÿ òàïøûðûá ýåäèðÿì.
Ëåéëà Çèáàíûí ñÿñèíäÿí âÿ àùÿíýèíäÿí àíëàäû êè, áàúûñû Ìèð ßëèäÿí
íèýàðàíäûð. Ñàëàìàò àäàì ùàããûíäà áåëÿ äàíûøìàçëàð. Èëëàù äà êè, äîñò
îëà!..
Ëåéëà éàðûìúà ñààòûí è÷èíäÿ, éàñà áàòìûø êèìè, ãàïãàðà ãàðàëìûøäû.
Î, àëäûüû ìÿêòóáà áåëÿ ìÿíà âåðèðäè:
“Êàüûç éàçàí Ìèð ßëèíèí éîëäàøûäûð. Éÿãèí, éàìàí áèð õÿáÿðëÿ
ýÿëèá, ìÿíäÿí ýèçëÿäèð. Çèáàíû ÷àüûðûá, îíà äåìÿê èñòÿéèð...”
Ëåéëà áó çÿííèíè ùÿãèãÿòÿ éàõûí ñàéûðäûñà äà öðÿêäÿí èíàíìàã èñ-
òÿìèðäè. Äöøöíúÿëÿðèíèí áåëÿ äÿùøÿòëè áèð åùòèìàëëà íÿòèúÿëÿíäèéèíè
ýþðöá áöòöí âöúóäó èëÿ àëûøûá-éàíûðäû. ×àëûøûðäû äöøöíñöí êè, áó äö-
çÿëòìÿ ìÿêòóáäóð. ×àëûøûðäû èíàíñûí êè, áÿçÿìÿ õÿáÿðäèð. Éàõóä äà áó
Çèáà àéðû Çèáàäûð. Ìèð ßëè àéðû Ìèð ßëèäèð...
Èíòèçàð âÿ íèýàðàí÷ûëûã èñÿ àìàíñûç áèð ãûçäûðìà êèìè ýÿëèíè òàãÿò-
äÿí ñàëûðäû. Öðÿéè ãÿôÿñäÿêè ãóø êèìè ÷ûðïûíûðäû.
— Áàúûì, — äåäè, ýåäèðÿì. Ýåäèì, ýþðöì, áÿëêÿ áÿäáÿõòèí áàøûí-
äà, äèëèì-àüçûì ãóðóñóí, áèð èø âàð...
Áàúûëàð ãöññÿëÿðèíè áþëöøäöðÿíäÿ, áàëàúà, èêè éàøëû Òîôèã äÿ éóõó-
äàí äóðìóø, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ñÿñ ýÿëÿí îòàüà êå÷ìèøäè. Ïèøèê áàëàñû
êèìè ãàïû àüçûíäà äàéàíìûø, àíàñûíûí ïÿðèøàí, ìöçòÿðèá âÿçèééÿòèíÿ
áàõûð, àùÿíýèíè äÿéèøìèø, ãÿùÿðëè ñÿñèíÿ ãóëàã àñûðäû.
— ...Áÿëêÿ áÿäáÿõòèí áàøûíäà áèð èø âàð!..
Áó ñþç àüçûíäàí ÷ûõàð-÷ûõìàç Ëåéëàíûí ýþçö Òîôèãèí ýþçëÿðèíÿ ñà-
òàøäû. Þçöíö ýöúëÿ ñàõëàäû, óøàüûí áàøûíû ñûüàëëàäû.
82
 ***

Ëåéëà õÿñòÿõàíà õèäìÿò÷èñèíÿ äåéÿíäÿ êè:

— Ìöðñÿë Áàáàéåâ!
Õèäìÿò÷è ñîðóøäó:
— Ãûë÷àñû êÿñèëÿíèìè äåéèðñÿí?
Ëåéëà äóðóõäó:
— Áàáàéåâ Ìöðñÿëè çÿùìÿò ÷ÿê, ÷àüûð!
Õèäìÿò÷è þç ãÿáàùÿòèíè àíëàìûø êèìè, ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí è÷ÿðè
ýåòäè. Áåø äÿãèãÿ ÷ÿêìÿäè êè, ãîëòóã àüàúû èëÿ éåðèéÿí óçóí, ãàëûíñà÷
áèð îüëàí ïàëàòàäàí ÷ûõûá, ãàïûéà ýþç ýÿçäèðäè. Áèð áàø Ëåéëà òÿðÿôÿ
éåðèäè:
— Áàüûøëàéûí, Áàáàéåâè àõòàðàí ñèçñèíèç?
— Áàüûøëàéûí, Ìöðñÿë ñèçñèíèç?
— Ìÿíÿì!!! Ñèç éÿãèí êè, Çèáà õàíûìñûíûç!
— Áÿëè!
— Õîø ýÿëìèøñèíèç! — Áóíó äåéèá Ìöðñÿë ýþðöøìÿê ö÷öí ÿëèíè Ëåé-
ëàéà òÿðÿô óçàòäû. Ëåéëà äà îíà ÿë âåðäè.
Ìöðñÿë Ëåéëàíû ïàëàòàäàí áàü÷àéà áàõàí ïÿíúÿðÿëÿðèíÿ òÿðÿô
àïàðäû. Ñêàìéàëàðäàí áèðèíè ýþñòÿðäè.
— Áóéóðóí, ÿéëÿøèí, — äåäè.
Ëåéëà îòóðàí êèìè ÿëèíäÿêè ñîâãàò áàüëàìàñûíû éàðàëûíûí ãàáàüûíà
ãîéäó:
— Áàüûøëàéûí, — äåäè, — õÿñòÿ éàíûíà ýÿëìÿéÿ àäàì õÿúàëÿò ÷ÿêèð.
Áèð-èêè äÿíÿ ôÿòèð ýÿòèðìèøÿì. Ëàéèã îëìàñà äà...
Ìöðñÿë áàøûíû àøàüû ñàëìûø ùàëäà:
— Âàð îëóí, — äåäè, — áóðàäà áèçÿ ùÿð øåé âåðèðëÿð. Åùòèéàúûìûç
éîõäóð, çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí!
Äåéÿñÿí Ìöðñÿë ýÿëèíèí óçàã éîë ýÿëäèéèíäÿí âÿ ñèôÿòèíäÿêè èçòè-
ðàáäàí ùÿéÿúàí ÷ÿêäèéèíè äóéìóøäó. Äÿðùàë ìÿòëÿáÿ êå÷äè:
— Çèáà õàíûì, — äåäè, — éÿãèí êè, ìÿêòóáó àëìûñûíûç. Ìÿí îíó ãÿñ-
äÿí ñèçÿ éàçäûì. — Ìöðñÿë áàøûíû àøàüû ñàëäû. Èðè âÿ óçóíáàðìàãëû ÿë-
ëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ÷àòàãëàäû, ñàíêè ÿñÿáëÿðèíè ÿëÿ àëìàã ö÷öí äàùà íÿñÿ
äöøöíäö. Áèð ãÿäÿð ñöêóòäàí ñîíðà èôàäÿñèíÿ áàøãà àùÿíý âåðäè: —
Äöíéàäà ùå÷ äîñòóí, éàõøû äîñòóí îëìàñûí! Áó áèð äÿðä äåéèë! Äÿðä
îäóð êè, áåëÿñè îëà! Öíñèééÿò áàüëàéàñàí, ñîíðà äà... Çèáà õàíûì ýþðöð-
ñöíöç, ñàü ãû÷ûìû èòèðìèøÿì. Áèð äÿôÿ êÿñèáëÿð, áÿëêÿ éåíÿ êÿñäèëÿð.
83
Áóíà ìÿí äþçÿðÿì, èø èýèä áàøûíà ýÿëÿð. Àììà Ìèð ßëè, éîõ! Î ýöí-
äÿí åëÿ áèëèðÿì áèð òÿðÿôèìè ÷àïûáëàð. Çèáà õàíûì, Ìèð ßëè àéðû îüëàí
èäè. Îíóí ö÷öí áèç íÿ ãÿäÿð ãÿì ÷ÿêñÿê, àçäûð. Ñèçäÿí õàùèøèì áóäóð
êè, Ëåéëà õàíûì áèëìÿñèí. Ìÿí îíëàðûí ìÿùÿááÿòèíÿ áÿëÿäÿì, ãûçû äà,
óøàüû äà áÿäáÿõò åäÿðñèíèç, áó ñèððè ùå÷ îëìàñà äàâà áèòÿíÿ ãÿäÿð ñàõ-
ëàéûí! Äåéèí êè, áèð õÿáÿð éîõäóð, ãàáàã õÿòäÿäèð!..
Ìöðñÿë áèð òÿðÿôäÿí Çèáàéà íÿñèùÿò, òàïøûðûã âåðèð, î áèðè òÿðÿôäÿí
úÿáùÿäÿêè ìÿíçÿðÿíè õàòûðûíà ýÿòèðèðäè.
Ùèññÿëÿðèìèç äöøìÿí ìþâãåëÿðèíÿ ëàï éàõûíëàøìûøäû. Ùöúóìäà
îíó äÿñòÿíèí ãàáàüûíäà, “èðÿëè” äåéÿ ãûøãûðàíäà ýþðäöì, áàøûíäàí
äÿéÿí ýöëëÿ çèðåù ïàïàüûíû êÿíàðà àòäû, éàçûã öçö öñòÿ äöøäö. Ìÿí ïó-
ëåìéîòó èäàðÿ åäèðäèì, ãîéóá ýåäÿ áèëìÿäèì. Îíëàðäàí ñîíðà áèç éå-
ðèäèê. Èêè ñààò ñîíðà ìÿí íåúÿ éàðàëàíìûøäûìñà ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðèì îë-
ìàéûá, ýþçöìö à÷ûá þçöìö ñàðüû ìÿíòÿãÿñèíäÿ ýþðäöì.
Ìèð ßëè ãÿùðÿìàí èäè, ãÿùðÿìàí êèìè äÿ âÿòÿí áîðúóíó âåðäè.
Áèçèì âÿçèôÿìèç èñÿ îíóí èíòèãàìûíû àëìàã, ùå÷ áèð çàìàí îíó óíóò-
ìàìàãäûð!
Ìöðñÿë ñþçöíö òàìàìëàìàäàí úèáèíäÿí áàëàúà äÿñìàëà áöêöëö áèð
øåé ÷ûõàðòäû:
— Áóéóðóí, — äåäè, — Çèáà õàíûì, ìÿðùóìóí ñààòûäûð, ñàíèòàðëàð
ìÿíÿ âåðèá, ãÿáç àëäûëàð. Ñÿí áóíó ÿëáÿò êè, Ëåéëàäàí ýèçëÿòìÿëèñÿí!
Ñèçÿ çÿùìÿò âåðìÿêäÿí ãÿñäèì áó èäè.
Ìöðñÿë áåëÿ áèð õÿáÿðäÿí ñîíðà Çèáàíûí ñèìàñûíà íÿçÿð ñàëäû, áèð-
äÿí îòóðäóüó éåðäÿí äèê àòûëäû, ãûç ÷îõäàí þçöíäÿí ýåäèá, ùóøñóç äöø-
ìöøäö. Ìöðñÿë áàúûëàðû ñÿñëÿäè, ùÿêèì èñòÿäè. Ëåéëàíû ýþòöðöá ïàëàòàéà
àïàðäûëàð. Ìöðñÿë èñÿ äåäèéèíÿ ïåøìàí îëäó.

Ìöðñÿë Ìèð ßëèíè îä è÷èíäÿ òÿðê åòìèøäè. Äàùà äîüðóñó òÿðê åòìÿéÿ
ìÿúáóð îëìóøäó. Àéûëàíäàí ñîíðà ñàðüû ìÿíòÿãÿñèíÿ ùàé ñàëûá ñîðàã-
ëàøìûøäû. Áåëÿ áèð éàðàëû òàïûëìàäûüûíäàí éîëäàøûíûí þëöìöíö éÿãèí
åòìèøäè. Àíúàã Ìèð ßëèíèí âÿçèééÿòè Ìöðñÿë äöøöíäöéö êèìè éîõ, áèð
àç áàøãà úöð èäè. Ùÿìèí ýöí Ìèð ßëè áàøûíäàí àüûð éàðàëàíàíäàí ñîíðà
òîï ýöëëÿñèíèí à÷äûüû ÷àëàíûí êÿíàðûíäà âöúóäóíóí éàðûñû òîðïàãäà
þðòöëö ùàëäà, ùóøñóç äöøöá ãàëìûøäû. Ñÿðèí éàé ýåúÿñèíèí íÿñèìè îíóí
ÿñÿáëÿðèíÿ òîõóíàíäà îéàíìûø, þçöíö ìåéèòëÿð àðàñûíäà ýþðìöøäö.
84
 “×ûõìàéàí úàíà öìèä éîõäóð” äåìèøëÿð. Èíñàí, âöúóäóíäàêû çÿí-
ýèí ùÿéàò èìêàíëàðûíû àíúàã àüûð õÿñòÿëèê ìÿãàìûíäà äóéóð. Ìèð ßëè
ýþçëÿðèíè à÷ûá àéäûí ôÿçàéà áàõàíäà, ýöìàí åòäè êè, àõûð íÿôÿñèäèð, ùÿð
øåé áèòìèøäèð. Áó áàõûø éàëíûç ñþíìÿê öçðÿ îëàí ùÿéàò ãûüûëúûìûíûí ñîí
ïàðûëòûñûäûð. Áóíóí àðäûíúà çöëìÿò ýÿëÿúÿê, àüûðëàøàí ýþç ãàïàãëàðû
ÿáÿäè áèð ãàðàíëûã ýÿòèðÿúÿêäèð... “Îô! Ùÿéàò!”
Ìèð ßëè âöúóäóíà ùÿðÿêÿò âåðìèø, òöêÿíìÿêäÿ îëàí òàãÿòèíè äèç
ãàïàãëàðûíà òîïëàéàðàã, øÿðãÿ-ñÿíýÿðÿ òÿðÿô éîëëàíìûøäû. Ùÿð èøûëäà-
éàíû ñó áèëèá éþíÿëìèø, àüàúëàð àëòûíäà ñÿðèí òîðïàã àðàéûá, ñèíÿñèíè
ñöðòìöøäö...
Áèð ýöí ñîíðà ñàíèòàð ÿñýÿðëÿð Ìèð ßëèíè éàðûìúàí ìåøÿäÿí òàïûá
àïàðìûøäûëàð. Àé éàðûì ìÿíòÿãÿäÿí-ìÿíòÿãÿéÿ, õÿñòÿõàíàäàí-õÿñ-
òÿõàíàéà êå÷èðèëÿðÿê, ýåòäèêúÿ àðõàíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ àïàðûëäû. Ñîí
áþëýö ìÿíòÿãÿñèíäÿ éàðàñû óçóí ñöðÿíëÿðèí Íîâîñèáèðñê øÿùÿðèíÿ ýþí-
äÿðèëÿúÿéèíè áèð øÿôãÿò áàúûñûíäàí þéðÿíäè, ùÿêèìëÿðäÿí âÿ õÿñòÿõàíà
ìöäèðèíäÿí õàùèø åäèá, þçöíö âÿòÿíèíÿ — Áàêû õÿñòÿõàíàëàðûíà éîëëà-
íàí ãàòàðà ñàëäû.
Åéíè ýöíäÿ, åéíè ñààòäà øèìàëäàí úÿíóáà ýÿëÿí ãàòàð Ìèð ßëèíè ýÿ-
òèðäè: úÿíóáäàí øèìàëà ýåäÿí ãàòàð èñÿ Ëåéëàíû âÿ Ìöðñÿëè ýÿòèðäè.
Úàí áèð ãÿëáëÿ îëàí áó ö÷ àäàìûí, áó ö÷ ÿçèçèí áèð-áèðèíäÿí õÿáÿðè
éîõ èäè. Ìöùàðèáÿ, ãÿôèëäÿí ãîïàí áèð ðóçèýàð êèìè, îíëàðû àéûðûá î
ãÿäÿð óçàüà àòìûøäû êè, ùå÷ áèðè î áèðèñèíèí ùàëûíû òÿñÿââöð åäÿ áèëìèð,
ñàüëûüûíà õàòèðúÿì îëà áèëìèðäè.
Óçóí àéðûëûãäàí âÿ òÿùëöêÿëÿðäÿí ñîíðà äîüìà éóðäóíà, þç àèëÿñè-
íèí éàíûíà, Ëåéëàíûí, Òîôèãèí éàíûíà ãàéûäàí Ìèð ßëèíèí ùàëûíû ìÿí
éàçìàñàì äà îõóúó áèëèð.
Òáèëèñè øÿùÿðèíäÿ Ìöðñÿëè ýþðÿíäÿí ñîíðà Ëåéëàíûí íåúÿ ïÿðèøàí
ùàëà äöøäöéö, íÿ èçòèðàá è÷èíäÿ ãàéûòäûüû äà îõóúóéà ìÿëóìäóð.
Ìöðñÿë èñÿ Ëåéëàíû áåëÿ âÿçèééÿòäÿ òÿê áóðàõà áèëìÿìèøäè. Øèêÿñò
îëñà äà, èêè ýöíëöéÿ èúàçÿ àëûá, þçö ýÿòèðìèøäè.
Ìöðñÿë òàíûø îëäóüó, ìöøàéèÿò åòäèéè ãûçû ùÿëÿ äÿ Çèáà áèëèð, Çèáà
÷àüûðûðäû. Îíà ýþðÿ äÿ òÿñÿëëè âåðèð, åâäÿ, Ëåéëàíûí éàíûíäà àù-çàðäàí
òàìàì ÿë ÷ÿêìÿñèíè õàùèø åäèðäè. Äåéèðäè, àíúàã áóíóí ìöìêöí îëà-
úàüûíà þçö äÿ èíàíìûðäû. Éÿãèí åòìèøäè êè, ôÿëàêÿòëè õÿáÿðäÿí áóëóä
êèìè òóòóëàí áó ìàòÿìëè ãûç Ìèð ßëèíèí åâèíÿ ñàêèòëèêëÿ ýèðìÿéÿúÿê,
áÿëêÿ äÿ áöòöí ãöññÿëÿðèíè èôàäÿ åäÿí éàíûãëû áèð ôÿðéàäëà éåääè ãàïû-
ãîíøó áàøûíà éûüàúàãäûð.
85
 Áó âÿçèééÿòè ýþçö þíöíÿ ýÿòèðÿí Ìöðñÿë ùå÷ åâÿ, Ëåéëàíûí éàíûíà
ýåòìÿê èñòÿìèðäè.
— Çèáà áàúû, — äåéèðäè, — ìÿíèì ñèçÿ ýåòìÿéèì éàõøû äöøìÿç. Öðÿ-
éèì ïèñäèð. Ìÿðùóìóí óøàüûíû ýþðñÿì, þçöìö ñàõëàéà áèëìÿéÿúÿéÿì.
Ýÿëèí, ñèç ðöñõÿò âåðèí, ìÿí âàüçàëäàí ãàéûäûì, îíñóç äà...
Áó õàùèø Ëåéëàíûí ãÿëáèíÿ äÿéäè:
— Ìèð ßëèíèí ñèçèí êèìè ÿçèç äîñòó ãàïûìûçû à÷ìàã èñòÿìèðñÿ, áóí-
äàí ñîíðà éîëóõóá-éîõëàéàíûìûç êèì îëàúàã?!
Ìöðñÿëèí äåìÿéÿ ñþçö ãàëìàäû.
Îíëàð âàãîíäàí äöøöá, åâÿ éîëëàíàíäà ñÿùÿð éåíèúÿ à÷ûëûðäû. Øÿùÿð
òÿçÿúÿ éóõóäàí ãàëõûð, ýöíÿø éåíèúÿ Õÿçÿðäÿ ÷èìèá ÷ûõûð, ôÿçàëàð ñåé-
ðèíÿ ùàçûðëàøûðäû.
Âàüçàëûí êÿíàð òÿðÿôèíäÿ äàéàíàí ñÿùèééÿ ìàøûíëàðû âàãîíëàðäàí
äöøÿí õÿñòÿëÿðè ãÿáóë åäèðäè. Ìöðñÿë áó ìàøûíëàðäà î ãÿäÿð óçàíàãëû
ãàëìûøäû êè, îíëàðû ýþðÿíäÿ ýþçö àüðûéûðäû. Î áèëñÿéäè êè, ÿçèç äîñòó âÿ
ùÿëàê îëìóø ñàéäûüû Ìèð ßëè äÿ áó õÿñòÿëÿðèí è÷èíäÿäèð, ñåâèíúèíäÿí
ãûøãûðûá, íÿ áèëèì, íÿ äåéÿðäè.
Ñÿùèééÿ ìàøûíûíûí éîëëàíìàñûíû ýþçëÿéÿí âÿ øÿùÿðÿ ýÿëÿíëÿð
è÷èíäÿ, äåìÿê îëàð êè, ÿí ñåâèíúÿéè îëàí Ìèð ßëè âàãîíëàðäàí äöøöá
òðàìâàéëàðà òÿëÿñÿí úàìààòà áàõûðäû. Ñÿêè äîëóñó èçäèùàìëà éåðèéÿíëÿð
è÷èíäÿ áÿëêÿ äÿ îíóí òàíûøëàðû, ãîùóìëàðû, öðÿéèíèí áÿíäè — Ëåéëàñû âàð
èäè. Ìèð ßëè äÿ áóíó ýþðìÿäè, ñå÷ìÿäè. Àíúàã Ìèð ßëèíèí ãÿëáè äþéö-
íöðäö. Õÿñòÿõàíàéà òÿëÿñèðäè. Î, áðèãàäèðÿ éàíàøûá, èúàçÿ èñòÿìèøäè.
“Åâèìèçÿ äÿéìÿñÿì, àèëÿìè ýþðìÿñÿì, ìÿí íÿ õÿñòÿõàíàäà éàòà áè-
ëÿðÿì, íÿ äÿ ìöàëèúÿ îëóíàðàì. Èêèúÿ ñààò ìÿíÿ âàõò!”.
Áðèãàäèð äÿ:
— “Ýåò, — äåìèøäè, — àíúàã âàõòûíäà ãàéûò!”
Ìàøûí õÿñòÿõàíà ãàáàüûíäà äàéàíàíäà áèðèíúè ÷ûõàí áàøûñàðûãëû
Ìèð ßëè îëäó. Ãîëóíäà øèíåë, áàøû, éàõàñûà÷ûã, åëÿ ñåâèíúÿê âÿ ñöðÿòëÿ
åâëÿðèíÿ éöéöðöðäö êè, äåéèðäèí êèøèíèí éàüû äàøûð. Åâ ãàïûñûíà ÷àòàíäà
áàø Ìèð ßëèíèí, áàø Ëåéëàíûí! Áóíóí ÿëèíäÿ øèíåë, îíóí ÿëèíäÿ
÷àìàäàí...
— Ëåéëà!
— Ìèð ßëè!
— Ñÿñèíÿ ãóðáàí!
Ìèð ßëèíèí ñÿñè Ëåéëàíûí ÷þùðÿñèíè þðòÿí ãÿì âÿ ìàòÿì ïÿðäÿñèíè
éûðòäû.
86
 Ñåâýèëèëÿð ãóúàãëàøäûëàð. È÷ÿðèäÿí, Çèáàíûí, ñîíðà äà Òîôèãèí ñÿñè
åøèäèëäè. Óøàüû òÿëÿñèê îéàòìûøäûëàð. Î, éàëûíãàò êþéíÿêäÿ áàëàúà éóì-
ðóüó èëÿ éóõóëó ýþçöíö îâàðàã ãàïûéà ãà÷ûð âÿ ãûøãûðûðäû:
— Àòàì ýÿëäè!
Òîôèã, î øèðèíäèë óøàã î ýöí ãÿëÿáÿ áàéðàüû êèìè ÿëëÿðäÿí äöøìÿäè,
áàøëàðäà ýÿçäè.
1943

ßÐ Âß ÀÐÂÀÄ

Ãàðîâóë áàòàëéîíóíäà ö÷ àéäàí àðòûã èäè êè, òÿëèì êå÷èðäèê. Áèð ýöí
êîìàíäèð ìÿíè ÷àüûðäû:
— Ñÿíÿ, — äåäè, — òàïøûðûã âàð. Øÿùÿðÿ àäàì àïàðàúàãñàí!
Àïàðäûãëàðûìûí ÿñèð îëäóüóíó áèëÿíäÿ ñåâèíäèì. Íÿäÿíñÿ ìÿí,
áóíëàðû, Ùèòëåð àüëûíà óéóá ýÿëÿí áó ñàðû ãóëëàðû ýþðìÿê èñòÿéèðäèì.
Àëìàí äèëèíè áèëìÿñÿì äÿ, îíëàðëà ìàðàãëàíûðäûì. Ýöìàí åäèðäèì êè,
îíëàðû àíëàìàã ö÷öí äèíäèðìÿê î ãÿäÿð äÿ ëàçûì äåéèë. Ñèôÿòëÿðèíäÿí
÷îõ øåé îõóìàã îëàð.
Áèðèíúè ñÿôÿðäÿí ñîíðà äàùà áèð äÿ ìÿí þç áàòàëéîíóìóçà ãàéûò-
ìàäûì. Ñÿíÿòèì úÿáùÿäÿí àðõàéà, äöøÿðýÿéÿ ÿñèð äàøûìàã îëäó.
Àëìàíëàðûí ñèôÿòèíäÿ àõòàðäûüûìû äà îõóäóì. Îíëàð ýþéýþç, óçóí âÿ
èðè ÷ÿíÿëè, ìöñòÿãèì âÿ éåêÿ áóðóíëó, ãàøãàáàãëû, éåðÿáàõàí àäàì-
ëàðäûð. Ýþçëÿðèíäÿí ÿëàìÿò éàüûð, äåéèðñÿí áó, ÿëèíäÿ áû÷àã, êÿñìÿéÿ
ýåòäèéè ÿòëèéè ÿëèíäÿí ãà÷ûðìûø âÿ áèð äÿ òóòàúàüûíäàí öìèäèíè êÿñìèø
áèð ãÿññàáäûð.
Âàõòû èëÿ ìàðàãëàíäûüûì ÿñèðëÿð, èíäè ìÿíÿ åéíè þë÷ö âÿ ãÿëèáäÿí
÷ûõìûø, ôðèñ àäëàíàí êèáðèò ãóòóëàðû êèìè áèð-áèðèíÿ îõøàð, àäè, ãóðó
ýþðöíöðëÿð. Ìÿí îíëàðûí éàëíûç ñàéûíû éàäûìäà ñàõëàéûðàì.
Àíúàã áèðèíè âÿ îíóíëà ÿëàãÿäàð áèð ìÿíçÿðÿíè óíóòìàìûøàì,
óíóòìàéàúàüàì.
Ìÿí áöòöí ìöùàðèáÿ áîéó ùå÷ âàõò áó ãÿäÿð èøëÿìÿìèøäèì. Áèç
ùÿð âàñèòÿäÿí, ùÿð äÿãèãÿäÿí èñòèôàäÿ åäèá ÿñèðëÿðè ëàçûìè éåðëÿðÿ
ýÿòèðäèê. ßñèð äÿ êè, ãóðòàðìûðäû. Ýþéäÿí éàüàí ãàðûí ñàéû âàðäû, þí
úÿáùÿäÿí áèçÿ òÿðÿô þòöðöëÿí ÿñèðëÿðèí ñàéû éîõ èäè. Èíäè ìÿí äöøìÿí
þëöñöíö ÿñèðäÿí ôàéäàëû ñàéûðäûì. “Ùå÷ îëìàñà, — äåéèðäèì, — áó
ëÿíÿòÿ ýÿëìèø îüëó áèçÿ áàøàüðûñû âåðìèð”.
87
 Øèääÿòëè éàíâàð øàõòàñû êÿñèá òþêöðäö. Åëÿ áöðöíìöøäöê êè, àíúàã
ýþçëÿðèìèç èøûëäàéûðäû. Òîíéàðûìëûã ìàøûíäà 11 íÿôÿð ÿñèð ýÿòèðèðäèê.
Éîë ãàðîâóëó, äåéÿñÿí òÿêÿð ñÿñèíäÿí áèçè òàíûìûøäû. Ìàøûíû äàéàí-
äûðäû. Éåíè âÿ òîïàë áèð àëìàí ñîëäàòûíû ìàøûíà ÷ûõàðòäû, ýåòìÿéèìèçÿ
èúàçÿ âåðäè. Òîïàë þçöíö ìàøûíûí êöíúöíÿ éûõäû. Ìÿí äèë áèëìÿñÿì
äÿ, äÿðùàë ñîðóøàðäûì êè: “Àé ùÿïÿíä, áèð ãû÷ëà Áåðëèíäÿí áóðà ýÿë-
ìèñÿí, áÿëêÿ ñÿíèí èêè ãû÷ûí îëàéäû, îíäà íåéëÿðäèí?” Àäÿòÿí ÿñèð
äöøÿíëÿð éåìÿê èñòÿéèð, ñîéóãäàí øèêàéÿòëÿíèð, éàëâàðûðëàð. Òîïàëäà
áóíó ýþðìÿäèì. Î, éàëûí îëñà äà, àéëàðäàí áÿðè ãûðõûëìàìûø öçöíäÿ âÿ
ñûõ ñàããàëûíäà áóç áàüëàíñà äà, ÿçàá ÷ÿêäèéèíè ùèññ åòäèðìèðäè. Ýöìàí
åäèðäèì êè, áó, ìþùêÿìëèêäÿí, éà ìÿüðóðëóãäàíäûð. Ñîíðà áèëäèì êè,
áóíëàðûí ùå÷ áèðè äåéèë, òîïàëûí èøëÿðèíäÿ àéðû ñèðð âàð.
Òîïàë êöðÿêëÿðèíè ìàøûíûí äèâàðûíà ñþéêÿìèø, áèð ãû÷û èëÿ ÷þìáÿëò-
ìÿ îòóðìóø, àéûã âÿ èðè ýþçëÿðèíè ìÿíèì öçöìÿ äèêìèøäè. Áåëÿ áàõûø-
ëàðû áèç òåç ñå÷èðèê âÿ ýþçäÿí ãîéìóðóã. Öðÿéèìÿ ýÿëäè êè: “Áÿëêÿ áó
ùÿðèô ìÿíè õàìëàìàã, ãàðàíëûãäà úóìóá, ÿëèìäÿí ñèëàùû ãàïìàã
èñòÿéèð. Áÿëêÿ î þçöíö ìàøûíäàí éåðÿ àòìàã íèééÿòèíäÿäèð”.
Áóíëàð èíàíìàëû çÿíëÿð äåéèë. Òÿê òóòóëìóø òîïàë áèð ñîëäàò íÿéÿ
öìèä åäèá ñèëàùà òàìàù ñàëà áèëÿð? Þçöíö ìàøûíäàí àòìàñû èñÿ þëöìö
ñàòûí àëìàãäûð. ßêñèíÿ, áÿëêÿ äÿ îíóí áåëÿ àéûã-ñàéûã äàéàíìàñû ñåâèíú-
äÿíäèð. Êîìàíäèðèíèí ÿëèíäÿí ãóðòàðûá, ãóðáàüà èëàí ÿëèíäÿí ãóðòàðàí
êèìè, ýþðÿñÿí ùà÷àí ãîëëàðûíû ãàëäûðûá, þçöíö áèçèì ñÿíýÿðÿ àòûá.
Îëìàäû, óçóí âÿ øàõòàëû éîëäà òîïàë ìÿíè ðàùàò áóðàõìàäû. Ùÿòòà
îíà ìöðàúèÿò åäèá àúäûüûíû, ïàïèðîñäàí êîðëóã ÷ÿêèá-÷ÿêìÿäèéèíè
ñîðóøäóì. Áàøû èëÿ ðÿää åòäè.
Ìàøûíûìûç àðòûã ýóðóëòó âÿ àòûøìà ñÿñëÿðèíäÿí óçàãäà, äåìÿê îëàð
êè, äÿðèí àðõàäà èäè. Ýåúÿíèí âÿ ãûøûí ëàï îüëàí âàõòû èäè. Ãàðû õûøûë-
äàäàðàã, þòÿí ìàøûíû âÿ àðàáèð þñêöðÿê ñÿñëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàñàã,
êàèíàò äîíìóø áóç ïàð÷àñûíà áÿíçÿéèðäè. Ãÿùðÿìàíëàðûìûçà àðõàëàíà-
ðàã, ñÿññèç éàòàí ñîâåò êÿíäëÿðè ñàíêè éåíèúÿ àçàä îëäóãëàðû ôàøèçì
çöëìöíöí àúûëàðûíû óíóòìàã ö÷öí äèíúÿëèðäèëÿð. Áó àüàúëûã ùÿéÿòëÿð
è÷èíäÿ, êèðÿìèòëè åâëÿðäÿ éàøàéàíëàðû õÿéàëûìà ýÿòèðèá, öðÿéèìäÿ
äåéèðäèì: “Äèíúÿëèí, äèíúÿëèí, àíàëàð, àòàëàð, áàëàëàð! Öñòöìöçÿ ýÿëÿí
éàüûëàðû òóòìóøóã, áóäóð, ìÿíèì ãàðøûìäà éàçûã-éàçûã äàéàíûáëàð.
Ñîâåò ãàíóíó èúàçÿ âåðñÿéäè, áó ýåúÿ, åëÿ ëàï áó ñààò ìÿí ùàìûìûçûí
àúûüûíû, êå÷èðäèéèíèç òÿùëöêÿëè ýöíëÿðèí, éóõóñóç ýåúÿëÿðèí, éàíàí
õàíèìàíëàðûí, ãàðÿòëÿðèí ùåéèôèíè, þëäöðöëÿí àòà âÿ îüóëëàðûí ùàìûñûíûí
88
ãàíûíû àëàðäûì...” Îíëàð — úÿáùÿéÿ õèäìÿò ö÷öí áöòöí ýöíö çÿùìÿò
÷ÿêèá òÿð òþêÿí ñîâåò êÿíäëèëÿðè ìÿíèì áó õèòàáûìû åøèòìÿñÿëÿð äÿ,
àðõàéûíäûðëàð. Îíëàð þç òàëåëÿðèíè Êîììóíèñò ïàðòèéàñûíà, Ñòàëèíÿ, Ãûçûë
Îðäóéà òàïøûðàíäàí áÿðè ôÿäàêàð ÷àëûøìàüà, àðõàéûí âÿ ãàéüûñûç äèí-
úÿëìÿéÿ àäÿò åòìèøäèëÿð. Åùòèìàë êè, îíëàð áó ñààò ìÿíèì ÿñèð àïàðàí
ìàøûíûìûí ñÿñèíè åøèäèð, öðÿêëÿðèíÿ àíúàã áó ýÿëèð: “ßñýÿðëÿðèìèçäèð,
íÿ ëàçûìñà åäèðëÿð”.
Òîïàë ðàùàòëàíìûðäû. Àéàüûíû ãàáàüûíà ãîéóá, ãóðäàëàíûðäû. Îíäàí
ñîðüó-ñóàë åäèð, îíà éàëâàðûð, éà úàíûíû àðàäàí ÷ûõàðäûüû ö÷öí òÿøÿê-
êöðìö åäèðäè? Áÿëêÿ äîí âóðìàüûíäàí ãîðõóðäó, øàõòà êÿñèê éåðÿ äàùà
áÿðê òÿñèð åäèð. Áó àäàì êÿñèê ãû÷ûíûí éåðèíè òóòìàëû, ñûçûëäàìàëû èäè.
Ñîéóãäàí ãîðóíàíëàð øèíåëëÿ àéàãëàðûíû þðòöð, ñàìàí è÷èíÿ ñîõóëóð-
äóëàð. Òîïàë èñÿ àéàüûíû ãàáàüûíà ãîéóá íÿ èñÿ ãóðäàëàíûðäû. Ìÿí ÿéèëèá
èøàðÿ èëÿ îíäàí ñîðóøäóì: “Íÿ îëóá àéàüûíà? Áÿëêÿ äþéÿíÿéèí-çàäûí
âàð? Òûñáàüà áàøûíû ãûíûíà ÷ÿêÿí êèìè òîïàë äÿðùàë ãû÷ûíû àëòûíà ÷ÿêèá
ýèçëÿòäè. Åëÿ ìàùèð îòóðäó êè, êÿíàðäàí áàõàí äåéÿð: “Éàçûüûí èêè ãû÷û
äà êÿñèëèá”. Áÿëêÿ ãîðõóäàí åëÿäè? Ìÿí îíóíëà àðòûã ìÿøüóë îëäó-
üóìó ãÿáàùÿò áèëèá, þçöìö äàíëàäûì: “Øèêÿñò àäàìäûð, — äåäèì, — íÿ
èøèí âàð!” — Öçöìö î áèðè éàíà ÷åâèðäèì, òîïàëû þç þùäÿñèíÿ áóðàõàí
êèìè äàéàíäûì. Éàðûì ñààò ÷ÿêìÿäè êè, éåíÿ òîïàëûí ãóðúóõäóüóíó
ñåçäèì. Ñèëàùà ñþéêÿíèá àëòäàí ôèêèð âåðèðäèì. Áó äÿôÿ òîïàëûí ãû÷û
ãàáàüà ÷ûõìàìûøäû. Ñàü ÿëè äàëà ýåòìèøäè, íÿ èñÿ ãóðäàëàíûð, ñàìàí
õûøûëòûñû è÷èíäÿ ùÿðäÿí àéàããàáûñûíûí àëòûíäàí öçöëÿí ìûõëàðûí ñÿñè
òÿêðàð îëóíäóãúà, ùÿðèô àðà âåðèá, ìÿíÿ âÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûíà áàõûíûðäû.
Àðòûã òîïàëûí íÿ èëÿ ìÿøüóë îëäóüó ìÿíÿ ìÿëóì èäè. Èøàðÿ èëÿ ãàðîâóë
éîëäàøûìû ÷àüûðäûì. Ùÿðÿ áèð éàíäàí òóòóá, òîïàëûí ãîëëàðûíû ñàðûäûã,
ñîíðà ÷ÿêìÿíè ÷ûõàðäûá éîõëàäûã. Ïàäîø àëòûíäàí áèð áöêöì êàüûç
÷ûõàðûá, ôÿíÿð èøûüûíäà áàõäûã. Àëìàí ùÿðôëÿðè èëÿ éàçûëìûøäû. Éîëäàøûì
àëìàíúà áèëñÿ äÿ, ùå÷ áèð øåé äåìÿäè. Éÿíè àõûðà ãÿäÿð îõóìàüà ìàúàë
äà îëìàäû. Êàüûç è÷èíäÿí áèð úöò ìèðâàðè ãàøëû ãûçûë ñûðüà ÷ûõäû. Éîë-
äàøûì êàüûçû áöêöá, ùàìûñûíû ìÿíÿ òàïøûðäû: “Áóíó, — äåäè, — óçàüà
àïàðìàã ëàçûì äåéèë, ñÿùðà õÿñòÿõàíàñûíà òÿùâèë âåðÿðñÿí...”
Äåéÿñÿí, òîïàë ìöàëèúÿ îëóíàñû èäè. Öðÿéèìäÿ äåäèì: “Áó ÿñèð
áèçÿ óúóç áàøà ýÿëìÿéÿúÿê, ãîðõ êè, ùÿêèìëÿðäÿí ãû÷ èääèà åëÿéÿ!”
Ñÿùÿð à÷ûëùàà÷ûëäà Ý. øÿùÿðèíäÿí îí èêè êèëîìåòð àðàëû, ñÿùðà õÿñòÿ-
õàíàñûíà ýåòìÿê ö÷öí áèç òîïàëëà äöøìÿëè îëäóã. Òîïàëû ãàáàüûìà
ãàòûá, àïàðûðàì. ßëáÿòòÿ êè, ïàäîøóí àðàñûíäàí éàëíûç êàüûçëàð ÷ûõñàéäû,
89
áó àäàìûí áþéöê õÿôèééÿ, éà êÿøôèééàò èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëäóüóíó
çÿíí åäÿðäèì. Ñûðüàëàðû ýþðÿí êèìè ùÿðèôèí “ôÿçèëÿòè” ìÿëóì îëäó.
Ýöíäÿ òóòäóüóìóç ãàðÿòêÿðèí áèðè äÿ áóäóð. Ñûðüàëàðû äà éà ãûçûíà, éà
àðâàäûíà, êèì áèëñèí, áÿëêÿ äÿ, áèð ãû÷û èëÿ òÿøðèô àïàðàúàüû Áåðëèí
ôàùèøÿõàíàëàðûíäà èëê ðàñò ýÿëäèéè ìöòðöáÿ âåðÿúÿê èäè. Áó ýöìàíäàí,
éà ùàíñû áèð äóéüóäàíñà äàðûõûðäûì. Ñÿíÿòèì ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýÿëäè. Òåç
ãàéûòìàã àðçóñó èëÿ éåéèíëÿäèì, òîïàëû äà òÿðïÿòäèì. Î, ãîëòóã àüàúû
èëÿ èðè àääûìëàð àòûð, íÿ áóçäàí, íÿ ãàðäàí ãîðõóðäó. Ñàíêè ìÿíèì ñöí-
ýöìäÿí ãóðòóëìàã ö÷öí áàúàðäûãúà éåéèí, áàúàðäûãúà àðàëû ýåäèðäè:
— Óðóñ!
Ìÿí áó ñÿñè åøèäÿíäÿ äþéöêäöì. ×àüûðàí êèìäèð, ùàðàäàí, êèìè
÷àüûðûð! Úûüûð êèìè äàð éîëäà ùå÷ êÿñ éîõ èäè.
— Óðóñ, ñÿíäÿí õàùèø åäèðÿì!
Äàùà äà òÿÿúúöáëÿíäèì. Òîïàë ðóñúà áèëèðìèø!
Ìÿí îíà ýåðè äþíìÿéÿ âÿ äàéàíìàüà èúàçÿ âåðìÿäèì. Òîïàë
éåðèøèíèí ñöðÿòèíè âÿ àùÿíýèíè äàéàíäûðìàäàí õàùèøèíè ìÿíÿ ñþéëÿ-
éèðäè. Ö÷ àääûì àðàëû àðõàäà ýåòñÿì äÿ, òîïàëûí ñþçëÿðèíè éàõøû åøèäèð-
äèì. Áó àíäà êÿíàðäàí áàõàí äåéÿðäè: “Òîïàë àðõàäàêûíà éîõ, éàíûíúà
ýåäÿí ýþðöíìÿç áèð àäàìà õèòàá åäèð”.
— Ðóñ, ñÿíäÿí õàùèø åäèðÿì êè, ìÿíè þçöí þëäöð!
— Ôàøèñò, áóíà ìÿí áîéóí îëóðàì, øòàáäà èøèíÿ áàõàðëàð. Î äöíéàëûã
îëñàí, õàùèøèíÿ ÿìÿë îëóíàð!
— Ñûðüàëàð ñÿíèí ùàëàëûí, ýÿë ñÿí ìÿíè þëäöð.
ßââÿë ýöëìÿéèì ýÿëäè, ñîíðà äà ùèðñèì òóòäó:
— Áåëÿ äàíûøñàí, — äåäèì, — àâòîìàòëà úàâàá àëàúàãñàí! Ìåéèòèíè
úûüûðäà ãîéàúàüàì!
Ìÿí ÷àõìàüû òÿðïÿäÿíäÿ òîïàë äèêñèíäè, ýåðè áàõûá éàëâàðäû:
— ßë ñàõëà, ãÿëÿò åëÿäèì!
Ìÿí òîïàëû äàùà äà éåéèí ýåòìÿéÿ, ñóñìàüà ìÿúáóð åòäèì.
Õÿñòÿõàíàéà ÷àòàíàúàí î, íÿ áèð êÿëìÿ äàíûøäû, íÿ þñêöðäö, íÿ äÿ
àñãûðäû.
ßñèðè ùÿéÿòäÿ, äàðâàçà àüçûíäà ñàõëàìûøäûì. Òÿùâèë ýþçëÿéèðäèì.
Áàøû ñàðûãëû áèð ãàäûíûí “Âàãíåð” äåéÿ ãûøãûðûá, ùÿéÿòÿ àòûëäûüûíû
ýþðäöì. Òîïàë áó ñÿñäÿí äèêñèíäè. Àëìàíúà íÿ èñÿ òÿëÿñèê áÿçè ñþçëÿð
äåäè âÿ ãàäûíû þçöíäÿí êÿíàð åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Íÿçàðÿò÷è ãàäûíû òóòóá,
è÷ÿðè àïàðäû. Ìÿí äÿ òîïàëû êÿíàðà ÷àüûðûá ñàõëàäûì. Áåø äÿãèãÿ
÷ÿêìÿäè êè, õÿñòÿõàíà ðÿèñè ÷ûõäû. Ìÿí ÿñèðè äÿ, îíóí àéàããàáûñûíûí
90
àëòûíäàí ÷ûõàí øåéëÿðè äÿ òÿùâèë âåðäèì. Áèëäèêëÿðèìè äàíûøäûì, ãàéûò-
ìàüà èúàçÿ èñòÿäèì. Ðÿèñ ìàíå îëäó:
— Äàéàíûí, — äåäè, — áó ìàòàùûíûç áèçÿ ëàçûì îëìàéàúàã. Ñàáàùà
ãÿäÿð ýþçëÿéèí, áÿëêÿ àïàðìàëû îëäóíóç.

***

Ìÿíÿ áèð ýåúÿ èñòèðàùÿò âåðèëìèøäè.

Äöíéàäà ÷îõ ëÿççÿòëè øåéëÿð âàð êè, àäàì îíëàðûí ãÿäðèíè àíúàã
ÿëäÿí ÷ûõàíäà áèëèð. ßñýÿðëèêäÿ, úÿáùÿ ùÿéàòûíäà éóõóäàí àëûíàí
ëÿççÿòè ùå÷ øåéäÿí àëìàã ìöìêöí äåéèë. Éóõó, ùÿñðÿòëÿ àäû ÷ÿêèëÿí
øåéëÿðäÿí áèðèäèð. Äîüðóäóð, òîïàëûí òàëåéè èëÿ, îíóíëà ýþðöøÿ ýÿëÿí
éàðàëû ãàäûí èëÿ, ðÿèñèí ãÿáóë åòìÿê èñòÿäèéè “ìàòàù” èëÿ ìàðàãëà-
íûðäûì. Áèëìÿê èñòÿéèðäèì êè, ýþðÿñÿí áó íÿ ÿùâàëàòäûð. Òóòäóüóìóç
àäàì íÿ÷èäèð? Àíúàã éóõó, èñòèðàùÿò áó ìàðàüûìà öñòöí ýÿëäè. Ãàðîâóë
îòàüûíäà áàøûìû ÿëåéùãàç ÷àíòàñûíûí öñòöíÿ ãîéäóüóìó áèëäèì, áèð äÿ
ñÿùÿð ãàðîâóë ðÿèñèíèí ñÿñèíÿ îéàíäûì. Õÿñòÿõàíà ñèéàñè èø÷èëÿðè òîïà-
ëûí õàñèééÿòíàìÿñèíè ìöÿééÿí åòìèøäèëÿð. Ñÿí äåìÿ, ùÿìèí áó òîïàëûí
àäû Âàãíåðäèð. Þçö Áåðëèíäÿ åñåñ äåéèëÿí æàíäàðì äÿñòÿëÿðèíäÿ “àäàì
äþéìÿê âÿçèôÿñèíäÿ” ÷àëûøàðìûø. Ñîíðà Ùèòëåð îíó Ñòàëèíãðàäà ýþíäÿð-
ìèøäèð êè, îðàäà äþéöëìÿëè àäàìëàð ÷îõäóð, àðâàäû — ùÿìèí áó áàøû
ñàðûãëû ãàäûí îíó äàâàéà éîëà ñàëàíäà ÷îõ òàïøûðûãëàð âåðìèøäè:
— Âàãíåð, — äåìèøäè, — êèìè äþéÿúÿêñÿí, ÷îõìó, àçìû äþéÿúÿêñÿí
ìÿíÿ äÿõëè éîõäóð. Èñòÿéèðñÿí ýöíäÿ éöç àäàì äþé, þëäöð. Áóíäàí
õàíûìûíà áèð øåé ÷ûõìûðñà, çÿùìÿòèí ùÿäÿðäèð. Éåääè èëäèð ñÿíèí åâèíäÿ
àðâàäàì, áó éåääè èëäÿ àçû áèð éåääè éöç àäàì äþéìöøñÿí, ÷îõóíóí
íÿôÿñèíè êÿñìèøñÿí, ìÿíÿ íÿ ìÿíôÿÿòè ÷ûõûá? Ñþç îëàíäà äà áÿùàíÿ
ýÿòèðèðñÿí êè: “Äóñòàãäûð, äóñòàãäàí íÿ ãîïàðäûì!” Äè áóéóð, áó äà
ÿñèð, áó äà óðóñ! Ýåäèðñÿí, ãóëëóüóí þç éåðèíäÿ, åâèíÿ, àðâàäûíà äà áèð
ýöí àüëà! Áàõ áó ìÿíèì öñò-áàøûì, áó äà áîéóí-áîüàçûì. Öçöéÿ,
ñûðüàéà, ñààòà ùÿñðÿòÿì. Äàùà áó ýöíäÿ äÿ ìÿíè áÿçÿìÿñÿí, áèçèìêè
ýåòäè! À÷ûüûíû äåéèðÿì, úÿáùÿäÿí ìÿíÿ ùÿäèééÿ ýþíäÿðìÿñÿí, ñÿíÿ
äóà åëÿìÿéÿúÿéÿì. Àëëàù ñÿíè ïàðòèçàí ýöëëÿñèíäÿí ãîðóìàéàúàã!
Âàãíåð àðâàäûíà âÿäÿ âåðìèøäè:
— Ìàðèéà! Ìÿíèì ÿëëÿøäèéèì, ÷àðïûøäûüûì ùàìûñû ñÿíèí ö÷öí
äåéèëìè? Þçöìÿ ãàëñà éåääè éöç íÿäèð, éåääè àäàì äþéöá ÷þðÿéèìè
÷ûõàðäàðàì. Ñÿíèí ýöçÿðàíûíû éàõøûëàøäûðìàã, òÿëÿáëÿðèíè þäÿìÿê ö÷öí
91
ìÿí áó ïåøÿíè òóòìóøàì. Äîüðóäóð, èíäèéÿúÿí êîðëóã îëóá, àììà äàùà
áóíäàí ñîíðà éîõ! Îäóð, ãîøóíóìóç áàñûá Àñèéàíûí ëàï ñÿðùÿäëÿðèíÿ
ýåäèá. Îðàëàðäà î ãÿäÿð éàüëû àäàìëàð âàð êè, Àëëàù úàíûìà äÿéìÿñÿ,
êþòÿê àëòûíäà ùàìûñûíûí äÿðèñèíè ñîéàúàüàì. Ñÿíèí áèð àéàüûí ïî÷òäà
îëàúàã! Ùÿôòÿäÿ áèð áàüëàìà àëàúàãñàí! Ïàð÷àñûíäàí, ãûçûëûíäàí,
ãóìàøûíäàí... Ðóñèéà äÿðéàäûð — éåìÿê, äàüûòìàãëà ãóðòàðàí äåéèë,
êåôèíè êþê åëÿ!
Áó ñþùáÿòëÿð Ìàðèéàíûí öðÿéèíÿ éàòìûøäû. ßðèíèí ñèíÿñèíÿ
éàñëàíìûø, ÿçèçëÿíìèøäè:
— Áèð úöò ãûçûë ñûðüà ýþíäÿðÿúÿêñÿíìè?
— Ìöòëÿã òàïàðàì.
— Èïÿê ïàð÷à äà èñòÿéèðÿì.
— Àðõàéûí îë! Ñòàëèíãðàä Þçáÿêèñòàíûí ãàïûñûäûð. Þçáÿêëÿðèí èïÿéèíè
ñÿí äÿ ýåéìÿéÿúÿêñÿí, áÿñ êèì ýåéÿúÿê!
— Ñààòñûç ãàéûòìà ùà!
— Ñààò íÿäèð, ãûçûë ãîëáàã äà îëàúàã!
— Èíàíûì ñÿíÿ?
— Åòèãàäûíû ìþùêÿì åëÿ!
— Âàãíåð, áÿëêÿ áóíëàðû àëàíàúàí ñÿíÿ ýöëëÿ äÿéäè.
— Ìàðèéà, ÿìèí îë, ìÿíÿ óðóñ ýöëëÿñè êàð åòìÿç! Ñÿí áàüëàìà ýþçëÿ!
— Ìÿí äÿ ñÿíÿ âàãîí-âàãîí ñàëàì, þïöø ýþíäÿðÿðÿì!
Äåéÿñÿí, áó éåðäÿ Âàãíåðèí éàäûíà âàúèá áèð øåé äöøäö: ãàéûäûá
Ìàðèéàñûíûí àëíûíäàí þïäö:
— ßçèçèì, — äåäè, — Ðóñèéà ÷îõ ñîéóã îëóð. Ñàëàìëà, þïöøëÿ ãûçûø-
ìàã îëìàç. Áàúàðñàí, ðàñò ýÿëñÿ, ÿëèíÿ êå÷ñÿ, ñÿí äÿ ìÿíÿ áèð úöò
óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ òÿäàðöê åëÿ.
— Þçöí îðàäàí òàïàðñàí!
— Äåéèðëÿð çàáèòëÿð ìàúàë âåðìèð. Àéàããàáûíû þçëÿðè ýþòöðöðëÿð.
Ìÿíèì ðöòáÿì áàëàúàäûð. Ãîðõóðàì âåðìÿéÿëÿð. Ñÿí ýþçäÿ-ãóëàãäà îë!
ßð-àðâàä þïöøöá-ýþðöøöá àéðûëìûøäûëàð.

***

Âàãíåð õàíûìûíà âÿôàëû ÷ûõìûøäû. Ñÿôÿðèíäÿí àé éàðûì ñîíðà Ìàðè-

éàéà áèð úöò èïÿê úîðàá ýþíäÿðìèø, öçð èñòÿìèøäè: “Ìàðèéà, áó ñèôòÿ-
ñèäèð, Êèñëîâîäñêäàí áèð ôÿùëÿíèí àéàüûíäàí ÷ûõàðìûøàì. ×ÿê àéàüûíà,
äàëûñûíû ýþçëÿ!”
92
 Áóíäàí ñîíðà Ìàðèéà òàìàì áèð àé ýþçëÿìèø, ÿðèíäÿí áèð õÿáÿð
àëìàìûøäû. Öíâàíûíà òÿúèëè òåëåãðàì âóðìóø, ñèôàðèøëÿðè ùàããûíäà ñîðóø-
ìóøäó. Âàãíåð úàâàá âåðèðäè êè: “Ñûðüà ùàçûðäûð, ýÿëÿí òàïûá, ýþíäÿðÿ
áèëìèðÿì!” Ìàðèéà áó øàä õÿáÿðè åøèäÿí êèìè êîìàíäèðäÿí èçèí àëûá,
ÿðèíè çèéàðÿòÿ ýÿëäè. Öðÿéèíäÿ äåäè: “Ùÿì çèéàðÿò, ùÿì òèúàðÿò! Êèøèíèí
ÿë-àéàã åëÿäèéè øåéëÿðè ýÿòèðÿðÿì. Ñîëäàòëàð ñÿëèãÿñèç îëóðëàð. Èíäè
Óðóñéÿò êÿíäëÿðèíäÿ éûüûøäûðìàëû ÷îõ åâ øåéè âàð. Áèð-èêè ÷àìàäàí
äîëäóðóá ýÿòèðñÿì, ãÿíèìÿòäèð”.
Áó èøòàùëà ñÿôÿðÿ ÷ûõàí õàíûì, Ñòàëèíãðàä éîëóíäà ôàúèÿ õÿáÿðèíè
åøèòäè. Âÿçèééÿò íåúÿ èäèñÿ, Ìàðèéà ýåäÿí âàãîíó ñòàíñèéàëàðûí áèðèíäÿ
à÷ûá ãîéäóëàð. Ãàòàðëàð àüçûíû ãÿðáÿ ÷åâèðìèøäè. Äöçö-äöíéàíû òóòàí
ãàðûí ñàéû âàð èäè, Ñòàëèíãðàä úÿáùÿñèíäÿí ãà÷àí çàáèòèí, ñîëäàòûí ñàéû
éîõ èäè. Ìàðèéà ÿðèíèí éîëäàøëàðûíû áèð ýöíäÿ ýþðäö êè, ýþðìÿñÿ èäè
îíäàí éàõøû èäè. Èíäè î, ñûðüàíû éàääàí ÷ûõàðìûøäû, áàøûíûí ùàéûíäà èäè.
Ùàìàí àõøàìêû øàõòà Ìàðèéàíûí ãóëàãëàðûíû èõòèñàð åäèá, ñûðüà
ãàéüûñûíäàí ãóðòàðäû. Àéàüûíû ãîðóéàí, ÿðè ö÷öí ýÿòèðäèéè áîüàçëû
÷ÿêìÿ îëäó. Ìàðèéàíûí ùÿð äÿãèãÿñè: “Íåéëÿéèì — íåúÿ åëÿéèì?” èëÿ
êå÷èðäè êè, Ñîâåò ãîøóíëàðû áèð ùÿìëÿ èëÿ ñòàíñèéàíû ÿùàòÿ åäèá,
ñîëäàòëàðû âÿ Ìàðèéàíû ÿñèð òóòäóëàð. Ìàðèéàíû ãóëàãëàðûíû ìöàëèúÿ ö÷öí
õÿñòÿõàíàéà àïàðìûøäûëàð.
Ìàðèéà Âàãíåðÿ ÷ÿêìÿ ýÿòèðìèøäèð. Ùàëáóêè Âàãíåð þçöíÿ ãû÷
àõòàðûð. Âàãíåð àðâàäûíà ñûðüà ýÿòèðìèøäèð; àðâàäû èñÿ ãóëàã ùàéûíäàäûð.
Ìÿí áóíëàðûí — áó ãàðÿò÷è ÿð-àðâàäûí ýþçëÿðèíäÿ éàíûá-ñþíÿí úàíàâàð
èøòàùûíà òàìàøà åëÿìÿê èñòÿéèðäèì.
1943

ÈÊÈ ÀÍÀÍÛÍ ÁÈÐ ÎÜËÓ

Î çàìàí áèçèì øÿùÿðäÿ èäàðÿëÿð éåðëÿðèíè òåç-òåç äÿéèøÿðäè. Óçóí

ìöääÿò áèð áèíàäà ãàëàí èäàðÿ àç îëóðäó. Áåëÿ èäàðÿëÿðäÿí áèðè äÿ ÷àé
êÿíàðûíäà, áàëàúà áàü è÷èíäÿêè óøàã áàü÷àñû èäè. Áó áàü÷à ìÿíèì éîëó-
ìóí öñòöíäÿ èäè. Ùÿð ñÿùÿð-àõøàì áóðàäàí þòÿðäèì. ßðèê âÿ ýèëàñ àüàú-
ëàðûíûí àëòûíäà îéíàøàí ãóøëàð êèìè áóäàãäàí-áóäàüà, ñÿêèäÿí-ñÿêèéÿ
ùîïïàíàí óøàãëàðà òàìàøà åòìÿêäÿí äîéìàçäûì. Óøàãëûãäà áàü÷àäà
éàøàìàäûüûìäàíìû, êå÷ÿí ýöíëÿðèí øèðèí õàòèðÿñèíäÿíìè, íÿäÿíñÿ áó-
ðàäàêûëàðà ãèáòÿ åäÿð, ñààòëàðëà òàõòà ìÿùÿúúÿðÿ ñþéêÿíèá áàõàðäûì.
93
 Áèð äÿôÿ åâÿ ãàéûäàíäà, áàü÷à ãàáàüûíäà èçäèùàì ýþðäöì. Ùà-
ìûäà áèð ùÿéÿúàí, òÿÿññöô ãàðûøûã ñåâèíú äóéóëóðäó. Àäàìëàð áàü÷àéà
áàõûðäûëàð. Áàü÷à ùÿéÿòè èñÿ èçäèùàìäàí ýþðöíìöðäö. Ùÿð êÿñäÿí ñî-
ðóøäóìñà, ìöÿééÿí úàâàá äåìÿäèëÿð. Ñÿñëÿð ýÿëèðäè:
— Ñó âåðèí!
— Àíàñûíûí áÿõòè öçäÿ èìèø.
— Äàéàí áèð ýþðÿê!
Ìÿí ãàïû àüçûíäàí ñÿêèéÿ ÷ûõûá, ùÿéÿòÿ áàõäûì. Èêè ãàäûí îòóð-
ìóøäó. Áèðè éàøëû, áàøûíà àü äÿñìàë þðòìöø õèäìÿò÷è èäè. Î áèðèñè, òèðìÿ
øàëëû, úàâàí âÿ éàðàøûãëû áèð ýÿëèí èäè. Äåéÿñÿí ùÿð èêèñè àüëàéûðäû. Òèð-
ìÿëè ýÿëèí ëàï úàâàí èäè. Ãóúàüûíäà óøàã îëìàñàéäû, îíà ùàìû îí ñÿêêèç
éàøëû ãûç äåéÿðäè. Ùàëáóêè, î, íå÷ÿ áàëà áþéöòìöø òÿúðöáÿëè ãàäûíëàð
êèìè óøàüû þïöá ÿçèçëÿéèð, áó ãîëóíäàí î ãîëóíà âåðèð, áèð òÿðÿôäÿí
îâóòìàã èñòÿéèð, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ þçö àüëàéûðäû. Áàüðûíà áàñûð, þïöð,
ùÿðäÿí áàøûíû ãàëäûðûá àäàìëàðà áàõûð, èïÿê äÿñìàëëà ýþçöíöí éàøûíû
ñèëèðäè. Î áèðèñè, àü äÿñìàë þðòìöø ãàäûí, óøàüû ýÿëèíèí ÿëèíäÿí àëìàã
èñòÿéèðäè, àëà áèëìèðäè.
È÷ÿðèäÿí ýÿëÿí ÷åøìÿêëè áèð êèøè ùÿð èêè ãàäûíûí ãîëóíäàí òóòóá
ãàëäûðäû. Îíëàð ïèëëÿêÿíëÿðäÿí ÷ûõûá îòàãëàðà ýèðÿíäÿí ñîíðà, àäàìëàð
äàüûëûøìàüà áàøëàäûëàð. Ìÿí òÿðáèéÿ÷èéÿ éàíàøûá ñîðóøäóì:
— Áàúû, î ãàäûíëàðà íÿ îëóá?
— Ùå÷ íÿ, — äåäè, — øöêöð àëëàùà êè, õàòà ñîâóøäó.
— Íÿ õàòà èäè?
Òÿðáèéÿ÷è ìÿíèì ìàðàüûìû ýþðöá éåð ýþñòÿðäè. Ìÿí ïèëëÿêÿí
àüçûíäàêû êöðñöäÿ îòóðäóì. Î íÿ ö÷öíñÿ àøàüû ùÿéÿòÿ äöøäö âÿ òåç
ãàéûòäû. Ñàíêè áàéàã äåäèêëÿðèíèí àðäûíû äàíûøûðäû:
— Øöêöð êè, õàòà ñîâóøäó. Î ýþðäöéöí òèðìÿëè ýÿëèí óøàüûí àíàñûäûð.
Íå÷ÿ ýöíäöð êÿíääÿ èìèø. Áó ýöí ãàéûäûá îüëóíó ýþðìÿê ö÷öí áàü-
÷àéà ýÿëÿíäÿ, óøàãëàð éóõàðû ìÿðòÿáÿäÿ íàùàð éåéèðëÿðìèø. Óøàã àíà-
ñûíûí “Èäðèñ”, — äåéÿ ñÿñèíè åøèòúÿê, ñåâèíúÿê åéâàíà ãà÷ûá, ìÿùÿúúÿðÿ
äûðìàøàíäà, òÿïÿñè öñòÿ éåðÿ ýÿëèá.
— Áèð øåé îëìàéûá êè? Ñàëàìàòäûðìû?
— Íåúÿ áèð øåé îëìàéûá? Î ùöíäöðëöêäÿ åéâàíäàí äàø ñÿêèëÿðÿ
äöøÿí íåúÿ ñàëàìàò ãàëàð? Óøàã éåðÿ äÿéñÿ èäè, î ñààò úàíû ÷ûõàúàãäû.
Õîøáÿõòëèê îëóá êè, Íàçèìÿ àðâàä ýþðöá...
— Ýþéäÿí éåðÿ ýÿëÿí óøàüû ýþðìÿéèí áèð ôàéäàñû âàðìû?
— Àðâàäûí èýèäëèéèíÿ áàõ äà! Ýþðöá äÿ, óøàüû þëöìäÿí ãóðòàðûá äà!
94
 — Êèìè äåäèíèç?
— Íàçèìÿ! Áóðàäà òÿðáèéÿ÷èäèð. Íàçèìÿ êÿíàðäàí áóíëàðà áàõûð-
ìûø, óøàüûí éûõûëäûüûíû ýþðÿíäÿ, àðâàä þçöíö èðÿëè àòûá, ýþéäÿ îíó òîï
êèìè òóòóá. Þçö éûõûëûáñà äà, óøàüà áèð øåé îëìàéûá.
— Äåìÿëè ñàëàìàòäûð?
— Áÿëè, ñàëàìàòäûð, îíà ùå÷ íÿ îëìàéûá.
— Áÿñ ýÿëèí íÿ ö÷öí àüëàéûðäû?
— Íåúÿ àüëàìàñûí? Óøàüûí äöøäöéöíö ýþðÿí êèìè þçöíäÿí ýåäèá.
Àüëàìàçìû? Ìÿíèì öðÿéèì ùÿëÿ éåðèíÿ ýÿëìÿéèá. Óøàã ñàëàìàò ãóð-
òàðàíäà, åëÿ áèë, äöíéà áèçèì îëäó. Àäàì èñòÿéèð éàõøûëûã îëñóí, öðÿê-
ëÿð õîø îëñóí!
“Íàçèìÿ!” Áó àä ìÿíÿ òàíûø èäè, àíúàã ìÿí òàíûäûüûì Íàçèìÿíèí
áóðàëàðäà îëàúàüûíû ýöìàí åòìÿçäèì. Òÿðáèéÿ÷è ñþçöíö ãóðòàðûáìûø
êèìè, ÿëëÿðèíè þíëöéöíöí úèáèíÿ ãîéäó âÿ è÷ÿðèéÿ áàõûá, éàâàøúà ìÿíÿ
èøàðÿ åëÿäè:
— Áóäóð, Íàçèìÿ þçö ýÿëèð.
Ìÿí äþíÿíäÿ ýþðäöì êè, îäóð, þçöäöð.
— Íàçèìÿ, ñèç ùàðà, áóðà ùàðà? — äåéÿ ñîðóøäóì.
Î ýöëöìñÿäè:
— Ìÿíèì ÿñèë éåðèìäèð, áóðàäà èøëÿäèéèì àç ãàëà áåø èë îëóð.
— Áó ýöí, — äåäèì, — ùàìû ñèçèí èýèäëèéèíèçäÿí äàíûøûð...
— Óøàüû áèð õîøáÿõò òÿñàäöô ñàõëàäû, ìÿí äÿ áèð ñÿáÿá îëäóì.
Íå÷ÿ èë ÿââÿë, áèç Îçàí êö÷ÿñèíäÿ éàøàéàíäà, ùÿìèí áó Íàçèìÿ
ãîíøóìóç èäè. Óúàáîé, öçö õàëëû, ãàðàéàüûç, ùÿìèøÿ éåéèí éåðèéÿí áèð
ãàäûí èäè. Áÿçÿí ãàïûìûçû áÿðê-áÿðê äþéÿð, ñàíêè âàúèá áèð èø ö÷öí òÿ-
ëÿñèê åâÿ ýèðèá, öçöíö àíàìà òóòàð, ìÿðùÿìÿò óìàí áèð ñÿñëÿ äåéÿðäè:
— Õåéðàíñà, äàðûõûðàì, äàðûõûðàì, àé áàúû!
Ìÿí òåç ïàòåôîíó ýþòöðÿð, éà òàðû ÿëèìÿ àëàðäûì. Àíàì ìÿíè äàí-
ëàðäû êè, ñÿí þç èøèíÿ ýåò!
Ñîíðàëàð áèëäèì êè, Íàçèìÿ àíúàã þç åâëÿðèíäÿ äàðûõûð, àíàì äà,
áàøãà ãîíøóëàð êèìè, óøàãëàðûíû îíóí ýþçöíäÿí éàéûíäûðûð.
Ãàäûíûí äÿðäè íÿ èäè?
Íàçèìÿ îí áåø èëäÿí àðòûã èäè êè ÿðÿ ýåòìèøäè. ßðè ñààòñàç ßëè àðâà-
äûíû ñåâèðäè; þçö áàøûàøàüû, äèíú âÿ ïóë ãàçàíàí áèð êèøè èäè. Äåìÿê îëàð
êè, èêè íÿôÿðäÿí èáàðÿò îëàí áó àèëÿíèí ùå÷ çàìàí âÿ ùå÷ íÿäÿí êîðëóüó
îëìàìûøäû. ßëè åâèíè çÿìàíÿéÿ ëàéèã ãóðòàðìàãäàí áàøãà, Íàçèìÿéÿ
äÿ ùÿð úöð ïàëòàð âÿ çèíÿò øåéëÿðè àëìûøäû. Ùÿð ãûø îíó êÿíäÿ, àòàñû
95
åâèíÿ ãîíàã ýþíäÿðÿð, ùÿð éàéû Øèìàëè Ãàôãàçà, ìÿäÿí ñóëàðûíà ìöà-
ëèúÿéÿ àïàðàðäû. Àíúàã áóíëàðûí ùå÷ áèðè Íàçèìÿéÿ òÿñÿëëè äåéèëäè.
×öíêè Íàçèìÿíèí þâëàäû éîõ èäè. Î, åâäÿ îòóðäóüó çàìàí äþøÿíìèø,
áÿçÿêëè îòàüûíû äÿðèí âÿ äàèìè áèð ñöêóò è÷èíÿ áàòìûø ýþðÿðäè âÿ áó
çàìàí áèëìÿçäè íÿ åòñèí. Þç ÿëè, þç ñÿëèãÿñè èëÿ äöçäöéö åâ øåéëÿðè —
÷àðïàéûäàí òóòìóø ñàíäûüà, õàë÷àëàðäàí òóòìóø ýöìöø ãàáëàðà ãÿäÿð,
ùÿð øåé äÿðèí ñöêóò è÷èíäÿ ñàùèáèíÿ áàõûá, ñàíêè ñîðóøóðäó:
— Áèçè êèìÿ òàïøûðûðñàí? Ùàíû ñÿíèí áàëàëàðûí? Èëëÿð þòäöêúÿ Íàçèìÿ
áó ùèññèí àüûðëûüûíû äàùà àðòûã äóéóðäó. Áÿäÿííöìà ýöçýö ãàáàüûíäà
äàéàíûá áàøûíû äàðàéàíäà, ñà÷ëàðûíäàêû àü òöêëÿðè ýþðÿíäÿ ñèíÿñèíäÿí
ñÿðèí âÿ äÿðèí áèð àù ãîïóðäó. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áóðà, áó áÿçÿíìèø âÿ
ùÿìèøÿ þç ñÿëèãÿñèíäÿ ãàëàí îòàã åâ äåéèë, ãîúàëìàã, þëöìö ýþçëÿìÿê
ö÷öí áèð òÿíùàëûã ýóøÿñèäèð. Åéâàíà ÷ûõàð, ÷è÷ÿéèíè òÿçÿúÿ òþêöá, ìåé-
âÿëÿðèíè áþéöòìÿêäÿ îëàí ÿðèê àüàúû ýþçöíÿ ñàòàøàðäû. Äàéàíûá ÿòðàôû
äèíëÿéÿíäÿ, ùàðàäàíñà ýöëÿí, éà îéíàéàí óøàãëàðûí ñÿñè óúàëàíäà,
Íàçèìÿ ñààòëàðëà äèíëÿìÿê èñòÿðäè. Ñÿñëÿð ñþíöá óçàãëàøàíäà Íàçèìÿ
òåç ùÿéÿòäÿí ÷ûõàð, øÿùÿð êö÷ÿñèíèí èçäèùàìûíà ñÿññèçúÿ ãàðûøàðäû.
Íàçèìÿíè óøàã áàü÷àñûíäà õèäìÿòÿ ìÿúáóð åäÿíäÿ äÿ àíúàã áó
åùòèéàú îëìóøäó. Î áóðàäà, óøàãëàð àðàñûíäà áèð òÿðáèéÿ÷è êèìè êå÷èð-
äèéè âàõòäà þçöíö àíà êèìè äóéóð âÿ õîøáÿõò ùèññ åäèðäè.
Ãîùóìëàðûìûçäàí áèðèíèí óøàüûíû éîõëàìàã ö÷öí áàü÷àéà ýåòìèø-
äèì. Íàçèìÿíè ýþðìÿäÿí ãàéûòìàã èñòÿäèì. Ìÿí îíó áàëàúà îòàãäà
àùûë áèð êèøè èëÿ îòóðóá ñþùáÿò åäÿí ýþðäöì. Áó îíóí ÿðè èäè. Ùÿð èêèñè
àéàüà ãàëõûá, ìÿíè ÷àüûðäû:
— Áóéóðóí!
Ãàäûí íÿ ãÿäÿð èñðàð åòäèñÿ, è÷ÿðè ýèðìÿäèì.
— Áóéóðóí, íÿ ãóëëóüóíóç âàð?
— Õîøáÿõò îëàñûíûç, ñèçäÿí õàùèøèì áóäóð êè, ýþçöíöç áó óøàüûí
öñòöíäÿ îëñóí, — äåéÿ äèë òþêäöì.
— Àðõàéûí îëóí, ìÿí îíà þç áàëàì êèìè áàõûðàì.
Íàçèìÿ “áàëà” ñþçöíö åëÿ øèðèí, åéíè çàìàíäà åëÿ áèð ùÿñðÿòëÿ äåäè
êè, þçö äÿ óòàíäû.
Ìÿí ðàçûëûã åëÿäèì.
— Ñèçèí ãàéüûêåøëèéèíèçè ýþðìöøÿì, — äåäèì. — Ñèç áàõàí óøàã àíà
ãöññÿñè ÷ÿêìÿç.
Íàçèìÿ áàøûíû àøàüû ñàëäû, öçö äàëàíà áàõäû. Ìÿí ýþðäöéöì ùàäè-
ñÿíè õàòûðëàòìàã èñòÿéèðäèì.
96
 — Åéâàíäàí éûõûëàí óøàüû õèëàñ åòäèéèíèç éàäûíûçäàäûðìû?
Íàçèìÿ ôÿðÿùëÿíäè, öçöíäÿ òÿáÿññöì îéíàäû, ýþçëÿðè ïàðûëäàäû.
— Îüóëëóüà ýþòöðìöøÿì, — äåäè. — Èäðèñè îüóëëóüà ýþòöðìöøÿì.
Ùÿð ùÿôòÿ óøàüû áèçÿ ýÿòèðèðëÿð.
— Íåúÿäèð? Ñèçÿ “àíà” äåéèá éîâóøóðìó?
Áó ñóàëäàí ãàäûíûí öçöíäÿêè òÿáÿññöì êöëÿêäÿí ñþíÿí áèð øàì
êèìè ñþíäö. Ñèìàñûíà êÿäÿðëè áèð ãàðàíëûã ÷þêäö, êèðïèêëÿðè óçóí ýþç-
ëÿðèíè éåðÿ äèêìèø ùàëäà, ñîéóã áèð àù ÷ÿêèá, “áÿëè!”äåäè âÿ ãàïûíû à÷ûá,
ÿðèíÿ áàõäû:
— Âàõòäûð ùà!
— Áó ñààò.
Êèøè áó ñþçö äåìÿìèøäè êè, òÿíÿôôöñöí áèòäèéèíè áèëäèðÿí çÿíý ñÿñè
áöòöí áèíàíû áàøûíà àëäû.
Ìÿí ñóàëûìäàí ïåøìàí îëäóì.
— Ùÿð áèðèìèç ñÿíÿ îüóëóã, — äåéÿ Íàçèìÿíèí êÿäÿðèíÿ úàâàá âåð-
ìÿê èñòÿäèì.
— ßëáÿòòÿ êè, — äåäè, — áþéöòäöêëÿðèìèí ùÿðÿñè ìÿíÿ áèð îüóë êèìè
ÿçèçäèð.
Çÿíý ñÿñèíÿ éåðëÿðèíäÿí ãàëõûá ùÿéÿòÿ òþêöëÿí, ÿë-ÿëÿ âåðèá îéíà-
éàí óøàãëàðû ýþðÿí êèìè Íàçèìÿíèí áöòöí ÿëÿìëÿðè äàüûëäû; öçö ýöëäö.
×îõëàðûíûí áåçäèéè âÿ óçàã ãà÷äûüû èíàäëû, øûëòàã÷û âÿ àüëàüàí óøàãëàðû
Íàçèìÿ ñàíêè ÿôñóíëà ÿëÿ àëûð, ñàêèò åäèð, éîëóíà ãîéóðäó. Òÿðáèéÿ÷è âÿ
õèäìÿò÷èëÿð ÷îõ óøàüûí àíàñûíäàí ãàáàã Íàçèìÿíè ÷àüûðûð, îíóíëà
äàíûøûðäûëàð. Åâèíäÿ âÿ êÿíàðäà áÿçÿí ÿñÿáè, ãàðàãàáàã, ãàðàäèíìÿç
ýþðöíÿí áó ãàäûíûí áóðàäà, áàü÷àäà êÿäÿðëÿíäèéèíè, éà ùèðñëÿíäèéèíè
ýþðÿí îëìàìûøäû. “Óøàã ñÿñè ìÿíèì öðÿéèìè à÷ûð”, — äåéÿðäè. Ìöõòÿ-
ëèô éàøëû, ìöõòÿëèô õàñèééÿòëè, ìöõòÿëèô òÿëÿáëè óøàãëàðûí áèð-áèðèíÿ ãàðû-
øàí ñÿñ-êöéö áàøãàëàðûíûí ãóëàüûíû ãûäûãëàäûüû ùàëäà, Íàçèìÿéÿ íÿøÿ
âåðÿðäè. Áÿçÿí î, ãàíàäûíû à÷ìûø úöúÿëè òîéóã êèìè ùÿéÿòèí îðòàñûíäà
äàéàíàð, ÿòÿêëÿðèíäÿ ñàëëàíàí áàëàëàðûíûí ñþçëÿðèíÿ, ãûøãûðòûëû ñþùáÿòëÿ-
ðèíÿ ñàêèòúÿ ãóëàã àñàðäû. Îíëàðûí íàçû èëÿ îéíàìàãäàí, îíëàðûí ãàðøû-
ñûíäà, éåðè ýÿëÿíäÿ, áèð óøàã êèìè êè÷èëìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿçäè. Î, óøàüûí
ñàêèò áàõìàñûíäàí, äèë à÷ûá äàíûøìàñûíäàí, ýöëöìñÿìÿñèíäÿí, îéíà-
ìàñûíäàí, ùÿòòà àüëàìàñûíäàí áþéöê áèð ùÿçç àëàðäû. Áèðèñèíè ðàçû ñàëûá
ñóñäóðäóãäàí ñîíðà, áàøãà øûëòàã÷ûéà éàõûíëàøàð, èíäè áàøãà áèð äèë,
áàøãà áèð öñóëëà îíóí êþíëöíö à÷ìàã èñòÿðäè.
97
 ***

Äöíÿí áèç äÿñòÿ èëÿ âàüçàëà, ÿñýÿðëÿðè ãàðøûëàìàüà ýåòìèøäèê.

Ùÿðÿ áèð ùÿäèééÿ ýþòöðìöøäö. Ìÿíèì äÿ ÿëèìäÿ áèð äÿñòÿ ýöë âàð èäè.
Áóíó êèìÿ òÿãäèì åäÿúÿéèìè áèëìèðäèì; ÷öíêè ýÿëÿíëÿðèí àðàñûíäà íÿ
ãîùóìóì, íÿ äÿ øÿõñè äîñòóì âàð èäè. Îíëàðûí ùàìûñûíà åéíè ùèññ âÿ
ìöíàñèáÿò áÿñëÿäèéèì ùàëäà, áèð äÿñòÿ ýöëö êèìÿ âåðÿ èäèì?
Äöøöíäöì êè, “ùàíñûíûí äþøöíäÿ ÷îõ íèøàí îëñà, îíà âåðÿúÿéÿì.
Ñîíðà äåäèì: “Éîõ! Ýþçëÿéÿúÿéÿì, ùàíñûíûí àäàìû îëìàñà, ùàíñûíà
ùÿäèééÿ äöøìÿñÿ, ýöëö îíà âåðÿúÿéÿì...” Áó äà õîøóìà ýÿëìÿäè.
ßââÿëúÿäÿí áåëÿ øåéè êÿñäèðìÿéèí ëöçóìñóç îëäóüóíó çÿíí åòäèì.
“Ýöëö ìÿíèì ÿëèìäÿí àëàí áèð çèðÿê òàïûëìàìûø îëìàç”, — äåäèì.
Çÿíý ÷àëûíäû, ùàìûìûç âàüçàë ñÿêèëÿðèíäÿí þòöá, éîëóí ãûðàüûíäà
äàéàíäûã. ×îõ ÷ÿêìÿäè, áàéðàì ìÿðàñèìèíè àíäûðàí áÿçÿêëè ãàòàð
ýÿëäè, àüûð âÿ ÿçÿìÿòëè íÿôÿñè èëÿ àëÿìÿ ñÿñ ñàëäû, ñèíÿ äîëóñó êþêñöíö
þòöðöá äàéàíäû. Ïÿíúÿðÿäÿí áîéëàíàíëàðû ñàëàìëàéàí ìóñèãè âÿ àëãûø
ñÿñëÿðè áèð-áèðèíÿ ãàðûøäû. Ùàìûìûç âàãîí ãàïûëàðûíà éþíÿëäèê. Ýÿëÿí-
ëÿð ÿñýÿðëÿðèí éåðÿ åíìÿñèíÿ ìàúàë âåðìèðäèëÿð: ãóúàãëàøàí êèì, þïö-
øÿí êèì, èêèãàò îëóá âàð ýöúö èëÿ áèð-áèðèíèí ÿëèíè ñûõàí êèì... Äÿðùàë
ÿñýÿðëÿðèí äþøö ýöë äÿñòÿëÿðè èëÿ äîëäó. Äþðäöíúö âàãîíóí ïÿíúÿðÿ-
ñèíäÿí áîéëàíûá ýÿëÿíëÿðÿ áàõàí áèð ÿñýÿð ìÿíèì ýþçöìÿ ñàòàøäû.
Ýöìàí åòäèì êè, î áóðàäà äöøìÿéÿúÿêäèð, ñàäÿúÿ òàìàøà åäèð.
Áèðäÿí îíóí: “Àíà!” — äåéÿ ñÿñëÿíäèéèíè âÿ ÿëè èëÿ àäàìëàð àðàñûíäà
êèìÿ èñÿ èøàðÿ åòäèéèíè ýþðäöì. ×ÿùðàéû ïàëòàðëû, áàøûà÷ûã áèð ãàäûí:
“Èäðèñ!” — äåéèá þçöíö èðÿëè àòäû. Àíà-áàëà áèð àíäà åëÿ ãóúàãëàøûá, áèð-
áèðèíÿ ñàðûëäûëàð êè, ùàìûíûí íÿçÿðè îíëàðà òÿðÿô ÷åâðèëäè. Óçóí àéðûëûã,
èíòèçàð âÿ òÿùëöêÿëÿðäÿí ñàëàìàò âÿ ãàëèá ÷ûõûá, áåëÿ áèð ýöíäÿ áèð-
áèðèíÿ ãîâóøàí àíà-áàëàéà áàõìàã ùàìûéà õîø èäè. Àäàìà åëÿ ýÿëèðäè
êè, áóíëàð, èíäèéÿúÿí àðàëàðûíäà ìàíåÿëÿð, ìÿñàôÿëÿð îëàí áó èñòÿêëèëÿð
àðòûã ùå÷ áèð âàõò áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàéàúàãëàð. Ìÿí ýöë äÿñòÿñèíè áó
îüëàíà, ùàìûäàí, ùÿð êÿñäÿí ãàáàã àíàñûíû àõòàðûá òàïàí îüóëà âåðìÿéè
êÿñäèðäèì. Äàùà èðÿëè éåðèäèì, îíëàðûí éàíûíäà ìöíòÿçèð äàéàíäûì,
àéðûëìàëàðûíû ýþçëÿäèì.
Ãàäûí îüëóíó þïöá, ñåâèíúèíäÿí àüëàéûðäû.
Íÿäÿíñÿ áó ýþðöø âÿ áó ýþç éàøû âàõòèëÿ óøàã áàü÷àñûíäà ýþðäö-
éöì ìÿíçÿðÿíè éàäûìà ñàëäû. Òèðìÿëè ýÿëèí áöòöí ñàäÿëèéè âÿ ýþçÿëëè-
éèëÿ ýÿëèá ýþçöìöí ãàáàüûíäà äàéàíäû.
98
 Ìÿí ýöëö Èäðèñÿ òÿãäèì åäÿíäÿ, ðàçûëûã åäèá ÿëèìè ñûõäû. Áèç èçäè-
ùàìëà âàüçàë ãàïûëàðûíà éàõûíëàøûá, éàâàø-éàâàø ïèëëÿêÿíëÿðäÿí åíäèê.
Ìàøûíà îòóðäóã. Èäðèñ àíàñûíäàí ñîðóøäó:
— Àòàì ùàíû?
— Ðàéîíäàäûð.
— Åâäÿ íÿ âàð, íÿ éîõ?
— Ñàëàìàòëûãäûð, ùàìû ñÿíè ýþçëÿéèð, ýÿëäèéèíäÿí ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè
éîõäóð.
Ñàíêè Èäðèñèí éàäûíà áèð øåé äöøäö:
— Íàçèìÿ íÿíÿäÿí ìÿíÿ áèð õÿáÿð!
— Ñàëàìàòäûð. Ùÿð ýöí ñîðóøóð.
— Éåíÿ áàü÷àäàìû îëóð? Îíó éóõóäà ýþðìöøÿì.
Ãàäûíûí ýþçöíÿ äèããÿòëÿ áàõàíäà, áàðìàüûìû äèøëÿäèì: “Îäóð,
þçöäöð”. Ìÿí áåëÿ áèð îüëàíûí Íàçèìÿéÿ, î ñîíñóç ãàäûíà íÿíÿ äåìÿ-
ñèíÿ ñåâèíäèì. Èéèðìè èë ÿââÿëêè èïÿê äÿñìàëëà ýþç éàøûíû ñèëÿí úàâàí
ýÿëèí, îäóð, òÿìêèíëè áèð ÿñýÿð àíàñûäûð. Îíóí ñà÷ëàðûíà äÿí äöøñÿ,
ýþçëÿðè áèð î ãÿäÿð äÿðèíëÿøñÿ, äîäàãëàðû ñîëñà äà, ýÿíúëèéèíäÿêè ìÿëà-
ùÿò èòìÿìèøäèð. Î çàìàí Íàçèìÿíèí ãàðøûñûíäà ìèííÿòäàðëûãëà ýþç
éàøëàðû òþêÿí àíà, èíäè àëèúÿíàáëûãëà îüëóíó èëê äÿôÿ îíà òÿãäèì åäèð.
Èäðèñèí áèð äÿôÿ íÿíÿ äåäèéè ñîíñóç ãàäûíû õîøáÿõò åòìÿê èñòÿéèð. Ìÿí
áóíëàðû õàòûðëàéûá, à÷ûã àíà öðÿéèíèí ãàïàëû àëÿìèíè äöøöíöðäöì.
— Íàçèìÿ ñèçèí íÿéèíèçäèð? — äåéÿ ñîðóøäóì.
Èäðèñ äåäè:
— Íÿíÿìäèð!
Àíàñû ÿëàâÿ åòäè:
— Óøàãëûãäà áóíà îüóë äåéèá.
— Éîõñà, åéâàíäàí þçöíö àòàí óøàã...
Ãàäûí ìÿíèì öçöìÿ áàõäû:
— Äåéÿñÿí Èäðèñè òàíûéûðñûíûç?
— Èäðèñè éîõ, Íàçèìÿ õàëàíû òàíûéûðàì.
Èäðèñ äåäè:
— Þçöìö äàíûøûá ñèçÿ? Äöç äåéèðñèíèç, åéâàíäàí þçöíö àòàí ìÿí
îëìóøàì.
Ìÿí ÿùâàëàòû äàíûøàíäà, Èäðèñ çàðàôàòà ñàëäû.
— Êþðïÿëèêäÿí, — äåäè, — ìÿí àíà éîëóíäà úàíûìäàí êå÷ÿí îëìó-
øàì. Ãÿäðèìè áèëÿí ýÿðÿê!
Áóíó äåéèá øîôåðÿ òàïøûðäûì:
99
 — Ãàðäàø îüëó, îíëàðû åâÿ ãîé, óøàã áàü÷àñûíà ñöð, Íàçèìÿ àíàíû
ýþòöðÿê.
Ìàøûí äàéàíàí êèìè úÿëä äöøäöì. Øîôåðëÿ áàü÷àéà ìóøòóëóã àïàð-
ìàüà ýåòäèì. Íàçèìÿ õàëàíûí ñà÷û àüàðìûø, ãÿääè áèð ãÿäÿð ÿéèëìèø,
ñÿñè äÿ áîéó êèìè àë÷àëìûøäû.
— Õàëà, — äåäèì, — ýÿë ÿéëÿø ìàøûíà, îüëóí Èäðèñ ñÿíè ÷àüûðûð.
Ãàäûí äèêñèíìèø êèìè, äöçÿëèá øàõ äóðäó.
— Äîüðóìó äåéèðñèíèç?
Øîôåð èñðàð åäÿíäÿ, èíàíäû.
— Íå÷ÿ èëäèð îíäàí õÿáÿð éîõ èäè.
— Èíäè þçö ýÿëèá.
Ãàäûí àç ãàëäû ãàíàäëàíûá ó÷ñóí.
Áèç Íàçèìÿíè Èäðèñýèëÿ ýÿòèðäèê. Áöòöí àèëÿ îíóí àéàüûíà ãàëõäû;
îíó éóõàðû áàøà êå÷èðòäèëÿð. Èäðèñ îíóíëà óçóí-óçàäû ãóúàãëàøäû.
Íàçèìÿ Èäðèñèí ÷èéèíëÿðèíäÿí òóòóá öçöíÿ áàõûð, ñàíêè âóðóøìàëàð-
äà êå÷èðòäèéè ìàúÿðàëàðû îíóí ýþçöíäÿ îõóìàã èñòÿéèðäè.
— Î àüûð ýöíëÿðäÿ ùå÷ éàäûíà äöøöðäöììö?
Èäðèñ äîüìà îüóë êèìè äàíûøûðäû:
— Áèð ýöí äÿ éàäûìäàí ÷ûõìàìûøñûíûç!
Íàçèìÿ ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá øöêöð åäèðäè.
— Ìÿíèì äÿ îüëóì âàð! Ìÿí äÿ ÿñýÿð áþéöòìöøÿì...
Áóíó äåéèá, Èäðèñè òÿêðàð ãóúàãëàéûðäû.

1945

ÁÀÄÀÌ ÀÜÀÚËÀÐÛ
ßäàëÿò! Éàøûäëàðûíëà ýÿëèí-ýÿëèí îéíàìàëû
âàõòûíäà ñÿíè ÷þëëÿðÿ ñàëàíëàðû, âÿòÿíèíè,
õàíèìàíûíû, øÿðÿôèíè òàïäàéàíëàðû òàíûéûð-
ñàíìû, ãûçûì?

Àüàðçàíûí åâèíäÿí òàïïàòàï ñÿñè ýÿëèðäè. Äöíÿíäÿí áÿðè åâèí îðòà-

ñûíäà, òÿíäèð áàøûíäà ñàëûíìûø òÿëèñèí öñòöíäÿ áàäàì äþéöðäöëÿð. Áó èë
áàäàìûí ìÿùñóë èëè èäè. Àüàúûí áèðèíäÿí 7-8 áàòìàíàúàí áàäàì äÿðèë-
100
ìèøäè. Åâäÿêèëÿð áàäàì ñûíäûðûð, è÷ ùàçûðëàéûðäûëàð. Äåéèðëÿð øÿùÿðäÿ è÷
éàõøû ïóëà ýåäèð, áàéðàìãàáàüûäûð. Àüàðçà áèð éöê è÷ àïàðàúàã, áèð
àçûíû òàõûëà äÿéèøÿúÿê, áèð àçûíû äà óøàãëàðà ÿéèí-áàø àëàúàã.
Àëòû éàøëû ßäàëÿò äÿ èø ýþðöð, êþìÿê åäèðäè. Àòàñûíûí ñûíäûðûá òþê-
äöéö áàäàì è÷èíè ãàáûãäàí òÿìèçëÿéèá íèì÷ÿéÿ éûüûðäû. Ùÿðäÿí, àòà-
ñûíäàí õÿëâÿò, áèðèíè àüçûíà àòûð âÿ áèðäÿí éåéÿ áèëìèðäè. Îüóðëóã øåéè
éåìÿê íÿ ÷ÿòèí îëóð! Áàäàì ßäàëÿòèí àüçûíäà áþéöéöðäö. Ñöôðÿäÿ
éûüûëàí àüëû-ñàðûëû, òÿìèç, ÿòèðëè áàäàì è÷èíÿ áàõûá ùÿñðÿò ÷ÿêèð, áóíëàðû
äîéóíúà éåéÿíëÿðèí êèì îëäóüóíó äöøöíöð âÿ àòàñûíà ñóàë âåðèðäè:
— Àòà, áóíëàðû ùàðà àïàðàúàãñàí?
— Áàçàðà, øÿùÿðÿ àïàðàúàüàì, ãûçûì.
— Êèìÿ ñàòûðñàí îðäà?
— Ìöøòÿðèéÿ.
— Ìöøòÿðè êèìäèð?
— Î äà áèð àäàìäûð äà, ãûçûì.
— Éàõøû àäàìäûðìû?
— Éàõøûñû äà âàð, ïèñè äÿ âàð!
— Éîõ, àòà, ïèñ àäàìà âåðìÿ, ùåéèôäèð, éàõøû àäàìà âåð!
Àüàðçàíû ìàðàã ýþòöðäö. “Óøàüûí éàøûíäàí áþéöê äàíûøìàüûíà
áàõûðñàíìû?” — äåéÿ äöøöíäö.
— Ãûçûì, — äåäè, — ìöôòÿ âåðìèðÿì êè, ïóëóíà ìèííÿò! Êèì ÷îõ
âåðñÿ, îíà ñàòûðàì.
ßäàëÿò åòèðàçûíäà äàâàì åäèðäè:
— Éîõ! Ïèñ àäàì ÷îõ ïóë âåðñÿ äÿ ñàòìà! Áàäàìû îíà âåðìÿ,
ùåéèôäèð! Ïèñ àäàìà ãèñìÿò îëìàñûí, àòà!
ßäàëÿòèí äåäèêëÿðè óøàã ñþçö îëñà äà, áèð ùÿãèãÿòäÿí õÿáÿð âåðèðäè.
Àüàðçà áàäàì è÷èíèí áàëàúàëàðûíäàí ö÷-äþðä äÿíÿ ýþòöðöá, ßäàëÿòèí
îâúóíà ãîéäó, ñîíðà ìöëàéèì, ìåùðèáàí áèð äèëëÿ òÿñÿëëè âåðäè:
— Ãûçûì, áèçÿ ïóë ëàçûìäûð. Àëëàù ãîéñà, ìÿùñóëóí àëûúûñû îëñà, áó
äÿôÿ ÿëèìÿ ïóë ýÿëñÿ, ÿðáàáûí áîðúóíó, õóìñó, çÿêàòû ÷ûõàíäàí ñîíðà,
òàõûëäàí àðòûã ãàëñà, ãÿäÿê àëàúàüàì. Áàúàðñàì ñÿíÿ äÿ áèð úöò òÿçÿ
áàøìàã àëàúàüàì, ãîòàçëû áàøìàã, ëàï îíóí þçöíäÿí àëàúàüàì êè,
áàéðàìäà ýåéÿñÿí!
Äàëàíäàí àéàã ñÿñè åøèäèëäè, äÿðùàë åâèí ãàïûñû çÿðáëÿ à÷ûëäû. Àüàðçà-
íûí ãîíøóñó ßëèúàí, ýöëëÿ äÿéìèø ãóø êèìè þçöíö è÷ÿðè àòäû:
— Àé ðÿùìÿòëèê îüëó, íÿ îòóðìóñàí, áàäàìëûüû êÿñäèëÿð! — äåéÿ
ùÿéÿúàíëà õÿáÿð âåðäè.
101
 Àüàðçà ñàü ÿëèíäÿ äàø, ñîë îâúóíäà áàäàì îëäóüó ùàëäà ÷þìáÿë-
äèéè éåðäÿí äèê ãàëõäû âÿ:
— Î íÿ ñþçäöð, ßëèúàí? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Ñÿíÿ äåéèðÿì áàäàìëûüû êÿñèðëÿð.
— Ñÿôåù-ñÿôåù äàíûøìà, åëÿ øåé îëìàç!
— Áó ñààò îðàäàí ýÿëèðÿì, êÿñèðëÿð.
Àüàðçà ãîíøóñóíóí öçöíäÿêè úèääèééÿòè, áàõûøëàðûíäàêû âàùèìÿíè
äóéóá, ÷àðûüûíû àéàüûíà ÷ÿêäè.
— Àõû êèì êÿñèð, íÿ äåéèá êÿñèð?
— ßìÿëÿ òþêöáëÿð, îäóð, êÿíäõóäàäàí ñîðóø!
— Êÿíäõóäàíûí íÿ ùàããû âàð, þç ÿëèìëÿ ÿêèá-áåúÿðäèéèì àüàúû
êÿñÿ, áÿéÿì ìÿí îíà áàü÷à ñàòìûøàì? Ýÿë îòóð!
— Àé ñàü îëìóø, îòóðàñû âàõòäûð? Ìÿí äÿ éîíúàëûüûí ùàéûíäàéàì.
Îíó äà ñöðÿúÿêëÿð. Ìöøàâèðèí éàíûíà ýåòìÿê èñòÿéèðÿì. Ýþðöì íÿ
÷àðÿ òàïàðàì.
ßëèúàí ãàïûäàí ÷ûõìàã èñòÿéÿíäÿ Àüàðçà êÿìÿðèíè áàüëàéûá, îíóí
äàëûíúà òÿëÿñäè. Èòÿ ðàñò ýÿëÿúÿéèíè äöøöíöá, ÿë àüàúû ýþòöðìÿê èñòÿäè,
áèð äÿ ôèêèðëÿøäè êè: “ßðáàáûí àäàìëàðû áóíó ýþðöá áèð àç äà ùèðñëÿ-
íÿðëÿð. Éàõøûñû áóäóð ÿëèéàëûí ýåò!”
Àüàðçà þçöíö áàäàìëûüà î çàìàí éåòèðäè êè, ìöøàâèðèí àäàìëàðû
äàø ùàñàðû ó÷óðóá ÷àéà òþêöðäöëÿð. Ùàñàð àüçûíäàí êÿñèëèá àòûëìûø
àüàúëàðû ýþðÿíäÿ åëÿ áèë Àüàðçàíûí ãîëóíó ãÿëÿì åëÿäèëÿð, ãû÷ëàðûíû
ïåéëÿäèëÿð. Âöúóäó îä òóòóá éàíäû, ãàí áàøûíà âóðäó. Áöòöí êþéøÿí
äÿéèðìàí äàøû êèìè îíóí áàøûíà äîëàíäû. Ùàâàõò ÷àéäàí ùîïïàíûá,
áèðèñèíèí éàõàñûíäàí éàïûøäûüûíû þçö äÿ áèëìÿäè.
— Íèéÿ äàüûäûðñàí, à áàéãóø? — äåéÿ ãûøãûðäû. — Áó äèâàðû ÷ÿêÿ-
íÿúÿí ìÿíèì êöðÿéèì ãàáàð îëóá, íèéÿ ñþêöðñÿí?
Àëíûíäàí òÿð äàìàí îðòàáîé ñîëäàò äàðòûíûá îíóí ÿëèíäÿí ÷ûõìàã
èñòÿéèð âÿ äèë-àüûç åëÿéèðäè:
— Áîøëà éàõàìû, áóéðóã ãóëóéàì! Ìÿíäÿí íÿ éàïûøìûñàí?
Àüàðçà îíó êÿíàðà èòÿëÿéèá ãûøãûðäû:
— ×ûõûí ìÿíèì áàü÷àìäàí!
Õàêè ïåíúÿê ýåéèíìèø áèð àìåðèêàí çàáèòè îíà éàíàøûá, ÿëèíè òàïàí-
÷àñûíûí äÿñòÿéèíÿ ãîéäó, åùìàë ñÿñëÿ, ëàêèí ùÿäÿëè ÿäà èëÿ äåäè:
— Áó êþéøÿíëÿðè ñèçèí àüàëàðûíûç áèçÿ ñàòûáëàð. “Ìàðøàë ïëàíû” öçðÿ
áèç áóðàéà êþìÿéÿ ýÿëìèøèê. Øèêàéÿòèíèçè ÿðáàáûíûçà åëÿéèí, èøÿ ìàíå
îëìàéûí!
102
 2

Ñîí çàìàíëàðäà ãîúà âÿ èçäèùàìëû øÿùÿðèí äàð, ãàðàíëûã âÿ äîëàøûã

êö÷ÿëÿðèíäÿ óúàáîé, óçóíãîë, öç-ýþçöíö òöê áàñìûø, ãàøãàáàãëû, ÿëè
àüàúëû, àéàüû ÷àðûãëû áèð êÿíäëèíèí ñÿêèäÿí-ñÿêèéÿ àääûìëàäûüûíû ýþðÿí-
ëÿð ÷îõ èäè. Êÿíàðäàí ýÿëäèéè, íàáÿëÿä àäàì îëäóüó, íÿ èø ö÷öí èñÿ
ãàïûëàð ýÿçìÿéÿ ìÿúáóð áèð ìöñàôèð îëäóüó èëê áàõûøäàí ìÿëóì èäè.
Ýöìàí ýÿëäèéèíÿ î, ÿë áîéäà áèð êàüûç ýþñòÿðèð, öíâàí ñîðóøóð, äÿðäèíè
äåìÿê èñòÿéèð, áàø ÿéèá éîëóíà äàâàì åäèðäè. Éîðóëñà, òàãÿòäÿí äöøñÿ
äÿ, éàüûøà, êöëÿéÿ, âàõò-áèâàõòà áàõìàäàí êö÷ÿëÿðè àääûìëàéûðäû.
Áó ìöñàôèðèí êèì îëäóüóíó îõóúóëàð éàõøû áèëèðëÿð. Êÿíääÿ öìèäè
öçöëÿí Àüàðçà áóíóíëà ö÷öíúö äÿôÿ èäè êè, øÿùÿð êö÷ÿëÿðèíäÿ ýÿçÿ-
ýÿçÿ áàäàìëûüûíûí ùàããûíû ìöäàôèÿ åäÿí àäàì àõòàðûðäû. Êÿíäëèëÿðè
Ìèðçÿìÿììÿäÿ áèð “òóòàðëû” ÿðèçÿ éàçäûðûá, ÿðáàáûí ùöçóðóíà àïàðäû.
Óúà ùàñàðëû áèð ùÿéÿòèí ãàïûñûíû åùòèéàòëà òàããûëäàòäû. Úàâàí áèð îüëàí
÷ûõûá îíóí öçöíÿ áàõäû. Àüàðçà ñàëàì âåðèá ñþçöíö äåäè:
— Áèçèì ÿðáàáûí åâè áóðàäûðìû? Êÿìÿðëè êÿíäèíäÿí ýÿëìèøÿì.
Àüàéà ÿðçèì âàð.
Úàâàí îüëàí ãàéûäûá ýåòäè, áèð àç êå÷ìÿìèø ãàïûíû à÷äûëàð. Àüàðçà:
“Áèñìèëëàù!” — äåéèá è÷ÿðè äàõèë îëäó. Ùîâóçäàí ñó ýÿòèðÿí áèð ãàðû îíà
èøàðÿ åëÿäè: “Àüà èáàäÿòäÿäèð, ýþçëÿ!”
Àüàðçà äàø ñÿêèíèí éàíûíäàêû ñöòóíà ñþéêÿíèá äàéàíäû. ßââÿë,
ÿòÿéèíèí àëòûíäà ýèçëÿòäèéè ùÿäèééÿíè éåðÿ ãîéìàã èñòÿäè. Ñîíðà äöøöíäö
êè: “Éîõ, àüàíûí þçö ýÿëÿíäÿ âåðÿðÿì”. Àüàðçà ùåéðÿò âÿ ùÿñðÿòëè
ýþçëÿðè èëÿ ÿðáàáûí èìàðÿòèíè ñåéð åòìÿìèøäè êè, åéâàíûí áàøûíäàêû
ãàïûäàí ÿëè òÿñáåùëè, áåëè ÿéðè, êîñà, àðûã áèð êèøèíèí ÷ûõäûüûíû, îíà òÿðÿô
ýÿëäèéèíè ýþðäö.
Àüàðçà, ÿðáàáû àõóíä ëèáàñûíäà, ÿëè òÿñáåùëè, àüçû äóàëû ýþðÿíäÿ
õåéëè ñåâèíäè: “Àëëàù àäàìûäûð, — äåäè, — ðÿùìè ýÿëÿúÿê”. Þçöíö
èòèðìèø ùàëäà áèð àääûì èðÿëèéÿ éåðèäè. Ëàéèãñèç ùÿäèééÿ ñàéûá ýÿòèðäèéè
èêè áå÷ÿíè áàüëû ãû÷ëàðûíäàí òóòóá, ñÿêèíèí êÿíàðûíà ãîéàíäàí ñîíðà
ÿòÿêëÿðèíè ñèëêÿëÿéèá äöçÿëäè. ßëëÿðèíè äþøöíÿ ãîéóá ñàëàì âåðäè, áàø
åíäèðäè... Ãîëòóüóíäàí ÷ûõàðäûüû ÿë áîéäà ÿðèçÿíè òÿãäèì åòäè, òÿêðàð
áàø ÿéäè. Àü àðàõ÷ûíëû, êîñàñàããàë, ãàäûí áàøìàãëû, úèíäàðà îõøàéàí
àäàì èñÿ ÿëèíäÿêè éöñöð òÿñáåùè ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç
Àüàðçàíûí ÿðèçÿñèíÿ áàõûðäû. Î ýàù êàüûçà, ýàù äà ãàðøûñûíäà èòàÿòêàð
âÿçèééÿòäÿ äóðàí êÿíäëèñèíÿ áàõûðäû. Àíúàã ùå÷ íÿ äåìèðäè. Î íÿ ö÷öí
103
äèíìèðäè? Àüçûíäàêû äóàíûìû áèòèðìÿê íèééÿòèíäÿ èäè? Úûíäûð è÷èíäÿ
áàòàí êÿíäëèñèíèí öñò-áàøûíàìû òàìàøà åäèðäè? Àüàðçàíûí ùàëûíàìû
àúûéûðäû, éà äà øèêàéÿò÷èíè äèããÿòëÿ åøèòìÿêìè èñòÿéèðäè? ßðáàáûí ñöêó-
òó Àüàðçàéà áèð ãÿäÿð äÿ úöðÿò âåðäè. Î, áàøûíà ýÿëÿíè — àìåðèêàëû
ìöøàâèðäÿí ýþðäöéö çöëìö äàíûøìàã èñòÿéèðäè êè, ÿðáàá êàüûçû ãàòëà-
éûá ñàùèáèíÿ ãàéòàðäû. Îíóí áàòûã ñÿñè åøèäèëäè:
— Êèøè, íÿéÿ ýÿëìèñÿí?
— Àüà, øèêàéÿòèì âàð!
— Êÿíääÿêèëÿðè, ìöáàøèðè ãîéóá áó ÿêèí-òèêèí âàõòûíäà áóðà íèéÿ
ýÿëìèñÿí?
— Àüà, ìÿíÿ çöëì åëÿéÿíèí áèðè äÿ ìöáàøèð þçöäöð.
— Íÿ îëóá, éåíÿ øèêàéÿò äÿôòÿðèíè à÷ìûñàí?
Àüàðçà þçöíö òàíûòìàã èñòÿäè:
— Àüà, êÿíä úàìààòû áèëèð, ìÿí þìðöìäÿ øèêàéÿòÿ ýÿëìÿìèøÿì.
Àììà èíäè ýþð íåúÿ ÿëàúûì êÿñèëèá êè, ñèçÿ áàøàüðûñû âåðèðÿì. Àüà,
ìÿíèì þç ÿëèìëÿ ÿêèá-áåúÿðäèéèì áàäàìëûüû êÿñèðëÿð. Ñèçÿ ïÿíàù
ýÿòèðìèøÿì!
Àüàðçà ÷îõ øåéëÿð äàíûøìàã èñòÿéèðäè. Ëàêèí àðàõ÷ûíëû êèøè îíóí
ñþçöíö êÿñäè:
— Êèøè, øöêöð åëÿìÿê ÿâÿçèíÿ øèêàéÿòÿ íèéÿ ýÿëèðñÿí?
Àüàðçàíû òÿÿúúöá ýþòöðäö. “Áó íÿäÿí éàíà äàíûøûð? Ìÿí íÿ ö÷öí
øöêöð åëÿìÿëèéÿì, íèéÿ åëÿìÿëèéÿì?”
Àüàðçàéà åëÿ ýÿëäè êè, ÿðèçÿ éàõøû éàçûëìàéûá. Àðàõ÷ûíëû êèøè îíóí
äåäèêëÿðèíäÿí äÿ áèð øåé åøèòìÿäè. Ýöìàí åòäè êè, áÿëêÿ êèøèíèí ýþçö
ïèñ ýþðöð, ãóëàüû àüûð åøèäèð, ãîúàëûãäàí îëà áèëÿð, áèð àç ãàéûìäàí
äàíûøìàã ëàçûìäûð.
Àüàðçà áèð àääûì äà èðÿëè éåðèéèá, ñþçëÿðèíè óúàäàí òÿêðàð åäÿíäÿ,
àðàõ÷ûíëû êèøè áèð àääûì ýåðè ÷ÿêèëäè âÿ ñÿñèíè óúàëòäû.
— À êèøè, ãûøãûðûüà ñàëìà, êàð àäàì éîõäóð áóðàäà! Äåéèðÿì,
áàäàìëûüû êÿñèðëÿðñÿ, ñÿíèí õåéðèíÿ êÿñèðëÿð.
Àüàðçà òÿÿúúöáäÿí ÷èéíèíè ÷ÿêäè, îíà òîõóíàí áèð øåéè ðÿää åäèð-
ìèø êèìè, ÿëëÿðèíè ãàáàüà òÿðÿô à÷äû:
— Àüà, ìÿíèì ÷þðÿê àüàúûìû êÿñèðëÿð, åâèì éûõûëûð. Åâè éûõûëàí
àäàì íèéÿ ýÿðÿê øöêöð åëÿñèí?
— Øöêöð åëÿ êè, ìöøàâèðëÿð ýÿëèá ñÿíè-ìÿíè ãîðóéóðëàð.
— Àüà, ìÿíè êèìäÿí, íÿäÿí ãîðóéóðëàð?
104
 — Íåúÿ íÿäÿí, êîììóíèñòëÿðäÿí! Áÿëè, áàøà äöøìÿëèñÿí êè,
àìåðèêàëûëàð áèçèì òîðïàãäà òÿééàðÿ ìåéäàíû òèêèðëÿð êè, ñàáàù
êîììóíèñòëÿð ñÿíèí áàøûíà áîìáà òþêìÿñèíëÿð.
— Àüà, ìÿí êîììóíèñòëÿðè äàâà âàõòû êÿíäèìèçäÿ ýþðìöøÿì.
Îíëàð êàñûá-êóñóáóí ÿëèíäÿí òóòàí àäàìëàðäûð. Ìÿí îíëàðäàí áèð ïèñëèê
ýþðìÿìèøÿì. Áîìáà-ôèëàí íÿ ñþùáÿòäèð!..
Àüàðçà áóíó äåäèéèíè ýþðäö. Àðàõ÷ûíëû êèøè èðÿëè éåðèäè, òÿñáåùè áèð
êÿíàðà àòûá, àüàúû Àüàðçàíûí ÿëèíäÿí àëìàã, îíóí áàøûíà ÷ûðïìàã
èñòÿäè. Àüàðçà ÿââÿë ÿðáàáûí íèééÿòèíè áàøà äöøìÿäè. Îíóí àüàúà ÿë
àòäûüûíû ýþðÿíäÿ, éàòûáìûø êèìè àéûëäû. ßðáàá àüçûíà ýÿëÿí ñþéöøö
äåéèá, íþêÿðëÿðèíè ÷àüûðäû.
— Ãîâóí áó ìöðòÿä îüëóíó! — äåéÿ áàüûðäû. — Èòèëñèí, ùàíñû úÿùÿí-
íÿìÿ ýåäèð-ýåòñèí! Ìÿíèì êÿíäèìäÿ îòóðìàñûí! Ýþð íÿ ãÿëÿò åëÿéèð!
Òÿáëèüàò àïàðìàüûíà áèð áàõ! Àéàüû ÷àðûãëûíûí áèðè! Àé ÷þðÿê òóòñóí
ñèçèí êèìè íàäöðöñòëÿðè!..
Àüàðçà þçöíö ãàïûäàí ÷þëÿ àòäû, áèðáàø îíó ÿðáàá éàíûíà ýþíäÿðÿí
ùÿìéåðëèñè Ìèðçÿìÿììÿäèí éàíûíà ýåòäè.
Ìèðçÿìÿììÿä äÿ Àüàðçàíû äàíëàäû.
— Àé áÿäáÿõò îüëó, — äåäè, — áó éàøà ÷àòìûñàí, ÿðáàáëà äàíûøìàüû
äà áàúàðìûðñàí. ßðáàá ñþç ýþòöðìÿç. Áèëìèðñÿí èêè éîëóã úöúÿ èëÿ àüà
éàíûíà ýåòìÿçëÿð? Ñÿí íÿ ùåñàá åëÿéèðñÿí! Ùàìû Ìèðçÿìÿììÿä
îëìàç êè, ñÿíÿ ìöôòÿ ÿðèçÿ éàçà.
Àüàðçà éåðëèñè èëÿ ðàçûëàøìàäû:
— Ìèðçÿìÿììÿä, àõû, äîñòóì, íÿ ö÷öí åëÿ äåéèðñÿí? ßðáàá ýÿðÿê
þçö ðàçû îëìóéà! Ìÿí þç ÿëèìèí ÿìÿéè èëÿ ÿêäèéèì àüàúëàðûí áàùàñûíû
èñòÿéèðÿì. Áó, ôèòðÿ, ñÿäÿãÿ çàä äåéèë. Ãàðäàø, ìöøàâèðäè, àìåðèêàíäû,
èíýèëèñäè, ùÿð êÿñäè, îíà éåð ëàçûìäûð, àéðû òîðïàãäàí ýþòöðñöí! Êþéøÿí
äîëóäóð. Ìÿíèì áàäàìëûüûì îëìàñà, áó òÿééàðÿ éåðÿ åíÿ áèëìÿç
áÿéÿì! Îíó ýþðöì ùå÷ ñàü åíìÿñèí! Ìàùàëäà ìåéäàí ãóðòàðìûøäû êè,
ìÿíèì áèð òèêÿ áàäàìëûüûìû êÿñèðëÿð?
Àüàðçà äîñòóíóí ìÿñëÿùÿòè èëÿ òÿêðàð êÿíäÿ ãàéûòäû. Äåéèðëÿð ìöøà-
âèðäÿí êàüûç ýÿòèðñÿí, î êàüûçû äþâëÿò áàíêûíà òÿãäèì åòñÿí, çèéàíûí áèð
ïàéûíû àëàðñàí.
Ìöøàâèð äîüðóäàí äà îíà áèð êàüûç âåðäè. Òÿñäèã åòäè êè, ôèëàí
ìàùàëäà, ôèëàí êÿíääÿ Àüàðçà Áàáà îüëóíóí îòóç áèð àüàúëûã áàäàì-
ëûüû, “Ìàðøàë ïëàíû” ÿñàñûíäà êÿñèëèá, ìöÿééÿí ìÿãñÿä ö÷öí äöçÿëäè.
105
 Àüàðçàíûí êÿíääÿ áó êàüûçû îõóòìàäûüû ñàâàäëû ãàëìàäû. Îðàäà éàçû-
ëàíëàðûí ùàìûñû àéäûí èäè. Ùÿð øåé îíà àéäûí èäè. Àíúàã “Ìàðøàë ïëàíû”,
“ìàðøàëëàøìà” äåéèëÿí ñþçäÿí áèð øåé áàøà äöøìöðäö. Êàüûçû îõóéàíëàðà
ìàúàë âåðìèð, áàðìàüûíû éàçûíûí ùÿìèí éåðèíÿ ãîéóá ñîðóøóðäó:
— Î íÿ ñþçäöð, ãàðäàø? “Ìàðøàëëàøìà” — éÿíè êèì áàðÿñèíäÿ éàçûð?
Ìÿíÿ òÿÿëëöãö âàð î ñþçöí, éà éîõ? Éÿíè î àäàì êèìäèð, ýþðöì
ìÿíèì àüàúëàðûìû êÿñÿí àäàìäûð, éà áóíà ÿìð âåðÿí, ïóë áóðàõàí
àäàìäûð? Î êèìäèð àõû?
Îõóìóøëàð ãÿçåòäÿí, ñèéàñÿòäÿí ñþùáÿò ñàëûá ÷îõ ñþç äåéèðäèëÿð.
Àíúàã Àüàðçà äàùà äà ùèðñëÿíèðäè:
— Ãàðäàø, ùÿð íÿ ïëàíû-ôèëàíû âàð àïàðñûí øàùëà, âÿçèðëÿ äàíûøñûí.
Ìÿíèì àüàúëàðûìà íÿ äÿõëè âàð àõû! Ïëàíà äöøöð, ãîé ìöëêÿäàðëàðûí
õàëâàð-õàëâàð éåðëÿðè äöøñöí. Ìÿíèì úàíàìàç áîéäà áàäàìëûüûìû
áèëìèðÿì êèì ïëàíà ñàëûð àõû!
Ìèðçÿìÿììÿä Àüàðçàíû áàøà ñàëûá äåéèðäè:
— Àé ðÿùìÿòëèê îüëó, áó “Ìàðøàë ïëàíû” î éàíäàí — Àìåðèêàäàí
ýÿëèð. Áèð áèçèì âÿòÿíÿ äåéèë, îäóð, òöðêÿ äÿ, éóíàíà äà, ÿðÿáÿ äÿ ýÿëèð.
Âåðýè-òþâúö êèìè áèð øåéäèð. ßââÿëëÿð Èðàíà âÿáà ýÿëÿðäè, òàóí, ÷ÿ-
éèðòêÿ ýÿëÿðäè. Èíäè äÿ “Ìàðøàëëàøìà” ýÿëèð, Àìåðèêà ñîëäàòû ýÿëèð,
÷öðöê ìàë, òûñáàüà éóìóðòàñû ýÿëèð. Äöíÿí áèð êÿíäëèíèí úèëîâóíäà áèð
àðûã àò âàð èäè, öôöðñÿéäèí éûõûëàðäû. Ñîðóøäóì êè: “Êÿíäëè ãàðäàø, àò
íèéÿ áó êþêÿ äöøöá?” Êÿíäëè ýöëöá äåäè: “Ìàðøàëëàøûá”. Áåëÿ éåêÿ áèð
êÿíäèí áàü-áàüàòûíû êÿñèá òþêöðëÿð; ñîðóøóðñàí: áó íÿ ùÿíýàìÿäèð?
Äåéèðëÿð: “Ìàðøàëëàøûðûã”. Øÿùÿð êö÷ÿëÿðèíäÿ äèëÿí÷è ÿëèíäÿí êå÷ìÿê
îëìóð. Äåéèðñÿí: úàíûì, áó íÿäèð? Äåéèðëÿð: ñÿñèíè ÷ûõàðìà, “ìàðøàë-
ëàøûðûã!” Êÿíäëèëÿð áèð-áèðèíè ëöò, ìþùòàú ýþðÿíäÿ äåéèðëÿð: “Ñÿí “ìàð-
øàëëàøûá” ãóðòàðìûñàí!” Ùå÷ áèð çÿëçÿëÿ, ñåë, ùå÷ áèð ñÿìóì éåëè
êÿíäëÿðè “ìàðøàëëàøìà” ãÿäÿð éàìàí ýöíÿ ãîéìàìûøäû...
Àüàðçà äîñòóíóí äåäèéèíäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðòäû:
— Éàõøû, ãàðäàø, íÿ âàúèá îëóá? Îëìàç êè, “ìàðøàëëàøìàéàã?” Èíäè
êè, “ìàðøàëëàøìà” áèçè áó êþêÿ ñàëûð, ýÿëèí “ìàðøàëëàøìàéàã”äà!
Ìèðçÿìÿììÿä ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö.
— Ñÿí, — äåäè, — äîüðóäàí äà ëàï àâàì èìèøñÿí. Ýþðöíöð, Êÿìÿðëè
äàüëàðûíûí àðàñûíäàí êÿíàðû ýþðìöðñÿí. Àé ðÿùìÿòëèê îüëó, þëöíö þç
êåôèíÿ ãîéñàí, øûëëàã àòûá êÿôÿíè éûðòàð. Ñÿíèí íÿ èõòèéàðûí âàð
“ìàðøàëëàøìàéàñàí?” Ñÿí “ìàðøàëëàøìàéàñàí”, áÿñ áó àìåðèêàí
çàáèòëÿðèíèí ãàçàíúû ùàðàäàí ýÿëñèí? Éåääè èãëèì, éåääè äÿðéà áàñà-
106
áàñà áóðàéà ÿáÿñ éåðÿ êå÷ìÿéèáëÿð àõû! Éàçûãñàí, ýåò, áÿëêÿ
ìöøàâèðäÿí áèð êàüûç àëà áèëäèí, áÿëêÿ éåðèí áàùàñûíäàí áèð àç âåðäèëÿð.
Éåíÿ ãÿíèìÿòäèð, ëÿíÿò ùå÷ÿ?
Ìöøàâèðèí êàüûçûíà øÿùÿðäÿ ýöëäöëÿð. Áó êàüûç, — äåäèëÿð, — ñÿíèí
áàü÷àí ùàããûíäà éîõëàìàäûð, àéðû áèð øåé äåéèë. Ùå÷ áèð èääèà ö÷öí
ñÿíÿ ÿñàñ âåðìèð.
— Ìÿí àéðû èääèà åëÿìèðÿì. Ùþêóìÿòëÿ ùþêóìÿòëèê åëÿìèðÿì.
Òîðïàã äèâàíà ëàçûì îëóá, áóéóðñóí ìÿíèì çèéàíûìû âåðñèí. Áó èø
ãàíóíäà âàð.
— Ãàíóíäà íÿ âàð?
— Ãàíóíäà âàð êè, êÿíäëèíèí ÿëèíäÿí àëûíàí ìàëûí, éà ìöëêöí
áàùàñû âåðèëÿ ýÿðÿê.
— Êÿíäëè âàð, êÿíäëè âàð.
Áàíê äÿôòÿðäàðû, äàçáàø, ÷åøìÿêëè êèøè Àüàðçàíû äàùà äà ùåéðÿòÿ
ñàëäû.
— Íåúÿ éÿíè, ìÿí íåúÿ êÿíäëèéÿì áÿéÿì? — äåéÿ ýþçëÿðè àëàúàëàíäû.
— Íåúÿ êÿíäëèñÿí, þçöí áèëèðñÿí, àììà èõòèéàðàòûí ÿðáàáäûð.
— ßðáàá ìÿíäÿí âåðýè àëûð, ìàëèéàò àëûð, áàü÷àìûí äà ñàùèáè äåéèë êè.
Äÿôòÿðäàð êàüûçû Àüàðçàéà òÿðÿô óçàäûá, è÷ÿðè ãàéûòäû.
— Ñÿíèí, — äåäè, — èøèí ìÿùêÿìÿëèêäèð. Ýåò îðàäà áàõñûíëàð, ýþð íÿ
äåéèðëÿð.
Ìÿùêÿìÿäÿ Àüàðçàíû áÿëêÿ èéèðìè äÿôÿ äèíäèðèá äàíûøäûðäûëàð.
Éàçûá ïîçäóëàð. Øàùèä, ñöáóò èñòÿäèëÿð. Ìöøàâèðèí èøòèðàêû îëìàäàí èøÿ
áàõìàäûëàð. ×îõ õàùèøäÿí, òÿëÿáäÿí ñîíðà ýöíöí áèðèíäÿ ìöøàâèðèí
âÿêèëè ýÿëèá ÷ûõäû, ìÿùêÿìÿíè èíàíäûðäû êè, Àüàðçàíûí áàü÷à éåðè
ÿââÿëäÿí ÿðáàáûí îëóá, êÿíäëèíèí èääèà ö÷öí ÿëèíäÿ íÿ êàüûçû, íÿ
ñöáóòó âàð. Îíà ýþðÿ äÿ áèð øàùû òÿëÿá åòìÿéÿ ùàããû éîõäóð!
Àüàðçàíû äàíûøìàüà ãîéìàäûëàð. Èääèàñûíû ðÿää åòäèëÿð. Âÿêèë
÷àëäûüû ãÿëÿáÿíèí èôòèõàðû èëÿ Àüàðçàíûí éàíûíäàí þòöá ýåòìÿê
èñòÿéÿíäÿ Àüàðçà îíó ñàõëàìàã èñòÿäè.
— Áóðà áàõûí, àüàéè âÿêèë! — äåéÿ ìöðàúèÿò åòäè.
Âÿêèë ãóëàã àñìàäû. Àüàðçà áÿðê àääûìëàéûá îíóí ÷èéíèíäÿí òóòäó,
ýåðèéÿ ÷ÿêäè:
— Ñÿííÿíÿì àõû!
Êÿíäëèíè ùèðñèíäÿí ãûçàðìûø ýþðÿí âÿêèë þçöíö èòèðäè. Àüàðçà äà
òöíä âÿ êåôëè íÿçÿðè èëÿ îíà áàõûá äöøöíäö: “Äåìÿëè, èøè-ýöúö ãàëäû,
åëÿìè? Äè, àë ýÿëäè!”
107
 Àüàðçà áóíó äåéèá, âÿêèëÿ åëÿ áèð ñèëëÿ ÷ÿêäè êè, ö÷ äÿôÿ ôûðëàíûá
ôÿðéàä ÷ÿêäè, éûõûëäû. Àüàðçà ÷ûõìàã èñòÿéÿíäÿ, êèìñÿ ãàïûíû áÿðê
èòÿëÿäè, ãàïû îíóí àëíûíà òîõóíóá éàðàëàäû. Àüàðçà àðàäàí ÷ûõäûñà äà,
îíó òÿãèá åäÿíëÿðè ýþðöá ãàáàãäàêû äþíýÿéÿ áóðóëäó. Ó÷óã áèð äèâàð-
äàí ùîïïàíûá êè÷èê ùÿéÿòÿ, îðàäàí èñÿ àüàúëû áèð éåðÿ êå÷äè. Áóðà
õÿñòÿõàíà èìèø. Àü õàëàòëû áèð ùÿêèì îíó ãàðøûëàéàíäà, Àüàðçà àëíûíûí
éàðàñûíû ýþñòÿðäè. Îíó ñàðüû îòàüûíà àïàðäûëàð. Àüàðçàíûí éàðàñû áàü-
ëàíûá ãóðòàðìûøäû êè, õÿñòÿõàíà ãàïûñûíäà èçäèùàì ýþðöíäö. Ìöäèð
ãàïûéà ÷ûõäû. Ãîðõó âÿ òÿÿúúöáëÿ ãàïûäàêûëàðà áàõäû. Ìöøàâèðèí àäàì-
ëàðû ìöäèðäÿí Àüàðçàíû òÿëÿá åäèðäèëÿð.
— Àüà, íÿ áóéóðóðñóíóç? — äåéÿ õÿñòÿõàíà ìöäèðè ñîðóøäó.
— Áóðàíûí ìöäèðè ëàçûìäûð! — äåéÿ ìöøàâèðèí àäàìëàðûíäàí áèðè
äîíãóëäàíäû.
— Áóéóðóí ýþðÿê!
— Äåìÿëè, ìöäèð ñèçñèíèç?
— Áåëÿ ýþðöíöð.
— Áóðàäà ýèçëÿíÿí äöøìÿíè èñòÿéèðèê.
— Àüà, áóðà ìöàëèúÿõàíàäûð! Ôÿðãè éîõäóð, ùÿð êÿñ îëóðñà îëñà,
âÿçèôÿìèç íàõîøëàðû ìöàëèúÿ åòìÿêäèð.
— Áóðàäà éàðàëû âàðìû?
— Éàðàëû äà âàð, øèêÿñò äÿ âàð, ãûçäûðìàëû äà...
— Áèç áóðàéà ãà÷ûá ýèçëÿíÿí...
Âÿêèë ñþçöíö áèòèðìÿìèøäè êè, Àüàðçà úàìààòû éàðûá, ùåéêÿë êèìè
îíóí ãàáàüûíäà äàéàíäû.
— Àüàéè âÿêèë, ïèñ îëìàçäû ñÿí ýåäèá þç éåðèíäÿ, Àìåðèêàäà âÿêèë
îëàéäûí. Áóðàäà íÿ Àìåðèêà òîðïàüû âàð, íÿ òÿáÿÿñè. Ñèçè áóðà ÷àüûðàí
äà éîõäóð. Áèëìÿê îëìóð äöíéàíûí î áàøûíäàí àòûëà-àòûëà ýÿëèá, áóðàäà
íÿ ñöëÿíèðñèíèç! Êÿíäëèíèí ãàíû ñèçÿ äÿ øèðèí ýÿëèá... åëÿìè?
Àüàðçà ùèðñëÿ èðÿëè ÷ûõäû. Ùèääÿòèíäÿí ýþçëÿðè áþéöìöø, ýèúýàù
äàìàðëàðû øèøìèøäè, ñèôÿòè ìèñ êèìè ãûçàðìûø ùàëäà äèøëÿðèíè ãûúàéàðàã,
éóìðóüóíó äöéÿðÿê, ñþçöíö áÿðêäÿí òÿêðàð åòäè:
— Øèðèí ýÿëèá, åëÿìè?
Àüàðçàíûí îäëó áàõûøëàðû ÿòðàôà èëäûðûì ñà÷ûðäû. Éóìðóüóíó ýþéÿ
ãàëäûðäû, âÿêèë áó ñààò áàøûíà åíÿúÿê çÿðáÿíèí äÿùøÿòèíäÿí öðêÿðÿê,
ýåðèëÿìÿê èñòÿäè. Ñÿíäÿëÿäè, þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè. Ãîëëàðûíû êÿíàðà
à÷ûá, äûðìàøäûüû óúà éåðäÿí äöøÿí òîéóã êèìè ëÿíýÿð âóðäó. Àðõàäàí
òóòìàñàéäûëàð, òèðëÿíÿúÿê èäè. Àüàðçà ùÿðèôèí ÷ÿêèëäèéèíè ýþðäöêäÿ,
108
ñàíêè çÿðáÿñèíè åíäèðìÿéÿ ùÿäÿô àõòàðûðäû. Éóìðóüó èëÿ ùàâàíû éàðäû,
ñèíÿñèíäÿ éàíàí íèôðÿò, ãÿçÿá àëîâó èëÿ äåäè:
— Çÿëèëÿð! ßãðÿáëÿð!
Àüàðçà èðÿëè úóìàíäà, âÿêèë äÿ, àäàìëàðû äà úÿëä ÷ÿêèëäè, èçäèùàì
ïàð÷àëàíûá ãîëó ÷èðìÿêëè, ñà÷û äàüûíûã êÿíäëèéÿ éîë âåðäè. Î, áèð íå÷ÿ
àääûì àòàíäàí ñîíðà äþíöá âÿêèëÿ áàõäû. Ñàíêè áàõûøû ñöíýö èäè âÿ
áóíóíëà äà þçöíÿ éîë à÷äû. Âÿêèëèí ÿòðàôûíäàêûëàð äàüûëûøäûëàð. Âÿêèë
éîëóí îðòàñûíäà ãàíãàë êîëó êèìè òÿíùà ýþðöíäö. Èçäèùàì Àüàðçàíû áèð
ãÿùðÿìàí êèìè ãóúàüûíà àëûá, ýþçäÿí èòÿíÿúÿí ìöøàéèÿò åòäè.

Äîüðóäóð, êÿíääÿ ßëèúàí, Àüàðçàíûí óøàüûíà, àòàñûíûí òàïøûðäûüû

áàëàúà ßäàëÿòÿ þç þâëàäû êèìè áàõûðäû: îíó ýþçäÿí ãîéìóðäó. Àíúàã
ßäàëÿòäÿí àðõàéûí îëà áèëìèðäè. ×öíêè ßäàëÿò ùÿð ýöí îüóðëàíûá êÿíä
öñòöíÿ, áàäàìëûüà ýåäèðäè, òÿçÿúÿ ïó÷óðëàéàí íÿùÿíý àüàúëàðûí äîü-
ðàíûá òþêöëäöéöíÿ, áàü÷à ùàñàðûíûí éåðèíäÿ áöíþâðÿëÿð ñàëûíäûüûíà
äèããÿò âÿ öðÿê àüðûñû èëÿ òàìàøà åäèðäè. Î, áàõûðäû, ìöøàâèðèí àäàìëà-
ðûíûí íÿ èø ýþðäöêëÿðèíÿ äèããÿò éåòèðèðäè êè, àòàñû ýÿëÿíäÿ äàíûøñûí.
Áàü÷àäà ßäàëÿòèí þç ÿëè èëÿ òîõóìóíó áàñäûðäûüû èêè éàøëû áèð áàäàì
àüàúû àäàì áîéó óúàëìûøäû. Ãûç áó àüàúû ùÿìèøÿ ÿëè èëÿ ñóâàðûð, äèáèíè
àëàãäàí, ýþâäÿñèíè ãàðûøãàäàí òÿìèçëÿéèðäè. Áàü÷àíûí ñþêöëöá äàüûëäû-
üûíû ýþðñÿ äÿ, ßäàëÿò î êþðïÿ àüàúà áàõìàãäà äàâàì åäèðäè. Î, áóðàéà
ýÿëÿíäÿ ÿçèç éîëäàøûíû — êèìñÿñèç ãàëìûø, ãîùóì-ÿãðÿáàñûíäàí óçàã
äöøìöø áèð éåòèìè ýþðÿí êèìè ãÿùÿðëÿíèðäè. Ñàíêè êþðïÿ àüàúûí éåíèúÿ
ïó÷óðëàéàí, ùÿéàò, ýöíÿø àðçóñó èëÿ áàø ãàëäûðàí çÿðèô, çöìðöä éàðïàã-
ëàðû ßäàëÿòèí ýÿëèøèíäÿí ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð, íÿ èñÿ äèë à÷ûá äåìÿê èñòÿéèðäè.
ßäàëÿò íÿ åòñèí? Áàäàìûí äèáèíÿ òîðïàã éûüñûí, ÿòðàôûíà ÷ÿïÿð ÷ÿêñèí?
Äàü êèìè äèâàðëàðû âóðóá äàüûäàí, òÿïÿëÿðè äöçÿ ÷åâèðÿí áó ñèëàùëû
ìöøàâèðÿëÿðèí, ýóðóëòóëó ìàøûíëàðûí ãàáàüûíäà ßäàëÿò íÿäèð êè, ÷ÿïÿð
äÿ ÷ÿêÿ! Ùå÷ éåðäÿ ßäàëÿò áóðàäàêû ãÿäÿð ýöúñöç, ÿëàúñûç îëìàìûøäû.
Ñàíêè áóíó êþðïÿ àüàú äà ùèññ åòìèøäè. ßäàëÿòÿ òÿðÿô ÿéèëÿðÿê éàëâàð-
ìàã, àüëàìàã, àðõàëàíìàãìû èñòÿéèðäè, éà ãûçà ìÿëóì îëìàéàí áèð ñèðð
äåìÿêìè èñòÿéèðäè? Áÿëêÿ äåéèðäè: “Áó ãàíñûçëàðäàí óçàã îë!” Î
äåìÿê èñòÿéèðäè êè: “Ìÿíè àïàð!” Ãûç îíó ùàðà àïàðà áèëÿðäè? ßäàëÿò
ÿëèíäÿ áàëàúà áåë êþðïÿ àüàúûí éàíûíà ýÿëèð, àü ÿëúÿêëè áèð çàáèò îíó
èñòåùçà èëÿ ãàðøûëàéûð, àüàúà èøàðÿ åäèðäè: “Ãûçûì, áó ñÿíèíäèðìè?”
109
ßäàëÿò úàâàá âåðìÿìèø, çàáèò áû÷àüû èëÿ àüàúû êÿñèá ßäàëÿòÿ òÿðÿô óçà-
äûðäû! Àüàú êÿñèëÿíäÿ ßäàëÿòäÿí îäëó ùû÷ãûðûã ÷ûõûðäû. Þçöíö äÿùøÿò
àëìûø, ýþçëÿðè áþéöìöø óøàã éåðèíäÿúÿ äîíóá ãàëûð âÿ áèëìèðäè êè, íÿ
åòñèí. ßëúÿêëè çàáèò “ñÿùâèíè” àíëàéûáìûø êèìè, àüàúû áþéðö öñòÿ òóòóð,
øÿðã àäÿòè èëÿ èêèÿëëè, ïåøêÿø òÿãäèì åäÿí êèìè áèð âÿçèééÿò àëûð âÿ:
— Áóéóðóí! — äåéèðäè.
ßäàëÿò úàíàâàðà òóø ýÿëìèø ãóçó êèìè íà÷àð íÿçÿðëÿðëÿ àøàüûäàí
éóõàðû çàáèòÿ áàõûðäû. Çàáèò áàäàì øèâèíè ÿëèíÿ àëûá, ãûçûí ÷ûëïàã áàë-
äûðëàðûíà äþéöð, ãûøãûðûðäû:
— Ùàéäû, ìåéìóí áàëàñû!
Óøàã àüëàéûá ãà÷àíäà ÿëúÿêëè çàáèò ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá äóðóð, òÿïèéèíè
éåðÿ âóðóá óøàüû ùÿäÿëÿéèð, áàõàíëàð ýöëöøöðäöëÿð.

ßäàëÿò ýþçëÿðèíäÿí àëìàç éàøëàð òþêÿðÿê, áàøûàøàüû äÿðÿéÿ ãà÷ûðäû.

Éåíèúÿ ýþéÿðÿí ÷ÿìÿíëÿðè, éîíúàëûãëàðû àéàãëàéàðàã, êîëëàðäàí,
ùàñàðëàðäàí, àðõëàðäàí þòÿðÿê, éàðàëû áèð ãóø êèìè ÷ûðïûíàðàã ãà÷ûðäû. Î,
áèðáàø øÿùÿðÿ éîë àëìûøäû, àòàñûíûí äàëûíúà ýåäèðäè. ßëèíäÿêè áàäàì
øèâèíè áÿðê-áÿðê òóòóá åùòèéàòëà àïàðûðäû. Àïàðûðäû êè, àòàñûíà ýþñòÿðñèí,
áþéöêëÿðÿ øèêàéÿò åòñèí.
Áó éåðëÿð — áàü÷àëàð, êþâøÿíëÿð êþðïÿ ãûçûí ùÿìèøÿ îéíàäûüû, ÷è÷ÿê
éûüäûüû, ñöíáöë äÿñòÿëÿäèéè, ãóø éóâàñû àõòàðäûüû, ãóçó îòàðäûüû, ÷ûðïû
òîïëàäûüû éåðëÿð èäè. Èíäè èñÿ ßäàëÿò ùå÷ íÿ äöøöíìöðäö. Úÿíóáà, óçàã-
äà àüàðàí ãàðëû äàüëàð àðõàñûíà, øÿùÿð éîëóíà äîüðó öç òóòàðàã ãà÷ûðäû.
Àíàñûíäàí ãàëìà êþùíÿ áàøìàãëàð ÷îõäàí àéàüûíäàí ÷ûõìûøäû. Ñîéóã-
äà ýàù ãûçàðàí, ýàù ýþéÿðÿí áàëàúà àéàãëàðû êåéèìèø êèìè, íÿ äàø, íÿ
òèêàí, íÿ ïàë÷ûã ùèññ åäèðäè. Ãûç ùÿðäÿí ùû÷ãûðûüûíû áîüàðàã: “Àòàúàí!”
— äåéÿ ôÿðéàä åäèð, ÿëèíäÿêè àüàúà áàõûðäû. Óøàüû áó êþêäÿ ýþðÿí êÿíä-
ëèëÿð ìöøàâèðèí ãîðõóñóíäàí îíà éàíàøìàñàëàð äà, àüàúëàð àðõàñûíäàí
ùàéëàéûð, óøàüû ñàõëàìàã èñòÿéèðäèëÿð. ßäàëÿò ãóëàã àñìûð, éîëóíà
äàâàì åäèðäè.
Áöòöí öìèäëÿðè ïó÷à ÷ûõìûø, ìöøàâèðèí, ìöáàøèðèí, ÿðáàáûí, ìÿù-
êÿìÿëÿðèí ãàïûñûíäàí íàöìèä îëàí, ÿë öçÿí Àüàðçà ùÿìèí áó àõøàì äà
ùÿìèí éîëëà êÿíäÿ ãàéûäûðäû. Î áóðàäàí ýåäÿíäÿ úèáèíäÿ ïóë, ÿëèíäÿ
ÿðèçÿ, öðÿéèíäÿ öìèä àïàðìûøäû. Ãàéûäàíäà èñÿ áóíëàðûí ùàìûñûíû èòèð-
ìèøäè. Àíúàã öðÿéèíäÿí äàø êèìè àñûëàí âÿ ýåò-ýåäÿ àüûðëàøàí áèð
èíòèãàì ùèññè ýÿòèðìèøäè.
110
 Ãÿðèáÿäèð, öðÿéèíè àüðûäàí áó ùèññ îíà íÿëÿð äåéèð, íÿëÿð þéðÿäèðäè?
Î, óçóí âÿ ãàéûì àääûìëàðû èëÿ êÿíäÿ äîüðó éàõûíëàøäûãúà ãÿëáè
òÿðïÿíèð âÿ òÿðïÿíäèêúÿ äÿ ñàíêè îíäàí ÷îõ ñèðëÿð ñîðóøóðäó: “Ñÿí
Êÿìÿðëèäÿ éåíÿìè ãàëàúàãñàí! Éåíÿäÿìè ìöøàâèðëÿ öç-öçÿ ýÿëÿ-
úÿêñÿí? Áàü÷à éåðèíäÿ äèêÿëÿí äàø áèíàëàð ñÿíÿ ýþç äàüû äåéèëìè?”
Ñîíðà þç-þçöíÿ ñóàë âåðèðäè: “ßëèìäÿí íÿ ýÿëÿð? Îäóð, ýþç ãàáàüûí-
äàäûð. Íå÷ÿëÿðè ùÿáñäÿ, ñöðýöíäÿ ÷öðöéöð. Áó ýÿëìÿ çàáèòëÿð ÿðáàáà
êþìÿéÿ ýÿëèáëÿð. Êÿíäëèíè ñîéóá-òàëàìàüà ýÿëèáëÿð”.
Àüàðçà ôèêèðëÿøèðäè êè, îëóá êå÷ÿíè éàääàí ÷ûõàðñûí, äàüëàðûí
äþøöíö áåë, êÿðêè èëÿ ãàðàëäûá áèð-èêè áàòìàí àðïà ñÿïìÿêëÿ ýöçÿðàí
êå÷èðñèí, éåýàíÿ áàëàñû ßäàëÿòè áþéöäöá áàøà ÷àòäûðñûí. Ýþðöðäö êè,
éîõ, î, ìöøàâèðèí çöëìöíö ùå÷ úöðÿ óíóäà áèëìÿéÿúÿê. Î ýþðöðäö êè,
úÿëëàä ÿëè èëÿ êÿñèëèá àòûëàí î èýèä áàäàì àüàúëàðû ãàëõûá áàø-áàøà
âåðèáëÿð, áèð ñèðð êèìè îíóí ãàðøûñûíäà äàéàíûá ñóàë åäèðëÿð, òÿêèäëÿ
ñîðóøóðëàð: “Áèçèì ýöíàùûìûç íÿ èäè? Áèçè áàùàðà ùÿñðÿò ãîéàíëàðäàí
ñîðüó-ñóàë îëàúàãìû?”
Àüàðçà öðÿéèíäÿ îíëàðà úàâàá âåðèðäè: “Éîõ, åé ìÿíèì áÿðÿêÿòëè
àüàúëàðûì, ñèçèí ãàòèëèíèçäÿí ñîðüó-ñóàë åäÿí îëìàäû. Ìÿí øÿùÿðäÿ ãàïû
ãàëìàäû äþéäöì, ìÿùêÿìÿ ãàëìàäû äÿéäèì, îõóì äàøà äÿéäè...”
Àüàðçà áó ñþçö ìèí áèð íèñýèë âÿ öðÿê àüðûñû èëÿ äåéèðäè. Áèðäÿí
áàøûíû ãàëäûðûá óúàäàí ÿëàâÿ åòäè: “Àíúàã ìÿíèì îõóì ãóðòàðìà-
ìûøäûð. Ìÿíèì áèð îõóì, áÿëêÿ äÿ àõûðûíúû îõóì ëàï ùÿäÿôÿ äÿé-
ìÿëèäèð. Øèêàéÿòäÿí ùàðàé éîõ èìèø. Ìÿí þç ýöúöìÿ ýöâÿíìÿëèéÿì!”
Îíóí áó ñþçëÿðèíè ãàáàãäà ýÿëÿí, òèòðÿéÿðÿê, ãîðõàðàã, êîëëàðà
ñûüûíàðàã ýÿëÿí ßäàëÿòè åøèäèðäè. Áèðäÿí:
— Àòàúàí! — äåéÿí ßäàëÿòèí ñÿñè åøèäèëäè.
Àüàðçà éóõó ýþðöðìöø êèìè äþéöêöá äàéàíäû, ÿòðàôûíû äèíëÿäè.
Àääûì ñÿñëÿðè éàõûíëàøûðäû. Óøàã ñÿñè òÿêðàð îëóíäó:
— Àòàúàí!
— Ãûçûì, ßäàëÿò!
— Àé àòà!
— Úàí, ãûçûì, ùàðàäàñàí?
— Àòà, ñÿíè àõòàðûðàì. Áàäàì àüàúûìû äà êÿñäèëÿð. Ìÿíè äþéäöëÿð,
àòà!
Óøàã ãàðàíëûãäà þçöíö àòàñûíûí ãóúàüûíà àòäû. Àüàðçà áàäàì øèâèíè
ãûçûíûí ÿëèíäÿí àëûá øÿôÿãäÿ îíà áàõäû, óøàüûí éàëûí àéàãëàðûíû ãîëòó-
üóíäà ñûõäû. Õÿúàëÿòäÿí áàøûíû àøàüû ñàëäû. Àõû î, ãûçûíà ñþç âåðìèøäè:
øÿùÿðäÿí áåëÿ ãàéûòìàéàúàã, ùÿäèééÿëÿðè èëÿ ßäàëÿòè ñåâèíäèðÿúÿêäè.
111
Íÿâàçèøëè áèð ñÿñëÿ ãûçûíà äåäèéè ñþçëÿð àòàíûí ãóëàüûíäà òÿêðàð ñÿñ-
ëÿíäè: “Ãûçûì, Àëëàù ãîéñà, ìÿùñóëóí àëûúûñû îëñà, áó äÿôÿ ÿëèìÿ ïóë
ýÿëñÿ, ÿðáàáûí áîðúóíó, õóìñó, çÿêàòû ÷ûõàíäàí ñîíðà, òàõûëäàí àðòûã
ãàëñà... ñÿíÿ áèð úöò òÿçÿ áàøìàã àëàúàüàì, ãîòàçëû áàøìàã. Ëàï îíóí
þçöíäÿí àëàúàüàì êè, áàéðàìäà ýåéÿñÿí!..”
Àüàðçà éîëäàí êÿíàðà ÷ÿêèëèá, áþéöê âÿ ñîéóã áèð äàø öñòöíäÿ
îòóðäó. ßäàëÿò ìöøàâèðèí àäàìëàðûíäàí ýþðäöêëÿðèíè àüëàéà-àüëàéà,
éàíûãëû äèëäÿ êÿñìÿ-êÿñìÿ äàíûøäû.
Ýþçö òÿìèç éàé ýþéëÿðèíèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ äèêèëäèéè ùàëäà Àüàðçà
ßäàëÿòèí ìÿñóì, ìÿçëóì ñÿñèíè áèð ôÿðéàä êèìè åøèäèðäè. Åøèäèð, àíúàã
úàâàá âåðìèðäè. Î áèëìèðäè óøàüûíà íÿ èëÿ âÿ íåúÿ òÿñÿëëè âåðñèí. Îíóí
ýþçö øèìàëäà ïàðëàéàí âÿ ýóð èøûüû èëÿ äèããÿòëÿðè ÷ÿêÿí ãûçûë óëäóçà
äèêèëìèøäè. Àòà øÿùàäÿò áàðìàüû èëÿ ýþñòÿðÿðÿê, ßäàëÿòÿ òÿñÿëëè âåðèðäè:
— Ýþðöðñÿí, ãûçûì! Áèç î óëäóçóí äàëûíúà ýåòìÿëèéèê, îíóí èøûüû âÿ
ýöúö áèçÿ äÿ íèúàò âåðÿúÿêäèð. Ãàëõ ýåäÿê!
Àòà-áàëà ÿë-ÿëÿ âåðèá ãàðàíëûã ÷þëëÿðäÿí ïàðëàã øèìàë óëäóçóíà
äîüðó éîë àëäûëàð.

1953

ÝßÐßÊ ÎËÀÐ

Åëÿ äöøöá êè, ãîíøóì èøäÿí ýÿëÿíäÿ ìÿí èøÿ ýåäèðÿì. Î, ýöíäöç-
ëÿð èøëÿéèð, ìÿí àõøàìëàð. Î, çàâîäëàðûí áèðèíäÿ ìöùÿíäèñ, ìÿí äÿ
ìÿêòÿáëÿðèí áèðèíäÿ ìöÿëëèìÿì. Äîüðóäóð, ãîíøóëóüóìóçóí îí áåø
èëäÿí àðòûã òàðèõè âàð, àíúàã Ìöðñÿëëÿ éàõûí ÿëàãÿìèç, ýåò-ýÿëèìèç
éîõäóð. Äåìÿê îëàð êè, áèçèì òàíûøëûã âÿ éà äîñòëóüóìóç ãîíøóëóãëà
áàøëàíûð âÿ ãîíøóëóãëà áèòèð.
Èëê äÿôÿ ìÿí îíó ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿë êö÷ÿìèçäÿêè îí áèð íþìðÿëè
åâÿ êþ÷ÿíäÿ ýþðöá òÿáðèê åòìèøÿì. Î äà ìÿíÿ éà ãàïûäà ðàñò ýÿëèð, ñà-
ëàìëàøûð, éà öìóìøÿùÿð éûüûíúàãëàðûíäà ýþðöøöá ÿùâàëëàøûðûã. Éàõûí
ìöíàñèáÿòèìèç îëìàäûüûíäàí áèçèì ÿùâàëëàøìàüûìûç äà äèëóúó âÿ ðÿñìè
îëóð. Ñþùáÿòèìèç, áèð-áèðè èëÿ î ãÿäÿð äÿ ìàðàãëàíìàéàí, àíúàã ãÿáóë
îëóíìóø íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíà ðèàéÿò ö÷öí åäèëÿí âÿ ãÿëèá øÿêëèíÿ äöø-
ìöø ìöõòÿñÿð âÿ ìöëàéèì ñóàë-úàâàáäàí èáàðÿò îëóð:
— Ñàëàì!
— ßëåéêÿññàëàì!
112
 — Íåúÿñèíèç?
— Ñàü îëóí, äóà÷û âàðûã. Ñèç íåúÿñèíèç?
— ×îõ ñàü îëóí!
— Àéðû íÿ âàð, íÿ éîõ.
— Ñàüëûüûíûç.
— Ùàâàëàð äà ïèñ äåéèë.
— Áÿëè õîø êå÷èð.
— Äàùà íÿ âàð, íÿ éîõ?
— Äàùà ñÿëàìÿòëèê, áó éàíà òÿëÿñèðÿì.
— Äè ùÿëÿëèê!
— Õîø ýåòäèíèç!
Äåéÿ áèëÿðÿì êè, áó ìöêàëèìÿ Ìöðñÿëëÿ ìÿíèì àðàìäà, éàëàí îë-
ìàñûí, ùÿð ýþðöøäÿ òÿêðàð îëóíóð. Áÿçÿí áèð-èêè êÿëìÿ î éàí-áó éàíà
îëñà äà, ìÿçìóí äÿéèøìèð.
Áÿñ íÿ ö÷öí áèç ñþùáÿòè äÿðèíëÿøäèðìèð, éà óçàòìûðûã. Áÿëêÿ áèçèì
áèð-áèðèìèçëÿ äàíûøìàüà ñþçöìöç éîõäóð.
Áåëÿ äåéèë, äàíûøìàüà ñþç âàð.
Áÿëêÿ èøÿ òÿëÿñèðèê, áóíäàí àðòûã äàéàíìàüà âàõòûìûç îëìóð.
Áåëÿ äÿ äåéèë. Öðÿéèí èñòÿéÿí àäàìëà äàíûøìàüà, ÿùâàëëàøìàüà
âàõò òàïûëàð. Àõøàì èøè äÿ êè, ëÿüâ îëóíóá.
Áÿëêÿ áèð-áèðèìèçè èñòÿìèðèê, éàõûíëûã åòìÿéÿ ìåéëèìèç éîõäóð.
Áóíó äà äåéÿ áèëìÿðÿì. ×öíêè Ìöðñÿë ìÿíèì ö÷öí ùÿì ãîíøó,
ùÿì äÿ éàõøû áèð ìöòÿõÿññèñäèð. Ìÿíèì òåõíèêà ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí ìö-
òÿõÿññèñëÿðèí èøèíÿ âÿ ñþùáÿòèíÿ ìåéëèì, ìàðàüûì ÷îõäóð. Îëà áèëÿð êè,
Ìöðñÿëèí ìÿíäÿí àúûüû ýÿëèð, õîøëàíìûð. Ùàããû äàíûøìàã ëàçûìäûð,
áóíó ìÿí ùèññ åòìÿìèøÿì, êèøèéÿ øÿð àòà áèëìÿðÿì.
Ñîðóøàúàãñûíûç êè, éàõøû, áÿñ ñèçèí àðàíûçà äàø äûüûðëàéàí êèìäèð.
Íèéÿ éàõûíëàøìûðñûíûç.
Áóíóí ñÿáÿáèíè, ÿñëèíÿ áàõñàí, þçöì äÿ éàõøû áèëìèðÿì. Àíúàã
ñîí çàìàíëàð Ìöðñÿëëÿ ìÿíèì àðàìûçäàêû áó ñÿðèíëèê áèðäÿí-áèðÿ ýþç-
ëÿíìÿäÿí ÷ÿêèëäè. Áóíà äà ñÿáÿá áèð ùàäèñÿ îëäó êè, áó ùåêàéÿäÿ îíó
ñèçÿ äàíûøìàã èñòÿéèðÿì.
Ìöðñÿë îðòà éàøëû, áîéäàí óúà, úàíäàí ñàüëàì, õîøñèôÿò, àüáÿíèç,
ãàëûíãàø áèð êèøèäèð. Ìÿí ãàïûäàí ÷ûõûá òðîëëåéáóñ àéàüûíà éþíÿëìÿê-
äÿ, Ìöðñÿë äÿ òðîëëåéáóñäàí äöøöá îí áèð íþìðÿëè åâèí äàø ïèëëÿêÿíëÿ-
ðèíÿ òÿðÿô ýÿëìÿêäÿ.
Îíó äà äåéèì êè, Ìöðñÿëèí ãàçàíúû éàõøûäûð. ×îõ éàõøûäûð. Áóíó
ìÿí íÿäÿí áèëèðÿì. ßëáÿòòÿ êè, îíóí èäàðÿñèíäÿí, âÿçèôÿñèíäÿí, ùÿì-
113
êàðëàð èòòèôàãû êèòàá÷àñûíäàí õÿáÿðèì éîõäóð. Îíäàí áèëèðÿì êè, Ìöðñÿë
èøäÿí åâÿ ãàéûäàíäà ÿëèäîëó ýÿëèð. Ýþçöìëÿ ýþðìöøÿì. Õöñóñÿí ùÿð
èë, ùþêóìÿò ãÿðàðèëÿ ìàëëàð óúóçëàøàíäàí ñîíðà, Ìöðñÿëèí áàçàðëûüû ÷îõ
îëóð. Î, ãîëòóüó äîëó, òÿð áàñìûø áèð ùàëäà þçöíö åâÿ ñàëûð. Ãàïûíû
àéàüû èëÿ à÷ûð. Ìöðñÿëèí àëäûüû ÿðçàã øåéëÿðè èëÿ èøèì éîõäóð. Ìÿíè ìà-
ðàãëàíäûðàí áó îëóá êè, Ìöðñÿë íÿ îëñà (áàùàëû, óúóçëó, áþéöê, õûðäà)
êö÷ÿ ãàïûñûíäà à÷ûá òþêöð, ñàíêè áàçàðëûüûíû ãîíóì-ãîíøóéà, éîëäàí
þòÿíëÿðÿ ýþñòÿðìÿê èñòÿéèð. Äåéÿñÿí êèøè áóíó øþùðÿò áèëèð, áóíäàí
çþâã àëûð. Ýþðöðñÿí ãàïûéà éåòèøÿí êèìè ÿëèíäÿêè èðè ãóòóíóí êÿíäèðèíè
ãûðäû, àüçûíû à÷äû, îðàäàí áèð ïàðûëäàéàí åëåêòðèê ÷àéíèêè, ñòîë ëàìïàñû,
éà óøàã êèíî úèùàçû, âåíòèëéàòîð ÷ûõàðòäû; ãóòóíó êàüûçëàðû èëÿ ãàïûäà
ãîéóá è÷ÿðè ýåòäè. Éà ýþðöðñÿí ÷ÿêìÿ, ïàïàã, öñò êþéíÿéè, éàçû úèùàçû,
ñòîë ñààòû... Áóíëàðûí äà êàüûçûíû à÷ûá òþêÿíäÿí ñîíðà è÷ÿðèéÿ àïàðäû.
Äîüðóñó, ãîíøóìóí áó õàñèééÿòè ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýÿëìèøäè. ×öíêè
áåëÿ áèð ùÿðÿêÿò, éÿíè àëäûüû øåéëÿðè úàìààò ãàáàüûíäà à÷ûá òþêìÿê,
ùàìûéà ýþñòÿðìÿê, ìÿíèì ôèêðèìúÿ, éàõøû äåéèë. Áóíà ýþðìÿìèøëèê
äåéÿðëÿð.
Äöíéàäà ÿëáÿòòÿ êè, åëÿ àäàìëàð äà âàð. Åëÿ àäàìëàð âàð êè, òÿçÿ
ïàëòîñóíó, êîñòéóìóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí øÿùÿðè êö÷ÿ-êö÷ÿ ýÿçèð, ãà-
ðàíëûãëàøàíà ãÿäÿð ýÿçèð. Éîðóëóá äèëäÿí äöøñÿ äÿ, ýÿçèð.
Íÿäÿíñÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áó õàñèééÿò Ìöðñÿëÿ éàðàøìûð, ùå÷
éàðàøìûð. Áèð àäàì ýÿëèá ãîíøóì ùàããûíäà áóíëàðû äàíûøñàéäû, ìÿí
èíàíìàçäûì âÿ î àäàìû áÿëêÿ äÿ áèð àç äàíëàðäûì.
Èíäè áóíëàðû ìÿí þç ýþçöìëÿ ýþðöðÿì. Ìöðñÿë è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ãàïûäà
ãîéóá ýåòäèéè, êÿíàðà àòäûüû úöðáÿúöð áè÷èìëè, ìàðêàëû ðÿíýëè ãóòóëàðû,
èðè ãàëûí êàüûçëàðû, áàüëàìà êÿíäèðëÿðèíè þç ýþçöìëÿ ýþðöðÿì, éåíÿ äÿ
ýþçöìÿ èíàíìàüûì ýÿëìèð. Îíà ýþðÿ èíàíìàüûì ýÿëìèð êè, áåëÿ áèð
“ýþðìÿìèøëèéè”, éà “øþùðÿòïÿðÿñòëèéè” Ìöðñÿëÿ éàðàøäûðà áèëìèðÿì.
Äåéèðëÿð, ñþç àäàìûí öðÿéèíè äÿëÿð. Ýöíöí áèðèíäÿ ãÿò åòäèì êè, áó
èøè ùþêìÿí ãîíøóìóí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðàúàüàì. Àúûüû äà ýÿëñÿ äåéÿúÿ-
éÿì. Ãîé áèëñèí êè, êÿíàðäàí áàõàíëàð äàíûøûðëàð, îíóí áó õàñèééÿòèíÿ
éàõøû äåìèðëÿð. Ãîé áèëñèí êè, áàçàðäàí áîë-áîë åâ ëÿâàçèìàòû, ñÿíàéå
ìàëëàðû àëàí ìèíëÿðëÿ àäàì âàð. Àììà ùå÷ êÿñ àëäûüûíû êö÷ÿäÿ à÷ûá
åëàí åòìèð. Áó, ìÿäÿíè àäàìà éàðàøàí õàñèééÿò äåéèë. Áó, àäàìû ùþð-
ìÿòäÿí ñàëàð.
Ñþç âàõòûíà ÷ÿêÿð. Àïðåëèí ÿââÿëëÿðè èäè. Ñààò áåø, éà àëòû îëàðäû.
Åâäÿí ÷ûõûá òðîëëåéáóñà òÿðÿô ýåäèðäèì. Ìöðñÿëèí éåíÿ, þç ãàéäàñûíäà
114
ãàïûäà áèð áàüëàìàíû, êóá øÿêëèíäÿ, éàðàøûãëû âÿ öñòö éàçûëû ãóòóíó à÷-
äûüûíû, è÷èíäÿí ÷ûõàðòäûüû óçóí áöëëóð âàçàëàðûí êàüûçûíû ñîéóá òþêäö-
éöíö ýþðäöì. Î, èøàðÿ èëÿ ìÿíÿ ñàëàì âåðäè. Âàçàëàðû ãóúàüûíà àëûá
è÷ÿðè ýåäÿíäÿ ìÿí îíó ùàãëàäûì.
— Ìöáàðÿêäèð, áöëëóð àëìûøñûíûç! — äåäèì.
— Áÿëè, ýöëäàíëàðäàí õîøóì ýÿëèð.
Ìöðñÿë ìÿíèì þòÿúÿéèìè ýöìàí åäèðäè. Ìÿí èñÿ ñÿñèìèí àùÿíýèíè
áèð ãÿäÿð äÿéèøäèì:
— Ãîíøó, ñèçÿ áèð ñþç äåéÿúÿéÿì, ýÿðÿê àúûüûíûç òóòìàñûí. Éà ÿðê
áèëèí, éà äÿ þçöíöòÿíãèä ñàéûí. ×îõäàí öðÿéèìäÿ ýÿçÿí áèð ñþçö ñèçÿ
äåìÿéè ãÿò åòìèøÿì.
Ìöðñÿë ýþçëÿìÿäèéè áèð ñþùáÿòÿ ìöíòÿçèð, ùÿì äÿ õåéëè ìàðàã åò-
äèéèíè ýèçëÿäÿ áèëìÿéÿí áèð òþâðëÿ äàéàíäû. Ñîíðà ãîëóìäàí òóòóá è÷ÿðè
÷àüûðäû:
— Áóéóðóí, áóéóðóí! Àúûüûì òóòìàç. Éàõøû ìÿñëÿùÿòèíèçè åøèò-
ìÿéÿ ùàçûðàì. Èëëàù äà êè, ñèç êèìè áèð ìöÿëëèì éîëäàøäàí îëà.
— Ãîíøó, ýþðöðÿì ñèç äîüðóäàí äà ÿñèë ãàéüûêåø, àèëÿúàíëû áèð éîë-
äàøñûíûç. Ìÿí ùÿð äÿôÿ ñèçè ãîëòóüó äîëó ýþðÿíäÿ ñåâèíèðÿì. Ñåâèíèðÿì
êè, áèçèì éàõøû çèéàëûëàðûìûç áöòöí ñåâèíú âÿ øÿíëèêëÿðèíè, áàéðàìëàðûíû
ìÿùç àèëÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ êå÷èðèðëÿð. Àììà áèð øåé ìÿíÿ ãàðàíëûãäûð êè,
îíó ñèçèíëÿ, åëÿ-áåëÿ ñóàë øÿêëèíäÿ ìÿñëÿùÿòëÿøìÿê ïèñ îëìàç.
Ìÿíèì ñþçöì, äåéÿñÿí Ìöðñÿëäÿ ìàðàã îéàòìûøäûð. Î, ìöíòÿçèð
ýþçëÿðèíè äèããÿòëÿ ìÿíÿ çèëëÿìèøäè. Ìÿòëÿáè ùàðà ýÿòèðÿúÿéèìè àðàìñûç
ýþçëÿéèðäè. Ìÿí òÿíãèäèìÿ ñóàë ðÿíýè âåðäèì:
— Áó êè ñèç àëäûüûíûç øåéëÿðè ãàïûäà ùÿð äÿôÿ à÷ûá òþêöð, ãóòóäàí,
ãÿçåòäÿí ÷ûõàðûðñûíûç ùà, äîüðóñó, áóíóí ìÿíàñû ìÿíÿ áèð ãÿäÿð àéäûí
äåéèë àõû. Øöêöð, ñèçèí ýþçÿë åâèíèç, îòàãëàðûíûç, àèëÿíèç. Íÿ îëàð êè, àë-
äûãëàðûíûçû à÷ìàìûø åâÿ ýÿòèðÿñèíèç. Åâäÿêèëÿðèí þçö äÿ áèð àç ìàðàã-
ëàíàð, ñîíðà ìöáàðÿê äåéÿðëÿð. Ìÿí ýþðöðÿì êè, ñèç áàçàðëûüû, øöáùÿëè
ñîâãàò êèìè, ëàï ãàïû àüçûíäà à÷ûðñûíûç, ùàìûíûí ýþçö ãàáàüûíäà! Óøàã-
ëàð áóðàäàí ùÿìèøÿ ãóòó äàøûéûðëàð. Áèð äÿôÿ àíàíûçûí îíëàðà àúûãëàíäû-
üûíû äà åøèòìèøÿì...
Ìÿí èëëÿðäÿí áÿðè öðÿéèìäÿ áèð àüðû êèìè éàòûá ãàëàí âÿ ãàëäûãúà
àüûðëàøàí áó ñþçëÿðè äåäèêúÿ, áèð éöíýöëëöê, ðàùàòëûã äóéóðäóì. Ìÿíÿ
åëÿ ýÿëèðäè êè, ùà÷àíäàí áÿðè çåùíèìÿ éöêëÿíÿí áó àüûðëûãäàí èíäèúÿ
ãóðòàðìûøàì. Ãÿääèìè äöçÿëäèá ÿòðàôûìà áèð áàõäûì. Ìöðñÿëëÿ äàùà
ìöôÿññÿë äàíûøà áèëÿðäèì. Àíúàã áóíà åùòèéàú ýþðìÿäèì. ×öíêè ìÿíèì
115
èëê èøàðÿìèí ùÿðèôÿ êèôàéÿò åòäèéè ìÿëóì èäè. Ìöðñÿë ãóúàüûíäàêû âà-
çàëàðû åùìàëëûúà òàõòûí öñòöíÿ ãîéóá ôèêèðëè-ôèêèðëè ìÿíÿ áàõûð, äàùà
íÿëÿð äåéÿúÿéèìè ýþçëÿéèðäè. Ìÿí èñÿ ÿëàâÿ áèð ñþç äåéÿñè äåéèëäèì.
×öíêè îõóì ëàï ùÿäÿôÿ äÿéìèøäè. Ãîíøóì ðÿíýäÿí-ðÿíýÿ äöøöðäö.
Ìÿíèì ñóñäóüóìó éÿãèí åäÿíäÿí ñîíðà ýþç ãàïàãëàðûíû àøàüû åíäèðèð,
éåðÿ, ëàï ÷ÿêìÿëÿðèíèí óúóíà áàõûðäû. Î, ÷ÿòèí ñóàëëàðà òóòóëàí ùàçûð-
ëûãñûç áèð ìÿêòÿáëè âÿçèééÿòè àëìûøäû. Áàøûíû ãàëäûðûá õîø áèð íÿçÿðëÿ
äåäè:
— Ãîíøó, ýÿë áó ñþùáÿòè àéðû âàõòà ãîéàã. Ýþðöðÿì ñèç èøÿ òÿëÿñèð-
ñèíèç.
— Íÿ åéáè âàð.
— Ìÿí çÿùìÿò âåðèá ñèçè ÷àüûðàúàüàì. ßðêèì ÷àòàðìû?
— Õîøäóð, õîøäóð.
Ìöðñÿë äîüðóäàí äà ìÿíè ÷àüûðäû. Ìÿòëÿáè à÷ûá äàíûøäû. Áóäóð
ìÿí îíóí äåäèêëÿðèíè îíóí þç ñþçö èëÿ ñèçÿ äàíûøûðàì:
“Ìÿíèì àíàìäà êþùíÿäÿíãàëìà áèð õàñèééÿò âàð. Î, ÷îõ éûüûìúûë
ãàäûíäûð. ßëèíÿ êå÷ÿí áèð ÷þïö, ìèñìàðû, áèð òàõòà ïàð÷àñûíû, êîíñåðâ
ãóòóñóíó ýþòöðöá åâÿ ýÿòèðÿð êè, “ýÿðÿê îëàð”. Áèçèì åâäÿ îëàí ãóòó,
êàðòîí, êàüûç, êþùíÿ ïàëòàð, ÷ÿêìÿ, ãàëîø, ãàëñòóê, ñòóë ãû÷û, áóòóëêà,
äÿðìàí øöøÿñè, ÷àòäàã áîøãàá, ãûðûã íÿëáÿêè, õàðàá ëàìïî÷êà, éàçûëû
óøàã äÿôòÿðè, ñûíûã ãÿëÿì, ñþêöê çÿíáèë... ùå÷ êÿñèí åâèíäÿ éîõäóð.
Éàëàí îëìàñûí, àíàìûí áÿëêÿ ëàï ýÿëèíëèê ýöíëÿðèíäÿ ýåéèá äàüûòäûüû
áàøìàãëàðû, ïàð÷à-ïàð÷à åòäèéè êîôòàëàð äà åâèìèçäÿ, ñàíäûãëàðûí, éå-
øèêëÿðèí ùàíñû êöíúöíäÿñÿ äóðóð. Ìÿí ùÿðäÿí úÿñàðÿò åäèá îíëàðû
àòìàã èñòÿéÿíäÿ àíàì àúûãëàíûð:
— Ñÿíÿ áèð ìàíå÷èëèéè éîõäóð êè!
— Àõû áó çèð-çèáèëè íèéÿ ðÿää åëÿìèðñÿí êè, ÿë-àéàã à÷ûëñûí, éåð ýå-
íèøëÿíñèí.
— Áóíëàð ùàìûñû ýÿðÿê îëóð.
Áÿçÿí ìÿí ëàï ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõûðàì, åâè öòèë äàõìàñûíà îõøàäàí áó
ãàäûíëà àç ãàëûðàì áèð éàä êèìè ðÿôòàð åäÿì. Àíàì ìÿíàëû-ìÿíàëû
öçöìÿ áàõûð. Ñîíðà áàøûìû ñûüàëëàéûð.
— Îüóë, — äåéèð, — åâ-åøèê éûüìàã àñàí äåéèë. Ñÿí ùÿëÿ óøàãñàí,
ùÿëÿ äàáàíûíëà ãàïû à÷ìàìûøñàí. Ñÿí áèëìèðñÿí êè, àäàì ùÿð áèð ìèñ-
ìàð ö÷öí, áèð èéíÿ, áèð øöøÿ ö÷öí ìÿÿòòÿë ãàëûð. Àäàì þç øåéèíèí ãÿä-
ðèíè áèëÿð! Íÿ îëàð êþùíÿ îëàíäà. Êþùíÿíèí êþùíÿ, ñûíûüûí ñûíûã éåðè
116
âàð, òÿçÿíèí äÿ òÿçÿ. Íèéÿ àòûðàì, äÿëè-çàä îëìàìûøàì êè, ìàëûìû ÷þëÿ
àòàì! Áèð êÿíàðäà äóðóá, ìÿíäÿí êèðà-çàä èñòÿìèð êè, òÿçÿ íÿëáÿêèíè
ãîíàã ãàáàüûíà ãîéàðàì, óúóçóíäà þçöì ÷àé è÷ÿðÿì, êþùíÿñèíè äÿ
áàüäà èøëÿäÿðÿì...
Ìÿí ýþðöðÿì êè, ãàäûí ëàï äàüûëûá ùå÷ÿ äþíäÿðäèéè ïàëòàðûíäàí äà
ÿë ÷ÿêìèð. Î, áóíëàðëà ñàíêè ãûðûëìàç áèð öíñèééÿò áàüëàìûøäûð. Ñàíêè
îíóí íÿéè èñÿ ãèéìÿòëè áèð øåéè áóíëàðà áàüëûäûð. Î, áó ïàëòàð, éà àéàã-
ãàáûäà êå÷èðòäèéè ýöíëÿðäÿí, þìðöíöí þòöá ýåäÿí ýöíëÿðèíäÿí àéðûë-
ìàã èñòÿìèð. Ãàäûíûí ãÿðèáÿ õàñèééÿòè âàð. Ùà÷àíäàí ãàëìà êþùíÿ
ãàëñòóêëàðû ñÿëèãÿ èëÿ éûüûá ñàõëàéûð, éóìóðòà áèøèðìÿê ö÷öí àëäûüûì
òÿçÿ òàéãóëïà ãûéìûð, êîíñåðâ ãóòóñóíäà áèøèðèð.
Ìÿí þçöìö ñàõëàéà áèëìèðÿì. Ùèðñëÿíèðÿì, ãóòóíó ýþòöðöá êö-
÷ÿéÿ àòûðàì.
Î ìÿíèì ÿñÿáè âÿçèééÿòèìè ýþðöá ùå÷ íÿ äåìèð. Ñàêèò ýþðöíöð.
Àíúàã áèð äÿãèãÿ êå÷ìÿäÿí õÿëâÿòè îüóðëàíûá êö÷ÿéÿ ýåòäèéèíè, ãó-
òóíó ýþòöðöá ÿòÿéèíèí àëòûíäà ýÿòèðäèéèíè äóéóðàì. Î, áó ãóòóíó ýèçëÿ-
äèá ãèéìÿòëè øåé êèìè ãîðóéóð.
Ìÿí áåëÿ áèð íàõîøëóüà òóòóëàí àäàìûí ìöàëèúÿñèíè áèëìèðÿì. ßëà-
úûì îíà ãàëûá êè, áóíäàí ñîíðà åâÿ ãóòó-ãàïàã ýÿòèðìÿéèì. Ãÿò åòìè-
øÿì êè, åâÿ àëûíàí øåéëÿðèí ãóòóñóíó, êàüûçûíû, êÿíäèðèíè ãàïûäàúà ðÿää
åäèì êè, åâ çèáèëõàíàéà äþíìÿñèí”.
Äàíûøäûãëàðûíäàí éöíýöëëöê äóéìóø êèìè Ìöðñÿëèí ðÿíýè à÷ûëäû. Î,
áèð ãÿäÿð ñöêóòäàí ñîíðà äàâàì åòäè:
— Ñèçè òÿÿúúöáëÿíäèðÿí èøëÿðèì äÿ àíúàã áóíóí ö÷öíäöð, éîõñà
ìÿíèì äÿ øþùðÿòïÿðÿñòäÿí çÿùëÿì ýåäÿð.
Ìöðñÿëýèëèí àèëÿ ñèððèíè áèëÿíäÿí ñîíðà ìÿíè ùåéðÿò ýþòöðäö:
— Áÿëêÿ, — äåäèì, — ãàäûíûí áó õàñèééÿòè èðñèäèð, íÿñèëäÿí ýÿëìÿäèð.
— Íåúÿ èðñèäèð êè, áó éàçûã ùå÷ àòà-àíà ýþðìÿéèá, ÿìèñèíèí åâèíäÿ
ãóëëóã÷ó áþéöéöá.
— Éÿãèí, ÿìèñè éàõøû ñàõëàìûðìûø.
— Áÿëè, îíà þç óøàãëàðûíûí êþùíÿñèíè ýåéäèðèðìèø.
— Äàùà ñÿí ãàäûíû íèéÿ ãûíàéûðñàí. Óøàãëûãäàí ùÿñðÿò ýþçö âàð.
Ìöðñÿë ýöëäö:
— Óøàãëûã éàøûíäàí ãûðõ èë êå÷èð. ×îáàíëàð ýÿëèá àëèì îëóá. Èíäè êè,
ùÿñðÿò äåéèë! Èíäè îíóí íÿéè ÷àòûøìûð. Ýþðìöð êè, ìÿíèì áöòöí ãàçàí-
úûì åâÿ, îíóí ÿëèíÿ ýÿëèð...
117
 — Àäÿòè óíóòìàã íàõîøëóüóíà ñÿáÿá îëóð.
Î êþùíÿ ìÿñÿëäèð.
— Àíàí äà êþùíÿ àäàì äåéèëìè.
Ùÿð èêèìèç ÷îõ äàíûøàíäàí ñîíðà ãàäûíûí êþùíÿ àçàðûíà ìöàëèúÿ
òÿäáèðè äöøöíäöê.
Ìöðñÿë áó éàõûíëàðäà òÿçÿ åâÿ êþ÷ìÿëè èäè. Ýöìàí åäèðäè êè,
“àíàìûí áàðõàíàñûíû äà ãîéóá ýåäèðèê”. Àíúàã ãàäûí äåéÿñÿí, áóíó
äóéìóøäó. Äöéöí÷ÿëÿðèíè áèð-áèð ñàùìàíëàéûá éûüûðäû: “Îðàäà, äå-
éèðäè, — ìÿíÿ îòàãäàí-çàääàí âåðÿðñÿí, þç øåéëÿðèìè éûüûì, ÿë-àéàüà
äîëàøìàñûí...”
Ìÿí Ìöðñÿëÿ áèð ìÿñëÿùÿò ýþðäöì: “Åëÿ âàõòäà êþ÷ìÿëèñÿí êè,
àíàí øÿùÿðäÿ îëìàñûí!” Ìöðñÿë áó òÿäáèðè õîøëàäû âÿ ÿìÿë åòäè: àâãóñ-
òóí îðòàëàðûíäà ãàäûí áàüäà îëàí çàìàí óøàãëàðû ôóòáîëà ýÿòèðìÿê
ìÿãñÿäèëÿ øÿùÿðÿ ýÿëäè. Ùÿìèí ýöíöí ñÿùÿðè, òåçäÿí äÿ êþ÷äö.
Àíúàã êþ÷ÿíäÿ èêè éöê ìàøûíû ÷àüûðòäû: áèðè åâ ÿøéàñûíû òÿçÿ åâÿ
àïàðûðäû, î áèðè äÿ ëöçóìñóç øåéëÿðè øÿùÿð êÿíàðûíà àòìàüà àïàðûðäû.
Êþ÷ÿíäÿí áèð ùÿôòÿ ñîíðà àíàñûíû ìàøûíà ãîéóá òÿçÿ îòàãëàðà ýÿ-
òèðìèøäè. Î, ïàðêåò äþøÿìÿñè ïàðûëäàéàí ýåíèø, èøûãëû îòàãëàðû ýÿçäèêúÿ
“ïÿù-ïÿù, — äåéèðäè, — îüóë, ñàüëûüûíà ãèñìÿò îëñóí!”
Îòàãëàðû ýÿçäèêúÿ ýþçö íÿéè èñÿ àõòàðûðäû: — “Ùàíû áÿñ ìÿíèì øåé-
ëÿðèì. Ùàðà éûüìûøñûíûç îíëàðû”.
— Ùàíñû øåéëÿðèíè.
— Êþùíÿ ïàë-ïàëòàðûìû, äöð-äöéöí÷ÿìè!
— Îäóð, ñàíäûüûíäà!
— Ñàíäûã î ãÿäÿð øåé òóòìàçäû, êþùíÿëÿðè äåéèðÿì!
— Êþùíÿëÿðè êþùíÿ åâäÿ ãîéäóã.
— ßäÿ, áîø äàíûøìà, øåéëÿðè ýþñòÿð. Êàüûç ãóòóíó ýþðìöðÿì!
— Àíà, î øåéëÿðè áóðàéà ýÿòèðìÿê îëàðäûìû.
Ãàäûí áèðáàø êþùíÿ åâÿ úóìäó. Åâè áàüëû ýþðäö, ñàùèáè áàüäà èäè.
Áèð ìöääÿò ãàäûí äàáàíëàðûíû ÷ÿêèá êþùíÿ åâÿ àéàã äþéäö. Àõûðäà
òÿíýÿ ýÿëèá éåðèíäÿ îòóðäó. Äèëèíäÿí äöøìÿéÿí áèðúÿ øèêàéÿòè áó èäè:
— Êþùíÿ åâäÿ ìÿíèì ÷îõ øåéèì ýåòäè. Ìÿíÿ ÷îõ àüûð îòóðäó...
Îüóë äà äåéèðäè:
— Äöç äåéèðñÿí, àíà, î åâ ñÿíäÿí ÷îõ øåé àïàðäû. Àììà éàõøû êè,
àïàðäû, ñÿíè éöíýöëëÿòäè.

1953

118
 ÞÇÖÍÄßÍ ÍÀÕÎØ
Ëþäåé îäèíîêèõ ïî íàòóðå, êîòîðûå
êàê ðàê-îòùåëüíèê èëè óëèòêà, ñòàðà-
þòñÿ óéòè â ñâîþ ñêîðëóïó, èõ íà ýòîì
ñâåòå íåìàëî.
Àíòîí ×åõîâ

— Íàõîø-ìàõîø áèëìèðÿì. Êèì ýåòìÿñÿ, ìÿñÿëÿñèíè öìóìè èúëàñà

ãîéàúàüàì!”
— Áó íÿ äàíûøûð å!
Ìèðçÿ ßñýÿð Àáàñÿëèíèí äàëûíúà áàõà-áàõà ãàëäû. “Öìóìè èúëàñà
ãîéàúàüàì!” ñþçëÿðèíè çåùíèíäÿ òÿêðàð åòäè, âàùèìÿñè áèð àç äà àðòäû.
Ìèðçÿ ßñýÿð Àáàñÿëèíè éàõøû òàíûéûðäû. Áèëèðäè êè, äåäèéèíè åëÿéÿí-
äèð. Îíóí àäûíû åâäÿ ñþéöøëÿ ÷ÿêÿíäÿ àðâàäû ñîðóøóðäó:
— Íåúÿ àäàìäûð î.
— ßââÿëà, äåìàãîãäóð, ëàï éåêÿñèíäÿí. Èêèíúèñè, íàíÿúèáäèð. Ö÷öí-
úöñö, ùÿéàñûçäûð. Äþðäöíúöñö...
Àðâàäû îíóí ñþçöíö êÿñäè:
— Ñàéìà, áÿñäèð, ùÿéàñûçäàí íÿ äåñÿí ÷ûõàð.
Àáàñÿëè òðåñòäÿ éåðëè êîìèòÿ ñÿäðè èäè. Êå÷ÿí ùÿôòÿ ãÿðàðà àëûíìûøäû
êè, èñòèðàùÿò ýöíö áöòöí èø÷èëÿð éûüûøûá ñòàíñèéàéà ýåòñèíëÿð, âàãîíëàð-
äàí òþêöëÿí òàõòà äèðÿéè ìàøûíëàðà éöêëÿìÿêäÿ âàüçàë ôÿùëÿëÿðèíÿ
êþìÿê åòñèíëÿð. Òèêèíòè ìàòåðèàëû î ãÿäÿð òþêöëìöøäö êè, éûüûá-éûüûø-
äûðìàã ö÷öí êîëëåêòèâèí áó ãÿðàðû åëàí îëóíàíäà Ìèðçÿ ßñýÿð àäÿòè
öçðÿ åòèðàçûíû áèëäèðäè:
— ßëáÿòòÿ êè, èìÿúèëèéÿ ýåòìÿê ìÿñÿëÿñèíäÿ íàõîøëàð íÿçÿðÿ àëûí-
ìàëûäûð!
Áó ñþç Àáàñÿëèíèí ãóëàüûíà ÷àòàíäà úèí áàøûíà âóðäó. “Áåëÿ äÿ
õåéðÿ-øÿðÿ éàðàìàç àäàì îëàðìû” — äåéÿ äöøöíäö âÿ öçöíö ùåñàáäà-
ðûí îòàüûíà òóòóá óúàäàí äåäè:
— Íàõîø-ìàõîø áèëìèðÿì. Êèì ýåòìÿñÿ, ìÿñÿëÿñèíè öìóìè èúëàñà
ãîéàúàüàì!

***
Ìèðçÿ ßñýÿð èéèðìè èëäè òðåñòäÿ ùåñàáäàð âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøûðäû. Áó
èéèðìè èë ìöääÿòèíäÿ áèð ýöí îëìàéûá êè, î, áàøûíû ãàëäûðûá äåñèí. “Áó
ýöí êåôèì ñàçäûð, éàõøûéàì!” Îíó ùÿìèøÿ ñÿùùÿòäÿí øèêàéÿò åäÿí,
119
áîéóí-áàøûíû òóòóá óôóëäàéàí ýþðÿðñèíèç. Áèðè áàø àüðûñûíäàí äàíûøàí-
äà Ìèðçÿ ßñýÿð øÿðèê îëàðäû: “Ìÿíèì áàøûìûí àüðûñû êÿñìèð”. Áèðè
öðÿêäÿí, áèð áàøãàñû ìÿäÿäÿí øèêàéÿòëÿíäèìè, Ìèðçÿ ßñýÿð ãÿëÿìè
éåðÿ ãîéàð, ÷åøìÿéè ÷ûõàðàð âÿ äåéÿðäè:
— Ñèç, äåéÿñÿí ìÿíèì íàõîøëóüóìäàí õÿáÿð âåðèðñèíèç. Î øåéëÿð
ìÿíäÿ àðòûãëàìàñû èëÿ áàø âåðèð. Äÿðìàí àòìàãäàí éîðóëìóøàì.
Ìèðçÿ ßñýÿð ùÿéàòûíäà ÷îõ åùòèéàòëûäûð. Éåìÿéèíèí, èñòèðàùÿòèíèí
âàõòûíû êå÷èðìÿç. Àç ãàëà þçö éàøäà áèð ñòÿêàíû, ãàëàéëàíìûø ãàøûüû,
ãÿëéàíàëòû ö÷öí àéûðäûüû õöñóñè áèð éåøèéè âàð. Î éåøèêäÿí áóòóëêà èëÿ
ãàéíàíìûø ñó, êÿêëèêîòó, àñïèðèí, úöðáÿúöð âèòàìèíëÿð ÷ûõàð.
“Ãðèï” ñþçöíö éàçàíäà äÿñìàëëà àüçûíû òóòàð, ñÿùÿð-àõøàì ãîëòó-
üóíà òåðìîìåòð ãîéóá, ùÿðàðÿòèíè éîõëàéàð.
Áèð äÿôÿ òðàìâàéäà åâèíÿ ýåäÿíäÿ éàíûíäà îòóðàí áèð õàíûì
øöáùÿëÿíäè.
— Éîëäàø, — äåäè, — ñóìêàíûçäà òîéóã âàð, íÿäè.
— Õåéð, ìÿíèì ñóìêàì áîøäóð, áàçàðà ýåòìÿìèøÿì.
— Áÿñ áó ãóðóëòó ñÿñè íÿäèð êè, ìÿí åøèäèðÿì.
Ìèðçÿ ßñýÿð áàøà ñàëäû:
— Ãîëòóüóìäà ãðåëêà âàð. Àüðûíû êÿñìÿê ö÷öí ìÿñëÿùÿò ýþðöáëÿð.
Òðàìâàé òÿðïÿíÿíäÿ çÿùðèìàð éûðüàëàíûð. Ñóéóí ñÿñèäèð!
Àõøàìëàð èñòèðàùÿò âàõòû àäàìëàð êèíîéà, òåàòðà, ñòàäèîíà ýåäÿíäÿ
Ìèðçÿ ßñýÿð ÷àðïàéûñûíäà óçàíûá þçöíö éîõëàéàðäû. Óçóíìöääÿòëè âÿ
àüûð èøäÿí ñîíðà òÿìèðÿ ýÿëìèø ìàøûíû óñòà íåúÿ éîõëàéàðñà, î äà þçöíö
åëÿúÿ äèããÿòëÿ éîõëàéàðäû. Òåðìîìåòðäÿ áèð øåé ýþðìÿéÿíäÿ, ýöçýö
ãàáàüûíà êå÷ÿð, ðÿíýèíÿ áàõàðäû. Ãîëóíà, ãû÷ûíà íÿçÿð ñàëàð, àüçûíû
à÷ûá áîüàçûíà áàõàð, “à” ñÿñè ÷ûõàðàðäû. Åâäÿêèëÿðèí ùàìûñûíûí áàøûíà
òîïëàíìàñûíû, îíóíëà ìàðàãëàíìàñûíû ÷îõ ñåâÿðäè. Ãàïû, ïÿíúÿðÿíèí
äöøìÿíè èäè. Èñòèäÿ, êöëÿêäÿ, ãàðäà, éàüûøäà åâäÿí ÷ûõìàã èñòÿìÿçäè.
Êö÷ÿäÿ äÿ êîñòéóìóíóí áîéíóíó ãàëäûðàð, áåëèíè ÿéÿð, äèâàðëàðûí äèáè
èëÿ éåðèéÿðäè. ×àéû ñîéóäóá, ñóéó äà ãûçäûðûá è÷ÿðäè. Âèòàìèí éîõ èäè êè,
Ìèðçÿ ßñýÿð îíóí êèìéÿâè òÿðêèáèíè áèëìÿñèí, äàäûíû éîõëàìàñûí.
Îíóí ýåòìÿäèéè éàéëàã ãàëìàìûøäû. Áàü ãàëìàéûá àéàãëàìàñûí, ïàëàòà
ãàëìàéûá éàòìàñûí, ñàíàòîðèéà ãàëìàéûá éàøàìàñûí. Ïóòéîâêàëàð åëÿ
òåç-òåç éàçûëûá ìþùöðëÿíÿðäè êè, äåéÿðäèí áó éóìðó, éàüëû ýþâäÿëè,
÷åøìÿêëè êèøèíèí âöúóäóíà, àëëàù åëÿìÿñèí, áèð ñÿäÿìÿ òîõóíñà, äöíéà
àëò-öñò îëàð. Ùÿêèìëÿð äÿ îíó òàíûìûøäûëàð. Äèàãíîç ãîéìàã ö÷öí ÷îõ
ÿçèééÿò ÷ÿêèðäèëÿð. Äàõèëè öçâëÿðèí áèðèíè “øûëòàã÷û” éàçàð âÿ ñîðóøàðäûëàð.
120
 — Ýÿðÿê ñèç áþéðÿêäÿí øèêàéÿòëè èäèíèç.
— Äîêòîð, èíäè ìÿäÿì äÿ, öðÿéèì äÿ øûëòàãëûã åäèð.
Ìèðçÿ ßñýÿð èñòÿäèéè êóðîðòëàðà ýåäèðñÿ, ùàìûñûíäàí äà íàðàçû ýÿ-
ëÿðäè. “Íåúÿ øåéäèðñÿ, ìÿíÿ äöøìöð — ýöí-ýöíäÿí ýåðè ýåäèðÿì” —
äåéÿ øèêàéÿòëÿíÿðäè.

***

Èíäè Àáàñÿëè äÿ öçöíö òóòóá áåëÿ áèð àäàìà äåéèðäè:

— Íàõîø-ìàõîø áèëìèðÿì.
Ìèðçÿ ßñýÿð áó äÿôÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøäû êè, ýåòñèí, éà ýåòìÿñèí.
Ýöìàí åäèðäè êè, îíó èìÿúèëèéÿ ÷àüûðàíëàð î ãÿäÿð äÿ íàèíñàô îëìàç-
ëàð. Îíó òàõòà-øàëáàí äàøûìàüà ãîéìàçëàð. Îëñà-îëñà îíäàí þç ñÿíÿ-
òèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðëÿð. Îðàäà äà éàçû-ïîçó, ùåñàá-êèòàá âàð àõû. Îðàäà
äà ýþðöëÿí èøèí ùåñàáûíû àïàðàí ëàçûìäûð, éà éîõ! “Ìÿíè àíúàã áó
ìÿãñÿäëÿ àïàðà áèëÿðëÿð, àéðû úöðÿ îëìàç” — äåéÿ äöøöíäö.
Ùÿðäÿí Ìèðçÿ ßñýÿðè ãÿçÿáëè âàùèìÿ áàñûðäû: “Ùÿéàñûçäàí íÿ
äåñÿí ÷ûõàð! Ãîðõóðàì öìóìè èúëàñà ãîéà, þçö äÿ ëàï ïèñ äàíûøà. Îíà
ìÿíäÿ òàá ùàíû? Îðàäàúà öðÿéèì ýåäÿð...”
Áèð äÿ ýþðöðäöí êè, Ìèðçÿ ßñýÿð âöúóäóíäà ãàëàí úÿñàðÿòè éûüûá
þç-þçöíÿ áåëÿ äöøöíöð:
— Äÿëè øåéòàí äåéèð êè, ýÿë ýåò! Ãîé ñÿíè ëàï èìÿúèëèéÿ àïàðñûíëàð.
Íàõîø áÿäÿí äÿ äþçìÿñèí, éûõûëûá þëñöí. Ãàíûí òþêöëñöí áåëÿëÿðèíèí —
Àáàñÿëè êèìè âèúäàíñûçëàðûí öñòöíÿ. Àçû áåø èë ùÿáñ âåðñèíëÿð. Åéáè
éîõäóð, ìÿí ãÿáèðäÿ éàòàíäà î äà ýåòñèí äóñòàãõàíàëàðûí êöíúöíäÿ
ñöðöíñöí! Äÿëè øåéòàí äåéèð êè, åëÿ ýÿë ýåò, ãîé àõûð ÿíúàìû áåëÿ îëñóí!
Ñÿùÿð òåçäÿí öñòö þðòöëö àâòîáóñ ýÿëèá åâèí ãàáàüûíäà äàéàíäû.
Àáàñÿëèíèí ñÿñè åøèäèëäè:
— Ñàáàùûí õåéèð, ìèðçÿ! Ìàøûí ñèçè ýþçëÿéèð!
Àâòîáóñóí è÷èíäÿí äåéèá-ýöëìÿê ñÿñè ýÿëèðäè. Äåéÿñÿí àäàì ÷îõ
èäè, — äåéÿñÿí úàìààòûí ùàìûñû ýåäèðäè. Ìèðçÿ ßñýÿð êþéíÿêúÿê äóðóá
ïÿíúÿðÿäÿí áèð åøèéÿ áàõäû, øèêàéÿòëè áèð äèëëÿ àðâàäûíà äåäè:
— Ýþðöðñÿí äÿ! Áó äà ìÿíèì èñòèðàùÿò ýöíöì.
— Êåôèí éîõäóð, ýåòìÿ!
— Íåúÿ ýåòìÿéèì, ýþðìöðñÿí àëÿìè éûüûá ãàïûéà! Áó âèúäàíñûç-
ëûüûí ùÿëÿ ùàìûñûíû ýþðìöðñÿí, áóíëàð ùàìûñû ìÿíèì ö÷öí ãóðóëóá,
ýåòìÿñÿì áÿéÿì úàíûì ðàùàò îëàúàã.
121
 Ãÿëéàíàëòûñûíû, äÿðìàíëàðûíû, áîðæîì áóòóëêàñûíû ñóìêàéà éûüûíúà,
ýåéèíèá ÷ûõûíúà áèð õåéëè âàõò ÷ÿêäè. Àâòîáóñäàí ñÿñ ýÿëèðäè:
— Àé ìèðçÿ, òåç îë, ýöí-ýöíîðòà îëäó êè!..
Ìèðçÿ ßñýÿðèí ÿëèíäÿí éàïûøûá è÷ÿðèéÿ ñàëäûëàð. Àâòîáóñ ñöðÿòëÿ
éîëóíà äàâàì åòäè. Ìèðçÿ ßñýÿð ñàüà-ñîëà éûðüàëàíàðàã äöøöíöðäö.
“Íåúÿ åëÿéèì êè, ó÷îò èøèíè ìÿíÿ âåðñèíëÿð!”

***

Ñòàíñèéà òèêèíòè ëÿâàçèìàòû éîë áîéó äàü êèìè òþêöëìöøäö. Èäàðÿ-

ëÿðäÿí ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëûíìûø äþðä òîíëóã ìàøûíëàð íÿôÿñ àëìàäàí äîëóá
øÿùÿðÿ éîëëàíûðäûëàð.
Àáàñÿëè òðåñò èø÷èëÿðèíè ñàùÿëÿðÿ ïàéëàøäûðàíäà, ùÿðÿéÿ áèð èø òàïøûðàí-
äà Ìèðçÿ ßñýÿð ñåâèíèðäè. Ýþðöðäö êè, áóíó ÷àüûðàí, òàõòà äàøûìàüà ýþí-
äÿðÿí éîõäóð. “Äåéÿñÿí åëÿ ìÿíèìêè ó÷îò îëàúàã” — äåéÿ øàäëàíûðäû.
Î, áó ôèêèðäÿ èêÿí Àáàñÿëè óçóí áèð äèðÿéèí áàøûíäàí òóòóá ÷àüûðäû:
— Ìèðçÿ, áóðà ýÿë, éàïûø, àòàã ìàøûíà!
Ìèðçÿ ßñýÿðèí ýþçö áÿðÿëÿ ãàëäû. “Îíó ýþòöðìÿéÿ ìÿíäÿ úàí
ùàíû” — äåéÿ ùÿéÿúàíëà äöøöíäö:
Àáàñÿëè ìàúàë âåðìÿäè:
— Ãîëóì äöøäö, òåç îë, àé ìèðçÿ!
Ìèðçÿ ßñýÿð èñòÿð-èñòÿìÿç äèðÿéè ýþòöðìÿëè îëäó. Áåø àääûìëûãäà
äàéàíàí ìàøûíà àïàðàíàúàí áÿëêÿ öðÿéèíäÿ éöç äÿôÿ Àáàñÿëèéÿ ñþéäö.
Äèðÿéè ãîéàíäàí ñîíðà îíà åëÿ ýÿëäè êè, áó ñààò éûõûëûá þçöíäÿí ýåäÿ-
úÿêäèð! Þçöíö éîõëàìàã èñòÿéèðäè êè, Àáàñÿëèíèí ñÿñè åøèäèëäè:
— Ìèðçÿ, òåç îë, áèçèì ìàøûí ýåðè ãàëûð, áèàáûð îëàðûã, éàõûí ýÿë!
Ìèðçÿ ßñýÿð äèðÿéèí èêèíúèñèíè, ö÷öíúöñöíö äÿ ýþòöðöá ìàøûíà òóë-
ëàìàëû îëäó.
Àõøàì éîðüóí, ÿçýèí áèð âÿçèééÿòäÿ åâÿ äþíÿí êèìè çàðûëäàäû:
— Àðâàä, ìÿíèì éåðèìè ñàë! Ìÿíäÿí áèð äÿ àäàì îëìàç! Áàèñèí åâè
éûõûëñûí!
Éàòàüà óçàíàí êèìè îíó øèðèí éóõó àïàðäû. Àðâàä îíóí ãîëòóüóíà
òåðìîìåòð ãîéäó. Íÿáçèíè éîõëàäû. Áèðúÿ øåéÿ ùåéðàí èäè êè, ùÿìèøÿ
éóõóéà ùÿñðÿò îëàí, éóõóñóçëóãäàí øèêàéÿòëÿíÿí àäàì, èíäè, äåéÿñÿí
äèâ éóõóñóíà ýåòìèøäèð!
122
 Íå÷ÿ ñààòäàí ñîíðà Ìèðçÿ ßñýÿð éóõóäàí ãàëõäû, éåìÿê ñòîëóíà
éàíàøûá òÿëÿá åëÿäè:
— Àðâàä, ìÿíÿ éåìÿê âåð, éàìàí àúìûøàì!
Ãàäûí êèøèñèíèí þìðöíäÿ ýþðìÿäèéè øèðèí áèð èøòàùëà õþðÿê éåäèéèíè
ýþðöá ñåâèíäè.
— Àé Ìèðçÿ, — äåäè, — àüûð èø ñÿíÿ äöøöá, ýÿëñÿíÿ ùåñàá-êèòàáû áó-
ðàõûá, ñòàíñèéàäà èø ýþòöðÿñÿí?

1954

ÈÚËÀÑ ÃÓÐÓÑÓ

ßíúèð ãóðóñó, ÿðèê ãóðóñó, çîüàë ãóðóñó — áóíëàð ÷îõ îëóð, èúëàñ ãó-
ðóñó èñÿ òÿê-òÿê îëóð.
Áèð âàð êè, ýöí àëòûíäà ãóðóéàí, áèð äÿ âàð êè, èúëàñëàðäà ãóðóéàí,
ñóéóíó ÷ÿêÿí, ùÿéàò ùèññëÿðèíè èòèðÿí.
Èúëàñ ãóðóñóíó ñèç òàíûéûðñûíûç. Àäûíû áèëìÿñÿíèç äÿ, þçöíö éàõøû
òàíûéûðñûíûç. Àðûã áÿäÿíèíè ãàáàüà ÿéèá, äèçèíè áöêÿðÿê ñöðÿòëè àääûì-
ëàðëà ýåäÿí àäàìû ñèç êö÷ÿäÿ, èäàðÿ ãàïûëàðûíäà, ïèëëÿêÿíëÿðäÿ ÷îõ ýþ-
ðöðñöíöç.
Î ùàðàéà òÿëÿñèð. Èúëàñà!
Ãîëòóüóíäàêû áîç, ñöðòöëìöø ãîâëóã ñÿëèãÿñèç éûüûëìûø êàüûç-êó-
üóçëà äîëóäóð.
Áóíëàð íÿäèð. Ïðîòîêîë! Î áöòöí þìðö áîéó áàøû àøàüû, äöíéàäàí
áèõÿáÿð, ãàøãàáàãëû, ñèôÿòè áóëóä êèìè òóòóëìóø, ôèêèðëè ýÿçèð.
Íÿéè äöøöíöð. Ãÿðàðû!..
Èúëàñ ãóðóñó ö÷öí ýåúÿíèí-ýöíäöçöí, éàçûí-ïàéûçûí, èñòèíèí-ñîéó-
üóí, éåðèí-ýþéöí ùå÷ áèð ôÿðãè, ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Ñóëàðûí ñÿñèíäÿí,
÷è÷ÿêëÿðèí ÿòðèíäÿí, ãóøëàðûí ìàùíûñûíäàí, ìóñèãèäÿí, ýöëöøäÿí, øÿí-
ëèêäÿí óçàã îëàí áó ãàðàäèíìÿç àäàìû ýþðÿíäÿ êèìèñè ùåéðÿò åäèð, ÷î-
õóíóí äà àúûüû ýÿëèð.
Ýöìàí åòìÿéèí êè, èúëàñ ãóðóñó àíúàã èúòèìàè éåðëÿðäÿ áåëÿäèð. Ñèç
äöøöíöðñöíöç êè, åâèíÿ ãàéûäûá ïàïàüûíû ÷ûõàðäàíäà, àðâàäû, óøàüû èëÿ
ýþðöøÿíäÿ èúëàñ ãóðóñóíóí ùàëû äÿéèøìèø îëóð, öçöíäÿ èøûã, äîäàüûíäà
òÿáÿññöì äîüóð.
123
 Éîõ! Ñÿùâ åäèðñèíèç! Î èðàäÿëè, ïðèíñèïëè, ìöñòÿãèì àäàìäûð. Îíóí
øÿõñè àèëÿ ùÿéàòû þçö äÿ áèð íþâ èúëàñäûð. Î, áèð äÿôÿ ãÿò åòìèøäèð êè, èúëàñ
ö÷öí éàðàíìûøûã, áàøûìûç ãÿðàð ùàçûðëàìàã, áàðìàãëàðûìûç ïðîòîêîë
éàçìàã, ÿëëÿðèìèç ÷ÿïèê ÷àëìàã, ñÿñèìèç ÷ûõûø åòìÿê ö÷öí áèçÿ âåðèë-
ìèøäèð. Îíóí ôèêðèíúÿ, áöòöí êàèíàò äà ìöùöì áèð èúëàñäàí ñîíðà
éàðàíìûø âÿ èìçàëàíìûø áèð ãÿðàð öñòöíäÿ äàéàíûð. Èíàíìûðñàí, áàøûíû
ãàëäûð ýþéÿ áàõ. Ýþð íå÷ÿ ìèëéîíëàðëà óëäóçëàð ñÿäðëèê åäÿí àéûí
áàøûíà òîïëàíìûøäûð. Ìèí èëëÿðäÿí áÿðè ýþéäÿ åëÿ ãûçüûí èúëàñ ýåäèð êè,
áÿçÿí ýóðóëòóñó éåðäÿ ãóëàãëàðà äöøöð.
Èúëàñ ãóðóñó àðâàäû Ìåéðàíñà èëÿ áåëÿ äàíûøûð:
— Éîëäàø Ìåéðàíñà, òÿêëèô âàð êè, ìÿíèì úîðàáëàðûìû éóéóá ãóðó-
äàñûíûç!
Ìåéðàíñà äèíìÿéÿíäÿ î àéàüà ãàëõûð, ãÿëÿìèí êöò óúóíó ñòîëà
äþéöá äàíûøûð:
— Úàâàá ö÷öí ñþç âåðèëèð éîëäàø Ìåéðàíñàéà!
Èúëàñ ãóðóñóíóí èúëàñëàð, ãÿðàðëàð, íèòãëÿð è÷èíäÿ êå÷ÿí âÿ àñàíëûãëà
êå÷ìÿéÿí ùÿéàòû íå÷ÿ äÿôÿ àèëÿäÿ äÿ ñèëêÿëÿíìèøäèð.
Îí ñÿêêèç èë ÿââÿë Ãóðó, àõøàì, èúëàñäàí ãàéûäàíäà àðâàäûíû åâäÿ
ýþðìÿäè. “Áó ùàíñû èúëàñäàäûð ýåúÿíèí áó âàõòûíäà” — äåéÿ öðÿéèíäÿ
ôèêèðëÿøäè. ×îõ êå÷ìÿäè ãîíøó ãàäûí ýÿëèá Ãóðóíó òÿáðèê åòäè:
— Ãóðó ãàðäàø, ýþçöíöç àéäûí, áèð éàõøû ãûçûíûç îëäó. Ìåéðàíñà
õàíûì õÿñòÿõàíàäà ñèçè ýþçëÿéèð.
Ãóðó ãàäûíà íÿ ìóøòóëóã âåðäè, íÿ äÿ úàâàá. Ãÿçÿá âÿ äÿùøÿò
éàüàí öçö áèð àç äà ãàðàëäû, ýþçöíäÿ èëäûðûìëàð îéíàäû: “Áó íÿéÿ ëà-
çûìäûð. Ýþðÿñÿí áó áàðÿäÿ íÿ ãÿðàð îëàúàã. Åøèäÿíëÿð íÿ äåéÿúÿêëÿð”.
Óøàüû áÿëÿéèá åâÿ ýÿòèðäèëÿð. Ãóðó êàüûçëàð àëÿìèíäÿí áàø ãàëäûðûá
áàõìàäû äà. Ìåéðàíñà ÿðèíäÿí õàùèø åòäè êè, áèð éàõøû àä òàïñûí. Èúëàñ
ãóðóñó áó ìÿñÿëÿíè êëóáà èúëàñà êå÷èðäè. Îðàäà ÷îõ àä òÿêëèô îëóíäó,
àòà ðàçû îëìàäû, þç òÿêëèôèíäÿ òÿêèä åòäè:
— Ìÿðóçÿ!
Èúëàñäàêûëàð ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëöøäöëÿð âÿ ñîíðà ÷ÿïèê ÷àëäûëàð.
Ãûçûí àäû ãàëäû Ìÿðóçÿ.
Ìÿðóçÿ áÿñëÿíäè, Ìÿðóçÿ áþéöäö. Ìÿðóçÿ îõóìàüà, íÿùàéÿò,
äèããÿòëÿðè úÿëá åòìÿéÿ áàøëàäû.
Ìÿðóçÿéÿ êèòàá, äÿôòÿð àëìàã ëàçûì ýÿëÿíäÿ Èúëàñ ãóðóñó áöòöí
ðÿñìèééÿòè ýþçëÿéèðäè. ßââÿëúÿ ãûç àòàñûíà ÿðèçÿ éàçûðäû. Ñîíðà ÿðèçÿ
124
ìÿêòÿáÿ, ìöÿëëèìèí òÿñäèãèíÿ ýþíäÿðèëèðäè. Äàùà ñîíðà Ìåéðàíñà ãîë
÷ÿêèðäè. Íÿùàéÿò, Èúëàñ ãóðóñó ìàüàçèíäÿí êèòàá, äÿôòÿð àëûá ýÿòèðèð,
ãûçà ãîë ÷ÿêäèðÿíäÿí ñîíðà ñèéàùû èëÿ âåðèð âÿ âàõò ãîéóðäó. “Ýÿëÿí
àéûí èêèíúè ùÿôòÿñèíèí ñîíóíà ãÿäÿð”, ùÿìèí ñèéàùûíûí áèð ñóðÿòèíè èäà-
ðÿéÿ, “íÿçàðÿò ö÷öí” ìöäèðÿ ýþíäÿðèð, áèð öçöíö äÿ þç àðõèâèíäÿ åùòè-
éàò ö÷öí ñàõëàéûðäû. Ýÿëÿúÿêäÿ éîõëàñàëàð ëàçûì îëàð.
Ìÿêòÿá ìöäèðè áèð íå÷ÿ äÿôÿ Ìÿðóçÿéÿ äåìèøäè:
— Ãûçûì, àòàíû ÷àüûð, âàúèá ñþç äåéÿúÿéÿì!
Ãóðó úàâàá âåðìèøäè:
— Ìÿí èúëàñäà îëàúàüàì!
Ãûç áþéöéÿíäÿí ñîíðà Èúëàñ ãóðóñóíóí áàøàüðûñû äàùà äà àðòäû.
Ãûçû ÷îõ éåðäÿí èñòÿäèëÿð.
Åë÷èëÿðèí ùàìûñûíà áèð úàâàá âåðèëèðäè:
— Àíêåò äîëäóðóí, éîõëàéûá áàõàðûã.
Åë÷èëÿð àíêåò àäûíû åøèäèá äàüûëûøûðäûëàð.
Àíúàã ìÿùÿááÿòèíäÿ ñàäèã îëàí ßñýÿð àäëû áèð øîôåð Èúëàñ ãóðó-
ñóíäàí ÿë ÷ÿêìÿäè. Ìåéðàíñà ßñýÿðëÿ ãîùóì îëìàüà ðàçû èäè. Êèøèíèí
ãûëûüûíà ýèðìÿê èñòÿäè:
— Êèøè, Ìÿðóçÿíè èñòÿéèðëÿð àõû.
— Êîíêðåò äàíûø, êèì èñòÿéèð âÿ ùàíñû øÿðòëÿðëÿ.
— Øîôåð ßñýÿð.
— ßðèçÿñè éîõäóð.
— Áÿñ íèéÿ ùàâàéû äàíûøûðñàí? Ìåéäàíäà íÿ ÿðèçÿ âàð, íÿ àíêåò, íÿ
çÿìàíÿò. Íèéÿ áÿñ ýÿëèá áàøûìû àüðûäûðñàí?
Ìåéðàíñà õàùèø ÿäàñû èëÿ äåäè:
— Áÿëêÿ âàõò âåðÿñÿí, èúëàñûí îëìàéàíäà åë÷èëÿð ýÿëñèí, äàíûøàñûíûç.
— Åë÷èíè íåéëÿéèðÿì. Ãûç èñòÿéÿí àäàì øÿõñè èøèíè, øÿêëèíè ýþíäÿð-
ñèí, òàíûø îëóì, ñîíðà ìöçàêèðÿ åäèá áàõàðûã.
Èúëàñ ãóðóñó îüëàíûí àäûíû áèð-èêè äÿôÿ òÿêðàð åäèá Ìåéðàíñàéà
áàõäû, áàøûíû áóëàäû:
— Àäû êþùíÿäèð, ÷îõ êþùíÿäèð. Ìÿðóçÿíè àëìàã èñòÿéÿíèí àäû Ìÿ-
ðóçÿéÿ ëàéèã îëñóí ýÿðÿê!
— Ñÿí äåéÿðñÿí äÿéèøÿð!
Èúëàñ ãóðóñó þç ãÿðàðûíû òÿêðàð åòäè:
— Äåäèì øÿõñè èøèíè ýþíäÿðñèí, áàõûá ìöçàêèðÿ åäÿðèê, àðòûã äàíûø-
ìàã ëàçûì äåéèë!
125
 Ìåéðàíñà áèð ñþç äåìÿéèá ÷ûõäû.
Èúëàñ ãóðóñóíóí ñþçëÿðèíè ßñýÿðÿ ÷àòäûðäûëàð. ßñýÿð äåäè:
— Àíêåòèìè ýåòñèí èäàðÿäÿí þéðÿíñèí, àíúàã ìÿí áó èøèí äàùà àñàí
éîëëà ùÿëëèíè áèëèðÿì. Î þçöíö áåëÿ çÿùìÿòëÿðÿ íàùàã ñàëûá.

***

Áó àõøàì Èúëàñ ãóðóñó îòóðóá ïðîòîêîëëàðû ñàùìàíà ñàëûðäû. Ìåéðàí-

ñà äà øêàôû à÷ûá òÿçÿ ïàëòàðëàðûíû ýåéèíèðäè. Êèøè áàøûíû ãàëäûðàíäà àðâà-
äûíû àéðû áèð ùÿâÿñ, àéðû áèð ñåâèíúëÿ, òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ ýåéèíèá-êåúèíÿí
ýþðäö.
— Ùàðà áåëÿ, àé àðâàä, — äåéÿ òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó.
— Ùå÷, áàëàúà èúëàñûìûç âàð!
— Áÿñ Ìÿðóçÿ ùàðàäàäûð.
— Î äà þç èúëàñûíà ýåäèá, ñÿíÿ äÿ êàüûç ýþíäÿðèá.
Ìåéðàíñà ñòîëóí öñòöíäÿêè êèòàáûí àëòûíäàí ÿë áîéäà áèð êàüûç ÷û-
õàðûá ÿðèíÿ âåðäè:
— Äåéèðñÿí, óøàãëàðûí ãÿðàðû âàð. Îõó ýþð íåúÿäèð.
Èúëàñ ãóðóñó êàüûçû îõóéàíäà ýþçö êÿëëÿñèíÿ ÷ûõäû: — “Àòà, áèç ÷îõ
ìöçàêèðÿ åëÿäèê, äöøöíäöê, äàøûíäûã. Ñèçÿ çÿùìÿò âåðìÿäÿí ÇÀÃÑ-à
ýåòäèê. Ñàáàù òîéóìóçäóð, îüëàí åâèíäÿ îëàúàã, èúëàñäàí ñîíðà âàõòûí
îëñà, áóéóðóá ýÿëÿðñÿí. Ãûçûí Ìÿðóçÿ.”
Èúëàñ ãóðóñó äàùà äà ãóðóäó. Ãóðó óçàíäû, äèê àéàüà ãàëõäû:
— Íåúÿ, íåúÿ... Þçáàøûíà ãÿðàð ÷ûõàðûáëàð... Áó ãÿðàðû êèì òÿñäèã
åäèá.
Ìåéðàíñà òÿìêèíèíè âÿ ìöëàéèìëèéèíè ïîçìàäàí úàâàá âåðäè.
— Ýÿðÿê ñÿí òÿñäèã åäÿñÿí äÿ!
Èúëàñ ãóðóñó þçöíäÿí ÷ûõäû:
— Ìÿí îíóí àíêåòèíè îõóìàìûø, èøèíè éîõëàìàìûø, ìöçàêèðÿ åò-
ìÿìèø áåëÿ ãÿðàðû íåúÿ òÿñäèã åäÿ áèëÿðÿì, áó íÿ èíòèçàìñûçëûãäûð...
Ìåéðàíñà ÷ÿêìÿñèíè àéàüûíà ÷ÿêèá ñîí ñþçöíö äåäè:
— Åäÿðñÿí, åòìÿçñÿí, þçöí áèëÿðñÿí. Ìÿí ßñýÿðýèëäÿ òîéäà îëàúà-
üàì, åâäÿí ìóüàéàò îë. Ãàïû-áàúàíû à÷ûã ãîéìà! — Ìåéðàíñà áóíó
äåäè, ãàïûíû ÷ûðïûá ÷ûõäû.
Åâ äÿéèðìàí äàøû êèìè Èúëàñ ãóðóñóíóí áàøûíà äîëàíäû.

1954

126
 ÏËÎÂÄÀÍ ÑÎÍÐÀ

Áó àõøàì âàüçàëäà ÷îõ ýåò-ýÿë âàð èäè. Êÿíàðäàí áàõàí äöøöíÿðäè

êè, àäàìëàð ùþðìÿòëè áèð ãîíàüû ãàðøûëàìàüà, éà äà éîëà ñàëìàüà òîïëà-
íûáëàð. Âÿçèééÿò ãàðøûëàìàã éîõ, éîëà ñàëìàã ìÿðàñèìèíÿ äàùà ÷îõ
áÿíçÿéèðäè. ßââÿëÿí îíà ýþðÿ êè, ÿëèíäÿ øåé îëàí àäàìëàð òÿëÿñÿ-òÿ-
ëÿñÿ âàãîíëàðà òÿðÿô ýåäèðäèëÿð. Èêèíúèñè, îíà ýþðÿ êè, ïàðîâîçóí,
âàãîíëàðûí ñÿìòè, äóðóøó ãàòàðûí ìÿùç ýåòìÿéÿ ìöíòÿçèð îëäóüóíó
ýþñòÿðèðäè. Ö÷öíúöñö...
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, âàãîí àüçûíäà êîìàëàøàíëàð, ùþðìÿòëè ìöñà-
ôèðëÿðè éîëà ñàëûðäûëàð. Ãàòàð áîéóíúà óçàíàí òÿìèç, àñôàëò ñÿêèëÿðäÿ
ùÿðáè àäàìëàðäàí, ìöÿëëèìäÿí òóòìóø, ÿëâàí ýåéèìëè, àüûð ýþâäÿëè
õàíûìëàðà ãÿäÿð ÷îõëàðûíû ýþðìÿê îëàðäû.
Éóìøàã âàãîíóí ãàáàüûíäà äàéàíàí äàùà ÷îõ èäè. Éîëà ÷ûõàí áó
ùþðìÿòëè ìöñàôèð êèì îëà?
Áó, Ìîñêâàéà îõóìàüà ýåäÿí òÿëÿáÿëÿðäÿí, áÿëêÿ äÿ áèçèì áÿçè
àëèì, øàèð, éà íàçèð óøàãëàðûíäàí áèðè îëàúàã.
Àäàìëàð éóìøàã âàãîíóí ãàáàüûíäà Ðàìèçè — îíèëëèéè áó èë áèòèð-
ìèø òÿçÿ òÿëÿáÿíè ìåùðèáàíëûãëà ÿùàòÿ åòìèøäèëÿð. Êèìè øîêîëàä ãóòóñó
òÿãäèì åäèð, êèìè ñÿáÿòäÿ öçöì, êèìè êàüûç òîðáàäà áàøãà ìåéâÿëÿð
ýÿòèðèð, êèìè äÿ úöò-úöò ëèìîíàä øöøÿëÿðèíè ïÿíúÿðÿäÿ äàéàíàíëàðà
âåðèá, Ðàìèçèí êóïåñèíÿ þòöðöðäö. Êàáàðäèí ïàëòî âÿ àü øëéàïà, àü
ÿëúÿê âÿ àü ÷ÿêìÿ ýåéìèø àë÷àãáîéëó, êþê áèð ãàäûí èñÿ ùÿðäÿí èðÿëè
÷ûõûá, Ðàìèçèí éàõàñûíà ãîíàí òöêö ýþòöðöð, îíóí äàüûíûã ñà÷ûíû ÿëè èëÿ
ýåðè äàðàìàã èñòÿéèðäè. Îüëàí èñÿ èïÿê êþéíÿéèíèí ïàðûëäàéàí ìåòàë
à÷àðûíû ýàù éóõàðû, ýàù àøàüû àïàðûð, àíàñûíûí ñóàë âÿ ñþùáÿòèíÿ êþíöë-
ñöç, äèëóúó úàâàá âåðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíèðäè. Ýþðöíöð, àäàì è÷èíäÿ àèëÿ
ñþùáÿòëÿðèíäÿí, àíà íÿâàçèøëÿðèíäÿí õîøó ýÿëìèðäè.
ßðêíàç õàíûì ùÿðäÿí ÿòðàôà áîéëàíûð, áåëÿ áèð îüóë àíàñû îëäóüóíó
ùÿð âàñèòÿ èëÿ ýþçÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ùÿòòà àòàëûã ùöãóãóíäàí èñòèôàäÿ
åòìÿê èñòÿéÿí ÿðèíÿ äÿ ìàúàë âåðìèðäè.
Ïàïèðîñóíà éöíýöë áèð ãóëëàá âóðàí Íàìàçîâ, îüëóíà áåëÿ òàïøûðûã
âåðèðäè:
— Íÿ àçóãÿ ëàçûìñà, èíäèäÿí àëàã, äàùà éîëëàðäà äöøìÿéÿ åùòèéà-
úûí îëìàñûí! Ðàìèç, ýþð öðÿéèí äàùà íÿ èñòÿéèð!
ßðêíàç õàíûì êèøèñèíÿ åòèðàç åäèðäè:
127
 — Ñÿí äÿ äàíûøäûí ùà! Ðàìèç ñÿíÿ ãûç óøàüû-çàä äåéèë êè, ãàõûëûá
âàãîíäà îòóðñóí, êÿíàðà ÷ûõìàñûí. Éîëäóð, ñÿéàùÿòäèð. Äöøÿúÿê äÿ,
ìèíÿúÿê äÿ! Éîëäà, ìÿñÿëÿí, õîøóíà ýÿëÿí áèð ìåéâÿ îëäó, àëàúàã äà.
Ñÿí íèéÿ èíäèäÿí óøàüû ñèíñèäèðñÿí, éîõñà ïóëóí õÿñèñëèéèíè åëÿéèðñÿí?!
Íàìàçîâóí ðÿíýè äÿéèøäè. Äåäèéèíÿ ïåøìàí îëäó. Ðàìèç äÿ: “Ùå÷
íÿ ëàçûì äåéèë” — äåäè, áàøûíû àøàüû ñàëäû. ßòðàôûíäàêûëàð ýöëäöëÿð.
ßðêíàç õàíûì þçö äÿ ýöëäö. Èðÿëè éåðèéèá, îüëóíóí êöðÿéèíäÿí áèð øà-
ïàëàã âóðäó:
— Ãîðõìà, îüóë, ïóëäàí þçöíÿ êîðëóã âåðìÿ. Àíàí þëìÿéèá êè!
Âàëëàù, þç úàíûì ö÷öí äöç äåéèðÿì!
Àõûðûíúû çÿíý âóðóëàíà éàõûí áèð ýþäÿê, ÷àëáàø êèøè, áèð äÿ îðòà-
áîéëó ãîúà ãàäûí òÿëÿñèê þçëÿðèíè ñÿêèéÿ éåòèðäèëÿð. Èðè áèð áàüëàìàíû
åùòèéàòëà âàãîíà ÷ûõàðûá, Ðàìèçèí éåðèíÿ àïàðäûëàð. Îíëàðûí äàëûíúà
ßðêíàç õàíûì äà ÷ûõäû. “Óøàüûí” êóïåñèíè, ðàùàòëûüûíû áèð äÿ éîõëàäû.
×îõ ÷ÿêìÿäè êè, àõûðûíúû çÿíý ÷àëûíäû, éîëà ñàëàíëàð âàãîíäàí äöøäö-
ëÿð. Ðàìèç ÿââÿë êÿíàðäàêûëàðëà, ñîíðà äà âàëèäåéíè èëÿ ÿë âåðäè,
þïöøäö. ßðêíàç õàíûì ùÿéÿúàí êå÷èðèðäè:
— Ãàäàí àëûì, Ðàìèç, ãàëàðñàí, òåç îë!
Ðàìèç ãàòàðûí ùÿðÿêÿòèíè ýþðÿí êèìè úÿëä âàãîíóí ïèëëÿñèíÿ àòûëäû.
Äÿñìàë åëÿéÿ-åëÿéÿ âèäàëàøäû. Âàãîí áèð àí è÷èíäÿ îíó ýþòöðöá ýåòäè.
Ãîùóìëàð, òàíûøëàð, éîëäàøëàð — ùàìûñû âàãîí ýþçäÿí èòÿíÿúÿí Ðàìèçÿ
ÿë åëÿéèð, õåéèð-äóà âåðèðäèëÿð. Éàëíûç ßðêíàç õàíûì ýàù ãûðìûçû ùàøè-
éÿëè áàëàúà èïÿê äÿñìàëûíû ýþçöíÿ áàñûá àüëàéûð, ýàù äà ñàü ÿëèíè ùà-
âàäà òÿðïÿäèðäè.

Êèì äåñÿ êè, ìÿí þâëàäûìû èñòÿìèðÿì, èíàíìàéûí. Î, éàëàí äåéèð.

Åëÿ àäàì îëà áèëìÿç êè, äîüìà áàëàñûíû èñòÿìÿñèí. Þâëàä øèðèí øåéäèð.
Íÿèíêè èíñàí, ùÿòòà áöòöí éàðàíìûøëàð áàëàñûíû èñòÿéèð, ÿçèç òóòóð.
Àììà èñòÿìÿê âàð, èñòÿìÿê âàð.
ßðêíàç õàíûìûí îüëóíà ìÿùÿááÿòè àéðû áèð ìÿùÿááÿòäèð. Ãàðäàø
ýþðìÿäèéèíäÿíìè, òÿê áèð îüóë àíàñû îëäóüóíäàíìû, Ðàìèçèí ýþç
ãàáàüûíäà íåúÿ òåç áîé àòûá áþéöìÿéèíè éîëäàøëàð àðàñûíäà ôÿðÿùëÿ
äþíöá-äîëàøìàñûíû, îõóìàñûíû, ÷àëìàñûíû, îéíàìàñûíû ýþðäöéöíäÿí-
ìè, íÿäÿíñÿ, ñþç âÿ ñþùáÿòèíèí ÿââÿëè äÿ, àõûðû äà Ðàìèçäèð. Ìÿúëèñ
îëìàç êè, Ðàìèçäÿí äàíûøìàñûí. Ùÿð éåðäÿ äåéèð êè:
128
 — Ðàìèç ÷îõ ãåéðÿòëè, ôÿðàñÿòëè óøàãäûð. ×îõ ãàíàúàãëû, ìÿðèôÿòëè
óøàãäûð. ×îõ ðÿùìëè, ãàáèëèééÿòëè óøàãäûð. Îíóí òåëåôîíëà èáàðÿëè äàíûø-
ìàüûíû, úöðáÿúöð êèíî àðòèñòëÿðèíèí òÿãëèäèíè ÷ûõàðìàüûíû, øÿêèë ÷ÿêìÿ-
éèíè, ìàøûí ñöðìÿéèíè, ãÿøÿíý-ãÿøÿíý ìÿêòóá éàçìàüûíû, êîñòéóì
ñå÷ìÿéèíèìè äåéèì, ñÿëèãÿ-ñàùìàíûíûìû, êåôè ýÿëÿíäÿ ÷àëìàüûíû,
îõóìàüûíûìû, îéíàìàüûìû ùàíäà áèð äÿâÿòíàìÿ èëÿ êîíñåðòëÿðÿ ýåò-
ìÿéèíèìè, ëàï áàø úÿðýÿäÿ ùàíäà áèð ãûçëà îòóðìàüûíûìû äåéèì, ÿäÿá-
ÿðêàíûíû, ìÿðèôÿòèíè, ãàíàúàüûíûìû, ùàíñûíû äåéèì!..
Ìöíàñèá ìÿúëèñèí ìöíàñèá áèð éåðèíäÿ ñþùáÿò äöøÿíäÿ ßðêíàç
õàíûì îüëóíäàí ùÿâÿñëÿ, øèðèí-øèðèí äàíûøûð. Ùÿìèøÿ åéíè ñþçëÿðè äà-
íûøñà äà, åëÿ áèð âÿúäëÿ äàíûøûð êè, äåéÿðñÿí áó ñþçëÿð “õîðóç ñÿñè åøèò-
ìÿìèø” òÿçÿ õÿáÿðëÿðäèð. “Ñþùáÿò äöøÿíäÿ” äåäèê. ßñëèíÿ áàõñàí
ñþùáÿò äöøìöð, îíó ßðêíàç õàíûì þçö ñàëûð. Þçö äÿ éåðè îëäó, îëìàäû
áàõìûð. Áÿëêÿ àéðû áèð àäàì áóíó áàúàðìàç. Àéðû áèð ìÿòëÿá äàíûøûëàí
çàìàí, éóéóëìàìûø ãàøûã êèìè, àðàëûüà ýèðìÿê ùÿð àäàìûí èøè äåéèë,
“íÿ äÿõëè âàð!” Àììà ßðêíàç õàíûì áóíó äåìèð âÿ äöøöíìöð. Î,
Ðàìèç ñþùáÿòèíè åëÿ óñòàëûãëà áàøãà ìÿòëÿáëÿðÿ ãàòûð êè, äàíûøàíäà, áèð
äÿ ýþðöðñÿí ßðêíàç õàíûì àðàëûüà ýèðäè:
— Áàëàì, èíäèêèëÿðÿ ïàëòàð áÿéÿíäèðìÿê îëìóð. Ðàìèç èêè äÿñò õàëèñ
áàñòîí, òðèêî êîñòéóì òèêäèðìèø, áèð äÿñò äÿ àòàñû Òèôëèñäÿ êîìèññèéîí-
íóäàí àëûá, ëàï ÿúÿððè! Äè ýÿë ùå÷ áèðèíè áÿéÿíìèð. Íåéëÿéÿñÿí, ìÿú-
áóðñàí àéðûñûíû àëàñàí. Úàâàíäûð...
Àäàìëàð Ãóáàíûí àëìà áàüëàðûíäàí, áó èë ìåéâÿúàòûí áîë ýÿëìÿ-
éèíäÿí äàíûøàíäà ßðêíàç õàíûì øèêàéÿòèíè áàøëàéûð:
— Áèçèì Ðàìèç áàçàðäàí àëûíàí ìåéâÿéÿ ìÿùÿë ãîéìóð. Âàëëàù,
þç úàíûì ö÷öí, ìÿùÿë ãîéìóð. Î äåéèð: ýÿðÿê öçöìö, þçö äÿ àü øà-
íûíû éà äÿðáÿíäèíè ìåéíÿäÿí þçöì äÿðÿì: àëìàíû, àüàúäàí þçöì
öçÿì. Àòàñû îíà êå÷ÿí èë Ãóñàðäà áèð áàü òóòìóøäó, èêè ìèíÿ. Áàøäàí-
àéàüà àëìàëûã, àðìóäëóã...
Úàìààò áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòäÿí, ùþêóìÿòëÿð àðàñûíäà ñöëù éàðàí-
ìàñûíäàí äàíûøûá, øöêöð åëÿéÿíäÿ, ßðêíàç õàíûì ôèêðèíè áåëÿ áèëäèðèð:
— Áÿ íÿäè, î ýöí ùàìûíûíêûíû Àëëàù ñàõëàñûí, Ðàìèç ãÿçåòè àëìûøäû
ÿëèíÿ, ñöëùöí áàðÿñèíäÿ áöëáöë êèìè åëÿ îõóéóðäó, åëÿ îõóéóðäó, àäà-
ìûí úàíûíà éàü êèìè éàéûëûðäû. Ãîíóì-ãîíøó òþêöëöá, äåéÿñÿí ëàï
ëåêñèéàäû. Ýÿäÿíèí äþøöíäÿ äÿ ìÿðìÿð ýþéÿð÷èí ãàíàä à÷ûá, åëÿ áèëÿ-
ñÿí áó ñààò ó÷óá òàõòàïóøà ãîíàúàã, þç úàíûì ö÷öí!
Ìÿêòÿáäÿí ñþùáÿò à÷ûëàíäà, ßðêíàç õàíûìûí äÿôòÿð-êèòàáû ëàï óçàíûð:
129
 — Áèçèìêè àéðû úöð óøàãäûð! Ìöÿëëèìëÿð äàíûøà, ýþðÿñÿí! Áåëÿ, áèð
þçýÿ úöð óøàãäû. Äèðåêòîðëàð ëàï ìÿÿòòÿë ãàëûáëàð. Áó éàøäà óøàãäà áåëÿ
ôÿðàñÿò! Ýþðöíìÿéèá àõû. Ïðîôåññîðëàð èíäèäÿí Ðàìèçèí öñòöíäÿ äàâà
ñàëûáëàð. Áèðè äåéèð: ìÿíèì èíñòèòóòóìà ýÿëÿúÿê, î áèðè äåéèð: éîõ, îíó
þçöì äÿðñ âåðÿúÿéÿì. Áèðè äåéèð: ýÿðÿê àêàäåìèéàëàð éàíûíäà äÿðñ
àëà. Ñÿñ-ñÿäàñû øÿùÿðè ýþòöðöá, áèëìèðÿì íåúÿ îëàúàã, þç úàíûì ö÷öí.
Íÿíÿñè ýÿäÿíèí êþéíÿéèíÿ ýþçìûíúûüû òèêìÿêäÿí éîðóëóá. Þçö
ãîéìóð, áèëÿíäÿ ñþêöá àòûð áèð ãûðàüà. Ýþðìöøäöê îüëàí öñòöíäÿ ãûç-
ëàð ñþçÿ ýÿëÿð, èíäè äàùà ïðîôåññîðëàðûí ýþçö ãàëûá ýÿäÿäÿ! Âàëëàù, þç
úàíûì ö÷öí, åëÿ áèëÿñÿí áÿíä îëóáëàð...
— ßðêíàç õàíûì, ùàíñû äÿðñÿ Ðàìèçèí ìåéëè ÷îõäóð?
— Åëÿ ùàìûñûíà! Äÿðñ âàð êè, î áèëìÿñèí? Êèòàá âàð êè, îõóìàñûí?
Ìöÿëëèìëÿð ùåéðàíäûð êè, àéà, áó éàøäà áåëÿ áàø!.. Áåëÿ ëàï þçýÿ
úöðäöð, àëëàù ùàìûíûíêûíû ñàõëàñûí...

***

Âàãîíà ÿéëÿøÿíäÿ àäàìëàðû çÿôÿðàí èéè âóðäó. Çÿôÿðàí èéè ýÿëèðäè,

àììà áèðòÿùÿð ýÿëèðäè. Äåéÿñÿí áó çÿôÿðàí éà ãàéíàíìûø, éà ãîâðóë-
ìóø, éà äà éàü è÷èíÿ ãîéóëìóøäó. Ñÿðíèøèíëÿð ñîðóøóðäóëàð:
— Áó íÿ ÿòèð îëà, éîëäàø êîíäóêòîð?
— Ìÿíèì äÿ áóðíóìà äÿéèð.
— Éîõñà âàãîí-ðåñòîðàíäàí ýÿëèð áó?
— Õåéð, âàãîí-ðåñòîðàíäà áåëÿ øåé éîõäóð
Êîíäóêòîð âàãîíóí î áèðè áàøûíà éàõûíëàøàíäà, çÿôÿðàí èéèíèí äàùà
äà òöíäëÿøäèéèíè äóéàíäà äöøöíäö êè, áó òÿçÿ ìöñàôèðèí, îõóìàüà
ýåäÿí òÿëÿáÿíèí êóïåñèíäÿí ýÿëèð. Þòÿíäÿ ýþçóúó íÿçÿð ñàëäû. Ïÿí-
úÿðÿ ãàáàüûíäà áàø-áàøà âåðÿí, êîíéàê ñòÿêàíëàðûíû ÷àããûëäàäàí èêè
ýÿíúèí çÿôÿðàí-ïëîâ éåäèéèíè ýþðöá, òåç þòäö. ×àëûøäû êè, ýÿíúëÿð îíóí
íÿçÿð éåòèðäèéèíè ýþðöá, íàðàùàò îëìàñûíëàð.

Äîüðóäóð, ßðêíàç õàíûì ùÿð éåðäÿ îüëóíó àüûç äîëóñó òÿðèôëÿìÿê-

äÿí äîéìóðäó. Òÿðèôëè úàâàíëàðûí ùå÷ áèðèíäÿí ÿñêèê ñàéìûðäû êè, àðòûã
ñàéûðäû. Àììà áóíà îíóí ÿñàñû éîõ èäè. Ðàìèç îðòà ìÿêòÿáäÿ ìèéàíà
âÿ áÿëêÿ ìèéàíàäàí áèð ïèëëÿ àøàüû îõóéàí óøàãëàðäàí èäè. ßðêíàç áóíó
áèëìÿìèø äåéèëäè. Áèëñÿ äÿ, Ðàìèçè òÿðèôëÿìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìèðäè. Îíà
130
ýþðÿ ÿë ÷ÿêìèðäè êè, “Äåäè-äåäè åâ éûõûð! Î ìöÿëëèì ïèñ äåéÿð, áó
ìöÿëëèì ïèñ äåéÿð, âàëèäåéí äÿ îíëàðà ãîøóëóá ïèñ äåéÿíäÿ, óøàüûí àäû
äîüðóäàí äà ïèñÿ ÷ûõàð, ñàáàù àëè ìÿêòÿáÿ ýåäÿíäÿ îíó ãàïûäà äàéàí-
äûðàðëàð...”
Èêèíúè òÿðÿôäÿí ßðêíàç õàíûì Ðàìèçèí äÿðñäÿí àëäûüû ãèéìÿòëÿðè
äîüðó ñàéìûðäû. Áó ãèéìÿòëÿð áÿçÿí îíó òÿáèíäÿí ÷ûõàðûð, ÿñÿáèëÿø-
äèðèðäè:
— Íÿ îëìóøäó áÿéÿì? ×îüðàôèéàäàí äà çÿèô? Éÿíè Ðàìèç î ãÿäÿð
ÿôÿë îëäó êè, äàüëàðûí, äÿðéàëàðûí àäûíû äà ñàéà áèëìÿäè? Ìÿíèì îüëóì
ùÿìèí äàüëàðû àøûá, äÿðéàëàðû þòöá äþíÿ-äþíÿ ýÿçìÿëè éåðëÿðÿ ýåäÿí-
äÿ, ÷îõëàðû ùå÷ Áàêûäàí ãûðàüà ÷ûõìàìûøäû. Êèñëîâîäñêÿ, Ñî÷èéÿ,
Ìîñêâàéà îíó àòàñû íå÷ÿ äÿôÿ þçö àïàðûá, èíäè ýþòöðöá úîüðàôèéàäàí
óøàüà èêè éàçûáëàð. Éîõ! Ýþçëÿðè ýþòöðìöð! Ìÿêòÿáäÿêèëÿð áèçèì óøàüû
óøêàð ýþçöì÷ûõäûéà ñàëìàã èñòÿéèðëÿð, þýåé áàõûðëàð, þýåé!..
ßðè ìàíå îëìàñàéäû, áÿëêÿ ßðêíàç õàíûì úîüðàôèéà ìöÿëëèìè èëÿ
ñàâàøàúàã, êèì áèëèð íåúÿ àüûð ñþçëÿð äåéÿúÿêäè.
Ö÷öíúöñö äÿ áó èäè êè, ßðêíàç õàíûì îüëóíóí àëè ìÿêòÿáÿ äöçÿëÿ-
úÿéèíÿ àðõàéûí èäè. Õÿéàëûíà ãîéìóøäó êè: “Èìòàùàí çàìàíû ìöÿëëèì
òóòóá ùàçûðëàøäûðàðàì, àòàñû äà ñþçö êå÷ÿíäèð, òàïøûðàð. Áèð äÿ Ìîñêâà
ìÿêòÿáëÿðèíÿ ýåäÿí àç îëóð. Ðàìèçäÿí éàõøû êèìè ýþòöðÿúÿêëÿð...”
Ùÿìèí èë Ìîñêâà ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàëàðäàí ýÿëÿíëÿðÿ ÷îõ
éåð àéðûëìûøäû. Èìòàùàí äà, Ðàìèçèí áÿõòèíäÿí éåðëè êîìèññèéàëàðäà
îëóðäó. Áó êîìèññèéàëàðäà äà Ðàìèçèí àòàñûíû òàíûìàéàí êèì èäè.
Âÿçèééÿò áåëÿ îëñà äà, Ðàìèç èìòàùàíäà êèôàéÿò ãèéìÿòëÿð éûüà
áèëìÿäè.
Îüëóíóí àäûíû ãÿáóë îëóíàíëàð ñèéàùûñûíäà ýþðìÿéÿíäÿ ßðêíàç
õàíûì òÿúèëè áèëåò àëûá îüëó èëÿ áèðáàøà Ìîñêâàéà éîëà äöøäö. Íå÷ÿ ãàïû
äþéÿíäÿí ñîíðà ìÿðêÿçè ãÿáóë êîìèññèéàñûíûí ìÿñóë êàòèáèíèí éàíûíà
ýåòäè. ßðèíèí ìÿñóë èøëÿðäÿ þìðöíö ãîéäóüóíó, îüëóíóí íàõîø âÿçèé-
éÿòäÿ ùÿéÿúàí êå÷èðÿðÿê èìòàùàí âåðäèéèíè, éåðëè êîìèññèéàäà “ÿäàëÿò-
ñèçëèê îëäóüóíó”, éåýàíÿ îüëó Ðàìèçèí ÿðèçÿñè ðÿää åäèëÿðñÿ, þçöíö
áÿäáÿõò àíà ùåñàá åäÿúÿéèíè õöñóñè áèð ùÿéÿúàí âÿ ùèääÿòëÿ, òÿêèä âÿ
úöðÿòëÿ äàíûøäû. Ùà÷àíäàíñà Ðàìèçèí ìÿêòÿá äðàì äÿðíÿéèíäÿí àëäûüû
òÿøÿêêöðíàìÿíè ïàêåòäÿí ÷ûõàðûá ýþñòÿðäè:
— Ãàáèëèééÿòñèç óøàüà áåëÿ òÿøÿêêöðíàìÿ âåðìÿçëÿð!
×îõ ùàðàé-ùÿøèð ñàëàíäàí, äþíÿ-äþíÿ äèëèíäÿí çÿìàíÿò âåðÿíäÿí
ñîíðà èíøààò èíñòèòóòóíäà ùÿëÿ òóòóëìàéàí éåðëÿðäÿí áèðèíè Ðàìèç àëäû.
Òÿãàöäñöç âÿ éàòàãõàíàñûç îëàðàã îõóìàüûíà èúàçÿ âåðäèëÿð.
131
 ßðêíàç õàíûì áó èúàçÿ êàüûçûíû àëûá Áàêûéà ãàéûäàíäàí ñîíðà äàùà
éåðÿ-ýþéÿ ñûüûøìûðäû. Ìöÿëëèìëÿðèí, êîìèññèéàëàðûí öíâàíûíà àúû-àúû
ñþçëÿð äåéèð, äàø-ãàø ïàðûëäàéàí øÿùàäÿò áàðìàüûíû ñèëêÿëÿéÿðÿê, Ðà-
ìèçèí ãåéðÿòèíÿ, áèëèéèíÿ ìÿùç éóõàðû òÿøêèëàòëàðäà “ëàçûìè âÿ ëàéèãëè
ãèéìÿò àëäûüûíû” áèð äàùà èääèà âÿ òÿñäèã åäèð, áÿäõàùëàðûíà ñàíêè àúûã
âåðìÿêäÿí ùÿçç àëûðäû.
Ðàìèç îõóìàüà ýåäÿíäÿí ßðêíàç õàíûìûí éàðû úàíû äà îíóíëà
ýåòìèøäè. Èíäè îüóë ñþçö-ñþùáÿòèíè ÿââÿëêèíäÿí äÿ áåøãàò àðòûã èøòàùà
âÿ ùÿâÿñëÿ äàíûøñà äà, öðÿéèíè ñàêèò åäÿ áèëìèðäè. Ðàìèçÿ ùàëâà, øÿêÿð-
÷þðÿê áèøèðèð, ñÿáÿò-ñÿáÿò ìåéâÿ ýþíäÿðèð, ùÿôòÿáàøû áèð áàüëàìà éîëà
ñàëûðäû. Ñþç éîõ êè, áó áàüëàìàëàðû ïî÷òëà, àäè ãàéäà èëÿ ýþíäÿðñÿ, ýå-
úèêÿúÿéèíè, áÿëêÿ õàðàá îëàúàüûíû ýöìàí åäèðäè. Îíà ýþðÿ ùÿð äÿôÿ
Ìîñêâà ãàòàðûíû éîëà ñàëìàüà ÷ûõûð, áàüëàìàíûí éà õþðÿéè òàíûøëàðäàí
áèðèíèí êóïåñèíÿ ãîéóð, îüëóíà òåëåãðàì âóðóðäó êè: “Ðàìèç, àéûí ôèëà-
íûíäà 19-úó ãàòàðû ãàðøûëà. Âàãîí íþìðÿ ôèëàí, äîñòóìóç ôèëàíêÿñäÿ
ÿìàíÿòèí âàð! Þïöðÿì. Àíàí!”
Ðàìèç ãÿáóë îëóíàíäàí ñîíðà ïî÷òàëéîíëàð èíøààò èíñòèòóòóíà ÷îõ
ýåò-ýÿë åëÿéèðäèëÿð. Ýþðöðäöí áó ãàðàáóüäàéû îüëàíà ùåé êàüûç, òåëåã-
ðàì, áàüëàìàëàð ýÿëèð. Ïî÷òàëéîíëàð îíó äÿðñäÿ, èäìàí ìåéäàí÷àñûí-
äà, êîíñåðò çàëûíäà òàïûð, òÿëÿñèê ãîë ÷ÿêäèðèá ýåäèðäèëÿð. Ñÿùÿðëÿð ñààò
äîããóçäà-îíäà èñÿ Ðàìèçè àðûã, áöçöøìöø áèð îüëàíëà âàüçàëäà —
âàãîí àéàüûíäà “ÿìàíÿòèíè” àëìàüà ýÿëÿí ýþðÿðäèí. Áó ÿìàíÿòëÿð
îíó, äåìÿê îëàð êè, òÿíýÿ ýÿòèðìèøäè. Ýÿëÿí ÿìàíÿòè àëûá ìèíèê
òàïìàã, åâÿ ýÿòèðìÿê, à÷ûá éåðáÿéåð åëÿìÿê, òàõòàíû, òîðáàíû, êàüûçû
àïàðûá çèáèëõàíàéà àòìàã þçö áèð èø èäè. Ðàìèçäÿ áó ñÿëèãÿéÿ ùþâñÿëÿ
éîõ èäè. Áèð äÿôÿ öçöì ñÿáÿòèíè âàãîíäàí ýþòöðöá àïàðìàã èñòÿéÿíäÿ
ìèë÷ÿêëÿð áîüàíàã êèìè êîìà èëÿ ó÷äó. Ñÿáÿòèí àëòûíäàí àõàí ñó èñÿ
Ðàìèçèí òÿçÿúÿ ýåéèíäèéè òðèêî êîñòéóìó áóëàäû.
Ðàìèç àíàñûíà äþíÿ-äþíÿ éàçûð, òåëåôîíëà äåéèðäè êè: “Ýþíäÿðìÿ-
éèí, ùå÷ øåé ëàçûì äåéèë, õþðÿê äÿ, ìåéâÿ äÿ õàðàá îëóð, íàùàã éåðÿ
çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí!”
Áóíà áàõìàäàí “ÿìàíÿòëÿðèí” ñàéû íÿèíêè àçàëìûðäû, ùÿòòà ýöíö-
ýöíäÿí àðòûðäû. Ùà÷àíäàíñà, èíñòèòóòäà îõóéàí, ãóðòàðà áèëìÿéÿí, ìþù-
ëÿò àëûá, àðõèâäÿ êàðýöçàð âÿçèôÿñè äàøûéàí êþùíÿ áèð òÿëÿáÿ Èáèø Ìÿñè-
ìîâ Ðàìèçÿ áó èøëÿðäÿ éàõûí êþìÿê÷è èäè. Ùÿð ñÿùÿð-àõøàì Èáèø Ðà-
ìèçèí ìÿíçèëèíèí ÿçèç ãîíàüû èäè. Îíó îòàãäà êîëáàñà äîüðàéàí, ÷àé
132
äÿìëÿéÿí, áóòóëêà àüçû à÷àí, éàõìàú äöçÿëäÿí, òåàòð êàññàñûíà çÿíý
âóðàí ýþðÿðäèí. Èáèø Ðàìèçèí áàçàðëûüûíà ýåäèð, áÿëÿä÷èëèéèíè åëÿéèð,
ïàëòàðûíû éóäóðäóð, ìöíàñèá ãèéìÿòëÿ ÷åðòéîæëàðûíûí, êîíñïåêòëÿðèíèí
ñóðÿòèíè ÷ûõàðòäûðûðäû. Êèíîéà, òåàòðà, ñòàäèîíà àïàðûðäû. Ìÿíçèë ñàùèáèëÿ
ñþçö ÷ÿïëÿøÿíäÿ òÿçÿ îòàã òàïûðäû. Ðàìèç îõóìàüà ýÿëÿíäÿí ö÷ äÿôÿ
îòàüûíû äÿéèøìèøäè. Àòàñû öíâàíëàðûí áåëÿ òåç-òåç äÿéèøìÿéèíÿ òÿÿúúöá
åäÿíäÿ, Ðàìèç áåëÿ úàâàá âåðèðäè:
— Áèðèíúèñèíäÿ òåëåôîí éîõ èäè, èêèíúèñèíèí ùàìàìõàíàñû õàðàá èäè,
ö÷öíúöñöíöí ðàäèîñó èøëÿìèðäè...
— Îëà áèëìÿçìè êè, ÿââÿëúÿäÿí áó øÿðòëÿðè éîõëàéàñàí, àé îüóë?
— Áóíäàí ñîíðà éîõëàéàúàüàì, éàõøûñûíû òóòàúàüàì, àòà!
ßëáÿòòÿ êè, áó úàâàáëàðû Ðàìèçÿ Èáèø þéðÿòìèøäè. Ðàìèç ùå÷ âàõò
îòàã äÿéèøìÿê èñòÿìèðäè, áóíà ùþâñÿëÿñè äÿ, áàúàðûüû, âàõòû äà éîõ èäè.
Îíó îòàãëàðäàí åâ ñàùèáëÿðè ãîâóðäóëàð. Îíà ýþðÿ ãîâóðäóëàð êè,
ýÿëèá-ýåòìÿéèíèí âàõòû éîõ èäè. Ýåúÿ éàðûñû áèð äÿ ýþðöðäöí Èáèøëÿ áàø-
ìàã ñåéðèíÿ ÷ûõäûëàð, ñÿùÿðÿ éàõûí ãàéûòäûëàð.
Ðàìèçèí åòèðàçëàðûíà àòàñû äà, àíàñû äà òÿâàçþêàðëûã àäû ãîéóðäóëàð.
Ýþíäÿðèëÿí õþðÿêëÿðèí, ìåéâÿëÿðèí éîëäà õàðàá îëìàìàñûíà èñÿ ÷àðÿ
àõòàðûðäûëàð.
Àõøàì ßðêíàç õàíûì ÿðèíÿ, íåúÿ äåéÿðëÿð, ýþéäÿíäöøìÿ áèð ñóàë
âåðäè:
— Êèøè, òÿçÿ òÿééàðÿ ÷ûõûá, õÿáÿðèí âàð?
— Íÿ òÿééàðÿäèð?
— Àäûíû áèð òÿùÿð äåéèðëÿð åé!
— Ðåàêòèâ òÿééàðÿ?
— Ùÿðè, àêòèâ òÿééàðÿ, åøèòìèñÿí?
— Î òÿçÿ äåéèë, íå÷ÿ èëäè âàð!
— Âàð, áÿñ ìÿíÿ íèéÿ äåìèðñÿí?
— Ñÿíÿ íÿ äåéÿñèéÿì êè?
— Äå ýþðöì î àêòèâ òÿééàðÿ áóðàäàí Ìîñêâàéà íå÷ÿ ñààòà ýåäèð?
— Ýÿðÿê êè, èêè ñààòà ýåäèð.
— Áó éàõøû, áåëÿ èø âàð, ìÿíÿ íèéÿ äåìèðñÿí, à ñàü îëìóø?
— Íåéëÿìÿê èñòÿéèðñÿí áÿéÿì?
Èêè ñààòà ìÿí Ðàìèçÿ ïàõëà-ïëîâ ÷àòäûðàðàì êè, ëàï áóüëàíà-
áóüëàíà!
ßðèíèí ýöëìÿéè, ìöÿééÿí áèð úàâàá âåðìÿìÿéè ßðêíàç õàíûìû
ùèðñëÿíäèðäè:
133
 — Áóðàäà ýöëìÿëè íÿ âàð, ñÿí ýöëöðñÿí? Äöéö äàø êèìè îëàíäàí
ñîíðà óøàüà ÷àòìàã ùàðà, ïëîâ èñòè-èñòè ÷àòìàã ùàðà! Áó ýöí ñÿäðè äö-
éöñö èñëàäûì, ñàáàù äàíûø î òÿééàðÿëÿðäÿí áèðèíäÿ óøàüà áèð ãàçàí èñòè
ïëîâ ýþíäÿðÿê.
— Åëÿ øåé ìöìêöí îëìàç!
ßðêíàç õàíûì àëò äîäàüûíû äèøëÿäè. Íàìàçîâóí öçöíÿ äèê-äèê
áàõäû:
— Íåúÿ ìÿñóë èø÷èñÿí êè, áåø êèëî øåéè òÿééàðÿäÿ ýþíäÿðÿ áèë-
ìèðñÿí?
— Áåø íÿäè, îí áåø äÿ ýþíäÿðÿ áèëÿðÿì. Àììà, àé àðâàä, ðåàêòèâ
òÿééàðÿ éöê ö÷öí äåéèë, àéðû ìÿãñÿä ö÷öíäöð. Øåé ãÿáóë åëÿìÿçëÿð!
ßðêíàç õàíûì ÿðèíÿ ùèðñëÿíäè:
— Ñÿíèí áÿä íèééÿòèíè áèëèðÿì, èíäèéÿúÿí áó òÿééàðÿíè ìÿíäÿí
ýèçëÿòìÿéèí äÿ ÿáÿñ äåéèëìèø. Ñÿí þâëàä èñòÿéÿí àòà äåéèëñÿí. Äÿíèçÿ
ýþíäÿðñÿëÿð äÿ, ñóéóíó ãóðóäóá ýÿëÿðñÿí. Àòà îëàí êÿñ áèð äåìèðñÿí,
àõû ìÿíèì áàëàìäûð, ùÿôòÿëÿðëÿ äèëèíÿ ïëîâ äÿéìèð, åâ õþðÿéè ýþðìöð...
Íîéàáðûí àõûðëàðûíäà Íàìàçîâ Ìîñêâàäàí áèð ñÿëèãÿëè ìÿêòóá
àëäû. Îõóéóá ìÿÿòòÿë ãàëäû: “Áó íÿ èøäèð?”

***

Ðàìèçèí ñèíèô éîëäàøëàðû éàçûðäûëàð. Ñàëàì âÿ íÿçàêÿò ñþçëÿðèíäÿí

ñîíðà éàçûðäûëàð êè: “Ðàìèç ÷ÿòèíëèêëÿ èíñòèòóòà ãÿáóë îëóíìóøäóð. Äö-
øöíöðäöê êè, áóíó íÿçÿðÿ àëàð, äÿðñëÿðèíÿ ôÿàë ÷àëûøàð, éîëäàøëàðûíäàí
ýåðè ãàëìàç. Òÿÿññöô êè, áåëÿ äåéèë. Òÿêúÿ îíóí èêè àéäû áóðàõäûüû
äÿðñëÿð áöòöí ãðóïäàêû 25 íÿôÿðèí ùàìûñûíûí áóðàõäûüû äÿðñëÿðèí úÿìè-
ñèíäÿí ÷îõäóð. Ðàìèç ÷îõ ñåìèíàðëàðäà èøòèðàê åòìèð. Þç ÷åðòéîæëàðûí-
äà ãîéóëàí ñóàëëàðà úàâàá âåðÿ áèëìèð. Êþìÿê ö÷öí îíó ãðóïóìóçóí
ÿëà÷ûñû Ôèêðÿò Àüàéåâÿ òÿùêèì åòäèê. Ôèêðÿòëÿ úÿìèñè áèð äÿôÿ ìÿøüÿëÿ
êå÷èá, “âàõòûì éîõäóð” — äåéÿ ýÿëìèð. Ýþðöíöð éàõûí àäàìëàðû äà
îíóí õåéèðõàùû äåéèëäèð.
Ðàìèçèí òÿùñèë âÿçèééÿòèíè Ñèçÿ áèëäèðèð, àòàëûã íöôóç âÿ òÿñèðèíèçè
õàùèø åäèðèê. Ñåìåñòðèí àõûðûíà àç ãàëìûøäûð. Ðàìèçèí ñåññèéàëàðäàí
çÿèô ÷ûõìàñû áöòöí ãðóïóìóçóí ùþðìÿòèíè âÿ äÿðÿúÿñèíè àøàüû ñàëàúàã-
äûð. ßìèíèê êè, áöòöí áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàúàãñûíûç.

Áàãè ùþðìÿò!”

134
 Ãðóï àäûíäàí ãîë ÷ÿêÿí òÿëÿáÿëÿðäÿí ñîíðà, äåêàí äà îíëàðûí ôèê-
ðèíÿ øÿðèê îëäóüóíó áèëäèðìèøäè.
Êèøè ìÿêòóáó ßðêíàç õàíûìà âåðäè. ßðêíàç õàíûì äèããÿòëÿ îõó-
éàíäàí ñîíðà àäÿòèíúÿ, äîäàüûíû ýÿìèðèá, ýþçöíö ÿðèíèí öçöíÿ çèëëÿäè:
— Ñÿí áóíà èíàíûðñàí?
— Èíàíìàìàüà íÿ ÿñàñ âàð?
ßðêíàç õàíûì ñÿñèíè óúàëòäû âÿ ãÿòèééÿòëÿ äåäè:
— Áþùòàíäûð, èôòèðàäûð, ïàõûëëûãäûð!
— Òÿëÿáÿëÿðÿ íÿ äöøöá ñÿíèí îüëóíà áþùòàí äåéÿëÿð?
— Áóðàäàêûëàðûí èøèäèð! Óøàã ùÿëÿ òÿçÿúÿ äÿðñÿ ýåäèá, ãîéñàëàð áèð
éåðèíè ðàùàòëàñûí, ãîéñàëàð áèð íÿôÿñ àëñûí! Íÿ ãà÷ùàãà÷äûð, íÿ îëóá
áÿéÿì? Ùÿëÿ Ðàìèçèí ãàáàãäà áåø èë âàõòû âàð!
— Áåø èëÿ áàõìûð, ùÿð ñåìåñòðäÿ äÿðñèíè éîõëàéûðëàð.
— Éîõëàñûíëàð äà. Áÿéÿì áèð áèçèìêèäèð. Åëÿëÿðè âàð èëëÿðëÿ îðàäà
èëèøèá ãàëûá. Îäóð, Èáèø àëòû èëäèð îðàäàäûð, ùÿëÿ äÿ ìþùëÿò àëûá, ùå÷ îíóí
àíàñû áåëÿ êàüûç àëìûð. Ðàìèçè íÿ ýþðäö ýþçëÿðè áóíëàðûí, úàíûì!
Íàìàçîâ ßðêíàç õàíûìûí ùèðñëÿíäèéèíè, òÿáäÿí ÷ûõäûüûíû ýþðöá
ñóñäó, î áèðè îòàüà êå÷äè. ßðêíàç õàíûì èñÿ äÿñòÿéè ýþòöðöá, îüëóíó òå-
ëåôîíà ÷àüûðäû.
Êèøè ßðêíàç õàíûìäàí õÿëâÿò îüëóíà áèð íÿñèùÿò ìÿêòóáó éàçäû,
èíñòèòóòäàí ýÿëÿí õÿáÿðëÿðèí ùàìûñûíû áèëäèðäè âÿ òÿêèä åòäè êè, äÿðñëÿ-
ðèíÿ éàõøû ôèêèð âåðñèí, âàõòûíû ùÿäÿð êå÷èðìÿñèí, îðàéà îõóìàüà ýåäèá...
ßðêíàç õàíûì èñÿ øÿêÿðáóðà, ïàõëà-ïëîâ òÿäàðöêö ýþðöá, éàõûí
ýöíëÿðäÿ Ìîñêâàéà ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû.

Âàõò ýþçëÿìèð äåéèðëÿð, ùå÷ êÿñè, ùå÷ éåðäÿ âÿ ùå÷ íÿ ö÷öí ýþçëÿ-
ìèð, çàìàí ÿââÿëè, àõûðû ýþðöíìÿéÿí ýöúëö áèð ñåë êèìè ùå÷ íÿ èëÿ ùå-
ñàáëàøìàäàí àõûá ýåäèð.
Âàõò ýÿëèá ÷àòäû, ñåìåñòðÿ éåêóí âóðàí éîõëàìà âÿ èìòàùàíëàð
úÿäâÿëè èíñòèòóòóí äèâàðëàðûíäàí àñûëäû. Òÿëÿáÿ äÿ, ìöÿëëèì äÿ èøëÿðèíè
áó úÿäâÿëÿ óéüóíëàøäûðìàüà ñÿé åòäè.
ßðêíàç õàíûì àåðîäðîìäà éóìøàã ìèíèê òÿééàðÿñèíäÿí äöøöá,
îüëóíà ýÿòèðäèéè ñîâãàòëàðû ñåâèíúëÿ òàêñè ìàøûíûíà éûüàíäà Ðàìèç 21-úè
àóäèòîðèéàäà éåð ãóðóëóøó ôÿííèíäÿí éîõëàìà èìòàùàíû âåðèðäè. Î, éàçû
òàõòàñûíûí ãàðøûñûíäà, ÿëèíäÿ òàáàøèð äîíóá ãàëìûøäû.
135
 ×åøìÿêëè ïðîôåññîð Èâàíîâ ÿëèíäÿ ãÿëÿì Ðàìèçèí öçöíÿ ìÿíàëû-
ìÿíàëû áàõûðäû:
— Áÿñ íèéÿ áåëÿ?
— ...
— Áÿëêÿ ùàçûðëàøìàìûñàí?
— Õåéð, ïðîôåññîð, áèëèðÿì, ñîðóøóí!
Ïðîôåññîð Èâàíîâ ôÿííèí ëàï ÿëèôáàñû ñàéûëàí ñóàëëàðäàí áèðèíè äÿ,
èêèñèíè äÿ òÿêðàð åòäè. Ðàìèç ýþçëÿðèíè äþéìÿêäÿ äàâàì åòäè. Ïðîôåñ-
ñîðà éÿãèí îëäó êè, áó òÿëÿáÿ íÿ îðòà ìÿêòÿáäÿí ùàçûð ýÿëèá, íÿ äÿ èíñ-
òèòóòäà äÿðñëÿðÿ ùàçûðëàøûá.
— Ùå÷ ýþçëÿìÿçäèì! Óçàã éåðäÿí ýÿëìèñèíèç, ñèç ýÿðÿê...
ßðêíàç õàíûì îüëóíóí èìòàùàíà ýåòäèéèíè åøèäÿíäÿ èëäûðûì êèìè
þçöíö èíñòèòóòà ñàëäû. Ðàìèç àíàñû èëÿ äèëóúó ýþðöøöá, ãóëàüûíà ïû÷ûë-
äàäû:
— Îäóð åé, ýåäèð, î ãîúà ïðîôåññîð ìÿíè êÿñèá, ùÿëÿ âÿðÿãÿíè òÿù-
âèë âåðìÿéèá, ýþð íÿ åëÿéèðñÿí, àé àíà! Áàøûíà äþíöì, ãóðáàíûí îëóì!
Ðàìèç áó éàëâàðûø ñþçëÿðèíè ïðîôåññîðà äà äåìèøäè, àíúàã áèð íÿòèúÿ
ýþðìÿìèøäè: “Áàøûíà äþíöì, ãóðáàíûí îëóì!..” Éåíÿ öìèäèíè êÿñìèð,
àíàñûíûí ÿíúàì ÷ÿêÿúÿéèíè çÿíí åäèðäè.
ßðêíàç õàíûì ïðîôåññîð Èâàíîâó ãàïû àüçûíäà ùàãëàäû:
— Éîëäàø ïðîôåññîð, áèð äÿãèãÿ!
Èâàíîâ áàøû èëÿ åùòèðàì èøàðÿñè âåðäè:
— Áóéóðóí, õàíûì, áóéóðóí!
ßðêíàç õàíûì áèð ãÿäÿð êÿíàðà ÷ÿêèëäè. Èâàíîâ äà éàõûíà ýÿëèá
äàéàíäû.
— Ìÿí ñèçè åøèòìÿéÿ ùàçûðàì.
ßðêíàç õàíûì Èâàíîâóí ÿëèíäÿêè ïîðòôåëÿ áàõäû:
— Âåðèí ìÿí ñàõëàéûì, ñèçÿ çÿùìÿò îëàð!
Áó ñþç ïðîôåññîðà òÿÿúúöá ýÿëñÿ äÿ, ìöëàéèì úàâàá âåðäè:
— Åéáè éîõäóð, ñèç ñþçöíöçö äåéèí, åøèäèðÿì!
— Áÿëêÿ áó îòàãëàðûí áèðèíäÿ éåð òàïûá ÿéëÿøäèíèç. Ñèçÿ àéàã öñòÿ
çÿùìÿò îëàð.
Ïðîôåññîð éàõûíäàêû îòàüà òÿðÿô ýåòìÿéè ßðêíàç õàíûìà èøàðÿ åòäè.
ßðêíàç õàíûìà éåð ýþñòÿðäè, ñîíðà äà þçö îòóðäó. Áóðàäà ñþùáÿòÿ
ìàíå îëà áèëÿí áèð êÿñ éîõ èäè. Äèá òÿðÿôäÿ áèð ãûç îòóðóá íÿñÿ ñèéàùû
òóòóð, ùÿðäÿí òåëåôîíëà äàíûøûðäû. ßðêíàç õàíûì àë÷àã ñÿñ âÿ õàùèø
ÿäàñû èëÿ Èâàíîâà áåëÿ ìöðàúèÿò åòäè:
136
 — ßââÿëà, ìÿí þçöìö õîøáÿõò ùåñàá åëÿéèðÿì êè, ñèçèí êèìè áþéöê
áèð àëèì èëÿ òàíûø îëäóì. ßëáÿòòÿ êè, áóíëàð áèçëÿðè ÷îõ áàøû óúàëûãäûð...
Èâàíîâ îíóí áó èñòèãàìÿòäÿ äàíûøìàüûíà éîë âåðìÿìÿê ö÷öí
ãîëóíäàêû ñààòà áàõûá äåäè:
— Áóéóðóí, ìÿíÿ àèä ñþçöíöçö áóéóðóí, õàùèø åäèðÿì, áóéóðóí!
ßðêíàç õàíûì ìÿòëÿáÿ êå÷äè:
— Éîëäàø ïðîôåññîð Èâàíîâ, Ñèçèí òÿëÿáÿíèç Ðàìèçèí àòàñû ìÿñóë èø-
÷èäèð. Âàõòû éîõäóð. ×îõ ìöùöì òàïøûðûãëàð èëÿ ìÿøüóëäóð. Ýÿëÿ áèë-
ìÿäè, õàùèø åòäè êè, ñèçÿ ÷îõ-÷îõ ñàëàì-äóà éåòèðÿì...
Ïðîôåññîð áó ñþçëÿðÿ äÿ áèð úàâàá òàïìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿí êèìè
ñóñóðäó. Ñààòà áàõäû, òÿêðàð ñîðóøäó:
— Ðèúà åäèðÿì, áóéóðóí ýþðöì ìÿíÿ àèä ãóëëóã...
ßðêíàç õàíûì äàâàì åòäè:
— Îüëóì Ðàìèçèí ñèçèí äÿðñäÿí éàõøû ãèéìÿò àëìàìàüûíû åøèäèá,
ìÿí þçöì ýÿëìèøÿì...
Ïðîôåññîð òÿëÿáÿíèí ãðóïóíó, ñèíôèíè, ôàìèëèéàñûíû ñîðóøäó, õàòûðëàäû:
— Ùÿ! Î ìÿíèì äÿðñèìäÿí çÿèôäèð.
— Àòàñû ìÿñóë èø÷èäèð...
— Ìÿñóë, éà ãåéðè-ìÿñóë, õàíûì, áèçÿ òÿëÿáÿ ëàçûìäûð, îõóéàí
òÿëÿáÿ!
— Îðàñû äöçäöð, éîëäàø ïðîôåññîð, èíäè áó óøàüûí èøèíÿ áèð ÿíúàì
÷ÿêìÿê ëàçûìäûð.
Ïðîôåññîð áàøû èëÿ òÿñäèã åòäè:
— ßëáÿòòÿ êè, ÿëáÿòòÿ êè, ëàçûìäûð, áó âÿçèééÿòäÿ ãîéìàã îëìàç.
ßëáÿòòÿ êè, ÿíúàì ÷ÿêìÿê âàúèáäèð!
ßðêíàç õàíûìûí ýþçëÿðè ïàðûëäàäû, öðÿéè éåðèíÿ ýÿëäè: “Äöçÿëÿúÿê”.
— ×îõ ñàü îëóí, ÷îõ âàð îëóí, áèð òÿùÿð äöçÿëäèí!
Èâàíîâ áèð ãÿäÿð ôèêèðëè êèìè áàøûíû àøàüû ñàëäû. ×åøìÿéèíè ÷ûõàðòäû,
òÿçÿäÿí ýþçöíÿ òàõäû:
— Ìÿíúÿ, Ðàìèçèí èøèíè îðàäà, éàøàäûüûíûç øÿùÿðäÿ äàùà òåç âÿ
éàõøû äöçÿëäÿ áèëÿðñèíèç.
ßðêíàç õàíûìûí ñèôÿòè úèääèëÿøäè, ýþçëÿðè áþéöäö:
— Íåúÿ?
— Íåúÿñè áóäóð êè, îíóíúó ñèíôÿ ãàéòàðìàã, ìöÿëëèìëÿðäÿí õàùèø
åòìÿê îëàð êè, úèääè òÿëÿáêàðëûãëà îõóòñóíëàð, ïðîãðàìû êàìèë þéðÿò-
ñèíëÿð. Þçöíöçöí äÿ ýþçöíöç öñòöíäÿ îëàð. Êîíòðîë ëàçûìäûð ùÿð ýöí,
ùÿð ñààò...
137
 Åëÿ áèë ßðêíàç õàíûìûí ãàáàðûã ñèíÿñèíäÿí èòè áèð îõ âóðäóëàð. Öðÿ-
éèíäÿ ïðîôåññîðà ãàðüûø òþêäö: “Àé ñÿíè ýþðöì “îíóíúó ñèíèô” äåéÿí
äèëèí ãóðóñóí!”
È÷èíè ÷ÿêäè, ðÿíýè äÿéèøäè, îòóðäóüó éåðäÿí äèê ãàëõäû, ùèðñëÿ, áèð àç
äà óúàäàí äåäè:
— Áÿñ ýåðèéÿ ãàéûòìàã, àé ïðîôåññîð, òÿëÿáÿíèí, áåëÿ èýèä áèð îüëà-
íûí ãåéðÿòèíÿ òîõóíìàçìû! Èíñàô ùàðäà ãàëäû?
Ïðîôåññîð Èâàíîâ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè, áèð ñþç äåìÿäè. Ãåéðÿò ìÿñÿ-
ëÿñèíäÿí äåìÿê èñòÿéèðäè, àíúàã äåìÿäè. Ãàðøûñûíäàêû ãàäûí îëäóüó ö÷öí,
àíà îëäóüó ö÷öí äåìÿäè, î äåìÿê èñòÿéèðäè êè: “Ãåéðÿòè îëàí òÿëÿáÿéÿ
ÿëáÿòòÿ êè, òîõóíàð. Àììà ãåéðÿòè îëàí òÿëÿáÿ ùå÷ áó ùàëà äöøìÿç!
Áóðàñû äà âàð àõû, ãûçûì!..”
Áó äÿãèãÿ Èáèø ìÿíçèëäÿ ñöôðÿ òÿäàðöê åäèð, òÿçÿ ýÿëìèø ïëîâ ãàçà-
íûíû îúàã öñòöíÿ ãîéóðäó.
1955

ÅË×ÈËßÐ ÃÀÉÛÒÄÛ

Ãûç àüàúû, ãîç àüàúû,

Ùÿð éåòÿí áèð äàø àòàð.
Àòàëàð ñþçö

Áó ìÿñÿë Øÿðÿáàíû õàëàíûí äèëèíäÿí äöøìÿçäè; ÷öíêè ùàëûíà éàõûí,

ìöíàñèá èäè. Ýöìàí åòìÿéèí êè, Øÿðÿáàíû õàëà þç úàâàíëûüûíû, íèøàí-
ëàíìàã, éà ÿðÿ ýåòìÿê ýöíëÿðèíè õàòûðëàäûðäû. Éîõ! Ñþùáÿò îíóí éåýàíÿ
íÿâÿñè ìÿêòÿáëè ãûç Íÿúèáÿäÿí ýåäèð.
Áÿëè, èíäè áó ñààò Íÿúèáÿíèí åëÿ âàõòûäûð êè, éåð éåðèøèíÿ, äàü äóðó-
øóíà ùÿñðÿò, ìèííÿò ÷ÿêèð.
Ñÿùÿð ñààò ñÿêêèçäÿ ìÿêòÿá ïàëòàðû ÿéíèíäÿ, àü ëåíò ùþðöêëÿðèíäÿ,
ãÿùâÿéè ïîðòôåë ÿëèíäÿ, “ñàëàì!” — äåéèá ñèíèô ãàïûñûíäàí ýèðÿíäÿ, êèì
áèëèð íå÷ÿ-íå÷ÿëÿðè îíóí òàìàøàñûíà äóðóð. Ãûç äà, îüëàí äà îíóí éàð-
éàðàøûüûíà êöñÿíèð. Áÿçèëÿðè îíóí ñÿëèãÿëè ýåéèíìÿéè áàúàðäûüû ö÷öí
ãÿøÿíý ýþðöíäöéöíö, áÿçèëÿðè äÿ ÿñëèíäÿ Íÿúèáÿíèí ýþçÿë îëäóüóíó
èääèà åäèðäèëÿð. Ýþçÿë ãûç àë äà ýåéñÿ éàðàøûð, øàë äà ýåéñÿ éàðàøûð!
138
 Íÿúèáÿ èñÿ ùÿìèøÿ ñàäÿ ýåéèíìÿéÿ, àäè ýþðöíìÿéÿ, äèããÿòëÿðäÿí
óçàã îëìàüà ÷àëûøûðäû.
Íÿúèáÿíèí íÿíÿñè Øÿðÿáàíû õàëà ìöÿëëèì èíñòèòóòóíäà õàäèìÿ èäè.
Þâëàä àäûíäàí îíóí áèð îüëó, áèð äÿ ãûç íÿâÿñè âàð èäè. Îüëó èéèðìè-
èéèðìè áåø èë èäè êè, êÿíääÿ åâëÿíìèø, êöëôÿò ñàùèáè îëìóøäó, ãîéóí÷ó-
ëóã ôåðìàñûíäà ÷àëûøûðäû. Àíàñû èëÿ èëäÿ áèð äÿôÿ ýþðöøöð, éà ýþðöøìöðäö.
Ãûç íÿâÿñè èñÿ Øÿðÿáàíû õàëàíûí éàíûíäà èäè; ÷öíêè îíóí àíàñû þëÿíÿ-
úÿí Øÿðÿáàíû õàëàäàí àéðûëìàäû. Áèð éàøàäûëàð, áèð îëäóëàð. ßðè îíó àòûá
ýåäÿíäÿí ñîíðà ãûçû ñàðûëûã àçàðû òóòäó. Àëòû àé õÿñòÿõàíàäà éàòäû, ðÿù-
ìÿòÿ ýåòäè; äîããóç éàøëû Íÿúèáÿ èñÿ Øÿðÿáàíû õàëàíûí ùèìàéÿñèíäÿ
áþéöäö:
“Áèð éàíäàí áàüëàéàí ôÿëÿê, î áèðè éàíäàí à÷àð!” — äåéèáëÿð. Ùÿ-
éÿòäÿ-áàúàäà “éåòèì!” ÷àüûðûëàí, àíàñûíäàí ãàëìà êþùíÿëÿðè ýåéÿí,
êàñûáëûã, åùòèéàú èëÿ áþéöéÿíäÿí ñîíðà ìÿêòÿá ïàíñèîíóíäà éåéèá-
è÷ÿí Íÿúèáÿíèí èøè ëàï ÿíòèãÿ îëäó. Áó ãûç, äåéÿñÿí, àäè ãàéäà èëÿ, áàø-
ãàëàðû êèìè áþéöìöðäö. Äåéÿñÿí, îíà ùàéàíäàíñà ùàíñû áèð ãöââÿ èñÿ,
áàøãà óøàãëàðûí àúûüûíà õöñóñè ïÿðâÿðèø âåðèðäè. Ãûç ýöíäÿí-ýöíÿ
òÿíÿê çîüó êèìè áîé àòûð, ïàðäàãëàíûð, ãûçûëýöë êèìè ýöëöá à÷ûëûðäû.
Úàìààò áèð äÿ ýþçöíö à÷ûá ýþðäö êè, Øÿðÿáàíû õàëàíûí “éåòèì íÿâÿñè”
øÿùÿðèí ùàíäà áèð áàðìàã èëÿ ýþñòÿðèëÿí ýþðêÿìëè ãûçëàðûíäàí îëóá.
Ìÿêòÿáÿ ýåäÿíäÿ, ìÿêòÿáäÿí ýÿëÿíäÿ, íöìàéèøäÿ, êîíñåðòäÿ ýþðö-
íÿíäÿ ýþðöðñÿí òàìàøà êèìè áèð øåé ÿìÿëÿ ýÿëèðäè. Àäàìëàð îíà ùà
áàõûð, áèð-áèðèíäÿí ùà ñîðóøóðäóëàð:
— Íÿ ãèéàìÿòäè, ÿ!
— Áó úåéðàí áàëàñû ùàðäàí àçûá?
— Àäû íÿäèð?
— Ýþðÿñÿí ùàíñû áÿõòÿâÿðÿ ìåéë ñàëàúàã!
Íÿúèáÿ áèçèì ìÿùÿëëÿäÿ ýþçÿ äÿéÿí ãûçëàðäàí áèðèäèð. Ùÿëÿ ÿðÿ
ýåòìÿéèá. Áèëèíìèð íèéÿ ýåòìÿéèá, éà íèéÿ ýåòìèð. Àììà àäàì éîõäóð
îíóí ñþçöíö äàíûøìàñûí. Áèðè äåéèð èñòÿéÿí ÷îõäóð, îíà ýþðÿ ýåòìèð;
éÿíè áèëìèð ùàíñûíà ýåòñèí. Ýöí îëìàç êè, ãûçûí þçöíÿ, éà íÿíÿñèíÿ
äåéÿí îëìàñûí êè: “Äàùà âàõòäûð, áèð ùàëàë ñöä ÿììèø èëÿ òàïûøûí à,
Àëëàù õåéèð âåðñèí, ñþâäàëàøûí à!”
Íÿ Øÿðÿáàíû õàëà, íÿ äÿ Íÿúèáÿ èñòÿð êè, áàøãàëàðû îíëàðûí èøèíÿ ãà-
ðûøñûí. Àììà äè ýÿë êè, éåòÿí-þòÿí ãàðûøûð. Äåéÿñÿí, àäàìëàðäà äà
ýöíàù éîõäóð, ÷öíêè äöíéàäà åëÿ ìÿòëÿáëÿð âàð êè, þçö-þçöíö ãàáàüà
âåðèð, ùàìûíû äàíûøìàüà ìÿúáóð åëÿéèð.
139
 Íÿúèáÿíèí äÿ ìÿñÿëÿñè åëÿ ìÿñÿëÿ îëóá. Îõóìóø, éåòèøìèø, àüûëëû-
áàøëû áèð çÿìàíÿ ãûçûäûð. Ãîíøóäà, ìÿêòÿáäÿ, èøäÿ äÿ îüëàíëàð âàð. Ëàï
ìöíàñèá îüëàíëàð äà âàð. Àììà ýþðöðñÿí Íÿúèáÿ ÿðÿ ýåòìèð. Èíäè îíóí
èéèðìè ö÷ éàøû âàð, àììà ÿðÿ ýåòìèð. Äåéèì èñòÿéÿí éîõäóð, õåéð. Àé
îëìàç êè, Øÿðÿáàíû õàëàíûí ãîøà ãàïûñûíû òàããûëäàäàí îëìàñûí. Ùà
ýöìàí åëÿéèðñÿí êè, áÿëè, äàùà áó äÿôÿ äåéÿñÿí õåéèð èø áàø òóòóð, òîé
éàõûíëàøûð. Ýþðöðñÿí êöëÿê ÿñäè, ùàâà ñîéóäó, íÿ î éàíäàí, íÿ áó éàí-
äàí ñÿñ-ñÿäà ÷ûõäû.
Õöëàñÿ, áèçèì ìÿùÿëëÿäÿ ÿí ÷îõ ñþç-ñþùáÿòè îëàí Íÿúèáÿäèð.
Øÿðÿáàíû õàëàäûð.
Íÿúèáÿ äÿ áèð àéðû úöð Íÿúèáÿäèð. Àëàýþç, àüáÿíèç, ãûðìûçûéàíàã,
ãàðà øÿâÿ ñà÷, óúàáîé, øÿêèëëè-øÿìàéèëëè, úåéðàí êèìè áèð ãûçäûð. Áèð
ýþðÿí äåéèð áèð äÿ ýþðöì. Îíóíëà êÿëìÿ âåðèá êÿëìÿ àëìàã þçö áèð
ñÿàäÿòäèð.
Íå÷ÿ äÿôÿ áþéöê ôîòîãðàôëàð ýÿëèá êè, ãûçûí øÿêëèíè êèíîéà ÷ÿêñèíëÿð.
Øÿðÿáàíû õàëà ùàìûñûíû ñþéöá ãîâàëàéûá: “Ìÿíèì ãûçûì òàìàøàãàáàã-
äû áÿéÿì òåàòðëàðäà àëÿìÿ ýþðñÿäÿñèíèç? Áèð äÿ áóðàëàðà äîëàíìàéûí,
áèçÿ ïóë-çàä ëàçûì äåéèë, þçöíöçÿ ãàëñûí!”
Íÿúèáÿ îíèëëèéè ãóðòàðàíäàí ñîíðà àëè ìÿêòÿá ñåâäàñûíà äöøäö: òèáá
èíñòèòóòóíà ÿðèçÿ âåðäè, èìòàùàíà ýåòäè. Àíúàã òÿëÿá îëóíàí äÿðñ ãèé-
ìÿòè éûüà áèëìÿäèéè ö÷öí äàõèë îëà áèëìÿäè.
Øÿðÿáàíû õàëà ùÿð÷ÿíä àøêàð äåìèðäè, àíúàã ÿñëèíäÿ ãûçûí èíñòèòóòà
äöøìÿéèíÿ ùå÷ ðàçû äåéèëäè. Îíà ýþðÿ ðàçû äåéèëäè êè, Íÿúèáÿ äàùà óøàã
äåéèë êè, ìÿêòÿá ïàëòàðû èëÿ êèôàéÿòëÿíÿ èäè. Àëè ìÿêòÿáäÿ îíó ÿìÿëëè-
áàøëû ýåéèíäèðìÿê, éàð-éîëäàø è÷èíäÿ áàøû àøàüû îëìàñûíà éîë âåðìÿ-
ìÿê ö÷öí âÿñàèò ëàçûì èäè. Áèð äÿíÿ àáûðëû ïàëòî-ôèëàí ãÿäÿð ïóë òóòóð.
Õàäèìÿëèê ìààøû, éà òÿëÿáÿ òÿãàöäö èëÿ þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê ÷ÿòèí îëóð.
Èêèíúè òÿðÿôäÿí äÿ Øÿðÿáàíû õàëà áèëèðäè êè, ãûç ìÿêòÿáè ãóðòàðàí êèìè
ðàéîíëàðà, ëàï óçàã éåðëÿðÿ ýþíäÿðÿúÿêëÿð. Îðäà äà áèðèñèëÿ òàïûøàúàã...
Øÿðÿáàíû õàëà îüëóíäàí àéðû äöøäöéö êèìè, Íÿúèáÿäÿí äÿ ÿëè ÷ûõàúàã,
ãîúà ãàðû âàõòûíäà òÿê-òÿíùà ãàëàúàãäûð.
Ãîíøóëóãäà Øÿðèô àäëû áèð õàë÷à÷û óñòà âàð èäè. Ñàâàäëû ãûçëàðäàí
õàë÷à ôàáðèêèíÿ àäàì éûüûðäû. Øÿðÿáàíû õàëà Íÿúèáÿíèí àäûíû ÷ÿêÿíäÿ,
Øÿðèô ðàçûëûã âåðäè:
— Ýþíäÿð ýÿëñèí, ñààò îí èêèäÿ èäàðÿäÿ îëàúàüàì!
Íÿúèáÿíèí õàë÷à òîõóéàí îëìàüûíû Øÿðÿáàíû õàëà éàëíûç ìààøûíà
ýþðÿ èñòÿìèðäè. Î áèëèðäè êè, áó ñÿíÿò òÿìèç ñÿíÿòäèð. Áþéöêëÿð, îõó-
140
ìóøëàð éàíûíäà ùþðìÿòëè ñÿíÿòäèð. Áèð äÿ êè, ãûç óøàüûíûí ÿëäÿí ãàáèë
îëìàüû ëàçûìäûð. Ñàáàù íèøàíëûñûíûí êþéíÿéèíÿ áèð íàõûø âóðìàüû äöí-
éàëàðà äÿéÿð!
Íÿúèáÿ áåø àéûí è÷èíäÿ õàë÷à ôàáðèêèíäÿ ñÿíÿò þéðÿíäè, àéäà àëòû-
éåääè éöç ìàíàò äà åâÿ ïóë ýÿòèðìÿéÿ áàøëàäû. Íÿíÿ-áàëà ìåùðèáàí âÿ
ñàêèò éàøàìàãäà èäèëÿð. Åë÷èëÿð äÿ þç ãàéäàñû èëÿ ýåäèá-ýÿëìÿêäÿ
èäèëÿð. Õàë÷à ôàáðèêèíèí áþéöê âÿ éåíè áèíàñûíûí åëåêòðèêëÿøìÿñèíÿ ðÿù-
áÿðëèê åäÿí Íàçèì àäëû áèð úàâàí îüëàí Íÿúèáÿíè òàíûéàíäàí ñîíðà äà-
ëûíúà åë÷è ñàëìûøäû. Ãûç éîëäàøëàðû îüëàíû Íÿúèáÿéÿ òÿðèôëÿäèêëÿðè êèìè,
ãûçû äà îüëàíà òÿðèôëÿéèðäèëÿð. Éÿíè Íÿúèáÿíèí òÿðèôÿ åùòèéàúû éîõ èäè.
Áóíó Íàçèì éàõøû áèëèðäè. Ùàíñû èäàðÿäÿíñÿ ôàáðèêÿ úåéðàí øÿêèëëè áèð
äèâàð õàë÷àñû òîõóìàã ñèôàðèøè âåðèëìèøäè. Áó õàë÷àíû Íÿúèáÿ òîõóéóð-
äó. Þçö äÿ ÷îõ äèããÿòëÿ òîõóéóðäó. Íàçèì áó èøèí òàìàøàñûíà äàéàíûá
õåéëè áàõäû:
— ×îõ çÿùìÿòëè èøäèð, — äåäè.
Íÿúèáÿ øÿêëÿ èøàðÿ åäèá, úàâàá âåðäè:
— ×àëûøûðàì ýþçÿë ÷ûõñûí!
— Ýþçÿë ÷ûõìàüûíû èñòÿéèðñÿíñÿ, úåéðàíû àò êÿíàðà, þç øÿêëèíè òîõó,
ãóðòàðñûí ýåòñèí!
Íàçèìèí áó ñþçöíÿ Íÿúèáÿ ïóë êèìè ãûçàðäû, óòàíäûüûíäàí úàâàá
âåðìÿäè, áàøûíû äà éóõàðû ãàëäûðìàäû.
Áó ùàäèñÿäÿí ö÷ ýöí ñîíðà Íàçèìèí åë÷èëÿðè ãîøà ãàïûíûí äÿìèð
ðÿçÿñèíè òÿðïÿòäèëÿð.

Øÿðÿáàíû õàëàíûí åâè øÿùÿðèí éóõàðû òÿðÿôèíäÿ, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè êö÷ÿ-

ñèíäÿ èäè. Áó, áèð êþùíÿ ùÿéÿò èäè. Äàðâàçàñû ÷îõäàí ëàõëàìûø, ÿéèëìèø-
äè. Ùÿéÿòÿ ýåäÿí äàëàí éàðûì÷ûã ãàëìûøäû. Êö÷ÿäÿí þòÿíëÿð ùÿéÿòèí
è÷èíè ýþðöðäöëÿð. Àíúàã ñîíðàëàð ãàïû òÿìèð îëóíäó. Ùÿéÿòèí îðòàñûíà
ñåìåíò òþêöëäö, áàëàúà áèð áàü÷à ñàëûíäû. Áóðàäà ýöë-÷è÷ÿê ÿêèëèð, àüàú
áàñäûðûëûðäû. Éàøûëëûãäàí, ýþçÿëëèêäÿí áàøãà áó áàü÷à ùÿéÿò óøàãëàðûíà
áèð ìÿøüóëèééÿò èäè. Ùÿðÿ îðàäà éåíè áèð àüàú áàñäûðìàã, áÿñëÿìÿê
èñòÿéèðäè. Ùÿìèí ùÿéÿòÿ, Øÿðÿáàíû õàëàíûí íÿâÿñèíÿ ÷îõ åë÷èëÿð ýÿë-
ìèøäè. Øÿðÿáàíû õàëà îíëàðûí ùå÷ áèðèíè öìèä èëÿ éîëà ñàëìàìûøäû; ÷öíêè
ãûçû âåðìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëäè. ßëáÿòòÿ êè, à÷ûã-à÷ûüûíà: “Âåðìèðÿì” —
äåìèðäè. Ãûçûí óøàã îëìàüûíû äåéèð, äÿðñèíè ãóðòàðìàìûø ÿðÿ ýåòìÿê
èñòÿìÿäèéèíè, éà áèð áàøãàñûíà “äèë âåðäèéèíè” áÿùàíÿ ýÿòèðÿðäè.
141
 Àíúàã áóýöíêö åë÷èëÿðèí èøè àéðû úöð èäè, ãàðøûëàíìàüû äà àéðû úöð
èäè. Ãûçûí èøàðÿñèíäÿí ñîíðà Øÿðÿáàíû õàëà èäàðÿäÿí èçí àëûá, áöòöí
ýöíö åâäÿ ãàëäû, áàøûíû äàðàäû, ïàëòàðûíû äÿéèøäè, àðàëûüû éûüûøäûðäû,
îòàãëàðû ñàùìàíà ñàëäû, ùàçûðëûã ýþðäö. Ãîíøóëàðà äà õÿáÿð âåðäè êè:
“Àäàì ýÿëÿúÿê!”
Ùÿéÿòäÿ ñÿêèëÿðè ñöïöðÿí, õàë÷à ÷ûðïàí, òîç òþêÿí, ñàìîâàð ñöðòÿí,
úóíà ïÿðäÿëÿðÿ áàü ñàëàí, ýöëäàíëàðû ñóëàéàí âÿ êàüûçëàéàí, ãàïû çÿí-
ýèíè äöçÿëäÿí, äèâàí öñòöíÿ äþøÿêúÿ ñàëàí, ñöôðÿ à÷àí êèìè... Ùÿéÿòèí
ãûç-ýÿëèíè ùàìûñû Íÿúèáÿíèí åë÷èëÿðèíè ãàðøûëàìàüà ùàçûðëàøûðäû.
Íàçèì äÿ Íÿúèáÿ êèìè àòàñûç-àíàñûç áþéöìöø áèð îüëàí èäè. Àíúàã
äàéûñû Ìèðçÿðÿùìàí êèòàá ìàüàçûíäà ÷àëûøûðäû. Ýþðöá-ýþòöðìöø, òÿú-
ðöáÿëè êèøè èäè. Áàúûñû îüëóíóí õåéèð èøèíäÿ ÷èðìÿíèá ãàáàüà äöøìöøäö.
Èêè íÿôÿð þç éîëäàøëàðûíäàí ÷àüûðìûøäû. Íàçèìèí õàòèðèíè èñòÿéÿí Èëéàñ
ìöÿëëèì äÿ Ìèðçÿðÿùìàíûí õàùèøèíè ãÿáóë åòìèøäè. Áÿëè, àïðåëèí àõûð-
ëàðûíäà, ìöëàéèì éàç ýöíëÿðèíäÿí áèðèíäÿ, ýöí ýöíîðòà éåðèíäÿí àüçû
àøàüû åíÿíäÿ, åë÷èëÿð ãîøà ãàïûíûí ðÿçÿñèíè òÿðïÿòäèëÿð. È÷ÿðèäÿí áèð
ãàäûí ñÿñè ýÿëäè:
— Áóéóðóí, áóéóðóí!
Ìèðçÿðÿùìàí: “Áèñìèëëàù” äåéèá, ùÿéÿòÿ ýèðäè, îíóí äàëûíúà äà
éîëäàøëàðû äàõèë îëäóëàð. Ìèðçÿðÿùìàí ùÿëÿ åâäÿí ÷ûõìàìûø åë÷èëèê
ãàéäàëàðûíäàí ñþùáÿò ñàëûá ìÿñëÿùÿòëÿøìèøäè. Î èñòÿéèðäè êè, ìÿúëèñäÿ
ñþùáÿòè Èëéàñ ìöÿëëèì à÷ñûí. Èëéàñ ìöÿëëèì áîéíóíà àëìàäû.
— Áó øÿùÿð ãàéäà-ãàíóíóíó ìÿí éàõøû áèëìèðÿì. Áèð äÿ êè, îüëà-
íûí àòàñû éåðèíäÿ Ìèðçÿðÿùìàíûí äàíûøìàüû ìöíàñèá îëàð. Åëÿ ñþùáÿòè
ñèç áàøëàéûí, áèç äÿ êþìÿêëÿøÿðèê, — äåäè.
Ìèðçÿðÿùìàí åë÷èëèê èøèíèí øÿðÿôèíè äÿ, ìÿñóëèééÿòèíè äÿ áèëèðäè.
Çàðàôàò äåéèë, èêè úàíûí áèðëÿøìÿéè, àèëÿ ãóðìàüû, ìÿùÿááÿòèí ãÿëÿáÿñè
êèìè áèð èøÿ áàèñ îëìàã áèçèì çÿìàíÿìèçäÿ ùÿð áèð èíñàí ö÷öí õåéèð
èøäèð. Áóðàäà ýÿðÿê ñþç áèëÿñÿí, ôÿíä áèëÿñÿí, ìÿðèôÿò, ÿäÿá-ÿðêàí èëÿ
äàíûøìàã áèëÿñÿí. Ýÿðÿê åëÿ îëñóí êè, ìöãàáèë òÿðÿôäÿ îüëàíà ðÿüáÿò,
ùþðìÿò îéàíñûí...
Èëéàñ ìöÿëëèì êèìè êàìèë áèð àäàìûí áó èøè þùäÿñèíÿ ýþòöðìÿìÿéè
Ìèðçÿðÿùìàíûí ÿíäèøÿñèíè äàùà äà àðòûðäû. Èíäè î, öðÿéèíäÿ ôèêèðëÿøèð,
ïëàí òþêöð, ñþç þéðÿíèðäè êè, ìÿúëèñäÿ ãàáèëèééÿòëè ÷ûõñûí.
Ìèðçÿðÿùìàí éîë áîéó éàâàø àääûìëàðëà éåðèéÿðÿê, ôèêèðëÿøèðäè êè,
ìÿòëÿáè íåúÿ áàøëàñûí: “Ñþç éîõ, ÷àòàí êèìè åâ ñàùèáè ñàëàì-êàëàì èëÿ
áèçèì ãàáàüûìûçà ÷ûõàúàã. ßéëÿøÿí êèìè ãÿíä-÷àé äà ýÿëÿúÿê. Ãûçûí
142
àäàìëàðûíäàí äà ýÿëèá ñòîë áàøûíäà ÿéëÿøÿúÿêëÿð. Áÿñ ñîíðà? Åëÿ
ìÿñÿëÿ äÿ áóðàäàí áàøëàíàúàã, ñîíðà íÿ äåéÿñÿí, íåúÿ äåéÿñÿí?”
— Íåúÿ ìÿñëÿùÿò áèëèðñèíèç, èñòÿéèðÿì åëÿ ìÿòëÿáäÿí áàøëàéàì. Áó
àüûð âÿçèôÿíè êè, þùäÿìÿ ãîéóðñóíóç, èñòÿéèðÿì ÷àéû è÷ìÿìèø õàùèø
åëÿéÿì: ãûçûí ùÿðèñèíè àëìàìûø ñòÿêàíà ÿë âóðìàéàúàüûã. Åâ ñàùèáèí-
äÿí èêè úàâàíûí áèðëÿøèá, ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàüûíû õàùèø åëÿìÿéÿ ýÿëìè-
øèê. Íåúÿ äåéÿðëÿð, áó ãàïûéà òÿìÿííàéà ýÿëìèøèê, ùàìûëûãúà!..
Èëéàñ ìöÿëëèì áóíó ìÿñëÿùÿò áèëìÿäè:
— Éîõ — äåäè, — Ìèðçÿðÿùìàí, ìöíàñèá äöøìÿç, ùÿð ùàëäà áèð
ìöãÿääèìÿ ëàçûìäûð. Êè÷èê äÿ îëñà, ëàçûìäûð. Î éàíäàí-áó éàíäàí,
ùàâàëàðûí õîø êå÷ìÿñèíäÿí-çàääàí...
Ìèðçÿðÿùìàíûí ãîíøóñó ßñÿä äÿ ìöÿëëèìèí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðäè:
— Èëéàñ ìöÿëëèì äöç äåéèð. ßââÿë áàøäàí ýÿðÿê áèð ñþùáÿò ñàëàã.
Ýöìàí êè, îüëàí áàðÿäÿ, Íàçèì áàðÿäÿ. Ùÿð÷ÿíä òàíûéûðëàð, ãûç îíó
òàíûìàìûø äåéèë, àììà éåíÿ áåø-ö÷ êÿëìÿ ñþç à÷ìàã ïèñ îëìàç.
Êèìäèð, êèìèí îüëóäóð, íÿ ñÿíÿòèí ñàùèáèäèð, ñÿðèøòÿñè íÿéÿäèð, ôèëàí...
Ìèðçÿðÿùìàí øÿðèê îëäó:
— ßñÿä, îíó ìÿí óíóòìàìûøàì. Íàçèìÿ, ÿëáÿò êè, íåúÿ ëàçûìäûð,
õàñèééÿòíàìÿ âåðÿúÿéÿì. Äöøöíìöøÿì. Àììà èñòÿéèðÿì ñþùáÿò à÷û-
ëàíäàí ñîíðà åëÿéÿì, ÷öíêè äàìäàíäöøäö îëìàñûí.
— Äàìäàíäöøäö îëìàç. Áèëèðëÿð êè, ãûç àëìàüà ýÿëìèøèê âÿ ãûçû äà
Íàçèì ßëèéåâÿ èñòÿéèðèê. Áóíó áèëèðëÿð, îüëàí áàðÿäÿ äÿ ÷îõ ìàðàãëà-
íàúàãëàð.
Èëéàñ ìöÿëëèì äÿ ßñÿäèí ñþçöíÿ òÿðÿôäàð èäè:
— Ñóàë âåðÿúÿêëÿð. Ìöìêöíäöð êè, îüëàíûí ëàï òÿðúöìåéè-ùàëûíû äà
ñîðóøàúàãëàð.
— Ñîðóøìàüà äà èõòèéàðëàðû âàð, ÷öíêè õàëã ãûç áþéöäöá, þçö äÿ òÿ-
ðèôëè áèð ãûç! Õàëã áèëìÿê èñòÿéÿúÿê êè, ýþðÿê ãûçû êèìÿ âåðèðèê, íåúÿ
âåðèðèê.
Ìèðçÿðÿùìàí ñþçöí óçàíäûüûíû ýþðöá éåêóíëàøäûðäû:
— Ãàðäàø, áåëÿ éåðäÿ åùòèéàò ëàçûì äåéèë. Íåúÿ ñîðüó-ñóàëà òóòñà-
ëàð, úàâàáûìûç âàð. Øöêöð êè, îüëóìóç ãûçëàðûíäàí ÿñêèê àäàì äåéèë.
Ìÿðèôÿòëè, ÿñèë-íÿñÿáè, çÿìàíÿéÿ ýþðÿ... Íÿ ñîðóøñàëàð, úàâàáûíû âåðÿ-
ðèê, ìöçàéèãÿ éîõäóð!
Ìèðçÿðÿùìàí äîüðóäàí äà ãûç åâèíäÿ ðàñòëàøàúàüû ñîðüó-ñóàëà
úàâàá ùàçûðëàìûøäû. Î, éÿãèí áèëèðäè êè, ÿââÿëúÿ îüëàíûí àèëÿñèíè, ÿñèë-
íÿñèáèíè ñîðóøàúàãëàð. Ãûçûí íÿíÿñè êþùíÿïÿðÿñò àäàìäûð. Éÿãèí äåéÿúÿê
143
ýþðöì àòàñû êèì èìèø, àíàñû ùàðäàí èìèø. Çàòû, ñöäö... Ñîíðà åâ-åøèéèíè,
âàð-äþâëÿò áàáÿòèíäÿí ùàëûíû ñîðóøàúàã, ãîùóì-ÿãðÿáàñûíäàí, éåðèí-
äÿí, éóðäóíäàí õÿáÿð òóòìàã èñòÿéÿúÿê. Áóíëàðûí ùàìûñûíà úàâàá
âåðìÿê ýÿðÿê...

Áÿëè, åë÷èëÿð ùÿéÿò ãàïûñûíäà åùòèðàì èëÿ ãàðøûëàíäûëàð. “Áóéóð-

áóéóð!” èëÿ îòàãëàðà öç ãîéäóëàð. Øÿðÿáàíû õàëà þçö áèð-áèð ñòóë ÷ÿêèá,
îíëàðû ÿéëÿøäèðäè, õîø ýÿëäèí åëÿäè. Ãûç åâèíèí äÿ éàõûí àäàìëàðûíäàí
áèð íå÷ÿñè ýÿëèá ÿéëÿøäè. Áèð äÿãèãÿ ÷ÿêìÿìèø ìèñ ìÿúìÿéèäÿ òÿðàø
ñòÿêàíëàðäà áóüëàíàí ðÿíýëè ÷àé âåðèëäè, äîüðàíìûø êÿëëÿ ãÿíä ãîéóë-
äó, ìöðÿááÿ ãàáëàðû îðòàëûüà ýÿëäè. Ñþùáÿò à÷ûëäû. Þçö äÿ åëÿ à÷ûëäû êè,
êèìèí èëê äàíûøäûüûíû ñå÷ìÿê ùå÷ ìöìêöí îëìàäû. Ìèðçÿðÿùìàí áèð
çàìàí îíó ýþðäö êè, Øÿðÿáàíû õàëà öçöíö îíà òÿðÿô òóòóá äåéèð:
— Àëëàù ñèçèíêèëÿðè äÿ ñàõëàñûí, èíäè áó çÿìàíÿäÿ úàâàíëàð òåç
áþéöéöð, òåç éåòèøèð, òåç äÿ áîéà-áàøà ÷àòûðëàð. Ìÿñÿëÿí, ìÿíèì þçöì-
äÿí ñîðóøñàëàð, äåéÿðÿì: î áèð äÿíÿ èíäè ùÿì îüóëäóð, ùÿì ÿðäèð, ùÿì
ãûçäûð. Ìÿíäÿí ñîðóøñàëàð, äåéÿðÿì: îíó äöíÿí áåøèêäÿí ãàëäûðìû-
øàì. Ëàï åëÿ áèë äöíÿí èäè. Ùàíäà êè, óøàã, ìàøàëëàù, êèì äåìèø, ñèçèí-
êèëÿðäÿí àðòûã îëìàñûí, ýþðöðñÿí...
Ìèðçÿðÿùìàí ãûç òÿðÿôèí áåëÿ ôÿàë òÿðïÿøìÿñèíè, ãàðûíûí ëàï ãàáàüà
äöøöá, ìÿòëÿáäÿí äàíûøìàñûíû þç àúèçëèéèíÿ äÿëàëÿò ýÿòèðäè, ñòóëóíó áèð
àç ãàáàüà ÷ÿêèá, éåðèíäÿí ãàëõäû, òÿçÿäÿí îòóðäó, îòóðàíëàðà ýþç ýÿç-
äèðèá, ñèíÿñèíè àðûòäû, ñþçÿ áàøëàäû:
— Øÿðÿáàíû õàëà ÷îõ éàõøû äåéèð êè, èíäèêè úàâàíëàð òåç áîéà-áàøà
÷àòûðëàð. Áÿëè, çÿìàíÿíèí áóíà òÿñèðè îëìàìûø äåéèë. Ùþêóìÿò óøàãëàðû
àòàäàí-àíàäàí äà àðòûã ÿçèçëÿéèá îõóäóð, þéðÿäèð, áþéöäöá àäàì
åëÿéèð. Ýþðöðñÿí äöíÿíêè ÷îëïà áó ýöí áèð èäàðÿäÿ îòóðóá èø àïàðûð.
Ìÿñÿëÿí, áèçèì Íàçèì, âàõòûíäà éåòèì áèð óøàã èäè, ìÿêòÿá îíà ëàï àòà
îëäó. Èêè èë äåéèë àëè ìÿêòÿáè ãóðòàðûá...
Øÿðÿáàíû õàëà ãîíàüûí ñþçöíö êÿñäè:
— Ñèç áóéóðäóüóíóç îüëàí, éÿíè Íàçèì àëè äÿðñèíè ãóðòàðûá?
— Áÿëè, èêè èëäèð àëè äÿðñè ãóðòàðûá.
— Çàøòàñû íåúÿ, âàðìû?
— Âàð, ñÿðèøòÿñè âàð, ÷îõäàí èøëÿéèð.
— Éîõ, îíó äåìèðÿì.
144
 Ìèðçÿðÿùìàí äóðóõäó:
— Íÿéè ñîðóøäóíóç, ìöëòÿôèò îëìàäûì?
Øÿðÿáàíû õàëà äà ñòóëóíó èðÿëè ÷ÿêèá, ÿëèíè àüçûíà àïàðäû, åùìàëúà
áèð þñêöðäö âÿ ñîíðà ñîðóøäó:
— Îíó ñîðóøäóì êè, à ãàäàí àëûì, îüëàíûí çàøòàñû íåúÿ, âàðìû?
Ìèðçÿðÿùìàíäàí ñÿñ ÷ûõìàäû, éîëäàøëàðûíûí öçöíÿ áàõäû. Øÿðÿáàíû
õàëà èçàù åòäè:
— Î êè äåéèðñèíèç îõóìóøäóð, äÿðñèíè äÿ ãóðòàðûá, ÷îõ ÿúÿá, çàøòàñû
íåúÿ, âàðìû? Ãóðòàðûáìû?
Ìèðçÿðÿùìàí Èëéàñ ìöÿëëèìÿ, Èëéàñ ìöÿëëèì ßñÿäÿ áàõäû. Øÿðÿ-
áàíû õàëà ñóàëëû íÿçÿðè èëÿ åë÷èëÿðè ñöçäö. Áèð àí ìÿúëèñäÿ èíòèçàðëû ñöêóò
îëäó. Èëéàñ ìöÿëëèì öçöíö Ìèðçÿðÿùìàíà òóòóá äåäè:
— Øÿðÿáàíû õàëà ñîðóøóð êè, Íàçèì äèññåðòàñèéà éàçûá, çàøèøàò åëÿ-
éèáìè? Éÿíè...
— Áÿëè, ìÿí îíó ñîðóøóðàì êè, çàøèòàñû âàðìû îüëàíûí? Íàçèìèí?
Ìèðçÿðÿùìàí áåëÿ áèð ñóàë ýþçëÿìèðäè âÿ ýþçëÿìÿçäè äÿ.
— Éîõäóð, õåéð, éîõäóð! — äåäè.
Øÿðÿáàíû õàëà òÿÿúúöá åëÿäè:
— Áÿñ åëÿ îõóìóø, àëè äÿðñ ãóðòàðìûø îüëàí íÿ ÿúÿá çàøòàñûçäûð?
Ìèðçÿðÿùìàí öçð ýÿòèðäè:
— Éÿíè ãàáèë îüëàíäû, äàëûíúà äöøñÿ ÿëáÿò êè, ùå÷ âàõò äèññåðòàñèéà
éàçàíëàðäàí ÿñêèê äåéèë. Àíúàã áàøû èøÿ ãàðûøûá, òèêèíòèäÿ ÷îõ ÿìÿê
ãîéóð, âàõòû éîõäóð. Åëåêòðèê àïàðàòëàðû äöçÿëäèð, éîõëàéûð, åëìèíäÿ,
ñÿíÿòèíäÿ éàõøû ãàáèëäèð. Àíúàã äèññåðòàñèéàñû ùÿëÿ êè, éîõäóð!
Øÿðÿáàíû õàëà áó úàâàáäàí ìÿìíóí ãàëìàäû, äöáàðÿ ñîðóøäó:
— Ùÿôòÿðåôåðàòû íåúÿ, âàðìû?
— Õåéð, éîõäóð.
— Îüëàíûí êè, ñèç äåéèðñèíèç äÿðñè âàð, íÿ ÿúÿá áÿñ äÿðñèíè áàøà
âóðìóð?
— Áàøà âóðìàüûíà âóðóá. Äèïëîìó úèáèíäÿäèð. Àììà äèññåðòàñèéà
éàçìûð. Ìöùÿíäèñëèê åëÿéèð. Þçö äÿ òèêèíòèäÿ åëåêòðèê èøëÿðèíÿ áàõûð.
Òÿçÿ øÿùÿðäÿ — Ñóìãàéûòäà îíó éàõøû òàíûéûðëàð. Éàõøû äà ùþðìÿòè âàð.
Øÿðÿáàíû õàëà ãîíàãëàðû ìÿéóñ åëÿìÿìÿê ö÷öí áàøû èëÿ ðàçûëûã èøà-
ðÿñè âåðèðäè:
— Îëñóí, òÿêè îëñóí. Åâ òèêÿí äÿ ëàçûìäûð, åëåêòðèê èøè äÿ âàúèáäèð.
Ùàìûñû áóíëàð õåéèð èøäèð, îëñóí, íèéÿ äÿ îëìàñûí! Àììà áèçèì èíñòèòóòäà
145
äÿðñ ãóðòàðàí çàøòà äàëûíúà ýåäèð, çàøòà åëÿéÿí ÷îõ îëóð. Ìÿí ýþðöðÿì,
÷îõ äà ñåâèíèðÿì êè, áèçèì úàâàíëàðûí ÷îõó èíäè îëóá çàøòà ñàùèáè...
Øÿðÿáàíû õàëàíûí áó ãÿäÿð äèññåðòàñèéà ñåâäàñûíà äöøìÿéè òÿÿú-
úöáëö ýþðöíìÿñèí. Î, ìöÿëëèì èíñòèòóòóíäàêû êëóáóí ùÿð ñÿëèãÿñèíÿ,
òÿìèçëèéèíÿ, ãàïû-ïÿíúÿðÿñèíÿ, øöøÿëÿðèíÿ, êöðñöëÿðèíÿ, ñòîë öñòöíöí
þðòöéöíÿ, ãðàôèíèíÿ, ñó ñòÿêàíûíàúàí ùàìûñûíà íÿçàðÿò åäèð. Øÿðÿáàíû
õàëà ùÿì ñÿëèãÿëè, ùÿì äÿ âÿçèôÿñèíÿ äèããÿòëè îëäóüó ö÷öí âàõò-áèâàõò
áó êëóáäàí óçàüà ýåòìèð. Êëóáäà èñÿ ìàðàãëû, òàìàøàëû èøëÿð ÷îõ îëóð.
Êèíî òàìàøàñûíäàí, èúëàñäàí, ìöùàçèðÿäÿí, êîíñåðòäÿí áàøãà áóðàäà
÷îõëó “çàøòà” îëóð. Áó “òàìàøà” Øÿðÿáàíû õàëàíûí ÷îõ õîøóíà ýÿëèð.
Ýþðöðñÿí áèð íå÷ÿ íÿôÿð êå÷èá îòóðäó êöðñöíöí äàëûíäà. Ãîëòóüóíäà
ãàëûí êèòàá îëàí áèð îüëàí äà ÷ûõäû äàíûøìàüà. Îüëàí îòóðàíäàí ñîíðà
ãîúà ìöÿëëèìëÿð ùÿìèí ãàëûí êèòàáû âàðàãëàéûð, ÷ûõûð, áàøëàéûð ùÿìèí
îüëàíû òÿðèôëÿìÿéÿ. Áèðè òÿðèôëÿéèð, áåøè òÿðèôëÿéèð... Èúëàñûí àõûðûíäà äà
ùÿìèí îüëàíûí ÿëèíè ñûõûð, îíó òÿáðèê åäèð. Ãûçëàð äà äÿñòÿ-äÿñòÿ ýöë
ýÿòèðèá âåðèðëÿð. Ñîíðà äà îüëàí àäàìëàðû éûüûá àïàðûð ãîíàãëûüà. Ùÿëÿ î
ãÿðèáÿäèð êè, êàññèðèí äåìÿéèíÿ ýþðÿ, èúëàñûí ñÿùÿðèñè ýöíö äàíûøàí îü-
ëàíûí ìÿâàúèáè èêèãàò àðòûð.
Íÿ èñÿ, áó ÷îõ öðÿêà÷àí òàìàøà èäè.
Øÿðÿáàíû õàëà áó øàäëûã ìÿðàñèìèíè ÷îõ ýþðìöøäö, öðÿéèíäÿ ÷îõ
äà àðçóëàìûøäû. ßëáÿò êè, þçö ö÷öí, éàøû êå÷ìèø îüëó ö÷öí éîõ, áàøãà
éàõûí àäàìëàð ö÷öí àðçóëàìûøäû.
Áÿëêÿ Íÿúèáÿ ö÷öí àðçóëàìûøäû? Éîõ! Øÿðÿáàíû õàëà Íÿúèáÿ êèìè
óòàíúàã áèð ãûçûí áó èøÿ ãîøóëìàüûíà èíàíìûðäû. Áèëèðäè êè, îíóí ýöúö
÷àòìàç. Àììà îíóí íèøàíëûñû? Îíó àëàí îüëàí äèññåðòàñèéà ñàùèáè îëñà,
÷îõ éàõøû îëàðäû! Êå÷ìèøäÿ åâëÿíÿí îüëàíäàí ìöëê, ìàë, áàøëûã èñòÿð-
äèëÿð. Èíäè ùå÷ îëìàñà áèð äèññåðòàñèéà èñòÿìÿéÿ ãûçûí, ÿëáÿò êè, ùàããû
âàð! Àüëû áàøûíäà îëàí ãûç áóíó èñòÿìÿìèø îëìàç; ÷öíêè äèññåðòàñèéà
èíäè ÷ÿòèí áèð èø äåéèë. Ýþðöðñÿí, äàëûíúà äöøÿí äöçÿëäèð.
Øÿðÿáàíû õàëàíûí ñþçö áó éåðäÿí áàøëàìàñû Ìèðçÿðÿùìàíûí ïëàí-
ëàðûíû àëò-öñò åòìèøäè. Îíóí ùàçûðëàäûüû õàñèééÿòíàìÿ, äåìÿê îëàð êè,
èøÿ êå÷ìÿäè; ÷öíêè îüëàíûí íÿ àòà-àíàñû, íÿ çàòû-ñöäö èëÿ, íÿ ãîùóì-
ãàðäàøû èëÿ ìàðàãëàíàí âàð; ãûç åâèíè, éÿíè Øÿðÿáàíû àðâàäû áèðúÿ øåé
ìàðàãëàíäûðûð: “äèññåðòàñèéà”, î äà êè, Íàçèìäÿ éîõ! Áÿñ áó èø íÿ
ñàéàã îëàúàã? Ùÿðèôÿ íÿ úàâàá âåðìÿê, íÿ òÿäáèð òþêìÿê?.. Ìèðçÿðÿù-
ìàí íåéëèì, íåúÿ åëÿéèì ùàéûíäà èäè êè, Èëéàñ ìöÿëëèìèí ñÿñè åøèäèëäè.
Î, öçöíö ãûçûí íÿíÿñèíÿ òóòóá äåäè:
146
 — Øÿðÿáàíû õàëà, äöçäöð ñèç äèññåðòàñèéà áàðÿñèíäÿ äåéèðñèíèç, Ìèð-
çÿðÿùìàí äà óòàíúàãëûüà ñàëûá äèíìèð. Àììà Íàçèìè åëÿ àúèç áèëìÿ-
éèí. Îíóí äà áàøãà úàâàíëàð êèìè äèññåðòàñèéàñû âàð!
Ìèðçÿðÿùìàí Èëéàñ ìöÿëëèìè áàøà äöøìÿäè, ñþçöí àðäûíû ýþçëÿäè.
Øÿðÿáàíû õàëà èñÿ áó ñþçäÿí ñåâèíìèø êèìè úÿëä ñóàë âåðäè:
— Âàðûäûðìû?
— Áÿëè, îíóí äà âàðûäûð. Îíóí äèññåðòàñèéàñû ùå÷ áàøãàëàðûíêûíäàí
ÿñêèê äåéèë!
— Çàøòàñû äà âàð?
— Éîõ, ìöäàôèÿñè áó éàõûíëàðäà îëàúàãäûð. Ìÿíèì þçöì äÿ, ùÿð-
÷ÿíä åëåêòðèêäÿí áàøûì ÷ûõìàç, àììà èøòèðàê åäÿúÿéÿì!
— Îëàúàãìû?
— Áÿëè, ëàï áó éàõûíëàðäà îëàúàã.
— Òÿêè îëñóí, òÿêè îëñóí, ÷öíêè çàøòà ùÿð áàðÿäÿí éàõøû èøäèð!..

Øÿðÿáàíû õàëà åë÷èëÿðÿ ãÿòè úàâàá âåðìÿñÿ äÿ, ðÿää úàâàáû äà

âåðìÿäè:
— Ñàüëûã îëñóí, Íàçèì çàøòàñûíû ãóðòàðàð, íÿ äåéèðÿì. Áèð ãûç áèð
îüëàíûíäûð. Î ìÿãàìäà áèç òÿðÿôäÿí áèð ìàíå÷èëèê îëìàç. Ãûçûí þçöíöí
äÿ àüçûíû àðàøäûðàðûã, íÿ åéáè âàð, ñàüëûã îëñóí, áèð ãûç áèð îüëàíûíäûð...
Åë÷èëÿð äóðìàüà ìÿúáóð îëäóëàð. Ìÿñÿëÿ à÷ûã ãàëñà äà, äóðäóëàð.
Ãàïûäàí ÷ûõàíäà, Ìèðçÿðÿùìàí Èëéàñ ìöÿëëèìè äàíëàäû:
— Àé ïÿùìÿòëèê îüëó, èøèí è÷èíäÿ îëàí ìÿí, ñÿí ùàðäàí ýþòöðöá äå-
éèðñÿí îüëàíûí äèññåðòàñèéàñû âàð? Íàçèì ùå÷ éàòñà éóõóñóíà äà äèññåð-
òàñèéà ýÿëìÿç. Àëäàòìàã, éàëàí íÿ ö÷öí?
Èëéàñ ìöÿëëèì îíó ñàêèò åëÿäè:
— Ìèðçÿðÿùìàí, ùå÷ íàðàùàò îëìà! Áèð ùÿôòÿéÿúÿí Íàçèì ìöäàôèÿ
åëÿñèí, ñÿí äÿ òàìàøà åëÿ!
— Àõû íÿéè ìöäàôèÿ åëÿéÿúÿê?
— Ýþðÿðñÿí íÿéè! Ñÿí áó èøè ìÿíÿ ùÿâàëÿ åëÿ!
— À êèøè, ñÿí Øÿðÿáàíû õàëà êèìè ÿæäàùàíû àëäàäàúàãñàí?
— Àëäàòìàã-çàä éîõ! Ëàï îíóí ýþçöíöí ãàáàüûíäà Íàçèì ìöäàôèÿ
åëÿñèí, ãîé î äà òàìàøà åëÿñèí!
— Ìÿí áàøà äöøìöðÿì...
147
 — Áàøà äöøìÿëè áèð øåé éîõäóð. Ñÿí áèð ýöíëöéÿ, áèð àõøàì èíñòèòó-
òóí êëóáóíó áèçèì ö÷öí, Ìöùÿíäèñ Úÿìèééÿòèíèí èúëàñû ö÷öí àë!
— Î àñàí øåéäèð!
— Ãàëàí ùÿð øåé ìÿíèì áîéíóìà!
Èëéàñ ìöÿëëèì äåäèéèíèí öñòöíäÿ äóðàí àäàì èäè. Åë÷èëèêäÿí áåëÿ
ãàéûòìàüûí Íàçèìè ìÿéóñ åäÿúÿéèíè, ëÿíýèìÿéèí èøè êîðëàéà áèëÿúÿ-
éèíè äöøöíöá, ùÿìèí ýåúÿ Íàçèìè éàíûíà ÷àüûðäû.
— Îüëóì, — äåäè, äîüðóäóð, ñÿíèí äèññåðòàñèéàí éîõäóð, àììà íÿ
áèëèéèí, íÿ èøèí îíäàí ÿñêèêäèð. Øÿðÿáàíû õàëà äà àâàì ãàäûíäûð.
“Çàøòà” — äåéèá äóðóð. Îíó äà éàõøû áèëèðñÿí êè, íÿ ö÷öí äåéèð. Èõòèðà-
÷ûëàð áöðîñóíà âåðäèéèí î ëàéèùÿëÿðèí èêèñèíè äÿ ìÿí îõóìóøàì. Ùÿð
áèðè áèð äèññåðòàñèéàäàí àðòûãäûð. Áöðîíóí ãÿðàðû âàð êè, îíëàð øóðàíûí
éàõûí èúëàñûíäà ìöçàêèðÿéÿ ãîéóëñóí. Ñÿí ùàçûðëàø, ÷åðòéîæëàðû äà ñàù-
ìàíà ñàë, ýÿòèð!
Íàçèì èêè èë èäè òðåñòäÿ åëåêòðèê ìöùÿíäèñè èäè. ßìÿê ïðîñåñèíè
ìåõàíèêëÿøäèðìÿê éîëóíäà ýþðäöéö òÿäáèðëÿðÿ ýþðÿ èêè äÿôÿ ìöêàôàò
àëìûøäû. Èíäè èñÿ êÿðïèúêÿñÿí ìàøûíûí ìÿùñóëäàðëûã ñöðÿòèíè àðòûðìàã,
ñóâàã èøèíè åëåêòðèê àïàðàòû èëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí éåíè ëàéèùÿëÿð òÿãäèì
åòìèøäè. Áó ëàéèùÿëÿðèí ùÿð èêèñèíèí òÿñäèãè âÿ òÿòáèãè òèêèíòè èøèíè ñöðÿò-
ëÿíäèðìÿêäÿí áàøãà àéäà éöç ìàíàò ãÿíàÿò âåðèðäè.
Íàçèìèí ëàéèùÿëÿðèíè äîüðóäàí äà Èëéàñ ìöÿëëèì äåéÿí éåðäÿ, äèñ-
ñåðòàñèéàëàð ìöäàôèÿ îëóíàí çàëäà, ìöÿëëèìëÿð èíñòèòóòóíóí çàëûíäà
ìöçàêèðÿ åòäèëÿð. Éåíÿ áþéöê ìöÿëëèìëÿð êå÷èá ñòîë äàëûíäà îòóðäó.
Íàçèì ÷ûõûá ôèêèðëÿðèíè äåäè, êÿðïèúêÿñÿí ìàøûíûí ìîäåëèíè, úÿäâÿëèíè
äÿ ýÿòèðèá ýþñòÿðäè.
Êöðñöéÿ ÷ûõûá äàíûøàí ìöùÿíäèñëÿðèí, ïðîôåññîðëàðûí ùàìûñû áó
òÿêëèôèí ÷îõ àüûëëû, ôàéäàëû îëäóüóíó äåäèëÿð âÿ ìöÿëëèôè òÿáðèê åòäèëÿð.
Òèêèíòè òðåñòèíèí ðÿèñè, Íàçèìèí ö÷ ìèí ìàíàò ïóë èëÿ ìöêàôàòëàíìàüû
ùàããûíäà ÿìð îõóäó. Àäàìëàð áèð-áèð ÿëèíè ñûõûá òÿáðèê åäÿíäÿ, Íàçèì
áÿðê, èñòè âÿ áàëàúà áèð ÿëèí ÿëèíÿ òîõóíäóüóíó ùèññ åòäè. Äèããÿòëÿ áà-
õàíäà, áàëàúà áîéëó Øÿðÿáàíû õàëàíû ýþðäö. Ãàäûí îíóí ÿëèíè áÿðê-
áÿðê ñûõäû, ëàêèí ÿë ÷ÿêìÿäè. Öçöíÿ áàõà-áàõà äåäè:
— Îüóë, áÿðè äþí, öçöíäÿí þïöì! Ùàëàë îëñóí ñÿíÿ, îüóë, Íàçèì!
Ùàëàë îëñóí ñèçÿ!
Êÿíàðäàí áàõàíëàð ýöìàí åäèðäè êè, õàäèìÿ ãàäûí “Ùàëàë îëñóí” —
äåéÿ Íàçèìèí ìöêàôàòûíà èøàðÿ åäèð. ßñëèíäÿ èñÿ Øÿðÿáàíû õàëà Íàçèìÿ
ìÿíàëû áàõûð, õÿéàëûíäà Íÿúèáÿíè òóòóð, öðÿêäÿí äåéèðäè:
148
 — Ùàëàë îëñóí!
Áóíà ýþðÿ äÿ ÿââÿë “ñÿíÿ” äåäè, ñîíðà Íàçèìè ãóúàãëàéûá þïÿíäÿ,
ùÿð èêè úàâàíû, îíëàðûí õîøáÿõò ùÿéàòûíû íÿçÿðèíÿ ýÿòèðèá:
— Ùàëàë îëñóí ñèçÿ! — äåäè.
Áóíó ëàï öðÿêäÿí äåäè.
Ìèðçÿðÿùìàí äà, Èëéàñ ìöÿëëèì äÿ, ßñÿä äÿ áó ìÿíçÿðÿéÿ áàõûá
ýöëöøäöëÿð. Íàçèì óòàíäûüûíäàí òåç àðàäàí ÷ûõäû.

1956

ÍÀÇÈÊ ÌßÒËßÁ

— Íèéÿ ýÿëìèñÿí?
— Íÿ ýÿçèðñÿí áóðàäà?
— Ñÿíÿ êèì èúàçÿ âåðèá?
Ìààðèô ìöäèðè ìÿíè ýþðÿíäÿ òÿÿúúöá åëÿäè. Áèð àé îëìàç êè, þçö
òÿéèííàìÿ âåðèá Éàðïûçëû êÿíäèíÿ ýþíäÿðìèøäè. ×îõ áþéöê öìèä âÿ
åòèìàä èëÿ ýþíäÿðìèøäè. Ìöäèðèí äÿ, áàøãà òÿøêèëàòëàðûí äà áèçÿ öìèä
áÿñëÿìÿéÿ ÿñàñû, ùÿì äÿ ìþùêÿì ÿñàñû âàð èäè, ÷öíêè áèç, áó èë ïåäà-
ãîæè òÿùñèëè áèòèðÿí úàâàíëàð îäëó ùÿâÿñ âÿ óúà áèð èäåàë èëÿ êÿíäëÿðÿ
ýåäèðäèê.
Áóðàõûëûø ýåúÿñèíäÿ ùþêóìÿòèí êÿíä ìöÿëëèìëÿðèíÿ òÿáðèê ìöðàúèÿ-
òèíè îõóäóëàð. Ðåñïóáëèêà ìààðèô êîìèññàðû áèçÿ þç þâëàäû êèìè öç òóòóð,
àòà íÿñèùÿòè âåðèðäè:
— Úàâàí ìöÿëëèìëÿðèìèç, — äåéèðäè, — úÿùàëÿò âÿ ñàâàäñûçëûã èëÿ
ìöáàðèçÿ úÿáùÿñèíÿ ýåäèðëÿð. Îíëàð óçàã êÿíäëÿðèìèçäÿ ìààðèô èøûüû
éàíäûðìàüà, øóðà ùþêóìÿòèíèí ýÿòèðäèéè éåíè ùÿéàòû úàìààòà áàøà ñàë-
ìàüà ýåäèðëÿð. Ýÿðÿê óíóòìàñûíëàð êè, çÿùìÿòêåø êÿíäëèíèí ùþðìÿòèíè
ãàçàíìàã áèðèíúè âÿçèôÿäèð. Êÿíäëè ñèçÿ èíàíìàñà, íÿ ñþçöíöçÿ ìÿíà
âåðÿð, íÿ äÿ èõòèéàðûíûçà óøàã âåðÿð. Ýÿðÿê îíóí ãÿëáèíÿ ýèðÿñèíèç,
þçöíöçö ñåâäèðÿñèíèç. Î äà íÿ èëÿ îëàð? Õîø ðÿôòàð èëÿ. Êÿíäëèíèí óøà-
üûíà þç óøàüûí êèìè áàõ! Òÿìèç, ìÿðèôÿòëè, äÿððàêÿëè, òÿâàçþêàð äîëàí!
Ìöÿëëèì êÿíäëèíèí ÿëè ãÿëÿìëè äîñòóäóð. Êÿíäëè îíà ùÿì óøàã òàïøûðà-
úàã, ùÿì ìÿñëÿùÿò åëÿéÿúÿê, ùÿì äÿ ÷îõëàðûíà äåìÿäèéè äÿðäèíè
149
äåéÿúÿê. ßí õûðäà, åùòèéàòñûç áèð ùÿðÿêÿò îíó êÿíäëèíèí ýþçöíäÿí åëÿ
ñàëà áèëÿð êè, ýÿíú ìöÿëëèì áàø ýþòöðöá ãà÷ìàüà ìÿúáóð îëàð. Êÿíäÿ
ýåäÿíëÿðèìèçèí áèðèíúè âÿçèôÿñè ùþðìÿò, åòèáàð ãàçàíìàãäûð. Ñèçèí
ìààðèô õàäèìè êèìè íöôóç ãàçàíìàíûç ùàìïàíû, ìîëëàíû, ôàë÷ûíû òàìàì
íöôóçäàí ñàëàúàã, êÿíäëèíèí ýþçöíö à÷àúàã. Áó äà ìààðèôèí âàúèá
èøèäèð. Ñèçÿ áó éîëäà óüóðëàð îëñóí! Ýåäèí, áàëàëàðûì!
Êîìèññàðûí ñþçëÿðè áèçÿ åëÿ òÿñèð åòìèøäè êè, ýåúÿíè äÿ ðàùàò éàòìûð,
ùÿéÿúàí êå÷èðèðäèê. Èñòÿéèðäèê ñÿùÿð òåç à÷ûëñûí, ãàòàðà îòóðóá òÿéèíàò
éåðèìèçÿ ýåäÿê, áþéöêëÿðèìèçèí öìèäèíÿ ëàéèã èø ýþðÿê.
Òÿêúÿ áèç éîõ, ìààðèô øþáÿñèíèí èø÷èëÿðè äÿ ùÿéÿúàí êå÷èðèðäèëÿð.
Áèç éöðöøÿ ýåäÿí ÿñýÿð èäèêñÿ, îíëàð úÿáùÿéÿ ãîøóí àïàðàí çàáèò âÿ-
çèôÿñèíäÿ èäèëÿð. Èäàðÿ õàëèñ áèð ñÿðáÿñòëèê øòàáû èäè. Ýåúÿ äÿ ÷ûðàãëàð
éàíûð, òåëåôîíëàð ñÿñëÿíèð, ìàøûíêàäà ÿìðëÿð, ìöðàúèÿòëÿð, ìÿêòóáëàð,
ïðîãðàìëàð ÷àï îëóíóðäó. Òÿðÿääöä êÿñèëìèðäè...
Áåëÿ ùÿéÿúàí èëÿ ýåòìèø, ùÿì äÿ óçàã êÿíäÿ ýåòìèø áèð ýÿíú
ìöÿëëèìèí áó òåçëèêëÿ ãÿôèëäÿí ãàéûäûá ýÿëìÿñè ÿëáÿò êè, òÿÿúúöáëö èäè.
Ìààðèô ìöäèðè ìÿíè èäàðÿñèíäÿ ýþðÿí êèìè ñîðüó-ñóàëà áàñäû:
— Íèéÿ ýÿëìèñÿí? Íÿ ýÿçèðñÿí áóðàäà? Êèì èúàçÿ âåðèá?
Î çàìàí áåëÿ ùàäèñÿëÿð îëìóðäó. Äàùà äîüðóñó ÷îõ íàäèð îëóðäó.
Î äà ìÿíèì áàøûìà ýÿëìèøäè.
Ìààðèô ìöäèðèíèí òÿùäèäëè âÿ òÿêèäëè ñóàëëàðûíà íåúÿ, íÿ úàâàá âåð-
äèéèìè äåìÿçäÿí ãàáàã èñòÿéèðÿì ñþùáÿòèìèçèí ÿââÿëèíÿ, êÿíäÿ ýåò-
äèéèì ýöíëÿðÿ ãàéûäàì.
Ìÿíèì òÿéèí îëóíäóüóì Éàðïûçëû êÿíäè òÿáèÿòèí ÿí ýþçÿë ýóøÿñè
èäè. Èêè òÿïÿ àðàñûíäà éåðëÿøìèøäè. Îðòàäàí, äÿðèí äÿðÿäÿí ýþç éàøû
êèìè äóðó, áóç êèìè ñîéóã ÷àé àõûðäû. Áÿðè éàìàúäà äÿðÿ áàøû éóõàðû
ñûðàëàíìûø êÿíä åâëÿðè óçàíûá ýåäèðäè, î áèðè éàìàúäà äà ãàðàüàú, ïàëûä
ìåøÿñè. Áÿðè éàìàú à÷ûã. Î áèðè éàìàú óúà âÿ ãîúà àüàúëàðëà þðòöëö èäè.
Áÿðè éàìàú ýöíåé, î áèðèñè ãóçåé èäè... Äÿðÿäÿí ãàëõàðàã ìåøÿéÿ ýèðÿí,
úûüûðà áÿíçÿð îüðóí éîëëàð ñûõ àüàúëàð è÷èíäÿ èòèá ýåäèðäè. Î éîëëàðà
àíúàã éåðëèëÿð áÿëÿä èäè. Êÿíàð, íàáÿëÿä àäàì ýåòìÿéÿ åùòèéàò åäÿðäè.
Êÿíäëèëÿð ìöÿëëèìè ÷îõ ìåùðèáàí ãàðøûëàéûðäûëàð. Éåòèðÿí êèìè áèçÿ
ìÿíçèë äöçÿëòäèëÿð. Äÿñòÿ-äÿñòÿ ýþðöøöìöçÿ ýÿëèá, õîø ýÿëäèí åëÿäèëÿð.
Ìèí áèð àðçó, ìèí áèð ùÿâÿñëÿ ìÿí êÿíä ìÿêòÿáèíèí ñÿêêèçèíúè
ñèíôèíäÿ ùåñàá äÿðñè äåìÿéÿ áàøëàäûì.
Íÿ îëàéäû, èíñàíûí èëê ÿìÿê ýöíëÿðèíèí åøãè, ùÿâÿñè ùÿìèøÿ ãàëàé-
äû! Éîðóëìàã, óñàíìàã áèëìÿäÿí ýåúÿíè ýöíäöçÿ ãàòûá, äÿðñ äåäèéèì
150
ýöíëÿðèí ùÿðàðÿòè ùå÷ áèð çàìàí äàìàüûìäàí ýåòìÿç. Ñèíèô æóðíàëûíû
ãîëòóüóìà âóðóá, ìÿüðóð àääûìëàðëà äÿðñ îòàüûíà ýèðÿíäÿ, 40-45 óøà-
üûí ýóðóëòó èëÿ àéàüà ãàëõäûüûíû, ýöëÿð öçëÿ þç ìöÿëëèìëÿðèíè ñöçäö-
éöíö ýþðÿíäÿ, áèð èøàðÿ èëÿ ùàìûíûí ãóçó êèìè ñöêóòà äàëûá ÿéëÿøäèéèíè
ýþðÿíäÿ ìÿí þçöìö äöíéàíûí ÿí áÿõòèéàð àäàìû ñàéûðäûì.
Î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ, åòèðàô åäèì êè, äèçëÿðèì ÿñèð, öðÿéèì ãÿôÿñ ãóøó
êèìè ÷ûðïûíûðäû. Ãàðøûìäà ÿéëÿøÿí óøàãëàðûí ùÿðÿñè áèð åâäÿí ýÿëèá, ùÿðÿñè
áèð êèøèíèí þâëàäûäûð. Ùÿðÿñè ìÿíÿ áèð íÿçÿð èëÿ áàõûð, ùÿðÿñèíäÿ áèð
ôèêèð îéàíûð. Ìöìêöíäöð êè, áóíëàð àõøàì åâëÿðèíÿ ãàéûäàíäà ìÿíèì
ñþùáÿòèìè ñàëàúàãëàð. Âàëèäåéíëÿðèíèí “òÿçÿ ìöÿëëèì” ùàããûíäà ñîðüó-
ëàðûíà êèì áèëèð íÿ úàâàáëàð äåéÿúÿê, íÿ õàñèééÿòíàìÿ âåðÿúÿêëÿð?
“ßí õûðäà, åùòèéàòñûç áèð ùÿðÿêÿò îíó êÿíäëèíèí ýþçöíäÿí åëÿ ñàëà
áèëÿð êè, ýÿíú ìöÿëëèì áàø ýþòöðöá ãà÷ìàüà ìÿúáóð îëàð...”
Áó áþéöê ñþçëÿð ìÿíèì ãóëàüûìäà äàùà ãöââÿòëÿ éåíèäÿí ñÿñëÿ-
íèðäè. Îíà ýþðÿ éåðèøèìÿ äÿ äèããÿò åäèð, ñèíèôäÿ óøàãëàð ãàðøûñûíäà ýöë-
ìÿéÿ äÿ åùòèéàò åäèðäèì. Áöòöí ýöíö âÿ ýåúÿíè øÿùÿðäÿí ýÿòèðäèéèì
ìÿñÿëÿ âÿ ìèñàë êèòàáëàðûíû ãàáàüûìà òþêöá âàðàãëàéûð, äÿðñ ùàçûðëà-
éûðäûì. ×àëûøûðäûì êè, äåäèéèì äÿðñ òÿçÿ, ùÿì äÿ íþãòÿñèíÿúÿí óøàã-
ëàðà àéäûí îëñóí.
Î çàìàí ìöÿëëèì àç èäè. Ñåìèíàðèéà áèòèðìèø ìöÿëëèìè òÿúðöáÿëè
ìöÿëëèìëÿðäÿí öñòöí òóòóðäóëàð. Î âàõò åëÿ èäè, áèëìèðÿì íèéÿ åëÿ èäè,
àììà åëÿ èäè.
Èëê äÿôÿ ñèíôÿ ýèðìÿéèí, ýóðóëòó èëÿ àéàüà ãàëõàí ìÿêòÿáëèëÿðÿ
ñàëàì âåðìÿéèí íÿ äåìÿê îëäóüóíó àíúàã ìöÿëëèìëÿð áèëÿðëÿð. Êèì
äåñÿ êè, î ýöíêö ñåâèíúèí ùÿääè-ùöäóäó âàð, éàëàí äåéèð.
Þçö äÿ ñèíèô íÿ ñèíèô! Úÿðýÿëÿíìèø ñûðàëàðäà áîñòàí øàìàìàñû êèìè
ñàüëàì, ÿëâàí, áèð-áèðèíäÿí ÿäÿáëè, ñàêèò, éàðàøûãëû óøàãëàð ÿéëÿøèá,
òÿçÿ ìöÿëëèìëÿðèíèí íÿ äåéÿúÿéèíè, íåúÿ äåéÿúÿéèíè àðàìñûç ýþçëÿ-
éèðëÿð. Ìÿí áó óøàãëàðà úÿáð, ùÿíäÿñÿ äÿðñè, ðèéàçè äöñòóðëàð þéðÿäÿúÿ-
éÿì. Ãîúàìàí ìöÿëëèìëÿðäÿí, ãàëûí-ãàëûí êèòàáëàðäàí þéðÿíäèêëÿðè-
ìèí ùàìûñûíû íþãòÿáÿíþãòÿ, ëàï åëÿ èíäè, áèðèíúè äÿðñäÿ óøàãëàðà
äåìÿê, þéðÿòìÿê èñòÿéèðÿì. Òàõòàäà éàçäûüûì äöñòóðëàðû ùÿëë åäÿðÿê,
íÿòèúÿñèíè ñþéëÿäèêúÿ èíòèçàðëà ÿéëÿøÿí óøàãëàðûí ñèìàñûíäà ìàðàã èøû-
üûíû ýþðìÿéÿ òÿëÿñèðäèì. Áèð äèããÿò, áèð ñåâèíú, áèð òÿáÿññöì ùèññ
åòäèêúÿ, áþéöê ùöíÿð ýþñòÿðìèø êèìè ãöðóð èëÿ ñèíèôäÿ âàð-ýÿë åäèð,
ðÿãÿìëÿðèí, êÿìèééÿòëÿðèí ñèðëÿðèíè, “íåéëÿðèê” úàâàáûíû øèðèí-øèðèí
äàíûøìàã èñòÿéèðäèì.
151
 Ãàáàã ñûðàëàðäà óúàáîé, àüáÿíèç, óçóíñà÷, ãàðàýþç áèð ãûç ÿéëÿø-
ìèøäè. Çèâÿð, ñàíêè áó 40 óøàüûí è÷èíäÿ Êÿùêÿøàíäà ïàðëàã áèð óëäóç
êèìè ñå÷èëèðäè. Ìÿí îíóí àäûíû æóðíàëäà îõóéàíäà õöñóñè áèð ùÿçç àëûð-
äûì. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ãûçà ÿí ìöíàñèá àä ãîéìóøëàð.
Áèð ýöí, èêè ýöí, ö÷ ýöí...
Éîõ, ìÿí áó óúàáîé ãûçû áàøãàëàðû êèìè ýþðÿ áèëìèðÿì, áàøãàëà-
ðûíà áàõäûüûì êèìè áàõà áèëìèðÿì. Çèâÿðèí ùÿð ñþçö, ùÿð ùÿðÿêÿòè
ìÿíÿ èäåàë ýþðöíöð. Î, ñóàëà úàâàá âåðìÿê ö÷öí àéàüà ãàëõûá èêè
êÿëìÿ äàíûøàíäà éàíàãëàðû ïóë êèìè ãûçàðûð, ãûç òÿùÿðäÿí-òÿùÿðÿ äöøöð,
áèð ýöíàù èøëÿìèø êèìè þçöíö èòèðèð, òàõòàäà éàçäûüû äöñòóðëàðû äöðöñò âÿ
úÿëä ùÿëë åòñÿ, íÿòèúÿíè ýþçÿë äàíûøñà äà, áàøûíû ãàëäûðûá öçöìÿ äèê
áàõìûð, õÿúàëÿòëè êèìè éåðÿ áàõà-áàõà êå÷èá ñûðàäà ÿéëÿøèðäè. Çèâÿðèí
àü, åíëè öçö, úàçèáÿëè îëìàñû, áàäàì ýþçëÿðè íÿèíêè äÿðñäÿ, åâäÿ, èñòè-
ðàùÿòäÿ, éàìàúäà, òÿáèÿò ñåéðèíÿ äàëäûüûì âàõòäà äà ìÿíè òÿðê åòìèð,
ñàíêè èçëÿéèðäè. Àøêàð ýþðöðäöì êè, áó ãûçûí àäû ýÿëÿíäÿ ìÿíèì ùàëûì
äÿéèøèð. Çèâÿð öðêÿê úåéðàí êèìè áàøûíû ÷åâèðÿðÿê, î éàí-áó éàíà áàõ-
äûãúà õóðìàéû, ãàëûí ùþðöêëÿðè êöðÿéèíäÿ, àü èïÿê êþéíÿéèíèí öñòöíäÿ
éîë àõòàðàí ÿôè èëàí êèìè ãûâðûëûðäû. Áó èñÿ ãûçà õöñóñè ìÿëàùÿò âåðèðäè.
Äÿðñäÿ íÿçÿðëÿðèìèç ðàñòëàøàíäà áèëìèðäèì íÿ ùàëà äöøöðÿì. Øèìøÿê
÷àõìûø, èëäûðûì âóðìóø êèìè, ñèíèô áàøûìà äîëàíûðäû.
Òÿíÿôôöñäÿ, ìöÿëëèìëÿð çàðàôàòëàøäûüû éåðäÿ ìÿíèì ýþçëÿðèì åé-
âàíäàí éûüûøìûðäû.
Àç ãàëûðäûì áó áåéòè îõóéàì:

Ñÿíäÿí àéðû éöç ãÿìö äÿðäö ìÿëàìÿòäèð ìÿíÿ.

Íÿ õîøàì, íÿ íàõîøàì, áèëìÿì íÿ ùàëÿòäèð ìÿíÿ!

Ùàíñû áèð ùèññ èñÿ ìÿíÿ äåéèðäè êè, Çèâÿðèí ùàëû ñÿíèíêèíäÿí ãàëàí
äåéèë.
Áèç ðàñòëàøàíäà ùÿð èêèìèç ðÿíý âåðèá ðÿíý àëûðäûã. Î áàõàíäà ìÿí,
ìÿí áàõàíäà î, ýþçöíö éàéûíäûðûðäû. Ëàï áó äÿãèãÿëÿðäÿ ìöÿëëèìëÿ-
ðèìèçèí áþéöê ñþçö ãóëàãëàðûìäà äàùà óúàäàí ñÿñëÿíèðäè: “ßí õûðäà,
åùòèéàòñûç áèð ùÿðÿêÿò îíó êÿíäëèíèí ýþçöíäÿí åëÿ ñàëà áèëÿð êè, ýÿíú
ìöÿëëèì áàø ýþòöðöá ãà÷ìàüà ìÿúáóð îëàð!..”
Ìÿí èíäè ÷ÿòèí áèð èøÿ äöøìöøäöì. Îä èëÿ ñó àðàñûíäà, âÿçèôÿ èëÿ
àðçó, øöóð èëÿ ùèññ àðàñûíäà ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëìûøäûì. Ýöìàí åäèðäèì êè,
áÿçè óøàãëàð äà áèçèì ìöíàñèáÿòèìèçäÿêè ãåéðè-àäèëèéè äóéìóøëàð. Ýàù
152
ìÿíÿ âÿ ýàù Çèâÿðÿ áàõàí áèð óøàüûí éàíûíäàêûíà íÿñÿ ïû÷ûëäàäûüûíû
áèð äÿôÿ àøêàð ýþðäöì.
Ìÿíèì ö÷öí áóíäàí àüûð òþùìÿò, ìÿçÿììÿò îëà áèçìÿçäè. “Ðöñ-
âàé îëäóì, èëàùè!” Ìöÿëëèìèí þç òÿëÿáÿñèëÿ áó ðÿôòàðûíû åøèòñÿëÿð, àëÿì
éûüûëûá ìÿíèì öçöìÿ òöïöðìÿçìè?.. Õåéð, ìÿí áóðàäà èøëÿéÿ áèëìÿ-
ðÿì. Îõóì äàøà äÿéäè. Ìÿí ýåòìÿëèéÿì!
Äåéÿ áèëÿðÿì êè, þìðöìöí ÿí õÿúàëÿòëè äÿãèãÿëÿðèíè éàøàéûðäûì.
Ãÿëáèì îä èëÿ, êþç èëÿ äîëìóøäó êè, áó ñààò âöúóäóìóí éàíûá êöëÿ
äþíÿúÿéèíè çÿíí åäèðäèì. Áàøûìäàí òöñòöëÿð, äóìàíëàð ãàëõûðäû. Õÿ-
éàëûìäà áèð àäû ÿí áþéöê ùÿðôëÿðëÿ éàçûð, ïîçóð, òÿêðàð éàçûðäûì. Áèë-
äèéèì ÿëèôáàëàðûí ùàìûñû èëÿ, ÿí çÿðèô, ÿí ÿëâàí õÿòëÿðëÿ éàçûð, ñîíðà äà
áèð êÿñ áèëìÿñèí äåéÿ, àìàíñûçëûãëà ïîçóðäóì. Éàíûìäà íÿ àíàì, íÿ
áàúûì, íÿ áèð öðÿê ñèðäàøûì! Äÿðäèìè áèð êÿñÿ äåìÿéÿ úöðÿò åòìèð,
äÿðñäÿí ñîíðà ùàâàëû êèìè äèíìÿç-ñþéëÿìÿç êÿíä êö÷ÿëÿðèíäÿ ùÿðëÿ-
íèðäèì. Ýþðÿí äÿ éÿãèí êè, ðèøõÿíä èëÿ áàõûá äåéèðäè: “Ðèéàçèééàò÷û!”
Êàø ìÿí Éàðïûçëûéà öç äþíäÿðìÿéÿ èäèì, ñÿêêèçèíúè ñèíôÿ àéàã
áàñìàéà èäèì!..
— Éîõ, ìÿí ýåòìÿëèéÿì!.
Òÿúèëè èø ö÷öí ìöäèðäÿí èçèí àëäûüûì òóòãóí áèð ïàéûç ñÿùÿðèíäÿ
Êàãîðóí ìÿõìÿðè ôàéòîíóíà îòóðóá, éåêíÿñÿã çûíãûðîâ ñÿñëÿðèíèí
àùÿíýèëÿ äàüëàðû òÿðê åäèðäèì. ßçèçèíäÿí, âÿòÿíèíäÿí àéðûëìàüà ìÿú-
áóð åäèëÿíëÿðèí ÿùâàë-ðóùèééÿñèëÿ êîð-ïåøìàí øÿùÿðÿ ãàéûäûðäûì.
Áóëóä êèìè òóòóëìóø, ãûø ýöíö êèìè ãàðàëìûøäûì. Äåéÿñÿí êöðÿéèì-
äÿí, öðÿéèìäÿí èòè õÿíúÿð âóðìóøäóëàð. Èñòè éàðàìû áàüëàìàüà, ñàüàë-
ìàüà, áÿëêÿ äÿ äàùà áåëÿ éàðàëàð àëìàüà ýåäèðäèì.
Íÿ îëóð îëñóí ìÿí âÿçèôÿìèí ëÿéàãÿòèíè ñàõëàìàã ö÷öí ãÿëáèìèí
ñÿñèíè áîüìàëû, Çèâÿðè óíóòìàüà ÷àëûøìàëûéàì.
Áó, ÿëáÿòòÿ ÷ÿòèí èäè. Àíúàã ìöãÿääÿñ ìöÿëëèìëèê âÿçèôÿñèíÿ éåíèúÿ
ãÿäÿì ãîéàí áèð úàâàí ö÷öí çÿðóðè èäè. Ýåäèðäèì, àíúàã ýþçëÿðèìè àð-
õàìäà ãîéóá ýåäèðäèì. Ãÿëáèìè, àðçóìó, ùèññèìè, ýÿëÿúÿéèìè, áÿëêÿ äÿ
áöòöí âàðëûüûìû äàüëàðäà ãîéóá ýåäèðäèì. Àðõàäàí ãàðëû òÿïÿëÿðèí, ãàðà
ìåøÿëÿðèí, ãûâðûì éîëëàðûí äàëûíäà áóëàã ñóëàðûíûí ìöëàéèì øûðûëòûëàðû
àðàñûíäàí ìÿíè ùÿçèí áèð ÷àüûðûø, áèð íèäà ñÿñëÿéèðäè. Áó, ùÿéà âÿ èñìÿ-
òèíäÿí ïóë êèìè ãûçàðàí ýþçÿë áèð ìÿëÿéèí ìÿéóñ ýèëåéè, øèêàéÿòè èäè.
Ìÿí áó ñÿñè ùÿð äÿãèãÿ åøèäèðäèì. Çåùíèìäÿ èêè ùèññ ÷àðïûøûðäû. Áèðè äå-
éèðäè: ãàéûò, òîõòà, èøëÿ, ìÿùÿááÿòèíÿ ÷àðÿ, éîë àõòàð. Áèðè äÿ äåéèðäè: éîõ,
þçöíö äÿ, Çèâÿðè äÿ ðöñâàé åòìÿ, àäûíû, ìöÿëëèìëÿðèíèí íÿñèùÿòèíè óúà òóò!
153
 ***

Øÿùÿðÿ ãàéûäàíäàí ñîíðà ìààðèô ìöäèðè ìÿíè óøàã êèìè ãàáàüûíà

ãîéóá äàíëàäû.
— Íèéÿ ýÿëìèñÿí?
— Íÿ ýÿçèðñÿí áóðàäà?
— Ñÿíÿ êèì èúàçÿ âåðèá, êèì?
Ìöäèð ùèääÿò âÿ ùåéðÿòëÿ öçöìÿ áàõûð, ãàéûòìàüûìûí ñÿáÿáèíè òÿ-
êèäëÿ ñîðóøóð, úàâàá ýþçëÿìÿäÿí ùþêìöíö âåðèðäè:
Áÿçè úàâàíëàð ýþðÿñÿí íèéÿ áèð éåðäÿ áÿíä àëìûðëàð? Áóíëàð íÿ èñ-
òÿéèð, íÿ àõòàðûðëàð? Òÿéèíàò äÿéèøìÿêäÿí éîðóëäóã. Áèëìèðÿì íÿ ñàéàã
åëÿéÿê!..
— Ìÿí êÿíääÿí ãà÷ìûðàì, äàùà óçàã éåðëÿðÿ ýåòìÿéÿ ðàçûéàì!
ßëáÿò êè, ìÿíèì äèëèì ãûñà èäè. À÷ûã äàíûøìàüà, ñèððèìè äåìÿéÿ äÿ
öçöì éîõ èäè. Èíäè ùàðà ýþíäÿðñÿëÿð, ýåäÿñè èäèì. Åëÿ äÿ îëäó. Ìöäèð-
äÿí òÿçÿ âÿñèãÿ àëàíäàí ñîíðà áèð êþìöð÷öíöí ãàòûðûíû êèðàéÿ åëÿäèì.
Ãàáàã òÿïÿ äàüëàðûíà öç òóòóá, àðõàìà áàõìàäàí ýåòäèì. Î ýåäÿí
ýåòäèì...
Ùÿéàòûí òÿáèè ãàíóíëàðû ñàêèò àõàí ñåë êèìè ùÿð áèð èñòÿêäÿí, àðçó-
äàí, åùòèðàñäàí ýöúëö îëóð. Ôÿñèëëÿðèí äþâðöíö äàéàíäûðìàã ìöìêöí
îëìàäûüû êèìè, áó ãàíóíëàðûí äà ìÿúðàñûíû äÿéèøìÿê ìöìêöí îëìóð.
Îääàí ýþòöðöëìöø êþç êèìè ìÿíèì Çèâÿðÿ îëàí ìÿùÿááÿòèì
çàìàí-çàìàí ñîéóäó, ñþíäö, íÿùàéÿò, óíóäóëäó. Þìðöí ñÿðò ðóçýàðû
áèçèì ùÿðÿìèçè áèð òÿðÿôÿ éþíÿëòäè, ùÿéàòûí ìöðÿêêÿá, äîëàøûã, ÷ÿòèí
éîëëàðûíäà àòûá-òóòäó, ñûíàãëàðà ñàëäû, áþéöòäö, áÿðêèòäè.
Íÿ ìÿí îíó àõòàðûð, íÿ î ìÿíè ñîðóøóðäó. Èëê âÿ ñîí ýþðöøöìöç
ùÿçèí áèð õàòèðÿ îëàðàã ãàëûðäû.

Èíäè áó ùàäèñÿäÿí îòóç èë êå÷ìèøäèð. Ìÿí èíäè áþéöê áèð àèëÿíèí

áàø÷ûñûéàì. Çèâÿð ùàããûíäàêû õàòèðÿëÿðèì íÿ ãÿäÿð ÿçèç, íÿ ãÿäÿð øèðèí
îëñà äà, áóíëàðû äèëÿ ýÿòèðìÿçäèì, ÿýÿð áèð ìöíàñèáÿò îëìàñàéäû.
Ãàïûíûí çÿíýè ÷àëûíäû. Êè÷èê îüëóì ãàïûíû à÷àí êèìè ãîíàãëàðû
è÷ÿðè áóðàõäû, úÿëä îòàüûìà ãà÷äû:
— Àòà, ãîíàã ýÿëèá!
Óøàã åâèìèçÿ ýÿëèá-ýåäÿíëÿðè òàíûéûðäû. Òàíûìàäûüû àäàìëàð ýÿëÿí-
äÿ ãàáàãúàäàí ìÿíÿ õÿáÿð âåðìÿéè àäÿò åòìèøäè: “Ôèëàí ÿìè, ôèëàí
154
õàëà”. Éîõ, “ãîíàã ýÿëèá” — äåéÿíäÿ áèëäèì êè, íàáÿëÿä àäàì îëàúàã.
Ýÿëÿíëÿð èêè ãàäûí, èêè êèøè èäè. Äÿùëèçäÿ äàéàíûá, åâ ñàùèáèíäÿí ðöñõÿò
èñòÿéèðäèëÿð. Ìÿí îíëàðû ãàðøûëàéûá ÿë âåðäèì, õîø ýÿëäèí åëÿéèá äåäèì:
— Áóéóðóí, áóéóðóí è÷ÿðè!
Ãîíàãëàð ÿéëÿøäèëÿð, ÿòðàôà íÿçÿð ñàëäûëàð. Îíëàð ìÿíè, ìÿí îíëàðû
ñåéð åòäèéèì äÿãèãÿëÿðäÿ åâäÿ óçóí ñöðìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ñîéóã
áèð ñöêóò ùèññ îëóíäó. Äåìÿéÿ áèð ñþç òàïìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêñÿì äÿ,
ñöêóòó ïîçìàüû ëàçûì áèëäèì:
— Íåúÿñèíèç, ÿùâàëûíûç íåúÿäèð, òÿçÿ õÿáÿðäÿí-çàääàí íÿ âàð, íÿ
éîõ?
Ìÿí áó öìóìè, áÿëêÿ äÿ ìÿòëÿáñèç, ìÿíàñûç ñóàëëàðûìëà ãîíàãëàðû
äèíäèðìÿê èñòÿéèðäèì.
Ýöëÿøãàáàã ãàäûí úàâàá âåðäè:
— ßùâàëûíûç éàõøû îëñóí!
Ãàäûí ñàíêè ìÿíèì ñóàëûìû ýþçëÿéèðìèø. Äÿðùàë ñÿñèíèí àùÿíýèíè
äÿéèøÿðÿê, ýþçëÿíèëìÿäÿí ìÿíÿ ñóàë âåðäè:
— Ìöÿëëèì, éÿãèí êè, áèçè òàíûìàäûíûç?
Áó ñþçäÿí ñîíðà ìÿí ãîíàãëàðà äèããÿòëÿ áàõìàüà ìÿúáóð îëäóì.
Ìöÿëëèìëèê ñÿíÿòèíèí áèð ýþçÿëëèéè äÿ áóäóð êè, áþéöéöá ÿðñÿéÿ
ýÿëÿí ýÿíúëÿð àðàñûíäà ùÿìèøÿ, ùÿð éåðäÿ øàýèðäëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèðñÿí.
Ñÿí óíóòìóø îëñàí äà, ýÿíúëÿð ùàôèçÿëè îëóð, ñÿíè óíóòìóðëàð.
Ìÿí ãîíàüûí öçöíÿ äèããÿòëÿ áàõàíäà äóìàíëû õÿéàë, éà éóõóìó,
íÿñÿ áèð øåé õàòèðèìäÿ èøûã êèìè úèëâÿëÿíäè:
— Äåéÿñÿí ñèçè...
— Áÿëè, ñèç áèçÿ äÿðñ äåìèñèíèç.
“Äÿðñ” ñþçöíö äåéÿíäÿ ãàäûíûí ñÿñèíäÿí, àùÿíýèíäÿí, îòóç èë ÿâ-
âÿëêè áàêèð ýÿíúëèê õàòèðÿëÿðèíèí íèñýèëèíäÿíìè, íÿäÿíñÿ, ùÿð øåé íÿ-
çÿðèìäÿ úàíëàíäû:
— Ñèçèí àäûíûç, áàüûøëàéûí, Çèâÿð äåéèëìè, Çèâÿð õàíûì?
— Áÿëè, éàõøû òàíûäûíûç, øöêöð êè, ùàôèçÿíèç êÿñÿðëèäèð!
Ãàäûí, àäûíà ÿëàâÿ åòäèéèì “õàíûì” ñþçöíöí ìÿùç ÿëàâÿ îëóíäó-
üóíóí ìÿíàñûíû éàõøû áàøà äöøäö.
Äîüðóäóð, ìÿí ãîíàüûí àäûíû ñîðóøäóì, çÿííèì äÿ äöç ÷ûõäû,
àììà íÿäÿíñÿ, öðÿéèì äþéöíìÿéÿ, éåíÿ äÿ îòóç èë ÿââÿëêè êèìè
ùàëûì äÿéèøìÿéÿ áàøëàäû:
— Ìÿí øàýèðäëÿðèìè, ñèíôèìäÿ áèð äÿôÿ îòóðóá äÿðñèìè äèíëÿéÿíëÿðè
àäû èëÿ îëìàñà äà, ñèìàñûíäàí ôþâðÿí òàíûéûðàì. Ùÿëÿ êè, òàíûéà áèëèðÿì...
155
 Áÿëè, áó ùÿìèí ýþçÿë ãûç ñÿêêèçèíúèäÿ îõóéàí óúàáîé, àüáÿíèç,
óçóíñà÷, ãàðàýþç ãûçûí þçö èäè. Áó ùÿìèí Çèâÿð èäè. Ö÷äÿ áèð ÿñðëèê çà-
ìàíûí óçóí âÿ òîçëó éîëëàðûíäàí êå÷èá ýÿëìèø Çèâÿð èäè. Çèâÿð èíäè
àùûëëàøìûø àíà, êöáàð, àáûðëû áèð ãàäûí èäè. Äàùà î õóðìàéû ùþðöêëÿð éîõ
èäè. Êÿñèëìèø õûíàëû ñà÷ëàðûíû éàíà àéûðìûø, áàøûíà òèðìÿ øàë ñàëìûø, àüûð,
òÿìêèíëè, íóðàíè áèð ýþðêÿì àëìûøäû. Ðÿíýè ãàðàëìûø, ñèôÿòè êè÷èëìèøäè.
Çàìàíûí ãÿëÿìè îðàéà ÷îõ éàçûá-ïîçìóøäó. Ýÿðäÿíè íàçèëìèø, ãàáàüà
äîüðó áèð ãÿäÿð ÿéèëìèøäè. Èøûüûíû ñàõëàìûø, ìÿíàñû áÿëêÿ áèð àç äà äÿ-
ðèíëÿøìèø ãàðà ýþçëÿð ùÿìèí ýþçëÿð èäè. Áàõûøû âÿ õöñóñÿí àíè òÿáÿñ-
ñöìö ùÿìèí èäè.
Ìÿí, ìÿñóì ñèìàñûíäà èëê ìÿùÿááÿòèí ãûüûëúûìëàðûíû ýþðäöéöì
áó àäàì èëÿ ýþðöøäÿí ÷îõ ìÿìíóí èäèì. Îíó äèíëÿäèêúÿ ýöìàí åäèð-
äèì êè, îòóç èë ÿââÿëêè ìààðèô ìöäèðèíèí ìÿçÿììÿòèíè òÿêðàð-òÿêðàð
åøèäèðÿì. Áóíëàðûí, áó ñþçëÿðèí èíäè ìÿíèì ö÷öí ìÿçìóíó äÿéèøìèø-
äè. Òþùìÿò éîõ, øèðèí õàòèðÿ êèìè ìÿíÿ ëÿççÿò âåðèðäè.
Çèâÿð õàíûì áèçèì åâÿ åë÷è ýÿëìèøäè. Éîëäàøëàðûíûí ìöõòÿñÿð äå-
äèéè õàùèøäÿí ñîíðà þçö ýÿíúëÿðèí ýÿëÿúÿéèíäÿí õåéëè ñåâèíú, àðçó-
êàì èëÿ äàíûøäû, îüëóíó ìÿíÿ òÿãäèì åòäè:
— Óðôàí äà Ùÿãèãÿò èëÿ áèð éåðäÿ îõóéóð. Ùÿð èêèñè íåôò ìöùÿíäèñè
îëàúàã, ùÿð èêèñè êîìñîìîëäà, ùÿð èêèñè ùÿìäÿðñ, öðÿêëÿðè áèð-áèðèíè
òóòóá, óëäóçëàðû áàðûøûá, òàëå ýþçÿë ýÿòèðèá, õîø ýþðöøäöðöá. Áèç âàëè-
äåéíëÿðèí äÿ áîðúóäóð êè, õåéèð-äóà âåðÿê. Áó áèð òÿêëèô ö÷öí úÿñàðÿò
åëÿéèá, ùþðìÿòëè ìöÿëëèìèí ãàïûñûíà ýÿëìèøèê. Öìèäâàðûã êè...
Ìÿí ãîíàãëàðäàí èúàçÿ àëûá ÷ûõäûì. Ùÿãèãÿòèí àíàñûíû ÷àüûðäûì.
Ãûçûí ðÿéèíè ñîðóøäóì...
...Çèâÿð õàíûì äèê-äèê ìÿíèì öçöìÿ áàõäû. Ñàíêè ùàìû áóíó ýþç-
ëÿéèðäè. Áöòöí ìÿúëèñ ìÿíÿ òÿðÿô äþíäö.
Çèâÿð õàíûì äàùà óòàíúàã êÿíä ãûçû äåéèë, òÿúðöáÿëÿðèëÿ òàíûíìûø
îëàí áèð êèìéà÷û èäè. Îíóí õàùèøèíè äÿ, òÿëÿáèíè äÿ äèíëÿìÿê ìÿíÿ õîø
èäè.
Ìÿí äöøöíöðäöì êè, ùÿéà, èñìÿò, òÿðáèéÿ íàìèíÿ âàõòèëÿ ýèçëè
ãàëàí ìÿùÿááÿòäÿí ñîíðà áèð úöò ýþçÿë ôèäàí ýþéÿðìèøäèð. Áóíëàðûí
òÿìèç, òÿáèè èñòÿê, ìÿùÿááÿòëÿðèíÿ ìöãàáèë íÿ äåìÿê îëàð?!
— Õîøáÿõò îëñóíëàð!
Ùàìû óúàäàí áó ñþçö òÿêðàð åòäè:
— ×îõ ìöáàðÿê!
1958

156
 ÈÍÑÀÍËÛà ÔßËÑßÔßÑÈ

Áÿçè àäàìûí àäû ùå÷ þçöíÿ éàðàøìûð. Àììà áó ãûçûí àäûíû, äåéÿ-
ñÿí ñîíðàäàí ãÿääèíÿ, ãàìÿòèíÿ, ìÿëàùÿòèíÿ áàõûá ãîéóáëàð. Àüúà!
Ãóáàíûí àü àëìàñû!
Ùå÷ òàíûìàéàí, áèëìÿéÿí áèð àäàì äà ðàñò ýÿëñÿ, éÿãèí êè, þçýÿ àä
äåìÿç, áóíó äåéÿð: Àüúà!
Àüúà éàðàøûãëû áèð ãûç èäè, òàìàøàñûíäàí äîéìàçäûí. Ùÿìèøÿ äèê âÿ
äöç áàõàí èðè, àëà ýþçëÿðè, àü ñèôÿòè äàèðÿëÿéÿí ãàðà òåëëÿð, ãóëàú ñà÷ëàð,
øóìàë, ýþéÿð÷èíè ýÿðäÿí, ñàêèò éåðèø.
Áàøûíûí èïÿê éàéëûüû àü, äþøöíöí ñàíúàüû, äîíóíóí äöéìÿñè, ÷ÿê-
ìÿñèíèí ãîòàçû äà àü; ñàäÿúÿ àü éîõ, áèð íþâ áàùàëû, ìàé øÿíëèêëÿðèíè
àíäûðàí òÿðàâÿòëè àü! ×îõëàðû ãûçû ìÿêòÿá ùÿéÿòèíäÿ, íöìàéèø ñûðàñûí-
äà, òàðëà äöøÿðýÿëÿðèíäÿ, êö÷ÿ-áàúàäà ýþðÿíäÿ, áàõà-áàõà ãàëûðäû.
Àüúàíûí ÿí àúûüû ýÿëÿí äÿ áó èäè.
— Íèéÿ áàõûðñàí, õàëà, áóéíóç-çàä ÷ûõàðòìàìûøàì êè!
— Ãûçûì, ñÿíÿ áàõìûðàì, éàðàäàíûí ãöäðÿòèíÿ ùåéðàíàì!
— Áÿñäè ñÿí àëëàù!
— Àëëàù éàìàí ýþçäÿí ñàõëàñûí!
Áÿëêÿ äÿ áóíà ýþðÿ, äèëÿ-äèøÿ äöøìÿêäÿí åùòèéàò åëÿäèéè ö÷öí
Àüúà Áàõûøûí èëê èøàðÿñèíè ðÿää åòìÿäè, îíà êþíöë âåðäè.
Îêòéàáð áàéðàìûíäà èíøààò÷ûëàð êëóáóíäàêû ýþðöøäÿí, ìÿêòÿá ìÿ-
çóíëàðûíûí èêèíúè áóðàõûëûøû àõøàìûíäàí ñîíðà Áàõûø áóðàéà òðåñò ðÿèñè
èëÿ ýÿëìèøäè êè, ìÿêòÿá ãóðòàðàíëàðû òèêèíòèäÿ èøÿ ÷àüûðñûí. Àüúàéà
ìÿêòóá éàçìàüà ìÿúáóð îëäó. Ìÿúáóð îëäó äåéèðèê, ÷öíêè äîüðóñó
áóäóð: ùå÷ åâëÿíìÿê õÿéàëûíäà äåéèëäè. ×îõ ãûçëàðû òàíûéûá çîøëàñà äà,
áåëÿ ôèêðÿ äöøìÿìèøäè. Àììà Àüúàíû ýþðÿíäÿ þçöíö èòèðäè. Áèð ýöí,
èêè ýöí ëàï êåôëè êèìè ýÿçäè. Ýöìàí åëÿäè êè, þòöá ýåäÿð, ýþðäö éîõ,
ýåäÿíÿ îõøàìûð. Îõëàíûá, þçö äÿ éàìàí éåðäÿí îõëàíûá. Äÿðäèíè êèìÿ
äåñèí, êèìè ýþíäÿðñèí? Ôÿùëÿ àäàì, àíà éîõ, áàúû éîõ, þçö óòàíúàã,
à÷ûëûøìàìûø. Áèðäÿí-áèðÿ äóðäóüó éåðäÿ àäàìûí áàøûíà áó èø ýÿëñèí!..
Íÿ èñÿ, ùà ôèêèðëÿøäè, ýþðäö êè, ìÿñÿëÿíè à÷ìàãäàí ñàâàéû ÷àðÿ
éîõäóð. Þçö äÿ öçáÿöç éîõ, ãèéàáè, ìÿêòóá èëÿ! Áàõûø ùå÷ áèð çàìàí
ñàâàäûí ãÿäðèíè èíäèêè ãÿäÿð áèëìÿìèøäè. Êàüûç ùàçûðëàäû. ×îõ éàçäû,
÷îõ ïîçäó, àõûðäà ñåâäèéèíÿ áåëÿ áèð ìÿêòóá ýþíäÿðäè:
157
 “Ìÿíè îðäóäàí òÿðõèñ åäÿíäÿ öðÿê çÿèôëèéèíè ñÿáÿá ãîéìóøäóëàð.
Éöðöøëÿðäÿ, éîõóøëàðäà òÿíýíÿôÿñ îëóðäóì. Ýöìàí åòìèøäèì êè, áóí-
äàí ñîíðà ìÿíèì ãÿëáèì èëÿ àíúàã ùÿêèìëÿð ìàðàãëàíà áèëÿðëÿð.
Àììà ýþðöøöìöçäÿí áåëÿ ìÿëóì îëäó êè, éîõ, îðàäà ùÿéàò ãàéíàéûð
âÿ éåíè áèð èøûã éàíûð. Îíó ñèç éàíäûðìûñûíûç. Öìèäâàðàì êè, ùÿìèí
èøûüû ñþíäöðìÿéè ùå÷ áèð çàìàí ðÿâà ýþðìÿçñèíèç!
Åùòèðàìëà, Áàõûø”

Ýÿëèí ýÿëäèéè èëê ýöíäÿí Àüúà Áàõûø èëÿ øÿðòëÿøìèøäè: óøàã áàü÷à-
ñûíäà ãóëëóüà ýèðÿúÿê, ôÿùëÿ áàëàëàðûíà òÿðáèéÿ âåðÿúÿê, ñîíðà äà àëè
òÿùñèë àëàúàã.
Òîé äÿñýàùû, ìåùðèáàí àèëÿ ùÿéàòû áàøëàíàí ýöíöí ñÿùÿðèñè Àüúà
èêè íþìðÿëè óøàã áàü÷àñûíà ìöðÿááèéÿ òÿéèí îëóíäó. Àüúàíûí àðçóëà-
äûüû áàü÷àíûí áàëàúà ùÿéÿòèíäÿ ùîâóç òèêèëìèø, úÿðýÿ èëÿ ÿðèê, èéäÿ,
áàäàì àüàúëàðû áàñäûðûëìûø, òÿíÿêëÿð áàø-áàøà âåðìèø, ãûçûëýöëëÿð íå÷ÿ
éåðäÿí úàëàã åëÿíìèø, òÿçÿ áèíàíûí åéâàíû, ãàïû-ïÿíúÿðÿñè ãÿøÿíý
ðÿíýëÿíìèø, äèðÿêäÿí ÷èë÷ûðàã àñûëìûøäû. Îüëàíëû, ãûçëû êþðïÿ óøàãëàð
ãóøëàð êèìè ñÿñ-ñÿñÿ âåðìèøäèëÿð.
Àüúà éåíèúÿ àéàã áàñäûüû áó êþðïÿëÿð åâèíè þçöíöí ùÿéàò âÿ ÿìÿê
îúàüû ñàéìûøäû. Ýöíäÿ íå÷ÿ äÿôÿ óøàãëàðû áèð-áèð äèíäèðìÿñÿ, àüàúëàðû
ñóëàìàñà, ùîâóçóí ñóéóíó òÿçÿëÿìÿñÿ, îòàãëàðûí ñÿëèãÿñèíè éîõëàìàñà
ãÿðàðû ýÿëìÿçäè. Áèðèíèí äöéìÿñèíè òèêèð, áèðèíÿ øÿêèë ÷ÿêèð, áèð áàøãà-
ñûíà ùåñàá þéðÿäèð, íàüûë äàíûøûðäû. Úöúÿëè òîéóã êèìè êþðïÿëÿðè áàøûíà
éûüûá úöðáÿúöð ìàùíûëàð îõóéóð, îíëàðà îéóíëàð þéðÿäèð, úÿðýÿëÿðÿ
äöçöðäö. Èø ýþðÿíäÿ ãàëûí ùþðöêëÿðè êöðÿéèíäÿí ñöðöøöð, ýþçöíöí
ãàáàüûíû êÿñèð, áÿçÿí ùîâóç ñóéóíà áàòûðäû.
Ãûç, ñà÷ûíû úÿëä äöéöíëÿéèá äàëûíà àòàíäà, áèð äÿôÿ ìöäèðÿ ýöëÿ-
ýöëÿ äåìèøäè:
— Ãûçûì, îíëàð ñÿíÿ êÿíäèð äåéèë êè, íåìÿòèí ãÿäðèíè áèë! Îíóí ùÿñ-
ðÿòèíè ÷ÿêÿíëÿð âàð!
Àüúà ñîíðà ùþðöêëÿðèíè áèð èïÿê òîð è÷èíÿ éûüûá êöðÿéèíÿ àòàðäû.
Áîéíóíó òÿðëÿòñÿ, äàðûõäûðñà äà, ìöäèðÿíèí ñþçöíö éàääàí ÷ûõàðìàçäû.
Àèëÿ ùÿéàòûíûí äàäëû ìåéâÿñè, àé ïàð÷àñû êèìè áèð îüëàí óøàüû äà
ìóøòóëóã øÿíëèéè èëÿ ýÿëèá ÷ûõäû. Ýÿíú àèëÿäÿ êþðïÿ ñÿñè ñàô ìóñèãè
êèìè åøèäèëìÿéÿ áàøëàäû.
158
 Áÿííà Áàõûøëà Àüúàíûí ýöíö, äèðëèéè õîø êå÷ìÿêäÿ èäè.
Àèëÿäÿí, ýöçÿðàíäàí ñþùáÿò äöøÿíäÿ, ùÿðÿ áèð àðçóäàí äåéÿíäÿ,
Áàõûø äà êöñÿíÿ-êöñÿíÿ þç ñÿàäÿòèíäÿí äàíûøàðäû:
— Ãàðäàø, áèçèì çÿìàíÿäÿ èíñàíûí úàíû ñàü îëñóí, éàõøû äà þìöð-
ýöí éîëäàøûí îëñóí, ãàëàí ùÿð øåé þòöøÿð. Àüúà èëÿ ãàáàã-ãàáàüà îòó-
ðàíäà, êÿëìÿ âåðèá êÿëìÿ àëàíäà, áèð äÿ Íàäèðèí ãûüûëòûñûíû åøèäÿíäÿ,
åëÿ áèëèðÿì áöòöí éîðüóíëóüóì ýåòäè. Äåéÿñÿí, ùå÷ àüûð äàøëàðû äèâàðà
äöçÿí, ñÿùÿðäÿí àõøàìà áåëÿäÿí-áåëÿ ìèçàí ÷ÿêÿí, ñåìåíò âóðàí,
ôÿùëÿëÿð èëÿ ÷ÿíÿ äþéÿí ìÿí äåéèëÿììèø. Èíñàíà êþíöë ùÿìäÿìè ùÿð
øåéäÿí ôÿðçäèð. Úàí äåéèá úàí åøèäÿñÿí, áèð-áèðèíèí áàøûíà àíä è÷ÿñÿí.
Ìÿùÿááÿò äÿ, ùÿéàò äà, ëÿççÿò äÿ áóäóð. Èäàðÿäÿ äÿ àäàìûí êåôè ñàç,
öðÿéè èøûãëû îëóð. Ùÿéàò éîëäàøû, ìåùðèáàí àèëÿ èøäÿ äÿ àäàìà áèð àðõàäûð.
Áàõûø òàìàìèëÿ ùàãëû èäè. Àüúàíûí éîëäàøëûüû, áàü÷àäàêû ãóëëóüó,
àèëÿ ãàéüûñû áó òÿðèôÿ òàìàìèëÿ ëàéèã èäè.
Ãàäûí âàð ùÿìèøÿ ôèêðè-çèêðè êîíñåðòëÿðäÿ, áó òåàòðäà, î òàìàøàäà,
ýÿçìÿêäÿ, ñåéðÿíýàùäà, áàéûð-áàü÷àäà îëàð. Åâèíèí èøèíè éöêëÿìÿéÿ
äÿ ãóëëóã÷ó àõòàðàð. ßðèíèí èøäÿí ýÿëìÿéè éàäûíà äöøÿíäÿ, ãà÷ûá ðåñ-
òîðàíäàí áèð áîøãàá ñîéóã êîòëåòäÿí-ìîòëåòäÿí àëûá ýÿòèðÿð, ãàáàüûíà
àòàð, ñîíðà ïî÷òàëéîí êèìè ãàïûäàí éîõ îëàð...
Áåëÿ åâèí ìåùìàíõàíàäàí íÿ ôÿðãè!
Éîõ! Áàõûøûí àèëÿñè ùàðà, áó ñþùáÿòëÿð ùàðà!
Àüúà ãóëëóüóíó èêèíúè íþâáÿéÿ, íàùàðäàí ñîíðàéà ñàëìûøäû. Ñÿùÿð
éåðèíäÿí ãàëõàí êèìè áèðèíúè èøè ÿðèíÿ éåìÿê âåðìÿê, îíó éîëà ñàë-
ìàãäû. Óøàüû éåäèðèá, ýåéèíäèðèá ùàâàéà ÷ûõàðìàã, ñîíðà íàùàð òÿäàðö-
êöíÿ äöøìÿê.
Àüúà ÿðçàüûí òÿçÿñèíè, éàõøûñûíû, ùÿì äÿ áàùàëûñûíû àëàðäû. Ùàíäà
áèð øåéè áÿéÿíìÿç, äþíÿ-äþíÿ ñå÷ÿðäè êè, Áàõûøûí õîøóíà ýÿëñèí. Îíóí
ùàçûðëàäûüû ñöôðÿ çÿíýèíëèéè èëÿ îëìàñà äà, ñÿëèãÿñè ñÿùìàíû èëÿ ùÿìèøÿ
ñå÷èëèðäè. Ñòîë öñòöíäÿ ùÿð øåé ïàð-ïàð ïàðûëäàðäû. Äåéÿðäèí áóíëàðà ÿë
âóðìàã ùåéèôäè, ùàíñû ãÿçåòÿ, ùàíñû ñÿðýèéÿ ýåòìÿê ö÷öí øÿêèë ÷ÿêèëÿúÿê.
Áàõûø èøäÿí ýåú ýÿëÿíäÿ Àüúàíûí ýþçö ãàïûäà ãàëàðäû. Òåç-òåç
ùÿéÿòÿ ÷ûõûá åâÿ ýèðÿðäè. Òðàìâàé çÿíýè úûíãûëäàéàí êèìè öðÿéèíäÿ
äåéèðäè: “Áàõûøû ýÿòèðèð”.
Óøàã äà áþéöìöøäö. Àòà-áàëà ãàáàã-ãàáàüà îòóðóá, Àüúàíûí
áèøèðäèéè õþðÿéè èøòàùëà éåéÿíäÿ, ãàøûüû ãîéóá ÷ÿíýÿëè, ÷ÿíýÿëè ãîéóá
ñòÿêàíû, ñòÿêàíû ãîéóá êàüûç äÿñìàëû ýþòöðÿíäÿ, “ÿëëÿðèí âàð îëñóí!” —
äåéÿ òÿøÿêêöð åäÿíäÿ, Àüúàíûí öðÿê ðàùàòëûüûíà ñþç îëà áèëìÿçäè.
159
 Ýþðÿðäèí àõøàì, øèðèí ñþùáÿò âàõòû Áàõûø áèð êàüûç áàüëàìàíû îðòà-
ëûüà ýÿòèðèð, àíà-áàëàéà ýþñòÿðèá ñîðóøóðäó:
— Êèì áèëÿð áó íÿäèð?
Áèðè êîíôåò, áèðè ÷ÿêìÿ, áèðè äÿñìàë, áèðè úîðàá, áèðè ÿòèð äåéÿðäè.
— Áèëìÿäèíèç!
Íàäèð òÿëÿñèê áàüëàìàíû àòàñûíäàí àëìàã èñòÿéÿíäÿ, áèð äÿ ýþðÿðäè
àòà ãóòóäàí áèð ñïóòíèê ÷ûõàðûá ñòîë öñòöíÿ ãîéäó. Ýþéÿ öç ãîéàí ñïóò-
íèê ÿââÿë ìàðø ÷àëìàüà, ñîíðà äà ôèò âåðìÿéÿ áàøëàðäû. Íàäèðèí ñåâèí-
úèíèí ùÿääè îëìàçäû...
Äåéèðëÿð õàèí, ÷ÿï áèð ýþç áöòöí õîøáÿõò àèëÿëÿðèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí
áàõûð, è÷ÿðèéÿ ñîõóëìàüà ôöðñÿò àõòàðûð. Áèçèì òàíûäûüûìûç åâäÿ áó
åòèãàäà èíàíàíëàð, áÿëêÿ äÿ, éîõäóð. Àììà õàíûìëàðäàí óçàã îëñóí,
Áàõûøûí åâèíÿ áèðäÿí-áèðÿ ÿñÿí àúû ðóçèýàðû, öðÿéèì àüðûñà äà, äåìÿéÿ
ìÿúáóðàì.
Àüúàíûí áàøûíà åëÿ áèð èø ýÿëäè êè, àèëÿ ñÿàäÿòè àëò-öñò îëäó.
Áàõûø éàüëû ìàøûí êèìè ÷îõ èøëÿê àäàì èäè. Àüðû, éîðüóíëóã, çÿèô-
ëèê îíà êàð ñàëìàçäû. Îí áåø èëèí ÿðçèíäÿ îíóí èøäÿí ãàëäûüûíû ýþðÿí
îëìàìûøäû. Àäû ùÿìèøÿ ìÿðóçÿëÿðäÿ, øÿêëè ëþâùÿëÿðäÿ, èøè äèëëÿðäÿ èäè.
Ùå÷ êèìèí ýöìàíû ýÿëìÿçäè êè, áó çèðÿê êèøèéÿ äÿ õÿñòÿëèê éàõûí äöøÿð.
Áÿçÿí êöðÿê ñàíúûñûíäàí, öðÿê àüðûñûíäàí øèêàéÿò åëÿñÿ äÿ, Àüúà-
íûí ñþçöíÿ áàõìàç, èøÿ ýåäÿð, íå÷ÿíúè ìÿðòÿáÿäÿ äèâàð ãîéàð, òàâàí
þðòÿðäè. Èøäÿí ãàéûäàí êèìè äàëáàäàë ðÿíýëè ÷àé è÷ÿð, áèð-èêè ñààò óçà-
íûá äèíúÿëÿíäÿí ñîíðà äóðóá ãÿçåò îõóéàð, ðàäèî åøèäÿðäè.
Àüúà ÿðèíèí ùÿêèì ÷àüûðìàüà êàùûëëûã åòìÿñèíÿ áèð íþâ àëûøìûøäû,
èíàíìûøäû êè, áàø àüðûñû, êöðÿê àüðûñû... áóíëàð èøëÿê àäàìëàðäà ñîéóã-
äàí, ùàâàäàí, êöëÿêäÿí îëàí, òåç êå÷èá ýåäÿí øåéëÿðäèð. Áó “àäè” øåé-
ëÿðäÿí áåëÿ ìöäùèø áèð ôÿëàêÿò áàø âåðÿ áèëÿúÿéèíè Àüúà ùå÷ õÿéàëûíà
ýÿòèðìÿçäè. Åëÿ áèð ôÿëàêÿò êè, íÿ ùÿêèì, íÿ äîñò, íÿ èäàðÿ, åë-ýöí, íÿ
ãóðóëó åâ-åøèê, íÿ áÿñëÿíÿí øèðèí àðçóëàð ãàðøû äóðà áèëäè!
Þëöì ãàðà ãàðòàë ãàíàäûíû áó ýþçÿë, áó ìóíèñ õàíûìàí öñòöíäÿ ýþ-
ðÿíäÿ, èòè úàéíàãëàðû èëÿ Áàõûøûí ãÿëáèíè ïàð÷àëàéàíäà, ñàíêè ùÿð øåé áèòäè!
Àüúàíûí èëëÿð áîéó áÿñëÿäèéè àðçó âÿ öìèäëÿð åëÿ ñàðñûëäû, òàìàøà-
ñûíà äóðäóüó ôöñóíêàð ãàéàëûãëàð êèìè áèðäÿí-áèðÿ åëÿ ó÷óëóá òþêöëäö
êè, äöíéà âÿ àëÿì áàøûíà ôûðëàíäû.
Áàõûøûí âÿôàòûíäàí õÿáÿð òóòàíëàð àõûøûá ýÿëäèëÿð, èäàðÿ ãàëìàäû
áàø ñàüëûüû éàçìàñûí, ìàøûí ãàëìàäû äÿôí ìÿðàñèìèíÿ ÷ûõìàñûí, àäàì
ãàëìàäû áó àäëû-ñàíëû óñòàéà éàíûá ùåéèôñèëÿíìÿñèí.
160
 Îðêåñòð ýÿòèðäèëÿð, úàù-úàëàë èëÿ ýþòöðäöëÿð, øÿêëèíè ÷ÿêäèëÿð, íèòã
äåäèëÿð, ãÿçåòëÿðäÿ éàçäûëàð, óøàüà êÿñÿìÿò êÿñäèëÿð.
Ìÿðùóìóí éåääèñè, àéû, ãûðõû êå÷äè. Àüúàíûí öçö ýöëìÿäè. Íåúÿ
ýöëÿ áèëÿðäè! Öðÿê ñåâýèëèñèíè, äàü êèìè êèøèñèíè èòèðÿí úàâàí ýÿëèíèí ÿë-
ëÿðè ãîéíóíäà ãàëìûøäû. Ãàäûíäà ðÿíý-ðóô äÿéèøäè. Áÿäÿí òóôàíà òóòóë-
ìóø ýöëçàð êèìè ãóðóéóá ñîëäó. Áöòöí î ýþçÿëëèê, ìÿëàùÿò ó÷óá ýåòäè.
Øÿêèë êèìè ýÿëèíäÿí áèð äÿðè, áèð ñöìöê, áèð äÿ ãóéó ñóéó êèìè äÿðèíÿ
åíìèø ýþçëÿð ãàëäû.
Ùàíû ãÿçåòëÿð, òåëåôîíëàð, ðàäèîëàðäà Áàõûøûí ÷ÿêèëÿí àäû, ùþðìÿòè!
Ùàíû ñÿùÿð-àõøàì èñòè íÿôÿñè èëÿ “ñàü îë” äåéèá åâäÿí ÷ûõìàüû, øÿñò èëÿ
“ñàëàì” äåéèá ãàïûäàí ýèðìÿéè, áöêöëö áàçàðëûüûíû ñòîë öñòöíÿ ãîéóá
ìöáàðÿê äåìÿéè, óøàüû ãóúàãëàéûá ìèí áèð äèë èëÿ îõøàìàüû, úèáèíäÿí
úöðáÿúöð ùÿäèééÿëÿð ÷ûõàðìàüû, ðÿíýëè, øÿêèëëè êèòàáëàð ýþñòÿðìÿéè?
Ùàíû àõøàìëàð ñåâýèëèñèíèí ãîëóíäàí òóòóá áèð ìÿúëèñÿ, áèð úÿìèééÿòÿ,
òîéà, òÿâÿëëöäÿ, ýþðöøÿ ýåòìÿéè! Ùàíû åâèíèí ñÿàäÿòè, øÿíëèéè? Äåéÿð-
ñÿí, äÿéèðìàíûí ñóéó ñîâðóëóá, èøûã ùÿìèøÿëèê ñþíöá. Îòàãëàðäà ãó
âóðñàí, ãóëàã òóòóëóð. Äèâàðëàðäàí ñöêóò, ñîéóãëóã ñåçèëèð...
Áàõûøûí òàíûøëàðûíäàí áèðè, àðà-ñûðà ìÿðùóìóí ãàïûñûíû à÷àí, ÿðê èëÿ
éåéÿí-è÷ÿí ýþäÿê, ýþâäÿëè êèøè áàøñàüëûüûíà ýÿëÿíäÿ, Àüúàíûí êÿíàðà
÷àüûðäû. Ýèçëè ñþç äåéÿí êèìè, ñÿñèíè àë÷àëòäû:
— Àüúà õàíûì, ùå÷ ôèêèð-çàä ÷ÿêìÿ. Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí. Äöíéà-
íûí èøèäèð. Áèð éàíäàí áàüëàéàí ôÿëÿê, áèð éàíäàí à÷àð. Þçöí áèëìÿìèø
îëìàçñàí êè, ìÿí éåíÿ ñóáàéàì. Ñÿíè þçöì íèêàù åëÿéÿúÿéÿì, óøàã
äà êè...
— Òôó ñÿíèí ìóðäàð ñèôÿòèíÿ! Ñÿí áó åâäÿ íÿ ãÿäÿð ÷þðÿê éåìèñÿí,
àé õàèí! Òôó àë÷àã öçöíÿ ñÿíèí, òôó!..
Ýþäÿê êèøè äàø äÿéìèø êþïÿê êèìè çèíýèëäÿéÿðÿê éîõ îëäó.
Àüúàíûí — áó áàëàúà ùÿéÿòäÿ òÿíÿéÿ, òÿùãèðÿ óüðàéàí úàâàí àíàíû
ãÿùÿð òóòäó. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, Áàõûøûí ìàòÿìè îíóí áöòöí âöúóäóíó
ãóðóòìóø, ýþçöíäÿ áèð äàìëà äà éàø ãîéìàìûøäûð. Àíúàã äöøìÿí ñþ-
çöíöí, àúû òÿíÿíèí éàðàñû ñàíêè èíäè îíóí êþâðÿê ãÿëáèíè éåíèäÿí ãà-
íàòìûøäû. Ýþçëÿðèíäÿí éàø éîõ, ãûçûë ãàíëàð àõûðäû. Éàíàãëàðûíäàí
äàìëà éîõ, àüûð èñòè ãóðüóøóí äÿíÿëÿðè òþêöëöðäö.
Ãîíøóëàð, ãîùóìëàð òÿêðàð éûüûëäû, ÷îõ òÿñÿëëèëÿð äåéèëäè. Êèìñÿ
áèëìÿäè êè, íÿ îëìóøäóð.
161
 3

Òðåñòäÿí ýÿëÿíëÿð îëìàñà, Àüúà áÿëêÿ äÿ, êèðèìÿçäè. Ö÷ íÿôÿð

àáûðëû-òÿìêèíëè êèøè ãàïûíûí ðÿçÿñèíè òÿðïÿòäè, ñàëàì âåðèá è÷ÿðè ýèðÿí-
äÿ, Íàäèð ãà÷ûá àíàñûíà õÿáÿð åëÿäè. Àüúà äÿðùàë ýþçöíöí éàøûíû ñèëèá
åéâàíà ÷ûõäû. Ýÿëÿíëÿð Áàõûøûí äîñòëàðû èäèëÿð. Áèðè éîëäàø Úóâàðëû, áèðè
äÿ óñòà Ìèõàéëîâ èäè. Ö÷öíúöñöíö Àüúà òàíûéà áèëìÿäè. Úóâàðëû ùàë-
ÿùâàë ñîðóøàíäàí ñîíðà áÿííàíûí øÿêëèíè ÿëèíÿ àëûá õåéëè áàõäû.
— Àüúà õàíûì, — äåäè, ôîòîãðàô ýÿëÿúÿê, áó øÿêëèí öçöíö ÷ûõàðäà-
úàã, áþéöòìÿê èñòÿéèðèê. Áàõûí, áÿëêÿ àéðû øÿêëè ìÿñëÿùÿò áèëèðñèíèç.
Äåéÿðñèíèç ÷ÿêÿð, íå÷ÿ íöñõÿ ëàçûìäûð.
Òðåñòèí êþùíÿ óñòàñû Ìèõàéëîâ äà ÿëèíäÿêè áàüëàìàíû êÿíàðà
ãîéóá ÿéëÿøäè. Àüúàíûí êåôèíè, Íàäèðèí äÿðñèíè ñîðóøäó.
Ãîíàãëàð ÷îõ îòóðìàäûëàð, áèð ñòÿêàí ÷àé è÷äèëÿð. Íÿñÿ ùèìëÿøäèëÿð,
ùÿéÿò-áàúàíû ýÿçäèëÿð, áàõäûëàð. Ìèõàéëîâ áàéàãêû ãÿçåò áàüëàìàñûíû
ÿëèíÿ àëäû, Àüúàéà öç òóòäó:
— Ãûçûì, — äåäè, — ñÿí ùå÷ äåìÿ êè, Áàõûø éîõäó. Íÿ ãÿäÿð áèç
âàðûã, Áàõûø äà âàð. Îíóí êèìè ñÿäàãÿòëè éîëäàø, ùàíäà áèð óñòà ùå÷
âàõò éàääàí ÷ûõìàç. Êå÷ÿí àé òÿëÿáÿëÿðÿ éàòàãõàíà òèêèðäèê, áèíàíû îí
áåø ýöí òåç âåðäèê. Òÿùâèëÿ íàçèð äÿ ýÿëìèøäè. Ìöçàêèðÿ îëäó, áÿéÿí-
äèëÿð. Áðèãàäàéà èêè àéëûã ìöêàôàò éàçäûëàð. Ðÿèñèìèç åëàí åëÿéÿíäÿ,
óñòàñûíäàí ôÿùëÿñèíÿ ãÿäÿð ùàìû áèð àüûçäàí äåäè:
— Áó ìöêàôàò Áàõûø Áàõûøîâóí àèëÿñèíèíäèð. Î êèøè úàíûíû òèêèíòèäÿ
ãîéóá, èíäè áóäóð, îíóí ïóëóíó, íå÷ÿ ìèíäè, ýÿòèðìèøÿì, ãîë ÷ÿêèá
ýþòöðöí!
Ìèõàéëîâ äàíûøà-äàíûøà áèð äÿñòÿ éöçëöéö ýöçýöíöí ãàáàüûíà
ãîéäó, öñòöíö ãÿçåò èëÿ þðòäö. Î, ñþçöíö ãóðòàðìàìûø úàâàí, óúàáîé
îüëàí — òðåñòèí ùÿìêàðëàð êîìèòÿñèíèí òÿçÿ ñÿäðè ñþçÿ áàøëàäû:
— Àüúà áàúû, ðÿùìÿòëèéèí èøèíè åøèäÿí ýöíäÿí ïàðòêîìäà äà, òðåñò-
êîìäà äà ñþùáÿò îëóá, Íàäèðÿ ìÿêòÿáè ãóðòàðàíà ãÿäÿð òÿãàöä êÿñèëèð,
äàíûøìûøûã. Ñèçÿ äÿ...
Áó éåðäÿ òðåñòêîì ñÿäðèíèí äèëè ýÿëìÿäè. Àüúàíûí úàâàíëûüûíà ýþðÿ
òÿãàöäÿ äöøìÿìÿñèíè äåìÿê èñòÿéèðäè êè, äèëè ýÿëìÿäè. “Íÿ ëàçûì,
áÿëêÿ ùå÷ ñîðóøìàéàúàã, ñîðóøñà, äåéÿðÿì...” — äåéÿ äöøöíäö. Ñîíðà
òåç ÿëàâÿ åòäè:
— Èíäè, îäóð, èêè íþìðÿëè áàü÷à óçàã îëñà, î áèðèíÿ êå÷èðÿ áèëÿðèê.
Ìöðÿááèéÿ éåðè âàð. Ìÿñëÿùÿòèíèçÿ áàõûí, öðÿéèíèç èñòÿñÿ, îðà êå÷ÿ áè-
ëÿðñèíèç, áàõûí.
162
 Àüúà ðàçûëûüûíû áèëäèðäè, Íàäèðè Úóâàðëû éîëäàøà òàïøûðäû:
— Ýþçöíöç öñòöíäÿ îëñóí, áèð ñÿíÿò þéðÿíñèí.
Úöâàðëû àíàíû àðõàéûí åòäè êè, Íàäèðè òðåñòÿ ýÿòèðÿúÿê, ùÿì èøëÿìÿ-
éèíÿ, ùÿì äÿ îõóìàüûíà ýþç ãîéàúàã.
Àüúà ýöìàí åòìÿçäè êè, ÿí àüûð äÿãèãÿëÿðèíäÿ ãöââÿòëè, ãöäðÿòëè
èíñàí ÿëëÿðè îíóí ãîëëàðûíäàí òóòóá ãàëäûðàúàã, äèçèíÿ òàãÿò, ãàðàëàí
ýþçëÿðèíÿ èøûã âåðÿúÿê. Ñÿùÿðäÿí àõøàìà áàøëàðû ãàðûøûã îëàí, áþéöê
ïëàíëàð òþêÿí, áèíàëàð òèêÿí, Ìîñêâàäà áåëÿ éöç èäàðÿ èëÿ áàüëû îëàí,
íå÷ÿ éöç ôÿùëÿíèí èøèíÿ ÿíúàì ÷ÿêÿí áèð òðåñòäÿ Áàõûø Áàõûøîâóí —
ñûðàäàí ÷ûõìûø áèð êèøèíèí àäûíû áó ãÿäÿð ÿçèç òóòàðëàð.
Áàéðàì îëìàçäû Áàõûøûí åâèíÿ äÿâÿòíàìÿëÿð ýÿëìÿñèí, àëáîì
îëìàçäû øÿêëè âóðóëìàñûí, ãÿçåò îëìàçäû àäû ÷ÿêèëìÿñèí, õåéèð èø îë-
ìàçäû. Àüúà áàøäà îëìàñûí, òÿçÿ èë îëìàçäû Íàäèðèí ïàéû ýþíäÿðèëìÿ-
ñèí, ñÿéàùÿò îëìàçäû óøàüû àïàðìàñûíëàð.
Òðåñò ãàäûíëàðû Àüúàñûç áèð ãîíàãëûã êå÷èðìÿç, áèð òàìàøàéà ýåò-
ìÿçäèëÿð. Åâëÿð òÿìèð îëóíàíäà, èøûã, ñó, ãàç, ñîáàëàð éîõëàíàíäà, èëê
äÿôÿ Àüúàíûí åâèíÿ óñòà ýÿëÿðäè. Èñòèðàùÿò åâèíÿ ïóòéîâêà ïàéëàíàíäà,
Àüúà ñèéàùûäàí äöøìÿçäè...
Àüúà áöòöí áóíëàðû éàõøû áàøà äöøöðäö, ýþðöðäö êè, Áàõûø éàëíûç
àèëÿñèíäÿ äåéèë, èø ìÿãàìûíäà éîëäàøëàð è÷ÿðèñèíäÿ äÿ ñÿäàãÿòè âÿ
ëÿéàãÿòèëÿ ìÿøùóðäóð. Ýþðöðäö êè, èñòè áèð ãàéüû îíó ùÿìèøÿ, ùÿð òÿðÿô-
äÿí ÿùàòÿ åäèð, ãîë-ãàíàäûíäàí òóòàðàã ùÿéàòûí ñöðÿòëè àõûíûíäà àïàðûð,
äÿñòÿäÿí, ìöùèòäÿí àéðûëìàüà ãîéìóð. Áó ùÿéàòûí þçö äÿ áåëÿ áèð
ýåäèøÿ ìöñàèä âÿ ìöíàñèáäèð. Þçöíöí áàü÷àäà èøÿ, îüëóíóí ìÿêòÿáäÿ
äÿðñÿ àëóäÿëèêëÿ âàõò êå÷èðäèéèíè, ýöíäÿí-ýöíÿ ãöââÿòëÿíÿí ñöðÿòëè
ýÿëÿúÿê ìåéëèíè àøêàð ýþðöðäö.

Áó åâäÿ ãÿðèáÿ áèð àëÿì âàðäû. Èøûãëû ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà çÿð ùà-
øèéÿëè ÷ÿð÷èâÿäÿ ãûâðûìñà÷, ýöëÿø, ñàüëàì, ñèíÿñè à÷ûã áèð áÿííàíûí
øÿêëè äàéàíìûøäû. Éîõ, áó øÿêèë äåéèëäè. Åëÿ äÿ øÿêèë îëàðìû? Ýöúëö áèð
èýèä äàéàíìûøäû. Ñàíêè Áàõûø þç îòàüûíà ýþç ãîéóá ùÿð øåéÿ áàõûð,
ñåâýèëèñèíèí äÿ, îüëóíóí äà äóðóøóíà, îòóðóøóíà, äèíèá-äàíûøìàüûíà
äèããÿò éåòèðèðäè. Äåéÿñÿí áó ñààò ñòîë öñòöíäÿ ùîïïàíûá áîüàçëû ÷ÿê-
ìÿëÿðèíè ýåéÿúÿê, äþøÿìÿäÿ ýÿçèíÿúÿê, Àüúàíû äà, Íàäèðè äÿ äàíëà-
éûá äåéÿúÿê êè, íèéÿ ýåéèíèá êîíñåðòÿ ýåòìèðñèíèç, ìÿí áóðàäàéàì,
íèéÿ äàðûõûðñûíûç? Èøèíèçäÿ îëóí!
163
 Ñàíêè áó èýèäèí àéûã âÿ èòè áàõûøëàðû ýÿíú àèëÿäÿ ùÿð øåéè áèðëÿøäè-
ðèðäè. Èøëÿéÿí äÿ, îõóéàí äà ùÿð àí áàøäà ÿéëÿøÿíèí íÿçÿðèíäÿ èäè.
Óçóí èëëÿð åéíè ìàðàüûíû, äèããÿòèíè ñàõëàéàí ãûâðûìñà÷ îüëàí ñàíêè
åâäÿêèëÿðäÿí äÿ áóíó òÿëÿá åäèðäè. Ñàíêè ñàêèò, ñÿññèç, äàâàìëû,
ìÿíàëû, ìåùðèáàí íÿçÿðèëÿ äåéèðäè: “Ìÿí áóðàäàéàì, íèéÿ äàðûõûðñû-
íûç? Èøèíèçäÿ îëóí!”
Ãûâðûìñà÷ îüëàíûí íÿçÿðèíäÿêè áó ìÿíà óøàüà äà, áþéöéÿ äÿ åéíè
äÿðÿúÿ àéäûí âÿ ìöùöì èäè. Îíëàð ùÿð ñÿùÿð þïöøöá àéðûëàíäà, ùÿð
àõøàì þïöøöá ýþðöøÿíäÿ, Áàõûøäàí áó ñþçëÿðè òÿêðàð-òÿêðàð åøèäèðäè-
ëÿð: “Ìÿí áóðàäàéàì! Ñèç èøèíèçäÿ îëóí!”
Ëàêèí áóíëàð òÿêðàð äåéèëäè. Ùÿð ýöí áàøãà áèð ìÿíà, áàøãà ðèããÿò,
áàøãà áèð ùÿðàðÿòëÿ ñÿñëÿíèðäè. Áóíëàð àíà-áàëàíûí þïöøëÿðèíäÿêè ùÿðà-
ðÿò âÿ òÿðàâÿò ãÿäÿð òÿçÿ âÿ øèðèí èäè, ùÿìèí þïöøëÿð ãÿäÿð îíëàðû áèð-
ëÿøäèðèðäè.
Áèðëÿøäèðèðäè äåéèðèê. Ãûâðûìñà÷ îüëàíûí íÿçÿðëÿðèíäÿ áèðëÿøäèðÿí
ãÿäÿð àéûðàí áèð ãöââÿ äÿ âàð èäè. Àüúà äà, Íàäèð äÿ ùÿð äÿôÿ éóõàðû
áàøà íÿçÿð ñàëàíäà, áó àéðûëûüû äóéìàìûø äåéèëäèëÿð. Àíà îüëóíó, îüóë
èñÿ àíàñûíû äöøöíöðäö.
Îüóë þç àíàñûíû Áàõûøûí ñàüëûüûíäàêû ãÿäÿð øÿí âÿ ãàéüûñûç, àíà äà
áàëàñûíû àòàëû âàõòûíäàêû ãÿäÿð áÿõòèéàð ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Ùÿð èêèñèíèí
úèääè-úÿùäè áó èäè.
Ýþðÿðäèí, àíàñû óøàüûíûí êÿñÿìÿò ïóëóíó éûüûá îíà ìàãíèòîôîí
àëìàã èñòÿéèð. Óøàã èñÿ ùÿìèí ïóëäàí ýèçëèíúÿ ýþòöðöá àíàñûíûí ñóì-
êàñûíà ãîéóð, îíà éåíè ïàëòî ïóëó äöçÿëäèð. Õÿðúëÿìÿéÿ ýÿëÿíäÿ, áÿçè
àèëÿëÿðäÿêè èõòèëàô áóðàäà äà îëóðäó. Àíúàã áóðàäà ìÿçìóí àéðû èäè:
îüóë àíàñûíû, àíà äà îüëóíó âàúèá ñàéûðäû.
— Àòàìûí éîõëóüóíó äîñò-äöøìÿí áèëìÿñèí. Éàõøû ýåéèí, àíà!
— Òàé-òóøäàí ýåðè ãàëìà, áèëìÿñèíëÿð êè, ãàáàãäà àòàí éîõäóð!
Ùÿëÿ êè, ìÿí âàðàì, îüóë!
Íàäèð “Øÿðÿô ëþâùÿñèíèí” éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ, àòàñûíûí øÿêëèíè îðàäà
ýþðìÿäè. Àüûð áèð êÿäÿð èëÿ áóíó àíàñûíà äåäè. Àüúà, Ìèõàéëîâà áèë-
äèðäè. Ìèõàéëîâ äåäè:
— Ñàáàù àõøàì Íàäèðè äÿ ýþòöðöí, òðåñòÿ ýÿëèí! Äÿâÿòíàìÿ ýþíäÿ-
ðÿúÿêëÿð! Ùÿëÿ-ùÿëáÿò!
Àüúà êèøèñèíèí øÿêëèíè êëóáäà àäëû-ñàíëû èø÷èëÿð úÿðýÿñèíäÿ ýþðÿí-
äÿ, ðàçûëûüûíû áèëäèðäè.
Úóâàðëû äåäè:
164
 — Àüúà õàíûì, Áàõûøûí øÿêëèíäÿí íèýàðàí îëìà. Ìÿí ýþçëÿéèðÿì
êè, áó ýöí-ñàáàù Íàäèðèí þçöíö ìÿøùóðëàøäûðàã. Íàäèð ÔÇÓ-éà ýåäèð.
Èíäè úàâàíëàð îðàäàí áîé àòûðëàð!
Áàéðàì àõøàìû ðàéêîìäàí äà ýÿëÿíëÿð âàð èäè.
Êëóá àüçûíàúàí äîëó èäè. Úóâàðëû ìÿðóçÿ åëÿéèðäè. Òðåñòèí êå÷ìè-
øèíäÿí, ýÿëÿúÿê ïëàíëàðûíäàí, ãàáàãúûë óñòàëàðûíäàí äåéèðäè...
Àüúà 5-úè ñûðàäà, îüëóíóí éàíûíäà îòóðìóøäó, äàùà äîüðóñó Íàäèð
îíóí éàíûíà ýÿëìèøäè.
— Àíà, ìÿí ùÿìèøÿ ñÿííÿí îòóðàúàüàì!
Áó ñåâèíúëè àõøàìäà, áöòöí èø÷èëÿðèí òþêöëöá ýÿëäèéè ìÿúëèñäÿ àíà-
áàëàíûí éàíàøû îòóðóá øèðèí ñþùáÿò åëÿìÿéè äÿ ìÿíàëû èäè. Áóýöíêö
èøëÿð áàðÿñèíäÿêè ìÿðóçÿäÿ Áàõûøûí àäû ÷ÿêèëìÿéÿúÿéèíè áèð íþâ ùèññ
åòäèðìÿìÿê ö÷öí Íàäèð àíàñûíû ìÿøüóë åòìÿê, äàíûøäûðìàã èñòÿéèðäè.
Àüúà èñÿ îíóí ãîëóíó òóòóá äåéèðäè:
— Ãóëàã àñ! Äàéàí!
Ýþðöíöð áó èíúÿ ìÿòëÿá ìÿðóçÿ÷èíèí, Úóâàðëû éîëäàøûí äà íÿçÿðèíäÿ
èäè. Ñþùáÿòè ùÿðëÿäè, ôûðëàäû, î éåðÿ ýÿòèðäè:
— Áèç ýÿðÿê òðåñòèìèçèí, îòóç èëäÿí áÿðè èíøààò èëÿ ìÿøüóë îëàí,
øÿùÿð òèêÿí íÿùÿíý èäàðÿìèçèí òàðèõèíè éàçàã. Ãîðêè þçö äåéèá, áåëÿ
òàðèõ âàúèáäèð, éîëäàøëàð! Èíãèëàáûìûçûí ùÿð áàéðàìûíû åëÿéÿíäÿ, áàõûá
ýþðöðñÿí êè, áåëÿ òàðèõ ÷îõ âàúèáäèð. Áóíñóç áèçè éàõøû òàíûéàí îëìàç.
Îäóð, ýöíäÿ áèçÿ õàðèúè ãîíàãëàð ýÿëèð. Ùÿëÿ äàõèëè äåìèðÿì. Ùÿð
ýÿëÿí äÿ äÿôòÿðèíè à÷ûá ñÿëèãÿ èëÿ éàçìàã èñòÿéèð: ùà÷àíäàí, êèìäÿí,
íÿäÿí íÿ úöðÿ!.. Éàõøû, íåúÿ îëà áèëÿð êè, ìÿí áó øÿùÿðèí èíøààò òàðè-
õèíäÿí äåéÿì, Áàõûø Áàõûøîâ êèìè øÿðÿôëè áèð óñòàíûí èøèíè óíóäàì,
öñóëóíó äåìÿéÿì, øÿêëèíè ýþñòÿðìÿéÿì...
Áó éåðäÿ áöòöí çàëäàêûëàð ÿë ÷àëäûëàð. ×îõëàðû äà äþíöá áåøèíúè
ñûðàéà, éàíàøû ÿéëÿøÿí àíà-áàëàéà áàõäûëàð. Áàõäûëàð, äàùà äà áÿðêäÿí
ÿë ÷àëäûëàð. ×îõóíóí ñåâèíúäÿí ýþçö éàøàðäû. Àäàìëàð éàëíûç Áàõûøûí
ÿçèç õàòèðÿñèíÿ éîõ, ùÿì äÿ ýöë êèìè áàëàëàð áÿñëÿéÿí àíàíûí âÿòÿíäàø
ëÿéàãÿòèíÿ ÿë ÷àëäûëàð.
Àüúà ùÿéÿúàíäàí ãûçàðìûø, áàøûíû àøàüû ñàëìûøäû, îüëóíóí ÿëèíè
ñûõûðäû. Íàäèð äÿ ÿòðàôûíà áàõûá áàøûíû òÿðïÿäèð, ðàçûëûã èøàðÿñè âåðèðäè.
Úóâàðëû äàíûøäûãúà, áó ñÿëèãÿëè øÿùÿðèí áöòöí ÷ÿòèí òàðèõè, õîø ìÿí-
çÿðÿñè, ñàáàùêû äþâðàíû Àüúàíûí íÿçÿðèíäÿí êå÷èðäè.
Úóâàðëû éîëäàøûí ñþçö ñþçäöð. Ýþðÿðñÿí, èêè ýöí ÷ÿêìÿéÿúÿê êè,
ÿëè ãÿëÿìëèëÿð ýÿëÿúÿê, áèíàëàðà áàõàúàã, äÿôòÿðëÿðè à÷àúàã, àäàìëàðû
165
äèíäèðÿúÿê, øÿðÿô ëþâùÿëÿðèíè éîõëàéàúàã, òàðèõ éàçàúàãëàð. Áó ñûðà-
ëàíìûø óúà àü åâëÿðèí ÷îõóíäà Áàõûøîâ Áàõûøûí àäûíû ýþðÿúÿê, éàçà-
úàãëàð. Ëàï òÿçÿ áèíàëàðà áàõàíäà äà Áàõûøû éàä åäÿúÿêëÿð:
— Áó äà Áàõûøîâóí èøèäèð. Àíúàã àòà Áàõûøîâ àéðû, îüóë àéðû.
— Ùàíñû éàõøû òèêèá?
— Àòàíûí àòà éåðè âàð, îüóëóí îüóë!
— Èêèñè äÿ áèð ÿñðèí îüëó, áèð íÿñèë äåéèëìè?
— Áÿëè, òèêÿíëÿð, ãóðàíëàð íÿñëè!
— Áèçèì íÿñèë!
1958

ÕÀÐÈÚÈ ÍÀÕÎØËÓÃ

Õàðèúè íàõîøëóã äåéÿíäÿ çàùèðäÿ, öçäÿ îëàí íàõîøëóüó äåìèðÿì.

Áó ñþçö ìÿí úîüðàôè ìÿíàäà èøëÿäèðÿì, ñÿðùÿä õàðèúèíäÿêè íàõîøëóã-
ëàðäàí ñþùáÿò ýåäèð...
Ìÿí äåéÿðäèì áèçèì øÿùÿðäÿ ùàêèìëèê ñÿíÿòèíäÿí ÷îõ íþâáÿò÷è-
ëèéè îëàí ñÿíÿò éîõäóð. Þçöì ùÿêèìÿì, ýöíàøûðû, áÿëêÿ äÿ äàùà ÷îõ
íþâáÿò÷è îëóðàì. Õÿñòÿëÿðèìÿ ìöòòÿñèë íÿçàðÿò åëÿìÿê, ýåúÿ-ýöíäöç
ìöàëèúÿ ïðîñåñèíè èçëÿìÿê íÿòèúÿñèíè âÿðÿãëÿðÿ êþ÷öðìÿê, ÿí ýöúëö áèð
àðçó êèìè ùå÷ âàõò ìÿíè òÿðê åòìèð.
Íþâáÿò÷èëèê ñààòëàðûíäà éàëíûç èõòèéàðûíäà îëàí õÿñòÿëÿðëÿ ìÿøüóë
îëìóðñàí. Áèð äÿ ýþðöðñÿí, õÿñòÿõàíàíûí äàðâàçàñû òàéáàòàé à÷ûëäû.
Áóäóð, “Âîëãà”, “Ïîáåäà” éà “Ìîñêâè÷” ìàøûíûíäà, éà äà ëàï éöê
ìàøûíûíäà “àù-óô”ëà òÿçÿ õÿñòÿëÿð ýÿòèðäèëÿð. Äöçäöð, áèçèì õÿñòÿõàíà
øÿùÿðèí óúãàð éåðèíäÿäèð. ×àðïàéûñû äà àçäûð. Ùÿð ñààò îðàéà õÿñòÿ äà-
øûìàüà èúàçÿ âåðìèðëÿð. Àììà ýÿëÿíè ýåðè ãàéòàðìàã äà îëìóð. Áèðè
ãÿôèëäÿí ñàíúûëàíûá, áèðèíè ìàøûí áàñûá, áèðèíè àðàã éûõûá, áèð áàøãàñûíû
áû÷àãëàéûáëàð. Éà èò ãàïûá... Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, áþéöê øÿùÿðäèð, áÿä-
áÿõò ùàäèñÿëÿð îëóð. Äàùà áåëÿ éåðäÿ íÿ ùÿêèì, íÿ øÿôãÿò áàúûñû ãàïûíû
áàüëàéûá õÿñòÿíè ðÿää åäÿ áèëÿð. Íÿñèùÿò îõóìàüà, øÿùÿð ñîâåòèíèí ãÿ-
ðàðëàðûíäàí ìàääÿ ýÿòèðìÿéÿ äÿéìÿç. Ãàíóí äà áóíà éîë âåðìèð.
Àäàìûí âèúäàíû äà ãÿáóë åëÿìèð êè, äåéÿñÿí: “Éîëäàø, éåðèìèç éîõäóð,
ãàéûäûí ýåäèí!”
Áó àõøàì ýÿòèðèëÿí õÿñòÿ äåäèêëÿðèìèí ùå÷ áèðèíÿ îõøàìûðäû. Íÿ èò
ãàïìàã, íÿ ñÿðõîøëóã, íÿ áû÷àãëàíìàã ñþùáÿòè âàð èäè. ßêñèíÿ, ÷îõ
166
ñàêèò, ÷îõ ìöëàéèì, þçöíäÿí äÿ çàðûìàã, çûããûëäàìàã äåéèëÿí øåé
åøèäèëìèðäè! Ãÿáóë îòàüûíäà äèâàíäà óçàíàí õÿñòÿéÿ éàõûíëàøàíäà øîôåð-
äÿí ñîðóøäóì:
— Íÿéèäèð õÿñòÿíèí?
— Áèëìèðÿì, äîêòîð.
Øÿôãÿò áàúûñûíà ìöðàúèÿò åòäèì:
— Áóíà íÿ îëóá?
— Áèëÿí éîõäóð.
— Áÿëêÿ ùå÷ õÿñòÿ äåéèë, ýþòöðöá ýÿòèðìèñèíèç.
— Äîêòîð, íåúÿ õÿñòÿ äåéèë, êö÷ÿíèí îðòàñûíäà àñôàëòà éûõûëûá ãàë-
ìûøäû. Úàìààò áàøûíà éûüûëìûøäû.
Ìÿí õÿñòÿéÿ éàõûíëàøäûì. Äîüðóäàí äà áÿíèçè ãà÷ìûø, ðÿíýè
ñîëìóø, òàãÿòäÿí äöøìöø ýÿíú, íàçèê áèð ãûçûí ñèôÿòèíè ýþðäöì. Ãàðà
ãàøëàð àëòûíäà õåéëè äÿðèíÿ ÷þêìöø èðè ýþçëÿð îëìàñà ìåéèò ýöìàí
åäÿðäèì. Ñàïñàðû èäè. Ëàï èïëèéè öçöëìöøäö. Íÿ áèð ñþç, íÿ ùÿðÿêÿò?
Àíúàã èðè ýþçëÿðèíè àüûð-àüûð î éàí-áó éàíà ÷åâèðÿðÿê ýÿëèá-ýåäÿíè
ñöçöðäö.
— Ãûçûì, ñÿíÿ íÿ îëóá?
— ...
Ìÿí õÿñòÿíèí íÿáçèíè éîõëàìàã ö÷öí ÷þï êèìè íàçèê áèëÿéèíäÿí
òóòäóì. Íÿáçè çÿèô âóðóðäó:
— Ñÿíèí íÿéèíäèð, ãûç?
Õÿñòÿ áàøûíû ÷ÿòèíëèêëÿ ìÿíÿ òÿðÿô ÷åâèðèá àüûð-àüûð äåäè:
— Áóðàäà êèíî âàðìû?
— Íÿ êèíî?
— Òåëåâèçîðóíóç âàðìû?
— Ñÿí õÿñòÿñÿí, éà ÿéëÿíúÿ àõòàðûðñàí, ãûç?
— Àõòàðìûðàì, ïðîñòî ñîðóøóðàì.
Ìÿí ñóàëûìû áèð äÿ òÿêðàð åòäèì:
— Íÿéèíäèð, ùàðàí àüðûéûð?
— Þçöì äÿ áèëìèðÿì.
— Ùà÷àíäàí áåëÿñÿí?
— Áó ýöí áóëâàð éàíûíäà éûõûëìûøàì.
— Éàðàëàíìàìûñàí?
— Éàðàì éîõäóð.
— Áÿëêÿ äÿéèá, òîõóíàí îëóá?
— Îëìàéûá! Þçöì ýåäÿíäÿ ñÿðÿëÿíäèì.
167
 Ìÿí õÿñòÿíè äÿðùàë ïàëàòàéà, ðàùàò áèð éåðÿ êþ÷öðäöì. Èëê òèááè
éàðäûì ö÷öí íÿ ëàçûìñà ÿìð âåðäèì, ùàçûðëàäûëàð.
×îõ ÷ÿêìÿäè, õÿñòÿíèí àíàñû äà ýÿëèá ÷ûõäû. Ìèííÿòäàðëûã, ðàçûëûã
åäÿíäÿí ñîíðà õöñóñè áèð ñþçö îëàí àäàì êèìè ìÿíÿ éàíàøäû, ïû÷ûëòû èëÿ
äåäè:
— Äîêòîð, Îôåëéàíû íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñèíèç áóðàäà ñàõëàéûí, ñàüàëò-
ìàìûø áóðàõìàéûí, ãàäàíûçû àëûì!
Õÿñòÿ ñàùèáèíèí “äàìäàíäöøäö” õàùèøè ìÿíÿ òÿÿúúöáëö ýþðöíäö.
Òÿÿúúöáëö ýþðöíäö îíà ýþðÿ êè, áåëÿ õàùèøëÿð áèçäÿ àç îëóð. ßêñèíÿ,
àíàëàð, àòàëàð õÿñòÿëÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðÿí êèìè òåç ÷ûõàðûá àïàðìàüà,
õÿñòÿõàíà ðåæèìèíäÿí ãóðòàðìàüà òÿëÿñèðëÿð. Ìÿí àíàäàí ñîðóøäóì:
— Îôåëéà ÷îõäàíìû íàõîøäóð?
— ×îõäàí.
— Ùà÷àíäàí?
— Îëàð áèð íå÷ÿ àé.
Òÿÿúúöá åëÿäèì. Áåëÿ çÿèô áèð áÿäÿíèí óçóí ìöääÿò íàõîøëóüà
äàâàì ýÿòèðìÿéè, ùÿêèìÿ, ìöàëèúÿéÿ õÿñòÿõàíàéà ìöðàúèÿò åòìÿìÿéè
ãÿðèáÿ èäè.
— Àé õàëà, áó çÿèô ãûçû âàõòûíäà íÿ ö÷öí ìöàëèúÿéÿ ýÿòèðìÿìèñè-
íèç. Ùÿòòà îíóí áèçäÿ êàðòî÷êàñû äà éîõäóð. Áåëÿ áàøûñîéóãëóã îëàð?
Àíà áàøûíû òîâëàäû, öçöìÿ áàõäû, öðÿéèíèí äÿðäèíè à÷àí àäàìëàð
êèìè ñÿìèìè äàíûøäû:
— Àé äîêòîð, èíäèêè úàâàíëàð áÿéÿì ñþçÿ áàõûð, áÿéÿì íÿñèùÿò
åøèäèð, áÿéÿì äÿðäèíè äåéèð? Êèíîäàí, êîíñåðòäÿí ìàúàë òàïûð êè, ìöà-
ëèúÿéÿ ýÿëñèí, þçöíöç éàõøû áèëèðñèíèç êè, ùàìûñû èíúÿëìÿê èñòÿéèð!
Èíäè áàøà äöøäöì êè, àíà íÿ ö÷öí Îôåëéàíûí áóðàéà äöøìÿéèíÿ
ñåâèíèð. Åâäÿ, ñÿðáÿñòëèêäÿ ùå÷ áèð ìöàëèúÿ òÿäáèðèíÿ áîéóí ÿéìÿéÿí
þâëàäûí õÿñòÿõàíà ðåæèìèíÿ òàáå îëìàñû àíà ö÷öí äîüðóäàí äà òÿñÿëëè-
äèð. Ìÿëóìäóð êè, ùÿð áèð õÿñòÿíè âÿ õÿñòÿëèéè áàúàðûãëà ìöàëèúÿ ö÷öí
áèðèíúè øÿðò äèàãíîç, éàõóä Ñàáèðèí äèëè èëÿ äåñÿê “äÿðäè òÿøõèñ” åòìÿê,
éÿíè äöðöñò ìöÿééÿí åëÿìÿêäèð, äîüðóäóð, ãîúàëàðäà, óçóí ìöääÿò
íàõîø îëóá ìöàëèúÿéÿ ýåòìÿéÿí, áÿäÿíèíè ÿëäÿí ñàëàí, áèð íå÷ÿ àçàðû
÷àðïàçëàøàí àäàìëàðäà òÿøõèñ ÷ÿòèí, ìöðÿêêÿá îëóð. Àíúàã ìöàñèð
òÿáàáÿò òåõíèêàíûí, êèìéàíûí êþìÿéè èëÿ ÿí ïèñ õÿñòÿëèêëÿðè à÷ûð, èçàù
åäèð. Ãîðõóëó, ãàðàíëûã áèð øåé ãàëìûð. Ðåíòýåí øöàëàðûíûí íöôóç åëÿ-
ìÿäèéè äàìàð ùàíû? Õöñóñÿí Îôåëéà êèìè úàâàí, îí ñÿêêèç éàøûíäà áèð
ãûçûí õÿñòÿëèéèíè òÿøõèñ åòìÿê íÿ ìöðÿêêÿá öñóë, íÿ äÿ åëÿ áèð àõòàðûø
168
òÿëÿá åäèð. Òÿçÿ áîé àòàí òèíý êèìè ýÿíú, éàðûìøÿôôàô áÿäÿíèíèí áöòöí
èìêàíëàðû, íþãñàíëàðû äà ýþç ãàáàüûíäà îëóð.
Îôåëéàíûí ìöàéèíÿñè âÿ òÿùëèëëÿðè ãûçûí çÿèôëèéèíäÿí, ãöââÿòäÿí
äöøìÿéèíäÿí áàøãà ùå÷ áèð õÿñòÿëèê ÿëàìÿòè ýþñòÿðìÿäè. Úàâàí áÿäÿí,
èìêàíëàðû òÿëÿáèíúÿ, âàõòûíäà ãèäàëàíìàéûá çÿèôëèêäÿí öçöëöá ýåäèá,
àéàã öñòÿ äàéàíìàüà òàá ýÿòèðìÿéèá...
Ìÿí ãûçûí àíàñûíû äàíëàäûì:
— Øöêöð, ñèçèí ìÿèøÿòèíèç, ýöçÿðàíûíûç éàõøûäûð, ìÿêòÿáëè áèð ãûçûí
éåéèá-è÷ìÿéèíÿ íèéÿ ôèêèð âåðìÿìèñèíèç, íèéÿ áÿäÿíèíè öçìöñöíöç,
õàëà?
Àíà äÿôÿëÿðëÿ âåðèëÿí ñóàëäàí òÿíýÿ ýÿëìèø êèìè ÿëëÿðèíè äèçèíÿ
÷ûðïäû:
— Àé äîêòîð, áàøûíà äþíöì, ãóðáàíûí îëóì, ÿýÿð ñÿí Îôåëéàéà
ýöíäÿ èêèúÿ äÿôÿ õþðÿê éåäèðäÿ áèëñÿí, ñÿíÿ þìðöì áîéó ìèííÿòäàð
îëàðàì! Éåìèð, éåìèð à ãàäàí àëûì!
— Íåúÿ éÿíè?
— Éåìèð, ÿçèçèì!
— Íåúÿ éåìèð, îíóí îòóç èêè äèøè úàüáàúàü éåðèíäÿ, ùÿçì àïàðàòûíäà
äà áèð àçàð-áåçàð éîõ, ìÿäÿ øèðÿñè äÿ íîðìàäà. Íèéÿ éåìÿñèí?!
— Äîêòîð, îíà áàõìà, éåìèð, þëäöð éåìèð!
— Äàäëû-äóçëó õþðÿêëÿðäÿí éåéÿð!
— Äöíéàäà ùÿð ëÿççÿòëè õþðÿê — úöúÿ ÿòè, åâäÿ áèøÿí éàüëû êþêÿ,
äîëìà, ïëîâ, ãîâóðìà âÿ ñ. íÿ äåñèí ãàáàüûíà ãîéóðóã, ýåðè èòÿëÿéèð,
àéàüà ãàëõûð êè, éåìèðÿì, êþêÿëÿðÿì.
Ìÿíè ýöëìÿê òóòäó. Ùþðöì÷ÿê êèìè áèð áÿäÿí ñàùèáèíèí êþêÿë-
ìÿêäÿí ãîðõìàñû ýöëìÿëè äåéèëìè?
— Íÿéè êþêÿëÿúÿê, îíóí áöòöí âöúóäóíäà áåø êèëî ÿò éîõäóð.
— Ãîðõóð, éåìèð! Îíóíêó æóðíàëäûð, êèíîäóð.
— Ìÿí îíó éåäèðäèì, ñÿí òàìàøà åëÿ!
Äîüðóäóð, ìÿí äþøöìÿ äþéÿ-äþéÿ ãàäûíû àðõàéûí åëÿäèì. Î äà
õÿñòÿõàíà éåìÿêëÿðè èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿäè. Ñÿùÿð-àõøàì úöðáÿúöð õþ-
ðÿêëÿð áèøèðèá éàðàøûãëû áîøãàáëàðäà ãûçûíûí éàíûíà äàøûìàãäà äàâàì
åòäè. Àíúàã ñîíðà ýþðäöì êè, Îôåëéàéà õþðÿê éåäèðòìÿê î ãÿäÿð äÿ
àñàí èø äåéèëìèø.
— Àé ãûç, áÿäÿíèíè öçìÿêäÿí ìÿãñÿäèí íÿäèð?
— Ñèç íÿ äåéèðñèíèç, äîêòîð, ìÿíè åéáÿúÿð, áÿäáÿõò åëÿìÿê ôèêðèí-
äÿñèíèç?
169
 — Áó íÿ ñþçäöð, ãûçûì, áÿéÿì õþðÿê éåéÿíëÿð åéáÿúÿð îëóð?
— Áÿñ íÿ? Ýþðìöðñöíöç íåúÿ ëÿíäÿùîð ãàäûíëàð âàð áèçäÿ, Éåâðî-
ïàäà ùàìû íàçèê, èíúÿäèð. Àäàìà ôèãóðà ëàçûìäûð, ôèãóðà!
— Íÿ ýþðìöñöíöç Éåâðîïàäà, Éåâðîïàäà îëìóñóíóç?
— Ìÿí “Åêðàíà” àáóíÿéÿì.
— “Åêðàí” àðòèñòëÿðèí æóðíàëûäûð, ñèç äÿ àðòèñò îëìàã àðçóñóíäàñûíûç?
— Õåéð, àðòèñò éîõ, àðòèñòêà!
— Àðòèñòêàíûí äà áÿäÿíè ýÿðÿê ãöââÿòëè îëñóí.
— Ìÿí ãöââÿò éîõ, ôèãóðà èñòÿéèðÿì.
— Èíúÿ îëìàã èñòÿéèðñèíèç?
— Áÿëè, ìÿí èíúÿ îëìàñàì þçöìö þëäöðÿðÿì.
Ìÿí ãûçûí çÿèô âöúóäóíà èøàðÿ åòäèì.
— Áóíäàí äà èíúÿ?
— Èñòÿéèðÿì èíúÿ îëóì. Äîêòîð, ñèç ìÿíÿ áó õþðÿêëÿðäÿíñÿ åëÿ
äÿðìàí âåðèí, áÿäÿíèì ùþðöì÷ÿê êèìè îëñóí, þçöì äÿ ãóø êèìè ó÷óì!
Ãóø êèìè ùà!..
Ìÿí àøêàð ýþðöðäöì êè, Îôåëéà õÿñòÿ-çàä äåéèë, áÿçè êèíîôèëìëÿðèí
ãóðáàíûäûð.
Îôåëéà õÿñòÿõàíàäà áèð ùÿôòÿäÿí àðòûã ãàëìàäû. Íÿ ìÿñëÿùÿò
åøèäèð, íÿ äÿðìàí ãÿáóë åäèð, íÿ äÿ âåðèëÿí õþðÿêëÿðè éåéèðäè. Áèðòÿùÿð
ñöðöíöá þçöíö òåëåâèçîðóí ãàáàüûíà ñàëûð, “õàðèúè” ôèëì îëìàéàíäà
êèòàáõàíàäàí “Åêðàí” æóðíàëûíû (øöáùÿñèç êè, õàðèúäÿ ÷ûõàí æóðíàëû)
ýÿòèðèá âÿðÿãëÿéèð, áÿäÿíèíè, ïàëòàðûíû úöðáÿúöð áè÷èìëÿðÿ ñàëûð, ýöçýö
ãàáàüûíäà äóðóðäó.
Àíàñû áó äÿôÿ ãûçûíûí éàíûíà ýÿëÿíäÿ ìÿí õàùèø åëÿäèì:
— Ìàøûíû áóðàõìàéûí.
Ãàäûí øîôåðè ñÿñëÿéèá äàéàíäûðäû. Ýöìàí åëÿäè êè, ìÿí ìàøûíà
îòóðìàã èñòÿéèðÿì.
— Áóéóðóí, äîêòîð!
— Ìÿí éîõ. Îôåëéà ýÿçìÿê èñòÿéèð.
— Íÿ ýÿçìÿê?
— Êèíîéà ýåòìÿê èñòÿéèð.
Îôåëéà áó ñþçö åøèäèá þçöíö ùÿéÿòÿ àòäû, àíàñûíû ñÿñëÿäè:
— Àíà, ìÿíèì ïàëòàðëàðûìû ýÿòèð, òåç îë. “Íèçàìè”äÿ “Éåâî Ëéóáîâ”
ýåäèð, áàõìàñàì þëÿðÿì!
Îôåëéàíû àíàñûíà ãîøóá ýþíäÿðäèì âÿ õàùèø åëÿäèì êè, áóðàéà ãàé-
òàðìàñûí.
170
 — Îíóí àçàðû àíúàã êëóáäà ìöàëèúÿ îëóíà áèëÿð.
— Áó íÿ àçàðäûð, äîêòîð?
— Áó õàðèúäÿí ýÿëìÿ àçàðäûð. Áèçëÿðäÿ îëìóð, õàëà!
— Õàðèúè ìàë åøèòìèøäèì, õàðèúè àçàð áèðèíúè äÿôÿ åøèäèðÿì. Áÿñ áó
çÿùðèìàð Îôåëéàíû ùàðàäàí òóòóá?
— Áÿçè êèíîëàðäàí òóòóá õàëà, ñàüàëàð, ãîðõìà! Áó äà ìàë êèìè áèð
øåéäèð, òÿçÿ ÷ûõûá.

1960

ÅÙÒÈÐÀÌ

Àüñó éîõóøó øîôåðëÿðèí ýþçöíÿ äóðóð. Àíúàã àøàíäàí, ýÿäèéèí áà-

øûíà ÷ûõàíäàí, öôöã áîéó ÿëâàí õàë÷à êèìè à÷ûëàí Øèðâàí äöçöíÿ òàìàøà
åäÿíäÿí ñîíðà áöòöí çÿùìÿò âÿ ÷ÿòèíëèêëÿðè óíóäóðñàí, ãóø êèìè éöí-
ýöë âÿ éåéèí ýåäèðñÿí.
Ùÿéàò äà áåëÿäèð. Éöêñÿëìÿê ÷ÿòèí âÿ çÿùìÿòëè, àíúàã ñÿôàëû,
ôÿðÿùëè îëóð; åíìÿê èñÿ àñàí, àíè âÿ ãöññÿëè îëóð.
Äöçÿíëèéÿ åíèá Àüñó êÿíäèíèí òîçëó êö÷ÿëÿðèíÿ ÷àòàíäà ñóñóçëóã
äóéóðñóíóçñà, ìàøûíû äàéàíäûðûá ñûõ àüàúëû, ùàñàðëû áèð ùÿéÿòèí ãàïûñûíû
äþéöðñöíöç.
— Àé åâ éèéÿñè, áèð ñòÿêàí ñÿðèí ñó îëàðìû?
Öðêÿê âÿ óòàíúàã êÿíä ãûçëàðû íàáÿëÿä ãîíàüû ýþðÿí êèìè “áó
ñààò” äåéèá áóäàãëàðû áèð-áèðèíÿ ñàðìàøàí íàð, ùåéâà, ýèëÿíàð, ýèëàñ,
àðìóä àüàúëàðûíûí àëòûíäà éîõ îëóð, áèð äÿãèãÿ ñîíðà àáû êàñàäà ñèçÿ ñó
ýÿòèðèðëÿð.
Þç ÿêñèíèçè ýþñòÿðÿí äóðó, ñÿðèí ñóéó áàøûíûçà ÷ÿêèá ìÿêòÿáëè ãû-
çûíà òÿøÿêêöð äåéÿíäÿ, ãûçäàí ÿäÿáëÿ “àôèéÿò îëñóí” åøèäÿíäÿ úöðÿòÿ
ýÿëèá áèð õàùèø äÿ åäèðñèíèç.
— Ãûçûì, áó êàñàíû áèð äÿ äîëäóðìàã îëàðìû?
— Íèéÿ îëìóð, ÿìè, ñóéóìóçà íÿ ýÿëèá?
Ãûç è÷ÿðè ãàéûäàí êèìè óúàáîé áèð ãàäûí êÿëàüàéûñûíû éåëëÿäÿðÿê
ãàïûéà éàõûíëàøûð:
— È÷ÿðè áóéóðóí, ãàðäàø, áèçëÿðäÿ ãîíàüû ãàïûäà ñàõëàìàçëàð, êå÷èí
è÷ÿðè!
— Ñàü îëóí, éîë êå÷èðèê, ýåäÿúÿéèê.
171
 — Íÿ îëàð, ýåäÿíäÿ äÿ ýåäÿðñèíèç, è÷ÿðè áóéóðóí, äèíúÿëèí.
Êÿëàüàéûëû ãàäûí ãÿòè ÿìð èëÿ ñèçè è÷ÿðè ÷àüûðûð, êè÷èê ýþçëÿðè èëÿ
ìàøûíû ñöçÿíäÿí ñîíðà ñîðóøóð:
— Ýÿëèøèíèç äåéÿñÿí Áàêûäàíäû, ãàðäàø?
— Áÿëè, Áàêûäàíäûð!
— ×öíêè áóðàëàðà Ìîñêâàäàí, Òèôëèñäÿí äÿ ýÿëÿíëÿð îëóð.
— Éîõ, áèç Áàêûäàí ýÿëèðèê.
— Õîø ýÿëèáñèíèç, ñÿôà ýÿòèðèáñèíèç. Áàêûäà ìÿíèì íÿâÿì îõóéóð.
Áÿëêÿ åøèòìèø îëàñûíûç. Åùòèðàì!
— Åùòèðàì?
— Áÿëè, Åùòèðàì!
— Ùàðàäà îõóéóð Åùòèðàì?!
— Èíñòèòóòäà îõóéóð.
— Îüóë íÿâÿíèçäèð, éà ãûç?
— Ãûçäàí áèðúÿñè âàð, ñèçÿ ñó âåðÿí. Îüóëäàíäû, êè÷èéèäèð, áþéöê
ãàðäàøû àãðîíîìäóð, ùÿìèøÿ ÿêèí, òèêèíòè öñòöíäÿ îëóð. Ãûç äà, àëëàù
ñèçèíêèëÿðè ñàõëàñûí, äàø-òîðïàüû îõóéóð. Éàíëàðûíúà ôÿùëÿ àïàðûðëàð,
éåðè ãàçûð, èíòèðåñíè øåéëÿð òàïûðëàð, ùÿð éàé äàüëàðà ÷ûõûð.
— Áàúû, ôàìèëè íÿäèð Åùòèðàìûí?
Ãàäûí öçöíö ùÿéÿòèí ëàï è÷ÿðèëÿðèíÿ òÿðÿô òóòóá, ñó âåðÿí ãûçäàí
ñîðóøäó:
— Íÿäè àüûç, Åùòèðàì íÿ éàçäûðûð, Ùÿñÿí ãûçûäû, éîõñà Ãàðàéåâ?
Ãûçäàí ñÿñ ýÿëìèð. Ñÿñ ýÿëìèð, àíúàã ñèç áó ñóàëûí öçöíäÿí Åùòè-
ðàìûí êèì îëäóüóíó þéðÿíèðñèíèç?!
Þéðÿíèðñèíèç äåìÿê äÿ äöç îëìàç, òàíûéûðñûíûç, òàíûéûðñûíûç, ÷öíêè
Åùòèðàì ñèçèí ÷àëûøäûüûíûç èíñòèòóòóí òÿëÿáÿñèäèð. Éàõøû áèëèðñèíèç êè,
ö÷öíúö êóðñäàäûð. Þçö äÿ ùÿð èë éàé åêñïåäèñèéàëàðûíäà èøòèðàê åäèð. Èø-
òèðàê åäèð, îíà ýþðÿ êè, ñèç, ëàï ñèç þçöíöç äåêàíàòà ýþñòÿðèá çÿìàíÿò
âåðìèñèíèç êè, “áó çèðÿê ãûçäûð. Êÿíäëÿðè äÿ ïèñ òàíûìûð, àëèìëÿðÿ êþ-
ìÿéè äÿéÿð, áðèãàäàéà ñàëûí!”.
Äåêàí äà ñèçèí çÿìàíÿòèíèçè íÿçÿðÿ àëûá, Åùòèðàìû êÿøôèééàò èøèíÿ
úÿëá åëÿéèá, ãûçûí ñåâèíúèíèí ùöäóäó éîõäóð. Àíúàã êÿëàüàéûëû ãàäûí
áó èøëÿðäÿí õÿáÿðñèçäèð. Î íÿ ñèçèí êèì îëäóüóíóçó, íÿ Åùòèðàìà
çÿìàíÿò âåðèëäèéèíè, íÿ äÿ èøëÿðèíèí ìÿùç ñèç òÿðÿôäÿí éîõëàíûëäûüûíû
áèëèð.
Áóíëàðûí ùå÷ áèðèíè áèëìÿéÿ-áèëìÿéÿ êÿëàüàéûëû ãàäûí ñèçè éàðûõîø,
éàðûúÿáð ÷ÿêèá åâÿ, ãîíàã îòàüûíà àïàðûð êè:
172
 — Ìàøûíäàí íèýàðàí îëìàéûí, áàõàíûìûç âàð, áèçèì éåðëÿðäÿ ÿéðè-
ëèê îëìàç. ßéëÿøèí áèð ñòÿêàí ÷àé è÷èí! Ùÿëÿ ýöíîðòàäûð, äèíúÿëèá ñîíðà
ýåäÿðñèíèç.
ßñëèíÿ áàõñàí ñèçèí ùå÷ éîëäà äàéàíûá äèíúÿëìÿê íèééÿòèíèç éîõ
èäè. Áÿëêÿ áó êÿëàüàéûëû ãàäûí Åùòèðàìäàí ñþùáÿò ñàëìàñàéäû, ñèç ùå÷
äàéàíìàéàúàãäûíûç. Íÿâÿñèíèí ñèçäÿ îõóäóüóíó áèëÿíäÿí ñîíðà ñèç äÿ
èñòÿð-èñòÿìÿç äàéàíìàëû îëäóíóç, ãàäûíûí äåäèêëÿðè èëÿ ìàðàãëàíäûíûç.
Ùÿãèãÿòÿí ìàðàãëûäûð. Èêè àäàìûí àðàñûíäà ö÷öíúö áèð àäàì ùàã-
ãûíäà ñþùáÿò ýåäèð. Þçö äÿ äàíûøàíëàðûí áèðè êÿëàüàéûëû ãàäûí, ýöìàí
åäèð êè, ñèç îíóí íÿâÿñèíè òàíûìûðñûíûç. Òàíûìàäûüûíûç áèð àäàì ùàã-
ãûíäà áÿñ íÿ ö÷öí ñþç à÷ûðñûíûç?
Î äà ìÿëóìäóð: êÿëàüàéûëû ãàäûí Åùòèðàìû ñèçÿ òàíûòìàã, ùÿì íÿ-
âÿñè èëÿ ôÿõð åòìÿê, ùÿì äÿ ñèçèí Áàêûéà ãàéûäàíäàí ñîíðà Åùòèðàìû
òàïûá ÿùâàëàòû äàíûøìàüûíûçû õÿéàëûíäà àðçóëàéûð. Ñèç èñÿ þç òÿìêèíèíè
ïîçìóð, òÿëÿáÿíèç Åùòèðàì ùàããûíäà äàíûøìàçäàí ÿââÿë îíóí àèëÿäÿ,
êÿíääÿ, âàëèäåéí éàíûíäàêû åùòèðàìûíû áèð íþâ éîõëàìàã èñòÿéèðñèíèç.
Áóíóí þçö ïèñ äåéèë.
— Áàúû, íÿ äåäèíèç, íåúÿ îõóéóð, äÿðñëÿðèíäÿí íå÷ÿ ãèéìÿò àëûð, ðà-
çûñûíûçìû?..
— Ãàðäàø, ãûçûí îõóìàüûíà ñþç îëà áèëìÿç. Áèð îä ïàð÷àñûäû.
Äåéíÿí! Ýåúÿ-ýöíäöç, éàé-ãûø, òÿòèë äåìÿ, áàéðàì äåìÿ, êèòàá ÿëèí-
äÿí äöøÿðìè. Äåéèðÿì, àé ÿðêàíñûçûí ãûçû ñàðàëìûñàí àíãóòóí ÷ûõûá,
éàòàüà äöøÿúÿêñÿí, áó íÿäè. Äÿôòÿð-êèòàáà äà àäàì áåëÿ àëóäÿ îëàð,
ñÿí ìÿíèì ö÷öí ïðîôåññîð-çàä îëìàéàúàãñàí êè...
Ñèç ãàäûíûí ìöùàêèìÿëÿðèíÿ ýöëöðñöíöç:
— Àé õàíûì, ìÿíè áàüûøëàéûí, àäûíûçû äà áèëìèðÿì.
— Ñÿëòÿíÿò!
— Ñÿëòÿíÿò õàíûì, íÿäèð áÿéÿì, ãûçëàðäàí ïðîôåññîð ÷ûõìàüûíà ñèç
èíàíìûðñûíûç?
— Íèéÿ èíàíìûðàì?! Øóðà ùþêóìÿòè áóíëàðäàí ëàï éàðàíàë äà ÷ûõàð-
äàð, àììà êè...
— Àììà íèéÿ?
— Àììàñû âàð, ÷öíêè ãûç õåéëàüûíûí áèð àéðû éåðè âàð, îüëàíûí äà áèð
àéðû.
— Ãûçûí îüëàíäàí íÿéè ÿñêèêäèð?!
— Ãûç, ãàäàí àëûì, ãàðäàø, òåç àçûð.
— Àçìàã íÿéÿ äåéèðñÿí, òåàòð-êèíîéàìû?!
173
 — Éîõ, êèíîéà éîõ, òåëåâèçîðó þçöì äÿ ùÿð àõøàì åâäÿ ãóðóá áàõû-
ðàì. Îíà àçìàã äåìÿçëÿð. Àçìàã îäó êè, äèíäÿí-èìàíäàí êÿíàð øåéëÿð.
— Áèçèì ãûçëàð èíäè ÷îõ àüûëëû-êàìàëëû áþéöéöðëÿð, Ñÿëòÿíÿò õàíûì.
— Êàìàëûíà ñþçöì éîõ, ãóäóðìàñûí, àçìàñûí.
— Àçìàçëàð, éîõ!
— Áàõ åëÿ Åùòèðàì, Ìàé áàéðàìûíäà ýÿëìèøäè. Éåíÿ äàñòàí áàøëàäû.
— Íÿ äàñòàí?!
— Èíäè äÿ éåðè ãóðòàðûá, ýþéäÿí áàøëàäû. Äåéèð êè, ýþéäÿí àäàì
ýÿëèá.
— Íåúÿ éÿíè?
— Äåéèð ýþéÿ ôèøÿíýëÿ àäàì ýåäèð, áèð ñààòäà êöëëè äöíéàíû äîëàíûá,
õÿáÿð ýÿòèðèð!
— Ñÿëòÿíÿò õàíûì, ñèç áóíà èíàíìûðñûíûç?
— Ãàðäàø, ôèøÿíýÿ áàðûò ãîéàðëàð, èíäè äÿ ýþéÿ ôèøÿíý àòûðñûíûç.
— Ëàï áþéöê ôèøÿíýëÿð àòûëûð, è÷èíäÿ ìàøûí, úèùàç, àäàì äà ýåäèð.
Áèçèì àëèìëÿð èíäè åëÿ ìàøûí ÷ûõàðäûðëàð êè, äîüðóäàí ìþúöçÿ.
— Ãûç äåéèð, òÿééàðÿ÷è îüëàí ôèøÿíýÿ îòóðóá ýþéÿ ýåäèá. Äåéèðÿì,
áÿñäè-áÿñäè! Àüëûí îëñóí, àñè-àñè äàíûøìà. Ãûç äóðóá ìÿíè áàøà ñàëäû
êè, èíäè ýþé àëÿìèíÿ áåëÿ äåéèðëÿð. Ìàðñ áåëÿ ýåòäè. Íÿ áèëèì, àé
ãàðäàø, áó ãûç ýþéëÿðäÿí, óëäóçëàðäàí øåéëÿð äàíûøûð, ãóðóéóá ãàëûðñàí.
Äåéèðÿì, ãûçûì, ñÿí éåðäÿ, ñêàìéàäà îòóðà-îòóðà, ýþéäÿí íÿ õÿáÿð
áèëäèí?! Äåéèð éîõ, àëèìëÿð ýþéäÿ íÿ âàð þéðÿíèðëÿð. Ôèøÿíý àòûá øÿêèë
÷ÿêèðëÿð. Ýþéöí àëòûíû äà ýþðöá ýþòöðöáëÿð, öñòöíö äÿ. Âàëëàùû, Åùòèðàì
áàéðàì ýöíëÿðèíäÿ áóðàäà øåéëÿð äàíûøäû êè, äàùà íÿ äåéèì?!
— Ñÿëòÿíÿò õàíûì, Åùòèðàì îõóìóø ãûçäûð, ìþâùóìàò, õÿéàëàò äà-
íûøìûð, åëì äàíûøûð. Áó ñààò áöòöí äöíéà ýþéÿ ýåäèá-ýÿëÿí òÿééàðÿ÷è
èýèääÿí äàíûøûð. Åøèòìÿìèø îëìàçñàí: Ãàãàðèí.
— Áÿëè, ðàäèîëàðäàí åøèòìèøÿì. Øÿêëèíè äÿ ýþðìöøÿì. Àèëÿñè èëÿ áèð
éåðäÿ. Åùòèðàì ýÿòèðìèøäè, áöòöí ãîíóì-ãîíøó áàõûá. Áèð áîéëó-
áóõóíëó, èýèä îüëàíäû, ñàü îëñóí!
— Ãàãàðèí ñààò éàðûì ÿðçèíäÿ éåðè äÿ ôûðëàíûá, ýþéöí äÿ èãëèìèíè,
ùàâàñûíû þéðÿíèá ýÿëèá. Áöòöí äöíéà îíóí ìþúöç êèìè ñèôÿòèíÿ ùåé-
ðàíäûð!
— Ùÿ, Åùòèðàì äåéèð ýóéà ýþéäÿ äÿìèð äÿ, äàø äà éàðïàã êèìè éöí-
ýöë îëóá ó÷óð. Ëàï ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì.
— Ýþéäÿ òÿÿúúöáëö øåéëÿð ÷îõäóð. Ãàãàðèíèí ñÿôÿðèíäÿí ñîíðà òÿçÿ
êèòàáëàð áàüëàíûð, ìöùàçèðÿëÿð îõóíóð, øÿêèëëÿð ÷ÿêèëèð. Ñÿëòÿíÿò õàíûì,
174
ñèç ýÿëèí íÿâÿíèçèí ñþçöíö ãöðáÿòÿ ñàëìàéûí, î, áîø ñþç äàíûøìûð.
Êèòàá-çàä íåúÿ, îõóéóðñóíóç, éà éîõ?
— Ýåúÿ êóðñóíó ÷îõäàí ãóðòàðìûøàì. Áàøûì êîëõîç èøèíÿ, íÿâÿ-
íÿòèúÿéÿ ãàðûøàíäàí ñîíðà äàùà êèòàá îõóéà áèëìèðÿì. Àëëàù ñèçèíêèëÿðè
äÿ ñàõëàñûí, óøàãëàð îõóéóá, äàíûøûðëàð. Øöêöð, ðàäèîìóç-çàäûìûç âàð.
— Åùòèðàì êèìè íÿâÿñè îëàíûí ýÿðÿê ùå÷ íÿ éàäûíäàí ÷ûõìàñûí: íÿ
êèòàá, íÿ ãÿçåò!
— Åùòèðàì ÷îõ øåéëÿð äàíûøûð, ìÿíèì àüëûì áèð øåé êÿñìèð, ãîúàë-
ìûøàì.
— Êÿñÿð, êÿñÿð, Åùòèðàì àüûëëû-êàìàëëû ãûçäûð. Ñÿíÿ áèð øåé äåéÿ-
úÿéÿì, áèëìèðÿì èíàíàðñàí, éà éîõ.
Ñÿëòÿíÿò òÿÿúúöáëÿ öçöíöçÿ áàõûð âÿ ýöìàí åäèð êè, ñèç äÿ íÿâÿñè
êèìè îíóíëà äåéèøìÿéÿ ùàçûðëàøûðñûíûç. Þçöíö úèääèëÿøäèðèá ñîðóøóð:
— Íÿ äåéÿúÿêñèíèç?
— Îíó äåéÿúÿéÿì êè, Åùòèðàì áèçèì þç èíñòèòóòóìóçäà îõóéóð.
— Éîõ úàíûì! Éàëàí îëàð, ãàðäàø!
— Éàëàíû-çàäû éîõäóð, Åùòèðàì ìÿíèì þç òÿëÿáÿìäèð.
— Äöçöíö äåéèí, ãàðäàø. Îíà ñèç äÿðñ âåðèðñèíèç?
— Åùòèðàìû äàüëàðà, áðèãàäàëàðäà åëìè òÿúðöáÿéÿ ýþíäÿðÿí ìÿí
þçöì îëìóøàì. ßýÿð ýöíàù áèëèðñÿíñÿ, îíó äàíëàìà, ìÿíè äàíëà, Ñÿë-
òÿíÿò õàëà!..
Ñÿëòÿíÿò õàëà ÿââÿë äåäèêëÿðèíèçÿ èíàíìàã èñòÿìÿñÿ äÿ, Åùòèðàìûí
èøèíè, äÿðñèíè, òÿúðöáÿñèíè, âàõòûíû éåðè èëÿ, éóðäó èëÿ äåéÿíäÿí ñîíðà
èíàíìàüà ìÿúáóð îëóð âÿ éàðûôÿðÿù, éàðûñóàë äåéèð:
— Ãàðäàø, äåéÿñÿí ñèçè áóðà ýþíäÿðÿí âàð àõû?
— Âàð, áÿëè!
— Äåéèðÿì àõû!
Ñÿëòÿíÿò ëàï þçöíö éûüûøäûðûð, åâ-åøèéÿ ýþç ýÿçäèðèð, áàëàúà ãûçû
ñÿñëÿéèð, åë÷è ãàðøûëàéàí àíàëàð êèìè òÿøâèøÿ äöøöð, úèääèëÿøèð:
— Ãûç, õþðÿê-çàä ùàçûðëàéûí, ãîíàãëàð àúäûð. Áÿñ, à ãàäàí àëûì, êèì
ýþíäÿðèá ñèçè?!
— Áèçè äÿ Åùòèðàìû òÿúðöáÿéÿ ýþíäÿðÿí èíñòèòóò ýþíäÿðèá. Ýþíäÿ-
ðèá êè, òÿëÿáÿëÿðèí èøëÿðè èëÿ òàíûø îëàã, îíëàðà êþìÿê åäÿê. Ñÿôÿðèìèç
Øóøàéàäûð!
— Åùòèðàìûí éàíûíà ýåäèðñèíèç.
— Áÿëè, îíóí áðèãàäàñûíà áàø ÷ÿêÿúÿéèê. Ñþçöíäÿí-ñîâóíäàí?
175
 Ñÿëòÿíÿò ìÿòáÿõÿ ãà÷äû.
— Ãûçà áèð áàëàúà åâ õþðÿéèíäÿí-çàääàí, éàçáàøû àüàðòûäàí, ùÿéÿò-
äÿí äÿðèëÿí ýþéÿðòèäÿí, òÿðÿâÿçäÿí...
— Øóøàäà íÿ ÷îõäóð áåëÿ øåéëÿð...
— Éîõ, åâèí ÿâÿçèíè âåðìÿç, ãàðäàø, çÿùìÿòèíè ÷ÿêèí! Áèð áàëàúà
ÿìàíÿò àïàðûí!
— Ýþçöìöç öñòÿ!
— Éÿãèí Åùòèðàìû ýþðÿúÿêñèíèç?
— Àõøàì îíóí éàíûíäàéûã.
— ×îõ-÷îõ ñàëàì-äóà. Ñèçèí éàíûíûçäà äà áèëìÿäèì; àðòûã-ÿñêèê
äàíûøäûì. Ãàðäàø, ãûçà äåìÿéèí, óòàíàð.
— ßêñèíÿ, ãûçà òÿøÿêêöð åäÿúÿéÿì êè, íÿ éàõøû äèëàâÿð, ãîíàãïÿ-
ðÿñò, èø áèëÿí íÿíÿí âàð!
— Éîõ úàíûì, úàâàí âàõòûìäà ãîíàãïÿðÿñòëèéèì áèøèðèá-äöøöðìÿéèì
âàð èäè. Èíäè äàùà úàíûì çÿèôäèð, ãàðäàø, éåòèðÿ áèëìèðÿì.
— Èýèä-èýèä íÿâÿëÿð áþéöäÿíèí öðÿéè äàü êèìè îëàð, íåúÿ êè, ýþðöðÿì.
Áèð çÿèôëèê éîõäóð.
Ñÿëòÿíÿò õàíûì ùÿì èôòèõàð, ùÿì äÿ õÿúàëÿò ùèññè èëÿ áàøûíû òÿðïÿ-
äèá ñàíêè òÿñäèã åäèðäè.
Äàüäà, êÿøôèééàò èøèíäÿ ÷àëûøàí ãûçà, Àüñó òÿñàäöôöíö äàíûøàíäà
èíàíìàã èñòÿìÿäè.
— Íÿíÿì åëÿ øåéëÿðè ãîíàüà äàíûøìàç.
— Íåúÿ äàíûøìàç, íÿíÿí Íÿáèíèí Ùÿúÿðè êèìè ãàäûíäû, ãîíàãëàðà
ìàúàë âåðìèðäè.
— Ýþðöíöð, ñèçè òàíûìàéûá.
— Òàíûìàäûüû ö÷öí äÿ ñÿðáÿñò äàíûøäû.
— Åéèá îëóá!
— Åéèá-çàä äåéèë, à÷ûã äàíûøìàüû áèçÿ ëÿççÿò âåðäè. Àíúàã ñÿí
ýÿðÿê îíóíëà ìÿøüóë îëàñàí, êþùíÿ, ìþâùóìè òÿñÿââöðëÿðèíè äàüûäà-
ñàí, åëìäÿí, ìÿêòÿáäÿí, éåíè ùÿéàòäàí åëÿ äàíûøàñàí êè, ùÿì ìàðàã-
ëàíà, ùÿì äÿ èíàíà!..
— Ýöíöí òóòóëìàñûíà ùèñëè øöøÿ èëÿ áàõäûðàíäà ýþçëÿðè áÿðÿëèð, ùåé
ñóàëëàð âåðèð.
— Åëÿ îëàúàã. Áèð äÿôÿ ìàðàã îéàíäûìû, ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê... Øèôàùè
òÿáëèüàò áÿñ íÿäè, áóíà äåéèðëÿð äÿ!

1961

176
 ÙÅÉÊßË Ó×ÓËÀÍÄÀ
Ìÿíÿì-ìÿíÿì äåéÿíëÿðèí èíàíìà ÷îõ äà ãîâëóíà!
Ì.ß.Ñàáèð

Éàéûí úûçëàìàñûíäà, áóëâàðûí ýóð éåðèíäÿ ñó äöêàíûíûí ãàáàüûíäà

àäàì ÿëèíäÿí êå÷ìÿê îëìóðäó. Èêè íÿôÿð àüõàëàòëû çèðÿê ãûç ùÿð îâúóíäà
äþðä-áåø ñòÿêàí ñèðîïëó ñó äîëäóðóá ïåéäÿðïåé úàìààòà âåðèðäè. Ìàíàò-
ëûãäàí, àáàñûëûãäàí ùÿðÿ ÿëèíÿ ýÿëÿíè éàø íèì÷ÿéÿ àòûð, ñó èñòÿéèðäè. Ïóë
ñàéìàüà ùþâñÿëÿ, ìàúàë éîõ èäè. Óúàáîé, ñàðûéàíûç, ùÿñèð ïàïàãëû,
äþøöíäÿí ïÿùëÿâàíëûã íèøàíû ñàëëàíàí áèð îüëàí àäàìëàðû êÿíàðà èòÿëÿ-
éèá èðÿëè éåðèäè, ñó÷óéà èøàðÿ åëÿäè:
— À ãûç, áÿðè äóð!
Ñòÿêàíëàðà ãàçëû ñó, ñèðîï òþêÿí áàøûàøàüû ãûç åòèíà åòìÿäè.
— Áÿðè äóð äåìèðÿì ñÿíÿ, ùÿéàñûç!
Îüëàí áóíó äåéèá òàðàø ñòÿêàíû ãûçûí áàøûíà âóðäó. Ãûç “âàé äÿäÿ”
äåéèá ÿëè èëÿ áàøûíû òóòäó, êöðñöéÿ éûõûëäû, ôûøãûðàí ãàí îíóí ÿëèíè,
öçöíö ãûðìûçûéà áîéàäû. Àäàìëàð ùÿéÿúàíëà áèð-áèðèíÿ äÿéäèëÿð:
— Áó íÿ èøäèð?
— Éàçûüûí ýöíàùû íÿäèð?
— Áó õóëèãàíëûãäûð!
— Êèìäèð î? Íèéÿ éàõàëàìûðñûíûç úèíàéÿòêàðû?
Îüëàí ùå÷ íÿéÿ ôèêèð âåðìÿäÿí âÿùøè ùåéâàí åòèíàñûçëûüû èëÿ øöøÿ-
äÿí ñòÿêàíà ñó òþêöá ãóðòùàãóðò è÷äè, ñòÿêàíû àòûá ýåòäè.
Áöòöí ýþçëÿð îíóí òàì éàðàøûãëû óúà áîéóíà, âÿùøè ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ
äèêèëìèøäè, äàíûøìàã, íÿñÿ äåìÿê èñòÿéÿíëÿðè ñàêèòëÿøäèðäèëÿð.
— Ñóñ!
— Áÿíä îëìà!
— Èø èäè äöøäö...
— Íåúÿ éÿíè èø, õóëèãàíû éåðèíÿ àïàðìàã, àëíûíà äàìüà âóðìàã
ëàçûìäûð.
— Àé ùàé! Ñÿí äÿ ãÿðèáÿ äàíûøûðñàí?!
— Íÿ äàíûøûðàì, ÿéðè äàíûøûðàì?
— Àõû, ãàðäàø, áèëèðñÿí î êèìäèð? (Úàâàá ýþçëÿìÿäÿí, ýèçëè áèð ñèððè
à÷àí êèìè áÿðêäÿí ÿëàâÿ åòäèì.) Äöíéàìàëèéåâèí áàúûñû îüëó!
Áó ñþçö åøèäÿíäÿí ñîíðà äàíûøàíëàð äèíìÿäè. Ãûç äà ñÿñèíè êÿñäè,
óôóëäàìàäû, éàíûíäàêûëàð äà îíà òÿñÿëëè âåðäè: “Êå÷èá ýåäÿð, éàéäà ãàí
àëäûðìàã úàíà õåéèðäèð, ãûçûì! Ãîðõìà, éàõøû îëàðñàí!”
177
 Äöíéàìàëèéåâèí, äàùà äîüðóñó, Äöíéàìàëèéåâ éîëäàøûí þçöíö
òàíûìàñàì äà...
Ïèñ äàíûøäûì; Äöíéàìàëèéåâ éîëäàøû éàõøû òàíûéûðàì âÿ áèçèì
ðàéîíäà îíó òàíûìàéàí éîõäóð âÿ îëà áèëìÿç. Àíúàã êè, î ìÿíè òàíû-
ìûð, ìÿíèì êèìè áàëàúà áèð àäàìû åëÿ ìÿíñÿá ñàùèáè ùàðäàí òàíûñûí âÿ
íèéÿ òàíûñûí, õûðûì-õûðäà àäàìëàðû òàíûìàüà îíäà âàõò ùàíû? Îíóí
íÿéèíÿ ëàçûìäûð êè, ìÿíè òàíûñûí.
Àììà áàúûñû îüëóíó ìÿí òàíûéûðàì, òàíûéûðàì äåéÿíäÿ áèð ÿëàãÿì,
ýåò-ýÿëèì éîõäóð. Îíóí àòàñû áèð çàìàí áèçèì ðàéîíäà ãÿçåò ÷ûõàð-
äûðäû. Ôàìèëè äÿ Àøóìîâ èäè (ÿââÿë Ùàøûìîâ èìèø, ñîíðà áåëÿ îëìóøäó),
Äöíéàìàëèéåâèí ýóðùàýóð âàõòûíäà éåçíÿñè Àøóìîâ äà áèçèì ðàéîí
ãÿçåòõàíàñûíûí áþéöéö èäè. Äöçäö, âÿçèôÿñè ãÿçåòõàíà ìöäèðëèéè èäè,
àììà äåéÿñÿí êèøè åëÿ áöòöí ðàéîíóí àüàñû èäè.
Ãÿññàáõàíàäàí ýþðÿðäèí áöòöí áèð ãîéóíó ìàøûíà áàñûá Àøóìî-
âóí åâèíÿ àïàðûðäûëàð. Õÿñòÿõàíàäàí “Àøóìîâ éîëäàøûí åâèíÿ ôèëàí
äÿðìàíû ýþíäÿðèí”. Òåàòðäà åøèäÿðäèê êè, “ùÿëÿ îéóíó áàøëàìàéûí,
Àøóìîâ éîëäàø áàõàúàã, ãîé ýÿëñèí”. Éîëëàðäà ýþðÿðäèê äèðÿê óçàäûáëàð,
ìàøûíëàðû áóðàõìûðëàð êè, Àøóìîâóí ñÿñäÿí õîøó ýÿëìèð. Àøóìîâóí
óøàãëàðû äà áóíó áèëèðäèëÿð. Àøóìîâ áóäó ýÿëäè, Àøóìîâ îäó ýåòäè.
Ðàéîíäà åëÿ äèê ýÿçÿðäèëÿð êè, åëÿ áèë àë÷àã äàüëàðû áóíëàð éàðàäûáëàð.
Àøóìîâ áåëÿ Àøóìîâ èäè!
Ýþðÿðäèí êö÷ÿëÿðäÿ ìàøûíëàðûí àüçû à÷ûëäû íÿ à÷ûëäû. “Âîëãà”ñûí-
äàí, “Ïîáåäà”ñûíäàí òóòìóø ðàéîíäà íÿ ìàøûí âàð áÿçÿíèá éîëà ÷ûõàðäû.
Áèðèíäÿ ñàçàíäà, î áèðèíäÿ ýöçýö, áó áèðèíäÿ òèðìÿ øàë, áó íÿäèð?
Àøóìîâóí òîéó! Þçöíöí òîéó éîõ ùà, îüëóíóí, éà áàúûñû îüëóíóí òîéó!
Áó äÿì-äÿñýàù ùàìûéà ìÿëóì èäè.
Àäàì éîõ èäè êè, Àøóìîâ îíóí éóõóñóíà ýèðìÿñèí, úàíûíà ëÿðçÿ
ñàëìàñûí... Áèçèì ðàéîíóí úàìààòû áóíà áèð íþâ àëûøìûøäû, äþçöðäö,
àììà ìÿðêÿçäÿêè éîëäàøëàð áóíà äþçìÿäèëÿð. Ýöí î ýöí îëäó êè,
Àøóìîâó èøäÿí ÷ûõàðäûëàð. Ìÿðêÿçäÿí áèð áþéöê êîìèññèéà ýÿëìèøäè.
Àøóìîâóí èøëÿðèíè éîõëàéàíäà íÿ òàïûëìûøäûñà, íÿ éàçûëìûøäûñà êèøè
íå÷ÿ ùÿôòÿ î éàí-áó éàíäàí êàüûç ýÿòèðäè, øàùèä àõòàðäû, ùå÷ íÿ åøèò-
ìÿäèëÿð. Äÿðùàë ÿìðèíè âåðèá èøäÿí ÷ûõàðäûëàð. Èøäÿí ÷ûõàíäà íÿ îëàð?
Âÿçèôÿ ùÿìèøÿëèê àäàìûí áîéíóíà áè÷èëìÿéèá êè! Àììà Àøóìîâóí
ìÿñÿëÿñè àéðû úöð îëäó. Úàìààòà áèðòÿùÿð ýÿëäè: “Áÿëè, Àøóìîâó äà
äÿáÿðòìÿê îëàðìûø”.
Äàíûøûðäûëàð êè, Àøóìîâ òÿééàðÿ èëÿ ó÷àúàã, øèêàéÿòÿ ýåäÿúÿê,
áþéöê éåðäÿí êàüûç-ôèëàí ýÿòèðÿúÿê. Àììà ýåòìÿäè, ìÿñÿëÿ àéðû úöð
178
îëäó. Èøäÿí ÷ûõàíäàí, áèëìèðÿì áèð ùÿôòÿ, éà îí ýöí ñîíðà êèøè âóðüó
âóðìóø êèìè éûõûëûá þëäö. Áèð ýåúÿ éàòäû, ñÿùÿð äóðìàäû. Áèðè äåäè èôëèú
îëóá, áèðè äåäè öðÿéèíäÿí, áèðè äåäè áþéðÿéèíäÿí! Ùÿð íÿñÿ, éàñ ãóðóë-
äó, àüëàøìà îëäó. Êèøèíè ýþòöðäöëÿð, äÿôí-êÿôèí åëÿäèëÿð.
Ùàìû äàüûëûá èøèíÿ, ýöúöíÿ ýåòäè. Íÿ èäàðÿëÿðäÿ, íÿ êö÷ÿëÿðäÿ, íÿ
äÿ òàðëàëàðäà Àøóìîâäàí áèð ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàäû.
Ôÿëÿê þç èøèíäÿ èäè. Éåíÿ þç ãàéäàñû èëÿ ñÿùÿð à÷ûëûð, àõøàì âàõòûí-
äà äöøöð, ýöíÿø, áóëóä, êöëÿê, éàüûø, ùàâà, ùàìûñû ãàéäàñûíäà! Àøó-
ìîâóí óøàãëàðûíûí èøè ãÿðèáÿ îëäó. Áó ôèðîí óøàãëàð èíäè êàüûç êèìè
ãàòëàíìàëû îëäóëàð. Íåúÿ äÿ ãàòëàíìàñûíëàð? Ùàðà áàõäûëàð, áèð ùàâàäàð
ýþðìÿäèëÿð. Áóíëàðûí ýþçöíÿ äàü ýþðöíìÿç, Àøóìîâ ýþðöíÿðäè. Àòàëàðû
ùÿìèøÿ ãàðøûëàðûíäà óúà áèð ùåéêÿë êèìè äóðàðäû. Óøàãëàð åëÿ áèëèðäèëÿð
êè, áó øÿùÿðäÿ ñþçö êå÷ÿí, àäû òóòóëàí áèð àäàì âàðñà, î äà àòàëàðûäûð.
Øÿùÿðèí èäàðÿñèíè, òÿøêèëàòûíû, àäàìëàðûí ùÿéàòûíû ãóðàí, ãàéäàéà
ñàëàí äà àíúàã àòàëàðûäûð. Àììà åëÿ êè, Àøóìîâ þëäö, ýþðäöëÿð éîõ, åé
äèëè-ãàôèë! Íÿ ãîéóá, íÿ àõòàðûðñàí? Þëÿí áèð ãàðüà, éà ñÿð÷ÿ èìèø!
Äöíéàíûí, úàìààòûí ùå÷ âåúèíÿ äåéèë!
Ðàäèîëàð äàíûøûð, êîíñåðò âåðèð, òåàòð òàìàøàëàðû ýþñòÿðèëèð, òðàìâàé-
ëàð çûíãùàçûíã ñàüà-ñîëà ýåäèð. Úàìààò òîé-áàéðàì åëÿéèð, åâëÿð òèêèëèð,
êö÷ÿëÿðÿ àñôàëò ñàëûíûð, úÿðýÿ èëÿ àüàúëàð ÿêèëèð, ýþéÿðèð, èøûã äèðÿêëÿðè
óúàëûð, ðÿíýáÿðÿíý ìàøûíëàð ñöðÿòëÿ áåëÿäÿí-áåëÿ êå÷èð, ìèëèñëÿð êö÷ÿ
ùÿðÿêÿòèíÿ íèçàì âåðèð.
Äåéÿñÿí ùå÷ áó øÿùÿðäÿ íÿ Àøóìîâ, íÿ äÿ Àøóìîâ íÿñëè âàð
èìèø! Áþéöê îüëó Íàäèð êö÷ÿäÿ ïàïèðîñ äàìàüûíäà äàéàíûðäû — ýþðñöí
áóíóí êåôèíè íåúÿ ñîðóøàúàãëàð, ýþðäö ùå÷ áóíó ýþðÿí, ñàéà ñàëàí
éîõäóð. Àõûðäà éàíûíäàí êå÷ÿí áèð îüëàíû òóòäó:
— Àäÿ, ñòóäåíò, ìÿí Àøóìîâóí îüëóéàì åé!
Òÿëÿáÿ áàøà äöøìÿäè:
— Íÿ èñòÿéèðñÿí, õàëàîüëó?
— Äåéèðÿì ìÿí Àøóìîâóí îüëóéàì.
— Àøóìîâ êèìäèð?
— Àøóìîâ?!
Íàäèð àç ãàëäû òÿëÿáÿíèí àüçûíäàí áèð éóìðóã âóðà êè, “áåëÿ ôèëàí,
Àøóìîâó ìÿýÿð òàíûìûðñàí?”
Òÿëÿáÿ îíóí áàðìàüûíäà ñûõäûüû ïàïèðîñóíà, ãûçàðàí öçöíÿ áàõäû,
êåôëè îëäóüóíó ýöìàí åäèá ìèëèñ ÷àüûðäû.
— Éîëäàø ìèëèñ, éîëäàí êå÷ÿíÿ ñàòàøûð, áó êåôëèíè àïàðûí.
179
 Ìèëèñ èø÷èñè Íàäèðèí ãîëóíäàí òóòàíäà Íàäèðèí áöòöí áÿäÿíè
ýèçèëäÿäè, çåùíèíäÿí òÿÿññöôëö áèð õèòàá êå÷äè. “Åé äèëè ãàôèë, ýþð íÿ
àëÿìäèð, ñÿí éàòìûñàí, Àøóìîâ êèìäèð, çàä êèìäèð!”
Íàäèð ìèëèñèîíåðÿ äÿ þçöíö òàíûòìàã èñòÿäè:
— Àøóìîâ ìÿíèì ïàïàìäûð!
— Éåðè, éåðè, ïàïà-ìàïà áèëìèðÿì, âÿòÿíäàøëàðà ñàòàøàíûí îí áåø
ñóòêàñû âàð, éåðè!
Íàäèð áèð ÿòðàôûíà áàõûá âóðíóõäó, àäàìëàðûí áàøûíà âóðìàüà òàðàø-
òàðàø ñòÿêàí àõòàðäû. Ìèëèñèîíåð îíóí ãîëóíäàí òóòàíäà îüëàíûí éàäûíà
äöøäö êè, éîõ, èíäè äàùà î çàìàí äåéèë! Âàõòû èëÿ ýþçöíäÿ äèêÿëÿí,
áþéöéÿí, ïàðûëäàéàí, ðÿíýáÿðÿíý âÿçèôÿëè àäàìëàð... Òóíú, äàø, ñåìåíò
ùåéêÿëëÿð ýóðóëòó èëÿ ó÷óëóá òþêöëäö, âàùèìÿëè áèð ìÿíçÿðÿ ýþðöíäö...
Íàäèð äèêñèíèá éóõóäàí àéûëàí êèìè ÿëëÿðèíè éóõàðû ãàëäûðäû, áàøûíû
òóòäó, ýöìàí åòäè êè, ùàìû âàùèìÿéÿ äöøÿúÿêäèð. Ãÿðèáÿ èäè, ùå÷ áó
ó÷óðóìäàí ñÿñ-ñÿìèð ÷ûõìàäû, äåéÿñÿí áóíëàð ùàìûñû ãàðûøûã áèð éóõó
èäè âÿ àíúàã îíóí ýþçöíÿ ýþðöíöðäö, ÿòðàôûíà áàõàíäà ýþðäö êè,
ìèëèñèîíåð ìàøûí ÷àüûðûð:
— Áó ñÿðñÿìäèð, éåðèéÿ áèëìèð, ìàøûíà ãîé àïàð, íþâáÿò÷èéÿ òÿùâèë
âåð, ãîé àéûëòñûíëàð, ýÿëèá äÿðñèíÿ áàõàúàüàì. Ìÿí ýÿëìÿìèø äàì-
ëàìàñûíëàð, ýþçëÿñèíëÿð!
Ìöõòÿëèô ìàòåðèàëäàí éàðàíìûø úöðáÿúöð ùåéêÿëëÿð èñÿ Íàäèðèí
ýþçöíäÿ ùåé ó÷óëóá òþêöëìÿêäÿ, òîç-äóìàí ãîïàðìàãäà èäè. Ñèðëè áèð
ïÿðäÿ äàëûíäà, ñöêóò è÷èíäÿ òÿêðàð îëóíàí áó ìÿíçÿðÿéÿ, äåéÿñÿí
Íàäèðäÿí áàøãà áàõàí, òàìàøà åëÿéÿí éîõ èäè. Ùÿð êÿñ þç èøèíäÿ èäè.
Àäàìëàðûí êåôè ñàç, ùàâà õîø, øÿùÿð ÷èë÷ûðàãáàí èäè.
1962

ÀÉ ÈÑÌÀÉÛË, ÁÀØÀ ÑÀË!

Äåéèðëÿð ðöøâÿòëÿ áÿðê ìöáàðèçÿ àïàðûëûð. Áó äîüðóäóð. Àììà ìÿí
áèëìÿê èñòÿéèðÿì êè, ðöøâÿò íÿéÿ äåéèðëÿð? Ðöøâÿò îíà äåéèðëÿð êè,
ìÿíèì áèð âÿçèôÿëè øÿõñÿ èøèì äöøöð. Ãàíóí áóíà çèääèð. Àììà
âÿçèôÿëèéÿ ôèëàí ãÿäÿð ïóë âåðèðÿì, î äà ãàíóíó àéàãëàéûð, ìÿíèì èøèìè
äöçÿëäèð. Áóíà äåéèðëÿð ðöøâÿò!
Áèð äÿ âàð êè, ìÿíèì íàçèð ðÿèñè ôèëàíêÿñÿ ùþðìÿòèì, ìÿùÿááÿòèì
âàð. Ïëîâ áèøèðÿíäÿ îíñóç áîüàçûìà ýåòìèð. ×àüûðûá äÿñýàù äöçÿëäèðÿì.
Áÿçè àëèìëÿð ýöìàí åäèð êè, áó äà áèð íþâ íàòÿìèçëèêäèð. Àíúàã áóðàäà
180
íàüä ïóë ìÿñÿëÿñè éîõ, íàòóðà èëÿ èôàäÿ îëóíàí ðöøâÿò âàð, àììà áó
èøëÿðèí åëÿñè âàð êè, íÿ ðöøâÿò, íÿ äÿ ùþðìÿò àäëàíäûðìàã îëàð. Áóíóí
àäûíû ìÿí þçöì äÿ áèëìèðÿì. Ñîðóøàíäà äåéèðëÿð, éîõ, áó àéðû øåéäèð.
Ìÿí áèëìÿê èñòÿéèðÿì êè, àéðû øåé, éÿíè íÿ?
Ìÿí áèð îí-îí áåø èë ÿââÿë Õà÷ìàç òÿðÿôäÿ ìöÿëëèì èäèì. Ðàéî-
íóí ëàï ìÿðêÿçèíäÿ, ìåéäàíûí ãàáàüûíäà, îðòà ìÿêòÿáäÿ ùåñàá äÿðñè
äåéèðäèì. Îðäà äà áèð “ïàõîäíû” ÷ÿêìÿ ýåéÿí, ñà÷û êÿñèê àðâàä, äàùà
äîüðóñó õàíûì âàð èäè. Íÿ èñòÿñÿ ùå÷ êÿñ îíäàí ìöçàéèãÿ åëÿìèðäè.
Àäû äà Ðöòóáÿò õàíûì èäè. Ýþðöðäöí, Ðöòóáÿò õàíûì áóäóð ýÿëäè ãÿñ-
ñàáà èøàðÿ åëÿäè:
— ßìèîüëó, î øàããà íåúÿ øåéäèð?
— Åðêÿê ÿòèäèð.
— ×ÿê îíó!
— Áàø öñòÿ!
— Éà ìÿäÿä!
Ãÿññàá øàããàíû ÷ÿíýÿëäÿí ýþòöðöá òÿðÿçèéÿ ãîéìàã èñòÿéÿíäÿ
õàíûì ñÿñëÿíäè:
— Éà ùå÷ ÷ÿêìÿê ëàçûì äåéèë, áöê áèð êàüûçà àïàðûì.
— Î äà áàø öñòÿ!
Ãÿññàá øàããàíû, ãóéðóüó äà öñòöíäÿ ñÿëèãÿ èëÿ ãÿçåòÿ áöêöá âåðèðäè.
Ðöòóáÿò õàíûì äöçÿëèðäè éîëà.
Ìÿí òÿÿúúöá åëÿéèðäèì:
— Áÿñ íèéÿ ïóë âåðìÿäè? Äöøöíöðäöì êè, éÿãèí òàíûøäûðëàð, ñîíðà
ùàãã-ùåñàá ÷ÿêÿúÿêëÿð.
Ùÿìèí ãàäûíû àøõàíàäà õþðÿê éåéèá àéàüà äóðàí, àüûç-áóðíóíó
ñèëèá ÷ûõàí ýþðöðäöì. Éà ýþðöðäöì ÿðçàã ìàüàçàñûíà ýèðäè, ãÿíääÿí,
÷àéäàí, äöéöäÿí, éàüäàí ñÿáÿòèíè äîëäóðóá ÷ûõäû. Ìàüàçà ìöäèðè äÿ
áàõà-áàõà ãàëûðäû. Ëàï ìÿÿòòÿë ãàëìàëû èøäèð... Áÿëêÿ ëàï êîììóíèçìÿ
êå÷ìèøèê. Ïóëëàð ýþòöðöëöá, ìÿíèì õÿáÿðèì éîõäóð?
Îíó äà äåéèì êè, ñà÷û êÿñèê ãàäûí, éÿíè Ðöòóáÿò õàíûì áó ñÿéà-
ùÿòëÿðèíäÿ òÿê äåéèëäè. Éàíûíäà óúàáîé áèð ìèëèñ èø÷èñè ýÿçèðäè, îíóí
ñÿáÿòèíè, éà ÷àìàäàíûíû ýÿçäèðèðäè. Áàçàðû ýÿçäèêúÿ ñÿáÿò äîëóá àüûð-
ëàøûðäû, àììà õàíûìäàí áèð ãÿïèê äÿ ÷ûõìûðäû. Ëàï òÿÿúúöáëö èø èäè?
Áàçàðêîì áåëÿ îëìàç. Íàëîã éûüàí ùå÷ îëìàñà ãÿáç âåðèð! Äåãóñòàòîð
äà áåëÿ åëÿìÿç!
Áèð äÿôÿ ýþðäöì òÿçÿ à÷ûëìûø áÿççàç ìàüàçàñûíäà Ðöòóáÿò õàíûì
òîï-òîï ïàð÷àëàð òþêöøäöðäö, ùÿðÿñèíäÿí áèð ïàëòàðëûã êÿñäèðèá ñÿáÿòèíÿ
éûüäûðäû, éîëóíà äöçÿëÿíäÿ áÿççàç ÷àüûðäû:
181
 — Áóðà áàõ!
— Íÿ âàð?
— Áàúû, ïóëó ãàëäû àõû?
— Íÿ ïóë?
— Ïàð÷àëàðûí ïóëó!
Àðâàä éàíûíäàêûíà òÿðÿô äþíäö:
— Àé Èñìàéûë éîëäàø, ñÿí áàøà ñàë!
Èñìàéûë äà áÿççàçà éàíàøäû êè:
— Áÿíä îëìà!
— Íåúÿ?
— Äåéèðÿì, áÿíä îëìà!
— Áÿñ íåúÿ îëñóí?
— Êèøèíèí áàúûñûäûð, éàç ñïåñÿ! Ñïåñÿ éàç!
— Íÿéÿ éàçûì?
— Ñïåñÿ!
Áÿççàç ìàò ãàëìûøäû. Àðâàä áàðìàãëàðûíû àç ãàëà îíóí ýþçöíÿ
ñîõóá äåéèðäè:
— Áó ãàíìàçû ùàðäàí ýÿòèðèáëÿð áóðà? Áÿéÿì ìÿíè òàíûìûðñàí?
— Éîõ, áàúû, òàíûìûðàì!
— Òàíûéàðñàí, êå÷ îòóð éåðèíäÿ!
— Àõû íåúÿ?
— Àé Èñìàéûë, áóíó áàøà ñàë! Ýþðÿñÿí ùàíñû äÿðÿäÿí ýÿòèðèáëÿð.
Ýóéà Ãóáà ìàùàëûíäà àäàì òàïûëìûðäû. Áàøà ñàë, àé Èñìàéûë!
Èñìàéûë äà ìàüàçà ìöäèðèíè ñÿñëÿäè. Ìöäèð ñàòûúûíûí öñòöíÿ ãûøãûðäû:
— ßéÿ, èøèí îëìàñûí, ñïåñäèð! Éàç ñïåñÿ!
Ìÿí äÿ êÿíàðäàí áóíëàðû ýþðöá ìàò ãàëûðäûì. Àõû áó íÿ ðöøâÿòäèð,
íÿ ùþðìÿòäèð?
Äåéèðëÿð áó ãîðõóäàíäûð.
Ãîðõóäàí àäàì ìàëûíû, ïóëóíó ãóëäóðà, îüðóéà, éîë êÿñÿíÿ âåðÿð,
î äà äàüäà, õÿëâÿò äÿðÿäÿ, éàìàúäà. Àõû, ýöíöí ýöíîðòà÷àüû, øÿùÿðèí
îðòàñû, úàìààòûí ýþçöíöí ãàáàüû, Ñîâåò ùþêóìÿòèíèí îüëàí âàõòû, êèøè
íèéÿ ìàëûíû ÿëäÿí âåðñèí, áåëÿ øåé ýþðöíìÿéèá, úàíûì!
— Ãîðõóäàí!
Ñÿí äåìÿ, áó ãîðõó àéðû ãîðõó èìèø.
Ñÿí äåìÿ, Ðöòóáÿò õàíûì àéðû õàíûì èìèø. Ëàï áþéöê àäàìûí áàúûñû
èìèø. Ãàáàüûíäà êèìñÿ äèíìèðäè. Î, áàçàðà ÷ûõäûìû, ùàìû ýèçëÿíìÿéÿ
÷àëûøûð, ñàòäûüû ìàëëàðû ãà÷ûðäûðäû. Î äà àéûã àäàì èäè. Èñìàéûëà ýþç
182
âóðóð, ãûðüû êèìè ýåäÿíè éîëäà ñàõëàéûá, îâëàéûð, õóðúóíëàðû òþêöð, áÿ-
éÿíäèéèíè ñÿáÿòÿ àòûðäû. Íå÷ÿ èëëÿð ùÿìèí õàíûì ìàùàëäà àòûíû îéíàòäû.
1953-úö èëäÿ, äàùà äîüðóñó, ÿëëè ö÷öíúö èëèí éàçûíäà áèðäÿí-áèðÿ
Ðöòóáÿò õàíûìûí àéàüû êÿñèëäè.
— Íÿ îëäó áó õàíûìà?
Õÿáÿð âåðÿí éîõ èäè. Áèðè äåéèðäè íàõîøäóð, áèðè äåéèðäè ãà÷ûá.
Êèìèñè äåéèðäè þëöá, àììà ìèëèñèîíåð Èñìàéûë éåíÿ áàçàðäà èäè. Èêè
ÿëèíè äàëûíäà ÷àòàãëàéûá äàéàíûð, äåéÿñÿí ìÿçóíèééÿòÿ ÷ûõìûøäû,
äàéàíûá áó ôàíè äöíéàíûí èøëÿðèíÿ òàìàøà åëÿéèðäè.
— Àé Èñìàéûë, Ðöòóáÿò õàíûì ùàíû áÿñ?
Èñìàéûë áèð àéàüûíû ýþòöðöá î áèðèñèíè ãîéóá, ÿòðàôûíà áàõûíûð,
äèíìèðäè. Âàõòû èëÿ ùàìûíû “áàøà ñàëàí” Èñìàéûë, èíäè íèòãäÿí äöø-
ìöøäö. Ñóñóðäó.
— Àé Èñìàéûë, íåúÿ îëäó áÿñ î àðâàä!
— Íÿ àðâàä, ÿéÿ?
— Ðöòóáÿò õàíûì.
Èñìàéûë ñóñóá, áîéíóíó ãàøûéûðäû.
— Ðöòóáÿò õàíûì ùàíû?
— Àéðû ñþùáÿò äàíûø!
Ðöòóáÿò õàíûì î ýåäÿí ýåòäè, áèð õÿáÿð ÷ûõìàäû.
Ðöòóáÿò õàíûìûí øÿùÿðäÿ áîüàçëû ÷ÿêìÿ èëÿ àääûìëàäûüûíû, Èñìà-
éûëûí êþëýÿ êèìè ùÿìèøÿ îíó èçëÿäèéèíè, ÿìðèíÿ “áàø öñòÿ” äåéèá äóð-
äóüóíó, ñÿáÿòèíè õöñóñè áèð çèðÿêëèêëÿ ýþòöðäöéöíö ýþðÿí àäàì
äåéèðäè, áó àðâàä ðàéîíóí àëëàùûäûð. Ùå÷ ýöìàí åòìÿê îëìàçäû êè, áó
ðàéîíäà êþê ñàëàí Ðöòóáÿò õàíûì áó òåçëèêëÿ éîõ îëà!
Àììà ÿëëè ö÷öíúö èë éàìàí èë èäè. Î èëèí éàçûíäà íÿ îëäóñà,
Ðöòóáÿò õàíûìûí ÷ÿðõè ÷åâðèëäè. Õàíûì î ýåäÿí ýåòäè, íÿ îíó ýþðÿí, íÿ
äÿ ÿìðèíè åøèäÿí îëäó. Øÿùÿð úàìààòû ýöëöá ñåâèíèð, øöêöð åëÿéèðäèëÿð
êè, êîõàäàí, éöçáàøûäàí éàõàìûç ãóðòàðäû.
Ðöòóáÿòäÿí âàð-éîõ, áèð Èñìàéûë ãàëìûøäû. Î äà ïàéûç éàðïàüû êèìè
ëàï ñàðàëûá ñîëìóø, êè÷èëèá éöíýöëëÿøìèøäè. Äàùà “áàøà ñàëìàëû” àäàì
òàïìûðäû. Òàãÿòè äÿ éîõ èäè. Ðöòóáÿò õàíûì ùàããûíäà áèð ñþç åøèäÿíäÿ
õÿúàëÿòèíäÿí ãûçàðûð, öçöíö éàíà ÷åâèðèð, õàùèø åäèðäè:
— Àéðû ñþùáÿò äàíûø!
— Ýåòñèí î ýöíëÿð ýÿëìÿñèí, àé Èñìàéûë!
— Ñÿíÿ äåäèì àéðû ñþùáÿò äàíûø!
1962
183
 ÍÈÉß ÎÂÄÀÍ ÀÉÀà ×ßÊÄÈÌ

Áó äà áèð àçàðäûð. Áèðè è÷êèéÿ, áèðè ãóìàðà, áèðè íÿðäòàõòàéà, áèðè

ðÿãñ ìåéäàí÷àëàðûíäà îéíàìàüà, áèðè ãóøáàçëûüà, áèðè ôóòáîëà ãóðøàíûð.
Ìÿí äÿ îâ÷óëóã àçàðûíà òóòóëìóøäóì. Ùàâàäà ãóø ó÷àíäà ïèøèê
êèìè äèêñèíèá àòûëûðäûì. Áàøûìäàí àüðû òóòóðäó: “Áàé, ñÿíè éàðûìàéà-
ñàí!”
Ýöìàí åäèðäèì êè, ýþðäöéöì ãóøëàðû îâëàìàìàã, âóðìàìàã
ìÿíèì ö÷öí ùÿì ãÿáàùÿò, ùÿì äÿ àúèçëèêäèð. Åøèäÿí, ýþðÿí äåéÿúÿê
åâäÿ èêè-èêè îâ òöôÿíýè, þçö èýèä àäàì, äå ýÿë, ÿëèíäÿí áèð èø ýÿëìèð,
ÿôÿëäèð.
Áó ôèêèð-õÿéàë, ìÿíè, äåìÿê îëàð, ÷þëëÿðÿ ñàëìûøäû. Ãàçàíäûüûìû
áàðûòà, ïàòðîíà âåðèá ÷àíòàìà äîëäóðóð, ùÿð èñòèðàùÿò àõøàìû ìàøûíà
îòóðóá øÿùÿðäÿí ÷ûõûð, ðàéîíëàðà äöøöðäöì.
Êÿíä-êÿñÿê, äÿðÿ-òÿïÿ äåìèðäèì. Äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿ, äàüëûã ðà-
éîíëàðäà ìÿíè ìöÿëëèì êèìè òàíûéàí éîõ èäè. Êèìäÿí ñîðóøñàí, îâ÷ó
Êàçûì äåéÿðäèëÿð. “Îâúó Êàçûì îäó ýåòäè, îâ÷ó Êàçûì áóäó ýÿëäè”.
Ùÿð éåðäÿ äöøÿðýÿì âàð èäè.
Îâ÷óëàð þçö äÿ úöðáÿúöðäöð. Áèðè ÿñÿá õÿñòÿëèéè óúóíäàí, òÿìèç
ùàâà äåéèá ÷þëëÿðÿ äöøöð. Áèðè áó ïåøÿäÿí ãàçàíú ýþòöðöð, áèð áàøãàñû
úàíàâàð, òöëêö, ãàáàí êèìè âÿùøè ùåéâàíëàðû ãûðìàãäàí ùÿçç àëûð.
Ìÿíäÿ áó àðçóëàðûí, íÿ áèëèì ùàíñû âàð èäè. ßñëèíäÿ ùå÷ áèðè éîõ èäè.
Íåúÿ âÿ íÿ ö÷öí îâ÷óëóüà ãóðøàíäûüûìû þçöì äÿ ìöÿééÿí åäÿ áèë-
ìèðäèì. Áÿëêÿ àëäûüûì ñèëàù, ùÿâÿñëÿ îõóäóüóì êèòàá÷àëàð, ýþðäöéöì
êèíîëàð áó éîëà ñàëìûøäû. Áèëìèðÿì ùàíñû èäè, àíúàã îí èëÿ éàõûí èäè êè,
áó éîëà äöøìöøäöì.
Äöøìöøäöì, þçö äÿ éàìàí äöøìöøäöì. Èêè îòàüûìûí áèðè éàøàìàã
éåðèì, ìÿñêÿíèì, èêèíúèñè íåúÿ äåéÿðëÿð, îâ÷óëóã ëàáîðàòîðèéàì èäè.
Áóðàäà ãàáàí äÿðèñè, ãàëûí êöðê, ãóëàãëû ïàïàã, éóí øàë, áîüàçëû ÷ÿêìÿ,
ïàòðîíäàø, äÿðè òîðáà, à÷àðëû ÷àíòà, úàíàâàð ÿëè, úåéðàí áóéíóçó, ãóø
ãàíàäû, õöëàñÿ, íÿ äåñÿí òàïûëàðäû. Þçöìäÿí áàøãà êèìñÿ áó îòàüà ýèð-
ìÿçäè. Ýèðñÿ äÿ áàø ÷ûõàðìàçäû. Àíàì ìÿíÿ éàëâàðàðäû êè, îüóë, îòàüû
ùå÷ îëìàñà àéäà áèð ñöïöðñÿí éàõøû îëàð...
Îíó äåéèì êè, ìÿí îâà ýåäÿíäÿ ìÿíôÿÿò, éà ãÿíèìÿò äöøöíìÿç-
äèì. Éåìÿëè ãóøëàðû, ùåéâàíëàðû éîõ, ãàáàüûìà ÷ûõàíû âóðàðäûì, áÿçÿí
ãóðáàíûìû ùå÷ ýþòöðìÿçäèì. Âóðäóüóì äîâøàí, éà òöëêöíö, òöôÿíýèí
184
ëöëÿñè èëÿ î éàí-áó éàíà ÷åâèðèá äöç íèøàí àëìàüûìû éîõëàð, ñíàéïåð
ÿñýÿð êèìè þéöíöá þòÿðäèì.
Îâ÷óëóüóí áèð ãàéäàñû äà âàð: íÿäÿíñÿ àäàì, ðÿùìñèç, ãàíñûç îëóð.
Ñèëàù éàìàí øåéäèð. Àäàìû áÿðêèäèð, öðÿéèíè äàøà äþíäÿðèð. Òöôÿíý
ÿëèìäÿ ÷þëÿ ÷ûõäûììû, äöíéàñûíäà ìÿðùÿìÿò áèëìÿçäèì. Âóðóá éåðÿ
ñÿðìÿéÿ áèð úàíëû àõòàðàðäûì. Åéèá åëÿìÿñÿëÿð, éÿãèí êè, éîë àüçûíäà
åøÿëÿíÿí, ãàããûëäàøàí òîéóüó, õîðóçó äà íèøàí àëàðäûì. ×þëÿ ÷ûõàíäà
áèð ýöí îâ òàïìàñàì, èíàíûí êè, éÿãèí äÿðäÿ äöøÿðäèì. Íÿ èñÿ, ìÿíèì
ýöíëÿðèì áåëÿ êå÷ÿðäè... Èíäè, éîëäàøëàð ìÿíäÿí ñîðóøàðëàð êè, íèéÿ òÿð-
ýèòäèí, íèéÿ îíäàí ÿë ÷ÿêäèí. Íÿ ñàéàã îëäó?
Áó ñèððè ùå÷ êÿñÿ äåìÿìèøÿì. Äåìÿçäèì. Àíúàã èíäè äàùà éàøû-
ìûí êå÷ìèø âàõòûíäà ñþç öðÿéèìäÿ ãàëìàñûí, ãÿáðÿ ýåòìÿñèí äåéÿ,
à÷ûðàì. Ãîé áàøûìà ýÿëÿíè éîëäàøëàð äà áèëñèí, íèýàðàí ãàëìàñûíëàð.
Äöíéàäûð, áèëìÿê îëìàç!
Áåëÿ îëäó: “Éàõøû éàäûìäàäûð. Éàç èäè. Àïðåëèí àõûðû, éà ìàéûí
ÿââÿëëÿðè, áÿëêÿ äÿ îðòàëàðû èäè. Èéäÿ ÷è÷ÿêëÿíìèøäè. Çÿìèëÿð ÿòèð èéè
âåðèðäè. Éåíÿ îâà ÷ûõìûøäûì. Ýÿíúÿ ÷àéûíûí ñîëóíäà Øåéõ äöçö äåéè-
ëÿí ýåíèø áèð ñÿùðà óçàíûð, óúó ýåäèá êè÷èê Ãàôãàç äàüëàðûíûí ÿòÿêëÿ-
ðèíÿ äàéàíûð.
Èíäè î éåðëÿðèí áèð ùèññÿñèíäÿ øÿùÿð ñàëûíûá, áèð ùèññÿñèíäÿ äÿ
äÿìéÿ òàõûë ÿêèëèá. Î èë áÿðê éàüûíûã îëìóøäó. Ñöíáöë àäàìà áîé âå-
ðèðäè. Ãîøàëöëÿ ÷èéíèìäÿ, àõòàðà-àõòàðà çÿìèëÿðè àääûìëàéûðäûì. Èòèì
äÿ éàíûìäà éîõ èäè. Éàðàëàíìûøäû, àïàðìûðäûì. Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì.
Áèðäÿí, äåéÿñÿí éåðäÿí ÷ûõäû. Õûíà ðÿíýëè áèð úåéðàí äàéàíûá ëàï
öçöìÿ áàõûðäû.
— Àé àìàí, òåç îë, ãà÷àð!
Úÿëä òöôÿíýè àøûðûá íèøàí àëäûì.
Î ãÿðèáÿ èäè êè, úåéðàí ëàï îí àääûìëûãäà, öçö ìÿíÿ ñàðû øàõ äóð-
ìóøäó, áàõûðäû, ýþðöðäö, àììà òÿðïÿíìèðäè. Ñàíêè î äà ìÿíè ñàéìûðäû.
Èíàíìûðäû êè, ìÿíèì ÿëèìäÿí áèð èø ýÿëÿ.
Ùå÷ ÿéèëìÿäèì. Àéàãöñòö, òöôÿíýè ñèíÿìÿ ñþéêÿäèì, áàøûíû íèøàí
àëäûì. Ýöëëÿíèí à÷ûëìàüû èëÿ ùåéâàíûí àøûðûëìàüû áèð îëäó. Ýöëëÿ ñÿñèí-
äÿí ñîíðà ùÿçèí áèð ìÿëÿðòè åøèòäèì. Áó íÿ èäè? Áàøûíäàí âóðóëìóø
úåéðàí ìÿëÿéèðäè? Éîõ!
Äèããÿò åëÿéÿíäÿ íÿ ýþðñÿì éàõøûäûð. Úåéðàíûí èêè áàëàñû îòóí è÷èí-
äÿí ãà÷ûá éàìàúà äûðìàøäû.
185
 Àíà úåéðàíûí ãàðíûíà áàõàíäà ýþðäöì êè, éàçûã áàëàëàðûíà ñöä âå-
ðèðìèø. Àé éàçûã! Áàëàëàð, ðàùàòúà äóðóá ÿìäèéè éåðäÿ, àíà úÿëëàäûíû
ýþðìöøäö. Ýþðìöøäö, àíúàã áàëàñûíû ÿìèçäèðìÿê ö÷öí äàéàíìûø, òÿð-
ïÿíìÿìèøäè.
Áþéðö öñòÿ ñÿðèëìèø úåéðàíûí àõûðûíúû öðÿê äþéöíòöëÿðèíè àøêàð ýþ-
ðöðäöì. Ýþðöðäöì êè, éàçûã ùåéâàí, áàëàëàðûíäàí íèýàðàí, ùÿñðÿòëÿ úàí
âåðèð.
Äåéÿñÿí, î ñÿññèç, ñàêèò ÷þëäÿ öôöãëÿðäÿí, òîðïàãäàí, òàðëàëàðäàí
ùåé ãóëàüûìà áèð ñÿñ ýÿëèðäè:
— Ãàíñûç! ßðêàíñûç úÿëëàä. Áèçëÿðäÿ éàíûãëû ìàùíû îõóéóðäóëàð:

Àìàí îâ÷ó, âóðìà ìÿíè,

Ìÿí áó äàüûí ìàðàëûéàì!

Áó éàøà ýÿëìèøäèì, äàâà ìåéäàíëàðûíà äà äöøöá-÷ûõìûøäûì. Þì-

ðöìäÿ ìÿí áåëÿ ïåøìàí÷ûëûã, öðÿê àüðûñû, âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêìÿìèøäèì.
Ìÿëÿð ãàëìûø áàëàëàðûí äàëûíúà õåéëè áàõäûì, îíëàð áèð õÿéàëà äþíäö-
ëÿð. Þçëÿðè êèìè ñöòöë ñöíáöëëÿð àðàñûíäà éîõ îëäóëàð. Éÿãèí êè, òàðëàëàð
îíëàðû ýèçëÿòìÿñÿ èäè àíàëàðû êèìè ùàíñû áèð úÿëëàä îâ÷óíóí çàâàëûíà
ýÿëÿúÿê èäèëÿð.
Åëÿ áèë áàøûìäàí áèð ÷ÿí äàü ñó òþêäöëÿð. Úåéðàíà ÿë âóðìàäûì.
Ùå÷ áàõà áèëìÿäèì. Ãàí-òÿð è÷èíäÿ òåç ýåðè ãàéûòäûì. Òöôÿíý-ãàòàðû
áèð éàíà àòäûì, î ýöíäÿí òþâáÿ åëÿäèì. Áèð äÿ ìÿí, îâ÷óëóã?
— Àé òþâáÿ!
Îâ øåéëÿðèíÿ ÿëèìè äÿ âóðìàäûì. Àíàì îíëàðû áèëìèðÿì íåéëÿäè,
îòàüû ýöúëÿ òÿìèçëÿäè.
Ìÿíèì îâ÷óëóüóì áåëÿ ãóðòàðäû.
1963

186
 Áÿçè óëäóçëàð êè÷èê îëäóãëàðû ö÷öí éîõ,
éöêñÿêäÿ îëäóãëàðû ö÷öí ýþðöíìöðëÿð.

ÁÈÐÈÍÚÈ ÙÈÑÑß

Áèðèíúè ôÿñèë

Èëèí î âàõòû èäè êè, éàé èñòèñè àäàìëàðûí úàíûíäàí éåíèúÿ ÷ûõìûø,
ñîéóã èñÿ ùÿëÿ êàð åëÿìÿìèøäè. Ïÿíúÿðÿëÿð éåíèúÿ þðòöëöð, ãûø òÿäàðöêö
éàäà äöøöðäö. Èñòè ïàëòàðëàðûí áîü÷àäàí ÷ûõàðûëûá ùÿéÿòëÿðäÿ, åéâàíëàð-
äà ÷ûðïûëäûüûíû, øÿðèòÿ àòûëäûüûíû ýþðìÿê, êþùíÿëìèø íàôòàëèí èéèíè äóé-
ìàã îëóðäó. Äöíÿíÿúÿí ñÿðèíëèê àõòàðàíëàð èíäè äàùà êþëýÿäÿí ãà÷ûð,
êö÷ÿíèí ýöíÿøëè òÿðÿôèíÿ êå÷èðäèëÿð. Öçëÿðÿ äÿéÿí éöíýöë êöëÿéèí
ñîéóãëóüóíäàí, ñàðàëìûø éàðïàãëàðûí êÿïÿíÿê êèìè òÿê-òÿê éåðÿ åíìÿ-
ñèíäÿí, ýöíäöçëÿðèí ãûñàëìàñûíäàí, ùàâàëàðûí òóòóëìàñûíäàí, àðàíà
êþ÷ÿí äóðíà ãàòàðëàðûíûí ýþéäÿí ýÿëÿí áîüóã ñÿñèíäÿí, ìÿùñóë éûüû-
ìûíäàí, ìåéâÿ áîëëóüóíäàí... ìÿëóì èäè êè, ïàéûçäûð.
Ïàéûçäûð, ëàêèí ÿñèë ïàéûç ùàâàñû ìöÿééÿíëÿøìÿìèøäèð. Áèð ýöíäÿ
ùÿì ýöí ÷ûõûð, ùÿì éàüûø éàüûð, ùÿì áöðêö îëóð, ùÿì êöëÿê!
Õöñóñÿí áó ýöí àõøàìà éàõûí ãàëõàí ñîéóã êöëÿê, ñàíêè éàéäàí
êöíúäÿ-áóúàãäà èëèøèá ãàëàí ùÿðàðÿòè òàìàì ñöïöðìÿê, àüàúëàðû êþêöí-
äÿí ãîïàðìàã, ãàïûëàðû éûõìàã, êöëÿøè ñîâóðìàã, ýþçëÿíÿí øèääÿòëè
ñîéóãëàðûí éîëóíó òÿìèçëÿìÿê èñòÿéèð. Àäàìëàð éàõàëàðûíû áÿðê-áÿðê
áàüëàéûð, áîéóíëóãëàðûíû ãàëäûðûð. ×îõ öøöéÿíëÿð áîüàçëàðûíû ïàëòàðûí
è÷èíÿ ÷ÿêèð, ïàïàüû õèðòäÿêëÿðèíÿ êå÷èðèð, ýþçëÿðèíè éóìóð, áåëëÿðèíè
ÿéèð, êöëÿêäÿ öçÿí êèìè, ÷ÿòèíëèêëÿ éåðèéèðëÿð. Êöëÿéèí èñòèãàìÿòèíÿ
òÿðÿô ýåäÿíëÿð èñÿ àðõàëàðûíû ñàíêè êöëÿéÿ ÷åâèðèð, éåéèí éåðèéèð, éàðïàã
êèìè áîüàíàüà äöøÿúÿêëÿðèíäÿí ãîðõóðëàð. Êöëÿéèí àüçûíà àëäûüû
êàüûç, àüàú ïàð÷àëàðû äàøà, äèâàðà èëèøìÿéèíúÿ äàéàíìûð. Éàðïàãëàð êö-
÷ÿëÿð áîéóíúà ñöðöíöá ýåäÿí áîç áîüàíàã è÷èíäÿ õûø-õûø õûøûëäàéûð.
Ñóëàðûí öçö þðòöëöð, éóâàñûíäàí àçàí ãóøëàð ýöëëÿ êèìè äàø-ãàéà
äèáèíÿ, äèâàð ó÷óãëàðûíà äöøöðëÿð. Äàìëàðäàí äàðàíãûëòû èëÿ òÿíÿêÿ ïàð-
÷àñû äöøöð, ãóì òþêöëöð, ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðè òèòðÿéèð, à÷ûã ãàïûëàð øàããûë-
äàéûð, äÿéèðìàí ïÿðëÿðè åëÿ ôûðëàíûð êè, ýþðìÿê îëìóð. ×ÿïÿðëÿðäÿí
÷ûõàí òèêàí êîëëàðû îéíàéà-îéíàéà ýÿëèá éîë ÷óõóðëàðûíäà áÿíä àëûð.
Öôöã êÿñèô áèð òîç êöòëÿñèíÿ äþíöð, éåð-ýþé áèðëÿøèð, ùå÷ íÿ ýþðöíìöð.
189
Åøèêäÿ îëàíëàð þçëÿðèíè åâÿ ñàëìàüà ñÿé åäèðëÿð. Åâäÿêèëÿð ìþùêÿì
ýåéèíìÿìèø ÷ûõìàã èñòÿìèðëÿð.
Ôàòìà àðâàä ùÿëÿ äÿ òÿíäèð áàøûíäà ÿëëÿøèð. Îáàøäàíäàí ãàëõûá
÷èðìÿíìèø, òàáàüû ãàáàüûíà ãîéóá, ïóä éàðûì áóüäà óíóíäàí õÿìèð
éîüóðìóø, õÿìèð ýÿëÿíÿúÿí ãà÷ûá òÿíäèðè ãàëàìûø, ìÿòáÿõ áîéó ñöôðÿ
à÷ûá øàìàìà êèìè ñàðûìòûë êöíäÿëÿðè áèð-áèðèíèí éàíûíà äöçìöø, áèøèð-
ìÿéÿ ùàçûðëàøìûøäû.
Ñÿùÿð ýöí ãàëõàíäà áàúûñû Ìÿñìÿ êþìÿéÿ ýÿëäè. Ôàòìàíû ÿëèõÿ-
ìèðëè, ãîëó÷èðìÿêëè, áàøûíäà ÷àëìà, ÿéíèíäÿ þíëöê, ïþðòìöø ùàëäà ãûç-
ìàð òÿíäèð áàøûíäà îòóðóá êöíäÿ éàéàí, íàõûøëàéàí âÿ éàïàí ýþðäö.
Î, Ôàòìàéà ùÿì àúûãëàíûð, ùÿì êöñÿíèðäè. Àúûãëàíûðäû êè, î ÿæäàùà
êèìè èøëÿéèð, “éåääè êöðäöí èøèíè ýþðöð” õÿñòÿëÿíÿ áèëÿð. Êöñÿíìÿéè äÿ
îíóí ö÷öí èäè êè, þçöíäÿ áó áàúàðûüû, “ÿë-ãîë ýöúöíö” ýþðìöðäö.
Äîüðóäóð, Ìÿñìÿíèí èøè Ôàòìàéà íèñáÿòÿí éöíýöë èäè, àììà Ìÿñ-
ìÿíèí úàíû ñàüëàì äåéèëäè. Þçöíö áÿðêÿ âåðÿí êèìè êöðÿêëÿðèíäÿí
àüðû ãîïóð, äàìàðëàðû ýèçèëäÿéèð, “ñöìöêëÿðè ñàíúûðäû”. Èêè ýöí éîðüàí-
äþøÿêäÿ àðõàñû öñòÿ éàòìàìûø, òÿðëÿéÿíÿúÿí ÷àé è÷ìÿìèø þçöíÿ ýÿë-
ìèðäè. Öðÿéèíäÿ äåéèðäè: “Áó úàí, áó áàçáóðóä, áó äàâàì íèéÿ ìÿíäÿ
éîõäóð! Áèð àíàíûí, áèð àòàíûí þâëàäû äåéèëèêìè?
Ôàòìà Ìÿñìÿíèí ñàëàìûíû àëäû. Èøàðÿ åëÿäè êè, êöíäÿëÿðè éàõûíà éûü.
Ìÿñìÿíèí âåðäèéè êöíäÿëÿðè âÿðäÿíÿ àëòûíäà éàéûð, áóðìàúû èëÿ
íàõûøëàéûð, éóìóðòà ñàðûñû ñöðòöð, áèð ÷èìäèê çÿéðÿê ñÿïèð, ñîíðà òÿíäè-
ðèí ãûçàðìûø éåðèíè íèøàí àëûð, öçöíö éàíà òóòóá èñòèéÿ úóìóëóð, ÷þðÿéè
éàïûá òåç ãàëõûðäû.
Òÿíäèðèí áèð òÿðÿôè äîëìàìûø, î áèðè òÿðÿôäÿ ÷þðÿê ãûçàðûð, êþïöðäö.
Ôàòìà ãûðüû êèìè þçöíö òÿíäèðè òîõóéóð, êÿùðÿáà êèìè ñàðû ÷þðÿêëÿðè
ÿëèíäÿ ÷ûõàðûá, áóüëàíà-áóüëàíà ñöôðÿíèí öñòöíÿ àòûðäû. Ìÿñìÿ äÿ èñòè
÷þðÿéè ñàùìàíëàéûð, áèð-áèðèíäÿí àðàëû ãîéóð, ñîéóäóðäó; þòöá êå÷ÿí
óøàüà, ãîíóì-ãîíøóéà “èéè ýÿëÿð” äåéÿ êÿñèá âåðèðäè. Ôàòìà þç ãûçû
ö÷öí, Áàêûäà îõóéàí îüëó âÿ Ìÿñìÿíèí óøàãëàðû ö÷öí àéðûúà éàüëû ôÿòèð
êöíäÿñè ùàçûðëàìûøäû. Õÿìèðèí àõûð-óõóðóíäà áóíëàðû äà éàïàúàã èäè.
Ãÿôèëäÿí êöëÿê ãîïäó, ùÿéÿòè òîçàíàã áöðöäö.
— Ãàíàäû ãóðóìóø, áèð ìþùëÿò âåðìÿäè ÷þðÿéè éûüûøäûðàã.
Ãàäûíëàð òÿëÿì-òÿëÿñèê òàáàüû, ñöôðÿíè, òÿíäèðè þðòäöëÿð. Ùàçûð ÷þ-
ðÿéè éûüûøäûðûá è÷ÿðè àïàðäûëàð. Ìÿñìÿ äàìäà êÿêëèêîòó ñÿðìèøäè, äèçèíè
äþéöá ãà÷äû. Ôàòìà òÿëÿñäèéèíäÿí ãàëàí êöíäÿëÿðè ñûõ-ñûõ éàéûá, òÿí-
äèðèí àüçûíû þðòäö. Êöëôÿíè ãàïàäû.
190
 Ñàäûã êèøè ïî÷ò èëÿ Áàêûéà, òÿëÿáÿ îüëóíà ýþíäÿðÿúÿéè áàüëàìàíû
ñàùìàíëàéûðäû. Öçöì éåøèéèíÿ áèð áàëàúà áÿðíè áàë èëÿ áèøèðèëìèø ùàëâà,
áèð íå÷ÿ ýöëþéøÿ íàð, àëìà-àðìóä ãîéìóøäó. Ôÿòèðëÿðÿ éåð äöøöíöðäö.
“Èñòè øåéäèð, — äåéèðäè, — áóðà ãîéñàì éàüû ÷ûõàð”.
Ãàïûéà ÷ûõûá ñÿñëÿíäè:
— Ùàâàüà áèøÿúÿê, ùàâàüà ñîéóéàúàã?
Ôàòìàíûí äà àúûüû òóòóðäó:
— Îíäàí òåç îëà áèëìÿðÿì êè!
— Ïî÷ò áàüëàíûð àõû!
— Ñàáàùû éîõäóðìó?
Ñàäûã úàâàá âåðìÿäè. Î, íÿ îëóðñà îëñóí, áó ýöí áàüëàìàíû ýþí-
äÿðÿúÿê èäè, ÷öíêè ñààò õîø èäè, åâäÿ õåéèð-áÿðÿêÿò âàõòû, ÷þðÿê áèøÿí
ýöí èäè. Áó, áÿëêÿ Ôàòìàíûí éàäûíà äöøìöðäö; îíà ýþðÿ äÿ Ñàäûüûí
úèää-úÿùäè, òÿëÿñìÿñè îíóí ùàëûíà òÿôàâöò åëÿìèðäè. Ñàäûã áàüëàìàíû
éåðáÿéåð åëÿéèá ñÿëèãÿ èëÿ òèêäè. ßëèíÿ àëûá àüûð-éöíýöë åëÿäè, î éàí-áó
éàíûíà äèããÿòëÿ áàõäû, öðÿéèíäÿ äåäè: “Äÿâÿ áåëèíÿ àòñàí, ëàï äöíéà-
íûí î áàøûíà ýåäèá ÷ûõàð”.
Êèøè þç ÿëèíèí ãàáèëèééÿòèíÿ ôÿðÿùëÿíÿí êèìè, úÿëä àéàüà ãàëõûá
áàüëàìàíû ãîëòóüóíà âóðàíäà äàéàíäû. Áàüëàìàíû òÿêðàð ÿëëÿðè àðàñûíà
àëäû. Ïî÷òäàêûëàðûí ðÿíýáÿðÿíý ñàïëàðà áó òèêèøÿ èðàä òóòàúàüû öðÿéèíäÿí
êå÷äèñÿ äÿ, åëÿ ìþùêÿì áèð áàüëàìàíûí ðÿää îëóíìàéàúàüûíû éÿãèí
åäèá ãàïûäàí ÷ûõäû. Ùÿéÿòè áàøûíà àëàí òîçàíàüû ýþðÿíäÿ Ñàäûã êèøèíèí
öðÿéèíÿ éåíÿ øöáùÿëÿð ýÿëäè. Î, ùÿìèøÿ òóôàí, êöëÿê, éà ýþé ýóðóëòó-
ñóíó þç ýöíäÿëèê èøëÿðè, ùÿéàòû èëÿ áàüëàð âÿ éîçàðäû. Õöñóñÿí ïàéûçûí
áó çàìàíûíäà à÷ûã ùàâàäà ùÿéÿòäÿ ÷þðÿê áèøèðèëäèéè ùàëäà áèðäÿí
ãîïàí áó áÿðê êöëÿéè Ñàäûã áèð õÿáÿð, þçö äÿ óüóðëó, õîø õÿáÿð ÿëà-
ìÿòè ñàéäû. “Ëÿíÿò óüóðñóçà” äåéèá éîëëàíäû. Äàðâàçàéà ñàðû ýåäÿ-
ýåäÿ àðâàäûíû ñÿñëÿäè:
— Àé óøàã, ãûéûüû éèéÿñèíÿ âåð; àðàëûãäà ÿë-àéàüà áàòàð! Ìÿí ýåòäèì!
“Áèñìèëëàù” äåéèá, àääûìûíû äàðâàçàäàí, áàëàúà ãàïûäàí åøèéÿ
àòàíäà, ÿëèíäÿ ÷àìàäàíû îëàí âÿ è÷ÿðè ýèðìÿê èñòÿéÿí àäàì èëÿ åëÿ öç-
öçÿ ýÿëäè êè, ãàðà ÷àìàäàí èëÿ àü áàüëàìà áèð-áèðèíÿ òîõóíäó. Ñàäûã
öðÿéèíÿ çÿðáÿ äÿéìèø êèìè òåç:
“Éàâàø, éàâàø îë!” äåéèá ýåðè ÷ÿêèëäè.
Ýÿëÿíèí öçöíÿ áàõàíäà éåðèíäÿ äîíäó, áèð àí ùÿðÿêÿòñèç ãàëäû.
Ñîíðà öçöíäÿ àíè áèð òÿáÿññöì äîüäó âÿ éîõ îëäó. ßëèíè îüëóíà òÿðÿô
óçàòäû. Ñóàë âÿ òÿÿúúöáëÿ îíóí öçöíÿ áàõà-áàõà äåäè:
191
 — Íÿ ÿúÿá, Âàùèä? Íÿ ÿúÿá? Áó âàõò?
Ýþðöø ñåâèíúè áèð àí è÷èíäÿ ìöíòÿçèðëèéÿ ÷åâðèëäè. Áó ýÿëèøèí ñÿáÿ-
áèíè ôèêðèíÿ ýÿòèðÿ áèëìÿéÿí àòà òåç-òåç ñîðóøóðäó:
— Õåéèðäèìè, ÿéÿ? Òÿòèë-çàäìû âàð? Íÿ ÿúÿá?
Âàùèä ÷àìàäàíû ãàïû àüçûíäà ãîéóá, ÿëëÿðèíè îâóøäóðäó. Àòàñûíà
äþíöá íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿäè. Áàüëàìàéà áàõäû:
— Î íÿäèð?
— Ñÿíÿ ýþíäÿðèðäèì, àéûí-îéóíäóð, åëÿ áó ñààò ïî÷òà ýåäèðäèì!
Áÿñ íèéÿ ýÿëäèí?
Âàùèä äèíìèð, úàâàá âåðìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðäè. Ñàäûã êèøèíèí öðÿéèíÿ
ýÿëäè êè, “óøàüûí ãÿëáèíÿ äÿéÿðñÿí, åâÿ ýÿëÿíäÿí ñÿáÿá ñîðóøìàçëàð!..”
— Áÿðè ýÿë! — äåéÿ è÷ÿðè àïàðäû. — Îòóðñàíà! Îòóð, äèíúèíè àë, éîë
ýÿëìèñÿí, îòóð!
Ôàòìà ãîëó ÷èðìÿêëè, öñò-áàøû óíëó è÷ÿðè ýèðäè. Îüëóíó ãóúàãëàéûá
þïÿíäÿ, áàëàúà ãûçû Íÿçèðÿ äÿ àëòäàí-éóõàðû ïèøèê áàëàñû êèìè ãàðäàøûíû
ìàðûòëàéûðäû. Áèëìèðäè àíàñû êèìè ãóúàãëàñûí, éîõñà, Âàùèä êèìè äèê äà-
éàíñûí. Ôàòìà ñòîëà þðòöê ñàëûð, ïÿíúÿðÿëÿðè áàñûð, ïÿðäÿëÿðè ãàëäûðûðäû;
èíäè î, åëÿ úÿëä òÿðïÿíèðäè êè, äåéÿñÿí îüëóíóí ýþðöøöíäÿí ãîëóíà
õöñóñè ãöââÿò ýÿëìèøäè.
Ôàòìà åéâàíäà ñàìîâàð ãîéóá ÷àé òÿäàðöê åäèð, Âàùèä Íÿçèðÿíè
ãîëëàðû àðàñûíà àëûá îéíàäûð, òîï êèìè àòûá-òóòóðäó. Ñàäûã êèøè èñÿ ÿëèíè
ÿëèíèí öñòöíÿ ãîéóá äàéàíìûø îüëóíóí ñþùáÿòèíè ýþçëÿéèðäè. Âàùèäèí
îíà áèð úàâàá âåðìÿìÿñè àúûüûíà ýÿëìèøäè. ßââÿëêè çàìàíëàð îëñà, ãóëà-
üûíûí äèáèíè ãûçûøäûðàðäû êè: “Ñÿííÿí äåéèëÿììè, íèéÿ úàâàá âåðìèðñÿí?
Êàð-çàä äåéèëñÿí êè?!”. Àíúàã èíäè áó ùèññ Ñàäûã êèøèíèí þçöíÿ äÿ ýö-
ëöíú ýÿëèðäè. ×öíêè Âàùèä äàùà êèðëè-ïàñàõëû êÿíä óøàüû “×îáàíáàëà”
äåéèë, êàðëû-áàøëû áèð òÿëÿáÿäèð; óñòèäåíòäèð, Áàêû êèìè éåðäÿ îõóéóð,
ìÿðèôÿò þéðÿíèð, îíóíëà áåëÿ ðÿôòàð éàðàìàç. Áÿëêÿ äÿ Âàùèä ýÿëèøèíèí
ñÿáÿáèíè ãÿñäÿí ýèçëÿäèð, àòàñûíûí ñóàëëàðûíû ãÿñäÿí ãóëàãàðäûíà âóðóðäó.
Èêè éåðäÿ úàâàá ýåú ýÿëÿð: áèð ÿùÿìèééÿòñèç îëàíäà, áèð äÿ ëàï
âàúèá îëàíäà. Ýþðÿñÿí Âàùèääÿ áóíóí ùàíñûäûð?
Ìèí ÿçàá, ìèí áèð öìèäëÿ îüóë áþéöäöá, óçàã øÿùÿðëÿðÿ, àëè ìÿê-
òÿáÿ îõóìàüà ýþíäÿðÿí àòàíûí öðÿéèíÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ýöìàíëàð ýÿëèðäè:
“Ýþðÿñÿí, àäàìäû-èøäè, äÿðñäÿíìè êÿì-êÿñèðè îëóá? ßëèíäÿí,
Àëëàù åëÿìÿìèø õàòàìû ÷ûõûá? Áÿëêÿ èøÿ ýÿëèá, êîìñîìîë àäàìäû,
áÿëêÿ ýþíäÿðèáëÿð åëÿ?”
Ñàäûã êèøè äþçÿ áèëìÿäè. Âàùèäèí ãîëóíäàí òóòóá ñèëêÿëÿäè:
192
 — Äå ýþðöì, íÿéÿ ýÿëìèñÿí? Äÿðñ âàõòû êè, àäàìû áóðàõìàçëàð?
Âàùèä áàøûíû àøàüû ñàëäû, çÿèô, ìÿéóñ áèð ñÿñëÿ úàâàá âåðäè.
— Íÿéÿ ýÿëÿúÿéÿì... Ìÿêòÿáäÿí ÷ûõàðòäûëàð...
— Íåúÿ? Ñÿíè ìÿêòÿáäÿí ÷ûõàðòäûëàð?
— ×ûõàðòäûëàð, êÿíàð åëÿäèëÿð.
— Íåéëÿìèñÿí, ìÿêòÿáäÿí ÷ûõàðäàëàð?
— Íÿ åëÿéÿúÿéÿì, ùå÷ íÿ?
— Äÿðñè ÷àòäûðà áèëìÿäèí?
— Éîõ ÿøè, ùàìûñûíäàí áåøÿì.
Âàùèä äàíûøìàã èñòÿéèðäè, àíúàã àòàñû ñóàëû ñóàë öñòöíäÿí éàüäûðûðäû:
— Éîõñà, ÿëèíäÿí õàòà ÷ûõûá?
— Åëÿ èø îëàð, àòà, ìÿíè òàíûìûðñàí?
— Áÿñ íèéÿ ÷ûõàðòäûëàð?
— Ùå÷ çàä, äöç-ÿìÿëëè áèð ñþç äåéèðëÿð êè!
— Íåúÿ êè, äåìÿñèíëÿð? Áÿëêÿ ìöäèðäÿí-çàääàí êöñìöñÿí?
Éîõñà, éîëäàøëàðûíëà ñàâàøìûñàí! Äöçöíö äàíûø, ìûçûëäàìà.
Âàùèä àòàñûíûí èíòèçàðûíû ýþðöá, äåìÿéÿ ìÿúáóð îëäó:
— Äåäèëÿð, ñÿíäÿí ìàòåðèàë âàð.
— Íÿ âàð?
— Ìàòåðèàë!
— Ìàòåðèàë íÿäèð?
— Ñðàüàýöí òÿäðèñ ùèññÿ ìöäèðè ÷àüûðìûøäû. Ìÿíÿ áèð êàüûç ýþñòÿðäè.
— Ùèññÿ ìöäèðè êèìäèð?
— Äèðåêòîðóìóçóí êþìÿê÷èñè. Äåäè: “ßìð âàð, êÿíàð îëóðñàí”.
Ìÿíäÿí ñàâàéû äà áåø íÿôÿðè ÷ûõàðòäûëàð. Áèðèíèí íÿñÿ íàõîøëóüó âàð
èäè, áèðèíèí äÿ öñòöíÿ îüóðëóã éûõäûëàð. Áèðè ãûç èëÿ ìÿêòóáëàøìûøäû. Áèð
õÿáèñ àäàì âàð, èø áàøûíà ñîõóëóá, òÿëÿáÿíèí äöøìÿíè! Ùàìûñûíû åëÿ-
éÿí îäó.
— Áÿñ ñÿíè íèéÿ ãîâäóëàð?
— Ìÿíÿ áèð îíó äåäè êè, ìàòåðèàë âåðèëèá.
— Àõû íÿ ìàòåðèàë?
— Íÿ ìàòåðèàë îëàúàã: àòàí àðû ñàõëàéûð, êîëõîçà éàíàøìûð, íÿ áèëèì,
âåðýè âåðèð...
— Åëÿ áó?
— Ìÿí áèëÿí åëÿ áó!
Ñàäûã êèøèíè ùåéðÿò àëäû. Ãîðõóëó áèð øåéäÿí ãîðóíìàã èñòÿéÿíëÿð
êèìè ãîëëàðûíû à÷äû, ÿëëÿðèíè ãàáàüà âåðäè, âöúóäóíó ýåðè ÿéäè.
193
 — Àðû ñàõëàìàã ãàäàüàíäûð? Áóíó ùàíñû ìÿðäèìàçàð äåéèð. Ãÿçåòè,
ãÿðàðû îíóí ýþçöíÿ ñîõàðàì ìÿí! Äöíéà ùÿëÿ áÿñëèê-çàä äåéèë êè!
Âàùèä áó áÿùàíÿíèí éåðñèçëèéèíè äàùà àðòûã ùèññ åòäè:
— Éÿíè êè, ùþêóìÿòÿ âåðýè-ôèëàí âåðèð!
Ñàäûã òÿÿúúöáäÿí äèê ãàëõûá îòóðäó. Éåíÿ ãàëõäû, ùèðñäÿí áîüóë-
ìóø êèìè, áàõà-áàõà ãàëõäû. Áèðäÿí ñÿñëÿíäè:
— ßäÿ, áÿñ âåðýè âåðìÿñÿì èñïàëêîì ìÿíÿ íÿ äåéÿð? Áó íÿ
ñþçäö? Ùþêóìÿòèìèí ãîéäóüó âåðýèíè ãÿïèéèíÿúÿí þäÿéèðÿì. Áó
ýöíàù îëóð?
— Áÿùàíÿñè îäóð êè, êîëõîç÷ó äåéèëñÿí, òÿêñÿí!
— Àðû÷ûäàí êîëõîç âàð? Øÿùÿðäÿ áåø àäàì ñàõëàéûð, áèðè äÿ ìÿí!
Ýÿëñèí, éûüñûí, ùàìûäàí ãàáàã ìÿí îëìàñàì, îíäà äåñèí. Áó èøèí äè-
ðåêòîðà íÿ áîðúó, óøàüûí îõóìàüûíà íÿ äÿõëè, úàíûì? Ëåíèí éîëäàø þçö
äåéèá îõóéóí. Îõóìàã Øóðà ùþêóìÿòèíäÿ ùàìûéà âîëíàäûð. Äèðåêòîð
áóíó áèëìèð?
Âàùèä äèíìÿäè. Ñàäûã ÿëèíè òîâëàäû:
— Éîõ, áó áèð ñþç îëìàäû, áèð ñþçÿ îõøàìàäû. Èëèí áó âàõòûíäà ñÿíè
äÿðñäÿí àéûðûá åâÿ éîëà ñàëìàã íÿ èøäèð?
— Äåéèð òÿêñÿí, îëìàç!
— Òÿêñÿí! Òÿê îëàíäà íÿ îëàð? Ìóðòóçóí äÿäÿñè òÿê äåéèë, Ìåùðà-
ëûíûíêû òÿê äåéèë? Áóäóð, áó öçäÿí Ùåéáÿò óøàüû òÿê äåéèë? Éåêÿ ìà-
ùàëäà ùàìû êîëõîç îëà áèëìÿçäè êè! Ùàìûíûí äà óøàüû Ìîñêâàäàí áÿðè
ùàíäà áèð áþéöê ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿðñ àëûð! Äåìÿäèí àòàì ñÿíÿòêàðäûð?
Âàùèä áöòöí òÿôñèëàòû àòàñûíà äàíûøìàüà áàøëàäû:
— Ïàðòèéà êîìèòÿñèíäÿ èøëÿéÿí âàð, äåäèéèì î ìÿðäèìàçàð! Îíäàí
áèð ýöí ãàáàã ìÿíäÿí ñîðóøäó êè, àòàí êîëõîçäàäûð, éà éîõ? Äåäèì,
éîõ. Äàùà áèð ñþçö îëìàäû. ×ûõûá ýåòäè. Èêè ýöí êå÷ìÿäè êè, äèâàðà ÿìð
àñäûëàð, ìÿíè ÷ûõàðòäûëàð.
Ñàäûã èíàíìàäû:
— Áóíäàí þòðö àäàì ãîâìàçëàð, î áîéäà äà ùÿðêè-ùÿðêèëèê îëìàç,
äöçöíö äå! Äå, ãîðõìà, äàíûø ýþðöì, ìÿíè íèéàðàí ãîéìà, à÷ûã äàíûø!
— Ãîéóðñàí êè, äåéèì, àüçûìäà äàíûøûðàì äà.
Èëê äÿôÿ èäè êè, Ñàäûã êèøè îüëóíóí, ÿçèç-õÿëÿô îüëóíóí ñÿñèíäÿêè
ùÿçèí ðèããÿòè ýþðöá äóéóð, öðÿéèíèí áàøû àüðûéûðäû. Èíäè î, åòäèéè ñîðüó-
ñóàëûí ùàìûñûíû àðòûã âÿ éåðñèç ñàéûðäû, þçöíö äàíëàéûðäû: “Áèð éàíäàí
ìÿðäèìàçàð èøè, áèð éàíäàí äà þçöì óøàüû ñèëèñÿ òóòóá ñèíñèäèðÿì...
Ëÿíÿò ñÿíÿ êîð øåéòàí!”
194
 Àòàíûí äà öðÿéè êþâðÿëäè. Þçöíö òîõòàòäû, ñÿñèíÿ ìåùðèáàí àùÿíý
âåðäè:
— Äàíûø, áàëà, íÿ âàð ñþéëÿ; áóðäà þçýÿñè éîõäóð êè, åâ áèçèì ñèðð
áèçèì. Ñþéëÿ ýþðöì, áàøûíà íÿ èø ýÿëèá? Íÿ îëàð, èø àäàì áàøûíà ýÿëÿð,
íÿ îëàð, äè ñþéëÿ!
— Îðäà ñàëéàíëû áèð êþïÿêîüëó âàð: Ýÿëäèéåâ. Íÿñÿ ìÿíýÿí äöøöá:
ýàù ïàðòêîìà ÷àüûðûð, ýàù äàëûìúà ýÿçèð, ýàù ñèôàðèø ýþíäÿðèð, ýàù èú-
ëàñäà àäûìû ÷ÿêèð...
— Íÿäÿí ñàðû ÷ÿêèð?
— Íÿäÿí ñàðû ÷ÿêÿúÿê, éàõøûëûüà ÷ÿêìÿéÿúÿê êè: “Íàéûáîâ èúòèìàè
èøÿ éàïûøìûð, Íàéûáîâ ñþçÿ áàõìûð, Íàéûáîâ ôèëàí-ïåøìàêàí”. Ìÿí
äÿ áàø ãîøìóðàì. Î êèì, ìÿí êèì! Áàøûìû àøàüû ñàëûá äÿðñèìè îõóéó-
ðàì. “Èò ùöðÿð, êàðâàí êå÷ÿð”, “Éåë ãàéàäàí íÿ àïàðàð?”. Ýåäèá äèðåê-
òîðóí îâúóíà íÿ ãîéóáñà, íÿ ãàíäûðûáñà, ýþòöðöá ÿìð âåðèáëÿð.
— Áÿñ äèðåêòîðóí àüëû ùàðäàäû?
— Àüëû áàøûíäàäûð. Àììà Ýÿëäèéåâÿ èíàíûð. Ïàðòèéà÷ûäûð, þçö äÿ
áöðîíóí öçâö. Îíó ãîéóá ìÿíÿ èíàíìàéàúàã êè. Áèçèì èíñòèòóò íåôò
èíñòèòóòóíäàí àéðûëäû. Îíäà ñèéàùû-ôèëàí òóòóðäóëàð. Ýÿëäèéåâ ìÿíè áèð-
èêè äÿôÿ ÷àüûðäû, äàíûøäûðäû. Äåéèðäèì, éÿãèí èø òàïøûðàúàãëàð. Íÿ áèëèì,
ýþðöíöð ïèñ íèééÿòè âàðìûø...
Âàùèä ñóñìóøäó. Ñàäûã êèøèíèí éåíÿ äÿ ãóëàüû îíäà èäè. Äàëûñûíû
äàíûøàúàüûíû ýþçëÿéèðäè. Âàùèäèí ãÿçåò ïàð÷àñûíû ãàáàüûíà ÷ÿêäèéèíè
ýþðÿíäÿ, ñþçöíö áèòèðäèéèíè áèëäè:
— Áÿñ, áèð éåðÿ ýåäèá åëÿìÿäèí? ßðèçÿäÿí-çàääàí?
— Ýåòäèì êîìñîìîë êîìèòÿñèíÿ, äåäèëÿð, áàõàðûã, “Áàõàðûüà” äà
ìÿí äþçÿ áèëìÿçäèì. ßìðèí áèð öçöíö êîìåíäàíòà ýþíäÿðäèëÿð. ×àð-
ïàéûìû àëûá þçýÿñèíÿ âåðäèëÿð, éàòàãõàíàäàí ÷ûõàðòäûëàð. Ãöðáÿò âèëà-
éÿòäèð, éåðèì éîõ, àäàìûì éîõ, úèáèìäÿ éàõøû ïóëóì éîõ. Ùàðäà ãàëûá
ýþçëÿéÿéäèì! ßðèçÿéÿ äÿ î ñààò áàõìûðëàð. Íå÷ÿ ýöí éîõëàéûðëàð, êî-
ìèññèéà äöçÿëäèðëÿð, óçóí ÷ÿêèð. Ãàëìàã îëìóð.
— Ãàëìàéàíäà äà áÿñ íÿ îëñóí, àòûëà-àòûëà ýÿëìèñÿí áÿðè. Íàùàã
éåðÿ ãîâóðëàð, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ÷ûõûá ýÿëèðñÿí. Þçö äÿ áó çàìàíäà.
Øóðà ùþêóìÿòèíèí ýöë êèìè ãàíóíëàðûíû î ñàëéàíëûíûí ýþçöíÿ ñîõàðàì!
Íåúÿ éÿíè! Ñÿíäÿ îëàí î ñàâàä, î ãÿëÿì ìÿíäÿ îëà, ýþðÿðñÿí î ñàë-
éàíëûäû, íÿäè, ìÿùøÿð àéàüûíà ÷ÿêèðÿì, éà éîõ! Íåúÿ éÿíè...
— Åëÿ éåðäÿ êþìÿê ëàçûìäûð. Êîìñîìîë êîìèòÿñè äÿ äèðåêòîðó, ïàðò-
êîìó ãîéóá ìÿíèì ñþçöìö äàíûøìàéàúàã êè? Àðû÷û îüëóíó êèì òàíûéûð?
195
 Ñàäûã êèøè éåíÿ ùèðñëÿíäè:
— Àäÿ, ùå÷ äåéÿñÿí áó îõóìàãëàð-çàä ñÿíÿ êàð ñàëìûð àõû! Äèðåê-
òîðà, öçýþðÿíëèéÿ òÿðÿô äóðàíäûñà, äàùà î íÿ êîìñîìîë îëäó. Áàøäà
îòóðàíûí òÿðÿôèíÿ ùàìû äóðàð, ùöíÿð îäóð, ñÿíèí êèìè êàñûá-êóñóáóí,
ÿëñèç-àéàãñûçûí äàäûíà ÷àòñûí. Êîìñîìîëó áèç áåëÿ ýþðìöøöê. Áåëÿ
åøèòìèøèê. Áÿäáèùåñàá èøÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ êîìñîìîë ñÿñ ñàëûá, äöíéàíû
éûüûá òþêÿð. Õàíëàð îüëó Èáðàùèì íÿ èäè? Äÿðÿíèí áèð ëöòö! Éåêÿ ðàéîí
èñïàëêîìóíó ãóëëóüóíäàí äÿáÿðòìÿäèìè? Éàäûíäàí ÷ûõûá? Íÿ âàð, íÿ
âàð, èñïàëêîì îíà äåìèøäè: “Íèéÿ òåàòð âåðèðñÿí”. Áèð ñþçöí öñòöíäÿ.
Êîìñîìîë ùàããûí âÿêèëèäè. Íÿ ÿúÿá ñÿí ñþçöíö éåðèíÿ ÷àòäûðìàìûñàí?
Âàùèä äåäè:
— Î âàõòà áàõìà. Èíäè îëñà... Áèð äÿ ðàéîí ùàðà, Áàêû ùàðà. Éåêÿ,
äÿðéà êèìè øÿùÿðäèð. Áèð áþéöéÿ øèêàéÿò åëÿìÿê ö÷öí ýÿðÿê íå÷ÿ ãà-
ïûäàí êå÷ÿñÿí.
— ßñèë åëÿ øèêàéÿòÿ áàõàí éåð îðàäûð. Øÿùÿðÿ, ðàéêîìà ùàé ñàëà áèë-
ìèðäèí êè, íàùàã èø âàð, ýÿëèí!
— Ùàé ñàëàðñàí, äåéÿðëÿð õóëèãàíëûã åëÿéèð, ùàé íÿäèð?
— Èíäè áÿñ ôèêðèí íÿäè, äÿðñè áîøëóéàúàãñàí?
— Äÿðñè íèéÿ áóðàõûðàì. Áó ìÿêòÿá îëìàñûí î áèðèñè îëñóí. Ýÿðÿê
åëÿ Ýÿëäèéåâèí ìóðäàð öçöíÿ äóðàì. Ýåäÿðÿì Íåôò èíñòèòóòóíà, ùÿ-
êèìëèéÿ. Àíúàã èëèí áó âàõòûíäà ùå÷ éåðÿ ýþòöðìÿçëÿð. Ñåíòéàáðàúàí
ýþòöðìÿçëÿð.
— Àäàì èøèíèí öñòöíäÿ áÿðê äóðàð. Ýöíäÿ áèð ãàïûéà íÿéÿ ëàçûì-
äûð? Áÿñ ÿéðèïèëàí ñöðìÿéèí íåúÿ îëäó?
— Íåúÿ îëàúàã, êëóáäà þéðÿíèðÿì äÿ...
— Îðäàí ãîâìàçëàð êè?
— Îðäàí íèéÿ ãîâóðëàð. Êëóáäóð, êèìèí áàøàðûüû âàð, ýåäèð þéðÿíèð,
îðàäà ìÿíèì èøèìè áÿéÿíèðëÿð.
Îüëóíóí áó ùÿðÿêÿòè Ñàäûüûí õîøóíà ýÿëìÿäè. Àíúàã ôèêèðëÿøäè êè:
“Äöíÿíêè àíà óøàüûäûð. Áèðäÿí-èêèéÿ áåëÿ øåéëÿð ýþðìÿéèá, áÿðêÿ-
áîøà äöøìÿéèá, ìÿðäèìàçàðà ðàñò ýÿëèá, äàíëàìàüà äÿéìÿç”.
Àéàüà ãàëõäû:
— Ñÿí ÷àéûíû è÷, ýÿëèðÿì. Éÿùéà ìöÿëëèìýèëÿ äÿéèì ýþðöì. Ñÿí
÷àéûíû è÷, ãàéûäûðàì!
Ñàäûã êèøè éàõàñûíû ÿëè èëÿ þðòìöø, ãàáàüà òÿðÿô ÿéèëìèø ùàëäà ñîéóã
êöëÿéÿ ãàðøû ýåäèð, ýåäÿ-ýåäÿ ôèêèðëÿøèðäè: “Ìÿíèì îüëóìó àòà-áàáà
öñòöíäÿ ãîâìàçëàð. Áèç ÿââÿëäÿí ÿëèãàáàðëûéûã. Ïèñ îõóìàüûíà ýþðÿ
196
äÿ îëìàç. Ùÿâÿñëè óøàãäûð, êèòàáû öôöðÿ-öôöðÿ ñàéëàéûð. Ýåúÿñè-ýöí-
äöçö äÿðñäèð. ×àõûð è÷ÿí, øàéêà-ìàéêàéà ãîøóëàí äà äåéèë. Ïèñ éîë òà-
íûìûð. Ìÿí åëÿ îüóë áþéöòìÿðÿì. Âàùèä ãóçó êèìè óøàãäûð. Ãîâñàëàð-
ãîâìàñàëàð, áèð ïàõûëëûã öñòöíäÿ, ýþçýþòöðìÿçëèêäÿí îëàúàã. Ìöñöð-
ìàí ãàðäàøûã, ìÿðäèìàçàðëûã êèìè äÿäÿ-áàáà ñÿíÿòèìèç âàð”.
Ñàäûã êèøè ìÿðäèìàçàðäàí ÷îõ ÷ÿêìèøäè. Îüëóíà àòûëàí áó äàøûí
áÿäõàùëàð ÿëèíäÿí ÷ûõäûüû õÿéàëûíà ýÿëÿíäÿ ÿñÿáèëÿøäè, ãàøëàðû äöéöë-
äö, àääûìëàðûíû éåéèíëÿòäè, öðÿéèíäÿ äåäè: “Âàùèä áàúàðìàñà äà, ìÿð-
äèìàçàðûí þùäÿñèíäÿí þçöì ýÿëÿúÿéÿì! Ùÿëÿ î ãÿäÿð ÿëäÿí äöøìÿ-
ìèøÿì. Þçöì ñöáóòà éåòèðÿúÿéÿì. Øóðà ùþêóìÿòè ùàãã öñòöíäÿ ãóðó-
ëóá, ùàããà çàâàë éîõäóð! Ëàï ñåíòèðÿúÿí ýåòìÿéÿ âàðàì!”.

***

Âàùèä äöç äàíûøìûðäû. Ýÿëäèéåâ îíóí ÿí èúòèìàè èøÿ éàïûøìàìà-

üûíäàí, íÿ ñþçÿ áàõìàìàüûíäàí, íÿ àòàñûíäàí-ôèëàíûíäàí éàíûãëû èäè.
Áóíëàð ùàìûñû çàùèðè ñþùáÿò èäè. ßñèë ìÿñÿëÿ áàøãà èäè.
Âàùèä áóíó àòàñûíäàí ýèçëÿòñÿ äÿ, áèç îõóúóëàðäàí ýèçëÿäÿ áèëìÿ-
éÿúÿéèê. Ýÿëäèéåâ èëÿ îíóí àðàñûíäà êå÷ÿí èëäÿí áÿðè äàâàì åäÿí
íàçèê áèð ìÿòëÿáè îõóúóëàð áèëìÿëèäèðëÿð. Áó ìÿòëÿá áó èë áèð àç éîüóí-
ëàäû, áÿðêèäè, ýÿðýèíëÿøäè, ùÿðèô òÿêàí âóðàí êèìè ãûðûëäû, Âàùèä èñÿ àüçû
öñòÿ éåðÿ ýÿëäè.
Î ìÿòëÿáè Âàùèä àòàñûíà à÷ûá äàíûøà áèëìèðäè, äàíûøà äà áèëìÿçäè.
Ãàéûäàíäà õÿéàëûíäà ãîéìóøäó êè, ñîðóøñàëàð, äåéÿúÿéÿì: “Èíòðèãàéà
äöøäöì”.
Âàùèäèí ãîâóëìàñûíûí áàøãà ñÿáÿáè âàð èäè.
Èíøààò èíñòèòóòóíóí ëàéèùÿ øþáÿñèíäÿ Ðöáàáÿ àäëû áèð ãûç îõóéóðäó.
Áàêûëû, òàðçÿí Ñÿòòàðûí ãûçû èäè. Óúàáîé, àëàýþç, ãàðàñà÷, ýÿðäÿíëè, ýö-
ëÿðöçëö — áèð ñþçëÿ, ýþçÿýÿëÿí áèð ãûç èäè. Ðöáàáÿíèí òÿáèÿòÿí úÿëä, äèê,
ìÿüðóð éåðèøè âàð èäè. ×îõ àäàìûí îíà ýþçö äöøìöøäö. Àíúàã Ðöáà-
áÿíèí ýþçö þçöíäÿ èäè, ÷öíêè Ðöáàáÿ áó ìÿêòÿáÿ ýþðìÿéÿ-ýþðöíìÿéÿ,
àõòàðìàüà éîõ, äîüðóäàí äà îõóìàüà ýÿëìèøäè. Îíóí ôèêðè-çèêðè äÿðñ
èäè, òÿùñèë èäè, åëì èäè.
Ùÿìèí èëëÿðäÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿðñëÿð áðèãàäà öñóëó èëÿ ýåäèðäè.
Áöòöí ãðóï áèð íå÷ÿ áðèãàäàéà áþëöíöð, áðèãàäèðèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ äÿðñÿ
ùàçûðëàøûðäû. Òÿëÿáÿëÿð éîõëàìàéà ýÿëÿíäÿ äÿ áðèãàäà èëÿ, áðèãàäèðèí
áàø÷ûëûüû èëÿ ýÿëèðäèëÿð. Òÿëÿáÿ áÿçÿí ìöÿëëèìäÿí ÷îõ áðèãàäèð ãàðøû-
197
ñûíäà úàâàáäåù èäè. Áðèãàäà èñÿ áöòöíëöêäÿ ìöÿëëèì ãàðøûñûíäà úàâàá-
äåù èäè. Áèð òÿëÿáÿ äÿðñäÿí çÿèô îëàíäà áöòöí áðèãàäà çÿèô ñàéûëûðäû.
Ñèíèôäÿ äÿðñ áðèãàäàëàðû áþëöíÿíäÿ Ðöáàáÿ Ýÿëäèéåâèí áðèãàäàñûíà
äöøäö. Òÿëÿáÿëÿð àðàñûíäà äàíûøûðäûëàð êè, Ýÿëäèéåâ ãÿñäÿí Ðöáàáÿíè
þç áðèãàäàñûíà, éà þçöíö Ðöáàáÿíèí áðèãàäàñûíà ñàëûá.
Áèðèíúè ñöëñöí îðòàëàðûíà éàõûí èäè. Øèðèí ìÿøüÿëÿëÿð ýåäèðäè. Ðèéà-
çèééàò äÿðñèíäÿ Ðöáàáÿ ñòóëóíó ýþòöðöá, Âàùèäèí áðèãàäàñûíà éàíàøäû
êè: “Ìÿí ñèçèíëÿ îõóéàúàüàì”. Ýÿëäèéåâ ÿââÿë ñåâèíäè âÿ áåëÿ äöøöí-
äö: “Ìÿíÿ íàç åëÿéèð. Ïàðòêîì öçâöéÿì, âÿçèôÿ ñàùèáèéÿì. Èñòÿéèð
ìÿíèìëÿ îéíàñûí, áóíó äà úàìààòà ùèññ åòäèðñèí. Ãûçëàð àõû âÿçèôÿïÿ-
ðÿñò îëóðëàð...”
Ðöáàáÿéÿ èøàðÿ åëÿäè: “Ýÿë þç éåðèíÿ!”. Äÿðñ àðàñûíäà Âàùèäÿ
êàüûç éàçäû: “Õàùèø îëóíóð áðèãàäàíäàí éàáàí÷ûëàðû ãîâàñàí!” Âàùèä
êàüûçû Ðöáàáÿéÿ ýþñòÿðäè. Ðöáàáÿ Ýÿëäèéåâÿ úàâàá âåðìÿäè. Ýÿëäè-
éåâ áàøãàëàðûíûí åøèäÿúÿéè áèð ñÿñëÿ Ðöáàáÿíè ÷àüûðäû: “Ãûç, éåðèíÿ ýÿë
äåéèðëÿð ñÿíÿ!”. Ðóáàáÿ éåíÿ åòèíà åòìÿäè.
Çÿíý ÷àëûíàíäàí ñîíðà, Ýÿëäèéåâ ñà÷ûíû ýåðè àòäû, ÿëèíè úèáèíÿ
ãîéäó, Ðöáàáÿéÿ éàíàøûá, þçöíö òîõ òóòäó:
— Äÿðñÿ øóëóãëóã-çàä ñàëìàã ëàçûì äåéèë, ýÿë þç áðèãàäàíà!
— Ìÿí èíäè ëàï þç áðèãàäàìäàéàì, àðõàéûí îë!
Ãûç áó úàâàáûíäà ìþùêÿì äóðäó. Ýÿëäèéåâ òÿäðèñ ìöäèðèíÿ äåäè,
äåêàíû ÷àüûðäû. Ðöáàáÿ äåäèéèíäÿí äþíìÿäè: “Ìÿí Âàùèäèí áðèãàäà-
ñûíäà îõóéàúàüàì, âÿññàëàì! Ýÿëäèéåâ þçö íÿ áèëèð, ìÿíÿ íÿ þéðÿäÿ!
Ýöíäÿ ö÷-äþðä äÿðñ áóðàõûð. Îíóí óúóíäàí ìÿí äÿ èìòàùàíäàí ãàëà
áèëìÿðÿì”.
Íÿ äåêàí, íÿ ñèíèô ðÿùáÿðè Ðöáàáÿíèí õàòèðèíÿ äÿéäè: “Ùàðàäà èñ-
òÿéèð, ãîé îòóðñóí”, äåäèëÿð.
Ðöáàáÿ áó ðÿôòàðû èëÿ Ýÿëäèéåâèí ñèíÿñèíÿ ñàíêè áèð äàü ÷ÿêäè. Ýÿë-
äèéåâ ùå÷ âàõò ýöìàí åòìÿçäè êè, Àëëàùûí áèð “àðòèñò” ãûçû îíóí ùþðìÿ-
òèíè, âÿçèôÿñèíè ñàéìàéûá ñþçöíö éåðÿ ñàëà, ùÿëÿ äàëûíúà äà àðòûã-ÿñêèê
äàíûøà. Ýÿëäèéåâ çÿíí åäèðäè êè: “Ãûçäà áó úöðÿò, áó èääèà îëìàç. Ðö-
áàáÿíè þéðÿäÿí âàð, äèë âåðÿí âàð. Âàùèäèí øÿòÿëè êå÷èá”.
Ýèëåé-ýöçàðûíû äþíÿ-äþíÿ Ðöáàáÿéÿ ÷àòäûðñà, ùÿòòà îíó ùÿäÿëÿñÿ
äÿ ãûç áðèãàäàéà ãàéûòìàäû. Ñþçöíäÿ ìþùêÿì äóðäó. Äåéÿñÿí Ðö-
áàáÿ Âàùèä èëÿ áèðëÿøèá Ýÿëäèéåâÿ ìåéäàí îõóéóð, éà éàíûã âåðèðäèëÿð.
Ùÿëÿ áèð äÿôÿ Ðöáàáÿ Ýÿëäèéåâèí èúëàñ à÷äûüû çàìàí ïûããûëäàéûá ýöë-
198
ìöøäö äÿ... Ýÿëäèéåâ áóíëàðû òÿêðàð-òÿêðàð õàòûðëàéûð, è÷èíäÿí éàíûð, àç
ãàëûðäû Ðöáàáÿíèí ãîëóíäàí òóòóá ìÿêòÿáäÿí áàéûðà òóëëàñûí.
— Éàõøû, — äåéèðäè, — áàõàðûã, àé àðòèñò ãûçû! Ñÿíè àéàüûìà ýÿòèðìÿ-
ñÿì, ãàáàüûìäà àüëàäûá, äèç ÷þêäöðìÿñÿì Ýÿëäèéåâ äåéèëÿì, Ýåòäè-
éåâÿì! Ñÿí ìÿíè àðû÷û îüëóíà ñàòûðñàí? Ñÿí ìÿíè èêè ïóëëóã åëÿìÿê
èñòÿéèðñÿí, éàõøû, ýþðÿðñÿí, áàøûíà, äèçèíÿ äþéÿíäÿ ýþðÿðñÿí!..

***

Ðöáàáÿ èëÿ Âàùèä àðàñûíäà öíñèééÿò äîüäóãúà, éàõûíëûã àðòäûãúà

Ýÿëäèéåâäÿ èíòèãàì ùèññè àëîâëàíûðäû. Äîüðóäóð, Âàùèä àäè áèð òÿëÿáÿ
èäè, Ýÿëäèéåâ èëÿ òóòàøìàüà òàáû ýÿëìÿçäè, ëàêèí áèð àäàìû éûõìàã ö÷öí
òóòàðëû áèð áÿùàíÿ äÿ ëàçûìäû. ßëà îõóéàí, ùþðìÿò ãàçàíàí áèð òÿëÿáÿéÿ
íÿ àä ãîéóá, íÿ ãàðà éàõàñàí?
Ýÿëäèéåâ ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè. Åøäè-åøÿëÿäè, àíêåòëÿðè ðîìàí êèìè
ìàðàãëà îõóäó. ×îõ àõòàðäû, òÿðúöìåéè-ùàëäàí éàõøû âàñèòÿ òàïà áèë-
ìÿäè. Î éàí-áó éàíäàí ñîðàãëàøäû, Øóøàéà ýåäÿí èø÷èëÿðÿ “òÿøêèëàò”
“àäûíäàí” “ðÿñìè”, “ìÿõñóñè”, “ìÿõôè” òàïøûðûã âåðäè. Âàùèäÿ ýÿëÿí
ïî÷ò êàüûçëàðûíûí áèð íå÷ÿñèíè ÿëÿ êå÷èðèá à÷äû. Áèð øåé ÷ûõìàäû. Òÿñÿð-
ðöôàò ìöäèðèíäÿí òÿãàöä ö÷öí îëàí ñóàë âÿðÿãÿëÿðèíè èñòÿäè. Âàùèäèí
âÿñèãÿëÿðèíè áàøäàí-àéàüà, àéàãäàí-áàøà îõóäó. Âÿðÿãÿäÿ éàçûëìûø
áèð úàâàáûí öñòöíÿ áàðìàã áàñäû. Âÿðÿãÿäÿ ñîðóøóëóðäó: “Êÿíàðäàí
ýÿëèðèíèç âÿ îðòà ùåñàáëà àéëûã ìèãäàðû”. Âàùèä úàâàá âåðìèøäè: “Êÿ-
íàðäàí ýÿëèðèì éîõäóð. Ùå÷ éåðäÿ èøëÿìèðÿì...”
Ýÿëäèéåâ ÿââÿë áó âÿðÿãÿíèí ñóðÿòèíè ÷ûõàðòäûðäû. Íîòàðèóñäà
ìþùöð áàñäûðûá òÿñäèãëÿòäè, Âàùèäèí úàâàáûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ êîìñîìîë
áöðîñóíóí èúëàñûíà ýÿòèðäè. Âàùèäèí þçöíö äÿ ÷àüûðûá, ìöòòÿùèì êèìè,
ãàïû àüçûíäà õåéëè äàéàíäûðäûëàð âÿ ñîíðà äèíäèðäèëÿð. Îíó áàéûðà ÷ûõà-
ðàíäàí ñîíðà Ýÿëäèéåâ àéàüà ãàëõûá, ïàðòèéà êîìèòÿñèíèí àäûíäàí èú-
ëàñà íÿòèúÿ âåðìÿê èñòÿäè:
— Áóäóð, ìþâùóìàò÷ûëàð äåìèø, øöêöð Àëëàùà, óçàãäà äåéèë, ýþç
ãàáàüûíäàäûð. Áóäóð ìöçöð öíñöðöí ñèìàñû! Áó, Íàéûáîâ Âàùèäèí
àíêåòè, áó äà àëòûíäà ïîäïèñè! Éàçûð, ýÿëèðèì éîõäóð. Ôàêò èëÿ, ñÿíÿä èëÿ
èñáàò îëóíäó êè, àòàñû Øóøàäà ñöðö èëÿ àðû ñàõëàéûð. Áàëûí ýèðâÿíêÿñèíè äÿ
ôèëàí ãÿäÿðÿ ñàòûð. Ñàüà äà ñàòûð, ñîëà äà ñàòûð.
Êèì èñÿ éåðèíäÿí ñþç àòäû:
199
 — Àòàñûíû äàíìûð ùà... Î áèðè ñóàëëàðû íèéÿ îõóìóðñàí?
Ýÿëäèéåâ àúûãëàíäû:
— Äàéàí, äàéàí, éîëäàø!.. — Î ñþçöíÿ äàâàì åòäè: — ...Ôèëàí ãÿäÿð
ñàòûð, ñàüà äà ñàòûð, ñîëà äà ñàòûð! Áó èë ùþêóìÿòÿ 225 ìàíàò íàëîã âåðèá,
áó íÿ äåìÿêäèð, éîëäàøëàð? Àáìàí! Áó Ñîâåò ùþêóìÿòèíè àëäàòìàã
äåìÿêäèð. Þç øÿõñè ìÿíôÿÿòèíèí, íåúÿ äåéÿðëÿð, õåéèðè ö÷öí áèçè àëäàò-
ìàã! Éîõ, éîëäàøëàð, áÿñäèð äàùà! Áèç àðû÷ûëàðà àëäàíìàðûã! Ãîéìàðûã!
Áóíà éîë âåðìÿðèê! Ùÿëÿ áèç î ãÿäÿð äÿ éàòìàìûøûã êè, äöøìÿí öñòö-
ìöçö àëñûí. Ýþðöí êè, áèç íåúÿ àäàìëàðû èíñòèòóòà ýþòöðìöøöê! Ñàáàù
ñèíôè äöøìÿí, ôèëàí ãÿäÿð ðöøâÿò òÿêëèô åäÿíäÿ, áåëÿ öíñöðëÿð íÿ êîì-
áèíàñèéà äåñÿí äöçÿëäÿðëÿð. Èíñòèòóòó äà, áèçèì þçöìöçö äÿ òîðüà
ãîéóá ñàòàðëàð... — Ýÿëäèéåâ ùèðñèíäÿí áàøûíû ãàëäûðûá àúûãëû äåäè: —
Ãîâìàã, èíñòèòóòäàí, êîìñîìîëäàí! Ðÿää åòìÿê ëàçûìäûð áåëÿëÿðèíè
êè, áàøãàëàðà äà ñèðàéÿò åëÿìÿñèí! Èáðÿò, ïðèìåð îëñóí!
Ýÿëäèéåâ ÿëè èëÿ ùàâàíû òóòóðìóø êèìè ãîëóíó èðÿëè àòäû:
— Òÿñàäöôè äåéèë áó ìÿñÿëÿ! Íèéÿ Íàéûáîâ èúòèìàè èøÿ éàïûøìûð?
Íèéÿ Íàéûáîâ ïîðó÷åíåéÿ áàõìûð? — Ýÿëäèéåâ áó ñóàëëàðà þçö ìÿíàëû
áèð èôàäÿ èëÿ úàâàá âåðäè. — ×öíêè ìÿíôÿÿò ÷ûõìûð, ÷öíêè ïóë ýÿëìèð,
õåéèð îëàí éåðÿ Íàéûáîâ ïàïàüûíû áàñàð. Àòàñû àðûëàðûí øèðÿñèíè ñîðóá
éàøàäûüû êèìè, áó äà áèç ïðîëåòàðèàòû èñòèñìàð èëÿ áÿñëÿíìÿê, îõóìàã
èñòÿéèð. Éîëäàøëàð, áàõìàéàðàã êè, àäûìûçû àêòèâ ãîéìóøóã, àíúàã êè,
èíäèéÿúÿí êîð îëìóøóã, êöò îëìóøóã, áåëÿëÿðèíÿ õÿðú òþêìöøöê.
Áÿñäèð, äàùà ñîí ãîéìàã ëàçûìäûð. Ñàéûã îëìàã ëàçûìäûð.
Äîüðóäóð, äèðåêòîð Âàùèäèí ìÿñÿëÿñè ìöçàêèðÿ îëóíàí èúëàñà ýÿë-
ìèøäè. Àíúàã áóðàäà èøòèðàê åòìÿê, òÿëÿáÿíèí òàëåéè èëÿ äÿðèíäÿí ìà-
ðàãëàíìàã ö÷öí ýÿëìÿìèøäè. Âàùèä ùàããûíäà Ýÿëäèéåâ îíóí ãóëàüûíû
äîëäóðìóøäó. Ýÿëäèéåâ “ìöçöð öíñöð, ãîë÷îìàã áàëàñû, òÿðáèéÿñèç...”
— äåéÿ Âàùèäè äèðåêòîðóí ýþçöíäÿ òàìàì íàëàéèã áèð àäàì êèìè ãÿ-
ëÿìÿ âåðìèøäè. Ùÿòòà îíóí ñÿíÿäëÿðèíäÿêè ñàõòàëûüû åøèäÿíäÿ Âåðäèéåâ
áèð ãÿäÿð âàùèìÿéÿ äöøìöøäö. “Ñàáàù áóíóí äà ìÿñóëèééÿòèíè ÷ÿê-
ìÿëè îëàúàüûã!”
Èúëàñà îíà ýþðÿ ýÿëìèøäè êè, ìöõòÿñÿð áèð ìÿëóìàò âåðñèí, Âàùèä
êèìèëÿðèí ìÿêòÿáäÿ òÿñàäöôè îëäóüóíó, äåéÿíëÿð äöç ÷ûõñà ùÿðèôèí ÿìð
èëÿ êÿíàð åäèëÿúÿéèíè êîìñîìîë áöðîñóíà ùèññ åòäèðñèí.
Áåëÿëèêëÿ, Âåðäèéåâ áèð òÿðÿôäÿí ìÿñóëèééÿòè áîéíóíäàí àòìûø, âå-
ðèëÿí “ñèãíàëëàðà” âàõòûíäà ãóëàã àñäûüûíû èñáàò åòìèø îëóðäó. Èêèíúè òÿ-
ðÿôäÿí äÿ éàõûí äîñòó Ýÿëäèéåâèí êþíëöíö àëûð, îíóí Âàùèä ùàããûíäàêû
200
íèééÿòëÿðèíÿ ìàíå îëìàäûüûíû áèëäèðèðäè. Ö÷öíúö òÿðÿôäÿí Âåðäèéåâ
Âàùèäèí ãÿáóë èøèíèí êþùíÿ áèð èø îëäóüóíó, êþùíÿ ðÿùáÿðëèêäÿ áèð
ñÿùâ îëäóüóíó ñþéëÿìÿêëÿ þçöíöí äèðåêòîðëóã âÿçèôÿñèíäÿ òÿìèç èøëÿ-
ìÿéèíÿ èøàðÿ åäèðäè. Äþðäöíúöñö äÿ áó èäè êè, Âàùèäèí èøèíÿ áó ãÿäÿð
äèããÿò âÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëäèéèíè ýþðÿí áàøãà òÿëÿáÿëÿð, àéäûíäûð êè,
“þçëÿðèíè éûüûøäûðàúàã”, “çàáèòÿëè” äèðåêòîðäàí ãîðõóá ÷ÿêèíÿúÿêëÿð.
Áó äà êè âÿçèôÿ áàøûíäà, Âåðäèéåâèí ôèêðèíúÿ, ÿí ìöùöì øÿðòäèð.
Íÿ èñÿ, Âåðäèéåâ ïàïèðîñóíóí êþòöéöíö ñþíäöðöá êöëãàáûíà àòäû,
éîõëàìàñûíû áåëÿ áàøëàäû.
— Ïàðòêîì íöìàéÿíäÿñèíèí, Ýÿëäèéåâ éîëäàøûí ìÿçìóíëó ÷ûõûøûíû
êîìñîìîë éîëäàøëàð ùàìûñû åøèòäèëÿð. Ìÿí äÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñäûì. Áó
èøèí áèð óúó ÿëáÿò êè, äèðåêòîðëóüà, áèðèíúè íþâáÿäÿ, áèð äèðåêòîð îëàðàã
ìÿíÿ ýÿëèð.
Âåðäèéåâ áöðî öçâëÿðèíèí ñöêóòëà åøèòäèéèíè ýþðöá ñþçöíö êÿñäè,
ìÿíàëû ÷ûõñûí äåéÿ, áèð õåéëè ñòîë öñòöíäÿêè êàüûçëàðà áàõà-áàõà ñóñäó.
Ñîíðà äàâàì åòäè:
— ...Áèð äèðåêòîð îëàðàã ìÿíÿ ýÿëèð... Áèð óúó äà ìÿíÿ ýÿëèð... Áóíà
ýþðÿ äÿ áÿçè ñÿùâ òÿñÿââöð ãàëìàìàã ö÷öí ìÿí àøàüûäàêû ãûñà ìÿëó-
ìàòû êîìñîìîë éîëäàøëàðà äåìÿëèéÿì. ßââÿëà, Íàéûáîâ áóðàéà ðàéîí
êîìèòÿñèíèí õàñèééÿòíàìÿñè èëÿ äàõèë îëóá, èøèíäÿ áó âàð. Þçöì áàõ-
ìûøàì. Èêèíúèñè, îíó êþùíÿ äèðåêòîð ãÿáóë åäèá. Ìÿíèì çàìàíûìäàí
ãàáàãäûð. Íèéÿ ãÿáóë åäèá, íåúÿ ãÿáóë åäèá, îíó ìÿí äåéÿ áèëìÿðÿì.
Ýÿðÿê áó ìÿñÿëÿ þéðÿíèëÿ! Ö÷öíúöñö, âÿñèãÿëÿðèí éîõëàíìàñûíû, øöá-
ùÿëè òÿëÿáÿëÿðÿ ÿë ýÿçäèðèëìÿñèíè ìÿí þçöì ïàðòêîìäàí, — äèðåêòîð
áöòöí îòóðàíëàðû ñöçäö. Ñàíêè, êèìè èñÿ àõòàðûðäû, — ùåéèô þçö áóðàäà
éîõäóð, øÿõñÿí éîëäàø Çàùèääÿí õàùèø åëÿìèøÿì. Áóíó çÿííèìúÿ,
Ýÿëäèéåâ äÿ áèëèð. Äþðäöíúöñö, ýöíàù Íàéûáîâóí ñèíèô êîìñîìîë íö-
ìàéÿíäÿñèíäÿäèð êè, èíäèéÿúÿí õÿáÿðäàðëûã åëÿìÿéèá. Áåøèíúèñè...
Êîìñîìîë áöðîñóíóí êàòèáè Ìóõòàð äèðåêòîðóí ñþçöíö êÿñäè:
— Ùÿëÿëèê áåøè áÿñäèð!
Ýÿëäèéåâèí îäëó íèòãèíäÿí, äèðåêòîðóí ñîéóã éîõëàìàñûíäàí ñîíðà
Âàùèäÿ òÿðÿôäàð äóðàí àç îëäó. Òÿêëèôëÿð âàð èäè êè: “Òÿùãèãàò ö÷öí êî-
ìèññèéà ñå÷èëñèí”, “éöíýöë òÿðáèéÿâè úÿçà âåðèëñèí, òþùìÿò îëóíñóí”.
Ýÿëäèéåâ áó òÿêëèôè åäÿíëÿðÿ àç ãàëûðäû êè, ýþç àüàðòìàñû âåðÿ.
— ×öðöê ëèáåðàëëàð äöøìÿíèí äÿéèðìàíûíà ñó òþêöðëÿð ùà!
Ìóõòàð îíóí öçöíÿ áàõäû: “Ñññ!” — äåéÿ ñöêóò èñòÿäèéèíè áèëäèðäè.
Ñîíðà ñþçÿ áàøëàäû:
201
 — Èêè êÿëìÿ äÿ ìÿí äåéèì. Âàùèä ùàããûíäà äåéèëÿíëÿð, ÿëáÿò êè, áèð
èòòèôàã öçâö ö÷öí àðçó îëóíàí ùÿðÿêÿòëÿð äåéèë. Àíúàã éîëäàøëàð óíóò-
ìàñûíëàð êè, úàíëû áèð èíñàí, þçö äÿ ýÿíú, äöíÿí êÿíääÿí ýÿëìèø áèð
ýÿíú ùàããûíäà, îíóí òàëåéè ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäèð...
Ýÿëäèéåâ Ìóõòàðûí ñþçöíö ëàüà ãîéäó:
— Ýÿíúäèð äåéÿ ÷ûõñûí îòóðñóí áàøûìûçäà! Ýÿíú îëìàüû éîõ åé,
öíñöð îëìàüû áàðÿñèíäÿ äàíûø. Ìÿñÿëÿ öíñöð ìÿñÿëÿñèäèð, îíäàí äàíûø,
éîëäàø êîìñîìîë!
Ýÿëäèéåâ ìÿíà èëÿ “éîëäàø êîìñîìîë” äåäèéè ö÷öí Ìóõòàðûí ðÿí-
ýèíäÿ áèð ãûçàðòû äóéóëäó. Êÿíàðäàí áàõàíëàð îíóí ñóñàúàüûíû, éà ñþ-
çöíö äÿéèøÿúÿéèíè ýöìàí åäÿðäèëÿð, Ìóõòàð äà åéíè ãÿòèééÿò âÿ êÿñÿðëÿ
Ýÿëäèéåâèí öçöíÿ áàõäû âÿ äåäè:
— Ïàðòêîìóí íöìàéÿíäÿñè ãîéñà, äàíûøàðûã!
Ýÿëäèéåâ ÿìð êèìè óúàäàí äåäè:
— Äàíûø!
— Äàíûøàúàüàì, àíúàã êèìèí õîøóíà, éà áÿäèíÿ ýÿëäèéèíè ùåñàáà
àëìàäàí äàíûøàúàüàì! Ýÿëäèéåâ éîëäàø éàõøû áèëèð êè, áèçèì, êîìñî-
ìîë êîìèòÿñèíèí áîðúó áèð òÿðÿôäÿí àéðû-àéðû öçâëÿðèìèçäÿ áàø âåðÿ
áèëÿí èíòèçàìñûçëûüûí, ñÿùâèí ãàðøûñûíû àëìàãäûðñà, èêèíúè òÿðÿôäÿí ÿäà-
ëÿòñèçëèéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäèð!..
— Áóðàäà ùàíêû ÿäàëÿòñèçëèêäÿí ñþç ýåäèð?
— Ýÿëäèéåâ éîëäàøûí äåäèêëÿðèíäÿ áó âàð! À÷ûã ýþðöíöð!
— Íÿ âàð?
Ìóõòàð èñòÿäè à÷ûã äåñèí êè, áþùòàí âàð.
— ßäàëÿòñèçëèê âàð!
Ýÿëäèéåâ þçöíäÿí ÷ûõìûø êèìè éåðèíäÿ ÷àëõàëàíäû, ÿëèíè úèáèíÿ
ñàëûá ÷ûõàðäû. Ñàíêè áèð øåé àõòàðûðäû. Êîñòéóìóíóí éàõàëûüûíäàí òóòóá
÷ÿêäè, ÿëèíäÿêè ãÿëÿìè äþíÿ-äþíÿ ñòîëà âóðóá, éåðÿ àòäû:
— Ìöçöð öíñöðëÿðè èôøà åòìÿê ÿäàëÿòñèçëèê èìèø?! — Ýÿëäèéåâ
ìÿíàëû-ìÿíàëû Ìóõòàðà, ñîíðà äà äþíöá Âåðäèéåâÿ áàõäû: — Ìÿí áàøà
äöøìöðÿì. Áàøà äöøÿ áèëìèðÿì êè, Ìóõòàð íÿ äàíûøûð! Áó íÿ ùàâàäû
÷àëûíûð!..
Êîìñîìîë÷óëàðäàí áèðè ñþç àòäû:
— Ìóõòàð àéäûí äàíûøûð!
Ýÿëäèéåâ äþíöá ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ áàõìàã èñòÿéèðäè êè, Ìóõòàð äàùà
óúàäàí ñÿñëÿíäè:
202
 — Ãîé ìÿí ñèçè áàøà ñàëûì, éîëäàø Ýÿëäèéåâ! Âàùèä ùàããûíäà äå-
éèëÿíëÿð ñþùáÿòäèð. Áÿëêÿ áóíëàðäà ùÿãèãÿò âàð, àììà íÿ ãÿäÿð êè, ñö-
áóòà éåòìÿéèá ùÿëÿ ñþùáÿòäèð.
— Áÿñ àðû÷ûëûã?..
— Àðû÷û, òÿê òÿñÿððöôàò÷û, çÿùìÿòêåøäèð. Îíóí áàëàñû èíñòèòóòäà
îõóéà áèëÿð, îõóòìàã áîðúóìóçäóð. Áóíäà Âàùèäèí áèð ýöíàùû éîõäóð.
— Ñëóøè, Ìóõòàð, áóðàäà ñó ÷ûõìàç àðõ-çàä éîõäóð. Áèð ìöçöð
öíñöð ñîõóëóá è÷èìèçÿ, ãîâàã ýåòñèí äÿ! Íÿ ÷ÿòèí øåé âàð?
Ìóõòàð áàøûíû òîâëàäû:
— Áó ÷îõ ÷ÿòèí èøäèð!
— Ëàï áó ýöí ÿìð âåðìÿê îëàð!
— Ñÿíèí ñèíÿíäÿí òÿïèê èëÿ âóðóá êö÷ÿéÿ ñàëñàëàð õîøóíà ýÿëÿð?
Ýÿëäèéåâ ÿëèíè òîâëàäû, êèíàéÿ èøëÿòìÿê èñòÿäè:
— Ñàü îë, äîüðóäàí ñàü îë! Ýþð ìÿíè êèìÿ òàé åëÿäèí?! Ñÿí ìÿýÿð
äöøìÿí èëÿ ìÿíè áèð ñûðàäà åëÿéèðñÿí?
— Îëìàç åé, êîìñîìîë÷ó èëÿ áåëÿ èíçèáàòè ðÿôòàð éàðàìàç. Àäàì-
ëàðûí òàëåéè èëÿ îéíàìàã îëìàç. Âàùèä òÿøêèëàòûí öçâöäöð, ñÿùâè îëñà äà
áèðäÿí-áèðÿ êÿíàðà àòìàã òÿùðèôäèð. Ñàáàù Áàêû Êîìèòÿñè áèçè ÷àüûðûá
öçöìöçÿ òöïöðÿð.
— Öç ìÿíäÿ, ãîé òöïöðñöí. Áàêû Êîìèòÿñè äåéèð äöøìÿíè éóõàðû
áàøà êå÷èð?
— Íÿ äöøìÿí, àé éîëäàø Ýÿëäèéåâ! Úàâàí îüëàíäûð, äöíÿí àíà ãó-
úàüûíäàí, ñîâåò ìÿêòÿáèíäÿí ýÿëèá, áó ýöí äöøìÿí! ßúÿá ìÿíòèãäèð.
Éåðèíäÿí ãàëõàí äöøìÿí! Úàâàí àäàìäûð, ñÿùâè âàð, áîðúóìóçäóð òÿð-
áèéÿ åäÿê, êþìÿê åëÿéÿê äöçÿëòñèí! Áèçè íèéÿ ñå÷èáëÿð áÿñ!
Ýÿëäèéåâ ÿëèíäÿêè ãÿëÿìè ñòîëà ÷ûðïûá ñÿñèíèí ãÿòèééÿòèíè àðòûð-
ìàüà, îòóðàíëàðû èíàíäûðìàüà ÷àëûøäû:
— Ìÿí äîüðóñóíó áèëìèðÿì, éîëäàø êîìñîìîëëàð øóòêàéà ãîéóá-
ëàð, éà íÿäèð? Áóðà òÿðáèéÿ éåðè äåéèë, îõóìàã éåðèäèð. Òÿðáèéÿíè èíäèéÿ
ãÿäÿð àëìàëû èäè. Íàéûáîâ îí èë ìÿêòÿá ñêàìéàñûíäà îòóðóá, òÿðáèéÿ
àëìàéûá, èíäè ýÿëèá èíñòèòóòäà — àëè ìÿêòÿáäÿ òÿðáèéÿ àëàúàã? Ùþêóìÿ-
òèí àéäà 180 ìàíàò ëèøíè ïóëó éîõäóð ñïåêóëéàíòà âåðñèí, äåñèí: ýÿë éå,
è÷, îõó. Ñàáàù äà èøèìèç áÿðêÿ äöøÿíäÿ, ìÿñÿë äåéèðÿì, äþí þçöìöçÿ,
ïðîòèâ ýåò!
Óçóí ìöáàùèñÿ âÿ äåéèøìÿ äöøäö. Àõûðäà ãÿò îëóíäó êè, òÿùãèãàò
ýåòñèí. Âàùèäèí ñÿíÿäëÿðèíè éîõëàòìàã äèðåêòîðà òàïøûðûëñûí. Âåðäèéåâ
ùà úÿùä åëÿäè êè: “Áóðàäà ùÿëë îëóíñóí äà, äèðåêòîð äà åëÿ áóðäàäûð!”.
203
 Ýÿëäèéåâ ðàçû îëìàäû:
— Ñÿíÿ òàïøûðàíäà íÿ îëàð, àé éîëäàø äèðåêòîð? Áèç ÿëáèð èøëÿéèðèê,
òÿôàâöòö íÿäèð, ñÿí, éà ìÿí?..
— Ìÿí äåéèðäèì òÿøêèëàòûí ÿëè èëÿ îëñóí...
— Äèðåêòîð äà áèð òÿøêèëàòäûð, éà éîõ?
Ýÿëäèéåâ áó ãÿðàðà íàèë îëàíäàí ñîíðà Ìóõòàðà òàïøûðäû êè, ïðîòî-
êîëóí öçöíö òåç ïàðòêîìà ýþíäÿðñèí. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ èúëàñäàí ÷ûõäû.
Öðÿéèíäÿ òÿêðàð åòäè: “Äèðåêòîðà òàïøûðûëñûí”, íÿ òàïøûðàðàì, íåúÿ òàï-
øûðàðàì, î ìÿíèì èøèìäèð! ßìðÿ ãîë ÷ÿêèëÿíäÿí ñîíðà ãîé ùÿðèô ùàðà
ýåäèð ýåòñèí, ùàíñû èúëàñà ãîéóð ãîéñóí. Àõûðû ýÿëèá ìÿíÿ ÷ûõàúàã!

***

Âàùèäèí èíñòèòóòäàí ãîâóëìàã õÿáÿðèíè åøèäÿíäÿ Ðöáàáÿ áÿðê íà-

ðàùàò îëäó. Äÿðñäÿ îòóðà áèëìÿäè. Òÿíÿôôöñ çàìàíû éîëäàøëàðû èëÿ áó
ÿìð ùàããûíäà äàíûøûðäû êè, äèðåêòîð ñèíôÿ ýèðäè. Âåðäèéåâ áèíàéà áàõûð,
îòàãëàðû ýþçäÿí êå÷èðèð, þçöíÿ äàùà ìöíàñèá îòàã ñå÷ìÿê èñòÿéèðäè.
Ðöáàáÿ ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ èëÿ ñîðóøäó:
— Éîëäàø Âåðäèéåâ, äåéèðëÿð áèçèì ñèíèô òÿëÿáÿñè Íàéûáîâ Âàùèäè
õàðèú åäèáëÿð.
— Âàùèä Íàéûáîâó?
— Áÿëè!
— Íåúÿ áÿéÿì!
— Äîüðóäóðìó?
— ßìð âàð.
Ðöáàáÿ äåäè:
— Éàõøû îëìàäû.
Äèðåêòîð èñòåùçà èëÿ îíà áàõäû, ýåòìÿê èñòÿéÿí áèð ìåéë èëÿ äåäè:
— Âàùèä èëÿ íÿ ÷îõ ìàðàãëàíàíëàð âàð!
Ðöáàáÿ ãûçàðäû:
— Õåéð, ìÿí áèð òÿëÿáÿ êèìè ìàðàãëàíûðàì.
— Áÿñ áèç íåúÿ éàíàøûðûã?
— Îíó þçöíöç áèëÿðñèíèç!
— Áàúûì, — äåäè, — Âàùèäè ìÿí ãîâìóðàì, ìÿí äÿ ýþòöðìöðÿì.
Áó ìÿêòÿáèí ñàùèáè âàð, òÿøêèëàò âàð, ìÿí äÿ òÿøêèëàòûí áèð öçâö. Äèðåê-
òîð þçáàøûíà ùå÷ áèð èø ýþðìöð. Ïàðòêîì âàð, éåðëè êîìèòÿ âàð, êîìñîìîë
âàð. Áèðýÿ ùÿëë îëóíóð. Áåëÿ ñóàëëàðû ãàïûäà, ñèíèôäÿ äàíûøìàãäàíñà ýåò
204
òÿøêèëàòäàí ñîðóø, ñÿíè áàøà ñàëñûíëàð. — Äèðåêòîð áóíó äåéèá Ðöáàáÿíèí
äàùà ñÿðò úàâàáûíû åøèòìÿìÿê ö÷öí òÿëÿñèê ñèíèôäÿí ÷ûõäû.
Ðöáàáÿ àõøàì, äÿðñäÿí ñîíðà Âàùèäè ÷îõ àõòàðäû. Äÿðñ îòàãëàðûíû,
êèòàáõàíàíû, êîìñîìîë êîìèòÿñèíè áèð-áèðèíÿ âóðäó, òàïà áèëìÿäè.
Ýþðäöì äåéÿí éîõ èäè. Òðàìâàéà îòóðóá, àåðîêëóáà ýÿëäè. Ñÿùÿð îðàäà
èìèø, ðàéîíà ýåäÿúÿéèíè ñþéëÿéèðìèø.
Ðöáàáÿ ìÿðêÿçè êèòàáõàíàéà áàø âóðäó. Ãèðàÿò çàëûíäà Âàùèäèí áèð
ñòîëó âàðäû. Áîø âàõòëàðûíäà áóðàäà îòóðóá ìöòàëèÿ åäÿð, éàçàð, ïîçàð-
äû. Ðöáàáÿ äÿôÿëÿðëÿ îíó áóðàäà òàïìûøäû. Ãûçû ýþðÿí êèìè ãÿëÿìèíè
ãîéàð, áàðìàãëàðûíûí óúóíäà éåðèéÿ-éåðèéÿ ãàïûéà ÷ûõàðäû. Ðöáàáÿ
òÿêëèô åòìèøäè êè: “Éàòàãõàíàäà èìêàí éîõäóðñà, ýÿë åâäÿ ÷àëûø. Áîø
îòàã âàð”. Âàùèä ðàçû îëìàìûøäû:
— Áèëèðñÿí, — äåìèøäè, — Ðöáàáÿ, ùÿð äÿãèãÿ áèð êèòàá ëàçûì îëóð,
îõóäóãúà äàùà áàøãàñûíà åùòèéàú äóéóðñàí. Áèëèê àúëûüû ùå÷ áèð àúëûüà
áÿíçÿìÿç. Áó èøòàùàíû þäÿìÿê îëìóð. Áÿçÿí áöòöí îõóäóüóí êèòàá-
ëàð ÷îõäàí òàìàøà åäèá þòäöéöí áàü÷à êèìè ýÿëèð, äàùà áàøãà éåðëÿð
ýþðìÿê èñòÿéèðñÿí.
Áó êèòàáõàíà äÿðéàäûð. Òîç áàñìûø ãÿôÿñëÿðäÿ éàòûá ãàëàí, çàùèðÿí
áàéàçëàðà îõøàéàí êþùíÿ êèòàáëàðäà, î äÿðè úèëäëÿð àðàñûíäàêû ÿïðèìèø
êàüûçëàðäà õàëãëàðûí òàðèõè, èíñàíëàðûí ùÿéàòû, ìèíëÿðúÿ èñòåäàäëàðûí
ùèññè, ôèêðè, çÿêàñû ñàõëàíûëûð. Ùÿð àäàì áèð þìöð éàøàéûð, îõóéàí èñÿ áèð
÷îõ àëèìèí äÿ ùÿéàòûíû éàøàéûð. Êå÷ìèøëÿðèí äóéäóüóíó äóéóð, äöøöí-
äöéöíö äöøöíöð. Áó êèòàáëàðäàí äîéìàã îëìóð. — Áèð øåé éàäûíà äöø-
ìöø êèìè Âàùèä ñÿñèíÿ ìÿñóì èôàäÿ âåðÿðäè: — Áèçèì ýÿíúëÿðäÿ áèëèê
àðàìà, ùÿâÿñ êöëÿéè ùÿëÿ áó ãÿôÿñëÿðèí àðàñûíà ÿñìÿéèá, ùÿëÿ áóðàíûí
ùàâàñû ÿìÿëëè-áàøëû òÿìèçëÿíìÿéèá. Ùàâàõò ýÿëÿðñÿí, éà ùàãã-ùåñàá
ýåäèð, éà òÿìèð. Ìÿíèì èøèìè àøûðàí î ãîúà ÷åøìÿêëè êèøè úàíëû àðõèâ-
äèð. Íÿ äèëäÿ, ùàíñû åëìäÿí, ùàíñû ÷àïäàí îëóð îëñóí, êèòàáûí àäûíû ÷ÿê,
êèøè áàðìàüûíû ýèúýàùûíà ãîéóð, ýþçöíö ãûðïûð, î ñààò éåðèíè äåéèð.
Ýåäÿê ñÿíè äÿ òàíûø åëÿéèì, ýÿðÿêëè àäàìäûð...
Äåéÿñÿí äöíÿí èäè, Âàùèä Ðöáàáÿíè ãîúà êèòàáõàíà÷ûéà áåëÿ òÿã-
äèì åòìèøäè:
— Èñòåäàäëû òÿëÿáÿ ãûçëàðûìûçäàíäûð, òàíûø îëóí. Åëÿ áèëèðÿì êè,
áóíóí äà ñèçÿ ÷îõ èøè äöøÿúÿê. Êèòàáûí äîñòóäóð...
Ðöáàáÿíèí öðÿéèíäÿí ùÿì ñåâèíúëè, ùÿì êÿäÿðëè áèð õàòèðÿ êå÷äè:
“Âàùèä áó ñþçëÿðèëÿ ìÿíÿ ùèññëÿðèíè äåéèðäè, òÿëÿáÿëÿð àðàñûíäà
äåäè-ãîäóäàí åùòèéàò åäèá äåìÿäèéè ñþçëÿðèíè áóðàäà, ãîúà êèòàáõàíà-
205
÷ûíûí ãàáàüûíäà íåúÿ äÿ óúà ñÿñëÿ äåéèðäè. Éåíÿ äÿ áèð øåéè ýèçëÿäèðäè.
Êèòàáà, êèòàáõàíàéà äÿõëè îëìàéàí áèð øåéè, ëàêèí ùàããûíäà äàíûøàíäà
êþíëöíö îéíàäàí, ãÿëáèíè òèòðÿäÿí áèð øåéè äåìèðäè. Áÿëêÿ äÿ îíóí
ö÷öí áàøûíû àøàüû ñàëûð, äÿãèãÿëÿðëÿ äèíìèðäè...”
Áóíëàð íÿ ãÿäÿð øèðèí âÿ õîø èäèñÿ äÿ ìÿøüóë îëìàüà âàõò éîõ èäè.
Âàùèäè òàïìàã, äàíûøìàã ëàçûì èäè.
Øÿð ãàðûøìûøäû. Áó çàìàí Âàùèä éàòàãõàíàäà îëàðäû. Ðöáàáÿ îðàéà
ýåòìÿê èñòÿäè. Ôèêðèíÿ ýÿëäè êè: “Òÿëÿáÿëÿð ñþç åëÿéÿðëÿð”. Àøàüûéà,
äÿôòÿðõàíàéà äöøäö. Ñöïöðýÿ÷èäÿí áàøãà êèìñÿ éîõ èäè.
Òåëåôîíëà éàòàãõàíàéà çÿíý âóðäó, äàëàíäàðäàí ñîðóøäó. Äàëàíäàð
àõòàðìàüà ýåòäè. Ðöáàáÿ òåëåôîí ãàáàüûíäà èíòèçàð è÷èíäÿ ÷îõ ýþçëÿäè.
Áèð äÿ ñÿñ åøèäèëäè:
— Àëî, 14-úö îòàãäà Íàéûáîâ îëìóð, ýåäèá.
Ðöáàáÿ éÿãèí åëÿäè êè, Âàùèä øåéëÿðèíè éûüûøäûðûá, éîëà äöøöá.
Áó õÿáÿð äåéÿñÿí áèð ÷ÿíýÿë êèìè îíóí ðóùóíó ÷ÿêèá áÿäÿíèíäÿí
àéûðäû. Ñàíêè áöòöí öìèäëÿðè ïó÷à ÷ûõäû, äàéàíäûüû éåðäÿ äîíäó, ñèíÿ-
ñèíäÿí ñîéóã áèð àù ãîïäó. Èõòèéàðñûç äÿùëèçèí õÿëâÿò òÿðÿôëÿðèíÿ éåðèäè,
ïîðòôåëèíè ãóúàãëàäû, öçö ïÿíúÿðÿéÿ äèðñÿêëÿíèá äàéàíäû. Êþíëöíÿ àí-
ëàøûëìàç áèð ãóáàð ýÿëäèéèíè, ýþçëÿðèíÿ õÿéàëè áèð ïÿðäÿ åíäèéèíè, íÿôÿ-
ñèíèí àüûðëàøäûüûíû, ÿñÿáëÿðèíèí òèòðÿäèéèíè, ñàíêè âöúóäóíäà áöòöí ãöâ-
âÿëÿðèí òöêÿíäèéèíè ùèññ åòäè. Ýþçëÿðè éàøàðäû. Èñòè äîäàãëàðûíû ýÿìèðäè.
Çåùíèíäÿ îäëó áèð ùÿñðÿò äèëëÿíäè: “Âàùèä! Âàùèä!..”.
Ùå÷ éåðäÿí úàâàá ýÿëìÿäè. Éàëíûç äîëó ýþçëÿðèíäÿí èêè èíúè éà-
íàãëàðûíà éóâàðëàíäû. Ãûç îâóúëàðû èëÿ öçöíö þðòäö: “Âàùèä, ìÿíäÿí äÿ
èíúèäèí? Ìÿíèì íÿ ýöíàùûì? Íÿ ö÷öí ýþðöøìÿäÿí ýåòäèí? Éîõñà òÿðê
åòäèí. Åòèáàðñûç!”.

***

Ðöáàáÿ èíñòèòóòäàí ÷ûõàíäà íÿ ãÿäÿð þçöíö òîõòàòìàã, áèêåôëèéèíè

ýèçëÿòìÿê èñòÿéèðäèñÿ îëìóðäó. Àíëàøûëìàç áèð ñöêóò, öçöíòöëö áèð èíòè-
çàð îíóí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí ñåçèëèðäè. Äèâàð äèáè èëÿ éàâàø-éàâàø éåðèéèð,
ãàøëàðûíûí äöéöíö à÷ûëìûð, öðÿéèíäÿêè áîøëóã ãàïàíìûðäû. Î, ùà ÷àëû-
øûðäû êè, þçöíö èêè èë áóíäàí ÿââÿëêè, Âàùèäè ýþðìÿìèøäÿí, òàíûìàìûø-
äàí ÿââÿëêè êèìè òîõ âÿ òîõòàã ñàõëàñûí, îëìóðäó. Äåéÿñÿí ùå÷ î, Âà-
ùèäñèç éàøàìàìûøäû. Îíñóç áèð äÿãèãÿñèíè õàòûðëàìûðäû. Äåéÿñÿí Âàùèä
îíóí ùÿìèøÿëèê âÿ ÿâÿçñèç ìóíèñè îëìóøäó. Áöòöí ýåúÿíè ôèêèð-õÿéàë
206
èëÿ êå÷èðäè. Àíúàã éàõøû áèëèðäè êè, ãîâðóëìàüûí, éà àüëàìàüûí õåéðè
éîõäóð. Áó ñààò Âàùèäÿ ÿëäÿí ýÿëÿí êþìÿéè åòìÿê ëàçûìäûð...
Ñÿùÿð äÿðñäÿí ãàáàã îòóðóá áèð ìÿêòóá éàçäû:
“Âàùèä, ñàëàì! Åòèáàðñûç! Íÿ ö÷öí ýþðöøìÿìèø ýåòäèí? Áåëÿìè
ðÿôòàð åäÿðëÿð? Ìóõòàð èëÿ äàíûøäûì. Î äà áÿðê åòèðàç åäèð. Èøèíè Áàêû
Êîìèòÿñèíÿ áèëäèðÿúÿéèê. Âåðäèéåâ èëÿ àüûçëàøäûì. Äàùà ãÿòè äàíûøà-
úàüàì.
Øàä õÿáÿð: áöòöí ñèíôèìèç äèðåêòîðóí ÿìðèíäÿí íàðàçûäûð. Êîìñî-
ìîëóí êþìÿê åäÿúÿéèíÿ øöáùÿì éîõäóð. Ìöìêöí ãÿäÿð òåç ãàéûò.
Ýåäèá êÿíääÿ ãàëìà. Àòàí áàðÿäÿ êàüûç-êóüàç äöçÿëò, ýÿë, òÿøêèëàò
áèçèì òÿðÿôèìèçäÿäèð. Ðóùäàí äöøìÿ, öðÿéèíÿ ñàëìà... Ýþçëÿéèðÿì.

Êöáàáÿ”

***

Âàùèäèí ìÿêòÿáäÿí êÿíàð åäèëìÿñè ùàããûíäàêû ÿìðè îõóéàíäà

Ìóõòàð òÿÿúúöá åëÿäè. Êîìèòÿ öçâëÿðèíèí áåëÿ áèð ÿìð ùàçûðëàíäûüûíû
õÿáÿð âåðÿí èøàðÿëÿðèíÿ Ìóõòàð ùå÷ áèð çàìàí èíàíìàìûøäû! “Êîìè-
òÿäÿ ìöçàêèðÿ åòìèøèê. Òÿðáèéÿâè òÿñèð èëÿ, êîìñîìîë úÿçàñû èëÿ êèôà-
éÿòëÿíìÿê ôèêðèíäÿéèê” äåìèøäè. Áèðäÿí-áèðÿ, ùÿì äÿ êîìèòÿäÿí õÿ-
áÿðñèç Âåðäèéåâèí áåëÿ áèð ÿìð âåðìÿñè òÿÿúúöáëö èäè.
Äåéÿñÿí îíóí âÿçèééÿòèíäÿí õÿáÿð òóòäóüó, éàõóä íÿñÿ ìÿñëÿ-
ùÿòëÿøìÿê èñòÿäèéè ö÷öí Êÿðèì Ýÿëäèéåâ îíó ÷àüûðäû. Çÿíý ÷àëûíàí
êèìè Ìóõòàð òåëåôîí äÿñòÿéèíè ýþòöðäö. Êÿðèì ñàëàìñûç-êÿëàìñûç, áèð
ãÿäÿð äÿ ùèðñëè äàíûøäû:
— Êîìñîìîë, íÿ îòóðìóñàí îðäà, äóð áóðà ýÿë.
— Éàíûìäà éîëäàøëàð âàð.
— Éîëà ñàë, ýÿë!
Ìóõòàð Ýÿëäèéåâèí îòàüûíà ýèðÿíäÿ áèð íå÷ÿ íÿôÿð òÿëÿáÿíèí àéàã
öñòöíäÿ äàéàíäûüûíû ýþðäö. Äÿðñÿ ýåúèêìèøäèëÿðìè, èúëàñà ýÿëìÿìèø-
äèëÿð, éà ùàíñû òàïøûðûüû éåðèíÿ éåòèðìÿìèøäèëÿðñÿ, Ýÿëäèéåâ îíëàðû äàí-
ëàéûðäû. Îíëàð öçð ýÿòèðìÿê èñòÿéÿíäÿ ìàúàë âåðìèð, àúûãëàíûðäû?
— Éàõøû, éàõøû! Îáéåêòèâ ñÿáÿáëÿðëÿ þç íþãñàíëàðûíûí öñòöíö þðò-
ìÿê áîëøåâèêÿ éàðàøìàç, áÿñäèð. Ñÿùâè íàìóñëà áîéíóíà àëìàã ÿâÿ-
çèíÿ, ìöõòÿëèô áÿùàíÿëÿð äÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð, áèëèðñèíèç áåëÿ ïîâå-
äåíéà ö÷öí àäàìû...
207
 Ýÿëäèéåâ úöìëÿñèíè áèòèðìÿäè, ýóéà ùèðñ îíó êÿñèðäè. Ñàíêè äàéà-
íàíëàðûí ùå÷ áèð ñþçöíö åøèòìÿìÿê ö÷öí ãÿòèééÿòëÿ äåäè:
— Ýåäèí èçàùàò éàçûí, èúëàñäà ìöçàêèðÿ åëÿéÿíäÿ äàíûøàðñûíûç, äè
ýåäèí!
Ýÿëäèéåâ Ìóõòàðû ýþðÿíäÿ éàíûíäàêûëàðû àøêàðúà ãîâäó:
— Äè ÷ûõûí! ×ûõûí, èøèìèç âàð, ìàíå îëìàéûí!
Ýÿëäèéåâ ùÿìèøÿ ñÿñèíÿ, ùÿðÿêÿòèíÿ ñèðëè áèð àùÿíý âåðìÿéè ñåâÿð-
äè. Èñòÿðäè êè, àäàìëàð îíóí ÿí àäè ñþçöíöí, ÿí ñàäÿ ùÿðÿêÿòèíèí äàëû-
ñûíäà “õöñóñè áèð ìÿíà” äóéóá åùòèéàò åòñèíëÿð, þçëÿðèíè éûüûøäûðñûíëàð.
Áó, îíà àíëàøûëìàç áèð ùàêèìèééÿò çþâãö âåðìÿêäÿí áàøãà îíóí âÿ-
çèôÿñèíèí, èøèíèí äÿ ÿùÿìèééÿòèíè ãàò-ãàò àðòûðûðäû. Î, àç äàíûøûð, àíúàã
äàíûøûüûíà ÷îõ ìÿíà âåðèðäè. Áèð àäàìà îíóí äèê áàõìàüû, éàíàêû áàõ-
ìàüû, ýþçóúó íÿçÿð ñàëìàüû, éà îüðó ýöäÿí êèìè òöíä áàõìàüû, àéðû
úöð ìÿíàëàð âåðèðäè. Åëÿ òÿëÿáÿ îëóðäó êè, Ýÿëäèéåâèí èøèíè áàøà
äöøìöð, áó úöð áàõûøûíà ìÿíà âåðìÿêäÿ, ñÿáÿá àõòàðìàãäà ÷îõ äöøö-
íöð, ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðäè. Ýåäÿíëÿðèí äàëûñûíúà ãàðà ìöøÿìáÿ èëÿ øïàëëàí-
ìûø ãàïûíû áÿðê áàñûá ãàéûòäû. Úèáèíäÿí ÷ûõàðäûüû áèð äÿñòÿ à÷àðëà
äÿìèð ñåéôèí ãàïûñûíû à÷äû. Ñÿëèãÿ èëÿ ãàëàíìûø ãîâëóãëàð öñòöíäÿí
“Êîììóíèñò” ãÿçåòèíè ýþòöðäö. Ìóõòàðà òÿðÿô óçàòäû.
— Îõóìóñàí?
— Éîõ!
— Òÿÿññöô, ÷îõ òÿÿññöô êè, îõóìàìûñàí, áóéóð îõó! — Êÿðèì ñÿñèíÿ
àüûð òÿìêèí âÿ çÿíýèí ìÿíà àùÿíýè âåðÿðÿê äåäè: — Ìÿí äåéÿíäÿ êè,
ñèíôè ñàéûãëûã áó ñààò ùÿð áèð êîììóíèñòäÿ, êîìñîìîëäà ÿñàñ êåéôèé-
éÿòäèð, ñèçëÿð, ñèç êîìñîìîë÷óëàðûí áÿçèëÿðè õûðäà áóðæóà ñÿùëÿíêàðëûüû
èëÿ ãóëàãàðäûíà âåðèðñèíèç. Ñèç åëÿ áèëèðñèíèç áó ñþçëÿðè áèç þçöìöçäÿí
äåéèðèê. Åëÿ áèëèðñèíèç êè, áóíëàðû áèç ïàòàëîêäàí àëûá ñèçÿ äåéèðèê. Äàùà
áàøà äöøìöðñöíöç êè, áóíëàð ùàìûñû ïàðòèéàíûí ýöíäÿëèê äèðåêòèâëÿðèäèð.
Áóíëàð ùàçûðêû ñèéàñè ìîìåíòèí çÿðóðè òÿëÿáëÿðèäèð. Áóíëàðñûç áèð äÿ-
ãèãÿ éàøàìàã, èøëÿìÿê, êöòëÿëÿðÿ ðÿùáÿðëèê åòìÿê îëìàç. Áóíëàðñûç
áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòèí ìöðÿêêÿáëèéèíäÿ îðèéåíòàñèéà îëìàç! Éîëäàø
Ìóõòàð, áÿñ ùà÷àí áóíëàðû ñèç þç êîìñîìîë öçâëÿðèíèçÿ áàøà ñàëàúàã-
ñûíûç, ùà÷àí?
Ìóõòàð ãÿçåòèí ñàéûãëûã ùàããûíäàêû áàø ìÿãàëÿñèíè îõóéà-îõóéà
Ýÿëäèéåâèí ãÿçÿáèíèí ñÿáÿáèíè ñàíêè áèëìÿê èñòÿäè:
— Íÿ îëóá éåíÿ?
208
 Ýÿëäèéåâ ñàíêè ìÿùç áåëÿ áèð ñóàë, ñàíêè ëàï áó ñóàëûí þçöíö àõòà-
ðûð, ýþçëÿéèðäè. Ñÿñèíè óúàëòäû, ÿë-ãîëóíó þë÷ÿðÿê åøèê îòàüà, êîìñîìîë
êîìèòÿñèíÿ òÿðÿô èøàðÿ èëÿ äåäè:
— Íÿ îëàúàã? Áó ñèéàñè ìîìåíòäÿ, ñèíôè ìöáàðèçÿíèí áó êÿñêèí
øÿðàèòèíäÿ êîìñîìîë÷óëàð ñÿôÿðáÿð îëóá, ïàðòèéà êîìèòÿñèíÿ êþìÿê
åòìÿê ÿâÿçèíÿ, òÿäáèðëÿðèìèçÿ à÷ûãúàñûíà ìàíå îëóðëàð, àðàëûãäà ñþç
ýÿçäèðèðëÿð. Áóðæóàçèéàíûí äÿéèðìàíûíà ñó òþêöðëÿð. Áÿëêÿ äÿ äöøìÿí
ÿëèíäÿ àëÿòÿ ÷åâðèëèðëÿð.
— Àõû íÿ îëóá?
— Äöíÿí äèðåêòîð ÿìð âåðèá, áèð ìöçöð öíñöðö èíñòèòóòäàí êÿíàð
åäèá, áó ýöí àéðû-àéðû êîìñîìîëëàð ðÿùáÿðëèéèí ÿìðèíè, íåúÿ äåéÿðëÿð,
òÿôòèø åòìÿê èñòÿéèðëÿð: “Íèéÿ, íÿ ö÷öí? Êÿñêèí ÿìðäèð, ôèëàí!”.
Ñÿí î ìÿãàëÿíè äèããÿòëÿ îõó, Ìóõòàð, — ñîíðà äà ÿëè èëÿ îòáè÷ÿí
êèìè éàðûìäàèðÿ ùÿðÿêÿò úûçàðàã, ùàâàíû ãÿòèééÿòëÿ êÿñäè: — Ëàï êÿíàð
îëóíìàëûäûð! Áàðÿñèíäÿ ëàçûì ýÿëñÿ, ÿí ãÿòè òÿäáèð ýþòöðìÿê ëàçûì ýÿ-
ëÿúÿê. Áèç äàùà íéàí÷èò åëÿìÿéÿúÿéèê. Ëåíèí äåìèøêÿí: “Àç îëñóí,
éàõøû îëñóí”. Ãîé äþðä éöç îëìàñûí, ö÷ éöç îëñóí, ëàï áÿðêÿ ãàëàíäà
èêè éöç êîìñîìîë îëñóí, àììà éàõøû îëñóí. Ãûçûë ãâàðäèéà êèìè îëñóí,
òÿðÿääöä åëÿéÿí, ìàéìàã îëìàñûí. Ñèíôè øöóðúà ìàüìóí àäàìëàð
îëìàñûí.
— Áèçèì êîìñîìîë òÿøêèëàòûìûç ñàüëàì òÿøêèëàòäûð.
— ßñàñÿí, ÿëáÿò êè, àììà è÷èíäÿ Âàùèä êèìè öíñöðëÿð ùÿëÿ âàð. —
Ýÿëäèéåâ ÿëèíè ñòîëà âóðóá, òÿêðàð åòäè: — Éîëäàø êîìñîìîë, ùÿëÿ âàð!
Ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðäÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿê îëìàç! Ùÿëÿ òþêöëöá ãàëûá, äöø-
ìÿí ùÿëÿ áèçèì àðàìûçäà ÷àëûøûð, éàòìàéûá. Áèç ùÿëÿ ÷îõëàðûíû èôøà åäÿ
áèëìÿìèøèê. Ùàíñû êè, âàúèáäèð. Ùÿëÿ ñûðàëàðûìûçû ëàçûìûíúà òÿìèçëÿéÿ
áèëìÿìèøèê.
Ìóõòàð þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè:
— Âàùèäÿ íÿ îëóá àõû, àé éîëäàø Ýÿëäèéåâ? Äîüðóñóíó áàøà äöø-
ìöðÿì êè, Âàùèä áó àüûð úÿçàéà, áó àüûð èòòèùàìëàðà íÿ ö÷öí ùÿäÿô
îëóá? Ìÿí áóíó áàøà äöøìöðÿì!
Êÿðèì ãóëàã àñìàã èñòÿìÿäè. Øÿùàäÿò áàðìàüû èëÿ ãÿçåòÿ èøàðÿ
åòäè, óúàäàí äåäè:
— Ñÿíÿ äåäèì î ìÿãàëÿíè îõó! Äèããÿòëÿ îõóñàí, áàøà äöøÿðñÿí!
— Ìÿí áó ìÿãàëÿíè ðàäèî èëÿ åøèòìèøÿì, èíäè äÿ îõóéóðàì. Àììà
Âàùèä êèìè ãàáèëèééÿòëè áèð ýÿíúèí áèçèì èíñòèòóòäà íÿ ö÷öí òÿãèá îëóí-
äóüóíó áàøà äöøìöðÿì.
209
 Êÿðèì ñòîë äàëûíäàí êå÷èá, Ìóõòàðûí ãàáàüûíû êÿñäè, áàøûíû éàíàêû
òóòóá òÿùäèä èëÿ ñîðóøäó:
— Ñÿí áóíà òÿãèá äåéèðñÿí?
— Òÿãèáäèð, òÿãèá äåéèëñÿ, äîüðóäàí äà áó àäàìûí áèð ìöùöì ýö-
íàùû âàðñà, à÷ûí áèçÿ äÿ äåéèí! Áöòöí òÿëÿáÿëÿðÿ äåéèëÿñè äåéèëñÿ, éîë-
äàø Ýÿëäèéåâ, ìÿí áóðàäà êîìñîìîë êàòèáèéÿì, ùå÷ îëìàñà ìÿíÿ
äåéèí! Ñèç êîìñîìîë÷óëàðäàí ýèëåéëÿíèðñèíèç, íàùàã ýèëåéëÿíèðñèíèç.
ßêñèíÿ, ïàðòêîì öçâëÿðèíèí ðÿôòàðû áèçÿ àéäûí äåéèë. Âàùèäèí ãîâóë-
ìàñû òÿëÿáÿëÿð àðàñûíäà ñóàëà, äàíûøûüà, íàðàçûëûüà ñÿáÿá îëóð, à÷ûã äà-
íûøûðëàð. Ñèç áÿéÿì áóíó ýþðìöðñöíöç?
— Íàðàçûëûüû áÿëêÿ òÿøêèë åäÿí âàð, áÿëêÿ áóðàäà äà áèð äöøìÿí ÿëè
âàð, éîëäàø êîìñîìîë? Äöøìÿí ùèéëÿýÿðäèð. Áó ñààò ùÿð âàñèòÿäÿí èñ-
òèôàäÿ åäèá, ñèçèí áÿçè êîìñîìîëëàð êèìè, øàòàéóøøèëÿðè þçöíÿ òÿðÿô
÷ÿêìÿê èñòÿéèð. Êàïèòàëèñò ÿùàòÿñèíèí ãàíóíó áåëÿäèð, éîëäàø êîìñî-
ìîë! Ãàôèë îëìàã úèíàéÿòäèð. Äþðä òÿðÿôèìèç êàïèòàëèñòäèð, ùàíñû êè, ùÿð
äÿãèãÿ áèçÿ ãàðøû âóðóøóð, áèç ãàëèá ýÿëäèêúÿ ñèíôè ìöáàðèçÿ êÿñêèíëÿ-
øèð. Áèç èíäè ùÿð àääûìäà äöøìÿí àõòàðìàëûéûã. Ëàï åâèìèçäÿêè î àòà-
àíàìûçà, àðâàäûìûçà äà èíàíìàìàëûéûã! ×öíêè áÿëêÿ äöøìÿí àýåíòè-
äèð. ×îõ äà êè, àòà, éà àíàäûð. Çàùèðÿ áàõìàç! Áÿëè, áÿëè! Ñÿíÿ äåéèðÿì
ñèéàñè ìÿãàëÿëÿðè éàõøû îõó! Îõó, ýþðÿðñÿí îðàäà éàçûëûá êè, ñèíôè äöø-
ìÿí íåúÿ ùèéëÿýÿðäèð. Íåúÿ ðÿçèëäèð, íåúÿ àë÷àãäûð.
Ìóõòàð áèð ãÿäÿð ñóñäó, ñîíðà Ýÿëäèéåâèí ñþçöíÿ øÿðèê îëäó:
— Áóðàäà äîüðó éàçûëûá êè, ñèíôè äöøìÿí ùèéëÿýÿð, ìàñêàëûäûð.
Áöòöí áóíëàðû îõóäóãúà, äîüðóñó àúûüûíûç òóòìàñûí, Êÿðèì Ýÿëäèéåâ,
ñèçèí ùÿðÿêÿòëÿðèíèçäÿí øöáùÿëÿíèðÿì, äöøìÿí ÿëè áÿëêÿ ñèçèí áó òÿëà-
øûíûçäà, áó úàíôÿøàíëûüûíûçäà, äîüðóäàí äà äöøìÿí ÿëè âàð àõû, éîõñà
áèð ýÿíúèí äàëûíúà áó ãÿäÿð çóðíà-áàëàáàí ÷àëìàã ùå÷ éåðäÿ ýþðöí-
ìÿéèá.
Ýÿëäèéåâ àéàüà ãàëõûð, áèð ÿëèíè òåëåôîí äÿñòÿéèíÿ, î áèðèíè ñàü úè-
áèíÿ ãîéóá, Ìóõòàðà áàõûð, ýþçö ãûçàðûð:
— Ìÿí ãóëàãëàðûìà èíàíìûðàì! Ñÿí ìÿíäÿí øöáùÿëÿíèðñÿí? ßäÿ,
êîìñîìîë, ìÿíäÿí øöáùÿ?
Ìóõòàð àéàüà ãàëõûá éóìðóüóíó êöðñöéÿ äþéäö:
— Ëàï ñÿíäÿí øöáùÿëÿíèðÿì. Áÿéÿì ñÿí Ìàðêñûí áàúûñû îüëó çàä
äåéèëñÿí êè! ×îõ ñÿíèí êèìè úèáèíäÿ áèëåò ýÿçäèðÿí òÿñàäöôè àäàìëàð
éöçëÿðëÿ úàâàíëàðûìûçû úöðáÿúöð ÷èðêàá èëÿ ëÿêÿëÿéèá. Ìÿêòÿáäÿí, çà-
âîääàí êÿíàð åäèáëÿð. Áó áÿéÿì ýèçëè áèð èøäèð? Îäóð Óêðàéíà òðàêòîð-
210
÷óñó, îäóð Êóáàí éàçû÷ûñû, îäóð Áàéûë ôÿùëÿñè, ùÿðÿñèíÿ áèð èôòèðà éà-
õàíëàð êèìëÿðäèð? Áåëÿ äöøìÿíëÿð äîüðóäàí äà âàð!..
— Ìÿí ãóëàüûìà èíàíìûðàì, ö÷èëëèê ïàðòèéà öçâö Êÿðèì, ýþð äö-
íÿíêè óøàãëàð ñÿíèí öçöíÿ íÿëÿð äåéèðëÿð! Ýþð êîìñîìîë òÿøêèëàòû íÿ
çèáèëëÿíèá...
— Ëàçûì ýÿëñÿ, áóíäàí äà àðòûüûíû äåéÿ áèëÿðÿì. Àðõàéûí îëóí,
ñèçèí ýÿíúëÿð àðàñûíà øöáùÿ òîõóìó ñÿïìÿéèíèçè áèç äóéìóøóã âÿ
ëàçûìè òÿøêèëàòëàðà äà õÿáÿð âåðìèøèê. Âàõò ýÿëÿð, ìöçàêèðÿ îëóíàð,
ýþðÿðèê: áó èíñòèòóòäà êîìñîìîëëàð àðòûãäûð, éà áÿçè àäûíû êîììóíèñò
ãîéàíëàð?
— Ñÿí éÿíè áåëÿ äèë à÷ìûñàí?
— Ìÿíèì äèëèì ùÿìèøÿ à÷ûã îëóá, à÷ûã äà îëàúàã!
— Îëñóí, áàõàðûã!
— Áàõàðûã.
— Ýþðÿðèê.
— Ñàüëûã îëñóí!

Èêèíúè ôÿñèë

Ýÿëäèéåâ Âàðòàøåíäÿ òàõûë òÿäàðöêö ìöâÿêêèëëèéèíäÿ ÷àëûøàíäà éà

õàìëûã óúóíäàí, éà åùòèéàòñûçëûãäàí, éà äà àéðû ñÿáÿáäÿí áèð áàëàúà
äîëàøàí êèìè îëìóøäó. Þçöíäÿí ñîðóøñàí äåéÿð: “Éîëäàøà äàâåðèò åëÿ-
ìèøÿì, áàøûìà áó èøëÿð ýÿëèá”.
Ðàéîí èúðàèééÿ êîìèòÿñèíèí ñÿäðè éàçäû êè: “Àé Êÿðèì, ôèëàí ãÿäÿð
òàõûë áóðàõ!”. Êÿðèì áóðàõäû. Òîðïàã øþáÿñè äåäè: “Ãÿøÿíý îüëàí, àðïà
âåð, àòëàð àúäûð”. Ãÿøÿíý îüëàí âåðäè. Áèð áàøãàñû çÿíý åëÿäè êè: “Éîë-
äàø Ýÿëäèéåâ, áèð-èêè òàé áóüäàéà ýöìàíûí ýÿëìÿçìè, áàúû îüëóíóí
òîéóäóð, äàðäà ãàëìûøûã”. Ýÿëäèéåâ äÿ ðÿää åëÿìÿäè. “Éîëäàø òÿäà-
ðöê÷ö, âàúèá éåð ö÷öí îí áåø òîðáà òàõûë àéûðûá ìÿíèì ñÿðÿíúàìûìà
ýþíäÿðìÿëèñÿí”. Òÿäàðöê÷ö ÿìÿë åëÿäè...
Ýÿëäèéåâèí èøëÿðè þç ãàéäàñûíúà ýåäèðäè. Àíáàðäàí àü, äîëó òîðáà-
ëàð àçàëûð, éåð ýåíèøëÿíèðäè. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ ìÿõàðèú ãîâëóüóíäàêû
ãÿáçëÿðèí, õàùèø êàüûçëàðûíûí ñàéû àðòûð, ùåñàáû ÷îõàëûðäû. Àõûðû áèð ýöí
àòàñû ðÿùìÿòëèê ùåñàáäàð Ýÿëäèéåâè àéûëòäû.
Ýöìàí åëÿìÿéèí êè, èíäèéÿ ãÿäÿð Ýÿëäèéåâÿ ìÿñëÿùÿò äåìèð, þé-
ðÿòìèðäèëÿð. Éîõ! Ùÿð äÿôÿ, ÿë áîéäà ãÿáçëÿðÿ, éà äèëóúó òàïøûðûüà,
211
àíáàð à÷äûðûá òàõûë áóðàõàíàúàí Ýÿëäèéåâèí úàíû áîüàçûíà éûüûëûðäû. Íÿ
ùåñàáäàð éàçûð, íÿ àíáàðäàð áóðàõûð, íÿ äÿ ôÿùëÿ òàéà éàõûí ýÿëèðäè. Ùà-
ìûñû íÿì-íöì èëÿ òÿðïÿøèðäèëÿð: “Úàíûì, ñàáàù êèì úàâàá âåðÿúÿê?
Îðäåðñèç-ìîðäåðñèç, ùåñàáñûç-êèòàáñûç áó òàõûë ùàðà ýåäèð?..”
Ýÿëäèéåâ ùèðñëÿíèðäè, ïàðòèéà êèòàá÷àñûíû ÷ûõàðûá ñîë îâúóíäà òóòóð,
ñàü ÿëè èëÿ ìåøèí úèëäÿ åëÿ øàïïûëäàäûðäû êè, åøèäÿí äèê àòûëûðäû:
— Áó úàâàá âåðÿúÿêäèð åé, áó! Ãàðàýþç áèëåòè úèáèíäÿ ýÿçäèðÿí îüëàí
àòâå÷àòäûð! Ñèçèí ãàðíûíûçà íèéÿ ñàíúû äîëóð? Ñèçÿ äåéèëèð: âåð, âåð!
Äàùà óçóí ìöøÿððÿô ëàçûì äåéèë. Äàâåðèò åëÿéèá áèçè áóðà ãîéóáëàð!
Ýÿëäèéåâèí ùÿðáÿ-çîðáàñûíäàí ãîðõàí äà îëóðäó. ßë-ãîëó ýÿëìÿ-
éÿí, ÷ÿêèëèá ìàò-ìÿÿòòÿë ãûðàãäà äàéàíàí äà îëóðäó. Õîðóç êèìè êèøè
èëÿ äþø-äþøÿ ýÿëÿí, îðà-áóðà éàçàí äà ùÿðäÿí òàïûëûðäû. Àíúàã Ýÿëäè-
éåâèí àðõàñû ìþùêÿì èäè. Àòàëàð éàõøû äåéèá: “Àðõàëû êþïÿê ãóðä
áàñàð!”. Àðòûã-ÿñêèê äàíûøàíëàð ùàããûíäà, ýþðöðäöí, Ýÿëäèéåâ çÿíý
åëÿäè, äàíûøäû, ñîíðà ÿìð âåðèá áàøìàãëàðûíû áàéûðäà ãîéäó.
Ýÿëäèéåâ èøèíè åëÿ ãóðìàã èñòÿéèðäè êè, ÿëèíèí àëòûíäàêûëàð “éóìóðòà
éöêö àïàðñûíëàð”. Áó çàáèòÿ áÿçèëÿðèíèí ëàï õîøóíà ýÿëèðäè.
Ýÿëäèéåâ àøàüû èø÷èëÿðèí ñþçöíÿ ôèêèð âåðìèðäè. ×öíêè îíëàðäàí ùå÷
áèð òÿùëöêÿ ýþçëÿìèðäè. Ôèêðè ùÿìèøÿ éóõàðûäà áþéöêëÿðäÿ èäè. Èíàí-
ìûøäû êè: “Ãóëëóã èøèíäÿ, àäàìû éûõàí-òèêÿí ñÿäðèí, íà÷àëíèêèí áèð ãûð-
ìûçû ãîëóäóð”.
Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ãÿçåò, òÿíãèä, éîõëàìà-ôèëàí ùàìûñû ÿââÿë-
úÿäÿí “áþéöêëÿð éàíûíäà àøû áèøèðèëìèø àäàìëàð ö÷öíäöð. Àëëàù äÿé-
ìÿéÿíÿ, áÿíäÿ íÿ åëÿéÿúÿê”. Ýÿëäèéåâèí ãÿíàÿòè áó èäè. Èíäèéÿ ãÿäÿð
äÿ áó åòèãàäëà èøëÿìèøäè. Ùÿëÿëèê çèéàí ýþðìÿìèøäè.
Ðàéîíäà áèð ùàäèñÿ îëäó. Îíäàí ñîíðà Ýÿëäèéåâèí ýþçëÿðèíäÿí
ïÿðäÿ ÷ÿêèëäè. Åòèãàäëàðû äà àëòûíà ñó äöøÿí äèâàð êèìè ó÷óëóá òþêöëäö.
Ùàäèñÿ äåéÿíäÿ, áþéöê äöøìÿñèí, ðàéîí èúðàèééÿ êîìèòÿñè ñÿäðè-
íèí Èñêÿíäÿð àäëû áèð êàòèáè âàð èäè. Àâàäàíëûã öñòöíäÿ ìöÿëëèì èëÿ ñþç-
ëÿðè ÷ÿï ýÿëìèøäè. Êàòèá ìöÿëëèìÿ äåìèøäè: “Õóëèãàí!”
Ìöÿëëèì áàøûíû àøàüû ñàëûá ýåòìèøäè. Ãûðàãäàí áàõàíëàð ìöÿëëèìèí
ãîðõàãëûüûíà ýöëìöøäöëÿð, áÿçèëÿðè äÿ äåìèøäè: “Ùþêóìÿòäèð, ãîðõìà-
ñûí, íÿ åëÿñèí!”.
Ìöÿëëèì ãî÷àã íÿ äèí, íÿ äàíûø, ýþòöð ÿðèçÿ éàç, Èñêÿíäÿðè ìÿù-
êÿìÿéÿ âåð! Ðàéîí ìÿùêÿìÿñè, äöçäöð, ìöÿëëèìèí ÿðèçÿñèíè äÿôòÿðÿ
ñàëûá íþìðÿëÿìèøäè, àììà ñîíðà áó ÿðèçÿ ñàããûç îëóá ìÿñóë èø÷èëÿðèí
àüçûíäà ÷åéíÿíäè. Ãàïàëû àøõàíàíûí ãàáàüûíäà ðàéîí èúðàèééÿ êîìèòÿñè
212
ñÿäðè ÿëëÿðèíè úèáèíÿ ãîéóá ýöëöð, äèëè èëÿ äèøëÿðèíè òÿìèçëÿéèð, ìöÿëëèìÿ
äåéèðäè:
— Ñþç äåéÿíäÿ òÿøÿõõöñöíÿ äÿéèð, àé ìöÿëëèì! ßðèçÿáàçëûã åëÿéèð-
ñÿí, ñîâåò ìÿùêÿìÿñèíèí äÿ âàõòûíû àëûðñàí... áó íåúÿ èøäèð?
Ìöÿëëèì äåäè:
— Éîëäàø Èñìèéåâ, ñÿí ðÿñìè êîììóíèñò ñàéûëûðñàí.
— Ðÿñìè íèéÿ?
— Úèáèíäÿ êèòàá÷àí-çàäûí âàð äà, êîììóíèñò ñàéûëûðñàí, ýÿðÿê éà-
äûíäà îëà êè, èíñàí øÿõñèééÿòèíè áèçèì þëêÿäÿ óúà òóòóðëàð. Âÿòÿíèìèç
áåëÿ îëìàñàéäû, ìÿí áàø ýþòöðöá äèéàðáàäèéàð ýåäÿðäèì. Ìÿíèì ö÷öí
èççÿòè-íÿôñ ùÿð øåéäÿí ÿçèçäèð. Þç øÿðÿôèíè ãîðóìàéàí íÿ âÿòÿíèí, íÿ
äÿ õàëãûí øÿðÿôèíè ãîðóéàð. Áèçèì þëêÿäÿ ùå÷ êÿñÿ èõòèéàð âåðèëìÿéèá
áàøãàñûíû òÿùãèð åëÿñèí. Ìÿùêÿìÿ ìÿíèì ÿðèçÿìÿ ÿäàëÿòëÿ áàõìàëû-
äûð. Àðõàéûíàì êè, áàõàúàãäûð. Ñèç êàòèáèíèçèí ñþçöíö ãóëàãàðäûíà âå-
ðèðñèíèçñÿ, áó äà ñèçèí þç èøèíèçäèð.
Èñìèéåâ ìöÿëëèìè ëàüà ãîéäó. Ýÿëäèéåâ äÿ ãÿù-ãÿù ÷ÿêäè:
— Ïàäóìèø!.. Ìöÿëëèì, áó îä-àòÿøëÿ ñèçè áóðà êèì ýþíäÿðèá?
— Ìÿí þçöì ýÿëìèøÿì.
— Ýÿëìèñÿí, áàøûíû ñàë àøàüû, èøèíäÿ îë! Èäàðÿäÿ àäàìëà ñþç îëàð,
àðòûã-ÿñêèê äÿ îëàð. Áóíäàí þòðö äàùà ãèéàìÿò ãîïìàç êè!
— Ãèéàìÿò-çàä ãîïàðäàí éîõäóð. Áÿçè èø÷èëÿðÿ äàíûøìàã ëàçûìäûð.
— Ñÿí åëÿ î êþðïÿ óøàãëàðà þéðÿò, ãàëàíëàð èëÿ èøèí éîõäóð.
Ýÿëäèéåâ ñÿäðè ÷àüûðäû:
— ßøè, ýÿë áÿðè!..
Îíëàð àøõàíàéà ýèðèá òÿçÿäÿí ãàáàã-ãàáàüà îòóðäóëàð.
Ìöÿëëèì îâãàòû ãàðûøìûø ùàëäà àüçûíû ÷åâèðèá êö÷ÿ àøàüû ýåòäè.
Ö÷ ýöí ÷ÿêìÿäè, áèð äÿ ýþðäöëÿð, áóäóð, ìààðèô êîìèññàðûíûí ìöà-
âèíè èúðàèééÿ êîìèòÿñèíèí ãàïûñûíäàí è÷ÿðè ýèðäè. Ñàëàì-êàëàì åëÿäè.
Áèð àç ìÿêòÿáëÿðäÿí, ìÿêòÿáëèëÿðäÿí õÿáÿð àëäû. Ñîíðà áàøëàäû ìöÿë-
ëèìèí òÿùãèð îëóíìàñû áàðÿñèíäÿ äÿôòÿð-êèòàá à÷ìàüà. Èñìèéåâ àíä è÷äè
êè: “Úàíûì, òÿùãèð-ôèëàí îëìàéûá, ñèç àëëàù øèøèðòìÿéèí, îíà áèðúÿ êÿëìÿ
“õóëèãàí” äåéèëèá, ëàï õóëèãàí îëàíäà íÿ îëàð? Áóðæóàçèéà äåéèëìÿéèá,
ãîë÷îìàã äåéèëìÿéèá, îïïîðòóíèñò äåéèëìÿéèá. Áóðàäà íÿ âàð àõû?”.
Êîìèññàðûí ìöàâèíè ùàìûäàí ÷îõ Ýÿëäèéåâè ùåéðÿòÿ ñàëìûøäû.
Ýÿëäèéåâ îíóí, î áþéöê ãóëëóã ñàùèáèíèí åëÿ áèð èø äàëûíúà ýÿëìÿñèíÿ
èíàíà áèëìèðäè. Þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Òàõûë ùàçûðëûüû äåéèë, ïëàí äåéèë, òÿ-
213
äàðöê äåéèë, èúëàñ äåéèë, áèð äûëüûð ìöÿëëèì ö÷öí äÿ êîìèññàð ìöàâèíè
ýåäÿðìè?..”
Î éàíäàí äà ðàéîí ìÿùêÿìÿñèíäÿí ìàääÿ ýÿòèðäèëÿð. Èñêÿíäÿðè
ìöòòÿùèì êèìè äèíäèðäèëÿð. Èñìèéåâ ùà çÿíý åëÿäè: “Àé éîëäàø ìÿù-
êÿìÿ, ïóñòéàê èøäèð, ñöðòöí ýåòñèí”. Ïðîêóðîðà ïàïàã à÷äû, ìöìêöí
îëìàäû. Ìÿùêÿìÿ ñÿäðè äåéèðäè:
— Ãàíóííàìÿäÿ íÿ éàçûëûá, î úöð äÿ ðÿôòàð îëóíàúàã...
Äîñòëàð þçëÿðèíè éûüûøäûðûá, Èñêÿíäÿðÿ ãàùìàð ÷ûõûíúà, êèøèíè
úàìààò ãàáàüûíäà ìöùàêèìÿ åëÿäèëÿð.
Ãÿðèáÿ èøëÿð âàð. Ùÿìèí Èñìèéåâ ãàðäàøäàí àðòûã èñòÿäèéè, èäàðÿñè-
íèí äèðÿéè ñàéäûüû Èñêÿíäÿðè ãóëëóãäàí ãîâìàëû îëäó. ßìðÿ ãîë ÷ÿêÿí-
äÿ áàøûíû áóëàéûá, þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Ýþð íÿ áîø èøäÿí þòðö...”
Äåäèì êè, êîìèññàð ìöàâèíèíèí ýÿëìÿéè Ýÿëäèéåâè ùåéðÿòÿ ñàë-
ìûøäû. Áó ùåéðÿò ýåò-ýåäÿ åùòèéàòà ÷åâðèëäè. Èñêÿíäÿðèí èøèí ýþðÿíäÿí
ñîíðà Ýÿëäèéåâ þçöíÿ ýÿëÿí êèìè îëäó. Ùåñàáäàð îíà ìÿñëÿùÿò ýþðäö
êè: “×ûõ áó ðàéîíäàí. Áó èøëÿðèí àõûðûíû ôÿíà ýþðöðÿì. Ôèðãÿ÷è àäàì-
ñàí, ñÿíÿ éåðìè ÿñêèêäèð?! Ùàðà ýåòñÿí âÿçèôÿ âàð. Äîñò-àøíàéà î
ãÿäÿð äÿ áåë áàüëàìà...”
Þìðöíäÿ áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, Ýÿëäèéåâ, äèëè èëÿ îëìàñà äà áàøûíû òÿð-
ïÿäÿðÿê, àøàüû âÿçèôÿëè áèð àäàìûí ñþçöíö òÿñäèã åäèðäè. Ýÿëäèéåâèí
áþùðàí êå÷èðäèéè ùÿìèí áó ýöíëÿðäÿ Áàêûäàí òÿøâèãàò øþáÿñèíÿ êàüûç
ýÿëäè êè, “Ôÿàë ðàéîí èø÷èëÿðèíäÿí áèð íÿôÿðèíè ìÿðêÿçÿ àëè ìÿêòÿáÿ
ýþíäÿðèí. Ùÿìêàðëàð áåøìèíëèéè ùåñàáûíà òÿãàöä àëàúàãäûð”.
Òÿøâèãàò øþáÿñè ìöäèðè ðàéîí èúðàèééÿ êîìèòÿñè ñÿäðèëÿ ìÿñëÿùÿò-
ëÿøäè. Èñìèéåâ ùÿìèí êàüûçû îõóéàíäà Ýÿëäèéåâ èðÿëè éåðèéèá éàëâàðäû:
— Éîëäàø Èñìèéåâ, — äåäè, — áó ìÿíÿ éàïûøûð. Àëè ìÿêòÿá ÿñèë
ìÿíèì éåðèìäèð, ýþíäÿð ýåäèì!
Èñìèéåâ åòèðàç åëÿìèðäè. Î éàí-áó éàíäàí äåéèðäèëÿð êè: “Êÿðèì
äöíÿí ñàâàä êóðñóíäàí ÷ûõûá; àëè ìÿêòÿáÿ ýåòìÿê ö÷öí áèëèê ëàçûìäûð”.
Èñìèéåâ ðÿää åëÿäè:
— Ôèðãÿ÷è àäàìäûð, þéðÿíÿð. Ìÿí Ýÿëäèéåâè ýþíäÿðìÿê òÿðÿôäàðû-
éàì! Þçö òÿúðöáÿëè, þçö èíàíûëìûø, þçö...
Ýÿëäèéåâ Âàðòàøåíäÿí ëàï àðõàéûí ÷ûõäû.
Îíà ýþðÿìè êè, òóòäóüó èøëÿð äöç èäè, éà þçö áó èøëÿðè äöç ñàéûðäû?
Îíà ýþðÿìè êè, úÿñàðÿòëè èäè, ìÿñóëèééÿòäÿí ãîðõìóðäó? Îíà ýþðÿìè
êè, éîëäàøëàðûíûí ñÿäàãÿòèíÿ èíàíûðäû, éàìàíà äèë áóëàìàéàúàãëàðûíà
ÿìèí èäè?
214
 Éîõ!
Îíà ýþðÿ àðõàéûí ÷ûõäû êè, þçöíöí ïàðòèéà êèòàá÷àñûíû, øÿõñè èøèíè,
âÿñèãÿëÿðèíè, éîõëàìàëàðûíû òàìàì éûüûøäûðûá àïàðûðäû. Î, áó ÿãèäÿäÿ
èäè êè, èíñàí ÷ûõäûüû èäàðÿäÿí øÿõñè èøèíè òÿìèç àïàðà áèëñÿ, ñîíðàëàð éöç
àäàì éûüûëñûí, éöç úèíàéÿò à÷ûëñûí, ôàéäàñûçäûð, ñöáóòà éåòìÿç, áîéíóíà
ãîéóëà áèëìÿç.
Êÿðèì Ýÿëäèéåâ Âàðòàøåíäÿí ãà÷ìàãëà áèð ýþç äàüûíäàí äà óçàã-
ëàøûðäû: ÷àéõàíà õèäìÿò÷èñè Çîéàéà, õàòà åëÿäè, áèð “ñàëàìÿëåéê” äåäè.
Áèð íå÷ÿ äÿôÿ ïèòèíèí äóçñóç îëìàñûíäàí øèêàéÿòëÿíäè. Çîéàíû êÿ-
íàðà ÷àüûðûá “ìÿõñóñè” ùàçûðëàíìûø éàðïàã äîëìàñû õàùèø åëÿäè. Çîéà
áó õàùèøèí àøïàçà àèä îëäóüóíó äåéÿíäÿ, Ýÿëäèéåâ îíóí ãóëàüûíà ïû-
÷ûëäàäû: “Àøïàçû äà ýþðöðÿì, Çîéàíû äà!”. Çîéà äåäè: “Ìÿí õþðÿê áè-
øèðìÿéè áàúàðìûðàì”. Ýÿëäèéåâ ÿë ÷ÿêìÿäè: “Áÿñ öðÿê áèøèðìÿéè íèéÿ
áàúàðûðñàí?”.
Çîéà îíóí àòìàúàëàðûíû áàøà äöøìÿäè. Î áèðèñè ýöí Ýÿëäèéåâ àëòû
ìàíàò õþðÿê ïóëó ÿâÿçèíÿ, áèð îòóçëóã ãîéóá ÷ûõäû: Çîéà îòóçëóüóí àð-
òûüûíû âåðÿíäÿ äåäè:
— Ãîé äóðñóí, ïàòîì-ïàòîì!
Áèð àç ñîíðà Ýÿëäèéåâ Çîéàíûí èø ñààòû, áîø âàõòû èëÿ ìàðàãëàíäû:
— Ñÿí ùå÷ ÷èñòè âîçäóõà, ñåéðÿ ÷ûõìûðñàí?..
— Íàáÿëÿäÿì áó éåðëÿðÿ.
— Ìÿí áÿëÿä÷èëèê åëÿìÿéÿ ùàçûðàì, áèð ýÿç, öðÿéèí à÷ûëñûí, êóõíè
èéè áóðíóíäàí ýåòñèí.
Ýÿëäèéåâ Çîéàíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ìåøÿíèí îòëóã éåðèíÿ, àë÷àã, ëàêèí
ãîë-ãàíàäëû áèð ãàðàüàúûí àëòûíà àïàðäû.
— Îòóðàã, — äåäè, — éîðüóíëóüóìóç ÷ûõñûí.
— Áóðàäàí ùå÷ éåð ýþðöíìöð.
— ßéëÿø, ýþðöíìÿéè íåéíèðñÿí. Ëåñäè äà! Ãàðàüàú êþëýÿñè þçö ùÿð
çàìàí ÿëÿ äöøìÿç, ÿéëÿø!
Ãàðàüàúûí êþëýÿñèíäÿ Çîéà íåúÿ ìÿüëóá îëäóñà, î ýöíäÿí ñîíðà,
êþëýÿ êèìè Ýÿëäèéåâèí äàëûíúà ñöðöíìÿéÿ áàøëàäû.
Çîéàíûí úèñìÿí âÿçèééÿòè äÿéèøäè. Ýÿëäèéåâè éàõàëàäû êè: “Ýåäÿê
çàãñà!”.
Ýÿëäèéåâ îíó ãîðõóòäó, àëäàòìàã èñòÿäè: “Óøàüûí îëà-îëà ìÿí
ñÿíëÿ áèðëÿøÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Ýþð îíó áèðòÿùÿð åëÿ, ñîíðà êàê ñëåäóéåò
òîéóìóç îëñóí!”.
215
 Çîéà àëäàíìàäû. Ýÿëäèéåâè î éàíà-áó éàíà äàðòûøäûðàíäà þç àáû-
ðûíäàí ïàðòèéàäàí ãîâóëìàüûíäàí ãîðõóá þâëàä ùàããû âåðìÿéè áîé-
íóíà àëäû, àììà ùå÷ óøàüûí öçöíÿ äÿ áàõìàäû. Îíóí ãûç âÿ éà îüëàí
îëäóüóíó ñîðóøàíäà Ýÿëäèéåâèí áàøûíäàí àüðû òóòóðäó: “Íÿ áèëèì íÿ
çÿùðèìàðäûð”.
Çîéàíû ýþðìÿê, î áàðÿäÿ áèð ñþç åøèòìÿê, éà àòà îëäóüóíó õàòûðëà-
ìàã Ýÿëäèéåâÿ úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí àüûð èäè: “Ýþçöì ýþðìÿç, ãóëà-
üûì åøèòìÿç. Áÿðêÿ ãàëàíäà àéäà èéèðìè-îòóç ìàíàò àüçûíà àòàðàì.
Òÿëÿáÿ àäàìàì, þçöì íÿ àëûðàì, îíà íÿ âåðèì... Áèð-èêè èëäÿí ñîíðà
ðÿää îëóá ýåäÿð, áàøûìäàí à÷ûëàð. Éîõñà ìÿí, îòâåòñòâåííè ãóëëóãäà
ýèðëè ïóë àëäûãúà î ôàùèøÿ (Ýÿëäèéåâ Çîéàíû ùÿìèøÿ áó àä èëÿ õàòûðëàð-
äû.) áóðàäàí òÿðïÿøìÿéÿúÿê, ãîùóì-ÿãðÿáàñûíû äà ÷àüûðûá éàíûíà éû-
üàúàã êè, ýÿëèí áèð àõìàã àäàì òîðà ñàëìûøàì. Ýÿëèí éåéÿê, äàëûñûíúà
äà ñþéÿê!.. Áó ÿõëàãñûçëàð ìÿíèì ïóëóì èëÿ êåô åäÿúÿêëÿð... Áó äà çà-
ãóíäó, à êèøè?..”.
Áóíëàðà ýþðÿ èäè êè, Ýÿëäèéåâ òÿùñèëÿ ýåòäèéèíè ñÿñÿ ñàëìàäû. Áèð
ýöí ùåñàáäàðû ÷àüûðûá à÷àðëàðû âåðäè, åçàì êàüûçûíû ýþñòÿðèá, þç ùàãã-
ùåñàáûíû éàçäûðäû. Àõøàì éàòàúàüûíû, ÷àìàäàíûíû èúðàèééÿ êîìèòÿñèíèí
ìàøûíûíà ãîéóá, áèðáàø Éåâëàõà ñöðäöðäö...
Èíñòèòóòà ýèðÿíäÿ Ýÿëäèéåâ äÿðñäÿí ãàáàã áèð èúòèìàè èøèí ãóëïóíäàí
éàïûøìàüû, ùèññ åäèëÿúÿê “úàíéàíüûñû” áöðóçÿ âåðìÿéè äöøöíìöøäö.
Ùÿëÿ ãÿáóë êîìèññèîíó èøèíè ãóðòàðìàìûø, äÿðñëÿð áàøëàíìàìûø
Ýÿëäèéåâ ìÿêòÿá äÿôòÿðõàíàñûíäàí ãûðàüà ÷ÿêèëìÿäè. Áèð òÿëÿáÿ þç
àäûíû ñèéàùûäà òàïà áèëìÿéÿíäÿ Ýÿëäèéåâ îíóí ãîëóíäàí òóòóá, êàòèáèí
éàíûíà àïàðûðäû. Òÿëÿáÿëÿð åéâàíäà ñþùáÿò åéëÿéÿíäÿ, äÿðñ êèòàáëàðûíûí
íÿ âàõò àëûíàúàüû èëÿ ìàðàãëàíàíäà Êÿðèì Ýÿëäèéåâ ÿëöñòö òÿäðèñ ìö-
äèðèíèí îòàüûíà ýèðèá, èêè äÿãèãÿ ñîíðà ÷ûõûð, óúàäàí ùàìûéà áèëäèðèðäè.
Èìòàùàíëàðûí ùàíñû îòàãäà, íÿ âàõò àïàðûëàúàüûíû åëàíäàí ãàáàã õÿáÿð
âåðèðäè. “Êèøè éàõøû êþìÿê åëÿéèð”.
Áèð ýöí ýþðäöëÿð Ýÿëäèéåâ åéâàíûí êöíúöíäÿ ñòîë ãîéóá îòóðóá,
ýÿëÿíÿ äåéèð:
— Éîëäàøëàð, êîëëåêòèâ êèíîéà ýåòìÿê èñòÿéÿí éàçûëà áèëÿð. Óúóç
áèëåò ýÿëèá.
Äèðåêòîðóí îòàüûíà ýèðèá, õàùèø åëÿäè: “Éîëäàø Âåðäèéåâ, ñàáàù-áèðè
ýöí Áåéíÿëõàëã Ýÿíúëÿð ýöíö ýÿëèð. Ïåðâè êóðñëàðäà éîëäàøëàð ìàðàã-
ëàíûð, èñòÿéèðèê ìÿðóçÿ òÿøêèë åëÿéÿê”.
Äèðåêòîð îíó áàøà ñàëäû:
216
 — Êÿðèìäèðìè àäûíûç, éîëäàø Êÿðèì, òÿøêèëàò èëÿ ÿëàãÿéÿ ýèðèí.
Ïëàíëàðû âàð, äàíûøûí. Ñèç äÿ èøòèðàê åäÿúÿêñèíèç?..
Ýÿëäèéåâ î ñààò ïàðòèéà êîìèòÿñèíÿ ýåòäè: “Ìÿíè äèðåêòîð ýþíäÿðäè
êè, ñèçèíëÿ äàíûøûì. Éåíè ýÿëÿí áÿçè éîëäàøëàðà èúòèìàè íàãðóçêà âåð-
ìÿê áàðÿñèíäÿ...”
Ýÿëäèéåâèí ïàðòèéàëû îëäóüóíó, èúòèìàè èø èëÿ ÷îõ ìàðàãëàíäûüûíû áè-
ëÿíäÿí ñîíðà òàïøûðûãëàð âåðìÿéÿ áàøëàäûëàð. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè, Êÿðèì
Ýÿëäèéåâ èíñòèòóòäà “ìÿäÿíè ùöúóì” øòàáûíûí ðÿùáÿðè òÿéèí îëóíäó.

Ö÷öíúö ôÿñèë

Äöíéàäà úöðáÿúöð èíñàíëàð âàð. Áèðè ìàääè ùÿéàòûíû, áèðè ìÿíÿâè

ùÿéàòûíû, ö÷öíúöñö àèëÿ ùÿéàòûíû, äþðäöíúöñö ìÿíñÿáè, øþùðÿòè öñòöí
òóòóð. Êÿðèì Ýÿëäèéåâèí ùàíñû ÿãèäÿäÿí îëäóüóíó áèëìÿê ö÷öí îíóí
ùÿéàò ôÿëñÿôÿñèëÿ áèð áàëàúà òàíûø îëìàã êèôàéÿòäèð.
Îíóí ö÷öí ùÿéàò ýöçÿðàíäàí èáàðÿòäèð. Áàúàðàíëàð éàõøû ãóðóðëàð,
áàúàðìàéàíëàð ãàðûøãà êèìè àéàãëàíûá, òÿëÿô îëóðëàð. Áàúàðàíëàð àçäûð,
áàúàðìàéàíëàð ÷îõäóð. Ãóëàãëàðûíûçû éåðÿ ãîéóí, äèíëÿéèí. Äàèìè áèð
ýóðóëòó ýÿëèð, ÿçèëÿíëÿðèí, ìÿùâ îëàíëàðûí ñÿñèäèð. Àíúàã áóíó äèíëÿéÿí
êèìäèð!
Ýÿëäèéåâèí ãÿíàÿòè áóäóð êè: “ßçìÿñÿí ÿçèëÿúÿêñÿí, àéàãëàìàñàí
àéàãëàíàúàãñàí... Ýöçÿðàí, ìÿíñÿá úÿùÿííÿìèí òÿêèíäÿ äÿ îëñà, åí-
ìÿéè áàúàð!”
Îíóí ö÷öí ãàäûí àíúàã ãàäûíäûð. Ãèéìÿòè äÿ áóíäàäûð: “Áèð çàìàí
âàð èäè, êàñûá àäàìà àðâàä ìöéÿññÿð îëìóðäó. Ùàëàë ïóë èëÿ ðÿüáÿòëè-
ñèíè àëìàã ÷ÿòèí èäè. Èíäè îíäàí áîë íÿ âàð. Ìàäàì êè, áåëÿäèð, åâëÿí-
ìÿê, õèðòäÿéè êÿíäèðÿ êå÷èðìÿê íÿ ö÷öí? Úèáèíèí ïóëóíà ìöíàñèá, èñ-
òÿäèéèí àøõàíàäà õþðÿê éåéÿðñÿí. Êèøèëèê ùöíÿðèíÿ ìöíàñèá, ðàñò ýÿë-
äèéèí ãàäûí èëÿ äÿ ýþðöøÿ áèëÿðñÿí”.
Äîñòëóã ìÿñÿëÿñè ùàããûíäà Êÿðèì äàùà ãÿòèééÿò ñàùèáèäèð: “Äîñò
àäàìà õåéèð âåðìÿëèäèð. Éà ïóëëó âÿ àüûëñûç îëóá éåäèðòìÿëèäèð, éà ãóë-
ëóã ñàùèáè îëóá ùèìàéÿ êþëýÿñè ñàëìàëûäûð, éà àâàðà îëóá ÿëÿ ñó òþê-
ìÿëè, áàøìàã úöòëÿìÿëèäèð, éàõóä äà ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ àäàìà
ëàçûì îëìàëûäûð. Öçöéîëà îëñóí, ñþç ýÿçäèðÿí îëñóí, éàõóä äà ãî÷óëóã,
áîøáîüàçëûã, áþùòàí÷ûëûã ÿëèíäÿí ýÿëñèí... Ìöõòÿñÿð: ÿí éàõøû äîñò èñ-
òÿéèðñÿíñÿ, ÿí àë÷àã àäàìû òàï! Áåëÿñè éàëàíäàí øàùèä äóðìàüà, äöø-
ìÿíèíè áèàáûð åòìÿéÿ, ñÿñ ñàëìàüà, äÿñòÿ äöçÿëòìÿéÿ éàðàð”.
217
 Áó íèééÿò èëÿ äÿ Ýÿëäèéåâ Ãóðä îüëó Ãÿäèðè äîñò ñå÷ìèøäè. Ãÿäèð
ÿââÿë ðàéîí ãÿçåòëÿðèíèí áèðèíäÿ êöòëÿâè èø÷è èäè. Øåèðäÿí-çàääàí äà
ãàðàëàéàðäû. Àíúàã îíó ãÿçåò÷è, éà øàèð êèìè òàíûéàí éîõ èäè. “Ãÿçåò-
÷èíè éàçûëàðû èëÿ òàíûéàðëàð, àé Ãÿäèð, ñÿíèí éàçûíû ùå÷ ýþðìöðöê?”
Ãÿäèð ìÿüðóð äàíûøûðäû:
— Éàçûëàðûíû äåìÿ, èìçàíû äå!
— Äåìÿëè éàçûðñàí!
— Éàçìûðàì áÿñ ùÿð ýöí î áîéäà ãÿçåò ùàðäàí äîëóð?
Úàìààò îíóí øèêÿñòÿ íÿôñëèéèíÿ ùåéðàí ãàëàðäû.
Ãÿäèðèí äóðóøó, îòóðóøó ãÿðèáÿ èäè, Áàêûéà, êîîïåðàòèâ òåõíèêó-
ìóíà îõóìàüà ýÿëÿíäÿí ñîíðà áó ãÿðèáÿëèê äàùà äà àðòäû.
Áèð äÿôÿ èúòèìàèééàò ìöÿëëèìè äåìèøäè: “Áþéöê àäàìëàð òàðèõäÿ
ùÿìèøÿ öìóìè àõûíûí ÿëåéùèíÿ ýåäèáëÿð. Îíëàð ìÿëóì âÿðäèø âÿ ýþ-
ðöøëÿðèí çèääèíÿ ÷ûõûáëàð. Àéðûúà, ùàìûäàí ñå÷èëÿí áèð éîë òóòóáëàð. Ùÿð
áèð éåíè úÿðÿéàí, ùÿð áèð èäåéà óçóí ìöáàðèçÿëÿðäÿí ñîíðà ãÿáóë îëóí-
äóüó êèìè, áþéöê àäàìëàðûí òóòäóãëàðû éîë äà óçóí èëëÿðäÿí, áÿëêÿ äÿ
ÿñðëÿðäÿí ñîíðà åòèðàô âÿ òÿñäèã îëóíìóøäóð. Áþéöê øÿõñèééÿòëÿð ãàð-
øûëàðûíäà ÷îõ ìàíåÿëÿð ýþðìöøëÿð, ìåéäàíäà òÿê äÿ ãàëìûøëàð, àíúàã
ñîíðà êöòëÿ îíëàðûí äàëûíúà ýåòìÿëè îëìóøäóð...”
Ìöÿëëèìèí èçàùàòûíû äèããÿòëÿ äèíëÿéèá äöøöíÿíäÿí ñîíðà Ãóðä îüëó
Ãÿäèð ýþðäö êè, þçöíäÿ áþéöê àäàì îëìàã ùÿâÿñè âÿ èìêàíû âàðäûð.
Àüûð øåéè òÿðÿçèäÿ éîõëàéàí êèìè Ãÿäèð äÿ þçöíÿ ýöçýö ãàáàüûíäà
âÿðà-âóðäëà áàõäû. Ýþðäö äîüðóäàí äà áþéöê àäàìà îõøàéûð. Àíúàã
áèð àç ãåéðÿò ÷àòûøìûð. Ãåéðÿò ëàçûìäûð. Ãÿäèð ýþðöíìÿê ö÷öí ôöðñÿò
àõòàðäû. Þçöíö êöòëÿäÿí, éÿíè “ãàðà úàìààòäàí” àéûðìàã ö÷öí ùÿìèøÿ
ùàìû äåéÿíèí çèääèíÿ ýåòäè. Ìÿêòóá éàçäû, èìçà àòìàäû.
Èúëàñëàðûí, óçóí ñöðÿí ìöøàâèðÿëÿðèí íÿòèúÿñèíè, ãÿáóë åäèëÿúÿê ãÿ-
ðàðû àðàìñûç ýþçëÿðäè. Ýþçëÿðäè êè, ìöáàùèñÿ êÿñèëñèí, ùàìû ìöÿééÿí
ðÿéÿ ýÿëñèí. Ãÿðàð îõóíàí êèìè ñþç àëûá, çèääèíÿ ýåäÿðäè. Áÿçÿí ìö-
çàêèðÿëÿð áèòìèðäè, ãÿðàð äà éàçûëìûðäû. Áó ìöääÿò Ãÿäèð ö÷öí ÷îõ
ÿçàáëû âÿ öçöíòöëö èäè. Î, ìÿðÿçÿ òóòóëìóø êèìè, áÿäÿíè èëÿ ÿëëÿøÿð, ÿë-
ëÿðèíè îâóøäóðàð, ãàëõûá îòóðàð, îòóðóá ãàëõàðäû. Àäàìëàð àðõàéûí äèíèá-
äàíûøäûãúà Ãÿäèð ÿñÿáèëÿøÿð, “ãÿðàð îõóíñóí” äåéÿ ãûøãûðàðäû. Òåç-òåç
ñÿäðèí àüçûíà áàõàð, “Ãÿðàð! Ãÿðàð!” äåéÿðäè. Ñÿäð ãÿðàðû îõóéàíäà î
ãîëëàðûíû ÷ûðìàð, çåùíèíäÿ íèòã ùàçûðëàðäû. Áÿçÿí Ãÿäèðèí íèòãèíÿ åùòè-
éàú ãàëìàçäû. Î, äèëõîð îëàð, ÿìÿéèíÿ àúûéàðäû. Ãÿðàð ãÿáóë îëóíäóìó,
Ãÿäèð, äÿðñèíè ÿçáÿðëÿìèø óøàã êèìè úÿëä ãàëõàð, åòèðàç åäÿðäè.
218
 Ãÿäèðèí áó ùÿðÿêÿòèíè ùàìû áèëñÿ âÿ ïèñëÿñÿ äÿ, î ÿë ÷ÿêìèðäè.
“Áèçèì ìÿñÿëÿéÿ þç ìöíàñèáÿòèìèç âàð”.
Þçöíöí àäàìëàðäàí ñå÷èëìÿñèíè áþéöêëöê ÿëàìÿòè ñàéûðäû. Úàìààò
îíó ýþðÿí êèìè äåéÿðäè: “Çèääèíÿ ýåòìÿéÿ ãÿðàð àõòàðûð, áèð øåé éàçûí,
àòûí ãàáàüûíà äèäèøäèðñèí”.
Áèð äÿôÿ éàòàãõàíàäà òÿëÿáÿëÿð ñþçö áèð éåðÿ ãîéäóëàð êè, Ãÿäèðè
äàíûøäûðìàìûø ðÿé ñþéëÿìÿñèíëÿð. Îíó ÿëÿ ñàëûá äàíûøäûðäûëàð, ãÿñäÿí
ùàìûñû îíóí ôèêðèíÿ øÿðèê îëäó. Ãÿäèð áèð óéüóíëóüó, þçöíöí “ãàðà
úàìààò” è÷èíäÿ áàòûá-ýåòäèéè êèìè áèëäè. Ãàëõûá åòèðàç åëÿäè: “Ìÿí î
ìÿíàäà äåìÿäèì, ñèç áàøà äöøìÿìèøñèíèç. Çèääÿì, çèääÿì!”.
Ãÿäèðèí èøòèðàê åòäèéè åëÿ èúëàñ éîõ èäè êè, ïðîòîêîëóí àéàüûíäà ãÿò-
íàìÿéÿ çèää ýåäÿí îëìàñûí. Êàòèáëÿð îíóí ÿëèíäÿí òÿíýÿ ýÿëäèêëÿðè
ö÷öí ÿââÿëúÿ ïðîòîêîëóí àéàüûíû éàçàðäûëàð: “Ãÿäèð çèääèíÿ ñÿñ âåðäè”.
Áóíóí öñòöíäÿ Ãóðä îüëóíó ùÿìêàðëàð êîìèòÿñèíÿ ÷àüûðäûëàð:
— Áàëàì, ñÿí êè, ùÿð òÿäáèðèí ÿëåéùèíÿñÿí, áÿñ íÿéèí òÿðÿôäàðûñàí?
Ãÿäèð äåäè:
— Ìÿí ôöãÿðàéè-êàñèáÿ òÿðÿôäàðûéàì.
— Íåúÿ êàñûá òÿðÿôäàðûñàí êè, èêè àäàì èëÿ äèë òàïà áèëìèðñÿí?
— Òàðèõäÿ áþéöê àäàìëàð òÿê ãàëûáëàð. Áÿøÿðèééÿò îíëàðû ñîíðàäàí
áàøà äöøöð.
— Ãÿäèð, ùå÷ ñÿíè áàøà äöøÿí áèð íÿôÿð âàðìû?
— Ýÿëäèéåâ ìÿíè éàõøû áàøà äöøöð. Ýþðöðÿì êè, àðòûã çèéàëûëàðûìûç
éåòèøèð, èíêèøàô åäèð.
Éàòàãõàíàäà ÷àðïàéû ïàéëàíàíäà ùàìû úóìóá þçö ö÷öí éàõøûñûíû
ñå÷äè. Ãÿäèð áàøãàëàðûíà ãàðûøà áèëìÿäèéèíäÿí ýþçëÿäè. Àõûðäà îíà ÷àð-
ïàéû ÷àòìàäû. Òÿñÿððöôàò÷û îíà ãûðûã áèð òàõò ýþñòÿðèá äåäè: “Ùÿëÿëèê
þòöø”. Òÿëÿáÿëÿð Ãÿäèðèí âÿçèééÿòèíÿ ýöëäöëÿð. Î þç âöãàðûíû ïîç-
ìàäû. “Ãàéäàäûð áþéöê àäàìëàð òàðèõäÿ çèëëÿò ÷ÿêèáëÿð”.
Ñîíðàäàí Ãÿäèðèí áó õàñèééÿòè èíêèøàô åëÿäè, äàèðÿñèíè ýåíèøëÿòäè.
Þç åâëÿðèíäÿ ùå÷ áèð øåéè ñîíàëàìàéàí, àíàñû ýÿòèðÿí ùÿð õþðÿéè éåéÿí
Ãÿäèð ãîíàã ýåòäèéè éåðäÿ ìÿðÿêÿ à÷àðäû. Äÿðùàë õþðÿéè êÿíàðà èòÿëÿ-
éÿðäè êè: “Áó äàäñûçäûð, àéðûñûíû ýÿòèðèí!”. Êö÷ÿäÿ ðàñò ýÿëäèéè äîñòóíà,
ùÿòòà Ýÿëäèéåâÿ äÿ ñàëàì âåðìÿç âÿ àëìàçäû. Äàëäàí áèðèñè ÷àüûðñàéäû
êè: “À Ãÿäèð, êåéôèí, ùàëûí?”. ßëè èëÿ ðÿää åäÿðäè: “Ñîíðà! Ñîíðà!”.
Åâäÿ ÿéëÿøèá äîñòëàðû èëÿ ñþùáÿòÿ ìÿøüóë èêÿí, áèðäÿí àéàüà ãàëõàð,
îòóðàíëàð èëÿ ÿùâàëëàøàðäû: “Íåúÿñÿí, êåôèí-çàäûí ëàï éàõøûäûðìû?”.
219
 Ãÿäèð áóíóíëà äåìÿê èñòÿéèðäè êè, ìÿí ôèêèðëèéÿì, áàøûì ìÿøüóë-
äóð. “Õûðäà” ìÿñÿëÿëÿð ñîíðàäàí éàäûìà äöøöð.
Áåëÿëèêëÿ, Ãÿäèð àç çàìàíäà ÷îõ “øþùðÿò” ñàùèáè îëìóøäó. Îíó
éàëíûç òÿëÿáÿëÿð, éàòàãõàíà èø÷èëÿðè äåéèë, àç ãàëà áöòöí øÿùÿð òàíûìûø-
äû. Ùÿð êÿñäÿ áèð óéüóíñóç ùÿðÿêÿò ýþðöíñÿ, äåéÿðäèëÿð: “Ãóðä îüëó
êèìè åëäÿí äèøãàðû äåéèëñÿí ùà!”.
Áÿëè, Ýÿëäèéåâèí áåëÿ äîñòëàðû âàð èäè.
Úÿìèééÿòèí ùÿéàòû, èúòèìàè ìöáàðèçÿëÿð ùàããûíäà Ýÿëäèéåâèí ôèêðè
ãàïàëûäûð. Áó áàðÿäÿ îíäàí ñîðóøàíäà àúûüû äà òóòóð.
Áó íÿ ñþçäöð, ìÿí íåúÿ êè, áèð êîììóíèñò, áöòöí áó ìÿñÿëÿëÿðÿ
êîììóíèñòúÿñèíÿ áàõûðàì.
Àììà îíóí ãÿëáèíÿ-ãûëûüûíà ýèðìÿéè áàúàðàí ùöíÿðëè âÿ ôÿíäýèð
áèð àäàì îëñà, áîø äàìàðûíäàí òóòàð, Ýÿëäèéåâ öðÿéèíèí ãàïàüûíû òàñ-
êàáàá ãàïàüû êèìè ýþòöðÿð, îðàäà íÿëÿðèí ãàéíàéûá-ãàðûøäûüû àéäûí
ýþðöíÿð.
Áåëÿ ùöíÿðëè àäàì òàïûëäû, î ýöíäÿí äÿ Ýÿëäèéåâ êÿëÿô÷ÿíèí óúóíó
èòèðäè.
Èñòè éàé àõøàìëàðûíûí áèðèíäÿ Ýÿëäèéåâ äîñòó Èñëàì Âåðäèéåâëÿ, áèð
äÿ Âåðäèéåâèí ðàéîíäàí ýÿëìèø éîëäàøû Ãóðáàí èëÿ ïèâÿõàíàäà ÿéëÿøèá
ïèâÿ è÷èðäèëÿð. Ïèâÿõàíà àüçûíà ãÿäÿð äîëó èäè. Ïèâÿ âàðäû, éåð éîõ èäè.
Ãàïû àüçûíäà àçû áèð îòóç-ãûðõ íÿôÿð äàéàíûá, áîéóí-áîüàçëàðûíûí òÿ-
ðèíè ñèëèðäèëÿð. Èø÷èëÿð èñòèéÿ áàõìàäàí îä êèìè èøëÿéèðäèëÿð. Àüçûíäàí
êþïöê äàøàí ñÿðèí ïèâÿ äîëó, òÿðëÿìèø øöøÿ ãàáëàðû áÿçÿí ãóúàã-ãóúàã
äàøûéûðäûëàð. Ìöøòÿðèëÿð äÿ èñòèíèí ýöúöíäÿí éàð-éîëäàøûí ùÿâÿñèíäÿí,
áèð àç äà ïèâÿíèí þç òÿñèðèíäÿí è÷äèêúÿ è÷èðäèëÿð. Ãàïû àüçûíäà äàéà-
íàíëàð ùÿñðÿò ÷ÿêèð, àéàãëàðûíûí áèðèíè ãîéóá áèðèíè ýþòöðöð, äèâàðà ñþé-
êÿíèð, è÷ÿíëÿðèí ëàï ýþçöíöí è÷èíÿ áàõûðäûëàð. Àòÿø ýþñòÿðÿí áó áàõûø-
ëàðû èëÿ äåéèðäèëÿð: “Áÿñäèð äÿ, áèð èíñàôûí îëñóí. Äóð, ãîé áèç äÿ ñÿðèí-
ëÿéÿê!”. È÷ÿíëÿð èñÿ ùÿðèñ íÿçÿðëÿðè ýþðäöêúÿ äàùà äà èøòàùàéà ýÿëèð,
úèáëÿðèíèí êöíúöíÿäÿê òþêöøäöðöð, òÿçÿäÿí ñèôàðèø âåðèðäèëÿð. Îíà ýþðÿ
äÿ ýþçëÿðèíè äàéàíàíëàðûí íÿçÿðèíäÿí éàéûíäûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Áèðèñè
ýÿëèá êöðñöéÿ ñþéêÿíñÿ êè: “Ñèçèí éåðèíèçè òóòìàã îëàðìû?”, îíëàð åëÿ
âÿçèééÿò àëûðäûëàð êè, ôèêèðëÿðèíè öçëÿðèíäÿí îõóìàã îëóðäó: “Äóðàñû äå-
éèëÿì, àéðûñûíû ýþð! Àéàã öñòÿ ãàëàðñàí!”.
Áåëÿ áèð ùÿíýàìÿäÿ Ýÿëäèéåâýèë àðõàéûí ÿéëÿøìèøäèëÿð. Îíëàðûí
ñòîëó ïÿíúÿðÿ òÿðÿôäÿ èäè. Áèð àç î éàíäà áèð úàâàí ýÿëèí, èêè íÿôÿð äÿ
îüëàí îòóðìóøäó. Ïèâÿõàíàéà ýèðÿí êèìè Ýÿëäèéåâ ýÿëèíè ýþðìöøäö.
220
Öðÿéèíäÿí êå÷ìèøäè êè: “Äöç àðâàä áó ãÿäÿð êèøèíèí è÷èíÿ ñîõóëóá
ïèâÿ è÷ìÿç. Ýþðÿñÿí, áó êèìäèð?..”
Îòóðàíäà Âåðäèéåâ ùÿìèí ýÿëèíÿ äèëóúó ñàëàì äà âåðäè. Ýÿëäèéåâ
èñòÿäè ÿéèëèá ñîðóøà: “Àé Èñëàì, áó êèì îëà?..” Îüëàíëàðäàí ÷ÿêèíäè.
Áèð øåé äåìÿäè, àììà ýþçöíö î òÿðÿôäÿí äÿ ÷ÿêìÿäè. Ýÿëèíÿ áàõäûã-
úà íàðàùàòëûüû àðòûð, éåðèíäÿ îòóðà áèëìèð, àüûð ýþâäÿñèëÿ î éàí-áó éàíà
äþíöð, êöðñöíö äèëëÿíäèðèðäè. Íÿùàéÿò, îüëàíëàð äóðóá ýåòäèëÿð. Ýÿëäè-
éåâ ýöìàí åòäè êè, éåíÿ ãàéûäàúàãëàð. Àíúàã îí-îí áåø äÿãèãÿ ñîíðà
õèäìÿò÷è ýÿëèá ïóëó àëàíäà Ýÿëäèéåâ ýÿëèíèí òÿê ÿéëÿøäèéèíè, îüëàíëàð
èëÿ òàíûø îëìàäûüûíû áèëäè. Áþéöê áèð ñûõûíòûäàí ãóðòóëìóø êèìè ñåâèíäè.
Ìåéäàíû áîø ýþðöá úöðÿòëÿíäè. Âåðäèéåâ áóíó äóéìóøäó; îíà òÿðÿô
ÿéèëäè.
— ×îõ áàõûðñàí!
Ýÿëäèéåâ áîüàçûíûí ÿòèíè ÷ÿêäè:
— Ìÿí þëöì, Èñëàì, áèð ýþð íÿ ãàéûðûðñàí.
— Áèçèì ãîíøóëóãäà îëóð.
Âåðäèéåâ ÿââÿë áèð çàëà ýþç ýÿçäèðäè. Òàíûø àäàì ýþðìÿäèêäÿ ýÿ-
ëèíÿ ñàðû äþíäö:
— Àüúà õàíûì, òÿê íÿ ö÷öí, êöðñöíö éàõûíà ÷ÿêñÿíèç!
Àüúà õàíûì äåäè:
— Ñàü îëóí, ìÿí è÷äèì.
Ãóðøàüûíäàí àü, ãûðàüû òèêìÿëè, êÿïÿíÿê áîéäà áèð éàéëûã ÷ûõàðäûá,
áîéàñû ïîçóëìàñûí äåéÿ, ÷îõ åùòèéàòëà äîäàüûíûí éàíëàðûíû ñèëäè. Àüúà
õàíûì ùàãã-ùåñàáûíû âåðìèøäèñÿ äÿ äóðìóðäó. Ýÿëäèéåâ Âåðäèéåâèí
ñþçöíÿ ãöââÿòëÿ èñðàð åëÿäè:
— Áÿðè ÷ÿêèí ñòîëóíóçó! Êîëëåêòèâèí... äàäû àéðûäûð.
Âåðäèéåâ èøàðÿ åäèá, ñòÿêàí ýÿòèðòäè. Àüúà õàíûì îíëàðà éàíàøàíäà
Ýÿëäèéåâ ãàëõûá éåð åëÿäè.
Âåðäèéåâ äåäè:
— Àüúà õàíûì, òàíûø îëóí, áèçèì èíñòèòóò òÿëÿáÿëÿðèíäÿíäèð. Ãóðáàí
äà ìÿíèì êþùíÿ éîëäàøûìäûð, Øÿìêèðäÿ èøëÿéèð.
Ýÿëäèéåâ ãûðìûçû èðè ÿëè èëÿ Àüúà õàíûìûí çÿðèô, õûðäà, ïàìáûã êèìè
àü ÿëèíè ñûõäû. ßéëÿøÿí êèìè éóìðóüóíó ñòîëà äþéäö:
— Ãðàæäàíêà, ãàðæ... àëòû áóòóëêà ïèâÿ, èñãÿðè!
Ãóðáàí îíóí ñÿùâèíè äöçÿëòäè:
— Áóòûëêà éîõ, àäÿ, ãðàôèíêà.
221
 Âåðäèéåâ Ýÿëäèéåâè Àüúà õàíûìà òÿãäèì åäÿíäÿ “òÿëÿáÿ” äåìÿñè
îíà áÿðê òîõóíìóøäó. Ãóðáàíûí òÿñùèùè äÿ áèð éàíäàí ïÿðò åëÿäè. Âåð-
äèéåâ õàíûìëà ñþùáÿòÿ áàøëàäû:
— Áÿñ òÿê íÿ ö÷öí?
Àüúà õàíûì äèçè öñòÿ ãîéäóüó ðåäèêóëóíà áàõà-áàõà äåäè:
— Ïàðòíèõàéà ýÿëìèøäèì. Èò ãûçû äà ìÿíè çàâòðà-çàâòðàéà ñàëìàãäàí
òÿíýÿ ýÿòèðèá. Ïëàòèéàì ùàçûð äåéèë, èñòèäÿí áîüóëóðäóì, äåäèì, áèð ñòÿ-
êàí ñÿðèí ïèâÿ è÷èì, öðÿéèì éàíûðäû.
Ýÿëäèéåâ ñþùáÿòÿ ãàðûøäû.
— Ñÿíÿòêàðëàðäà éàëàí÷ûëûã àäÿòäèð, õàíûì!
Ãóðáàí ñîðóøäó:
— Õöñóñèäèð, éà àðòåëäèð?
— Õåéð, õöñóñèäèð. Áèç àðòåë-ìàðòåëÿ ïàëòàð âåðìÿðèê. Îíóí î÷åð-
ìî÷åðèíÿ êèì äàéàíàúàã. Áåø øàùè áàùà îëñóí, ÷àñíè îëñóí. Áèð äÿ àðòåë
áåëÿ òèêìÿç àõû! Áó ÷îõäàí áèçÿ òàíûø ìöøòÿðèäèð.
Ýÿëäèéåâ èñòÿäè äåñèí: “Òàíûøäûð, áÿñ íèéÿ éàëàí ñàòûð?”. “Òàíûø”
ñþçö àüçûíäàí ÷ûõàíäà áó ñóàëûí éåðñèç îëäóüóíó äÿðê åäèá äÿéèøäè:
— Òàíûø îëìàéàíëàðûí äà ïàëòàðûíû òèêÿð, éà éîõ?
Àüúà õàíûì Ýÿëäèéåâÿ áàõäû. Îíóí ñþçöíäÿ áèð èñòåùçà ýöìàí
åäèá äåäè:
— Õåéð, òèêìÿç! — Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè, — êèøè ïàëòàðëàðû òèêìèð!
Ýÿëäèéåâ éåíÿ ùàçûðúàâàáëûã åëÿéèá äåìÿê èñòÿäè êè, “Ñèç íÿ áèëäè-
íèç ìÿí êèøè ïàëòàðû òèêäèðÿúÿéÿì?”. Áó ñþçö àüëûíà âóðäó, þçöíö ìÿ-
çÿììÿòëÿäè: “Àé áÿäáÿõò, ãàäûí ïàëòàðû òèêäèðìÿê èñòÿäèéèíè äåéÿðñÿí,
èøè êîðëàðñàí, ùå÷ ùÿíàíûí éåðèäèð?”.
Ñþçöíöí ÷ÿï ýÿëäèéèíè ýþðöá øöøÿëÿðè ýþòöðäö, ñòÿêàíëàðû äîëäóðäó:
— Äöíéàäà ýþçÿëëèê éàõøû íåìÿòäèð!
Ìöãÿääèìÿñèíäÿí ñåçèëèðäè êè, ìÿíàëû áèð øåé äåìÿê èñòÿéèð. Îòó-
ðàíëàðûí ñóñäóüóíó ýþðöá, äàùà äà ðóùëàíäû:
— Ýþçÿëëèê éàõøû íåìÿòäèð, ùåéèô êè, ùÿð àäàìäà îëìóð.
— Ùÿð àäàìäà îëñà íåìÿòëèéè ãàëìàç.
Âåðäèéåâ Ãóðáàíû ñóñäóðìàã èñòÿäè: “Òîõòà!”.
— ...Éàõøû íåìÿòäèð, äåìÿê îëàð êè, àíàäàíýÿëìÿ õîøáÿõòëèêäèð.
— Áÿçÿí äÿ áÿäáÿõòëèêäèð.
Ýÿëäèéåâ êèðèäè. Ãóðáàí åëÿ áèëäè êè, î ïÿðò îëóá, äàùà äàíûøìàã èñ-
òÿìèð. Àíúàã áåëÿ äåéèëäè. Ýÿëäèéåâ àéðû øåé äöøöíöðäö:
222
 — Éîëäàø Ãóðáàí áóðàäà áèð òÿçÿ ñþç äàíûøäû. Ýóéà ýþçÿëëèê áÿä-
áÿõòëèêäèð, íåñ÷àñòèéåäèð. Ãóðáàí àüûëëû àäàìäûð, àììà ìÿí ùà ôèêèðëÿ-
øèðÿì, áó ñþçö áàøûìà éåðëÿøäèðÿ áèëìèðÿì.
— Ùàíñû ñþçö áàøûíà éåðëÿøäèðÿ áèëìèðñÿí? Ãóðáàíûí àüûëëû îëìà-
üûíûìû?
Îòóðàíëàð ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëÿíäÿ Ýÿëäèéåâ ãûçàðäû.
— Éîëäàøëàð, áèëìèðÿì áó ýöí íèéÿ áåëÿ øàèð êèìè îëóáëàð, ùÿð ñþçëÿ
êðèòêà ÷ûõàðòìàüû ìÿí äÿ áàúàðàðàì. Õàùèø åäèðÿì, éàíûìûçäà ÿçèç
ãîíàã âàð.
Âåðäèéåâ äåäè:
— Áó ìÿúëèñ àäàìû øàèð äÿ åëÿéÿð, î éàíà äà êå÷ÿð.
Ýÿëäèéåâ Àüúà õàíûìûí öçöíÿ áàõäû:
— Ìÿí áó ñþçö àüëûìà ñûüûøäûðà áèëìèðÿì êè, ýþçÿëëèê áÿäáÿõòëèê îëà!
Ãóðáàí äåäè:
— Ýþçÿëëèêäÿí äîüàí ôÿëàêÿòè Àëëàù ùå÷ áÿíäÿñèíÿ ýþñòÿðìÿñèí.
Ìÿñÿë ö÷öí, ìÿíèì áèð ÷îïóð áàúûì âàð, èíäè äÿ åâäÿäèð. Íÿ èñòÿéÿí,
íÿ òàìàù ñàëàí îëäó. Ãûç ðàùàò-ôàðàüàò àüà êèìè éàøàéûð. Àììà Ìèíà
àäëû ýþé÷ÿê áèð ãûç òàíûéûðäûì, öñòöíäÿ äàâà äöøäö. Áèðè áû÷àãëàíäû,
èêèñè òóòóëäó, áèðè äÿ áàø ýþòöðöá ýåòäè. Àõûðäà ãûç þçö äÿ öðÿêêå÷ìÿ
àçàðûíà äöøöá, Ñåìàøêîäà1 þëäö. Éàçûã Ìèíà ÷èðêèí îëñàéäû, èíäè
ìÿíèì áàúûì êèìè àñóäÿ äîëàíàðäû. Éîëäàø Êÿðèì, ýþðöðñÿíìè ýþçÿë-
ëèê àäàìûí áàøûíà íÿ áÿëà ýÿòèðèð!
Ýÿëäèéåâ ãàáàüûíäàêû øöøÿíè ýþòöðöá îðòàëûüà ãîéäó, ñþçöíÿ
äàâàì åòäè:
— Ãóðáàí ìÿòëÿáè ÷îõ óçàãäàí áàøëàäû. Ïåðâè ìÿí ñþç àëìûøàì,
ãîéóí áèð-èêè êÿëìÿ äàíûøûì. Êîìïàíèéàìûçäà, õîòéà êîìïàíèéà
äåìÿê îëìàç, ñòîëóìóçóí áàøûíäà àäàì äà âàð. Ãóðáàíûí òàíûøû íÿ
áèëèì Ñåìàøêîéà äöøöá, éà áàúûñû åâäÿ îòóðóá ãàá-ãàøûã éóéóð, ôèëàí,
áåùìàí... Àëëàù áó áàðÿäÿ Ãóðáàíà ñÿáèð âåðñèí. Ýÿëèí áèç ãàéûäàã ÿñèë
ìÿòëÿáÿ. Î ìÿòëÿá íÿäèð? Î ìÿòëÿá ýþçÿëëèêäèð. Ìÿí áó ýöí ÷îõ
øàäàì êè, Àüúà õàíûì êèìè ýþçÿë, íÿúèá áèð ãûçëà òàíûø îëóðàì. Ãàáàã-
ãàáàüà îòóðóá, êÿëìÿ âåðèá, êÿëìÿ àëûðàì. Áèëèðñÿí, Èñëàì, áó íÿ ïðè-
éàòíûäûð! È÷ÿê, áó ãàáëàðû áîøàëäàã ùÿìèí íÿúèá õàíûìûí ñàüëûüûíà!
Àüúà õàíûì äà ñòÿêàíû àðàã ãÿäÿùè êèìè èêè áàðìàüû èëÿ òóòóá, ùà-
âàäà ñàõëàéûð, è÷ÿíëÿðÿ áàøû èëÿ ðàçûëûã åäèð, ýöëöìñÿéèðäè. Àõûðäà þçö äÿ
áàøûíà ÷ÿêèð, ñàíêè, àüçûíûí àúûñû ýåòñèí äåéÿ, òåç-òåç íîõóä ÷åéíÿéèðäè.
__________
1
Èíäèêè Ìóñà Íàüûéåâ àäûíà õÿñòÿõàíàíûí ÿââÿëêè àäû
223
 Îíóí ìÿúëèñäÿ ñÿðáÿñò ùÿðÿêÿòèíè, ãàéäà-ãàíóíó éàõøû áèëäèéèíè,
êèøèëÿðäÿí àç è÷ìÿäèéèíè ýþðäöêúÿ, Ýÿëäèéåâ Âåðäèéåâèí öçöíÿ áàõûð,
Àüúàíû ýþñòÿðèðäè. Âåðäèéåâ èøàðÿ èëÿ úàâàá âåðèðäè: “Ýþðöá ýþòöðìöø
àðâàääûð...” Ýÿëäèéåâ Àüúàíûí ýþç ÷óõóðëàðûíà, àëûí úèçýèëÿðèíÿ, éà-
íàãëàðûíäàí àøàüû àðû ÷þêÿêëÿðèíÿ äèããÿò åäÿíäÿ, öçöíäÿêè áîéàëàðû
ñå÷ÿíäÿ ãàäûíûí éàøëû îëäóüóíó, àíúàã þçöíö úàâàí ñàõëàìàüû áàúàð-
äûüûíû äóéäó.
Äîñòëàð ãàëõàíäà Âåðäèéåâ Ýÿëäèéåâÿ äåäè:
— Ìÿí éàòàãõàíàéà ýåäÿúÿéÿì, òÿëÿáÿëÿðèí éåð-éóðäóíà áàõìàüà.
Ýåúäèðñÿ äÿ ýÿðÿê äÿéÿì. Çÿùìÿò äÿ îëñà ñÿí Àüúà õàíûìû åâëÿðèíÿ
þòöð. Éóõàðûäà, Ñîâåòñêè òÿðÿôäÿ îëóðëàð. Õàùèø åäèðÿì òÿê áóðàõìà!
Àüúà õàíûì ðàçûëûã åëÿäè:
— Çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí, þçöì ýåäÿðÿì, ùÿëÿ ýåú äåéèë.
Ýÿëäèéåâ êèøèëÿíäè:
— Áèçÿ íÿ äåéÿðëÿð, àé Àüúà õàíûì! Äåìÿçëÿð áÿñ ö÷ áàøû ïàïàã-
ëûäàí áèð ãàíàúàãëû òàïûëìàäû?..
Îíëàð Êîììóíèñò êö÷ÿñèíäÿí äèêëÿíèá, ñàüà áóðóëäóëàð. Îðàäàí äà
ãàðàíëûã, òÿðÿääöäñöç äþíýÿëÿðèí áèðèíÿ êå÷èá, ýþçäÿí èòäèëÿð. Ýÿëäèéåâ
áó ýþðöøäÿí ñîíðà Àüúà õàíûìûí ùÿéàò éîëóíà áÿëÿä îëäó. Áèëäè êè, î Çà-
êèðáÿéîâëàðäàíäûð. Ôèðàâàí ýöçÿðàí ýþðìöø àäàìäûð. Àëòû àé ÿðäÿ îëóá.
Õàñèééÿòëÿðè òóòìàäûüûíäàí àéðûëûáëàð. Äþðä éàø éàðûìëûã áèð îüëó âàð,
þâëàä ùàããû âåðèðëÿðñÿ äÿ àëìûð, åùòèéàúû éîõäóð. Þçö èøëÿìÿê èñòÿéèð.
Àüúà õàíûì êå÷ìèø ÿðèíè äåéÿíäÿ, íÿäÿíñÿ, Ýÿëäèéåâ Çîéàíû
õàòûðëàìàäû. Àíúàã þâëàä ùàããû àäû ýÿëÿíäÿ õÿéàë åëÿäè êè: “Äåéÿñÿí,
òàëåéèìèç àðàñûíäà îõøàéûø âàð. Î, íÿúèáäèð, àëèìåíò èñòÿìèð, ìÿíèìêè
íàíÿúèáäèð, ÿë ÷ÿêìèð”. Öðÿéèíÿ ýÿëäè êè: “Áåëÿ øåéèí öñòöíö âóð-
ìàçëàð”.
Ýÿëäèéåâ Àüúà õàíûìû ëàï åâëÿðèíÿ ãÿäÿð ýÿòèðäè. Ãàéûòìàã èñòÿ-
éÿíäÿ Àüúà òÿêëèô åëÿäè.
— Áóéóðóí, ÷àé è÷èí.
— Èíäèúÿ ïèâÿ è÷ìèøèê êè!
— Ïèâÿäÿí ñîíðà ïèñ îëìàç.
Êÿðèì áîéóí ãà÷ûðìàã èñòÿìÿäè. Öðÿéèíäÿ “Ôöðñÿòäè, áèñìèëëàù!”
— äåéèá è÷ÿðè ýèðäè.
Àüúà õàíûìûí åâè, ñÿëèãÿ-ñàùìàíû îíó âàëåù åëÿäè. Õàíûì áþéöê
âÿ óúà ïÿíúÿðÿëÿðèí øöøÿñèíè þðòìÿñÿ äÿ ãàðà, àüûð âÿ ãîòàçëû, ïèëÿêëè
ïÿðäÿëÿðè ñàëäû. Ñàíêè áóíóíëà îòàüûí âÿ îòàãäàêûëàðûí êÿíàð àëÿìäÿí
224
ÿëàãÿñè êÿñèëäè. Ýÿëäèéåâäÿ õîø áèð ìÿùðÿìëèê ùèññè îéàíäû. Îòóðàí
êèìè åâ ñàùèáè îíóí ãàáàüûíà áèð àëáîì ãîéäó, þçö ìÿòáÿõÿ ÷àé ùà-
çûðëàìàüà ýåòäè. Ýÿëäèéåâ êþùíÿ, äèâàðû íàõûøëû, âàðëû áèð àäàìûí îë-
äóüó ñå÷èëÿí îòàãëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðäè. Àëáîìó âàðàãëàéûá, äàëûñû ÿðÿá
ùÿðôëÿðè èëÿ éàçûëàí øÿêèëëÿðÿ áàõäû. Áóíëàðûí è÷èíäÿ òèúàðÿò ïàëàòàñû,
éàðìàðêà êîìèòÿñè, òîìîæíà ìÿìóðëàðû âàðäû.
È÷ÿðè îòàãäà ÷àðïàéû ñÿñè Ýÿëäèéåâè äèêñèíäèðäè. Þçö êèìè áàøãà áèð
âàõòñûç ãîíàüûí îëàúàüûíäàí ãîðõäó. ßéèëèá áàõàíäà óøàã ÷àðïàéûñûíû
ýþðäö. Éàäûíà äöøäö êè, Àüúà õàíûìûí îüëó âàð. Áó ùàìàí óøàãäûð êè,
Àüúà õàíûì ùÿéàòûíäà áóðàõäûüû èêèíúè ñÿùâ àäëàíäûðûð.
Äåéèðëÿð ùÿð øåé âàð-äþâëÿòäÿí àñûëûäûð.
Àüúà õàíûìûí àòàñû Ùàúû Àáäóëëà òÿêúÿ Áàêûäà éîõ, áöòöí Ãàô-
ãàçäà áåø êèøèíèí áèðè èäè. Äÿðáÿíääÿ, Àøãàáàääà, Ìÿðâäÿ, Áóõàðàäà,
Âëàäèãàôãàçäà, Áàòóìäà îíóí àäûíû ÷ÿêÿíäÿ òàíûéûðäûëàð. “Ùàíñû, î
ýþäÿê Ùàúû Àáäóëëà? Î ìèëéîí÷óäóð!”
Áÿëè, Ùàúû Àáäóëëà ìèëéîí÷ó èäè. Àíúàã îíóí éåýàíÿ èñòÿêëè âÿ
ýþé÷ÿê ãûçû Àüúà íÿ àòàñûíûí ìèëéîí÷óëóüóíó, íÿ äÿ áóíóí íÿ äåìÿê
îëäóüóíó áèëèðäè. Îíóí éàäûíäà ãàëàí áóäóð êè, ñÿùÿð àíàñû èëÿ ôàéòîíà
îòóðàð, ÿìèëÿðè åâèíÿ, òîéà, ãîíàãëûüà, íèøàíà, õåéðàòà, ýþðöøÿ, îéóíà
ýåäÿðäè. Èêèíúè áèð ôàéòîí äà íþêÿðëÿðè, àéðû-àéðû ãóòóëàðà áàüëàäûüû
ïåøêÿøëÿðè ýÿòèðÿðäè. Áóíëàðû Àüúà ýöú èëÿ éåðäÿí ãàëäûðûá ãîùóìëàðûíà
ïàéëàðäû. Èïÿêñàïëû ãóòóíóí áàüûíäàí òóòóá îðòàëûüà ñöðöéÿðäè:
— Áó Çèáàíûíêûäûð.
— Áó äà ñÿíèí!
ßìèñè óøàãëàðû ïåøêÿø ãóòóëàðûíû à÷ìàìûø Àüúàíûí öðÿéè ñàêèòëÿø-
ìÿçäè. Åëÿ áèëÿðäè ýÿòèðäèêëÿðèíè éåðèíÿ ÷àòäûðìàéûá. Ãóòóíó áÿçÿí
Àüúà þçö à÷àðäû. Áóäóð, Çèáàéà ÷ÿêìÿ, úîðàá, îéóíúàãëàð. Ëÿòèôèíêè
ãàðà ìÿõìÿðäÿí áèð äÿñò ïàëòàð, áèð äÿ ýöìöø òîããà, ýöìöø õÿíúÿð,
ýöìöø âÿçíÿëÿð. ßíâÿðÿ ÷àë ïàïàã, Òÿëÿòÿ ãàòû à÷ûëìàìûø ëÿçýè øàëû,
éàéëû óøàã àâòîìîáèëè...
Ãîùóìëàð ñåâèíèøÿð, Àüúà áóíäàí ëÿççÿò àëàðäû.
Î äà Àüúàíûí éàäûíäàäûð êè, úöìÿ àõøàìëàðû, áàéðàì àõøàìëàðû
ÿìèëÿðè ñÿôÿðäÿí ãàéûäàíäà þçö äÿ áåëÿ ïåøêÿøëÿðè ãÿáóë åäÿðäè. Íîâ-
ðóç áàéðàìûíäà îíóí áàøûíà î ãÿäÿð ïàë-ïàëòàð, áÿð-áÿçÿê, øèðíèééàò,
îéóí øåéëÿðè òþêÿðäèëÿð êè, çàëûí îðòàñûíäà òÿðïÿíìÿéÿ éåð ãàëìàçäû.
Áó ñÿõàâÿòëè ãîíàãëàðûí ùàìûñûíäàí àðòûã, íÿäÿíñÿ, Òÿáàðÿêèí ñîâãàò-
ëàðûíà ôèêèð âåðèëèðäè. Àòàñû òåç-òåç îíóí àäûíû ÷ÿêÿðäè, ùàìû ýþðöíÿðäè,
225
Òÿáàðÿê ýþðöíìÿçäè. Äàùà ñîíðàëàð Àüúà áèëäè êè, Òÿáàðÿê îíóí íèøàí-
ëûñûéìûø. Î, àíúàã òîéäà ýÿëÿúÿê, àíúàã îíäà ýþðöøÿúÿêëÿð.
Àüúàíûí óøàãëûã ýöíëÿðè áåëÿúÿ øÿí-øÿòàðÿòëÿ, ÿçèçëèê, áÿõòèéàðëûãëà
êå÷äè. Ýöíöí áèðèíäÿ áó äÿì-äÿñýàù ëàï áþéöäö. Àëÿì, õàðà ýåéèí-
ìèø êèìè, ïàð-ïàð ïàðûëäàäû, åâëÿðèí ãàáàüû úàìààòëà äîëäó, ìóñèãè ÷à-
ëûíäû, êèøèëÿð, ãàäûíëàð äÿñòÿ èëÿ åâÿ äîëäó, ýöìöø ýþéÿ ñîâðóëäó, ýöë-
ëÿëÿð à÷ûëäû, îüëàíëàð êö÷ÿéÿ ñÿñ ñàëäû, õîí÷àëàð áÿçÿíäè, øàìëàð éàíäû,
àõóíä õåéèð-äóà âåðäè, ôàéòîíëàð òÿðïÿíäè, ñàíêè øÿùÿðèí áèð ùèññÿñè î
áèðè ùèññÿñèíÿ êþ÷äö.
Àüúà ýþçöíö à÷ûá þçöíö Òÿáàðÿêèí îòàüûíäà ýþðäö...
Îíóí áèðèíúè ñÿùâè áóíäàí èáàðÿò èäè.
Áèëÿí îëìàäû Òÿáàðÿêèí íÿéè ïèñäèð, íèéÿ Àüúà áåø ýöí îíóí åâèí-
äÿ îòóðìàäû. Òîéäàí áèð àé ñîíðàéà ãÿäÿð ùÿð ýöí ñÿùÿð ôàéòîí Àüúàíû
àòàñû åâèíÿ ýÿòèðÿð, àõøàì ÿð åâèíÿ ãàéòàðàðäû. 31-úè ýöí àõøàì ôàéòîí
íÿ ãÿäÿð äàéàíäûñà Àüúà àòàñû åâèíäÿí ÷ûõìàäû. Þçö äÿ ñîéóã, êöëÿêëè
áèð àõøàì èäè. Àõûðäà àíàñûíûí ôàéòîí÷óéà ðÿùìè ýÿëäè:
— Äóð ýåò, îüóë, þçöíö ñîéóüà âåðÿðñÿí, éåíÿ ãûçûí òóòìàñû òóòóá!
Ùàúû Àáäóëëà ãûçûíûí ÿð åâèíÿ ýåòìÿéÿúÿéèíè éÿãèí åäÿíäÿ öðÿê
âåðäè:
— Ãûçûì, — äåäè, — ñûõûëûá åëÿìÿ, èñòÿìÿäèéèí àäàìà ýåòìÿéÿúÿê-
ñÿí. Áóíó ìÿíÿ ãàáàãúàäàí äà äåéÿ áèëÿðäèí. ßëëè ãûçûì éîõäóð, áèð
ãûçûì âàð. Îíó äà õóíúèéÿð åëÿéÿ áèëìÿðÿì. Îòóð, áó åâ-åøèê ñÿíèí-
äèð. Ùàâàõò êèìè èñòÿðñÿí ýåäÿðñÿí. Ùå÷ êþíëöíÿ ãóáàð-çàä ýÿëìÿñèí!
Áó òÿñÿëëèäÿí ñîíðà Àüúà áàøà äöøäö êè, áöòöí êöëôÿòëÿðè ñÿùâ èø
ýþðìöøäöð.
Èêèíúè ñÿùâèíèí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê èñòÿéèðäè, àíàñû ãîðõóðäó:
“Àìàíûí áèð ýöíöäöð, áàëà, òÿëÿô åëÿìÿ. Åëÿ èøäÿí ùÿð àäàì ñàëàìàò
ãóðòàðìûð. Àëëàùà äà õîø ýåòìÿç, úàâàí úàíûíû áÿäáÿõò åëÿìÿ!”.
Àüúà äåäè:
— Ãóúàüûìäà áÿáÿ ýÿçäèðìÿêëÿìè õîøáÿõò îëàúàüàì?
— Óøàüû ãîé ìÿíèì þùäÿìÿ! Ñÿí ýåò úàâàíëûüûíû åëÿ!
Àíà èëÿ ãûç àðàñûíäà áó ñþùáÿò îëàí ýöíöí àõøàìû âåðýè éûüàíëàð
Ùàúû Àáäóëëàíûí ãàïûñûíû äþéäöëÿð. Àðâàä ãûøãûðäû êè: “Àé àìàí, ùàìèëÿ
àðâàä âàð, ãîðõàð, ÷ûõûí áàéûðà!”.
Îíëàð åøèéÿ ÷ûõàíäà Àüúàíûí ãîëòóüóíà èêè áîü÷à âåðèá, ãîíøó îòàüà
þòöðäö. Àüúà áîü÷àëàðû ïÿíúÿðÿäÿí î áèðè ùÿéÿòÿ ñàëäû. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ
áåëÿ ýåäèá-ýÿëäè; àíàñû îíó åéâàíà ÷ûõàðòäû, âåðýè éûüàíëàðà èçèí âåðäè.
226
 Åâäÿ øåé ãîéìàìûøäûëàð. Îëàí Àüúàíûí úåùèçè èäè. Ýÿëÿíëÿð áÿçè
øåéëÿðè éàçûá ýåòìèøäèëÿð.
Ùàúû Àáäóëëà ýöíäöçäÿí éîëà ÷ûõìûøäû.
Äöêàíûíû ìþùöðëö ýþðÿíäÿ ñÿùÿð áàøûàøàüû åâÿ ãàéûäûá, ïóë ÷àìà-
äàíûíû ýþòöðìöø, óçàã ñÿôÿðÿ éîë àëìûøäû. Àðâàäûíà òàïøûðìûøäû: “Ãûç
áèëìÿñèí, éàçàúàüàì, éûüûøäûðûá ýÿëÿðñÿí”.
Àòàñû ýåäÿíäÿí áèð èë ñîíðà Àüúàíûí àíàñû ñÿòÿëúÿìäÿí þëäö. ßìèëÿðè
äÿ éàõûí ýÿëìÿäè. Ãûç êþðïÿñè èëÿ òÿê-òÿíùà ãàëäûñà äà þçöíö èòèðìÿäè.
Äöíéàýþðìöø õàíûìëàðûí ìÿñëÿùÿòèéëÿ áèð äàéÿ òóòóá, óøàüû îíà òàï-
øûðäû. Þçö äÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá, îðäà-áóðäà ýèçëÿòäèéè áîü÷àëàðäàí áèðèíèí
áþéðöíäÿí õÿðúëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Áóíäàí ñîíðà Àüúàíûí äîñò-àøíàñû ÷îõàëûðäû. Îíó éåíè òèêèëìèø áà-
ùàëû ëèáàñëàðäà, øÿùÿðèí ÿí ýþçÿë, ÿí éàðàøûãëû îüëàíëàðûíûí ãîëóíäà
“òîãñèíÿ” ýèðÿí, “ìîñòîðãäàí” ÷ûõàí, “Íîâàéà Éåâðîïàäà” îòóðàí,
áóëâàðäà ýÿçÿí, ñþùáÿò åëÿéÿí, ìóñèãè äèíëÿéÿí, íÿùàéÿò, éàõøû ùÿ-
êèìëÿðèí ãàïûñûíäà ýþçëÿéÿí ýþðÿðäèëÿð.
Àüúà õàíûì “áÿõòÿâÿðëÿðèí áÿõòÿâÿðè” èäè. Áàêûíûí àõàð-áàõàðëû
êö÷ÿëÿðèíèí áèðèíäÿ äþðä îòàãäàí èáàðÿò, àüçûíàúàí äîëó, òîïäàüûòìàç
åâ-åøèê òÿêúÿ îíà ãàëìûøäû. Ðÿçÿëè ñàíäûãäàêû áîü÷àëàðûí ùÿðÿñè áèð
þìðÿ áÿñ åëÿðäè. Þçö äÿ úàâàí, àé êèìè à÷ûëìûø, ýöí êèìè ýöìðàùëàø-
ìûø, ýÿëèíëÿð áóëàüûíäàí òÿçÿúÿ ñó è÷ìèøäè. Øÿùÿðäÿ áåø ãûçûí ñþùáÿòè
âàð èäèñÿ, áèðè Àüúà õàíûì èäè. Ìöñàìèðÿëÿðäÿ ãàáàã úÿðýÿäÿ îòóðàí,
òåàòðëàðûí áàø ëîæàñûíû òóòàí, èëê òàìàøàëàðû áóðàõìàéàí, ìÿñõÿðÿ éàðû-
øûíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí, ñåéðÿíýàùëàðäà ÿí øûã ýþðöíÿí äÿ Àüúà õàíûì
îëàðäû. Ýöìàí åäÿðäè êè, õàíÿíäÿ îíà áàõûá ñåýàùà äÿì âåðèð, òàð÷û
àúûüûíû ñèìëÿðäÿí ÷ûõûð, ìÿðóçÿ÷è èáàðÿ áàøëàéûð, øàèð îíóí ýþç-ãàøûíà
áÿäàùÿòäÿí áèð áÿíä àðòûã äåéèð... Þçöíÿ ýöìàíû ýÿëÿí ùÿð ýÿíú îíóí-
ëà îòóðóá-äóðìàüû õîøáÿõòëèê ñàéûðäû.
Àüúà õàíûì áóíëàðûí ùàìûñûíû ùèññ åäÿð, ýöíöíö õîø êå÷èðìÿéÿ
ñÿé åäÿðäè.
Äåéÿúÿêñèíèç íèéÿ ÿðÿ ýåòìèðäè? Äåéÿúÿéÿì: àëàí éîõ èäè! Äåéÿ-
úÿêñèíèç: áàéàãäàí øÿùÿð úàâàíëàðû Àüúà õàíûìûí ÿñèðè èäèëÿð, íèéÿ áÿñ
àëàí îëìàñûí?
Ñèç ìÿíèì éàëàíûìû òóòìàã èñòÿéèðñèíèç! Ìÿí äÿ äåäèì øÿùÿð úà-
âàíëàðû Àüúà õàíûìëà ìàðàãëàíûðäû. Áóíó éåíÿ äÿ äåéèðÿì. Îíà ýþðÿ
äÿ Àüúà õàíûìû ùå÷ êÿñ àëìûðäû.
227
 Áÿëè, ãÿðèáÿ äÿ åëÿ áóäóð. Àüúà õàíûì èëÿ áèð àõøàì âàõò êå÷èð-
ìÿéè ñÿàäÿò áèëÿí ýÿíúëÿðèí ùå÷ áèðè îíà ùÿìèøÿëèê éàõûí äóðìàã èñòÿ-
ìèðäè. Áèëèðäèëÿð êè, îíà ùÿìèøÿëèê ñàùèá îëìàã ìöìêöí äåéèë. ßââÿë
î, “áàõûøûíà, äóðóøóíà, ýöëöøöíÿ ãóðáàíàì” äåéÿí áèð ìÿñóë èø÷èéÿ
êþíöë âåðìÿê èñòÿäè. Ìÿñóë èø÷è áóíó ùèññ åäÿí êèìè äàùà ýþçÿë ýþ-
ðöíìÿäè. Ñîíðà áèð ùÿðáèéÿëèíèí íÿâàçèøëÿðè Àüúàíûí õîøóíà ýÿëäè,
öðÿéèíèí ìÿòëÿáèíè äåéÿíäÿ ùÿðáèéÿëè öçð èñòÿäè: “Áèçëÿð, — äåäè, — áó
ýöí âàðûã, ñàáàù éîõ, ìÿíèì áèð àéàüûì îòàãäàäûðñà, áèð àéàüûì úÿá-
ùÿäÿäèð. Ðèñê åëÿìÿéèí, ìÿñëÿùÿò ýþðìöðÿì, ñÿíè ñåâäèéèì ö÷öí äÿ
àëìàã èñòÿìèðÿì... Ñàüëûã îëñóí, êàïèòàëèçì ÿùàòÿñèíèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ-
ðèê, äöøìÿíè ãîâóá äÿíèçëÿðÿ òþêÿðèê, îíäà áó ùàãäà äàíûøìàã îëàð...”
Ñîíðàëàð Àüúà, íÿäÿíñÿ, ùå÷ áåëÿ òÿìÿííàéà äöøìÿäè. Ýþðöøöá
öíñèééÿò áàüëàäûüû àäàìäàí àñàíëûãëà àéðûëà áèëÿðäè. Àéðûëäûüû àäàìà
ãîâóøäóüóíäàí, ãîâóøäóüóíó àéðûëäûüûíäàí ôÿðãëÿíäèðìèðäè. Àíúàã
éåíÿ öðÿéèíèí äÿðèíëÿðèíäÿ ùÿñðÿòìè, àüðûìû, àðçóìó äåéÿê, íÿ äåéÿê,
èíúèäèúè áèð ùèññ îéàíûðäû. Áèð-áèðèíè òÿãèá åäÿí ãàéüûñûç ýÿíúëèê ýöíëÿ-
ðèíèí èçèíäÿ ñàíêè áîðàíëàðëà ñöïöðöëìöø ñîéóã áèð ñÿùðà àüàðûðäû. Ýåò-
ýåäÿ áó ñÿùðà áþéöéöð, ñîéóéóð, òÿíùàëàøûð, ñöêóò è÷èíäÿ áàòûá ãàëûðäû.
Àüúà äöøöíäöêúÿ òÿñÿââöðöíÿ ýÿëÿí âÿ îíó âàùèìÿéÿ ñàëàí ìÿíçÿ-
ðÿëÿðäÿí öç äþíäÿðìÿéÿ, ùÿð øåéè óíóòìàüà, íÿéÿ, êèìÿ èñÿ öìèä
áÿñëÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Èñòÿéèðäè êè, îíà èíäè ñàäÿúÿ Àüúà éîõ, ôèëàíêÿñèí àðâàäû äåñèíëÿð.
Èñòÿéèðäè êè, ðÿñìè äÿ îëñà áèðèñèíèí, áèð àáûðëû êèøèíèí îëñóí. Ìÿúëèñëÿðÿ,
çèéàôÿòëÿðÿ áàøãàëàðû êèìè î äà úöò ýåòñèí, úöò ãàéûòñûí. Õöñóñèëÿ çÿìà-
íÿéÿ ìöíàñèá îõóìóøëàð, ôèðãÿ÷èëÿð, êîìñîìîë÷óëàð, çèéàëûëàð èëÿ
äóðóá-îòóðìàüû àðçó åäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ýÿëäèéåâ èëÿ ýþðöøìÿñè
Àüúà õàíûìû ñåâèíäèðìèøäè.
Ýÿëäèéåâ ýÿëÿí êèìè äöéö èñëàíàð, ãàçàí àñûëàðäû. Àüúà õàíûìûí
äàø-ãàøëà ïàðûëäàéàí ñÿõàâÿòëè ÿëëÿðè ñòîë áàøûíäà òÿðïÿíäèêúÿ ñöôðÿ óë-
äóçëó ýþé êèìè áÿðã âóðàðäû. “Íèêîëàéäàí ãàëìà” ñòÿêàí-íÿëáÿêèëÿðè,
ãûðìûçû ìöðÿááÿ ãàáëàðûíû, ýþé ìåéâÿ áöëëóðëàðûíû ýÿòèðèá òþêÿð, íþâ-
áÿíþâ ìöðÿááÿëÿð ÷ûõàðàð, øÿêÿð÷þðÿéè äöçÿð, ëóìó êÿñÿðäè. ×îõ ÷ÿê-
ìÿçäè êè, åâ ñàùèáèíèí ãîùóì-ÿãðÿáàñû, éàõûí éîëäàøëàðûíäàí áÿçèëÿðè
éûüûëàðäû. Õöñóñèëÿ éåòèì ãàëìûø áàúûãûçû ýÿëÿíäÿí ñîíðà Àüúà õàíûì
ìÿúëèñè îíà ùÿâàëÿ åäÿðäè. Þçö éóìøàã äèâàíäà îòóðóá, ñÿäÿôëè ãàð-
ìîíó äèçè öñòÿ ãîéàð, à÷ûá-áöçÿð, âöúóäó äà ãàðìîíëà áÿðàáÿð óçàíûá
ýåäÿðäè. Ýÿëäèéåâ þçöíö ìÿùðÿì áèð åâäÿ, — ãûç-ýÿëèí è÷èíäÿ ýþðÿíäÿ
228
úÿííÿòÿ äöøäöéöíö ýöìàí åäÿð, èíàíìàüû ýÿëìÿç, “éóõó àëÿìè” îëìà-
ñûí äåéÿ, çÿííèíè éîõëàìàã ö÷öí íå÷ÿ äÿôÿ êèðïèê ÷àëàð, ýþçöíö áÿðê
éóìóá, áîø à÷àðäû, “Éîõ, ùÿãèãÿòäèð!” Àüúà õàíûìû ãàðøûñûíäà ñÿðáÿñò
ÿéëÿøÿí âÿ ÷àëûá-îéíàéàí ýþðÿíäÿ ñåâèíúèíäÿí þçö äÿ ÷àðýàù áàøëà-
ìàã èñòÿðäè. Ñÿñè ýÿëìÿäèéèíäÿí þçöíÿ ãÿçÿáëÿíÿð, Àüúàíûí ãîëóíäàí
ÿðêëÿ òóòóá ðÿãñÿ ÷ÿêÿð, áàëàëàðûíû þéðÿäÿí ãàðòàë êèìè ãîë-ãàíàä à÷àð,
îòóðàíëàðà äåéÿðäè: “ßë âóðóí, ÿë âóðóí!”.
Âåðäèéåâ áèð ýöí ìÿêòÿáäÿ Ýÿëäèéåâëÿ çàðàôàò åëÿäè:
— Àøíà, — äåäè, — þçöíö éàìàí éåðÿ éûõìûñàí ùà! Ýåú ýÿëäèí, ÿúÿá
òåç þéðÿíäèí. Ýþçëÿ, áèð áàëàúà ìÿèøÿò ïîçüóíëóüóíà îõøàéà áèëÿí èø-
ëÿðÿ äîüðó ìåéë ýþñòÿðìÿê íèééÿòèíÿ éóâàðëàíàðñàí ùà!
Ýÿëäèéåâ èðèøäè:
— Àé Èñëàì, ñÿí àëëàù, áîøëà! Ãîéàðñàí êàñûá÷ûëûüûìûçû åëÿéÿê, éà éîõ!
Âÿðäèø, äåéèðëÿð êè, èíñàíäà èêèíúè õàñèééÿòäèð. Ýÿëäèéåâ ùÿéàòà
íÿãä áàõàí àäàìäûð. Îíóí ö÷öí Àüúà õàíûìûí ñÿëèãÿñè ÿâÿçñèçäèð. Áó
ñÿëèãÿ, Ýÿëäèéåâè ãûç äàëûíúà äöøìÿêäÿí, áóëâàðà ÷ûõûá îíà-áóíà ñà-
òàøìàãäàí ãóðòàðûðäû. Èíäè áó åâäÿ î, êå÷ìèø Áàêû âàðëûëàðûíûí ùÿéàòûíû
éàøàéà áèëÿðäè, öðÿéèíäÿ íå÷ÿ äÿôÿ äåéèðäè: “Çàëûì áóðæóàçèéà, íÿ êåô
ýþðöá!.. Òÿêè ìÿí äÿ åëÿ þìöð ñöðöì, ñîíðàäàí äàëûìúà ùà ñþéñöí-
ëÿð”. Áèð äÿ Àüúà õàíûì âÿ îíóí åâè Ýÿëäèéåâè äÿðñäÿí ñîíðà “Åðìÿ-
íèêÿíääÿêè” éàòàãõàíàéà ãà÷ìàãäàí, ãàðëû-áîðàíëû ýöíëÿðäÿ òðàì-
âàéëàðäàí ñàëëàíà-ñàëëàíà èíñòèòóòà èúëàñà ýÿëìÿêäÿí ãóðòàðûðäû. Èúëàñ
îëàí ýöíëÿð èêè íþìðÿëèéÿ îòóðóð, Àüúà õàíûìýèëÿ ýåäèð, éåéèð-è÷èð, ðà-
ùàòëàíûðäû. Àõøàì äà äóðóá ùàìûäàí òåç èúëàñà ýÿëèðäè. Èëëÿðäÿí áÿðè àð-
çóëàäûüû “íîðìàë” ùÿéàòû òàïìûøäû. Íå÷ÿ äÿôÿ Àüúà õàíûìà ïóë òÿêëèô
åëÿìèøäè, Àüúà õàíûì àúûãëàíäû. Î äà ðàñòûíà äöøÿíäÿ ÿëèíÿ êå÷ÿíäÿí,
Úîðàò ãîâóíó, éà áèð Øÿìêèð ãàðïûçû, éà áèð ãóòó êîíôåò, áèð øöøÿ Êîí-
êîðäèéà ÷àõûðû... Èñòèðàùÿò ýöíëÿðè äÿ áèð øàããà ÿò ÷ÿêäèðèá àïàðûðäû.
Àüúà õàíûì Ýÿëäèéåâèí áàçàðëûüûíû áÿéÿíìèðäè:
— Áó, — äåéèðäè, — ãîúà ÿòèäèð, ñÿíè àëäàäûáëàð. ×àõûðû, àðàüû, îðàäàí
àëìàçëàð, ñÿí Áàêûéà íàáÿëÿäñÿí. Ïóëó êîðëàìà! Êîîïåðàòèâ÷èëÿð áó
êîíôåòëÿðè õàì àäàìà âåðèðëÿð. Þçöí èëÿ áèð äÿôÿ ýåäÿê, îíóí àáûðûíû
ÿòÿéèíÿ áöêöì, ãîé ñÿíè òàíûñûí.
Áóíëàð Ýÿëäèéåâèí øÿñòèíÿ äÿéèðäè:
— Áàõ, Àüúà, áèð äÿ áóðà àéàã áàñìàðàì ùà!
Àüúà îíóí ãîëóíäàí òóòóá ÷ÿêèð, äèâàíäà, þç éàíûíäà ÿéëÿøäèðèá,
áàøà ñàëûðäû:
229
 — Àé ìÿíèì êåé áàëàì, ñÿíÿ ãûéìûðàì. Ëàçûì äåéèë, î ãÿäÿð
õÿðúëÿìÿëè éåðëÿðèí îëàúàã êè, íÿ òÿëÿñèðñÿí. Ñÿí ìÿíè áèð êèíîéà, òåàò-
ðà àïàð åé!
— Èñòÿéèðñÿí áèëåò àëûì, ñèðêäÿ éàõøû òàìàøà âàð.
— Ñèðêè íåéíèðÿì! Ïèøèê ìàøûí ñöðöð. Òåàòðà àïàð, òåàòðà!
— Òåàòð ñêó÷íà îëóð.
— Òÿê ýåòìèðñÿí êè, èêèìèç ýåäÿðèê!
Ýÿëäèéåâ Àüúà õàíûìûí õÿúàëÿòèíäÿí ÷ûõìàã ö÷öí òÿëÿáÿëÿðÿ
ýÿëÿí ýöçÿøòëè áèëåòäÿí èêè äÿíÿ àéûðûð. Àüúà èëÿ ýåòìÿëè îëóðäó. Áèëåò-
ëÿð äàë úÿðýÿëÿðÿ àëûíìûø îëàíäà Àüúà ðåäèêóëóíó ãîëòóüóíà âóðóá,
äÿùëèçäÿ äàéàíûð, ãàïûäà èøëÿéÿí ãàäûíà àúûãëàíûðäû: “Áó íÿ éåðäèð áèçÿ
âåðèáëÿð, àéûá äåéèë? Ìÿñóë èø÷è ýÿëñèí òÿëÿáÿëÿðäÿí äÿ äàëäà îòóðñóí?”.
Îíëàðû ãÿííàäû äöêàíûíäàí, øÿêèëõàíàäàí, ïåøêÿø ìàüàçàñûíäàí
÷ûõàí ýþðÿðäèëÿð. Êèøè äÿëëÿêõàíàñûíûí ãàáàüûíäà Àüúà õàíûì ýþçëÿð-
äè. Ãàäûí äÿëëÿêõàíàñûíûí ãàáàüûíäà Ýÿëäèéåâ âàð-ýÿë åäÿðäè. Áèð àé
÷ÿêìÿäè êè, Ýÿëäèéåâ èëÿ Àüúà õàíûìûí ñþç-ñþùáÿòè àüûçëàðäà ýÿçäè.
Áèðè äåéèðäè: “Äöíÿí ñÿíè ãûðìûçûïàïàãëû àðâàä èëÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áàüûí-
äàí êå÷ÿíäÿ ýþðäöì”. Î áèðè äåéèðäè: “Ñàããàëà ñàëàì âåðìèðñÿí, àé
Êÿðèì! Êèíîäà íèéÿ þçöíö ýþðìÿìÿçëèéÿ ãîéìóøäóí?”. Áÿçèñè äÿ
êöñÿíèðäè: “ßúÿá àäàìäû î éàíûíäàêû... ùàðäàí òàïìûñàí îíó, ùÿìèøÿ-
ëèê îëñóí”.
Ýÿëäèéåâ ùà èíàíäûðûðäû:
— Úàíûì, ñþç åëÿìÿéèí, êóëòóðíû îëóí. Àéûáäûð, òàíûø àäàìäûð, ãó-
ëàüûíà ÷àòàð...
Àüúà õàíûì òÿðÿôäÿí Ýÿëäèéåâè òàíûéàíëàð èñÿ ÿäÿá-ÿðêàíëà òÿáðèê
åäèðäèëÿð: “Ìöáàðÿê îëñóí, àììà áèçè òîéà ÷àüûðìàäûí ùà...”
Ýÿëäèéåâ áóíëàðäàí äà äàíûðäû.
— À êèøè, åâëÿíìÿê íÿäèð, çàä íÿäèð, ìÿêòÿáè ãóðòàðìàéûíúà åëÿ
øåé ôèêðèìÿ ýÿëìèð.

***

Äåêàáðûí àõûðëàðûíäà òÿëÿáÿëÿð ãûø èìòàùàíëàðûíà ùàçûðëàøûðäûëàð.

Ýÿëäèéåâ ìÿøüóë èäè. Àüúà õàíûì îíó ïàðòêîì îòàüûíäà òàïäû, êÿíàðà
÷àüûðûá äåäè:
— Òÿçÿ èëè áèçäÿ ãàðøûëàéàúàüûã. Áèðèñè ýöí ýÿëÿðñÿí. Ýÿëäèéåâ ñåâèíäè:
— Àé ãûç, õÿðúäÿí-ìÿðúäÿí ïàéûìûçà äöøÿíè äåéèí ýþðÿê.
230
 Àüúà õàíûì áàðìàüûíû ñèëêÿëÿäè êè, “äàíûøìà”.
Òÿçÿ èëè Ýÿëäèéåâ áèð ÷îõ òàíûäûüû âÿ òàíûìàäûüû ãîíàãëàð èëÿ Àüúà-
ýèëèí çàëûíäà ãàðøûëàäû. Ãîíàãëàð ýåäÿíäÿ ñÿùÿðÿ àç ãàëìûøäû. Òðàì-
âàéëàð ÷îõäàí äàéàíìûø, øÿùÿð éàòìûøäû. Áîðàí àü òöê ñöïöðýÿñèëÿ
êö÷ÿëÿðè ýàù éóõàðû, ýàù àøàüû ñöïöðöðäö. Àüúà õàíûì Ýÿëäèéåâÿ åøèò-
äèðäè: “Ñÿí ýåòìÿéÿúÿêñÿí”.
Ãîíàãëàðû ïèëëÿêÿíëÿðäÿí þòöðöá ãàéûäàí Ýÿëäèéåâ ñîéóã ùàâàäàí
èñòè åâÿ ýèðÿíäÿ õîøùàëëàíûð, ÿëëÿðèíè îâóøäóðà-îâóøäóðà áó îòàãäàí î
áèðèñèíÿ êå÷èð, õûøùàõûø èïÿê éîðüàí-äþøÿê à÷àí Àüúà õàíûìà ìèííÿò-
äàðëûã åäèðäè. “Ñÿíÿ äÿ éàìàí çÿùìÿò âåðèðèê, ýÿðÿê áàüûøëàéàñàí”.
Ýÿëäèéåâ Àüúà õàíûìûí ìåùìàííÿâàçëûãëà î éàí-áó éàíà êå÷ìÿñèíÿ,
òöê áàëûøëàðû øàïàëàãëàéûá éóìøàëòìàñûíà áàõûð, öðÿéèíäÿ ôèêèðëÿøèðäè:
“Áó ãàäûí ñÿôåùäèð, ùèéëÿýÿðäèð, éà àüûëëûäûð? Ñÿôåù àäàì áåëÿ ñÿëèãÿ
éèéÿñè îëìàç, áó úöð åâ ñàõëàìàç. Ñÿôåù ÿëäÿí áó ãàáèëèééÿò ÷ûõìàç.
Àüûëëû àäàìäûðñà, âàð-éîõóíó íèéÿ ýþéÿ ñîâóðóð? Þçöí äóë àðâàä
îëàñàí, êÿíàðëàðäàí ýÿëìÿëÿðè áàøûíà éûüûá, áåëÿ õÿðú òþêÿñÿí? Áóíà
êèì àüûëëû äåéÿð? Áó ïóëóíóí äÿëèñèäèð... Áÿëêÿ áèð ùèéëÿ âàð?”.
Ñîí çÿííè Ýÿëäèéåâÿ ýöëöíú ýÿëäè. Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ÿðèçÿ éàçàí
ãàçûíû àëäàòìàñû éàäûíà äöøäö. Õÿéàëûíäà äåäè: ñÿùâ îëñà, êöïÿäÿ îëà-
úàãäûð, ÿðèçÿäÿ ñÿùâ éîõäóð. Èíäè áóðàäà äà ùèéëÿ âàðñà ìÿíäÿäèð.
Îíóí ùèéëÿñè éàü-äöéöäöð, áèøèðèð, ìöðÿááÿäèð, ýÿòèðèð, ýþçÿëëèêäèð,
òÿñëèì åäèð...”
Áó õÿéàëëàð Ýÿëäèéåâÿ ëÿççÿò âåðèðäè. Àíúàã öðÿéèíäÿ éåíÿ áèð
ñîðüó ñÿñëÿíäè: “Àõû áó àðâàä ñÿíèí íÿéèíÿ áÿíä îëóá?”.
Äîüðóäàí äà Àüúà õàíûìûí, éà äà îíà áÿíçÿð áàøãà áèð õàíûìûí
åùòèðàìûíà íàèë îëìàã ö÷öí éà ìöñòÿñíà ýþçÿëëèê, éà íàäèð ñÿíÿò, éà äà
éöêñÿê ðöòáÿ ëàçûì ýÿëÿðäè. Ýÿëäèéåâäÿ áóíëàðûí ùå÷ áèðè îëìàäûüûí-
äàí î, Àüúà õàíûìûí ñÿôåùëèéèíÿ èíàíìàã èñòÿéèðäè. Áèð àç äöøöíÿíäÿ
îíóí àüûëëû îëäóüóíó êÿñäèðäè. “Òàúèð-òöúúàð è÷èíäÿí ÷ûõìûø àäàìäûð.
Ìÿíèì êèìè áèð ôèðãÿ÷è, çèéàëû èëÿ äîñò îëìàüûíà ôÿõð åäèð äÿ! Êîð
äåéèë, ýþðöð êè, òÿøêèëàòäà èøëÿéèðÿì. Áåø àäàì ñþçöìö åøèäèð. Ýþðöð êè,
ñàáàù ìÿêòÿáè ãóðòàðìàüûìà ìàúàë âåðìÿéÿúÿêëÿð, éàõàìäàí òóòóá,
áèð éåðÿ äèðåêòîð, éà íà÷àëíèê ãîéàúàãëàð, ùàðäàäûð èíäè ìöòÿõÿññèñ,
ùÿì äÿ êîììóíèñò. Éàõøû, áóíó áèëÿ-áèëÿ íèéÿ éàõûí ýÿëìÿñèí, íèéÿ
àøíà îëìàñûí? Ýåäèá øöáùÿëè, áèòÿðÿô åëåìåíòëÿðè êàâàëåð ñå÷ìÿéÿúÿê
êè... Éÿãèí ñþùáÿò äöøÿíäÿ äþøöíÿ äþéöð: “Ôèëàíêÿñëÿð áèçäÿ èäè!”.
Ãîé ñåâèíñèí, éàçûãäûð. Îíà ñåâèíìÿê ãàëàúàã, ìÿíÿ äÿ õîø ýöí!
231
 Ýÿëäèéåâ ñÿùÿð ñààò îíäà àéûëäû, þç-þçöíÿ “Àéûáäûð, ýÿëèá ýþðÿí
îëàð” äåéÿ úÿëä äóðäó, ýåéèíèá ýåòìÿê èñòÿäè. Àüúà õàíûì äåäè:
— Äàéàí, ñþçöì âàð!
Ýÿëäèéåâ ãàéûòäû. Áèð äÿ ýþðäö ãîëòóüóíäà ïîðòôåëÿ îõøàéàí áèð øåé
ýÿòèðÿí úàâàí áèð îüëàí è÷ÿðè ýèðäè.
— Îëàðìû?
Àüúà õàíûì îíó áàø îòàüà êå÷èðäè. Ýÿëäèéåâè ÷àüûðäû.
— Äóð ýÿë áèð øÿêëèìèçè àëñûí.
Ýÿëäèéåâ òåç ýöçýö ãàáàüûíà êå÷äè. Éàõàñûíû, áàøûíû äöçÿëòäè.
Úàâàí îüëàí îíëàðû éàí-éàíà îòóðòäó, áàøëàðûíû éàíàøäûðäû, àïàðàòû ÷ûã-
ãûëäàòäû. Ýÿëäèéåâ ìàðàãëàíäû:
— Áóíóí áèðèíè ùàâàõò àëìàã îëàð, ìàñòûð?
— Ñàéàñûíû áó ñààò âåðÿ áèëÿðÿì. Êàáèíåòíè èñòÿñÿíèç ö÷ ýöíÿ!
— Êàáèíåòíèäÿí áèðèíè ìÿíÿ ùàçûðëà!
Àüúà õàíûì äåäè:
— Ñÿíèí èøèí éîõäóð, þçöì áþéöòäöðÿúÿéÿì.
Ýÿëäèéåâèí öðÿéèíÿ áèð øåé ýÿëäè: “Ìÿíèì øÿêëèìè åâäÿ âóðàð,
ýÿëèá-ýåäÿíÿ ýþñòÿðÿð, éàõøû äåéèë. Àðàìûçäà îëàí ìöíàñèáÿòè àëÿì
íèéÿ áèëñèí”.
Èñòÿäè Àüúà õàíûìà áó øÿêèëëÿð áàðÿäÿ áèð øåé äåñèí, áàúàðìàäû.
Áèðúÿ áóíó äåéÿ áèëäè:
— Íåúÿ ìàñòûðäûð? Éàõøû ÷ÿêèð?
— Éàõøû îëìàñà, ÷àüûðàðàììû?
Ýÿëäèéåâ ïàëòîñóíóí áîüàçûíû ãàëäûðûá, äÿùëèçÿ ÷ûõàíäà Àüúà
õàíûì äàëûíúà ýÿëäè: “Àõøàì ýþçëÿéèðÿì”.
— Àüúà, çÿùìÿò âåðäèéèì áÿñäèð.
Àüúà áèð àç ãÿòèééÿòëÿ ÷àüûðäû:
— Çÿùìÿòè-çàäû éîõäóð, õþðÿéèìèç âàð. Ãîíàüûì îëàúàã, ùþêìÿí
ýÿëÿðñÿí!

***
Ýÿëäèéåâ àõøàìêû ìöâÿôôÿãèééÿòèíè äåìÿéÿ àäàì àõòàðûðäû. Çÿíýè
áàñûá êàòèáè ÷àüûðäû:
— Ýþð äèðåêòîð ýÿëèá?
Âåðäèéåâèí ýÿëäèéèíè áèëÿíäÿí ñîíðà äóðóá êàáèíåòèíÿ ýåòäè. Âåð-
äèéåâ ÿë âåðèá îíóí éåíè èëèíè òÿáðèê åëÿäè. Éåíÿ éóìøàã ñàíäàëûíà ñþé-
êÿíèá, ìÿáùóò ãàëäû. Ìÿëóì èäè êè, éàõøû éàòìàéûá. Ýÿëèá-ýåäÿí èñÿ
232
îíó ðàùàò ãîéìóðäó. Áèð òÿëÿáÿ ìöÿëëèìèí ãèéìÿòëÿðèíäÿí íàðàçû èäè.
Êèòàá èìçàëàòìàã ö÷öí áèð äÿñòÿ êàüûç ýÿòèðìèøäè. Éåðëè êîìèòÿ ñÿäðè
Ëåíèí ýöíëÿðèíè êå÷èðìÿ ïëàíûíû ðàçûëàøìàã èñòÿéèð, íÿøðèééàò íöìà-
éÿíäÿñè ùàíñû êèòàáëàðà èñÿ àáóíÿ éûüûðäû... Õöñóñèëÿ äàâàêàð òÿëÿáÿ
Âåðäèéåâè ãûñíàøäûðìûøäû, ÿë ÷ÿêìèðäè. Âåðäèéåâ ìöÿééÿí úàâàá âåðÿ
áèëìèðäè: “Ñàáàù ýÿë” äåéÿíäÿ òÿëÿáÿ àéàüûíû éåðÿ äþéäö:
— Éîëäàø äèðåêòîð, ñèçèí êàáèíåòÿ ýèðìÿê þçö ìþùêÿì áèð èðàäÿ èñ-
òÿéèð, ùÿð èýèäÿ ìöéÿññÿð îëìóð. Òÿâÿããÿ åëÿéèðÿì, ìÿíÿ ãÿòè úàâàá
âåðÿñèíèç, éà ùÿ, éà éîõ!
Ýÿëäèéåâ äèðåêòîðó îíóí ÿëèíäÿí ãóðòàðäû:
— Íàõ÷ûâàíëû äåéèëñÿí?
— Îíóí íÿ äÿõëè?
— Éîõ, åëÿúÿ ñîðóøóðàì. Ôÿðùàäîâäóð äà ôàìèëèéàí?
Òÿëÿáÿ áèð àç øöáùÿëÿíÿí êèìè îëäó:
— Áÿëè, Ôÿðùàäîâäóð.
— Ñÿíè ìÿí ýþðìÿê èñòÿéèðäèì. Àõøàì ñààò 8-äÿ ïàðòêîì îòàüûíà
ýÿëÿðñÿí.
— Áàø öñòÿ.
Òÿëÿáÿ öçöíö Âåðäèéåâÿ ÷åâèðèá éåíÿ äàíûøìàã èñòÿéÿíäÿ Ýÿëäè-
éåâ ãîéìàäû:
— Ôÿðùàäîâ, ýÿëÿðñÿí äàíûøàðûã, àõøàì!
Èøàðÿ èëÿ îíó ãîâäó, ñîíðà è÷ÿðèäÿêèëÿðÿ äþíäö:
— Éîëäàøëàð, áèð éàðûì ñààò áèçè òÿê áóðàõûí. Ïàðòêîìóí ñóðîøíè,
âàúèá èøè âàð.
Ýÿëäèéåâ áóíó äåéèá àéàüà ãàëõäû, ãàïûíûí ÿëúÿéèíäÿí òóòóá, ìöí-
òÿçèð äàéàíäû. Ùàìû ÷ûõäû. Ýÿëäèéåâ ãàïû÷ûéà òàïøûðäû:
— Çÿíèòèê, àäàì áóðàõìà!
Ãàïû÷û ÷ûõàíäàí ñîíðà Âåðäèéåâ äîñòóíó äàíëàìàã èñòÿäè:
— Ñÿí ëàï àü åëÿéèðñÿí. Ãÿáóë ñààòûäûð àõû, íÿ äåéÿðëÿð áèçÿ?
Ýÿëäèéåâ ÿëè èëÿ ðÿää èøàðÿñè âåðäè, êå÷èá Âåðäèéåâèí ãàáàüûíäà
îòóðäó, ýöëÿ-ýöëÿ áàøëàäû:
— Ñÿíèí úàíûí ö÷öí, òÿçÿ èëè åëÿ âñòåðå÷àò åëÿìèøÿì êè, ùå÷ Íèêîëàé
þç àðâàäûíû åëÿ âñòðå÷àò åëÿìÿéèá.
Âåðäèéåâèí äîäàãëàðû ãà÷äû. Ýþçóúó ãàïûéà áàõàðàã äåäè:
— Áóäóð ïàðòêîìóí âàúèá èøè!
Ýÿëäèéåâ ãàïû òÿðÿôÿ äþíäö, ñàíêè ãàïûíûí þðòöëö îëìàñûíäàí ðàçû
ãàëàðàã, ñÿñèíÿ äàùà äà àðõàéûí àùÿíý âåðäè:
233
 — Áó èëèì ýÿðÿê óüóðëó îëà.
Âåðäèéåâ îíó éàõøû áàøà äöøöð, ñþùáÿòèíèí òÿôñèëàòûíû äà áèëèðäè.
Îíà ýþðÿ ùå÷ íÿ ñîðóøìàäû.
— ßäÿ, — äåäè, — ýþçëÿ, ÿíáÿðÿíè áàäà âåðÿðñÿí ùà!
— ßíáÿðÿ íÿäèð?
— ßíáÿðÿ î øåéäèð êè, àäàì ãûçàíäà ýþçöíÿ ýþðöíìöð.
Ýÿëäèéåâ áàøûíû òîâëàäû:
— Áó ñààò ìÿíèì ýþçöìÿ ùå÷ íÿ ýþðöíìöð. Åëÿ áèëèðÿì êè, áèð êàñà
éàü è÷ìèøÿì.
— Òÿê èäèí, éà éîëäàøûí-çàäûí...
— Àõøàì ìÿúëèñäÿ èäèê, ñîíðà òÿêëÿøäèê.
Âåðäèéåâ Àüúà õàíûì èëÿ Ýÿëäèéåâè òàíûø åëÿäèéèíè õàòûðëàòäû:
— Ýþðöðñÿí, ìÿíèì èëÿ ýÿçÿí áåëÿ-áåëÿ øåéëÿð éåéÿð ùà...
— Áîéíóìäà ìèííÿòèí âàð.
— Îüðàø þçöíñÿí.
— Íèéÿ àä ãîéóðñàí, äîñò-äîñòà éàõøûëûã åëÿìÿç ìÿýÿð?
Âåðäèéåâ ñþùáÿòÿ àéðû ðÿíý âåðäèéèíè ýþðöá, à÷ûã äàíûøà áèëìÿäè,
éàëíûç áóíó ÿëàâÿ åòäè.
— Áó ýåúÿ äÿ çÿíèòÿì!
Ýÿëäèéåâ î ýåúÿíè äÿ Àüúàýèëäÿ êå÷èðäè. Ñÿùÿð ñàìîâàðû äÿìäÿ,
ñöôðÿíè ùàçûð ýþðäö. Àüúà õàíûì îíó òÿëÿñäèðäè:
— Äóð, ÷àéûíû è÷, èøèìèç âàð.
Ýÿëäèéåâ éåéèá-è÷ÿíäÿí ñîíðà ÷ûõìàã èñòÿäè. Þç âÿçèééÿòèíäÿí
óòàíäû: “Èíäè äåéÿð éåéÿí êèìè ãà÷ûð”. Àçúà äóðóõäó, ñààòûíà áàõäû:
— Áèðèíúè äÿðñèìèç òåõíîëîýèéàäûð. Ýåúèêèðÿì. Àüúà, ìÿí ýåäèì.
Àüúà õàíûì êèíàéÿ èëÿ äåäè:
— Éåðè, äÿðñ ãà÷ûð!
Ýÿëäèéåâ îíóí ãîëóíäàí òóòäó:
— Äÿðñ ãà÷ìûðñà, ýöëöì, ñÿííÿí äÿ àç îòóðìàäûã ùà, èêè ýöíäöð
áóðäàéàì êè...
Àüúà õàíûì ýåéèíäè, óøàüà òàïøûðäû êè, åøèéÿ ÷ûõìàñûí. Ýÿëäèéåâÿ
ãîøóëóá ýåäÿíäÿ Ýÿëäèéåâ ñîðóøìàã èñòÿäè: “Ñÿí ùàðà?”. Õÿòðèíÿ
äÿéÿð, äåéÿ ñîðóøìàäû. Ïèëëÿêÿíëÿðäÿí åíÿíäÿ Àüúà õàíûì îíóí ãî-
ëóíà ýèðäè. Òðàìâàé òÿðÿôÿ ãîéìàäû, êö÷ÿ àøàüû éåéèí ýåòäèëÿð.
Äöíÿíêè áÿðê ãàðäàí ñîíðà ýöí ÷ûõìûø, ùàâà äóðóëìóøäó. ßðèéÿí
ãàðûí àõûá ýåòäèéèíè, íîâäàíëàðäàí ñóéóí òþêöëäöéöíö ýþðäöêúÿ éàç
éàäà äöøöðäö. Àììà Áàêûäà áåëÿ ýöíëÿð, ãûøäà éàçû, éàçäà ãûøû âÿ ïà-
234
éûçû àíäûðàí ýöíëÿð ÷îõ îëóð. Ýÿëäèéåâ òðàìâàé õÿòòèíÿ ìöìêöí ãÿäÿð
òåç ÷àòìàã, Àüúà õàíûìäàí àéðûëìàã èñòÿéèðäè: “Íÿ ëàçûì, ýþðÿí îëàð...”
Âåðäèéåâèí ñþçö éàäûíà äöøäö: “Ýþçëÿ; áèð áàëàúà ìÿèøÿò ïîçüóí-
ëóüóíà îõøàéà áèëÿí èøëÿðÿ äîüðó ìåéë ýþñòÿðìÿê íèééÿòèíÿ éóâàðëà-
íàðñàí ùà!..”
Áóíà áèð ãîðõàüûí âàùèìÿñè äåéèá ýöëäöñÿ äÿ éåíÿ òÿëÿáÿëÿðäÿí
÷ÿêèíèðäè. Àíúàã áó ùèññèíè Àüúà õàíûìäàí ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Òðàìâàé õÿòòèíÿ ÷àòàí êèìè êö÷ÿ ñààòûíà áàõàúàã, äèçèíÿ äþéöá éöéö-
ðÿúÿê êè: “Âàõòûì êå÷äè, óøàãëàð ìÿíè ýþçëÿéèð”.
Ýÿëäèéåâèí íèééÿòè Àüúà õàíûìà ìÿëóìäóðìó, ìÿëóì äåéèëìè, áó
áàðÿäÿ ùå÷ íÿ äåìÿéÿúÿéèê. Áèðúÿ îíó áèëèðèê êè, Àüúà õàíûì Êÿðèìè
òðàìâàé õÿòòèíäÿí ÷îõ óçàã, èíñòèòóòà äà ñÿìò îëìàéàí áèð òÿðÿôÿ, Ïðî-
ëåòàðñêè êö÷ÿéÿ ÷ÿêäè. Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Ùàðà ýåäèðèê?
— Ìÿíèìëÿ ýåòìÿê èñòÿìèðñÿí éîõñà?
Ýÿëäèéåâ øåèð èëÿ úàâàá âåðäè:
— Ùàðà ýåòñÿí ñÿíèíëÿ ìÿí äÿ âàðàì...
Àüúà õàíûì øöøÿáÿíäè òÿçÿ ñàëûíìûø, ùÿëÿ ðÿíýëÿíìÿìèø áèð äö-
êàíûí ãàïûñûíäà äàéàíäû. ßââÿëúÿ Ýÿëäèéåâè èòÿëÿäè, äàëûíúà þçö ýèðäè.
Ýÿëäèéåâ ýöìàí åëÿäè êè, ùàðàäûðñà Àüúà õàíûìûí èøè âàð. Òÿê ýÿëìÿéè
ìöíàñèá áèëìÿéèá.
Áóðà äàðûñãàë, àë÷àã, éàðûìãàðàíëûã áèð îòàã èäè. Àíúàã ñÿëèãÿäÿ èäè.
Ñàü âÿ ñîë òÿðÿôäÿ êþùíÿ, óçóí êöðñöëÿð ãîéóëìóøäó. Áèð íå÷ÿ àäàì
îòóðóá ýþçëÿéèðäè. Ýÿëäèéåâ ýöëÿ-ýöëÿ ñîðóøäó:
— Áóðà ùàðàäûð?
Àüúà äèíìÿäè. Îòàüûí äèá òÿðÿôèíÿ áàõäû. Äèá òÿðÿô ìàëèééÿ èäàðÿ-
ëÿðèíäÿ îëàí êèìè àë÷àã øöøÿáÿíä èëÿ ãóðøàüà ãÿäÿð êÿñèëìèøäè. Àüúà
éåðèéèá, øöøÿáÿíäèí ãàïûñûíû à÷äû. Îíó è÷ÿðè ÷àüûðäûëàð, ýåòìÿäè. Ãàéû-
äûá Ýÿëäèéåâÿ èøàðÿ åëÿäè. Ýÿëäèéåâ ÿëëÿðè ïàëòîñóíóí úèáèíäÿ, äåéÿ-
ñÿí, èäàðÿ áàø÷ûñûíûí îòàüûíà ýèðäè. Èäàðÿ áàø÷ûñû îðòàéàøëû, ãàðàéàíûç,
àðûãúà áèð àäàì èäè. Ãàëõûá ÿë âåðäè, éåð ýþñòÿðäè:
— Ìöáàðÿê îëñóí! — äåäè.
Ýÿëäèéåâ:
— Ñàü îë, — úàâàáûíû âåðñÿ äÿ, íèéÿ ìöáàðÿêáàçëûã îëóíäóüóíó ñå÷-
ìÿäè. Àüúà öçöíö àðûã êèøèéÿ òóòóá äåäè:
— Àé Ïàøà, áèçè éîëà ñàë, Êÿðèìèí äÿðñè âàð.
Ïàøà:
235
 — Áó ñààò! — äåéèá ÷àüûðäû: — Ùÿáèá, Ùÿáèá!
Àüýåéèìëè áèð îüëàí ýÿëäè. Ïàøà éàçäûüû êàüûçû îíà âåðäè:
— Ùÿáèá, áó éîëäàøëàðû ãàáàüà ñàë.
Ùÿáèá îíëàðû àïàðäû. Ýÿëäèéåâ Àüúàíûí ãîëóíäàí òóòóá, àùÿñòÿ
ñÿñëÿ ñîðóøäó:
— Íÿ ìÿñÿëÿäèð?
Àüúàíû ýöëìÿê òóòäó. Úèääèëèéèíè ïîçìàäû. Ýÿëäèéåâ áèð äÿ ñîðóø-
ìàã èñòÿéèðäè êè, Ùÿáèá øöøÿáÿíäèí ãàáàüûíäà äàéàíûá òÿêëèô åëÿäè:
— Áóéóðóí áóðà!
Ýÿëäèéåâ ýþçöíö Àüúà õàíûìäàí àéûðìàéàðàã, ïÿðäÿíèí äàëûñûíà
êå÷äè. Ùÿáèá ïÿðäÿíè þðòäö, ýöëÿð öçëÿ Ýÿëäèéåâèí ãàðøûñûíäà äàéàíäû:
Îíóí öçöíÿ áàõäû:
— Ñîéóíóí, õÿñòÿëèéÿ-çàäà òóòóëäóüóíóç îëìàéûá?
Àíúàã èíäè Êÿðèìÿ ÿéàí îëäó êè, áóðà íÿ èìèø, Àüúà õàíûì îíó íÿ
ö÷öí ýÿòèðèá âÿ ùÿêèì íÿ ö÷öí áåëÿ ñþçëÿð ñîðóøóð. Åëÿ áèë áàøûíäàí áèð
ãàçàí äàü ñó òþêäöëÿð. Áöòöí âöúóäó ìóì êèìè éóìøàëäû, ýþçëÿðè àëàúà-
ëàíäû. Äèçëÿðè òàãÿòäÿí äöøäö. Áàøû âóðóëìóø êèìè áîéíóíà åíäè, áîüà-
çûíäàí íÿýàùàíè áèð “óô” ãîïäó. Ùÿêèìèí ñóàëëàðûíà àëà-éàðûì÷ûã úàâàá
âåðèá ÷ûõäû. Ãà÷ìàã èñòÿäè, äöøöíäö êè: “Ãà÷ìàã èëÿ ãóðòàðìàéàúàã-
ñàí. Äàâà åëÿéèá ïîçäóðìàñàí, åâëÿíìèñÿí êè, åâëÿíìèñÿí”. ×àøìûø
ùàëäà ãàïûëàðû à÷ûá þðòäö, ýàù ìöäèðèí, ýàù êàòèáèí éàíûíà áàø âóðäó.
Àüúà õàíûì ùÿêèì îòàüûíäàí ÷ûõûá, ýöëÿ-ýöëÿ Ýÿëäèéåâÿ éàõûíëàøäû.
Ýÿëäèéåâ áóëóä êèìè òóòóëìóøäó:
— Áó íÿ èøäèð, Àüúà õàíûì, ìÿíäÿí õÿáÿðñèç ìÿíè åâëÿíäèðèðñèíèç
äåéÿñÿí?
Àüúà õàíûì îíóí ðÿíýèíè ýþðöá õÿéàëûíû àíëàäû. Ñèôÿòèíÿ ãÿçÿáëè
áèð ýþðêÿì âåðäè:
— Áó íÿ ãàøãàáàãäûð?
Ýÿëäèéåâ ãîëóíó þë÷äö:
— Ìÿí áåëÿ øåéÿ äþçöá åëÿìÿðÿì ùà!
Àüúà èò èëÿ ãàðøûëàøìûø ïèøèê êèìè öçöíö ãàáàðòäû. Ñàíêè áàøûíûí
òöêëÿðè áèç-áèç îëóá òèðìÿ øàëû ãàëäûðäû:
— Õÿáÿðèí éîõäóð?
— Ìÿíèì ðàçûëûüûìû ñîðóøìàìûø, áèëìÿìèø...
Áó àíäà êàòèá äÿôòÿðè âÿ êÿáèí êàüûçûíû ýÿòèðèá, Ýÿëäèéåâèí ãàáà-
üûíäà òóòäó. Ýÿëäèéåâ ùå÷ öçöíö î éàíà ÷åâèðìèð. Àüúà õàíûìäàí
úàâàá èñòÿéèðäè:
236
 — Ìÿíèì ðàçûëûüûì: õàùèøèì...
Àüúà õàíûì îíóí àüçûíûí öñòöíäÿí åëÿ áèð ñèëëÿ ÷ÿêäè, óçàãäàí åøè-
äÿíëÿð åëÿ áèëäè êè, áåç úûðäûëàð.
— Ðàçûëûã, õàùèø! Ýþð ùà÷àí ðàçûëûãäàí äàíûøûð. Ñÿíèí ö÷öí ö÷ àéäûð
áÿéÿì èñòèðàùÿò åâè à÷ìûøäûëàð, ãîë ÷ÿê!
Ýÿëäèéåâ àüçûíû òóòäó. Áó ùÿíýàìÿéÿ áàõàí àäàìëàðûí õÿúàëÿòè,
ãûçìûø àñëàí êèìè äóðàí Àüúà õàíûìûí ãÿçÿáè, êèìèíñÿ ùûðûëäàéûá ýöë-
ìÿñè, ñàíêè Ýÿëäèéåâè ùÿð øåéäÿí ìÿùðóì åäèð âÿ ùÿð øåéÿ ìÿúáóð
åäèðäè.
Àüúà:
— Ãîë ÷ÿê! — äåéÿíäÿ êàòèá äÿôòÿðè äàùà éàõûí òóòäó. Ýÿëäèéåâ áà-
øûíû ãàëäûðìàäû. Ãÿëÿìè ýöú èëÿ òóòäó, äÿôòÿðè úûçäû, íÿ éàçäûüûíû þçö äÿ
áàøà äöøìÿäè. Àüúà õàíûì êàüûçû ãàòëàéûá ðåäèêóëóíà ãîéäó. Îíó åëÿ
øÿñò èëÿ áàüëàäû êè, äåéÿðäèí èëëÿðäÿí áÿðè ÷àëûøûá ÿëÿ ýÿòèðäèéè àðçóëà-
ðûíû îðàéà ãîéìóøäó.
Ìÿìíóí áèð áàõûøëà àäàìëàðà õóäàùàôèç åëÿéèá Ýÿëäèéåâèí ãîëóíà
ýèðäè, îíó ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ òðàìâàé àéàüûíà àïàðäû, âàãîíà ìèíäèðÿíäÿ éà-
äûíà ñàëäû:
— Àõøàì ýåúèêìÿ!
Àüúà õàíûìûí ñÿôåùëèéè ùàããûíäàêû àõøàìêû äöøöíúÿëÿð Ýÿëäèéå-
âèí áàøûíäàí äàüûëäû.
Àüúà õàíûìûí òÿêèäèëÿ Ýÿëäèéåâ Èççÿòè áàü÷àéà ãîéäó. Àõøàì ñààò
äþðääÿ þòöðìÿëè, ñÿêêèçäÿ ýåäèá ýÿòèðìÿëè èäè. Àíúàã ùÿìèøÿ ýåäÿ áèë-
ìèðäè âÿ ýåòìÿéÿúÿêäè äÿ... Àüúà õàíûì ùÿð ýöí ñÿëèãÿ èëÿ óøàüûíû ýå-
éèíäèðèá, áàü÷àéà éîëà ñàëà áèëñÿ âÿ âàõòûíäà äà ýåäèá ýÿòèðÿ áèëñÿ, ùå÷
áàü÷à-ôèëàí ëàçûì ýÿëìÿçäè. Þçö èøëÿìèðäè. Åâèíäÿ îòóðóá, éåýàíÿ
óøàüûíà ãóëëóã åëÿéÿð, ýåò-ýÿë ÿçàáûíäàí äà ãóðòàðàðäû. Èø áåëÿäèð êè,
Àüúà õàíûìûí íÿ óøàã èëÿ ÿéëÿíìÿéÿ, íÿ äÿ áàü÷àéà éîëà ñàëìàüà
âàõòû âàðäû: ýåéèíèá-êå÷èíÿíäÿ äöíéà ýþçöíÿ ýþðöíìÿçäè. Ýÿëäèéåâ
äÿðñè, éà èúëàñû áÿùàíÿ ýÿòèðÿðäè. Àüúà åøèòìÿçäè.
— Ñÿíÿ èúëàñ øèðèíäèðñÿ, ìÿíÿ äÿ òåàòð...
— Áÿñ óøàã íåúÿ îëñóí?
— Óøàã âàð äåéÿí, ìÿí þìðöìö ïó÷ åëÿìÿëèéÿì êè?
— Àüúà õàíûì, áóíó ìÿí éàíûìäà ýÿòèðìÿìèøÿì, þç áàëàíäûð,
ãîðõóäàí þëÿð!
— Áàëàìäûðñà, ìÿí áèëÿðÿì, ñÿí ãàðûøìà!
237
 Àüúà õàíûì ùèññ èëÿ ÷ÿêèá ãàïûíû áàüëàð, óøàüû ùÿéÿòÿ åíäèðÿð, òàï-
øûðàðäû:
— À ãîíøóëàð, áóíäàí ìóüàéàò îëóí. Îéíàñûí, áèð-èêè ñààòà ãàéûäûðûã.
ßââÿë ãîíøóëàð áèð ñþç äåìèðäèëÿð. Åëÿ êè, Èççÿò ùÿð ýöí àõøàìëàð
ùÿéÿòäÿ, ãàïû-áàúàäà, éà îíóí-áóíóí åâèíäÿ ãàëìàëû îëäó, ñþç ÷ûõäû,
ùÿòòà áèð ýöí åâ èäàðÿñèíèí èø÷èñè ýÿëèá, Ýÿëäèéåâè äàíûøäûðäû äà:
— Áó óøàüû íèéÿ ñàùèáñèç ãîéóðñóíóç?
Ýÿëäèéåâ öçð èñòÿäè:
— Àíàñûíûí âàúèá èøè îëóð, ãîíøóëàðà òàïøûðûá ýåäèð, óøàãäûð, äóðìóð,
ãà÷ûð.
Èäàðÿ èø÷èñè îíà èíàíäû:
— Ñèç áóíóí àòàëûüûñûíûç, íÿ ãÿäÿð éàõøû áàõñàíûç, þýåé äåéÿúÿê-
ëÿð. Åëÿ åëÿéèí, óøàã ñàðûäàí ñèçÿ äèããÿò òóòàí îëìàñûí.
Ýÿëäèéåâ îíäàí ñîíðà óøàüû áàü÷àéà âåðäè. Àüúà áèð-èêè ýöí þçö
éîëà ñàëäû. Ñîíðà óøàüûí éîëó òàíûäûüûíà àðõàéûí îëäó, àõøàìëàð îíóí
ãåéäèíÿ ãàëìàäû.
Áàü÷à ñààò ñÿêêèçäÿ áàüëàíûðäû. Àüúà õàíûìûí ãàïûñû ñààò ñÿêêèç-
äÿ à÷ûëìûðäû. Óøàãëàð áàü÷àäàí äàüûëûøàíäà Èççÿò ÿëëÿðè äèçèíäÿ äÿùëèç-
äÿ, ãàðîâóë êöðñöñöíöí öñòöíäÿ òÿê îòóðóá ìöðýöëÿéèðäè. Ãóëëóã÷óëàð
áàü÷àíû ñèëèá-ñöïöðÿð, éûüûøäûðàðäû. Èççÿòèí àäàìû ýÿëìÿäèéèíè ýþðöá
îíó þòöðÿðäèëÿð. Áóíà äà Àüúàíûí àúûüû òóòäó:
— Àé èòèí áàëàñû, þçöí ýÿëÿ áèëìèðñÿí áèð àääûì éîëó? Íèéÿ ãàïûíû
îíà-áóíà òàíûäûðñàí!
Î èäè êè, Èççÿò ãîðõóñóíäàí ùå÷ êÿñÿ ãîøóëìóðäó. Àíàñû, éà Ýÿë-
äèéåâ ýÿëìÿéÿíäÿ éîëà äöøöá ìàøûíäàí, òðàìâàéäàí, ìèëèñäÿí, êåôëè-
äÿí ãîðõà-ãîðõà ýÿëèðäè.

***

Ðöáàáÿ äÿðñäÿí ãàéûäàíäà âÿ èêèíúè äÿôÿ Èççÿòè êö÷ÿäÿ òÿê ýþðÿí-

äÿ èçèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿìÿéè ãÿò åòäè. Þçöíö îíà ýþñòÿðìÿäè, äàëûñûíúà
ýÿëèá åâëÿðèíÿ ÷àòäû. Èççÿòäÿí áåø äÿãèãÿ ñîíðà ãàïûíû äþéäö. Ñó äàøû-
éàí ãàðû ãàáàüà ÷ûõäû:
— Àé õàëà, Èççÿò êèìèí óøàüûäûð?
Ãàðû ùå÷ íÿ äåìÿäÿí ùÿéÿòÿ ÷ÿêèëäè. Áèð àç ñîíðà Àüúà õàíûì ãà-
áàüà ÷ûõäû. Ðöáàáÿ äåäè:
238
 — Áàüûøëàéûí, áó óøàüû ìÿí èêèíúè äÿôÿäèð ñàùèáñèç ýþðöðÿì. Ýåúÿ
âàõòû, áþéöê øÿùÿð, êö÷ÿäÿ áåø éàøëû óøàã...
Àüúà õàíûì áóíóí àüçûíû éàìñûëàéûá äàíûøäû:
— Áàüûøëàéûí, áóíóí ñèçÿ íÿ äÿõëè?
— Óøàã áÿäáÿõò îëà áèëÿð...
Àüúà ãûøãûðûã ñàëäû:
— Áÿäáÿõò îëñóí úàíûí. Áèêàðëàìûñûíûç, áèëìèðñèíèç íÿ ùîããà ÷ûõà-
ðûðñûíûç! Ñèçèíêè óøàã äåéèë, áþéöê äÿðäèäèð. Ãûçûøûáñûíûç, ÷àðÿ òàïûí,
Êÿðèìèí àèëÿñè âàð, àé éàçûãëàð! Óììàéûí, øèøÿðñèíèç!
Âàõòèëÿ Ýÿëäèéåâ Àüúàéà äàíûøìûøäû êè, ìÿêòÿáäÿ áèð íå÷ÿ ãûç
âàð, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìèðëÿð. Áèðè ëàï ìÿêòóá-çàä äà éàçûá. Àíúàã
Ðöáàáÿ, áèëñÿéäè, áó àðâàä Ýÿëäèéåâèí àðâàäûäûð âÿ áó óøàã îíóí
îüóëëóüóäóð, ùå÷ äàëûíúà äöøìÿç, áèð êÿëìÿ äÿ äàíûøìàçäû. Àüúàíûí
ùÿéàñûçëûüûíû ýþðäöñÿ äÿ ñóñìàäû:
— Õàíûì, — äåäè, — óøàã ìàë äåéèë, èñòÿäèéèí éåðäÿ áàüëàéàñàí.
Îíóí ö÷öí ñÿí ìÿñóëñàí. Î, òÿê ñÿíèí éîõ, ýÿëÿúÿéèí, õàëãûí äà þâëà-
äûäûð. Ñàõëàìàüû áàúàðìàéàíäà ÿëèíäÿí àëà áèëÿðëÿð. Óøàã òÿðáèéÿñè
èíäè öìóìè èøäèð.
Àüúà ãÿù-ãÿù ÷ÿêèá èñòåùçà èëÿ ýöëäö âÿ øÿùàäÿò áàðìàüûíû îíà
òÿðÿô ñèëêÿëÿäè:
— Óøàüû àëñàí äà, àòàñûíû ÿëèìäÿí àëà áèëìÿéÿúÿêñÿí, óìñóíà-óì-
ñóíà ãàëàúàãñàí, àé éàçûã!
Ðöáàáÿ áàøà äöøäö êè, Àüúà îíóí ñþçöíö ùàéàíà éîçóð. Ýÿëäè-
éèíÿ, äàíûøäûüûíà ïåøìàí îëäó, åâèí öíâàíûíû ýþòöðäö, ñàêèòúÿ ãàéûäûá
ýåòäè. Áöòöí ýåúÿíè ôèêèð-õÿéàë è÷èíäÿ áàøàüðûñû ÷ÿêäè.

Äþðäöíúö ôÿñèë

Âàüçàë ãàïûëàðûíäàí ÷ûõàí úàìààòäàí áèëèíèðäè êè, ãàòàð ýÿëìèøäèð.

Àäàìëàð äàø ïèëëÿêÿíëÿðäÿí òÿìèç êö÷ÿéÿ åíÿíäÿ ãûðûëìûø áîéóíáàüû
êèìè ñÿïÿëÿíèá äàüûëûðäûëàð. Áàéàãäàí äþøÿìÿéÿ ìûõëàíàí ìàøûíëàð,
ìöíòÿçèð äàéàíàí ôàéòîíëàð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð, ñàíêè áó ãèéìÿòëè ìóíúóã-
ëàðû éûüìàã ö÷öí ãà÷ûøûðäûëàð. Òðàìâàé÷ûëàð çÿíýè äàùà äà áÿðê âóðóð,
ùàìáàëëàð éöéöðöøöðäöëÿð.
Ýÿëÿíëÿðèí áÿçèñè áþéöê âÿ ìþùòÿøÿì áèíàëàð àðõàñûíäà, ýåíèø
êö÷ÿëÿðäÿ éîõ îëóðäóëàð. Ëàêèí íÿ Ñàäûã êèøè, íÿ äÿ îíóí ìÿêòÿáäÿí
239
ãîâóëìóø îüëó ýþçäÿí èòäè. Ëàï øÿùÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ äÿ îíëàðû — ãàáàãäà
ìÿéóñ éåðèéÿí îüëàíû, îíó èçëÿéÿí ÷èéíè õóðúóíëó, àääûìû ãàéûì êèøèíè
ýþðÿíëÿð íàáÿëÿä îëäóãëàðûíû ñå÷ÿ áèëèðäèëÿð. Ñàäûã êèøè àéàüûíäà éóì-
øàã ìÿñò, øàëâàðû äîëàãëà ãûâðàã áàüëàíìûø ùàëäà îüëóíóí äàëûíúà ýåäèð-
äè. Î, áÿçÿí àäàìëàðà éîë âåðìÿê ö÷öí ñÿêèäÿí àøàüû äöøöð, ùàìûíûí
êå÷èá ãóðòàðìàüûíû ýþçëÿéèðäè. Ëàêèí úàìààòûí äàëûñû öçöëìöðäö. Øÿ-
ùÿðèí èçäèùàìû âÿ åùòèøàìû êèøèíè åëÿ òóòìóøäó êè, ùåéðÿòäÿí äåéèðäè:
“Èëàùè, ýþðÿñÿí, áó ãÿäÿð úàìààòûí ÷þðÿéèíè êèì áèøèðèð? Áóíà õàìûðìû
÷àòàð, òàáàãìû äþçÿð, òÿíäèðìè éåòÿð... Áöòöí þìðöìäÿ òóòäóüóì áàë
áóíëàðûí áèð ñÿùÿð ÷àéûíà ÷àòìàç...”
Ñàäûã êèøè òàìàøàäàí äîéìàñà äà áó ýåúÿíèí ôèêðèíè óíóòìàìûøäû:
ìåùìàíõàíàäà âÿ éà êÿíäëè åâèíäÿ éàòàúàã éåð òóòäóãäàí ñîíðà îüëó-
íóí èøè ö÷öí ýåäÿúÿêäè.
Âàùèä äÿ äèðåêòîðó ýþðìÿéÿ òÿëÿñèðäè. Àíúàã öçöíö òöê áàñìûøäû,
öñò-áàøûíû äöçÿëìÿëè èäè. Ìÿêòÿáäÿ áåëÿ ýþðöíìÿê èñòÿìèðäè. Àòàñû
ñîðóøäó:
— Ùàðà ýåäèðèê?
Âàùèä äåäè:
— ×àòìûøûã!
Îíëàð èíøààò èíñòèòóòóíóí óúà, àüûð âÿ éàéëû ãàïûñûíû à÷àíäà äÿùëèç
áàøûíäàêû êÿôêèðëè ñààò èêèíè âóðóðäó. Âàõòû éîõëàìàã Âàùèäèí éàäûíà
äöøìÿìèøäè. Ñààò èëÿ öç-öçÿ ýÿëÿíäÿ èøèí àõûðûíà àç ãàëäûüûíû áèëèá äà-
ðûõäû. Î èñòÿéèðäè êè, òÿëÿáÿëÿð òÿíÿôôöñÿ ÷ûõàíäà îíó ýþðìÿñèíëÿð âÿ
àòàñûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ èëòèìàñà ýÿòèðäèéèíè áèëìÿñèíëÿð. Èëëàù äà Ðöáàáÿ èëÿ
áó âÿçèééÿòäÿ öç-öçÿ ýÿëìÿéè ùå÷ èñòÿìèðäè.
Îíëàð äèðåêòîð êàáèíåòèíèí àüçûíäàêû äÿùëèçäÿ ýþçëÿéÿíëÿðÿ ãàðûø-
äûëàð. Âàùèä àòàñûíà ïû÷ûëäàäû:
— Áóðàäà îëóð.
Íåúÿ äàíûøìàã ùàããûíäà áÿçè øåéëÿð þéðÿòìÿê èñòÿäèñÿ äÿ àðòûã
âàõò éîõ èäè. Îíà åëÿ ýÿëäè êè, áó ñààò ýþéêþéíÿê ãàäûí ãàïûíû à÷ûá,
àäàìëàðû äèðåêòîðóí éàíûíà áóðàõàúàãäûð. Ñàäûã êèøè áó áàëàúà äÿùëèçÿ
ñûüìûðäû, î éàí-áó éàíà ýÿçèíèð, âóðíóõóðäó. Äàéàíàíëàðûí áèðèíäÿí
ñîðóøäó:
— Äèðåêòîð áóðäàäûìû?
— Áóðäà äåéèë, áÿñ áèç íÿ ýþçëÿéèðèê?
— Äàùà íèéÿ àúûüûí òóòóð?
Âàùèä àòàñûíûí àðòûã-ÿñêèê äàíûøàúàüûíäàí ÷ÿêèíèá, äèâàíû ýþñòÿðäè:
240
 — Îòóð äèíúÿë, — äåäè.
Ñàäûã êèøè öçöíö ãàïûäàí ÷åâèðìÿäè.
— Îòóðìàüà ýÿëìÿìèøèê ùà!
È÷ÿðèäÿí ÷ûõàí áèð ãàäûí áàø ëÿ÷ÿéèíè äöçÿëäèá þòäö. Ãàïûäàêûëàð-
äàí ýþäÿêúÿëè, àðûã áèð îüëàí äèðåêòîð îòàüûíà ýèðäè. Ñàäûã êèøè ãàïûíû
þðòìÿéÿ ãîéìàäû.
— Éîëäàø äèðåêòîð, áàüûøëàéûí, óçàãäàí ýÿëìèøèê, îëàðìû ñèçÿ çÿù-
ìÿò âåðÿê?
Ãàïûñûíäà õóðúóíëó êèøèíè ýþðÿí äèðåêòîð íÿñÿ äåäè. Ñàäûã êèøè è÷ÿðè
ýèðäè.
Âàùèä àòàñûíäà áó úöðÿòè áèëìÿçäè. Þçöíö èòèðäè, äåéÿúÿê èäè: “Êèøè,
õóðúóíó áóðäà ãîé”. Ìàúàë òàïìàäû. Îíóí äàëûíúà êàáèíåòÿ äàõèë îëäó.
Ñàäûã êèøè õóðúóíó ÷èéíèíäÿí àøûðäû, äèðåêòîðóí ãàáàüûíà éåðèéèá, ÷îõ-
äàíûí òàíûøû êèìè ÿë âåðäè. Âàùèä äÿ ýþðöøäö. Äèðåêòîð èðèýþç, øèøáóðóí
áèð àäàìäû, öçöíäÿ ÷îïóðà îõøàéàí ÷èë âàðäû. Ñàäûã êèøèéÿ éåð ýþñòÿðäè:
— ßéëÿøèí! Íÿ ãóëëóã?
Ñàäûã êöðñöíö èðÿëè ÷ÿêäè, ýþäÿêúÿëè îüëàíû ýþñòÿðèá äåäè:
— Ãóë ñàùèáè îëàñûíûç. Áó éîëäàøû éîëà ñàëñàíûç éàõøû îëàð. Áèçèìêè
áÿëêÿ òóë ÷ÿêäè.
Ýþäÿêúÿëè îüëàí ÿëèíäÿêè äþðä ãàòëàíìûø êàüûçû äèðåêòîðóí ãàáà-
üûíà ãîéäó. Äèðåêòîð à÷ûá îõóäó. Áàøûíû ãàëäûðûá äåäè:
— Áàøàðìàðàì, áàëà, áàøàðìàðàì!
Ýþäÿêúÿëè îüëàí òÿëÿá åëÿäè:
— Áàøàðìàëû áèð èø éîõäóð, áó ìÿíèì ùàããûìäûð, éàçûí âåðñèíëÿð.
— Íèéÿ êîìèññèéàéà ÿðèçÿ éàçìàìûñàí?
— Î âàõò ìöàëèúÿäÿ îëìóøàì, àèëÿëè éîëäàøëàðûí ùàìûñû íåúÿ, ìÿí
äÿ åëÿ. Î ãàéäà èëÿ éàçûí, òÿãàöä âåðñèíëÿð.
— Àõû îíëàð ÿðèçÿ âåðìèøäèëÿð, êîìèññèéàäàí êå÷èáëÿð.
Ýþäÿêúÿëè îüëàí îíóí ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéäó:
— Áóäóð, ìÿí äÿ éàçìûøàì.
— Ýÿðÿê êîìèññèéàéà éàçàñàí. Îðàäà ïàðòèéà íöìàéÿíäÿñè, êîì-
ñîìîë íöìàéÿíäÿñè...
Ýþäÿêúÿëè îüëàí ÿðèçÿñèíè îíóí ãàáàüûíäàí ýþòöðìÿê èñòÿäè:
— Âåðèí, áàøûíû éàçûì êîìèññèéàéà.
— Ñÿí éàçìàã èëÿ äåéèë, òÿçÿäÿí êîìèññèéà ÷àüûðìàéàúàüàì êè...
— Þçöíöç ãîë ãîéóí!
— ßúÿá äàíûøûðñàí, ìÿí íÿ÷èéÿì?
241
 Îíóí ñþçö ýþäÿêúÿëè îüëàíû ùåéðÿòÿ ñàëäû, è÷ÿðèäÿ þçýÿ àäàì îëñà
äà öðÿéèíäÿêèíè ñàõëàìàäû:
— Ñèç èíñòèòóòóí äèðåêòîðóñóíóç!
— ×îõ äà äèðåêòîðàì, êîìèññèéàñûç ìÿí áèð øåé åäÿ áèëìÿðÿì,
ñàáàù...
— Îíäà êîìèññèéàíû äèðåêòîð ãîéñóíëàð äà.
— Íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí, éîëäàø òÿëÿáÿ?
— Äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, þç âÿçèôÿíèçè íàùàã éåðÿ þçýÿíèí áîéíóíà
éöêëÿìÿéèí, áóíà ñèç ãîë ÷ÿêìÿëèñèíèç.
— ßðèçÿíÿ ãîë ÷ÿêèì, åëÿìè?
— Ãàíóíè îëìàñûíû éîõëàéûí, ñîíðà ãîë ÷ÿêèí.
Äèðåêòîð äóðóõäó:
— Ñàáàù úàâàá âåðìÿëè îëàíäà åëÿ áèëèðñÿí ñÿíèí éàõàí ÿëÿ êå÷ìÿ-
éÿúÿê?
Òÿëÿáÿ áàøûíû òîâëàäû:
— Ìÿí ùÿìèøÿ áóðàäàéàì, òóòàíäà èêèìèçè äÿ áèð àïàðàðëàð.
Äèðåêòîð ãûçàðàí êèìè îëäó, ÿðèçÿíè ýþòöðöá áèð äÿ îõóäó:
— Áåø áàø?
— Áÿëè!
— Êèìäèð îíëàð?
— Àíàì, áàúûì, éîëäàøûì, áèð óøàã.
— Áóíëàð èøëÿìèðëÿð?
— Éîëäàø äèðåêòîð, èøëÿäè-èøëÿìÿäè òÿãàöä ìÿñÿëÿñèíÿ äÿõëè
éîõäóð. Êöëôÿòè îëàí àäàìà íÿ òÿãàöä êÿñèëèáñÿ, ìÿí îíó èñòÿéèðÿì.
Äèðåêòîð çÿíýè áàñûá ùåñàáäàðäàí òÿëèìíàìÿíè èñòÿäè. Ñàäûã êèøè
ÿââÿë ýþäÿêúÿëèíèí, ñîíðà äà Âàùèäèí öçöíÿ áàõûá ùèì åëÿäè: “Óçóí
÷ÿêÿúÿê...” Äèðåêòîð òÿëèìíàìÿíè îõóéóá ùåñàáäàðäàí ñîðóøäó:
— Áóíó ùàâàõò àëìûñûíûç?
— Èëèí ÿââÿëèíäÿ.
— Èëèí ÿââÿëè óçóíäóð, òàðèõèíè äå.
Ùåñàáäàð äÿôòÿð-êèòàáû òþêöøäöðäö:
— Àâãóñòóí 21-äÿ.
— Îíäàí áó éàíà àéðû òÿëèìíàìÿ àëìàìûñûíûç?
— Íåúÿ àëìàìûøûã, òÿëèìíàìÿ ùåé ýÿëèð.
— Áó áàðÿäÿ, àèëÿëÿð òÿãàöäö áàðÿñèíäÿ?
— Åëÿ áóäóð êè, âàð!
Ñàäûã îüëóíóí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
242
 — Éàìàí äèããÿòúèë àäàìäûð.
Äèðåêòîð ãÿëÿìèíè ÿëèíÿ àëäû, ìöðÿêêÿáÿ áàòûðûá ÿðèçÿíèí öñòöíÿ
ýÿòèðäè. Äàéàíûá ñÿòèðëÿðÿ áàõäû. Äåéÿñÿí ìöðÿêêÿáèí þç-þçöíÿ òþêöë-
ìÿéèíè ýþçëÿéèðäè. ßëè ùàâàäà òèòðÿäè, äþíöá òÿëÿáÿäÿí ñîðóøäó:
— Áèðèíúè äÿôÿäèð ñèç àèëÿëè îëóðñóíóç?
— Ìÿí ÷îõäàí àèëÿëèéÿì.
— Éîõ åé, òÿãàöä ìÿñÿëÿñèíäÿ.
— Áèðèíúè äÿôÿäèð àèëÿëè òÿãàöäö òÿëÿá åäèðÿì.
Äèðåêòîð ãÿëÿìè éåðèíÿ ãîéóá àéàüà äóðäó, ÿëè úèáèíäÿ ýÿçèíäè,
ýþçöíöí óúó èëÿ òÿëèìíàìÿíè ýþñòÿðäè. Ùåñàáäàðäàí ñîðóøäó:
— Áÿëêÿ äÿéèøèáëÿð?
— Äÿéèøñÿëÿð éàçàðëàð.
— Áÿëêÿ éàçàúàãëàð?
— Éàçàíäà áèç äÿ ÿìÿë åëÿðèê.
— Áó éîëäàøûí ÿðèçÿñèíè áÿëêÿ ðàçûëàøäûðà áèëäèê?
— Ùàðà èëÿ?
— Ùàðà èëÿ îëóð îëñóí, éà êîìèòÿ, éà êîìèññèéà, éà áóðà...
Òÿëÿáÿ ãàëõûá ïàïàüûíû áàøûíà ãîéäó.
— Éîëäàø äèðåêòîð, áàüûøëà, èíúèòäèì ñèçè, î òÿãàöäö ìÿí àëñàì, ùÿð
ãÿïèéè ãèéàìÿò ýöíöíäÿ îä îëóá úàíûìà éàïûøàð. Áó ÿçàá êè, ñèç ÷ÿêèð-
ñèíèç, ìÿíèì âèúäàíûì ãÿáóë åëÿìÿç. Àçàðà-çàäà äöøÿðñèíèç, óøàãëà-
ðûíûç âàð, éàçûãäûð, ãîé äóðñóí.
Òÿëÿáÿ ÿðèçÿñèíè ýþòöðäö âÿ ïàð÷à-ïàð÷à åäèá ñÿáÿòÿ àòäû, õóäàùà-
ôèç äåéèá ÷ûõäû, ùåñàáäàð äà îíóí äàëûíúà ýåòäè. Äèðåêòîð òÿëÿáÿíèí ãà-
ðàñûíà áàõäû-áàõäû:
— Äè ýÿë áåëÿñè èëÿ èøëÿ ýþðöì íåúÿ èøëÿéÿúÿêñÿí. Âÿçèééÿòè äöøöí-
ìöð, ìÿñóëèééÿòè áèëìèðëÿð.
Î, õåéëè âàõò áàøûíû ãàëäûðìàäû. Îíó áþùò àïàðìûø, îí-îí èêè èë ÿâ-
âÿëêè áèð çàìàíà àòìûøäû. “Êÿíä-øÿùÿð ðàáèòÿ úÿìèééÿòè”íäÿí êÿíäÿ
òÿùêèì÷è ýÿëìèøäè, ñþùáÿòèíäÿ ìÿñÿë ÷ÿêìèøäè.
“Ìÿøùóð ìÿñÿëäèð, éîëäàøëàð, òîéóüóí áàøû êÿíäÿ, ãóéðóüó øÿùÿðÿ
ñàðû äóðñà ãóéðóã áàøäàí øÿðàôÿòëèäèð”.
Êîìñîìîë÷óëàð èðàä òóòóá ýöëÿíäÿ, Âåðäèéåâ áèð-èêè íÿôÿðè ÷àüûðûá
ýþç àüàðòìàñû âåðìèøäè:
“Áàáàì ÿôÿíäè îëóá áàáàëàðûíûçà áþéöêëöê åëÿéèá, àòàì àüñàããàë
îëóá àòàëàðûíûçà àüûë þéðÿäèá, þçöì äÿ ôèðãÿ÷è îëóá þçöíöçÿ ðÿùáÿðëèê
åëÿéèðÿì, íÿ áåëÿ àòûëûá äöøöðñöíöç?..”
243
 Êîìñîìîë÷óëàð Âåðäèéåâèí ùÿäÿñèíè úàð ÷ÿêèá éåðèíÿ éåòèðìèøäè-
ëÿð. Âèëàéÿò êîìèòÿñè ÷àüûðûá îíóí êèòàá÷àñûíû àëìûøäû.
Àðà ñàêèòëÿøÿíäÿí ñîíðà Âåðäèéåâ ñöáóò åäÿ áèëìèøäè êè, “áåëÿ ñþù-
áÿòëÿðè ìÿí àéûã áàø èëÿ äåìÿìèøÿì”. Áèðòÿùÿð þçöíö äöçÿëòìèø,
“×îúóã Äîñòëàðû Úÿìèééÿòèíäÿ”, ñîíðà “Ýþé áèðëèéè”íäÿ èøÿ ýèðìèøäè.
Ðàéîíäà ùàíñû ñå÷êè èäèñÿ, êèìèí áàðÿñèíäÿ ìöçàêèðÿ åäèëèðäèñÿ, Âåð-
äèéåâ ÿëèíè òîâëàäû:
— “Åù, — äåäè, — óçàòìàã íÿéÿ ëàçûì, ùÿð êÿñ åøøÿê îëñà, áèç îíà
ïàëàí îëàðûã”.
Éåíÿ îíó ãóðäàëàäûëàð. Óçóí äàâà-ìÿøÿããÿò, éàëâàð-éàïûø... Àõûðû
êè, áèð òþùìÿò èëÿ úàíûíû ãóðòàðûá Áàêûéà ãà÷äû:
— “Úàíûì, — äåäè, — àäàìûí áèëèéè êÿì îëàíäà òåç ÷àøûð, ýþíäÿðèí
àëè òÿùñèëÿ, ãîéóí îõóéóì...”
Áàêûäà îíóí èøè àâàíä ýÿëäè. Ìöÿëëèì êóðñëàðûíà ýèðäè, èêè èë îõóäó.
Îðòà ìÿêòÿáëÿðèí áèðèíÿ ìöäèð ìöàâèíè òÿéèí îëóíäó. Ýöíäöçëÿð èøëÿäè,
ýåúÿëÿð òÿøêèëàòûí òÿêèäè èëÿ “Êîììóíèñò Äàðöëôöíóíóíà” äàâàì åëÿäè.
Þçÿê êàòèáèíèí éàíûíäà õÿòèð-ùþðìÿò ãàçàíäû. Áèð äÿ ýþçöíö à÷ûá
þçöíö ìÿñóë áèð êöðñöäÿ, áàøãà áèð èíñòèòóòäàí àéðûëûá éåíèäÿí òÿøêèë
îëóíàí èíøààò èíñòèòóòóíóí àüàñû ýþðäö. Êå÷äèéè éîëëàð õÿéàëÿí ýþðöí-
äöêúÿ, Âåðäèéåâ òÿëÿáÿíèí äàëûíúà äåéèíèðäè:
“Ðÿùìÿòëèê îüëó, áèëñÿí êè, ÿñêèì íåúÿ òöñòöëöäö. Áèëñÿí êè,
ìÿíèì òÿðúöìåéè-ùàëûì ïàðòèéàäàí ãîâóëìàã âÿ ïàðòèéàéà ãàéòàðûë-
ìàã òàðèõèíäÿí èáàðÿòäèð; áèëñÿí êè, ùÿð ãîâóëàíäà áåø êèëî ÿò èòèðèðÿì,
ùå÷ áó ñþçö äåìÿçñÿí...”
Îíó ùþâñÿëÿéÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí Ñàäûã êèøè òÿñÿëëè âåðäè:
— Áþéöê îëìàã áåëÿäèð äÿ, ñèç àòàñûíûç, ýÿðÿê ùàìûñûíûí íàçûíû ÷ÿ-
êÿñèíèç. Áóíó äåéèá äàùà äà éàõûí îòóðäó. — Áó ìÿíèì, áèÿäÿá äÿ
îëñà, îüëóìäóð, éîëäàø äèðåêòîð! Íåúÿñÿ äîëàøäûðûá ìÿêòÿáäÿí ãîâóá-
ëàð. Èíäè íå÷ÿ ìöääÿòè êöëôÿòäÿ îâãàòòàëõëûãäûð. ×îõ õàùèø åäèðÿì ÿäà-
ëÿòëÿ áó èøÿ áàõàñûíûç, óøàüû îõóòìàüà äöçÿëäÿñèíèç.
Äèðåêòîð Âàùèäèí öçöíÿ áàõûðäû, ñàíêè äåìÿê èñòÿéèðäè êè: “Áÿëè,
éàäûìà äöøäö”.
Âàùèääÿí ñîðóøäó:
— Íå÷ÿíúè ñèíèôäÿ èäèí?
— Èêèíúèäÿ.
— Ãàðàáàüëû äåéèëñÿí?
— Áÿëè.
244
 Äèðåêòîð äöéìÿ÷ÿíè áàñäû, è÷ÿðè ýèðÿí ýþé ýåéèìëè ãàäûíà äåäè:
— Ïàðòêîìäà ýþð êèì âàð, Êÿðèìè ÷àüûð!
Âàùèäèí öðÿéè äþéöíäö, Ýÿëäèéåâëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿê ÷ÿòèí èäè. Èñòÿäè
÷ûõûá äÿùëèçäÿ äàéàíñûí, ãàïû÷û ãàéûòäû:
— Áàéðàì êîìèñéîíóíäàäûð, ùàðàñà ýåäèá.
Äèðåêòîð Ñàäûã êèøèéÿ äåäè:
— Èøÿ òàíûø àäàì áóðäà éîõäóð, Ýÿëäèéåâ éàõøû áèëèð, ñàáàù ýÿëèí
áàõàã.
Ñàäûã êèøè ÿëèíè õóðúóíà àòäû:
— Ñÿùÿð÷àüû ýÿëñÿê íåúÿäèð?
— Ýÿëèí, äîããóçäàí áóðàäà îëóðàì.
— Ýÿëäèéåâ íå÷ÿäÿ îëóð, îíó äà áèëÿê äà!
— Î äà äîããóçäà.
Âàùèä óòàíà-óòàíà ñîðóøäó:
— ßðèçÿ ëàçûìäûðìû, éîëäàø äèðåêòîð?
— ßëáÿò êè! Ïàðòèéà òÿøêèëàòûíûí öñòöíÿ éàçûí.
Ñàäûã “áàø öñòÿ” äåéèá ÷ûõäû.
Ïèëëÿêÿíëÿðäÿí åíÿíäÿ îüëóíäàí ñîðóøäó:
— Äèðåêòîð åëÿ áóäóð?
— Åëÿ áóäóð, Ýÿëäèéåâ êèìèñèíÿ óéàíäàí íÿ àüûë óìóðñàí.
— Àäàìäû äà! Äåéÿñÿí úàíàâàð ÿëè ýþðñÿäèáëÿð, ãîðõóð.
— Ýÿðÿê ãîðõìàñûí àõû!
— Î ãÿäÿð ùàðàìçàäÿ âàð êè, ýþçöíö ãîðõóäóáëàð äà!
— Ãîðõóð ãûðàüà ÷ÿêèëñèí, íèéÿ âÿçèôÿíè áîéíóíà àëûð? Îíóí áèð ãîë
÷ÿêìÿñè èëÿ àäàìëàð î éàí-áó éàí îëóð àõû. Äöç àïàðà áèëìèðñÿ, èø áà-
øûíà íèéÿ îòóðóá?
Ñàäûã êèøè áàøûíû òîâëàäû:
— Àé ïèð îëìóø, ùÿëÿ óøàãñàí. Ñÿí äåéÿí êèìè îëñà, Øóðà ùþêóìÿòè
äàùà ãîøóíó íåéëÿéèð, — êö÷ÿäÿ äóðàí, ÿëè èëÿ ìàøûíëàðà éîë ýþñòÿðÿí
ìèëèñÿ èøàðÿ åòäè, — ìèëèñè íåéëÿéèð, ìÿùêÿìÿíè íåéëÿéèð, ùÿëÿ î ãÿäÿð
àíàñûíûí ÿìúÿéèíè êÿñÿí âàð êè!
Îíëàð ñþùáÿò åëÿéÿ-åëÿéÿ Ñàáèð áàüûíûí ãàáàüûíà ÷àòäûëàð. Ñàäûã
êèøè ùåéêÿëÿ áàõäû:
— Áó Íèêîëàéà ñàòàøàí øàèð äåéèëìè, Âàùèä?
— Áÿëè, Ñàáèðäèð.
— Úèéÿðëè àäàì èìèø ðÿùìÿòëèê.
— Úèéÿð õÿñòÿëèéèíäÿí äÿ þëäö.
245
 Ñàäûã êèøè áèð àç ñóñàíäàí ñîíðà äåäè:
— Åëÿäèð, äöøìÿí àäàìûí òóòàðëû éåðèíäÿí âóðóð.
Âàùèä “Øÿðã” ìåùìàíõàíàñûíà òÿðÿô äþíäö. Îðàäà éåð îëìàäûüûíû
áèëèá þòäöëÿð. Áó ìåùìàíõàíà ñÿíèí, î ìåùìàíõàíà ìÿíèì, ùà ýÿç-
äèëÿð, áîø éåð òàïûëìàäû êè, òàïûëìàäû. Êÿíäëè åâèíäÿ åéâàíäà äà éàòìàüà
ðàçû îëäóëàð, àíúàã äèðåêòîð èúàçÿ âåðìÿäè; ãàøãàáàãëû, ãàðà, îðòàáîé
äàëàíäàð ýþçöíö éóìóá, áàøû èëÿ ðÿää åäèðäè:
— Éåðèìèç éîõäóð, éîëäàø!
Îíóí òÿøÿõõöñö Ñàäûã êèøèéÿ àüûð ýÿëäè; áèð úàâàáëà äà àúûüûíû
èôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäû:
— Íÿ ãàíñûç àäàìñàí, à êèøè, Àëëàù ñÿíÿ ãàïû÷ûëûãäàí àðòûã ãóëëóã
ãèñìÿò åëÿìÿñèí, ãûðàðñàí õàëãû! — Ñîíðà Âàùèäÿ äþíäö: — Ýþðöðñÿí?
Éàçûã ùþêóìÿò íåéëÿñèí, Íèêîëàéëà àøêàðà òóòóøóðäó, àììà áóíëàð
òöëêö þëöìúöëëöéö èëÿ èø ýþðöðëÿð. Ñÿí äÿ äåéèðñÿí áåëÿ. Ýþðìöðñÿí
êþïÿê óøàüûíû!
Óøàãäàí àëäûüû ãÿçåòÿ áàõàíäà Âàùèäèí éàäûíà äöøäö êè, ñàáàù èñ-
òèðàùÿò ýöíöäöð, áèðèñè ýöí äÿ áàéðàì.
— Áÿñ íåúÿ åëÿéÿúÿéèê, áèð ýåúÿëèéÿ éåð òàïìûðûã, ö÷ ýöí ãàëà áè-
ëÿðèêìè?
— Éîõ úàíûì, êèøè áèçÿ ñþç âåðäè, ñÿùÿð îðàäà îëàúàã.
Âàùèä öðÿéèíäÿ äåäè: “Èäàðÿéÿ ýÿëìÿñÿ, åâèíÿ ýåäèá ãàïûñûíû êÿ-
ñÿðèê”.
Øÿùÿð áàüûíäà áèð àç îòóðäóëàð. Ýåúÿíè áóðàëàðäà êå÷èðìÿê ëàçûì
èäè. Àíúàã ìöìêöí äåéèëäè. Ñàäûã êèøè ùèññ åäèðäè êè, ýÿçìÿêäÿí àéàã-
ëàðû ãûçûøìûø, êåéèìèøäèð, áàëäûðëàðû ýèçèëäÿéèð. Ñîéóãäà îòóðäóãúà,
þçöíÿ ýÿëäèêúÿ âöúóäó àüûðëàøûð, êöðÿêëÿðè ñàíúûð.
Âàùèä äÿ ÿëëÿðè úèáèíäÿ îòóðìóø, äàéàíàúàüà ñþéêÿíìèøäè. Áèðäÿí
äöçÿëäè, öçöíö éàíà ÷åâèðäè, ïàïàüûíûí ýöíëöéöíö ýþçöíÿ áàñäû.
Ðöáàáÿ áèð îüëàí èëÿ ñþùáÿò åëÿéÿ-åëÿéÿ ýÿëèá äöç îíëàðûí ãàáà-
üûíäàí êå÷äè, îíóí ñþçëÿðèíè åøèäÿí Âàùèä ÿñÿí êèìè îëäó: “Øÿðãäÿ”
éîõäóðëàð. “Àâðîïàäà” îëàúàãëàð.
Ðöáàáÿíèí ñÿñè èëÿ Âàùèäèí ìÿéóñëóüó ñþíöá ýåòäè: î, éåíÿ þçöíö
äÿðñ îòàãëàðûíäà, Ðöáàáÿíèí éàíûíäà ùèññ åòäè. Áó ñÿñ íÿ ãÿäÿð õîø èäè.
Áèð àíäà Âàùèäèí éàäûíäà èøûã êèìè éàíûá-ñþíÿí õàòèðÿëÿð áèð-áèðèíè
òÿãèá åòäè. Óçàãëàøûá ýåäÿí Ðöáàáÿíè, ýþçäÿí èòÿíÿ ãÿäÿð, àðõàäàí,
ùÿñðÿò íÿçÿðëÿðè èëÿ éîëà ñàëäû. Âàùèä åëÿ ùÿñðÿòëÿ áàõûðäû êè, äåéÿðäèí
ýåäÿí ãûç ÿáÿäè îëàðàã ýåäèð âÿ îíóí áöòöí ñåâèíúëÿðèíè þçö èëÿ àïàðûð.
246
Ñàäûã êèøè äÿ Ðöáàáÿíè ýþðäö. Îüëóíà, îíóí âÿçèééÿòèíÿ äÿ äèããÿò
åëÿäè. Öðÿéèíäÿ äåäè: “Úöòäöëÿð”.
Ðöáàáÿ þòÿíäÿ Âàùèä þçöíö èòèðìèøäè, ÷àøìûøäûñà äà, èíäè éàâàø-
éàâàø þçöíö äàíëàéûðäû: “Íèéÿ ãàëõûá ýþðöøìÿäèí, íèéÿ ÷àüûðìàäûí!”.
Áó ôèêèð îíà ÷îõ ýöëöíú âÿ áèð ãÿäÿð äÿ òÿùãèðëè ýÿëäè: “Ìÿíè áåëÿ ýþð-
ìÿìÿëèäèð, éàíûíäàêû áÿëêÿ ùå÷ ìÿíè òàíûìûð. “Ïàðàïåò” êöíúöíäÿ
ãàëàí áèð îüëàíëà òàíûøëûüûíû ãûçûí áàøûíà ãàõà áèëÿð. Éîõ! Ìÿí Ðöáàáÿ
èëÿ éà ÿââÿëêè âÿçèééÿòäÿ ýþðöøÿúÿéÿì, éà äà ùå÷ ýþðöøìÿéÿúÿéÿì!”.
Ðöáàáÿíèí ñþçëÿðè Âàùèäèí ãóëàüûíäà éåíÿ äÿ ñÿñëÿíèðäè: “Øÿðãäÿ”
éîõäóðëàð, “Àâðîïàäà” îëàúàãëàð!”. Ãûç úîüðàôèéàäàíìû äàíûøûðäû,
éîõñà àäàì ùÿñðÿòèíäÿ èäè? Áèðäÿí áèð øåé õàòûðëàìûø êèìè Âàùèä áàð-
ìàüûíû äèøëÿäè:
“Ðöáàáÿ áèçè àõòàðûð, “Øÿðã” ìåùìàíõàíàñûíà ýåäèá, áóðàäàí äà
“Àâðîïà” ìåùìàíõàíàñûíà äþíöð...”
Ðöáàáÿ àõøàìöñòö ìÿêòÿáÿ ýåäÿíäÿ äèðåêòîðóí ãàïû÷ûñû ùÿìèí
ýþéêþéíÿê ãàäûí õÿáÿð âåðìèøäè:
— Î îüëàí ýÿëìèøäè àõû!
— Ùàíñû îüëàí?
— Î êè ãîâäóëàð ùà... øóøàëû. Éàíûíäà áèð êèøè äÿ âàð èäè, ýþðìÿäèí?
— Éîõ, ýþðìÿäèì.
Ðöáàáÿ çàùèðäÿ áó õÿáÿðè ñîéóã ãàðøûëàìûøäû. Áó èøñèç, ÷ÿíÿäÿí
ñàç ãàäûíëàðûí àüçûíà ñàããûç âåðìÿê èñòÿìÿìèøäè. Âàùèä ãîâóëàí çà-
ìàíëàð Ðöáàáÿíèí Âåðäèéåâ èëÿ äåéèøìÿñèíè óçóí áèð ìàúÿðàéà ÷åâè-
ðèá øèðèí ñþùáÿò åëÿäèëÿð. Ùÿìèí ãàäûí äèçèíÿ ÷ûðïûá äåéÿðäè:
“Ãûçûøûáëàð, áàúûì, ãûçûøûáëàð! Àç ãàëûá êèøèíèí öñòöíÿ äàøëàíà!”.
Ùÿéÿòäÿ äàëàíäàðû òóòóá ðàçûëûã åëÿìèøäè: “Î øóøàëû ýÿäÿíèí ìèòè-
ëèíè àòäûíìû áàéûðà?”. Äàëàíäàð áèëìÿäè êèìè äåéèð.
— Ùàíñû øóøàëû?
— Áèðè âàð åé, äèðåêòîð ãîâàí.
— Ãîâóëàíëàðûí øåéèíè òÿùâèë àëìûøûã, íåúÿ áÿéÿì?
Ýþéêþéíÿê ÿëèíè îíóí êöðÿéèíÿ âóðìóøäó:
— Åëÿ áàõ, ãîé ýåòñèí ìàë îòàðìàüûíà. Òÿðÿêÿìÿ êþïÿêîüëó ÷î-
áàíëûãäàí ýÿëèá áóðàäà ðàùàò äóðìóð. Êèìÿ áÿíä îëñà éàõøûäûð. Ñÿòòà-
ðûí ãûçû íÿäèð, õàíÿíäÿ Ñÿòòàðûí ãûçûíà òàìàù ñàëûðäû. Èøòàùà áèð áàõ!
ßúÿá îëóá!..
Ýþéêþéíÿê ãàäûí Ðöáàáÿíè òàíûìûðìûø: àíúàã ãûçëàð èëÿ îüëàíëàð,
ãàäûíëàð èëÿ êèøèëÿð, áþéöêëÿð èëÿ êè÷èêëÿð, òÿëÿáÿëÿð èëÿ ìöÿëëèìëÿð àðà-
247
ñûíäà îëàí-îëìàçû èçëÿìÿéè, ñå÷ìÿéè, ãóðäàëàìàüû þçö ö÷öí ïåøÿ, àäÿò
åëÿìèøäè. Áó ùèññ îíäà ÷îõ àéûã èäè. Áèð øåé äóéäóìó, äåìÿñÿ, äàíûø-
ìàñà, àõûðûíà ÷àòìàñà, òàíûäûãëàðûíà ÷àòäûðìàñà áàüðû ÷àòëàðäû. Êèìèí
êèìèíëÿ þïöøäöéöíö, çàðàôàòëàøäûüûíû, êèìèí êèìäÿí õîøó ýÿëäèéèíè, éà
ýÿëìÿäèéèíè, êèìèí êèìÿ òàìàù ñàëäûüûíû, éà ñàëìàäûüûíû, ùàíñû ãûçûí
íåúÿ áÿçÿíäèéèíè âÿ íèéÿ áÿçÿíäèéèíè, íèéÿ áÿçÿíìÿäèéèíè ùÿìäèñóðÿ
êèìè ãèðàÿò èëÿ äàíûøàðäû. Ñÿùÿð îòàãëàðû ñöïöðöá ãóðòàðàð, äèðåêòîðóí
ýÿëìÿéèíÿ áèð ñààò ãàëìûø áîøàëàðäû, þçöíö äàëàíäàðûí éàíûíà âåðÿðäè:
“Þòÿí àõøàì óðóñ ìöÿëëèìÿñè èëÿ ìöàâèíè áóëâàðäà ýþðöáëÿð...
Ôÿðèäÿ éåíÿ ýåéèíèá-êåúèíèá, ýåäÿíäÿí êàüûç àëûá àõû, éàíûíà
÷àüûðûð...
Åëÿ ùåé úöòëÿøèðëÿð ùà. Êöíúäÿ þñêöðöðñÿí, ýþðöðñÿí ñÿð÷ÿ êèìè áèð
úöò ÷ûõäû, åëÿ ÿéèðèðëÿð, ãûëäàí èíúÿ...”
Áàøãà õèäìÿò÷èëÿð îòàãëàðû òÿìèçëÿéèá èøèíè ãóðòàðàíäà ðàùàò îëóð-
äóñà, ýþéêþéíÿê ãàäûí äóðóá-ýþðäöéö, åøèòäèéèíè ãàïû-ãàïû ýÿçèá,
áöòöí òàíûøëàðà ÷àòäûðìàìûø ðàùàò îëìóðäó. Øèðèí èø âàõòûíäà áèðèñèíäÿí
áèð õÿáÿð åøèòäèìè, äÿðùàë ñöïöðýÿíè éåðÿ ãîéóá ãà÷ûðäû. “Õÿáÿðëÿðè”
éåðèíÿ éåòèðìÿñÿ, ðàùàò îëìóðäó.

***

Áàüäà äàéàíìàã ìöìêöí îëìàéàúàã èäè. Ýåúÿ êå÷äèêúÿ, àäàì

ñåéðÿëäèêúÿ äÿíèç òÿðÿôäÿí ñàùèë êö÷ÿñè èëÿ àõûá ýÿëÿí ñàçàã öçëÿðÿ
äÿéèð, ïàéûç ñîéóüó êÿñìÿéÿ áàøëàéûðäû, ãàëûí ïàëòàð àçëûã åäèðäè. Àòà-
áàëà òðàìâàéà îòóðóá âàüçàëà ýåäÿñè îëäóëàð. Áèëåò çàëûíäà äàëäàëàí-
ìàã ìöìêöí èäè. Áóðà ùÿì èñòè, ùÿì ñÿëèãÿëè èäè...
Âàùèäèí àéðû áèð öìèäè âàð èäè. Ôàéòîí÷óëàðà, éà ùàìáàëëàðûí áèðèíÿ
éàíàøûá, éåð õàùèø åäÿúÿêäè, ýöìàí êè, èéèðìè-îòóç ìàíàò âåðñÿ, áèð-
èêè ýöíëöéÿ éåð òàïìàã ÷ÿòèí îëìàçäû. Àíúàã êèìÿ éàõûíëàøäûñà, áèð øåé
÷ûõìàäû. Àõûðäà ùèðñëÿíäè, ïàïàüû ãûðìûçû ùàøèéÿëè äÿìèðéîë÷óéà éàíàøäû:
— Ãàðäàø, — äåäè, — áÿëêÿ áèðè àçûá Áàêûéà äöøäö, ýåúÿíè ùàðàäà
ãàëìàëûäûð?
Äÿìèðéîë÷ó äåäè:
— Íåúÿ ùàðàäà, øÿùÿðäÿ ìåùìàíõàíàëàðà íÿ ýÿëèá, êÿíäëè åâè âàð...
Ñàäûã êèøè áàëäûðëàðûíû ýþñòÿðäè:
— Òþêöëöð åé! Ñÿùÿð à÷ûëàíäàí ÿëÿê-âÿëÿê åëÿìèøèê. Éåð âåðÿí êèìäè?
— Øÿùÿðè ýÿçìèñèíèç?
— Áÿñ íÿäè, ÿøè! Éåð ãàëûá áàø âóðìàìûø îëàã?
248
 Äÿìèðéîë÷ó áèð õåéëè ñöêóòäàí ñîíðà úàâàá âåðäè:
— Âàõò åëÿäè, áàõòûíûçäàí áàéðàì ãàáàüûíà äöøöá, øÿùÿðÿ ýÿëÿí
÷îõäóð.
Ñàäûã êèøè îüëóíóí ÿùâàëàòûíû äàíûøäû:
Áó ýåúÿëèéÿ äàëäàëàíà áèëñÿéäèê. Ìÿí ùå÷, óøàã ëàï öçöëöá, âàãîí-
äà äà éàòìàéûá. Äåéèðÿì ýåò éîëäàøëàðûí èëÿ ýþðöø. Îíà äà óòàíûð.
Äÿìèðéîë÷ó äåäè:
— Êÿíäÿ, ðàéîíà áàõìàéûí, Áàêû ÷îõ áàñûðûã, ãàðûøûãëûã îëàí éåðäèð.
Úàìààò ÷îõ, ùÿðÿíèí áèð îòàüû âàð, ÷ÿêèëèá îòóðóá; ìåùìàíõàíàëàð äà
àçëûã åëÿéèð. Ãîíàã éàíûíäà àäàì äîüðóäàí óòàíûð.
— Áÿñ íåúÿ îëñóí, àõû ñÿùÿð âàúèá èøèìèç âàð...
— Íåúÿñè éîõäóð, ýåäÿê áèçÿ. Áèðòÿùÿð ãàëàðûã. Ãîíàüà ëàéèã îë-
ìàñà äà áèð îòàãäûð. Äàðûøëûã îëñà äà àòàëàð äåìèø: “Öðÿê ýåíèø îëñóí!”.
— Ãîíàüûíûç ÷îõ îëñóí, ñèçÿ çÿùìÿò âåðìÿê äÿ éàõøû äåéèë.
— Áèð çÿùìÿòè éîõäóð, ýåäÿê!
Äÿìèðéîë÷ó îíëàðû îòàüûíà àïàðäû.
— Ãàðäàø, — äåäè, — áó ìÿíèì ìÿíçèëèì, áó äà áèð äÿñò éîðüàí-
äþøÿéèì, íþâáÿäÿ îëàúàüàì, éàòà áèëÿðñèíèç. Áó ðàäèî, î äà åëåêòðèê
÷àéíèêè, ãÿíä-÷àé äà êè, âàð. Þç åâèíèç êèìè!
Ñàäûã ðàçûëûã åëÿäè:
— ×îõ ñàü îëóí. Óøàã ðàùàòëàíñûí, ìÿí ëàï êöðñöäÿ äÿ îòóðà áèëÿ-
ðÿì. Áÿñ þçöíöç íåúÿ?
— Àëòû ñààò íþâáÿäÿ äóðàúàüàì. Ìÿíäÿí íèýàðàí îëìàéûí, ýöíäöç
äîéóíúà éàòìûøàì.
Ñàäûã äÿìèðéîë÷óíóí ýèðèá-÷ûõìàñûíäàí äóéäó êè, êèøè ìÿíçèëè
îíëàðûí öìèäèíÿ ãîéóá ýåäÿ áèëìèð. Âàùèäèí äÿ, þçöíöí äÿ ïàñïîðòóíó
÷ûõàðûá âåðäè:
— Áóéóðóí, øÿùÿð éåðèäèð, ñèçäÿí ñîðóøóá åëÿéÿí îëàð.
Äÿìèðéîë÷ó ïàñïîðòëàðû ýþòöðìÿê èñòÿìÿäè:
— Éîõ úàíûì, áèð ýåúÿëèéÿ íÿ ïàñïîðò.
— Åùòèéàòäûð äà, ñèçäÿ ãàëñûí, äåìÿê îëìàç.
Äÿìèðéîë÷ó ïàñïîðòëàðû ãàéòàðäû:
— Åéèá äåéèëìè? Áèðè-áèðèìèçÿ åòèáàð åòìÿñÿê, äàùà íÿ éîëäàøûã!
Ãàïûíû ùàðàäàí áàüëàìàüû þéðÿòäè. Ìÿíçèëè ãîíàãëàðà òàïøûðûá
ýåòäè. Ñàäûã äàëáàäàë áèð íå÷ÿ ñòÿêàí òöíä ÷àé è÷èá ãûçûøäû, ðàùàòëàíäû,
Âàùèäèí ùå÷ íÿéÿ ìåéëè éîõ èäè. Àòàñû ÷àðïàéûíû ýþñòÿðäè:
— Ýÿë, éàò!
Âàùèä äåäè:
249
 — Ìÿí äèðñÿêëÿíÿúÿéÿì, ñÿí ýèð éàò!
Àòà-îüóë áèð-áèðèíÿ òÿêëèô åòäè. Àõûðäà Ñàäûã êèøè äþøÿìÿäÿêè òÿ-
ëèñè à÷ûá õóðúóíó áàøû àëòûíà ãîéäó, ÷óõàñûíà áöðöíöá óçàíìàã èñòÿäè.
Âàùèä îíóí ãîëóíäàí òóòóá, ÷àðïàéûéà òÿðÿô ÷ÿêäè. Êèøè íÿ ãÿäÿð äàð-
òûíäûñà Âàùèä áóðàõìàäû:
— Ìÿí éàòìàéàúàüàì, áèë! Áó úöð èøèí âàð èäè, êèøèéÿ íèéÿ ìèííÿò
åëÿéèðäèí?!
Ñàäûã ÷àðïàéûäà éàòìàüà ìÿúáóð îëäó. Âàùèä èñÿ äþøÿìÿäÿ þçöíÿ
éåð åëÿäè.
Î, õöñóñèëÿ èíäè àòàñûíäàí õÿúàëÿò ÷ÿêèðäè:
“Áþéöäöá áàøà ÷àòäûðûá. Èíäè îíóí îüóë äàëûíúà äöøìÿê âàõòû äåéèë,
ìÿí îíóí äàëûíúà äöøìÿëèéÿì. Ýÿðÿê îòóðñóí, ðàùàòëûüûíû åëÿñèí,
ãàéüû ÷ÿêìÿñèí, ãóëàüû äèíú éàøàñûí. Þâëàäûíà áàõûá ôÿðÿùëÿíñèí.
Àììà íÿ åëÿñèí êè, ýÿëäèéåâëÿðèí óúóíäàí ìÿí îíó êþìÿéÿ ÷àüûðìàëû
îëóðàì, ýþð íÿ àúèç îüóëàì! Ãîúà êèøèäèð, éîðüóíëóã, ñîéóã... Ñàáàù
õÿñòÿëÿíÿ áèëÿð, òÿùñèëèìäÿí îíà õåéèðèì áóäóðìó?..”
Õÿéàëàò è÷èíäÿ êþêñ þòöðöá äóðàí Âàùèäèí ýþçöíÿ õåéëè âàõò éóõó
ýåòìÿäè.
Ñàäûã êèøè äÿ éåðèíÿ óçàíàí êèìè ïàïèðîñ éàíäûðìûøäû, ùÿðäÿí ñöìö-
ðöá ôèêèðëÿøèðäè. Àíúàã ôèêèð ÷ÿêäèéèíè îüëóíäàí ýèçëÿäèðäè. Î äà Âàùèä-
äÿí õÿúàëÿò ÷ÿêèðäè: “Ìÿí áèð ãóëëóã ñàùèáè îëñàéäûì, îõóìóø îëñàé-
äûì, àëòûìäà ìàøûíûì, ÿëèìäÿ ïîðòôåëèì îëñàéäû, êèì îüëóìà áóðäàí
äóð, îðäà îòóð, äåéÿðäè?! Óøàãäûð, éàð-éîëäàø è÷èíäÿ ñûõûëûð. Áÿçèëÿðè
ãóìàð öñòöíäÿ, îüóðëóãäà äàíëàíàíäà, Âàùèäè äÿ àòàñûíûí óúóíäàí èí-
úèäèðëÿð. Èíäè íÿ ãÿäÿð ãöññÿ åëÿéèð! Íèéÿ ãàïûëàðäà áîéíóíó áöêñöí,
íèéÿ îíà-áóíà òÿâÿããå åëÿñèí? Ñîéóã éåðëÿðäÿ éàòñûí... Áåëÿ äÿ ÿäà-
ëÿòñèçëèê îëàð? Ýþð íÿ ãÿäÿð ìÿðäèìàçàð âàð ùÿëÿ è÷èìèçäÿ! Áÿéèí,
õàíûí òîõóìó êÿñèëìèð äà!”.
Ñàäûã êèøèíèí àòàëûã öðÿéè úóøà ýÿëäè. Äèêÿëèá îòóðäó. Ïàïèðîñóíó
èøûëäàäûá Âàùèäÿ ñàðû áàõäû. “Äåéÿñÿí, î éàòûá, éóõóäàäûð”. Êþéíÿê-
÷ÿê ãàëõäû, áàëûíúû àïàðûá éàâàøúà Âàùèäèí áàøû àëòûíà ãîéäó. ×óõàíû
ýþòöðäö, öñòöíÿ éîðüàí ñàëäû. Áóíäàí áèð öðÿê àðõàéûíëûüû äóéäó. Ãà-
ðàíëûãäà áèð ãÿäÿð äàéàíûá, Âàùèäèí ðàùàò âÿ èñòè íÿôÿñèíè äèíëÿäè. ×ó-
õàíû öñòöíÿ ÷ÿêäè, ãîëëàðûíû ãîëòóãëàðûíà áöêöá, ïàïàüû ãóëàüûíûí àëòûíà
ãîéäó, ÿñíÿéÿ-ÿñíÿéÿ “Éà ùàãã!” äåäè, éàòäû.
Âàùèä ãàéüûëû îëñà äà éîðüóíëóã îíó ýþòöðöá éóõó àëÿìèíÿ àòìûøäû.
Îðàäà î, áîø âÿ ñàêèò áèð éåðäÿ ðàùàò ÿéëÿøèá êèòàá îõóéóðäó. Ãÿðèáÿ
250
áèð êèòàá! Àü èïÿê âÿðÿãëÿðè à÷ûëûá óçàíûð, óçàíäûãúà Âàùèäèí áàõûøëàðû
äà ýåäèð, îíëàðûí àõûðûíû ýþðìÿê îëìóðäó. Áóëóä êèìè ãàòûëàøàí, ëàé-ëàé
éûüûëàí èïÿêäÿí ýàù èëäûðûì êèìè øàããûëäàéàí, ýàù ýþçÿë õÿçÿë êèìè õû-
øûëäàéàí âÿðÿãëÿðäÿí ñàâàéû ùå÷ íÿ ýþðöíìöðäö. Âÿðÿãëÿðèí þðòäöéö
óçàã öôöã ãûçàðûð, àðõàñûíäàí ñöíýö êèìè øöàëàð ÷ûõûð, ýþéëÿðè éàçûðäû.
Âàùèä âÿðÿãëÿðè ãàòëàìàã èñòÿéèðäè. Î, âÿðÿãëÿðè ÷åâèðèð, ëàêèí ÷åâèðÿ
áèëìèðäè. Îíëàð ãàëûí ëàéëàð, ãóðøóí âÿðÿãëÿð êèìè àüûðëàøûðäû. Êèòàáû
áöêìÿê èñòÿéèð, ãàòëàíìûðäû. Ñàéðûøàí ùÿðôëÿð îéíàøûá äóðóðäóëàð.
Êèòàá þðòöëìöðäö. Âàùèä êèòàáû äèçèíäÿí éåðÿ áóðàõäû, èïÿê âÿðÿãëÿð
è÷èíäÿí èøûãëû áèð øÿêèë ñå÷èëäè. Áó øÿêèë áþéöéöð, úàíà ýÿëèðäè. Âàùèä
ñåâèíú âÿ ùåéðÿò è÷èíäÿ Ðöáàáÿíè ãóúàãëàìàã èñòÿéèðäè. Ðöáàáÿ êèòàáû
éóõàðû ãàëäûðûð. Âàùèä áèð âÿðÿãè îõóéóðäó: “Ðöáàáÿ!”
Ðöáàáÿ èêèíúè âÿðÿãè îõóéóðäó: “Âàùèä!”
Âàùèä ùå÷ áèð øåé áàøà äöøìöðäö. Âÿðÿãëÿìÿê èñòÿéÿíäÿ Ðöáàáÿ
êèòàáû àüûð-àüûð þðòöðäö. Àäëàð, ñÿòèðëÿð áèð-áèðèíè þïÿíäÿ, âÿðÿãëÿð éó-
ìóëàíäà Âàùèäèí ýþçö à÷ûëäû, î þçöíö þçýÿ îòàüûíäà, éàòàãäà ãàí-òÿð
è÷èíäÿ ýþðäö: “Îô, àé àìàí!”
Âàùèä öçÿðèíäÿ àüûðëàøàí éîðüàíû úÿëä àøûðûá äèêÿëäè. Éåðèí è÷èíäÿ
îòóðóá, éóõóäàí òàìàì àéûëìàã ö÷öí áèð íå÷ÿ äÿôÿ êèðïèêëÿðèíè ÷àëäû.
Ùàëáóêè î äàùà äà éóõóëàìàã, î õîø ìÿíçÿðÿíè, âÿðÿãëÿðèí öç-öçÿ
ýÿëèá ãîâóøìàñûíû áèð äÿ ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Ðöáàáÿíèí î ñèðëè êèòàáû
ùàíñû áèð ãöââÿòëÿñÿ òóòóá ñàõëàìàñûíà áèð äÿ áàõìàã èñòÿéèðäè. Èíäè
öðÿéèíäÿ íÿñÿ äåìÿëè ñþçö äÿ âàð èäè.
“Ùàíû Ðöáàáÿ, ùàðà ýåòäè, íÿ òåç äóðóá ýåòäè?..”
Áàøû àëòûíäà áàëûíúû ýþðöá äóðäó: “Éàçûã êèøè!” — äåäè.
Éîðüàíû àòàñûíûí öñòöíÿ ÷ÿêäè, áàëûíúû äà ãîéìàã èñòÿéèðäè, àéûë-
ìàüûíäàí ãîðõóá òÿðïÿíìÿäè.
Ýåúÿíèí íÿ âàõòû èäèñÿ Ñàäûã êèøè îéàíäû. Éîðüàíû þç öñòöíäÿ
ýþðöá, îüëóíà àúûüû òóòäó, ãàëõûá éåíÿ îíóí öñòöíö áàñäûðäû, áèð ïàïè-
ðîñ éàíäûðûá èøûëäàòäû. Ïÿíúÿðÿéÿ éàíàøûá öôöãëÿðÿ áàõäû, ãàðàíëûã èäè,
ùàâà èøûãëàíàíà îõøàìûðäû.

***

Ñÿùÿð òåçäÿí àòà-áàëà ýÿëèá, èíøààò èíñòèòóòóíóí ãàïûñûíû êÿñäèëÿð.

Ãàðîâóë÷ó îíëàðû áàøà ñàëäû êè, èñòèðàùÿò ýöíöäöð, èäàðÿ à÷ûëìàéàúàã.
Âàùèä äèðåêòîðóí ñþç âåðäèéèíè ñþéëÿäè. Ñààò áèðÿ ãÿäÿð ýþçëÿäèëÿð.
Àõûðäà äóðóá ýåäÿñè îëäóëàð. Ñàäûã êèøè àúûãëàíìûøäû:
251
 — Ñÿí îõóìóø àäàìñàí. Úöìÿíè íèéÿ ÷àøäûðûðñàí?
— Þçö äåäè ñàáàù ýÿëèí äÿ!..
— Äàùà äÿìèðéîë÷óíóí åâèíäÿ ãàëà áèëìÿðèê. Äåéÿð öç âåðäèê,
àñòàð èñòÿéèðëÿð.
Îíëàð ìÿêòÿá ùÿéÿòèíäÿí ÷ûõûá, ìåùìàíõàíàëàðà ýåòäèëÿð.
“Øÿðãäÿ” éåð òàïìàäûëàð. Àíúàã äÿôòÿðäàð îëìàäûüûíäàí íþâáÿò÷è
îíëàðû ýþçëÿòìÿê èñòÿéèðäè. Âàùèä õàùèø åëÿäè:
— Ãà÷ìûðûã ùà, àë áó ñÿíèí îòóç ìàíàòûí ãàáàãúàäàí! Èêè ýåúÿ ãà-
ëàúàüûã, ÷îõ éîõ, äÿôòÿðäàð ýÿëÿð éàçàðñàí. Ñÿí ùÿëÿëèê éåðèìèçè ýþñòÿð,
ðàùàòëàíàã.
Íþâáÿò÷è ïóëó ýþòöðöá îíëàðà éåð âåðäè. Éåð òàïûëàíäàí ñîíðà òÿ-
ëÿñìÿéÿ åùòèéàú éîõ èäè. Ìöäèðèí áàøû à÷ûëìàìûø Âàùèäèí øèêàéÿòèíÿ
àðõàéûí áàõìàñû ÷ÿòèí èäè. Áàéðàì ýöíëÿðèíÿ èñÿ èêè ýöí ãàëûðäû. Ùÿð
éåðäÿ áÿðê ùàçûðëûã ýåäèðäè, øÿùÿð òîéà ùàçûðëàøàí ýÿëèí êèìè áÿçÿíèðäè.
Áàéðàìû Áàêûäà ãàëìàëàðûíà õöñóñèëÿ Ñàäûã êèøè ñåâèíèðäè. Î ùå÷
âàõò áåëÿ éåðäÿ áàéðàì êå÷èðìÿìèøäè. Øÿíëèéÿ äîéóíúà òàìàøà åäÿ-
úÿêäè.

***
— Ìÿõëóãà áàõ, àé Âàùèä! Àäàìà áàõ! Äöçö-äöíéàíû ýþòöðöá...
Âàé àòàííàí ùåé!
Âàùèä ùÿëÿ áàéàãäàí øÿùÿðè áàøûíà àëàí îðêåñòð ýóðóëòóëàðûíû åøèäèð,
òÿëÿñèê ýåéèíèá ùàçûðëàøûðäû. Ïÿíúÿðÿéÿ ÿéèëÿíäÿ ÿëëÿðäÿ äàëüà êèìè
à÷ûëûá-áöêöëÿí ãûðìûçû áàéðàã, áþéöäöëìöø øÿêèë âÿ çÿð éàçûëû øöàðëàð,
äÿñòÿëÿðèí áþéöê êö÷ÿëÿð áîéó èëÿ àõûá ýåòäèéèíè ýþðäö:
— Ýåäÿê, àòà, — äåéèá, ïàëòîñóíó ýåéèíäè.
Îíëàð ýÿëèá, ìÿðêÿç êö÷ÿíèí áèð êÿíàðûíäà äàéàíàúàã, òàìàøà
åäÿúÿêäèëÿð.
Ìèëèñëÿð òèíëÿðè êÿñèá ÿñàñ êö÷ÿëÿðÿ àäàì áóðàõìûðäûëàð. Áåø àääûì
éåðè þòìÿê ö÷öí áåø êö÷ÿ ùÿðëÿíìÿëè îëóðäóí. Âàùèä áÿëÿä àäàì êèìè
äàëà áàõìàäàí þòöð, àòàñû äà îíóí èçèíúÿ éöéöðöðäö. Îíëàð ÿéðè êö÷ÿ-
äÿí, “Àâðîïà” ìåùìàíõàíàñûíûí ãàáàüûíäàí áóðóëóá íöìàéèø éåðèíÿ,
ñàùèëÿ ÷ûõäûëàð. Íöìàéèø÷èëÿð ýÿëäèêúÿ, ìåéäàíà éîëëàíìàã ö÷öí áó-
ðàéà éûüûëûðäûëàð. Âàùèä êö÷ÿ éóõàðû éåðèéèá, äàéàíàí äÿñòÿëÿðè àòàñûíà
òàíûäûðäû.
— Áÿñ ñèçèíêèëÿð ùàíû?
Àòàñû ñîðóøìàñà äà Âàùèä þç ìÿêòÿáëÿðèíè àõòàðûðäû. Ùÿð èë èíñòèòóò
àëè ìÿêòÿáëÿð èëÿ áèð úÿðýÿäÿ ýÿëÿðäè. Áó èë èñÿ áöòöí ðàéîí òÿøêèëàòëàðû
252
èëÿ ýÿëìèøäè. Äÿñòÿëÿð äÿãèãÿäÿ áèð äöçöëöð, áåø-îí àääûì ýåäèð, ñîíðà
äàéàíûðäû. Äàéàíàíäà àäàìëàð äàüûëûøûá êöðñöëÿðäÿ, ñÿêèëÿðäÿ îòóðóð-
äóëàð. Éóõàðûëàðäàí, äÿñòÿëÿðèí ëàï áàøûíäàí áèð èøûã êèìè ñöçöëöá
ýÿëÿí “Ôàðàüàò” êîìàíäàñûíû äóéóíúà ùàìû þç éåðèíÿ ãà÷ûð, äàüûíûã,
òîïà-òîïà äóðàí àäàìëàð ÿâÿçèíäÿ, éàíàøû èêè úÿðýÿ, çîëàã êèìè ìöí-
òÿçÿì âÿ ÿëâàí äÿñòÿëÿð óçàíûðäû. Áåëÿäÿ òÿøêèëàòëàðû áèð-áèðèíäÿí òåç
ñå÷ìÿê îëóðäó. Ùÿð èéèðìè-îòóç àääûìäàí áèð äàéàíàí áàéðàãäàðëàð
äÿñòÿëÿðè àéûðûðäûëàð.
Âàùèä òÿëÿáÿëÿðè ýþðìÿäèêäÿ äàðûõäû, ùÿâÿñäÿíìè, ùÿñðÿòäÿíìè
áèð ìöääÿò ÷îõ àõòàðäû. Ëàêèí ñîíðà õàòûðëàäû êè, “Ñÿí ãîâóëìóñàí,
äàùà òÿëÿáÿ äåéèëñÿí. Áèðèñè ýÿëèá ñîðóøñà: “Êèìñÿí?”, íÿ úàâàáûí âàð?
Òÿëÿáÿ äåéèëÿì. Êîëõîç÷ó äà, ãóëëóã÷ó äà äåéèëÿì”.
Çåùíèíäÿ äîüàí áó ñóàëäàí ñîíðà Âàùèä ÿòðàôûíà áàõäû, þçöíö íö-
ìàéèø÷èëÿðäÿí, öìóìè âÿ ãàéíàð áèð ùÿâÿñëÿ àõûá ýåäÿí äàëüàëàðäàí
êÿíàðäà ýþðäö. Î èíäè ñàíêè ùÿéàòûí ùÿðÿêÿòèíäÿí àéðûëìûøäû, ÿëè ÿñàëû
ãîúàëàðûí, åâäàð ãàäûíëàðûí, ÿëèëëÿðèí, óøàãëàðûí, ãÿðèá-ãöðÿáàíûí, ìö-
ñàôèðëÿðèí àðàñûíäà èäè. ßòðàôûíäà òàé-òóøëàðäàí, éîëäàøëàðäàí, éàøûäëàð-
äàí ýþðìöðäö.
Þç âÿçèééÿòèíäÿí óòàíäû. Öðÿêäÿí ãîïàí áèð êÿäÿð ñîéóã úÿðÿéàí
êèìè áöòöí äàìàðëàðûíäàí êå÷äè. Âöúóäó ñóñòàëäû. Íÿçÿðëÿðè ñþíäö.
Îíà åëÿ ýÿëäè êè, êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõàí áó éöçìèíëÿð, éåðèíäÿí îéíàéàí áó
êöòëÿëÿð àðàñûíäà, òàìàøàéà äóðàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ îíäàí êöñêöíö, îíäàí
áÿõòñèçè éîõäóð. Áó òàëåñèçëèéèíÿ îäëàíäû. Ãÿçÿáìè, ùèðñ, éà òÿÿññöôìö,
ùàíñû áèð àëîâäàíñà àëûøàí ãÿëáèëÿ áöòöí áÿäÿíè éàíäû. “Ùàíû ìÿíèì
éîëäàøëàðûì? Äîñòëàðûì? Ùàíû êþíöë âåðìÿê èñòÿäèéèì? Èíäè ìÿíèì
êþíëöì — êÿíàðà àòûëìûø êþùíÿ áèð êèòàá îíóí íÿéèíÿ ëàçûìäûð...”
Ôèêèðäÿí áàø ãàëäûðàí Âàùèäèí ýþçö äàëüàëàíàí äÿñòÿëÿðÿ äöøäö.
Åëÿ áèë éóõóäàí àéûëäû:
— Áó íÿ àëÿìäèð!
Ìèëèñëÿð âóðíóõàðàã úÿëä þòÿí, þçöíö ùàðàéà èñÿ éåòèðìÿéÿ úàí
àòàí áèð ýÿíúè éîëóíäàí ãàéòàðäûëàð. Î, øÿôÿã êèìè òåç î áèðè òÿðÿôäÿ ýþ-
ðöíöð, åéíè ñöðÿò, åéíè òÿëàø èëÿ éöéöðöð, ãàðøûñûíû êÿñÿí ìèëèñèí öçöíÿ
áàõìûðäû. Åëÿ ùèññ èëÿ äàíûøûðäû êè, ùàìû òÿÿúúöá åäèðäè.
Êÿíàðäàí áàõàí, ùÿð äÿñòÿéÿ äèããÿò éåòèðäèéèíè ýþðÿí îëñàéäû,
îíóí êèìè èñÿ áÿðê àõòàðäûüûíû äöøöíÿðäè; ÷öíêè î ýàù äÿñòÿëÿðèí éà-
íûíúà éåðèéèð, ýàù ãàáàüà ãà÷ûð, ýàù äà äàëà ãàëûðäû; áèð àí äà ñàêèòëÿø-
ìèð, þçöíÿ ýÿëìèðäè. Áó ýÿíú äîüðóäàí äà àäàì àõòàðûðäû, àíúàã áèðèíè
éîõ, ÷îõóíó, ÷îõëàðû àõòàðûðäû.
253
 Î, ñÿêêèç éàøûíäàí èíäèéÿ ãÿäÿð ùÿð áàéðàìäà âÿ ìÿðàñèìäÿ ãî-
øàëàøûá, ÿë-ÿëÿ âåðèá ýÿçäèéè, äåéÿ-ýöëÿ îéíàéûá ñåçäèéè ïèîíåð, øàýèðä
éîëäàøëàðûíû àõòàðûðäû. Ìÿêòÿá ùÿéàòûíäàí òóòìóø èíñòèòóòà ãÿäÿð,
êÿíääÿí øÿùÿðÿ, ïèîíåðëÿðäÿí êîìñîìîëà, òÿëÿáÿäÿí ìöÿëëèìÿ âÿ
ãóëëóã÷óéà ãÿäÿð ùÿð éåðäÿ îíóí éîëäàøëàðû âàðäû. Îíëàð ùàíû? Îíëàðûí
ùàìûñû áó ýöí íöìàéèøäÿ, áàéðàì êå÷èðÿí äÿñòÿëÿðäÿäèð. Îíëàð,
åòèáàðëû éîëäàøëàð áó ñààò éàíëàðûíà áàõûðëàð, “Âàùèä ùàíû?” — äåéÿ áèð-
áèðèíäÿí ñîðóøìóðäóìó?
Éîõ, ñîðóøìóðäóëàð. Õÿéàëëàðûíà äà ýÿëìÿçäè êè, Âàùèä úÿðýÿäÿí
÷ûõìûø îëà. Îíëàð èíàíûðäûëàð êè, Âàùèä áó ýöí ùàðàäà èñÿ ëÿïÿëÿíÿí
áàéðàãëàðûí àëòûíäà, äÿñòÿëÿðäÿ þç éåðèíäÿäèð. Öìóìè àùÿíý èëÿ àòûëàí
àääûì ñÿñëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ Âàùèäèí ùÿíèðòèñèíè äÿ ùèññ åäèðëÿð. Îíóí,
éÿãèí êè, àðõàäà âÿ éà ãàáàãäà, êÿíääÿ âÿ éà øÿùÿðäÿ, Ìîñêâàäà, Áà-
êûäà âÿ éà Äàøàëòû êÿíäèíäÿ äÿñòÿëÿðèí áèðèíäÿ îëäóüóíó áèëèðäèëÿð.
Åøèòñÿëÿð êè, Âàùèä êÿíàðäà ãàëìûøäûð, åøèòñÿëÿð êè, Âàùèä áó ýöíëÿðèí
ñåâèíúèíäÿí ìÿùðóì åäèëìèøäèð, àääûìëàðûíû äàéàíäûðàð, êîìàíäàíû
÷àüûðàð, òÿëÿá åäÿðäèëÿð: “Âàùèä ýÿëñèí!”
Êîìàíäàí äÿðùàë Âàùèäè éîëäàøëàðûíà ÷àòäûðàð.
Éîõ, êîìàíäàí Âàùèäÿ éàõûí äà äöøÿ áèëìÿç. Âàùèä èëÿ îíóí àðà-
ñûíäà, Âàùèä èëÿ éîëäàøëàð, íöìàéèøëÿð, áàéðàìëàð, øÿíëèêëÿð, ñåâèíúëÿð
àðàñûíäà êàüûçäàí, ëàêèí ó÷óðóëìàç áèð ñÿää äóðìóøäóð. Êîìàíäàí áó
ñÿääèí ãàðøûñûíäà äàéàíàð, îõóéàð. Áó ÿìðè ùàìû åøèòìÿê ö÷öí óúàäàí
îõóéàð, íÿ úÿðýÿëÿð ëÿíýèéÿð, íÿ áàéðàãëàð äàéàíàð, íÿ øÿíëèéÿ õÿëÿë
ýÿëÿð, íÿ ðÿñìè-êå÷èäÿ ýÿëÿíëÿð áèð øåé áèëÿð, éàëíûç Âàùèä ìÿùðóìèé-
éÿò ïàéûíû àëûá, ùÿéàòûí óíóäóëìóø ýóøÿëÿðèíäÿ òÿðê îëóíàð...
Áó ÿìð íÿ ãÿäÿð ýöúëöäöð? Îí áåø èëëèê òÿðáèéÿíè, äÿðñè íåúÿ ïó÷
åäèð? Áó ÿìðèí ýöúö èëÿ ïÿíúÿëÿøìÿê îëìàçìû? Ùàíû? Éîëäàøëàðûì
ùàíû?..
Âàùèäÿ åëÿ ýÿëäè êè, äèðåêòîðóí ÿìðè áöòöí úàìààòà åëàí îëóíìóø-
äóð. Ùàìû áàõûøëàðûíäà áóíó áèð-áèðèíÿ äåéèð, àíúàã äèëëÿðèíÿ ýÿòèðìèð-
äèëÿð. Âàùèäèí öðÿéè ãóø êèìè ÷àïàëàäû, î öçöíö òóòóá íöìàéèø÷èëÿðÿ
ãûøãûðìàã èñòÿäè:
— Íÿ ö÷öí ìÿíè ãîâóðñóíóç? Ìÿí ùàìàí Âàùèäÿì, ñèçèíëÿ áþéö-
ìöøÿì, ñèçèíëÿ îõóìóøàì, ñèðäàø îëìóøàì, ñèçèíëÿ äÿ áàø àüàðòìàã,
þëìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿíè àòìàéûí!
Ëàêèí Âàùèäèí ñÿñè ÷ûõìûðäû.
254
 Òîðïàãëàðäàí, éåðèí äàìàðëàðûíäàí ãîïàí êèìè ýþðöíÿí îðêåñòð
ñÿñëÿðè îíó þçöíÿ ãàéòàðäû. Óçóí, åíëè áèð áàéðàüû ÷ÿêÿ òóòìóø èêè
íÿôÿð ãûç ýþðöíäö. Èíøààò èíñòèòóòóíóí òÿëÿáÿëÿðè, ìöÿëëèìëÿðè áèð-áèð
ýþðöíäöêúÿ, åëÿ áèë, Âàùèä ãöðáÿòäÿí ãàéûäûá, þç àèëÿñèíè ýþðöðäö.
Áàëûã ñóéà àòûëàí êèìè þçöíö äÿñòÿéÿ òóëëàäû: “Ðöáàáÿ!” äåéÿí ùÿñðÿòëè
ñÿñè ÿëëè àääûì àøàüû-éóõàðû ùàìû åøèòäè.
Âàùèä Ðöáàáÿíèí ÿëèíè ñûõäû, Ðöáàáÿ Ðÿøèä èëÿ äöíÿíäÿí Âàùèäè
àõòàðäûüûíû äåäè. Éîëäàøëàðû ñîðóøóðäóëàð:
— Èøèí äöçÿëäèìè?
Âàùèä îíëàðà ãîøóëóá, ñåâèíúëÿ éîëóíà äàâàì åòäè. Ëàêèí äÿñòÿáàøû
àðàéà ñîõóëàí áó àðòûã àäàìû ÷ûõàðòìàã èñòÿäè. Éîëäàøëàðûí îíà ùþðìÿ-
òèíè ýþðöá, þç-þçöíÿ äåäè: “Áèð àç ñþùáÿò åäèá ýåäÿúÿêäèð”.
Ýÿëäèéåâ íèçàì ýþçëÿéÿí ìÿñóë áèð àäàì êèìè äÿñòÿáàøûíû ÷àüûðûá
äàíëàäû:
— Éàäëàðûí úÿðýÿäÿ íÿ èøè âàð?
Äÿñòÿáàøû Âàùèääÿí öçð èñòÿäè:
— Çÿùìÿò ÷ÿêèí, ðàçû îëìóðëàð.
Âàùèä éàíûíäàêûëàðû ýþñòÿðäè:
— Áóíëàð ìÿíèì éîëäàøëàðûìäûð àõû, ìÿí äÿ òÿëÿáÿéÿì...
Ýÿëäèéåâèí ùèðñè ñîéóìàäû. Ùàðàäàíñà áèð ìèëèñ òàïûá èøàðÿ åëÿäè.
Ìèëèñ Âàùèäÿ éàíàøäû:
— Éîëäàø, — äåäè, — ÷ûõûí. Éàä àäàìëàðûí äÿñòÿéÿ ýèðìÿñè ãàäàüàíäûð.
Âàùèä äåäè:
— Áóðàäà áèðúÿ íÿôÿð éàä àäàì âàð, îäóð áàõ, î ýþéýþç!
Ýÿëäèéåâè ýþñòÿðÿíäÿ î öçöíö éàíà ÷åâèðäè, äÿñòÿëÿðèí àðàñûíäà
éîõ îëäó.
Áåø äÿãèãÿ êå÷ìÿäè êè, áàøãà áèð èíçèáàòè èø÷è èëÿ ýÿëäè. Áó àäàì
Âàùèääÿí âÿñèãÿ òÿëÿá åëÿäè, îíó ñûðàäàí ÷ûõàðòäû. Âàùèäèí éàíûíäà
ìèëèñè ýþðÿíäÿ Ñàäûã êèøè äÿñòÿéÿ úóìäó. Îüëóíó ÷ÿêèá àïàðìàã
èñòÿäè. Ýÿëäèéåâ îíó èòÿëÿäè:
— Ãîéìàéûí àðàäàí ÷ûõñûí, éîëäàø ìèëèñ, áóíëàðûí ôèòíÿñè âàð, íöìà-
éèøè ïîçìàüà ýÿëèáëÿð, éîõëàìàã ëàçûìäûð! Áÿëêÿ äöøìÿí òàïøûðûüû...
— Êÿñ ñÿñèíè àõìàã, þçöí áàøäàí-àéàüà ôèòíÿñÿí!
Ýÿëäèéåâ ùà áîéëàíäû, áó úàâàáû äåéÿíè ýþðìÿäè. Òÿëÿáÿëÿð ùàìûñû
ýöëöð, îíóí ãÿçÿáäÿí ãûçàðìûø öçöíÿ áàõûðäûëàð. Ýÿëäèéåâ àõòàðûðäû:
— Îíó äåéÿí êèì èäè? Èôøà îëóíìàìûø öíñöðö òàïìàã ëàçûìäûð.
Ñàéûãëûã ëàçûìäûð.
Ùå÷ êÿñ Ýÿëäèéåâÿ ãóëàã àñìûðäû. Áó îíó äàùà äà þçöíäÿí ÷ûõàðûðäû.
255
 Áåøèíúè ôÿñèë

Ýÿëäèéåâ ïàðòêîì îòàüûíäà, ÿëè úèáèíäÿ, ïàëòîëó, ëàêèí áàøû à÷ûã

îòóðìóø, ýþçöíö ñòîë öñòöíäÿêè äîëó âÿ áàüëû èø ãîâëóüóíà äèêìèøäè.
Ãûðàãäàí áàõàí åëÿ áèëÿðäè êè, èäàðÿéÿ éåíèúÿ ýÿëìèøäèð.
Áÿëêÿ Ýÿëäèéåâ öøöéöð? Öøöéÿí àäàì ïàïàüûíû ýþòöðìÿç, ñòîë öñ-
òöíÿ àòìàç, äöéìÿëÿðèíè à÷ìàç. Áèð äÿ äèâàð ïå÷è éàíûð, îòàã èñòèäèð.
Ñèíèôëÿð áóìáóç îëàíäà, áóðà ùàìàì êèìè áóõàð âåðèð. Áó äà Ýÿëäè-
éåâèí çàáèòÿñèíäÿíäèð. Áèð äÿôÿ Êàòéàíûí öñòöíÿ ÷ûüûðìûøäû êè: “Ñÿíè
ãóëëóãäàí åëÿ èòèðÿðÿì êè, èçèí-òîçóí ãàëìàç”. Êàòéà î ýöíäÿí Ýÿëäè-
éåâèí îòàüûíäà ãàçà, èøûüà, ñÿëèãÿéÿ õöñóñè ôèêèð âåðèðäè. Êèì èñÿ îíà
äåìèøäè: “Ýÿëäèéåâ òàì äèðåêòîð éåðèíäÿäèð”.
Äèðåêòîðóí îòàüûíà Êàòéà î ãÿäÿð ìÿùÿë ãîéìàçäû. Äèðåêòîð àúûã-
ëàíñà ùå÷ âåúèíÿ àëìàçäû. Îíà ýþðÿ êè, Êàòéà îí áåø èëäèð ãóëëóã åëÿ-
éèðäè, èøèíèí ùÿìèøÿ “çàìëàðäàí” àøäûüûíû ýþðìöøäö.
Ýÿëäèéåâ èñòè âÿ ñàêèò îòàãäà íÿäÿíñÿ íàðàùàò èäè. Ýþçöíö ñÿãôÿ
äèêìèøäè. Ñÿãôÿ áàõàíäà î, êå÷ÿí ýöíëÿðè, ïàéûçûí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðö-
áàáÿ èëÿ ýþðöøäöêëÿðèíè õàòûðëàäû. Áó õàòèðÿëÿð îíà, éåòèøìÿéè ýþçëÿ-
íÿí, ëàêèí éåòèøìÿéèá, ÷àüàëà ãàëàí ìåéâÿ êèìè ýÿëèðäè. Ðöáàáÿ èëÿ ñîí
ýþðöø, äàùà äîüðóñó Ðöáàáÿíèí îíóíëà ñîí ýþðöøö ùÿìèí áó îòàãäà
îëìóøäó. Îíäà ùÿëÿ Ðöáàáÿ îíà áèð Ýÿëäèéåâ êèìè îëìàñà äà, áèð òÿ-
ëÿáÿ êèìè ùþðìÿò åäèðäè.
×àüûðàí êèìè ýÿëìèøäè. Òÿêëèô åäÿí êèìè êå÷èá îòóðìóøäó. ßùâàë
ñîðóøàí êèìè ðàçûëûã åëÿìèøäè...
Ýÿëäèéåâ “ìÿñÿëÿíè” ãóðòàðìàã ö÷öí ÷àüûðìûøäû. Íÿçàêÿòëÿ ñþçÿ
áàøëàìûøäû:
— Ðöáàáÿ, ñèçè ÷àüûðìàãäà ìÿãñÿäèì, áÿëêÿ äÿ þçöíöç éàõøû áè-
ëèðñèíèç... Áèëìÿìèø äÿ îëìàçñûíûç, ÷öíêè ìÿí ãÿëáäÿí-ãÿëáÿ éîë òàïàí
áèð øåéäÿí äàíûøûðàì. Èíñàíûí æèçíè, éàøàéûøû ìöÿééÿí áèð øÿðàèòäÿ
êå÷ÿð, ýåäÿð. Áó øÿðàèò äÿ ùÿð êÿñèí þçöíäÿí àñûëûäûð. Ìÿí öðÿéèìèí
ñèððèíè ñèçÿ à÷ìàãäà, êàíèøíà, áèð ïèñ èø ýþðìöðÿì, ÷öíêè áèç àçàä ñîâåò
ýÿíúëÿðèéèê. Äàùà àíà, áàúû, õàëà, áèáè âÿêàëÿòèíÿ ìþùòàú äåéèëèê. Ìÿí
áó ýöí ñÿíèí ãàðøûíäà äóðóá ñìåëè þç öðÿéèìè à÷ûðàì...
Ýÿëäèéåâ áóíëàðû ìöëàéèì áèð ñÿñëÿ äåìèøäè. Èêè øåéäÿí ÷îõ õîøó
ýÿëìèøäè: ñåâýèñèíè èçàù åäÿðêÿí “ñåâýè” ñþçöíö äèëèíÿ ýÿòèðìÿìÿéèí-
äÿí âÿ áèð äÿ áó òÿìÿííàñûíäà þçöíö âÿçèôÿ ñàùèáè êèìè éîõ, ñàäÿ áèð
“ãðàæäàí” êèìè òóòìàüûíäàí!
256
 Àíè áèð õÿéàëäàí, áÿëêÿ äÿ Ðöáàáÿíèí ñóñìàñûíäàí äîüàí ïåø-
ìàí÷ûëûãäàí ñîíðà î, ôèêðèíè äÿéèøìèøäè. Ñàíêè Âåðäèéåâäÿí òóòìóø
Ãóðä îüëóíà ãÿäÿð áöòöí éîëäàøëàð, ñèðêäÿ ýþðäöéö òàìàøàëàð, åøèòäèéè
ñþùáÿòëÿð òþêöëöá îíà àüûë þéðÿòìÿéÿ ýÿëìèøäè:
“Ñÿí íÿ ãàéûðûðñàí, àé ñÿôåù! Ãàäûí îâóíäà èêè ñèëàù âàð: ðöòáÿ, äèë!
Âÿçèôÿíè ùèññ åòäèðìÿê èñòÿìèðñÿíñÿ, ãÿëá ÷àëàí øèðèí ñþçëÿðÿ íÿ ýÿëèá?
Íÿçàêÿòè ìÿúëèñëÿðÿ ñàõëà, áóðäà, èêèëèêäÿ Ðöáàáÿ èëÿ ìÿùðÿì áèð
ãàäûí êèìè äàíûø! Îíà êîíôåò, êèøìèø âåðìèðñÿí, ùå÷ îëìàñà ìÿùÿá-
áÿòäÿí äå! Äèëèíäÿêèíè éîõ, öðÿéèíäÿêèíè äå, öðÿéèíäÿêèíè ñþéëÿ,
ñþéëÿ, éåðèäèð!”
Ýÿëäèéåâ Ðöáàáÿíèí öçöíÿ, ëàï ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõìûøäû. ßëëÿðèíè
äþøöíÿ ãîéóá àíä è÷ÿí êèìè ÿéèëìèø âÿ äåìèøäè.
— Íèéÿ ýèçëÿäèì. Ìÿí ñÿíè ëàï ñåâèðÿì! Ðöáàáÿ, ñÿíÿ âóðüóíàì!
Ëàï íàñòîéàøøèñèíäÿí!
Ýÿëäèéåâ áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ íÿ ÿñìèø, íÿ äÿ ðÿíýè äÿéèøìèøäè.
Àíúàã ãûç ïóë êèìè ãûçàðìûø, òÿð òþêìöø, äîäàãëàðûíû ÷åéíÿìèøäè.
Ùÿìèí äÿãèãÿäÿ ùÿì Ðöáàáÿéÿ, ùÿì Ýÿëäèéåâÿ éåíè áèð ìÿòëÿá àé-
äûíëàøìûøäû. Ðöáàáÿ áèëìèøäè êè, Ýÿëäèéåâèí îíà ùþðìÿòè, õîø äàíûøûüû,
áèð èúòèìàè âÿçèôÿ ñàùèáèíèí äàíûøûüû äåéèëìèø, Ýÿëäèéåâ äÿ àíëàìûøäû
êè, Ðöáàáÿíèí öðÿéèíäÿ ãÿòèééÿí îíó ñåâäèðÿí íèééÿò éîõäóð. Áó äóé-
üóëàðäàí áèðèíúèäÿ íèôðÿò, èêèíúèäÿ ìÿñóëèééÿò ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè.
Ýÿëäèéåâ íèééÿòèíèí íÿòèúÿñèçëèéèíè Ðöáàáÿíèí ùþâëöíäÿí, ùÿéÿ-
úàíûíäàí, àç ãàëà äèâàðû éàðûá ãà÷ìàã èñòÿìÿñèíäÿí, ÿëè èëÿ ðÿää èøàðÿñè
âåðèá “Àéûá îëñóí! Àéûá îëñóí!” úàâàáûíäàí àíëàìûøäû. Àíúàã íÿ åäÿ-
ñÿí êè, àéëàðäàí áÿðè áàøûíäà éåð åëÿéÿí øèðèí íèééÿòëÿð Ýÿëäèéåâè
ÿëäÿí ãîéìóðäó.
Ãûçà íÿ âÿäÿëÿð âåðìÿìèø, íÿëÿð äàíûøìàìûøäû... Öðÿéèíèí ïàð-
÷àëàíäûüûíû èñáàò ö÷öí íÿ âÿçèééÿòÿ äöøìÿìèøäè. Î, à÷ûã ñèíÿñèíÿ
éóìðóãëàð âóðàðàã, ãÿëáèíè äèíäèðìÿê èñòÿéÿíäÿ, Ðöáàáÿ áèð ÿëè ãàïû-
íûí ÿëúÿéèíäÿ, î áèðè ÿëè èëÿ äèçèíÿ ÷ûðïûá äåìèøäè: “Àéûá îëñóí! Àéûá
îëñóí ñÿíÿ!”.
Ýÿëäèéåâ êå÷èá Ðöáàáÿíèí þíöíäÿ äèç ÷þêìöøäö: “Þëäöð ìÿíè,
àòãàç åëÿìÿ. Áàøûìû êÿñ, éîõ äåìÿ! Ãóë åëÿ, ñàò! Ðöáàáÿ, ñÿíñèç Êÿðèì
ìÿùâ îëàúàã. Áèð ýÿíúèí æèçíèíÿ áàèñ îëìà! Éÿãèíèíè äåéèðÿì ñÿíÿ!”.
Ðöáàáÿ ãàïûíû áÿðê èòÿëÿìèø, èëàí àüçûíäàí ãóðòóëàí ãóø êèìè ãà÷-
ìûøäû. Ýÿëäèéåâ òåç ãàëõûá öñò-áàøûíû ñàùìàíëàéûá, ñòîëóí áàøûíà êå÷-
ìèøäè...
257
 Îíäàí áèð àé ñîíðàéà ãÿäÿð Ýÿëäèéåâ ÷îõ èíòèçàð ÷ÿêìèøäè. Ùÿð
ýöí ãóëàüû ñÿñäÿ èäè. Ãîðõóðäó êè, ãûç ýåäèá øèêàéÿò åäÿð. Àõûðäà ìÿ-
ñÿëÿíèí à÷ûëìàäûüûíû ýþðöá ñåâèíìèøäè, çÿííè àéðû øåéÿ äÿ ýåòìèøäè:
“Éÿãèí ãûçûí êþíëö âàð. Ìÿñÿëÿíè ñåêðåòíè ñàõëàìàüûíäàí, áèð
éåðäÿ äèëèíÿ ýÿòèðìÿäèéèíäÿí ýþðöíöð êè, öðÿéè âàð. Àõû, áèð äÿ ìÿí
ëàï êÿíäëè-êÿíäëèéàíà òÿðïÿíäèì. Êö÷ÿíèí ÿõëàãñûçûíà éàíàøûá
áèðäÿí-áèðÿ òÿêëèô åäÿñÿí, éåíÿ äÿ ðàçû îëìàç. Ýÿðÿê ñöìöê ñûíäûðà-
ñàí, àéëàð èëÿ áèøèðÿñÿí. Èëëàù äà Ðöáàáÿ... Åù, áóíà âàõò ùàíû... Éîõ,
Ðöáàáÿíèí ðÿéè âàð, àíúàã áàøàðìûðàì...”
Øàèðëèêäÿí áàøû ÷ûõàí éîëäàøû Ãÿäèð îíà áèð ìÿñëÿùÿò ýþðìöøäö:
ìöôÿññÿë áèð ìÿêòóá éàçìàüû, öðÿéèíèí ìÿòëÿáèíè îðàäà øÿðù åòìÿéè,
ñÿùâëÿðèíè áîëøåâèêúÿñèíÿ áîéíóíà àëìàüû äåìèøäè. Î äà òÿõèðÿ ñàëìà-
äàí ìÿêòóá ùàçûðëàòìûøäû.
Ýÿëäèéåâ, äîüðóäóð, áèð êÿñÿ ìÿêòóá éàçìàç, áèð êÿñäÿí äÿ ìÿêòóá
àëìàçäû. Àíúàã åâäÿ, ìÿêòÿáäÿ, éàð-éîëäàø àðàñûíäà ÷îõ ìÿêòóáëàð
ýþðöá. Áèð íå÷ÿ ìÿêòóá òóòóá èúëàñà ãîéóá. Ëàêèí Ðöáàáÿéÿ ýþí-
äÿðìÿê ö÷öí ùàçûðëàäûüû ìÿêòóáóí òàéûíû ùå÷ êÿñäÿ ýþðìÿéèá âÿ ýþð-
ìÿéÿúÿêäèð.
ßââÿë áàøäàí îõ èëÿ äåøèëìèø áèð öðÿê øÿêëè ñÿêèëèá. Ñîë òÿðÿôäÿ áèð
ýöë àüàúû, îíóí áóäàüûíäà îòóðàí áöëáöë áîéíóíó óçàäûð. Àüàúûí äè-
áèíäÿ áèð òöëêö ÷ÿêèëèá, ùÿñðÿòëÿ éóõàðû áàõûð (áó øÿêëè Ýÿëäèéåâ, äåéÿ-
ñÿí, ùàíñû êèòàáäàñà ýþðìöøäö), îðòàäàí áÿíþâøÿéè ðÿíýäÿ ìöðÿêêÿá
èëÿ èðè ñÿðëþâùÿ éàçûëûá:
“Øàíëû ìÿêòóá Ñåâäèéèìÿ”
Ö÷ õÿòò àðà âåðäèêäÿí ñîíðà ÿñèë ìÿêòóá áàøëàíûð. Úöìëÿëÿðèí áàø
ùÿðôëÿðè èðè âÿ êþëýÿëè éàçûëìûøäûð. Ùÿð èêè ñÿòèðäÿí ñîíðà ãûðìûçû õÿòò
èëÿ éàçûëìûø øåèðëÿð ýÿëèð. Àõûðäà áèð íå÷ÿ ìöÿììà âàð! “Éàç ýþðöì
áÿíþâøÿéè ÷åðíèëèí ìÿíàñû íÿäèð. Ìÿùòàáà ãàðøû äöøöíúÿëÿðäÿ õàòûð-
ëàíìàéàí áÿäáÿõò ñàéûëà áèëÿðëÿðìè? Ãþí÷ÿëÿð ùàâàõò à÷ûëàúàüûíû êèì-
äÿí ñîðìàëû?.. Úàâàá! Úàâàá! Úàâàá! Úàâàáûíûçäàí ìÿíèì ö÷öí èêè
éîë àéðûëà áèëÿð: Èçí, éà þëöì! Î äà ñÿíèí èíñàôûíà áàüëûäûð. Àõ!.. Áèë-
ñÿíèç áó ñÿòèðëÿðè éàçàíäà íÿ ãÿäÿð ýþç éàøû àõûòìûøàì! Òàëåéèì,
ÿúÿáà, ìÿíè ýöëäöðÿúÿêìè? Ùåéùàò! Àù... Èíñàôñûç, ýþçÿëëÿð íÿ ãÿäÿð
èíñàôñûç îëóðìóø! Áó ãÿäÿð...”
Ñîí úöìëÿñè áóäóð: “Öðÿéèìèí ÿí äÿðèí ýóøÿñèíäÿí ÿëèíèçè ñûõû-
ðàì!”.
258
 Î âàõò, áåø ýöí îëäó, áó ìÿêòóáà úàâàá ýÿëìÿäè, îí ýöí îëäó, áèð
àé îëäó ñÿñ ÷ûõìàäû. Ýÿëäèéåâ Ãÿäèðè òàïûá ìÿêòóáóí êÿñÿðèíäÿí øè-
êàéÿòëÿíäè: Ãÿäèð ëàüà ãîéäó.
— Î ìÿêòóá ìÿíÿ êèìäÿí ýÿëñÿéäè ìöçàêèðÿñèç áÿíä îëàðäûì. Ýþð
ãûçûí ñÿíäÿí íÿ ãÿäÿð çÿùëÿñè ýåäèð! Íÿ äöøìöñÿí îíóí äàëûíúà,
ãàðäàø! Çîðáà-çîðëóã äåéèë êè! Êþùíÿ çàìàí îëàéäû, ýþòöðöá ãà÷àðäûí,
àëäàäàðäûí. Èíäè ÿëàú éîõäóð. Ñÿí áèð àéðûñûíû òàï. Åéáè éîõäóð, ìÿí
éåíÿ éàõøû áèð ìÿêòóá ùàçûðëàéàðàì. Îíóí ñóðÿòè ìÿíäÿäèð.
Ýÿëäèéåâèí ãîë-ãàíàäû ãûðûëìûøäû. Ðöáàáÿäÿí òÿìèç ÿë öçìöø, èí-
òèãàì ôèêðèíÿ äöøìöøäö...
Èíäè áöòöí áó ÿùâàëàòäàí íå÷ÿ àé êå÷ìèø, ýþçëÿðè ñÿãôÿ èëèøÿíäÿ
îíóí äàìàðëàðûíäà ÿââÿëêè ùèññëÿð îéíàäû. Þçö äÿ áèëìÿäè êè, íÿ àüûë,
íÿ èðàäÿ èëÿ Ðöáàáÿäÿí ÿë ÷ÿêìèøäèð. Îäëó òÿÿññöô âöúóäóíó éàíäûð-
äû. Öðÿéèíäÿí ñîéóã, ãûëûíú êèìè èòè áèð ñÿäà êå÷äè:
“Ìÿí àðòûã åâëÿíìèøÿì. Àüúà õàíûì ìÿíè ñåâèð, ìÿí äÿ Àüúà õà-
íûìû ñåâìÿëè îëìóøàì!” Ñèíÿñèíäÿí ãîïàí àù äóìàí êèìè ùàâàíû
þðòäö. Àíè êöëÿê îíóí àðçóëàðûíû êöë êèìè ýþéÿ ñîâóðäó, öôöãëÿð òóòóë-
äó, ýþç ãàïàãëàðû, õàòèðÿëÿðèíè þðòÿí ïÿðäÿ êèìè åíäè, ãàáàüûíäàêû ãîâ-
ëóãäà áÿíä àëäû.
Áó ãîâëóã øÿùÿð ðàéîíóíäàêû ìÿäÿíè ùöúóì ÿñýÿðëÿðèíèí âÿ ìÿí-
òÿãÿëÿðèí ñèéàùûñûäûð. Ðàéîí êîìèòÿñè Ýÿëäèéåâè áó èøÿ òÿùêèì åòìèøäè.
Î, ñèéàùûëàðû àëìûøäû êè: “Áèð-áèð þçöì éîõëàéûì!”.
Äîëó ãîâëóüóí è÷èíäÿêè êàüûçëàðû ýþðÿíäÿ ýþçö áÿðÿëäè: “Áóíó
êèì îõóéàúàã?”.
Ãàëõûá äÿùëèçÿ ÷ûõäû, ýþç ýÿçäèðäè, áîø àäàì òàïìàäû. Éàäûíà íÿ
äöøäöñÿ, ãûðõ áèðèíúè îòàüûí ãàïûñûíû à÷ûá è÷ÿðè ýèðäè. Ãîúà, ýþäÿê âÿ
àüáàø ïðîôåññîð äÿðñ äåéèðäè. Ýÿëäèéåâ ýèðÿí êèìè òÿëÿáÿëÿðèí íÿçÿðè
ãàïûéà ÷åâðèëäè. Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Áàüûøëàéûí, éîëäàø ïðîôåññîð, ìàíå îëóðàìñà äà, éîëäàø Ñÿòòàð-
çàäÿ áèð çÿùìÿò ÷ÿêñèí!
Ðöáàáÿ äóðìàã èñòÿìÿäè. Ýÿëäèéåâ áèð äÿ òÿêèä åëÿäè:
— Âàúèá èø ö÷öíäöð, éîëäàø Ñÿòòàðçàäÿ, ëÿíýèìÿéèí!
Ðöáàáÿíèí ýþçö ïðîôåññîðäà èäè. Ïðîôåññîð èúàçÿ âåðäè, ãûç ÷ûõàíäà
Ýÿëäèéåâ þç îòàüûíà éîëëàíìûøäû. Ðöáàáÿ Ýÿëäèéåâè ñòîë äàëûíäà îòó-
ðàí ýþðäö, ãóòóñóíó ÷ûõàðûá ïàïèðîñ åøèðäè. Ýÿëäèéåâ éåð ýþñòÿðäè:
— ßéëÿø!
Ðöáàáÿ ãàéûòìàã èñòÿäè:
259
 — ßéëÿøìÿê çàìàíû äåéèë, äÿðñäÿí ÷ûõìûøàì, ñþçöíöçö äåéèí!
Ýÿëäèéåâ áöêäöéö ïàïèðîñó äèëè èëÿ éàøëàéà-éàøëàéà, åòèíàñûçëûãëà
áèð äÿ “ÿéëÿø!” äåäè. Ðöáàáÿ ãàéûäàíäà Ýÿëäèéåâ ãîâëóüó ýþñòÿðäè:
— Àé ãûç, öðêìÿ, áèð áàëàúà èø ýþðÿúÿéèê.
Ðöáàáÿ áàõìàäû:
— Äÿðñ âàõòû ùå÷ áèð èúòèìàè èø îëà áèëìÿç, áóíó ñèç éàõøû áèëèðñèíèç.
Ýÿëäèéåâ îíóí äàëûíúà éöéöðöá àúûãëàíìàã èñòÿäè. Ãûç óçàãëàø-
ìûøäû. ×àüûðñà áöòöí äÿùëèçÿ ñÿñ äöøÿðäè. Ùèðñèíäÿí ïàïèðîñóíó òóëëàäû,
ãóòóñóíó áèð äÿ ÷ûõàðòäû. Áàðìàãëàðû ãîâóøìóðäó êè, òöòöí ýþòöðöá
áöêñöí. Äèøè áàüûðñàüûíû êÿñèðäè. Éåéèí ýåäèá, öçöéîëà ñàéäûüû ßìðàù
àäëû áèð òÿëÿáÿíè ÷àüûðäû. Ùèðñèíäÿí äÿðäèíè îíà äåäè. “Äèêáàø àäàì-
ëàðû” èíñòèòóòäàí ãîâäóðàúàüûíà àíä è÷äè.
Ýÿëäèéåâ áàøûíû àøàüû ñàëûá ñòîëà äèðñÿêëÿíìèø, ÿëëÿðèíè áÿðê-áÿðê
÷àòàãëàìûøäû. ßìðàù ìÿäÿíè ùöúóì ÿñýÿðëÿðèíèí ñèéàùûñûíû îõóéóð, î
äà ôèêðèíè äåéèðäè:
— Îõó!
— Ìöñåéèá Ãóðáàí îüëó.
— Áóðà áàõ ýþðöì, ñÿí áóíó òàíûéûðñàí?
— Òàíûéûðàì. Éàõøû áèëèêëè ìöÿëëèìäèð.
— Àòàñû íÿ÷è èäè?
Àòàñûíûí ïèíÿ÷è äöêàíû âàðìûø!
— Áðèãàäèð éàç.
— ßùìÿä Àüàìÿììÿäîâ.
Ýÿëäèéåâ ýþçöíö ãûéäû:
— Ùàíñû ßùìÿääèð. Éîõñà î ôàéòîí÷óíóí îüëóäóð, ùÿ?
— Áÿëè.
— Ãàðàëà, áåëÿ ãîé. Åøãáàçëàðû áÿðè ãûðàüà éûü.
— Èìðàí Ñóëòàíîâ.
— Íåúÿäèð!
— Éàõøû òÿëÿáÿäèð, ôÿàëäûð.
— Îõó!
— Ñþùáÿòîâ ßëè.
— ßòêàç!
ßìðàù Ýÿëäèéåâèí öçöíÿ áàõäû. Ýÿëäèéåâ îíóí ñóàëëû áàõûøûíû àí-
ëàñà äà úàâàá âåðìÿäè.
— Îõó, îõó, ÿ!
— Ãóðáàí Ãóðáàíëû.
260
 — Ùàíñûäûð, î ãàðà îüëàíäûð? Ùÿìèøÿ äÿ éàõàñû à÷ûã îëóð ùà!
— Ìÿí ãûøäà ýþðìöøÿì, éàõàñû áàüëû èäè.
— Áèð îíóí àíêåòèíè òàï.
— Èñìàéûë Ñàðû îüëó.
— Øóøàëû Èñìàéûë?
— Ýÿðÿê êè, øóøàëûäûð.
— Îíóí ãàáàüûíà ñóàë ãîé.
ßìðàù ñèéàùûíû ãóðòàðàíäà çàðàôàòà ñàëûá Ýÿëäèéåâÿ äåäè:
— Ñÿí éàðûñûíû ñóàëà ÷ûõàðòäûí, éàðûñûíû ÿòêàçà!
— Áÿñ íÿ? Èíàíûá èø òàïøûðûáëàð, ñîâåò âÿòÿíäàøëàðûíû ñàâàäëàíäûð-
ìàüû ùÿð éåòÿíÿ äàâåðèò åòìÿê îëàð? Áÿëêÿ ñàâàä èøèíÿ ìöçöð åëåìåíò
ñîõóëäó. Îíäà ìÿí àòâå÷àòàì. — Áóíó äåéèá òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó: —
Ãóðòàðäû?
— Ùÿ?
— Ãóðòàðìàç, úàíûì, ýÿðÿê éåíÿ îëñóí.
— Õåéð, éîõäóð.
— Éîõ íÿäèð. Ìÿí þçöì ýþñòÿðìèøäèì: Ãóðä îüëó Ãÿäèð ùàíû áÿñ.
ßìðàù Ãÿäèð ùàããûíäà ùàðàäàíñà åøèòìèøäè:
— Äåéÿñÿí îíóí àäûíû øòàáäàí ÷ûõàðäûáëàð.
Ýÿëäèéåâ ãàáàüà òÿðÿô ÿéèëäè:
— Íèéÿ?
— Äåéèð ìÿäÿíè äåéèë, àäàì èëÿ ðÿôòàðû áàúàðìûð...
Ýÿëäèéåâ éåíÿ ùèðñëÿíäè:
— Àäÿ, áîøëàéûí, ìÿí þëöì! Íÿ ìÿäÿíè àõû? Áóíó íÿ ñàëìûñûíûç
àðàëûüà! Ùå÷ áèëèðñÿí î êèìèí ñþçöäöð? Áèð çàìàí ïðîëåòàðèàòûí áàøûí-
äàí âóðóá ãîâóðäóëàð êè, ýåò, ñÿíèí ïóëóí éîõäóð. Êàñûá ýÿðÿê àéàã
öñòÿ äóðñóí. Èíäè äÿ áó ÷ûõûá. Éàçûã ôàüûð-ôöãÿðà äàíûøìàã èñòÿéÿíäÿ
ñèíÿñèíäÿí ýåðè áàñûðëàð êè, ìÿäÿíè äåéèëñÿí. Äöøìÿí ùèéëÿñèäèð, õàëèñ!
Ãÿäèðè äàáàâèò åëÿ, éàç îðà! Éÿíè þçöìö ÿçèá-áöçìÿñÿì, ãûçëàðûí áà-
øûíû òóìàðëàìàñàì ìÿäÿíè — êóëòóðíè äåéèëÿì? Éàç îðà Ãóðä îüëóíó.
Ñàëàðûã áèð ðàéîíà!
— Éàçìàüûíà ìÿí éàçàðàì, àíúàã ýÿðÿê øòàá èëÿ...
— Ñÿí éàç!
ßìðàù ãàëõûá ãàïûäàí ÷ûõàíäà Ýÿëäèéåâèí ñþçöíö òÿêðàð åëÿäè:
“ßòêàç! ßòêàç!”
Ýÿëäèéåâ äÿ ÷ûõäû, íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ, éåíÿ ãàéûòäû. Ãàïûíû þðòäö, áèð
ÿëè úèáèíäÿ, áèð ÿëè áàøûíäà àðõàñû ãàïûéà òÿðÿô ýþçëÿðèíè éàðûéóììóø
261
ùàëäà áèð õåéëè äàéàíäû. Àüàúà éûüûëàí ñÿð÷ÿëÿðè ïÿíúÿðÿäÿí ýþðäö,
ñààò èêè îëäóüóíó õàòûðëàäû. Äÿðñèí ãóðòàðìàüûíà àç ãàëìûøäû. Éóáàí-
ìàã îëìàçäû. Ñàíêè îíà áèð ãÿòèééÿò ýÿëäè, ãàïûíû ÷ûðïûá äöç 41-úè
îòàüà éîëëàíäû.
Ýÿëäèéåâ áàéàãäàí áÿðè Ðöáàáÿäÿí ùàéûô àëìàüû äöøöíöðäö. Ïàð-
òèéà òÿøêèëàòû àäûíäàí îíó ÷àüûðûá òÿïèíìÿê ôèêðèíäÿ èäè. Öðÿéèíÿ ýÿëäè
êè: “Àü îëàð, áöòöí ñèíôè öçöìÿ ñâèäåòåë ÷ÿêÿð”.
Ìÿñÿëÿíè éàçûá äèðåêòîðà âåðìÿéè ìÿñëÿùÿò áèëäè. Áó íèééÿò äÿ
îíà ÿáÿñ ýþðöíäö, ÷öíêè äèðåêòîðà àç-÷îõ áÿëÿä èäè.
Ìöÿééÿí áèð ôèêðÿ ýÿëÿ áèëìÿäè. Äåéÿñÿí áèð ãöââÿ ãàáàüûíû êÿñ-
ìèøäè. Ðöáàáÿéÿ ãàðøû áöòöí òÿäáèðëÿðè ïîçàí áèð ãöââÿ îíóí êèðäàðûíû
àëûð, èðàäÿñèíè ãûðûð, ùå÷ áèð øåé åëÿìÿéÿ èìêàí âåðìèðäè. Àõûðäà ãûçû
ìåùðèáàí äàíûøäûðìàüû âÿ áåëÿëèêëÿ, áÿëêÿ ãÿëáèíè ÿëÿ àëìàüû êÿñäèðäè.
Òÿëÿáÿëÿð òÿíÿôôöñÿ ÷ûõàíäà î, 41-úè îòàüà ýÿëäè. Ðöáàáÿ ïîðòôå-
ëèíè áàüëàéûðäû. Ýÿëäèéåâ éåðèéèá äöç îíóí ãîëóíäàí òóòäó: “Ýåäÿê”, —
äåäè. Ðöáàáÿ îíóí ñþç äåéÿúÿéèíè ýöìàí åäèá ÷ûõäû. Ýÿëäèéåâ þç
êàáèíåòèíÿ òÿðÿô öç òóòìóøäó. Ðöáàáÿ äåäè:
— Éåíÿ ìÿíè ùàðà àïàðûðñàí? Ìÿíäÿí ñÿíÿ êàòèá-çàä ÷ûõìàç!
Ýÿëäèéåâ ýöëäö:
— Àé ãûç, ñÿí íÿ éàìàí êÿìùþâñÿëÿ èìèøñÿí. Êèì ñÿíè êàòèá åëÿ-
ìÿê èñòÿéèð? Ñÿíÿ ñþçöì âàð.
Ýÿëäèéåâ êàáèíåòÿ ýèðèá îòóðäó:
— Ðöáàáÿ, ñÿíèíëÿ áèð ñþùáÿò êèìèì âàð. Ìÿí ùÿëÿëèê ñÿíèíëÿ êàê
êîìñîìîë éîõ, êàê éîëäàø äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Ñÿí ðàçû îëìà êè, áèð
ìöçöð åëåìåíòèí öñòöíäÿ òÿìèç àäûíà ëÿêÿ ýÿëñèí, Âàùèäè äåéèðÿì!
Áèëèðñÿí?
Ðöáàáÿ áàøûíû òîâëàäû:
— Òÿâÿããå åëÿéèðÿì þçöíöçöí éàíëûø éîëóíóçó ìÿíÿ äÿ þéðÿòìÿ-
éÿñèíèç.
Ýÿëäèéåâ äèêÿëäè:
— Áèçèì ùàíñû éîëóìóç éàíëûøäûð?
Ðöáàáÿ úàâàá âåðìÿìèø Ýÿëäèéåâ ñÿñèíè óúàëòäû:
— Áèçèì áèðúÿ éîëóìóç âàð êè, î äà ñîñèàëèçìàéà äîüðó ýåäèð. Ñÿí
áó éîëóí éàíëûø... Áèëèðñÿí íÿ ÷ûõûð?
Ðöáàáÿ ùèðñèíäÿí ãûçàðäû:
— Áóðà áàõ, éîëäàø Êÿðèì, î ÷àõûðû ìÿíÿ ñÿïìÿ, ñàõëà, è÷ÿðñÿí!
262
 Ýÿëäèéåâ Ðöáàáÿíèí ùèðñëè âÿçèééÿòèíäÿí âàùèìÿëÿíäè. ßââÿëêè
ìöëàéèì àùÿíýèíÿ ãàéûòäû:
— Ùå÷ êÿñ ñÿíÿ ÷àõûð-çàä ñÿïìÿê èñòÿìèð. Ìÿí éîëäàøëûã íÿñèùÿòè
åëÿéèðÿì. Áîðúóìäóð. Êàê êîììóíèñò îëìàñà äà, êàê áþéöê éîëäàø
ãóëàã àñ. Áþéöêëÿðèí íÿñèùÿòè äÿðìàíäûð. Þçö àúû îëàð, íÿòèúÿñè øèðèí.
Áóíó àòàëàð äåéèá.
— Àòàëàð îíó äà äåéèá êè, àüûë éàøäà äåéèë, áàøäàäûð.
— Äåìÿê þçöíö ìÿíäÿí àüûëëû áèëèðñÿí äÿ! Àòàëàð þçö äåéèá êè,
ãàäûí àüûëäàí íàãèñ îëàð. Ñà÷û...
— Îíó àòàëàð äåìÿéèá!
— Áÿñ êèì äåéèá?
— Ìÿøÿäè Èáàä äåéèá.
— Ìÿí áó ñþçÿ èíàíûðàì.
— Ùÿãèãè âàðèñ àòàñûíäàí ãàëàíà ñàùèá äóðàð.
Ýÿëäèéåâ Ðöáàáÿíèí òÿñëèì îëìàéàúàüûíû éÿãèí åäÿíäÿ: àéàüà
äóðäó, éóìðóüóíó ñòîëà äþéöá ãûøãûðäû...
— Äå ýþðöì, ñÿí íÿ ö÷öí ïàðòèéà òÿøêèëàòûíûí ãîéäóüó ìÿñÿëÿéÿ
ïðîòèâ ýåäèðñÿí? Ñàáîòàæ åëÿéèðñÿí? Àòûì ñÿíè êîìñîìîëäàí áàéûðà?!
— Ïàðòèéà òÿøêèëàòû ãîéìàéûá, î ìÿñÿëÿíè ñÿí ãîéìóñàí.
Ýÿëäèéåâ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
— Áÿñ ìÿí êèìÿì? Ïàðòèéà èøè ìÿíÿ äàâåðèò åëÿíèá. Ìÿí ïàðòèéàéà
áèð çèéàëû êèìè êå÷ìÿìèøÿì, êÿíääÿ çÿùìÿòêåø àðàñûíäà êå÷ìèøÿì.
Áó ìÿíèì ãûíûøãàì.
Ðöáàáÿ îíó ñóñäóðäó:
— Âÿëÿìèð ýþðìöñÿí? Âÿëÿìèð çÿðÿðëè áèòêèäèð. Ùÿð êÿñ îíó ýþðñÿ
ìÿùâ åäÿð. Àíúàã çÿìèäÿ ñàðû áóüäà èëÿ éàíàøû áèòÿíäÿ îíó äà òàõûë
èëÿ áèðëèêäÿ áè÷ÿðëÿð, ñÿëèãÿ èëÿ äÿðçëÿð âóðóá õûðìàíà ýÿòèðÿðëÿð.
Òàéàéà áàñàðëàð. Ëàï àõûðäà, òàõûë äþéöëöá ñîâðóëàí çàìàí îíó êöëÿê
àïàðàð.
— Âÿëÿìèð ïðè÷îì? Íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí?
— Äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, èíøàëëàù, õûðìàí âàõòû ýÿëÿð.
Ðöáàáÿ ãàïûíû ÷ûðïûá ýåòäè. Ýÿëäèéåâ áèð ìöääÿò þðòöëìöø ãàïûéà
áàõäû. Áó ñààò îðàäàí êèìèíñÿ ýþðöíÿúÿéèíè, éàõóä Ðöáàáÿíèí ãàéûäûá
öçð èñòÿéÿúÿéèíè ýþçëÿéèðäè. Ãàïûíûí áèð äàùà òÿðïÿíìÿäèéèíè, îðòàëûã-
äà ñöêóò âÿ ìÿéóñëóãäàí áàøãà ùå÷ íÿ ãàëìàäûüûíû äóéàíäà áàøûíû
òÿðïÿòäè, èõòèéàðñûç òÿêðàð åëÿäè:
— ßòêàç! ßòêàç!
263
 Ãÿäèð è÷ÿðè ýèðäè:
— Ñàëàì! Äåéÿñÿí þç-þçöíÿ äàíûøûðñàí? Éîõñà ãàç ÿòè êþíëöíÿ
äöøöá?
— Åù, èøäÿí-ýöúäÿí áàø àéûëûð êè... Áóäóð, áàõ õèðòäÿéÿúÿí...
Ýÿëäèéåâ ÿââÿë èø ãîâëóüóíó ýþñòÿðäè, ñîíðà øÿùàäÿò áàðìàüûíû
õèðòäÿéèíäÿí åëÿ ÷ÿêäè êè, öëýöú îëñàéäû, ÷îõäàí áîüàçû öçöëìöøäö.
— Êÿðèì, ñÿíÿ áèð èøèì äöøöá àõû: “Ýÿíú èø÷èéÿ” áèð øåèð âåðìèøÿì,
ùà÷àíäàíäûð áóðàõìûðëàð. Ñÿí àëëàù, ýåäÿê êàòèáèí éàíûíà, ñÿí äåñÿí
ñîéóã áàõìàç. Ñÿíè òàíûìàìûø îëìàç. Äåéíÿí áèçèì àäàìäû!
Ýÿëäèéåâ ïàïàüûíû áàøûíà àòûá ãàëõäû:
— Áèçÿ éàçäûüûí øåèðëÿðäÿí ÷îõ ôàéäà ÷ûõäû åëÿ...
— Áàëàì, øàèð êþïÿêîüëó íåéëÿñèí?! Îâñóí îõóìàéàúàã êè, ñÿí þç
áàáûíû òàïìàìûøäûí.
— Áàáûìû òàïñàì äàùà ñÿíèí øåðèí íÿéèìÿ ëàçûì èäè...
— Áàõìà, øåèð ùÿìèøÿ ãûçûí öðÿéèíè éóìøàëäàí øåéäèð!..
Ãÿçåò êàòèáè îíëàðû ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàäû. Ãÿäèðäÿí ÿââÿë Ýÿëäèéåâ
áàøëàäû:
— Áèçèì áó ýÿíú øàèðèí øåðèíè íèéÿ ëÿíýèäèðñèíèç? Ýÿíú êàäðëàðà
ãàéüûêåøëèê...
Êàòèá äÿðùàë ñòîëóí ýþçöíö à÷ûá, ìàë äóàñû êèìè óçóí áèð êàüûç
÷ûõàðòäû. Ãÿäèðÿ âåðäè:
— Áó éîëäàøà îõóìóñàí?
Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Îõóéóá. Ìÿíäÿ áÿäèè ùÿéÿúàí îéàíäû. — Ãÿäèðÿ äþíäö: — Íÿ
òÿùÿð áàøëàíûð, éàäûìäàí ÷ûõûá.
Ãÿäèð ÿçáÿðäÿí äåäè:

Åé ýöíÿø þëêÿñè, ùÿáÿø þëêÿñè

Ñÿðèí ñó þëêÿñè, ïÿïÿø þëêÿñè...

Ýÿëäèéåâ ìàúàë âåðìÿäè:

— Ýþçÿë äåéèá, þçö äÿ òàì áèð ðåàëèñò êèìè, îëäóüó êèìè äåéèëìèøäèð.
Êàòèá áàøûíû àøàüû ñàëäû, ñîíðà Ãÿäèðèí öçöíÿ áàõäû.
— Þçöí áèëèðñÿí êè, Ùÿáÿøèñòàíû Èòàëèéà èìïåðèàëèñòëÿðè àëûáëàð.
Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Àëàíäà íÿ îëàð? Ëàï ýÿðÿê èíäè ÷àï åëÿéÿê! Ýþðñöíëÿð êè, áèçèì
êþìÿê ÿëèìèç äöíéà ðåâîëéóñèéàñû...
264
 Êàòèá ýöëäö:
— Êþìÿê ëàçûìäûð, Ãÿäèðèí øåðè èëÿ éîõ!
Ýÿëäèéåâ ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøäè:
— Ñÿùâ åäèðñèíèç. Áèçèì ùÿð áèð âÿòÿíäàøûìûçûí, ùÿð áèð ýÿíúèí ñÿñè
ýÿðÿê...
Êàòèá àéàüà ãàëõäû, ùÿðèôèí þç äèëè èëÿ äàíûøìàüà ìÿúáóð îëäó.
— Ãÿäèð éîëäàø, ñàüëûã îëñà, äöíéà ðåâîëéóñèéàñûíà ãÿäÿð áó øåðè
éàõøû-éàõøû äöçÿëäÿð, îíäà áàõàðûã.
Ãÿäèð åòèðàç åëÿäè:
— Ýåú îëàð, úàíûì!
Êàòèá îíóí öçöíÿ ìÿíàëû áàõäû:
— Íåúÿ, äöíéàäà ðåâîëéóñèéà ýåú îëàúàã?
Ýÿëäèéåâ þçöíö èòèðäè, Ãÿäèðÿ äþíäö:
— Íÿ äàíûøûðñàí, — äåäè, — ÿäÿ! Ñèéàñè ñÿùâÿ éîë âåðèðñÿí. Øàèðëÿðèí
áèð âèíòè áîø îëàð äåéÿðëÿð, ñÿíèí ùå÷ äåéÿñÿí âèíòèí éîõäóð. Ýÿë! Ýÿë!..
Ãÿäèð øåðè ãîëòóã úèáèíÿ ãîéóá ÷ûõàíäà, Ýÿëäèéåâÿ ýèëåéëÿíäè:
— ßúÿá êþìÿéèí äÿéäè!
— Áàëàì, ôèðãÿ÷è íÿ åëÿñèí?! Îâñóí îõóìàéàúàã êè... Ñÿí äÿ ñÿíÿ-
òèíè òàïìàìûñàí.
Ãÿäèð éîëóí îðòàñûíäà äàéàíûá, Ýÿëäèéåâÿ áàõäû:
— Äåìÿëè, ùàéûô àëûðñàí?.. ßâÿç ÷ûõûðñàí ìÿíäÿí, à éàëàí÷û äîñò?!

Àëòûíúû ôÿñèë

Àòàñû Äàíãûð Àááàñ ãÿáèðäÿí ãàëõûá äåñÿéäè êè: “Áàëà, òÿëÿñìÿ,

äöøìÿíèí áàñûëàúàã, èøëÿðèí áåëÿ ðÿâàú òàïàúàã” Ýÿëäèéåâ èíàíìàçäû.
Èíäè îíóí Ðöáàáÿ ñàðûäàí èøëÿðè áåëÿ àõûðäû êè, äåéÿðñÿí ñóäà áàëûã
öçöð. Âàùèäèí íöìàéèøäÿ þçöíö òÿëÿéÿ ñàëìàüû, àòàñûíûí äà èøÿ ãàðûø-
ìàüû, ìèëèñ íÿôÿðèíèí Ýÿëäèéåâÿ êþìÿê ÷ûõìàüû... Áöòöí áóíëàð Ýÿë-
äèéåâèí äþøöíÿ éàòûðäû. Ñþç-ñþçÿ ýÿëÿíäÿ äåéèðäè:
— Áóíà Ñîâåò ùþêóìÿòè äåéÿðëÿð!.. Áåø ýöí ìàñêàëàíàðñàí, ö÷ àé
ýèçëÿíÿðñÿí, áèð èë þòöøÿðñÿí, àõûðäà åëÿ éàõàëàéàðëàð ùà! Îäóð Íàéûáîâ
ýþç ãàáàüûíäà. Ìÿí äåéÿíäÿ êè: úàíûì, èñòèñìàð÷û áàëàñûíäàí õåéèð
ýÿëìÿéÿúÿê, àüçûìà âóðóðäóëàð: “Êþïÿêîüëó, ñÿí ãÿðÿç àïàðûðñàí!”.
Äå, áóéóðóí, áóéóðóí áåøèíúè íàùèéÿ ìèëèñ íà÷àëíèêèíèí êàáèíå-
òèíÿ! Áèð ñàíäûã ìàòåðèàë âàð. Èôøà ìàòåðèàëûíû éàçûãëàð áàõìàã èëÿ ãóð-
òàðà áèëìèðëÿð. Ùÿëÿ äàëûñû ýÿëèð, ýÿëèð ùà!..
265
 Äîüðóäàí äà “ìàòåðèàëûí” äàëûñû ýÿëèðäè. Áàéðàì ýöíöíöí ñÿùÿðèñè
Ýÿëäèéåâ, Âàùèäÿ áèð “ãàðäàøëûã” åëÿäè: èíñòèòóòóí ïàðòèéà êîìèòÿñè
àäûíäàí “ìÿêòÿáèí ñàáèã òÿëÿáÿñè, ùàçûðäà èôøà îëóíóá áàéûðà àòûëìûø
ìöçöð öíñöð Íàéûáîâ Âàùèä” ùàããûíäà ÿìÿëëè-áàøëû áèð õàñèééÿòíàìÿ
éàçäû. Ìÿêòÿá íöìàéèø êîìèñéîíóíóí àêòà îõøàéàí áèð ìÿëóìàòûíû äà
ÿëàâÿ åòäè. Øöáùÿñèç êè, áó ìÿëóìàòäà Ýÿëäèéåâ áöòöí éàðàäûúûëûã ãà-
áèëèééÿòèíè èøëÿòäè. Èíñòèòóò òÿëÿáÿëÿðèíèí “áó ìöçöð öíñöðÿ” ãàðøû ùèä-
äÿòëÿíäèéèíè âÿ îíóí ìÿùêÿìÿ âàñèòÿñèëÿ úÿçàëàíìàñûíû òÿëÿá åòäèéèíè,
ÿêñ òÿãäèðäÿ èøèí áþéöéÿúÿéèíè éàçäû âÿ ìþùöðëÿäè.
Äèðåêñèéà àäûíäàí ìèëèñ ðÿèñèíÿ áèð õàùèø äöçÿëòäè. Ñÿëèãÿ èëÿ
ìàøûíäà ÷àï åëÿòäèðäè, êàüûçëàðûí öñòöíÿ òèêäè. Áó õàùèøè äèðåêòîðà
èìçàëàòìàã ëàçûì èäè. Ùÿð÷ÿíä Âåðäèéåâ îíóí ãàáàüûíäà äèíìÿç,
ñþçöíö éåðÿ ñàëìàçäû. Àíúàã éåíÿ åùòèéàò åëÿäè. Ìöàâèíÿ ãîë ÷ÿêäèð-
ìÿê èñòÿäè. Ìöàâèí òÿáèÿòè éóìøàã àäàì èäè, ðÿää åëÿìÿê ÿëèíäÿí ýÿë-
ìÿçäè. Àäè áèð óøàã îíóí éàõàñûíäàí áÿðê éàïûøñà, ùÿð éàíà àïàðàð,
èñòÿäèéèíÿ íàèë îëàðäû.
Ýÿëäèéåâ áèð øåéè ñå÷ÿ áèëìèðäè êè, ìöàâèí àíúàã õåéèðõàù èøëÿðÿ,
éàõøû ÿìÿëëÿðÿ ìöëàéèìäèð. Ïèñëèê, éàìàíëûã èñÿ ÿëèíäÿí ýÿëìèð. Åëÿ
éåðäÿ î, äàøäàí äà áÿðê îëóð. Ýÿëäèéåâ êàüûçû ýÿòèðèá òÿëÿñèê: “Âåðäè-
éåâ áóðäà éîõäóð, ãîëëà ýåòñèí, çÿíý åëÿéèá èñòÿéèðëÿð” äåéÿíäÿ,
ìöàâèí ãÿëÿìè ýþòöðäö. Ýþçö ðÿèñ, íàùèééÿ ñþçöíÿ ñàòàøäû. Êàüûçû
îõóäó, äåäè:
— Éàõøû îëàð êè, Âåðäèéåâ þçö ãîë ÷ÿêñèí.
Ýÿëäèéåâ ñþçÿ áàñäû:
— ßøè, áóðäà íÿ âàð... Ãîðõàãëûã, éÿíè áó ãÿäÿð? Ïàðòêîì ñÿíäÿí
àç úàâàáäåù äåéèë êè!
Ìöàâèí ãÿçÿáèíè ýöú èëÿ áîüäó:
— Äèðåêòîð þçö ýÿëÿð, ãîë ÷ÿêÿð!
— Áÿëêÿ áó ýöí ùå÷ äèðåêòîð èäàðÿéÿ ýÿëìÿäè.
— Ýÿëìÿñÿ ãîë äà ÷ÿêèëìÿéÿúÿê.
Ýÿëäèéåâ ùèðñ èëÿ êàüûçëàðû ãàïûá ãàéûòäû. Âåðäèéåâèí êîìèññàðëûãäà
îëäóüóíó áèëèá, îðà ýåòìÿê èñòÿäè. Ñîíðà ìÿñëÿùÿò áèëìÿäè. Äèðåêòîð
ýÿëÿíäÿ êàüûçëàðû êàðýöçàðà âåðäè, èìçà ö÷öí ýþíäÿðäè. Þçö äÿ äàëûí-
úà, ýóéà áèð àéðû èø ö÷öí äèðåêòîðóí êàáèíåòèíÿ ýåòäè.
È÷ÿðè ýèðÿíäÿ êàðýöçàð äàéàíìûøäû. Âåðäèéåâ ÷àé è÷èð, ùÿì äÿ
ýþçöíö êàüûçäàí àéûðìûðäû. Ýÿëäèéåâÿ áàõûá ýöëöìñÿäè, ãÿëÿìè àëûá
èìçàëàäû:
266
 — Àøíàíûí èøèíè äåéÿñÿí áèòèðìèñÿí ùÿ?..
— Àøíàíûí èøèíè àøíà áèòèðäè. Àòàëàð äåìèø, èíñàíûí þçö-þçöíÿ åëÿ-
äèéèíè, åë éûüûëà áàøàðìàç. Çàëûì îüëó, ìÿêòÿáäÿí ãîâóëìóñàí, éàõøû,
ýåò áàøãà éåðÿ, áèð ñÿíÿò òàï þçöíÿ, éîõñà, àúûüà äöø, ýÿë èíãèëàá áàé-
ðàìûíà ñàòàø, äÿñòÿëÿðÿ øóëóõëóã ñàë? Áèëèðñÿí äÿ ùàíñû ìàääÿéÿ
äöøöð? Äèâåðñèéà!
Âåðäèéåâ áàøû èëÿ èøàðÿ åëÿäè êè, áèëèðÿì. Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Äöíÿí íà÷àëíèêÿ çÿíý åëÿìèøäèì. Äåäèì, òÿúèëè áàõûëàúàã? Äåäè,
ùÿ, òÿúèëè! Èúòèìàè àñàéèøè ïîçìàã ìàääÿñèíÿ äöøöð, àçû áèð ö÷ èëè âàð
êöðÿéèíäÿ, ùÿëÿ àçû!
Äèðåêòîðóí éàíûíà àäàìëàð ýÿëäè. Ýÿëäèéåâ êàüûçëàðû àëûá ÷ûõäû,
áèðáàø ìèëèñ èäàðÿñèíÿ ýþòöðöëäö. Î, Âàùèäèí àòàñûíûí Áàêûäà îëìàüûíà,
íèçàìñûç úàìààò è÷èíäÿ äÿñòÿëÿðÿ “ñîõóëìàüûíà” àéðûúà ìÿíà âåðìÿéÿ
÷àëûøûðäû. Èñòèðàùÿò ýöíö ìÿêòÿá áèíàñûíà ýåòìÿëÿðèíè, “ãàðîâóëó íàðà-
ùàò åòìÿëÿðèíè” ñþéëÿéèð âÿ äèçèíÿ äþéöðäö: “Íÿ áèëèðñÿí, áÿëêÿ ñîâåò
ìÿêòÿáèíÿ ãÿñäÿí çèéàí âóðìàüà, îäëàìàüà ýÿëèáëÿð, íÿ áèëèðñÿí?”.
Ìèëèñ èäàðÿñèíäÿ áöòöí éàçûëàíëàðû, äåéèëÿíëÿðè éûüûá éîõëàìàéà,
èñòèíòàãà âåðäèëÿð. Âàùèäè èñÿ Ñÿòòàðçàäÿ çÿìàíÿòÿ ýþòöðìöøäö.
Ýÿëäèéåâ áóíó åøèäèá òåëåôîí êèòàá÷àñûíäàí Ñÿòòàðçàäÿíèí íþìðÿ-
ñèíè òàïäû. Ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ êàáèíåòè è÷ÿðèäÿí áàüëàäû:
— Ìÿíÿ Ñÿòòàðçàäÿ ëàçûìäûð.
— Äàíûøàí Ñÿòòàðçàäÿíèí þçöäöð?
— Éîëäàø Ñÿòòàðçàäÿ, ñàëàì! Íåúÿñèíèç, êåôèíèç ëàï éàõøûäûðìû?
Ñèçÿ çÿùìÿò äÿ îëñà, ìöùöì áèð éåðäÿí çÿíý åäèðëÿð. Õàùèø îëóíóð,
äåéèëÿíëÿðè äèããÿòëÿ äèíëÿéÿñèíèç, åøèòäèêëÿðèíèçè òÿêðàð åòìÿéÿñèíèç,
äöçýöí úàâàá âåðÿñèíèç, éàíûíûçäà êèì âàð? Ñèç áó ýöíëÿðäÿ áèð íÿôÿð
ìöãÿññèðèí çÿìàíÿòèíè áîéíóíóçà àëìûøñûíûçìû? Àëìûøñûíûç! ×îõ
éàõøû...
Ýÿëäèéåâèí ñþùáÿòè õöñóñè áèð ðÿñìèééÿòëÿ áàøëàìàñû Ñÿòòàðçàäÿíè
âàùèìÿéÿ ñàëäû. Î ùà èñòÿäè ñîðóøà:
“Áàüûøëàéûí, äàíûøàí êèìäèð?” — Íÿ öðÿéè ýÿëäè, íÿ äÿ òåëåôîíäà
ìàúàë òàïäû. Áèð ÿëè èëÿ ñòîëà ñþéêÿíìèø, ýÿëÿí ñÿñè äèíëÿéèð, èòàÿòêàð-
ëûãëà úàâàá âåðèðäè: “Áÿëè, áÿëè, áàø öñòÿ, éîõ, òàíûìàìûøàì, îëàð...”
Ýÿëäèéåâ äåéèðäè:
— Ýþðöíöð êè, ñèç Íàéûáîâóí úèíàéÿòëÿðèíäÿí áèõÿáÿðñèíèç. Ñèçè
çàáëóæäàò åëÿéèáëÿð. Áåëÿ áèð âðåäíè àäàì ýÿðÿê ñèçèí ñàéûãëûã áàðÿäÿêè
ñÿùâèíèçäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ èìêàí òàïà áèëìÿéÿ èäè. Àììà ùåéèô!
267
Õàëã àðàñûíäà, ãóëàã àñûí, òÿìèç àäûíûç âàð. Áèç áó àäûí ëÿêÿëÿíìÿéèíÿ
òÿÿññöô åòìÿéÿ áèëìÿðèê. Äåìÿê âÿçèôÿìèçäèð, âÿçèôÿìèçäèð!
Ýÿëäèéåâ ñþçöíö áèòèðÿíäÿ úàâàá ýþçëÿìÿéèá òåëåôîíóí äÿñòÿéèíè
àñäû. Ñÿòòàðçàäÿ èñÿ, åøèòäèêëÿðè èëÿ êèôàéÿòëÿíìèðìèø êèìè, áèð íå÷ÿ
äÿôÿ ÷àüûðäû: “Àëî, àëî...” úàâàá ÷ûõìàäû. ßëàúñûç ãàëûá äÿñòÿéè éåðèíÿ
ãîéäó. Òÿçÿäÿí ýþòöðöá ãóëàüûíà òóòäó. Éåíÿ ñÿñ âåðÿí îëìàäû. Î áèðè
îòàüà êå÷äè.
Êèøè, ñèìàñûíäà áèð èçòèðàá îëäóüó ùàëäà, ïèàíîíó ñèëìÿêëÿ ìÿøüóë
îëàí Ðöáàáÿéÿ áàõûðäû. Ñàíêè Ðöáàáÿéÿ íÿ èñÿ õÿáÿð âåðäèëÿð. Î äà
àòàñûíà òÿðÿô äþíäö. Àòàñûíûí íÿçÿðëÿðèíäÿ ãåéðè-àäèëèê äóéóá, éàõûí
ýÿëäè. Ñÿòòàðçàäÿ áóíó èñòÿéèðäè.
— Ãûçûì, — äåäè, — áó íÿ ùîããàäûð ìÿíèì áàøûìà ýÿòèðèðñÿí?
Ðöáàáÿ éåðèäèéè éåðäÿ äîíóá ãàëäû. Êèøèíèí äÿ ðÿíýè ãà÷äû. Î, àè-
ëÿäÿ ñþç-ñîâ, îâãàòòÿëõëèê ýþðìöøäö, ùÿòòà áÿðê èíúèêëèê äÿ õàòûðëàéûð-
äû, àíúàã éåýàíÿ þâëàäû îëàí ÿçèç Ðöáàáÿíèí àäû èëÿ áàüëû îëàí ùå÷ áèð
èíúèêëèê éàäûíà, ýöìàíûíà ýÿëìèðäè. Àòàñû Ðöáàáÿéÿ ýöëäÿí àüûð ñþç
äåìÿçäè. Áèð ôÿëàêÿò öç âåðìèø, ÿëèíäÿí õàòà ÷ûõìûø êèìè Ðöáàáÿíèí
ùàëû äÿéèøäè. Èøäÿí ÷ÿêèëäè, àòàñûíûí ãÿçÿáëè öçöíÿ áàõäû, äåìÿéÿ ñþç
òàïìàäû. Ñÿòòàðçàäÿ òÿêðàð åëÿäè:
— Ãûçûì, áó íÿ ùîããàäûð ìÿíèì áàøûìà à÷ûðñàí?
Ðöáàáÿ äåäè:
— Àòà, ñÿíÿ íÿ îëóá?
Ñÿòòàðçàäÿ ÿëèíè ñàããàëûíà àòäû:
— Áó âàõòûìäà ðàçû îëóðñàí äèâàí-äÿðÿ àéàüûíà ÷ÿêñèíëÿð?
— Ñÿíÿ íÿ îëóá, àòà?
— Éàøûì àëòìûøû þòöá, ùÿëÿ äèâàí-äÿðÿ òàíûìàìûøàì, ìÿùêÿìÿ
ýþðìÿìèøÿì. Ìÿíè ñÿí ãàëìàãàëà úàëàéûðñàí, êèìèí ö÷öí úàëàéûðñàí?
— Ñÿíÿ íÿ îëóá, àòà?
— Áèëèðñÿí êè, ìÿíèì èíäè áèðúÿ àðçóì, ôèêðèì-çèêðèì ñÿíñÿí? Ãåé-
äèíè ÷ÿêèðÿì, ýåúÿ-ýöíäöç ÿë-àìàíäàéàì êè, ãÿëáè ñûíûãäûð, öðÿéèíÿ
ãóáàð ýÿëìÿñèí. Ùÿì àòà îëàðàì, ùÿì àíà, òÿêè áîéà-áàøà ÷àòñûí...
Ðöáàáÿ ìÿñÿëÿíèí þçöíÿ àèä îëäóüóíó éÿãèí åäèá, ñÿñèíè ãÿòèëÿø-
äèðäè:
— Íÿ îëóá, àòà?
— Î Âàùèä êèìäèð ìöñàùèá îëìóñàí? Ìÿí ñÿíèí ñþçöíÿ óéóá çà-
ìèíÿ ýþòöðöðÿì, áÿñ ñÿí äöøöíìöðñÿí êè, àòàìû ùÿð ëîòóíóí àéàüûíà
âåðìÿéèì?
268
 Ðöáàáÿ äîëóõñóíäó, ùèðñèíäÿí àüëàäû:
—Àòà, — äåäè, — ñÿíÿ íÿ îëóá? Âàùèäÿìè äåéèðñÿí î ñþçö? Õàèíëÿðÿ
èíàíìà, àòà! Àòà úàí!
Ðöáàáÿ ÿëëÿðè èëÿ öçöíö þðòäö, ùþíêöðòö èëÿ öçö öñòÿ ÷àðïàéûéà éû-
õûëäû...

***

Áöòöí ýöíö Ðöáàáÿíèí öçö ýöëìÿäè. Ñÿùÿð èêè äÿðñ îëäó. Òàðèõ
ìöÿëëèìè ýÿëìÿìèøäè. Ñààò 12-äÿ åâÿ ãàéûòäû. Ãóëëóã÷óäàí þéðÿíäè
êè, àòàñû çÿìàíÿòèíè ýåðè ýþòöðöá. Öðÿéè ñûõûëäû, õÿéàëûíäà þçöíöí ñÿùâ
åòäèéèíè ôèêèðëÿøäè: “Âàùèäèí àäû ìÿíè õèôôÿòëÿ, ôèêèð-õÿéàëàòëà áàüëàéûð.
Íÿ ö÷öí ìÿí ÿë ÷ÿêìèðÿì? Ãûçëàð êèìè öç äþíäÿðèá ýåòìèðÿì? Àðà-
ìûçäà êè, ðÿñìè, éà ãåéðè-ðÿñìè ùå÷ áèð øåé éîõäóð... Áèð ñàëàììÿëåéê
ö÷öí áó ãÿäÿð èçòèðàá îëàðìû? Îìó áÿäáÿõò, ìÿíìè òàëåñèçÿì?..”
Áó òÿðÿääöä Ðöáàáÿéÿ äàüëàðäàí àüûð ýÿëäè. Ìÿíÿâè áèð ãöââÿ
ñàíêè îíóí ÷èéèíëÿðèíäÿí òóòóá âöúóäóíó àüàú êèìè áÿðê ñèëêÿëÿäè.
ßñÿáëÿðèíäÿí áèð ýèçèëòè êå÷äè, ãÿëáèíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí ãîïàí îäëó áèð
àù éàç éåëè êèìè îíó àéûëòäû:
“Âàùèäëÿ àðàìûçäà ùå÷ áèð øåé éîõäóð! Ìÿíèì ö÷öí áóíäàí äÿù-
øÿòëè ñþçìö âàð? Îëàí øåéäèðìè? Áèðëÿøìèø ãÿëáëÿðè ãûëûíúäàí áàøãà íÿ
àéûðà áèëÿð?”
Âàùèä èëÿ êå÷èðäèéè àç, ëàêèí øèðèí òÿëÿáÿëèê ýöíëÿðè áèð áàðàìà ìÿ-
ðàñèìè êèìè íÿçÿðèíäÿ úèëâÿëÿíäè. Èêè àä áèð-áèðèíè ÷àüûðàí èøûã êèìè
çåùíèíäÿ éàíûá-ñþíäö: “Âàùèä — Ðöáàáÿ! Ðöáàáÿ — Âàùèä!”
Ðöáàáÿ åëÿ òóòóëìóøäó êè, úûðòìàã âóðñàí, ãàíû àõàðäû. Ùÿéÿúàí
îíóí áöòöí âöúóäóíó ãàáàðòìûøäû. Áó ñààò ýþçëÿðèíäÿí éàø, äàìàðëà-
ðûíäàí ãàí, äèëèíäÿí îäëó ôÿðéàä ãîïàúàãäû. Äèâàðäàí òàðû àëûá èñòÿêëè
êèìè áàüðûíà áàñäû, ñèìëÿðè äèíäèðäè. Îíëàðûí ùÿð áèðè ñèðäàø, ìöñàùèá
êèìè Ðöáàáÿíèí äÿðäèíÿ øÿðèê, öðÿéèíÿ òÿñÿëëè èäèëÿð.
Ðöáàáÿ êèðïèêëÿðèíè ãàëäûðûá, àòàñûíû ãàðøûñûíäà ýþðÿíäÿ öðÿéèíÿ
òÿñêèíëèê âåðìÿéÿ, ùèññèíè úèëîâëàìàüà ÷àëûøäû:
— Àòà, — äåäè, — Âàùèä ùå÷ êèì äåéèë, àíúàã ìÿêòÿá éîëäàøûìäûð.
Ëàêèí âÿçèééÿòè ïèñ îëàí éîëäàøäàí öç äþíäÿðìÿê, áèëèðñÿí êè, ÷èðêèí-
ëèêäèð. Ýÿëäèéåâëÿð äÿñòÿ èëÿ îíóí êþëýÿñèíè ãûëûíúëàéûðëàð. Ìÿí Âàùèä-
äÿ ýöíàù ýþðìÿìèøÿì. Îíóí ìÿíäÿí êþìÿê óììàüà ùàããû âàðäûð.
Áÿñ éîëäàø íÿäèð? Éîëäàø ùàðäà ëàçûì îëàð? Éàäûíäàäûðìû áó áàéàòû:
269
 Ýþéÿð÷èíÿì, ó÷äóì ýÿë,
Äîñò áàüûíà äöøäöì ýÿë.
Éàõøû ýöíöí éîëäàøû,
Éàìàí ýöíÿ äöøäöì, ýÿë!

Ìÿí éàõøû ýöíöí äîñòó îëìàã èñòÿìèðÿì. Íàìÿðäëèê íÿ ñÿíÿ, íÿ

ìÿíÿ, íÿ çÿìàíÿìèçÿ éàðàøûð.
— Ãûçûì, ñÿí èñïàëêîì äåéèëñÿí, ìÿùêÿìÿ äåéèëñÿí, íÿ êþìÿéèí
äÿéÿúÿê? Îíóí àòà-àíàñûíà íÿ ýÿëèá, ãîùóì-ÿãðàáàñûíà íÿ ýÿëèá? Áèð
ãûç õåéëàüû ãàáàüà äöøöá íÿ åäÿúÿêñÿí? Íÿ áîðúóíà, íÿ áèëèðñÿí
êèìäè? Áÿëêÿ ñàáàù ñÿíèí þçöíö äÿ îíà ãàòäûëàð...
Ðöáàáÿ àòàñûíûí èçòèðàáûíà äþçÿ áèëìÿäè, ãàëõûá îíóí áîéíóíó ãó-
úàãëàäû:
— Àòà, ñÿí Âàùèäèí èøèíäÿí ùå÷ øöáùÿéÿ äöøìÿ. Ñîíðà ýþðÿúÿêñÿí
êè, äöøìÿíëÿðè îíó äîëàøäûðûðëàð. Ïàõûëëàð. Ìÿí ÿéðè èøÿ òÿðÿôäàð äóð-
ìàðàì. Ìÿíè äàíëàìà.

***

Ðöáàáÿ ãÿôÿñäÿêè ãóø êèìè äàðûõûðäû. ßëèíÿ êèòàá àëäû, áàõà áèë-
ìÿäè. Òåëåôîíëà ñþùáÿò åëÿìÿê èñòÿäè, ùþâñÿëÿñè ýÿëìÿäè. Ýåéèíèá
÷ûõäû, éàâàø-éàâàø òÿê ýåäèð, áàøûíû ôèêèðäÿí ãàëäûðìûðäû. Èíäè-èíäè àòà-
ñûíûí òÿêëèôè îíó îäëàíäûðûð, òÿùãèð åäèðäè. Åëÿ áèð èøè Ðöáàáÿ þçö ö÷öí
÷îõ ãÿðèáÿ ñàéûðäû. Áöòöí þìðö áîéó ãàäûíëàð ùàããûíäà åøèòäèéè áþù-
òàíëàð õàòûðûíà ýÿëäè. Î, ùÿìèøÿ áóíëàðû èñòåùçà èëÿ äèíëÿìèø, íèôðÿòëÿ
óíóòìàüà ÷àëûøìûøäû. Áèð àí ö÷öí þçöíÿ éàðàøäûðäûüû åòèáàðñûçëûã ö÷öí
Âàùèä ýÿëèá ãàáàüûíû êÿñèð, ñîðóøóðäó...
Ýþçÿë ãûçëàð, âàõòèëÿ ïÿðÿñòèø åòäèéè àäàìëàð Ðöáàáÿíèí õÿéàëûíäà
úàíëàíäû. Òóðýåíåâèí ãÿùðÿìàíû Éåëåíà, ìÿùÿááÿò äåéèá Èíñàðîâ
ö÷öí öçöëÿí, åë-ýöíöíäÿí àéðûëûá ýåäÿí î ïàê õèëãÿò Ðöáàáÿíèí ÿòÿ-
éèíäÿí òóòóðäó: “Ìÿíèì àäûìû áþéöê ùÿðôëÿðëÿ éàçàí ñÿí äåéèëäèíìè?
Èãðàðûìà àíä è÷ÿí, ñþçëÿðèìè ìàùíû èëÿ òÿêðàð åäÿí ñÿí äåéèëäèíìè?”.
Ôöçóëèíèí Ëåéëàñû ýöíÿø êèìè ôÿçàäà ýþðöíöð, Ðöáàáÿíèí éîëóíà
èøûã ñàëûðäû; ñàíêè î, êÿäÿðëÿðè, äÿðäëÿðè, âàùèìÿëÿðè, òÿðÿääöäëÿðè âóðóá
ÿðèòìÿê ö÷öí ÷ûõìûøäû. Îíóí øöàëàðû éåðëÿðÿ, êö÷ÿëÿðÿ, êþëýÿëÿðÿ,
áàü÷àëàðà, äàøëàðà, ýþé ãöááÿ êèìè òÿìèç âÿ ãàáàðûã äàéàíàí äÿíèç ñó-
ëàðûíà éàçûðäû:
270
 “Åé ìóíèñè-ðóçèýàðûì, àíà.
Ãÿìõàðûì, ãÿìýöñàðûì àíà.
Ìÿí äàðè-áÿãàéÿ ÿçì åäÿíäÿ,
Äöíéàéà âèäà åäèá ýåäÿíäÿ,
Ìÿíñèç ÷ÿêèá àùëàð, ôÿüàíëàð
Ñÿùðàëàðà äöøäöéöí çàìàíëàð,
Äöøñÿ éîëóí îë îëàí äèéàðÿ,
ßðçè-ãÿìèì åéëÿ îë íèýàðÿ,
Çèíùàð îíà îëàíäà âàñèë,
Õîø êèìñÿäèð, îíäàí îëìà ãàôèë,
Äàìàíûíûí òóò, ðèçàñûí èñòÿ,
Ìÿí ìöúðöì ö÷öí äóàñûí èñòÿ!..”

Äÿðâèø Íàêàìûí äÿðäè èëÿ éîðüàí-äþøÿêëÿðÿ äöøÿí Ýþâùÿð Òàúûí

çÿèô, õÿñòÿ âöúóäó ýþðöíäö. Îíóí ñîí íÿôÿñèíäÿ, ñîëüóí äîäàãëàðûí-
äàí ãîïàí “ìÿùÿááÿò!” ñþçö Ðöáàáÿíèí ãóëàãëàðûíäà ìÿùêóìëàðûí
ñîí ôÿðéàäû êèìè ùÿçèí ñÿñëÿíäè.
Áóäóð ÷èéíèíäÿ èïÿê ÿáà, õÿñòÿ ãûçûí íÿáçèíè éîõëàéàí ôèëîñîô
ßáó-ßëè Ñèíà, áþéöê ùÿêèì äàéàíìûøäûð. Õÿñòÿíèí éàøàäûüû øÿùÿðèí
êö÷ÿëÿðèíè ñàéäûðûð. Áèð êö÷ÿíèí àäû ýÿëÿíäÿ ãûçûí ãÿëáè ÷ûðïûíûð.
Ùÿìèí êö÷ÿíèí åâëÿðè ñàéûëûð, áèð åâèí àäûíäà ãûçûí íÿáçè áÿðê âóðóð.
Ùÿìèí åâäÿêè ýÿíúëÿðèí àäûíû äåéèðëÿð. Áèð ýÿíúèí àäûíû ñþéëÿéÿíäÿ
ãûç þçöíäÿí ýåäèð. Ùÿêèì àéàüà ãàëõûá àù ÷ÿêèð. Åâ ñàùèáèíäÿí öçð èñ-
òÿéèð: “Áóíóí, — äåéèð, — äÿðäè áþéöêäöð, áó âóðóëìóøäóð...”
Ðöáàáÿíèí íÿçÿðè ýÿëèá þç êö÷ÿëÿðèíäÿ áÿíä àëäû. Áóäóð, ñöä
êîìáèíàòûíäà çÿèô, ëàêèí öçöíäÿí-ýþçöíäÿí ñþíìöø áèð ìÿëàùÿòèí èç-
ëÿðè ñå÷èëÿí áèð ãàäûí ÷àëûøûð, î, êèìñÿíèí íÿçÿðèíäÿ äåéèë. Íÿ ìÿúëèñ-
ëÿðäÿ, íÿ ìÿðàñèìëÿðäÿ, íÿ ãÿçåòëÿðäÿ àäû ÷ÿêèëèð, îíó àç àäàì òàíûéûð,
ëàêèí òàíûéàíëàð éàõøû òàíûéûð. Î ùÿìèí Çÿùðàäûð êè, îí áåø èë áóíäàí
ãàáàã âÿðÿìäÿí þëÿí ñåâýèëèñè Õÿëèëèí õàùèøèíÿ ÿìÿë åäèðäè. Õÿëèëäÿí
éåääèàéëûã áèð óøàã ãàëìûøäû; êèøè ñîí íÿôÿñèíäÿ äåìèøäè: “Çÿùðà, îü-
ëóìó þýåéëÿð óìóäóíà ãîéìà”. Çÿùðà ÿëèíè àüëàð ýþçëÿðèíèí öñòöíÿ
ãîéìóøäó. Î ýöíäÿí óøàüà ùÿì äÿ àòà îëìóøäó. Ðöáàáÿ áèëèðäè êè,
Çÿùðà ãàäûíëûã ùèññè âÿ ìÿùÿááÿòèíè þç êþðïÿñèíèí áàøûíà ñàäàüà åëÿäè.
Îüëóíó áþéöòäö. Èíäè îíóí îüëó ãàáèëèééÿòëè ýÿíúëÿðäÿí áèðèäèð. Àíàñû
èëÿ ãîë-ãîëà ýåäÿíäÿ äåéèðñÿí áàúû-ãàðäàø ýÿëèð.
Ñàíêè áó ñààò Çÿùðà äà Ðöáàáÿíèí ãàáàüûíà ÷ûõàúàã èäè. Àíúàã
òàìàì áàøãà, ýþçëÿíèëìÿç áèð àäàì ÷ûõäû. Ðöáàáÿ Ýÿëäèéåâëÿ ãàáàã-
271
ëàøäû. Þçöíö ýþðìÿìÿçëèéÿ âóðóá, þòìÿê èñòÿäè, êö÷ÿíèí î áèðè òÿðÿ-
ôèíÿ êå÷äè. Ýÿëäèéåâ ñÿñëÿíäè:
— Ðöáàáÿ!
Ðöáàáÿ äèíìÿäè. Ýÿëäèéåâ äàëûíúà éåðèäè:
— Ðöáàáÿ! Éîëäàø Ðöáàáÿ!
Ðöáàáÿ ìÿúáóð îëóá äþíäö. Òðàìâàé îíëàðûí àðàñûíû êÿñäè. Ðöáà-
áÿíèí öðÿéèíäÿí áèð àðçó êå÷äè: “Òðàìâàéëàð êèìè ýóðóëòóëó áèð ùÿðÿ-
êÿò áèçè ùÿìèøÿëèê ýÿëäèéåâëÿðäÿí àéûðñàéäû!..”
Ýÿëäèéåâ êö÷ÿíè àäëàéûá ýÿëäè:
— Äàéàíûí!
Îíóí ñþçö äÿ, ìÿòëÿáè äÿ Ðöáàáÿéÿ àéäûí èäè. Öçöíö ýþðìÿê èñÿ
ìÿíÿâè ÿçàá èäè, òÿëÿñèðìèø êèìè þòÿðè äåäè:
— Íÿ áóéóðóðñóíóç?
Ýÿëäèéåâ éàõûíëàøûá, îíó êÿíàðà ÷ÿêìÿê èñòÿäè.
— Âàúèá éåðÿ ýåäèðÿì, òÿëÿñèðÿì. Ãàëñûí, ìÿêòÿáäÿ äàíûøàðûã!
Ðöáàáÿ áóíó åëÿ áèð àùÿíý èëÿ äåäè âÿ ýåòìÿéÿ öç ãîéäó êè, Ýÿë-
äèéåâ ìàúàë òàïìàäû. Î, Ðöáàáÿíè ñàõëàìàã ö÷öí ñþç àõòàðûð, áÿùàíÿ
äöøöíöðäö. Ðöáàáÿ òðàìâàéà éþíÿëäè. Âàãîíëàð îíó ýþòöðöá ñàíêè
Ýÿëäèéåâèí øÿððèíäÿí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí éåéèíëÿäèëÿð.
Ðöáàáÿ äöøöíöðäö òðàìâàéäàí ùàðäà äöøñöí? Êîìñîìîë êîìèòÿ-
ñèíÿ, éîõñà ìèëèñ èäàðÿñèíÿ ýåòñèí? Àíúàã éàõøû áèëèðäè êè, áó òÿøêèëàò-
ëàðäàí ùÿð áèðèíèí ðÿéè èøÿ òÿñèð åäÿúÿêäèð. Ùàíñûíäàí Âàùèäèí õåéðèíÿ
öìèä ÷îõäóðñà îðàéà ýåòìÿê ëàçûìäûð.
Éåääèìÿðòÿáÿ àü äàø áèíàíûí ãàáàüûíäà äöøöá, êîìñîìîë êîìè-
òÿñèíÿ ÷ûõäû. Áèðáàø êàòèáèí éàíûíà ýåòìÿê ôèêðèíäÿ èäè. Öðÿéèíÿ íÿ
ýÿëäèñÿ ìÿäÿíè-ìààðèô øþáÿñèíÿ äþíäö. Øþáÿ ìöäèðèíè òàïìàäû. Èø÷è-
ëÿðäÿí êèì èñÿ, úàâàí áèð ãûç, ãîâëóüà êàüûç òèêèðäè:
— ßùìÿäîâ ùàðäàäûð?
— Èúëàñäàäûð.
Ðöáàáÿ òÿøêèëàò øþáÿñèíÿ ýÿëäè. Îòàüûí ãàïûñû à÷ûãäû, àììà ùå÷
êÿñ éîõ èäè. Èêè íÿôÿð ýÿíú ïàëòîëàðûíûí éàõàëàðûíû ãàëäûðìûø, ÿëëÿðè úèá-
ëÿðèíäÿ êèìè èñÿ ýþçëÿéèðäèëÿð.
Ãàïû÷û ñàâàä êèòàáûíû ãàáàüûíà ãîéóá ùÿðôëÿðè ùþúúÿëÿéèðäè.
— Ãàñûìîâ éîõäóð?
— Ìöøàâèðÿäÿäèð.
Ðöáàáÿ øþáÿ ìöäèðëÿðèíèí êàòèáèí éàíûíäà îëäóãëàðûíû äöøöíöá,
îðàéà ýÿëäè. Ãàïû áàüëû èäè. Ãàïû÷û ãàáàüûíäà ãÿçåòëÿðè ãàòëàéûá ñàù-
ìàíà ñàëûðäû.
272
 — Ãÿùðÿìàíûí éàíûíäà êèì âàð?
Ðöáàáÿ ãÿñäÿí êàòèáèí àäûíû òóòäó. Ãàïû÷û áèðèíúè äÿôÿ ýþðñÿ äÿ
îíó éà êàòèáèí ãîùóìó, éà äà ùàðäàñà ìÿñóë êîìñîìîë èø÷èñè ýöìàí
åäèá, àéàüà ãàëõäû. Áàëàúà à÷àðû ãàïûéà ñàëûá ãûôûëûí èøêèëèíè ãàëäûðà-
ãàëäûðà Ðöáàáÿíèí ôàìèëèéàñûíû ñîðóøäó. Ðöáàáÿ äåäè. Ãàïû÷û äåéÿñÿí
ïèñ åøèòäè. Ðöáàáÿ òÿêðàð åëÿäè. Áèð äÿãèãÿ êå÷ìÿäè, ãàïû÷û ýÿëäè êè:
“Ìÿøüóëäóð”, Ðöáàáÿ áèð àç ùèðñëÿíäèñÿ äÿ áöðóçÿ âåðìÿäè:
— Áÿñ ùà÷àí ãÿáóë åäèð î?
Ãàïû÷û äèâàðäàí àñûëìûø ÿë áîéäà êàüûçû ýþñòÿðäè. Ðöáàáÿíèí ãÿáóë
úÿäâÿëèíè îõóéàúàüûíäàí âÿ áó ýöíöí ãÿáóë âàõòû îëäóüóíó áèëèá äàðà-
áàðà ñàëàúàüûíäàí ãîðõäó. Äèëóúó äåäè:
— Áó ýöí âàúèá èøëÿðè âàð. Àäàì ýÿëèá, Òáèëèñèäÿí.
Ðöáàáÿ íÿ îíóí äåäèéèíÿ, íÿ äÿ ãÿáóë úÿäâÿëèíÿ ôèêèð âåðìÿäè.
Âàõòû èòèðìÿìÿê ö÷öí ìèëèñ èäàðÿñèíÿ éîëëàíäû. Äÿùëèçèí áàøûíäà ßù-
ìÿäîâ èëÿ ãàáàãëàøäû. ßùìÿäîâ Âàùèäèí èøè èëÿ îíñóç äà ìÿøüóë èäè.
Ýÿëäèéåâèí éàçäûãëàðûíû áèð-áèð îõóìóøäó.
— Àðõàéûí îë, — äåäè — èøè þçöì èçëÿéÿúÿéÿì.
Ðöáàáÿ ìèëèñ èäàðÿñèíÿ ýÿëÿíäÿ áèëäè êè, êîìñîìîë êîìèòÿñè èøèí
ÿñèë ðÿíýèíè áóíëàðà ùèññ åòäèðìèøäèð. Ìèëèñ èø÷èñè áèð-áèðèíÿ òèêèëìèø
ìöõòÿëèô ñÿðëþâùÿëè, ìöõòÿëèô ùÿúìëè, ëàêèí åéíè ìÿçìóíëó, åéíè èì-
çàëû êàüûçëàðà ìóðäàð ÿñýèéÿ áàõàí êèìè áàõûð, òÿÿññöôëÿ äåéèðäè:
— Áÿéÿì áåëÿ áþùòàíëàð áèðäèð, èêèäèð!..
Èø èëÿ òàíûø îëàíäàí ñîíðà, Âàùèäè àõûðûíúû äÿôÿ ðÿèñ þçö äèíäèðäè.
“Èúòèìàè éåðäÿ àñàéèøè ïîçìàãäà” þçöíö ìöãÿññèð áèëèá-áèëìÿìÿñè
ùàããûíäà ñîðóøäó. Âàùèä áèð ìèñàë èëÿ êèôàéÿòëÿíäè:
— Òîïàë Òåéìóðóí áàðèýàùûíà éàõûí äöøìÿê ãàí-ãàäà èìèø.
Ùþêìäàð îðäóýàùûí îðòàñûíäà ìÿñêÿí ãóðàðìûø, ãóø ãóøëóüó èëÿ îðà
éîë òàïà áèëìÿçìèø. Ùþêìäàð ýåúÿíèí áèð âàõòûíäà ôÿðéàäëàð ãîïàðàí
áèð ãàäûíûí àüëàéàðàã, ÷àäûðà ýèðäèéèíè, èòèðäèéè þâëàäûíû èñòÿäèéèíè ýþðöá
òÿÿúúöá åäèð.
— Åé ãàäûí, — äåéèð, — ñÿí áóðàéà íåúÿ éîë òàïäûí? Ìÿíèì êåøèê÷è-
ëÿðèìäÿí ãîðõìàäûíìû?
Ãàäûí úàâàá âåðèð:
— Ñÿíèí áàðèýàùûíà ïîëàääàí, äÿìèðäÿí ùàñàð ÷ÿêèëìèøäèð, ñÿíèí
ãÿðàðýàùûí îäëàð, àëîâëàð, òèëñèìëÿð, ÿëè ãûëûíúëû ìöùàôèçÿ÷èëÿðëÿ ãîðó-
íóð. Àíúàã áóíëàðûí ùàìûñû áèð ãöââÿíèí — àíà ìÿùÿááÿòèíèí þíöíäÿ
àúèçäèð. Ìÿí áàëàñûíû èòèðìèø áÿäáÿõò àíàéàì. Îäëó àùûì äÿéÿí äàüëàð
273
àë÷àëûð, äÿíèçëÿð ãóðóéóð, ÷àéëàð äàéàíûð, ùàìû, ùÿð øåé ìÿíÿ éîë âåðèð.
Ìÿíèì ôÿðéàäûìû áöòöí êàèíàò åøèäèð! Ìÿí àíàéàì! — Âàùèä öçöíö
éàíà ÷åâèðäè: — Ìÿí ñèçèí äèããÿòèíèçè îíà, áàõ, î êöíúäÿ ãîéóëìóø
ãûçûë áàéðàüà ÷åâèðìÿê èñòÿéèðÿì.
Ðÿèñ äþíöá áàõäû. Âàùèä äåäè:
— Î áàéðàüûí êþëýÿñè áèçèì 190 ìèëéîí áèð õàëãûí àíàñàéÿñèäèð.
Äöíéàäà ùå÷ áèð ãöââÿ þâëàä ÿëèíè áþéöê àíàíûí ÿòÿéèíäÿí öçÿ
áèëìÿç. Ìÿí Âàùèä Íàéûáîâ äà áó õàëãûí îüëóéàì. Áàéðàì ýöíöíäÿ
éöç ìèíëÿðëÿ úàìààò áó áàéðàüûí äàëûíúà, áó áàéðàüûí êþëýÿñèíäÿ
àääûìëàéàíäà, äàéàíà áèëìÿìèøÿì, éîëäàøëàðûìà ãîøóëìóøàì. Áó áèð
úèíàéÿòìèäèð? Þâëàäûí àíàéà ãîâóøìàñû áèð úèíàéÿòìèäèð? Òÿùãèð
îëóíìóø áèð ýÿíúèí þçöíÿ ðóù âåðìÿñè, ñÿñèíè ñÿñëÿðÿ ãàòìàñû ãÿáà-
ùÿòìèäèð? Çÿðáÿëÿð éåéÿí áèð éîë÷óíóí äîüðó éîëäàí äþíìÿìÿñè, ìÿ-
òàíÿòè, ìþùêÿìëèéè òÿãñèðìè, ýöíàùìûäûð?.. — Âàùèäèí áîüàçû òóòóëàí
êèìè îëäó. Äöøìÿíëÿðèíèí àäûíû ÷ÿêäè. — Áóíëàðû, — äåäè, — ýþðÿíäÿ
éåì äàëûíúà éöéöðÿí ùÿøÿðàò éàäûìà äöøöð. Ùÿð èøûëäàéàíà ýþâùÿð, ùÿð
ýóðóëäàéàíà ýöú äåìÿéÿúÿéÿì. Áóíëàð, áó àäàìëàð, éîëäàø ðÿèñ, èíêè-
øàô åäÿí ùÿð êÿñèí äöøìÿíèäèðëÿð. Ñèç ìÿíè úàìààò è÷èíÿ, ìèíëÿðëÿ
ìÿêòÿáëèëÿð, êîìñîìîë÷óëàð è÷èíÿ ÷ûõàðûí, óúà ñÿñëÿ ùÿéàòûìû äàíûøûì.
Ýþðÿê î áàéðàãëàðû ÿëëÿðèíäÿ àïàðàí ìÿüðóð ýÿíúëÿð áóíëàðûìû úÿðýÿ-
ëÿðèíÿ ÷àüûðàúàã, ìÿíèìè...
Àðòûã íÿ äåéèì, ñþçöì éîõäóð...
Âàùèä ùàããûíäàêû èôòèðà êàüûçëàðû àðõèâÿ âåðèëÿíäÿí, áó áàðÿäÿ ùÿì
ìöäèðèééÿòÿ, ùÿì èíñòèòóò êîìñîìîë òÿøêèëàòûíà éîõëàìà éàçûëàíäàí
ñîíðà èíøààò èíñòèòóòó ðÿùáÿð èø÷èëÿðè ÿë-àéàüà äöøäöëÿð. Ýÿëäèéåâ õÿë-
âÿòäÿ ïû÷ûëäàéûðäû êè: “Áóðàäà, äåéÿñÿí, ðöøâÿò ìÿñÿëÿñè âàð”.
Èñëàì Âåðäèéåâ Âàùèäè äÿ, àòàñûíû äà ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åäèá, êþùíÿ
ÿìðè äÿéèøäè. Öçöíö Ñàäûã êèøèéÿ òóòóá ìèííÿò ãîéäó:
— Éàçûðàì êå÷ÿí àéëàðûí äà òÿãàöäöíö âåðñèíëÿð. Îüëóíà äà íÿñè-
ùÿò âåð êè, öðÿéèíè ñûõìàñûí. Áåëÿ èøëÿð ÷îõ îëóð. Úàâàíëàð èøÿ áÿçÿí
ãåéäñèç áàõûðëàð. Ìèí áåø éöç òÿëÿáÿ âàð, áèðäÿí-áèðÿ òàíûìàã îëìóð,
ñÿùâäèð, áàø âåðèð... — Âàùèäÿ òÿðÿô äþíöá ÿðê èëÿ äåäè: — Äè ýåò äÿð-
ñèíÿ! Ýåò, àììà ýÿðÿê ÿëà÷ûëûüûíäà äàâàì åäÿñÿí, éîõñà àðàìûç
äåéÿð.
Ýÿëäèéåâèí èíàäûíû åøèäÿíäÿ Âåðäèéåâ ùèðñëÿíèðäè:
— ßë ÷ÿê, ìÿí þëöì! Êþïÿêîüëóíóí øÿùÿðèíäÿ ñÿíÿ ãûç ãÿùÿò îë-
ìóøäóð? Àëÿìè ãàðûøäûðûðñàí áèð-áèðèíÿ, äåìèðñÿí àäàìû äîëàøäûðàðëàð?!
274
 Âåðäèéåâèí ýåðè äóðìàñû Ýÿëäèéåâè áÿðê âàùèìÿéÿ ñàëìûøäû:
“Ñîíðà öñòöìÿ áþùòàí-çàä éûõàðëàð ùà... ìÿíèì þçöìö Âàùèäèí
ýöíöíÿ ñàëàðëàð...”
Òåçëèêëÿ Âàùèäèí ãÿëáèíè ÿëÿ àëìàüû, “áàðûøìàüû” ìÿñëÿùÿò ýþðäö.

Éåääèíúè ôÿñèë

Ïàðòêîì êàòèáè Çàùèä Âÿëèéåâ ìÿçóíèééÿòÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà ùÿð

ùÿôòÿ Ýÿëäèéåâ èúëàñ åëÿéèð, áîéíóíà ýþòöðäöéö ìÿñóëèééÿòèí þùäÿñèí-
äÿí ýÿëìÿê èñòÿéèðäè. Àõû î, Çàùèäè Ïéàòèãîðñêèéÿ éîëà ñàëàíäà êèøèéÿ
ñþç âåðìèøäè. Ýÿëäèéåâèí ôèêðèíúÿ, Çàùèä èø ñàðûäàí áèð àç âàñâàñû
àäàìäûð. Ùÿëÿì-ùÿëÿì àäàìà åòèáàð åëÿìèðäè. Àíúàã àçàð éàçûüû ñàë-
ìûøäû. Ùÿêèìëÿð äåìèøäèëÿð êè, þçöíö ìÿäÿí ñóëàðûíà éåòèðìÿñÿí,
õÿñòÿëèéèí ãàáàüûíû àëìàñàí, ïåøìàí îëàúàãñàí. Ìöàëèúÿ êîìèñéîíóí-
äàí ãàéûäàí êèìè Çàùèä áöðî ÷àüûðûá êàòèáëèéè ìöâÿããÿòè Ýÿëäèéåâÿ
ùÿâàëÿ åòìèøäè.
Îí áåø ýöí êå÷ìÿìèø õÿáÿð ýÿëäè êè, Çàùèäèí õÿñòÿëèéè áÿðêäèð,
úÿððàùëûã èøè âàð. Ýÿëäèéåâ èíäè ïàðòêîìóí èøëÿðèíÿ äàùà ìöâÿããÿòè
éîõ, ùÿìèøÿëèê, èø ñàùèáè êèìè áàõûðäû.
Èêè àéëûã èø ïëàíûíû ñòîëóí öñòöíÿ, øöøÿíèí àëòûíà ãîéäó. Úÿðýÿ èëÿ
âÿçèôÿëÿðèí ùÿðÿñèíÿ èúëàñ ñÿðô åäèð, îíëàðû áèð-áèð ýóéà ùÿëë åäèðäè.
Àíúàã, èøäèð, ïëàíà áàõìûð, áèð äÿ ýþðöðñÿí ýþçëÿìÿäèéèí ùàëäà áþéöð-
äÿí áåø ìÿñÿëÿ ÷ûõäû, þçö äÿ ùàìûñû òÿúèëè. Èúòèìàèééÿò ìöÿëëèìèíèí
ñþçö ùÿìèøÿ Ýÿëäèéåâèí éàäûíäà èäè. “Áèç áîëøåâèêëÿð ÷ÿòèíëèêäÿ ýÿðÿê
þçöìöçö èòèðìÿéÿê”.
Ýÿëäèéåâ äÿ áåëÿ çàìàíëàðäà úÿëä òÿðïÿøèð, þçöíö ìþùêÿì ñàõëàéûð,
èúëàñëàðû äàëáàäàë ÷àüûðûð, áèðèíè áàüëàéûá, î áèðèíè à÷ûð, éîðóëìàã áèëìèð-
äè. Áàêû êîìèòÿñè èíøààò èíñòèòóòóíäàí áåø íÿôÿð ìÿðóçÿ÷è èñòÿéèðäèñÿ,
Ýÿëäèéåâ äÿðùàë ìÿñÿëÿíè ãîéóð, ñèéàùûíû òóòóð, îí áåø íÿôÿð àéûðûð, ÿë-
ëÿðèíÿ êàüûç âåðèá ýþíäÿðèðäè. Áóíà äà ïëàíû “àðòûãëàìàñû èëÿ þäÿìÿê”
àäû âåðèðäè. ßëöñòö ùÿëë îëóíàí ìÿñÿëÿíè ïëàíà éàçìàüû àðòûã áèëèðäè.
Àíúàã áèð éåðäÿ ùåñàá âåðÿúÿéèíäÿí, þç ôÿàëèééÿòè ùå÷, áöðîíóí ÿìÿéè
ùÿäÿð ýåòìÿñèí, ýþðöëÿí èøëÿð ãÿëÿìäÿí äöøìÿñèí, óíóäóëìàñûí äåéÿ,
úèá äÿôòÿðèíèí ãóëàüûíà éàçûá éàääà ñàõëàéûðäû. Áó ìÿñÿëÿëÿðèí ùàìû-
ñûíà äà “úàðè” àä ãîéóðäó.
Èúëàñ îëìàçäû êè, “úàðè”ñèç êå÷ñèí. ×îõ çàìàí áèðèíúè, èêèíúè ìÿ-
ñÿëÿëÿð éàðûì ñààò âàõò àëàíäà, úàðè ìÿñÿëÿ èêè ñààò óçàíûðäû. Áóíóí
275
íÿòèúÿñèíäÿ úàðè êÿëìÿñè ãåéðè-úàðè áèð ìÿíà àëìûøäû. ßñèë ìÿñÿëÿëÿðÿ
íèñáÿòÿí úàðèëÿðèí óçàíìàñûíà ñÿáÿá áó èäè êè, ÿñèë ìÿñÿëÿëÿðè ÷îõ âàõò
éóõàðûëàðäàí, ðÿùáÿð òÿøêèëàòëàðäàí òàïøûðûðäûëàð. Áóíëàðûí ùÿëëè àñàí èäè.
Ýÿëäèéåâ ñîðóøóð, þéðÿíèð, èúëàñà ùàçûð ýÿëèðäè. Áåø-îí êÿëìÿ èçàù
åäèð, ñîíðà: “Ìÿíèìúÿ, áó ãÿðàðà ýÿëÿê” — äåéÿ, ñÿñÿ ãîéóðäó. Úàðè-
ëÿð áåëÿ äåéèë. Áóíëàð èíñòèòóòóí þçöíäÿ, àéðû-àéðû àäàìëàðûí âàñèòÿñèëÿ
äîüàí ôÿðäè èõòèëàôëàð èäè. Áèð òÿëÿáÿ ãûçà ìÿêòóá éàçûá, áèðè äèâàð ãÿ-
çåòèíÿ øÿêèë ÷ÿêìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðûá, áèð áàøãàñû èìçà åäèá èúëàñà
ýÿëìÿéèá, äàùà áèðèñè Ýÿëäèéåâ èëÿ ñþçëÿøèá... Áåëÿ ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè
óçóí ÷ÿêèðäè. Áó ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ àéûí 27-äÿ Ðöáàáÿ ùàããûíäà
èúëàñà ãîéóëàí ìÿñÿëÿ èäè.
Áóíóí ïàðòêîì èúëàñûíà ýÿëèá ÷ûõìàñûíûí óçóíúà áèð òàðèõè âàð.
Àíàñû Ñåìàøêî õÿñòÿõàíàñûíäà éàòàíäà Ðöáàáÿ áÿçÿí äÿðñèíè
áóðàõìàëû, õÿñòÿíèí éàíûíà, ùÿêèì âÿ éà õþðÿê äàëûíúà ãà÷ìàëû îëóðäó.
Áèð äÿôÿ Ýÿëäèéåâ åâÿ çÿíý åäèá, îíó èúëàñà ÷àüûðäû. Ðöáàáÿ ýÿëÿ áèë-
ìÿéÿúÿéèíè äåéÿíäÿ Ýÿëäèéåâ òÿëÿá åëÿäè:
— Ìöòëÿã ýÿëìÿëèñÿí!
— Ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿéÿì, àüûð õÿñòÿì âàð.
— Ýÿëìÿñÿíèç, ìÿñÿëÿíèçÿ áàõàðûã!
— Íÿ ìÿñÿëÿìÿ?
— Êîìñîìîëäà ãàëûá-ãàëìàìàã ìÿñÿëÿñèíÿ!
— Àõû...
Àòàñû ùèðñëÿíèá òåëåôîíó ÿëèíÿ àëìûøäû:
— Êèìäèð äàíûøàí?
— Ïàðòêîìäàí äàíûøûðëàð.
— Áàüûøëàéûí, Ðöáàáÿíèí àíàñû àüûð õÿñòÿäèð. Åâäÿ äÿ êþìÿê
éîõäóð, ùå÷ éåðÿ òÿðïÿøÿ áèëìèð.
Ýÿëäèéåâ äàíûøàíûí Ñÿòòàðçàäÿ îëäóüóíó áèëèá ñþçöíÿ äàùà ðÿñìè
áèð èôàäÿ âåðìèøäè:
— Î, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áèð êîìñîìîë÷óäóð.
Ñÿòòàðçàäÿ äåäè:
— Î, áèð àíàíûí þâëàäûäûð.
— Áàøãàëàðû áåø àíàíûí þâëàäû äåéèë êè, ùÿðÿ áèð àíàíûí þâëàäûäûð.
— Àíàñû ïèñ âÿçèééÿòäÿäèð, íåúÿ ãîéñóí ýÿëñèí?
— Ñèç êè éàíûíäàñûíûç, àíàñû òÿê äåéèë ùà...
— Ìÿí àéðû. Ãûçäûð, àíàäûð.
— Éàõøû, èúëàñäà ìÿñÿëÿñèíè ãîéàðûã, ýþðÿê, îíóí ö÷öí òÿøêèëàòûí
èíòèçàìû ôÿðçäèð, éîõñà àíàñû!
276
 Ñÿòòàðçàäÿíèí ëàï àúûüû òóòìóøäó:
— Áóðà áàõûí, éîëäàø, àäûíûçû äà áèëìèðÿì, ýåäèí ìÿñÿëÿíè ùàðäà
ãîéóðñóíóç ãîéóí, ãûç ìÿíèìäèð, èúëàñà ãîéìóðàì!
— Ñèçèí êèìè êþùíÿ ìþâùóìàò òþð-òþêöíòöëÿðèíè éåðèíäÿ îòóðòìàüû
áàúàðûðûã.
— Êþùíÿëèéèìÿ áàõìà, ñÿíèí êèìè áîøáîüàçà äîâ ýÿëìÿéÿ òàãÿ-
òèì ÷àòàð!
— Ýþðÿðñèíèç!
— Áàõàðûã!
— Áàõàðñûíûç!
— Ýþðÿðèê!
Ñÿòòàðçàäÿ òåëåôîí äÿñòÿéèíè éåðÿ ãîéóá Ðöáàáÿéÿ äþíäö:
— Áó êèìäèð?
— Ýÿëäèéåâ.
— Ñàü ýÿëìÿñèí åëÿ Ýÿëäèéåâè! Àäàì òàïûëìûð, áóíó êàòèá éåðèíäÿ
ãîéóðëàð?

***

Àíàñûíûí âÿôàòûíäàí áåø ýöí êå÷ÿíÿ ãÿäÿð Ðöáàáÿéÿ áèð ñþç

äåéÿí îëìàäû. Àëòûíúû ýöí èñòèðàùÿò àõøàìû àõûðûíúû äÿðñÿ çÿíý âóðó-
ëàíäà ãûçëàðäàí áèðè Ðöáàáÿéÿ äåäè:
— Ýÿëäèéåâ ñÿíè àõòàðûð.
Äÿðñäÿí ñîíðà Ðöáàáÿ ïàðòêîì îòàüûíà ýåòäè. Ýÿëäèéåâ ñòîëóí
ýþçëÿðèíè áàüëàéûá ýåéèíäè, “ýåäÿê” äåéÿ Ðöáàáÿíèí éàíûíà äöøäö,
êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà ìåùðèáàí áèð ñÿñëÿ ãûçûí êåôèíè ñîðóøäó:
— Áàüûøëà, — äåäè, — åâèíèçÿ ýÿëÿ áèëìÿäèì. Èøäÿí ýþç à÷ìàã
îëìóð. Áàøûí ñàü îëñóí, àíàí ñàðûäàí. — Ñîíðà Ðöáàáÿíèí “õöñóñè êåôè
èëÿ” ìàðàãëàíäû: — Ðöáàáÿ, éàõøû äåéèáëÿð êè, îüóë àòàäàí, ãûç àíàäàí
éåòèì îëàð. Ñÿí êîìñîìîë÷ó ãûçñàí, ýÿðÿê áåëÿ øåéëÿðäÿí ïîçóëìàéà-
ñàí. Àíúàã áèð éîëäàø, áèð òÿëÿáÿ, áèð Ðöáàáÿ éîõ, áèð êîìñîìîë÷ó
îëàðàã ñÿíäÿí èíúèéèðÿì.
— Ïèñ êîìñîìîë÷óéàì îíà ýþðÿìè?
— Éîõ, ìÿí ñÿíÿ ïèñ äåéÿ áèëìÿðÿì, ïèñ êîìñîìîë÷ó äà äåéèëñÿí.
Àíúàã ñÿíäÿ áèð ãàïàëûëûã âàð. Òÿøêèëàò öçâö ö÷öí ãàïàëûëûã, äÿðäè öðÿ-
éèíäÿ ñàõëàìàã íþãñàíäûð. Àõû áèç èúòèìàè àäàìëàðûã...
Ðöáàáÿ áàøà äöøìÿäè:
277
 — Íÿ áàðÿäÿ äåéèðñèíèç?
— Î áàðÿäÿ êè, áèç îõóìóø êîìñîìîë÷óëàð ýÿðÿê ùàìûéà íöìóíÿ
îëàã. Éàäûíäàäûðìû. Ñÿðèééÿ Õÿëèëîâàíûí ôàúèÿñè?
— Áó ôàúèÿíèí ñþùáÿòÿ íÿ äÿõëè.
— Äÿõëè ÷îõäóð. Äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, áèçèì ùÿéàòûìûçäà êþùíÿëèê-
ëÿ éåíèëèéèí ìöáàðèçÿñè ùÿëÿ áèòìÿéèá, ñèíôè ìöáàðèçÿ êÿñêèíëÿøèá âÿ
áèç èðÿëè ýåòäèêúÿ äÿ êÿñêèíëÿøÿúÿê. Éåíè ìöáàðèçÿ ôîðìàëàðû ÷ûõûá. Áó
ìöáàðèçÿíèí ãîðõóëó úÿùÿòè îäóð êè, úÿáùÿëÿðäÿ, à÷ûã ìåéäàíëàðäà,
ñÿíýÿðëÿðäÿ ýåòìèð, áèçèì ùÿéàòûìûçûí ÿí äÿðèí, êþëýÿëè éåðëÿðèíäÿ,
ìÿèøÿòèìèçäÿ, ëàï þç ãÿëáèìèçèí è÷èíäÿ ýåäèð. Ãîë÷îìàã èëÿ ìöáàðèçÿ
àøêàðäûð. Áÿðêÿ ãàëàíäà òóòóá áàñûðñàí äàìà. Àììà, êþùíÿëèéè
þçöíäÿ, þç åâèíäÿ ýþðÿíäÿ îíà ãàðøû äóðìàüû áàúàðìûðñàí. Áóíóí
ö÷öí ãÿùðÿìàíëûã, úÿñàðÿò èñòÿð. Úÿñàðÿò ÷àòìàéàíäà äà åâèí éûõûëûð.
Ñÿðèééÿíèí ýöíöíÿ äöøöðñÿí. Áó ñþùáÿòëÿð êèìèí áàðÿñèíäÿäèð?
ßââÿëà þçöìöçöí, áèð êîìñîìîë÷ó êèìè ùàìûìûçûí áàðÿñèíäÿ.
Èêèíúè äÿ, êîíêðåò, øÿõñÿí ñÿíèí àèëÿíäÿí áÿçè øåéëÿð åøèäèðèê...
— Ìÿíèì àèëÿì èíäè ìöñèáÿò è÷èíäÿäèð. Ôÿðéàääàí áàøãà íÿ åøèäÿ
áèëÿðñèíèç?
— Áàõ ëàï áó úàâàáûí þçö! Áÿéÿì áó ñþç êîìñîìîë÷óíóí ñþçöäöð?
Þç àðàìûçäûð, áóðàäà þçýÿ àäàì éîõäóð, ñÿí áóíó áàøãàñûíà äåñÿí
éàõøû îëìàç. Áóðæóà ïåññèìèçìèäèð. Áèç ýþç éàøû îëàí äöíéàíû ÷îõäàí
éûõûá äàüûòìûøûã. Êîìñîìîë ýÿðÿê àüëàìàéà, ýöëÿ! Ýÿðÿê ëàï àüûð âÿ-
çèééÿòäÿ äÿ ñÿí ýöëöá, êîìñîìîë îëìàüûíû äöøìÿíÿ ñöáóò åäÿñÿí?
— Ýþðöíöð, ìÿíèì àüçûìäàí ñþç ãàïìàã èñòÿéÿíëÿð âàð.
— Ðöáàáÿ, èíàí êè, ìÿíèì èíäèêè ñþùáÿòèì òàìàì ñÿìèìè áèð éîë-
äàø ñþùáÿòèäèð. Áèëèðÿì, àíàí þëöá, ãÿëáèí çÿäÿëèäèð. Ìÿí èñòÿìèðÿì,
èúòèìàè úÿùÿòäÿí äÿ ñÿíÿ ëÿêÿ ýÿëñèí. Òÿøêèëàòà ÷àòäûðûáëàð: ýóéà þëö-
íöí öñòöíäÿ Ãóðàí îõóéàí îëóá. Áóíó äà áàüëàéûðëàð ñÿíèí àòàí èëÿ,
èúòèìàè ìÿíøÿéèí èëÿ, íÿ áèëèì áÿçè-áÿçè ñþçëÿð.
Ðóáàáÿíèí ýþçëÿðèíäÿ ãûüûëúûì îéíàäû. Ýÿëäèéåâÿ áàõäû, íÿ èñÿ
äåìÿê èñòÿäè. Ýÿëäèéåâ äàâàì åòäè:
— Ãóëàã àñ, áåëÿ øåéëÿðÿ ìÿíà âåðìÿ. Íÿ ãÿäÿð êè, ìÿí áóðàäà-
éàì. ×îõ äà àòàí, àíàí, ôèëàí, ùå÷ âàõò ðàçû îëìàðàì, òÿøêèëàò äà ðàçû
îëìàç êè, ñÿíèí àòàí èëÿ, éà áàøãàñû èëÿ áàüëàéàëàð. Ñÿí ùÿð ùàëäà êîì-
ñîìîëñàí.
— Ìÿíè àòàì èëÿ áàüëàìàã ëàçûì äåéèë? Àòàäàí àðòûã èíñàí êèì èëÿ
áàüëû îëà áèëÿð?
278
 — Ìÿôêóðÿ ìÿñÿëÿñè! Àíúàã ñÿíèí áèð øåéèíäÿí íàðàçûéàì. Àòàíäûð,
éà ùÿð êÿñèíäèð, èíêèøàôûíà ìàíå îëóðñà úàâàá âåðìÿëèñÿí. Êîìñîìîë
úàâàáû, ðåøèòåëíè!
— Ìÿí àòàìäàí åëÿ øåé ýþðìÿìèøÿì.
— Ýþðìÿìèñÿí?
— Õåéð!
— Àòàíäà ùå÷ êþùíÿëèê ùèññè äóéìóðñàí þçöí ãàðøû?
— Àòàì ìÿíÿ ùÿìèøÿ ìåùðèáàí îëìóøäóð.
— Êîìñîìîë îäóð êè, áó ìåùðèáàíëûüûí þçöíÿ çèääèééÿòè, êþùíÿëèéè
ùèññ åëÿñèí.
— Áóðàäà íÿ êþùíÿëèê îëà áèëÿð?
— Ñèç ãÿáèð öñòÿ ýåòìèøñèíèç! Áèëèðñèíèç áó íÿ äåìÿêäèð?
— Ãÿáèð öñòÿ ýåòìÿê äåìÿêäèð.
— Áó, ùÿéàòäàí öç äþíäÿðìÿê, ìÿçàðëàðäàí òÿñÿëëè àëìàã ìåéëè,
áóðæóà ïåññèìèçìè äåìÿêäèð. Ïðîëåòàðèàòà éàðàøìàéàí... Áÿäáèíëèê,
÷öðöê ïñèõîëîýèéà!
— Ïðîëåòàðèàòûí àäàìû þëìÿç? Ïðîëåòàðèàò ãÿáèð öñòöíÿ ýåòìÿç?
Èêèíúè äÿ ïðîëåòàðèàò ãÿáðè ýåðèäÿ ãîéàð. Ïðîëåòàðèàò áó úöð èøëÿðÿ ãàðøû
ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð âÿ àïàðàúàãäûð! Ïðîëåòàðèàò ãÿáèðèñòàíëûüà éîõ,
ùÿéàòà äîüðó ýåäèá, ýåäèð, ýåäÿúÿê âÿ ãàëèá äÿ ýÿëÿúÿê! Áèëäèíìè?
Ñèéàñè ñàâàä ëàçûìäûð, éîëäàø!

***

— Áó ìÿêòÿáèí ðÿùáÿð èø÷èëÿðè ùàðäà îòóðóð?

— Ñÿòòàðçàäÿíèí ãàïû÷ûéà âåðäèéè ñóàëà Ýÿëäèéåâ îòàãäàí ÷ûõäû:
— Áàüûøëàéûí, êèìè ýþðìÿê èñòÿéèðñèíèç?
— Äèðåêòîðó.
— Äèðåêòîð ñåêàéà ýåäèá.
— Ïàðòêîì íåúÿ?
— Áóéóðà áèëÿðñèíèç!
Ýÿëäèéåâ þç îòàüûíû ýþñòÿðèá, Ñÿòòàðçàäÿíè ãàáàüà ñàëäû. È÷ÿðè ýèðèá
ñòîë áàøûíà êå÷äè:
— Ïàðòêîìà äàèð íÿ ãóëëóüóíóç?
Ñÿòòàðçàäÿíèí íÿçÿðè ñòîë äàëûíäà, äèâàðäà ãûðìûçû âÿ ìöñòÿãèë áèð
øöøÿ öñòöíäÿ çÿð èëÿ éàçûëìûø “êàòèá” ñþçöíÿ ñàòàøäû. Êöðñöíö éàõûíà
÷ÿêèá áàøëàäû:
279
 — Éîëäàø ïàðòêîì, çÿùìÿò äÿ îëñà, éàíûíûçà õöñóñè áèð ìÿñÿëÿ
ö÷öí ýÿëìèøÿì. Ìÿíèì ãûçûì èíñòèòóòäà îõóéóð, èêèíúè ñèíèôäÿ.
— Ñÿòòàðçàäÿ Ðöáàáÿìè?
— Áÿëè, Ðöáàáÿ.
Áó úàâàáû åøèäÿíäÿ, úåéðàí îâëàìûø îâ÷ó êèìè, Ýÿëäèéåâèí ýþçëÿðè
ïàðûëäàäû. Þçöíö ýöú èëÿ òÿáÿññöìäÿí éûüûá úèääèëèéèíè ñàõëàäû.
“Ýþðöì, — äåäè — àøíàì íÿ äåéÿúÿê”.
— Éîëäàø ïàðòêîì, ìÿí þçöì ñÿíÿò úÿáùÿñèíèí àäàìûéàì. Âàðûì-
éîõóì áèð ãûçäûð. Àðâàäëàðûí ñþçö îëìàñûí, íÿçèð-íèéàç èëÿ áþéöäöá áó
éåðÿ ýÿòèðìèøÿì.
Ýÿëäèéåâ öðÿéèíäÿ òÿÿññöô åëÿäè, þçöíö ñþéäö; “À çàëûì îüëó, íèéÿ
ñòåíîãðàôèñòäÿí, êàòèáäÿí ñàõëàìûðñàí, êèøèíèí àüçûíäàí ãûçûë êèìè ñþç
äöøäö. Íÿçèð-íèéàç! Áàõ åëÿ áó ñþçÿ äÿ øàùèäèì îëñà Ñÿòòàðçàäÿíèí
àáðûíû ÿòÿéèíÿ áöêÿðÿì. Àììà äå ýÿë, ñàáàù äàíàúàã äà...”
Ñÿòòàðçàäÿ Ýÿëäèéåâèí àù-óôóíó, âóðíóõäóüóíó ýþðäö; áèð øåé
àõòàðäûüûíû ýöìàí åäèá äàéàíäû:
— Äåéÿñÿí êåéôñèçñèíèç?
Ýÿëäèéåâ õàùèø åëÿäè:
— Õåéð, ñèç áóéóðóí, áóéóðóí!
— Áó èíñòèòóòäàí ãóëàüûìà àéðû ñÿäàëàð ýÿëèð.
— Êèìèí ñÿäàëàðû? Íÿ ñÿäàëàð?
— ßëáÿòòÿ, ñèçèí áÿçè òÿëÿáÿëÿðèí ñÿäàëàðû, ñèçèí èø÷èëÿðèí ñÿäàëàðû...
Àäûíà éàðàøìàéàíëàðûí ñÿäàëàðû. — Ñÿòòàðçàäÿ òÿçÿ õÿáÿð èôàäÿ åäÿí áèð
ñÿñëÿ ñîðóøäó:
— Ýÿëäèéåâ êèìäèð ñèçäÿ?
Ýÿëäèéåâ íàýàùàíè çÿðáÿ éåìèø àäàì êèìè ñÿíäèðëÿäè, þçöíö ñàõëàäû:
— Âàð áèð åëÿñè.
Êàòèáèí “áèð åëÿñè” äåéÿ, Ýÿëäèéåâ ôàìèëèéàñûíû åòèíàñûç ãàðøûëàìàñû
Ñÿòòàðçàäÿéÿ úÿñàðÿò âåðäè:
— Éîëäàø ïàðòêîì, ìÿí òÿÿúúöá åëÿéèðÿì, ñèç åëÿñèíè íèéÿ áåëÿñèí-
äÿ ñàõëàéûðñûíûç? — ÿëëÿðèíè ýåíèø à÷àðàã áöòöí èíñòèòóòó ýþñòÿðäè. Áþéöê
áèð ìÿäÿíèééÿò îúàüûíäà àò îéíàòìàüà ãîéóðñóíóç! Ðöáàáÿíèí àíàñû
þëÿí ýöí ãûçà éàõûíëàøûá êè, ýÿðÿê èúëàñà ýÿëÿñÿí. Áèç äÿ áèëèðèê, èúëàñ
ëàçûìäûð, èúëàññûç èø êå÷ìèð. Àõû áèð âàõòû âàð. Ãûç éàçûã ôÿðéàä è÷èíäÿ,
éàð-éîëäàø, ãîùóì-ÿãðÿáà òÿñÿëëè âåðèð, áó éàíäàí äà, áàüûøëàéûí
ìÿíè, áó çûððàìà ÿë ÷ÿêìèð. Àõûðäà òåëåôîíäà àúûãëàíìûøàì, ãàéûäûá
ìÿíÿ íÿ äåñÿ éàõøûäûð?
280
 Ýÿëäèéåâ ýöëöìñÿäè:
— Íÿ äåäè? “Ìÿñÿëÿñèíè ãîéàðûã”, ùÿ?
— Ñèçèí úàíûíûç ö÷öí, åëÿ ëàï áåëÿ äåäè! Ýþðöíöð ãóëàüûíûçà ÷àòûá.
Áèð ùÿéàñûçëûüà áàõ ùà! Ýÿëìèøÿì ýþðÿì ïàðòèéà êîìèòÿñè áóíëàðû
áèëèðìè? Áóíà íÿ äåéèð? Ñîíðàñû äà... Ñÿòòàðçàäÿ äóðóõäó, áàøûíû àøàüû
ñàëûá äåäè: — Ïàðòêîì îòàüûäûð, áóðàäà äåìÿê îëàð. Ùÿìèí î Ýÿëäèéåâ-
äèð, Ýåòäèéåâäèð, íÿäèð, ãûçäà òÿìÿííàñû âàð, ÿë ÷ÿêìèð. Áàõ áóäóð
áóðäà... — Ñÿòòàðçàäÿ øÿùàäÿò áàðìàüûíû ñòîëà äþéäö: — Áóðäà, ïàðòêî-
ìóí ãàáàüûíäà äåéèðÿì: íÿ ãÿäÿð ýÿëäèéåâëÿð þç éåðèíäÿ îòóðìàéûá,
íÿ ãÿäÿð êè, òÿøêèëàò áåëÿëÿðèíèí ãàáàüûíû àëìàéûá, ìÿí ãûçûìû áóðàõ-
ìàéàúàüàì! — Ñÿòòàðçàäÿ áèð àç äà öðÿêäÿí äåäè: — Úàíûì, áó äà
êþùíÿ Áàêû ãî÷óëàðû-çàä îëìàäû êè, ìÿíÿ!
Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Ñèç íèéÿ ãûçûíûçû ýöí èøûüûíà áóðàõìàã èñòÿìèðñèíèç?
— ×öíêè ðàùàòëûã âåðìèðëÿð.
— Ýÿëäèéåâ àäàì éåéÿí-çàä äåéèë ùà... Áèð îüëàíäûð, áÿëêÿ Ðöáà-
áÿíè èñòÿéèð. Áóíó ñÿí êèìÿ ãàäàüàí åäÿúÿêñÿí? Ãûç àüàúû, ãîç àüàúû...
— Õåéð, áàüûøëàéàñûíûç. Èñòÿéèð, úàâàáûíû äà àëàð. Àíúàã ìÿêòÿáèí
òÿøêèëàòûíäàí èñòèôàäÿ åäèá, ãûçû ãîðõóòìàã îëìàç! Ùÿäÿ ýÿëìÿê éàðàø-
ìàç!
— Íÿ áèëèðñèíèç, áÿëêÿ úàâàáûíû àëûá, îíà ýþðÿ éàõûíëàøûð.
Ñÿòòàðçàäÿ ðÿää åëÿäè:
— Õåéð, ìÿíèì ãûçûì åëÿñèíÿ úàâàá-çàä âåðìÿç.
— Ñÿùâèíèç äÿ áóðàäàäûð. Áàüûøëàéûí ìÿíè, éåíÿ êþùíÿëÿð êèìè äö-
øöíöðñöíöç, áèð ýÿíú êîìñîìîë ãûçûí àçàäëûüûíû ÿëèíäÿí àëìàã èñòÿéèð-
ñèíèç.
Ñÿòòàðçàäÿ îíóí ñþçëÿðèíäÿí äàùà äà ùèääÿòëÿíäè. Õöñóñÿí, “êþù-
íÿëÿð” äåéÿíäÿ, Ýÿëäèéåâ íÿçÿðèíè êèøèíèí àüàðìûø ñà÷ëàðûíà ñàëìûøäû.
Ñÿòòàðçàäÿ áóíó ñå÷ìèøäè. Äöøöíäö êè: “Áó éà Ýÿëäèéåâèí òàéûäûð, éà
Ýÿëäèéåâ áó ùÿðèôè äîéóðóá, ìÿí äåéÿíÿ èíàíìàéàúàã”.
— Ùÿð ùþêìöíöçäÿ áåëÿ úÿñàðÿòëè îëñàíûç âàé áèçèì ýÿíúëÿðèí
ùàëûíà! Ìÿí ãûçûìû óüóðñóç òÿñàäöôäÿí ãîðóìàã èñòÿéèðÿì, ñèç ìÿíèì
öñòöìÿ ÷àõûð ñÿïèðñèíèç. Àøêàð ÷àõûð ñÿïèðñèíèç. Íÿ îëäó àçàäëûüûí ãÿä-
ðèíè áèç áèëìÿäèê?! Ñèç ÿýÿð ýþçöíöçö à÷ûá äöíéàíû ñöä ýþëöíäÿ
ýþðìöøñöíöçñÿ, áèç ýþçöìöç èëÿ îä öôöðìöøöê. Ìÿùêóìëóüóí àúûñû
ùÿëÿ äÿ äàìàüûìûçäàí ýåòìÿéèá. Ùàíñû àõìàã óøàüûíûí ñÿðáÿñòëèéèíè,
ñÿàäÿòèíè èñòÿìÿç! Áó íÿ ñþçäöð?!
281
 — Éîõ äà, éîëäàø Ñÿòòàðçàäÿ, âêóñ ìöõòÿëèôäèð. Áÿëêÿ ñèçèí ñëó÷àéíè
ñàéäûüûíûç àäàì ãûçûíûçûí õîøóíà ýÿëìèøäèð, áÿëêÿ öðÿéè òóòìóøäóð...
— Ãûçûì õîøóíà ýÿëÿí àäàìäàí øèêàéÿò åòìÿç. Áèð äÿ åâëÿíìÿê
îíóí ùå÷ õÿéàëûíäàí êå÷ìèð. Ôèêðè-çèêðè ìÿêòÿá, äÿðñäèð, ýåúÿ-ýöíäöç
êèòàá... — Ñÿòòàðçàäÿ áåëÿ ðÿñìè áèð éåðäÿ ãûçûíäàí äàíûøìàüà ìÿúáóð
îëìàñûíà ñûõûëäû, ùèðñèíäÿí ñóñäó. Áèðäÿí òàïàí÷à êèìè à÷ûëäû: — Òÿÿú-
úöá åëÿéèðÿì!.. Åëì îúàãëàðûìûçäà áÿçèëÿðè íÿ èëÿ ìÿøüóëäóðëàð! Ùà-
âàõòàúàí ìöñÿëìàí áàëàëàðûíûí ÿëèíäÿí äàä ÷ÿêÿúÿéèê? Úàíûì, ìÿí
ãûçûìû äà, îüëóìó äà èíñòèòóòäà ýþðìÿê èñòÿéèðÿì, áóíà ìàíå îëàíëàð
ýÿðÿê ðöñâàé åäèëñèí!
— Áèëèðñèíèç, éîëäàø Ñÿòòàðçàäÿ, áóíëàð ùàìûñû äöçäöð. Åëì þç
éåðèíäÿ. Íåúÿ äåéÿðëÿð, úàâàíëûã äà þç éåðèíäÿ. Çèéàëûñûíûç, éàõøû áè-
ëèðñèíèç êè, áèçèì åëì êþùíÿ åëì êèìè ýÿíúëèê ùèññëÿðèíè þëäöðìöð, äàùà
äà äèð÷ÿëäèð.
— Ñèç ìÿíè ãÿñäÿí éàíà ÷ÿêìÿéèí. Áèç àíàäàí ãîúà äîüóëìàìû-
øûã. Ýÿíúëèéè ýþðìöøöê. Áèç äÿ ýþðìöøöê. Áàøãà õàëãëàðûí íåúÿ åëì-
ÿäÿá þéðÿíäèéèíè äÿ ýþðìöøöê! Îíëàðà äà áàõìàã õåéèðñèç îëìàç. Àëè
òÿùñèë ýþðìÿéÿí ïèéàäàäûð.
— Òÿùñèëÿ áàõìàç. Ìÿíèì áèð áèáèîüëóì âàð, îí àëòû èëäèð îõóéóð,
àäûíû éóðèñò ãîéóá, ùÿëÿ äÿ ìÿëóì äåéèë êè, íÿ éóâàíûí ãóøóäóð.
Àììà áèð áàúûîüëóì âàð, òåõíèêóìó ãóðòàðìàìûø áþéöê ãóëëóüà ÷àòûá,
îðäåí àëûá.
Ñÿòòàðçàäÿ Ýÿëäèéåâèí äþøöíäÿêè ÌÎÏÐ íèøàíûíà áàõûá äåäè:
— Éàõøû èýèä äàéûñûíà ÷ÿêÿð.
— Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, íåúÿ îüëàíäûð.
— Åëÿ äåìÿéèí, ìöùèò àäàìû êîðëàéà áèëÿð. Ïèñ éîëäàøäàí ýÿëÿí
áÿëà øåéòàíäàí äà ýÿëìÿç. Äîüðóñó ìÿí Ðöáàáÿíè áó èíñòèòóòäà ãîé-
ìàüà ãîðõóðàì. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ, Ýÿëäèéåâ õóëèãàíâàðû áèð øåéäèð, íÿ
ëàçûì...
— Ñèç áåëÿ äåéèðñèíèç. Ùÿìèí Ýÿëäèéåâèí Ðöáàáÿäÿí øèêàéÿòèíè
åøèòñÿíèç íÿ äåéÿðñèíèç? Ãûçûíûçûí ýåúÿ ñààò 9-äà, 10-äà Ýÿëäèéåâèí
ãàïûñûíà ýåòäèéèíè, îíóí àèëÿ ùÿéàòûíà ãàðûøìàã èñòÿäèéèíè äåñÿëÿð, èíà-
íàðñûíûç? Èíàíàðñûíûç, éà éîõ? Áèçäÿ ìàòåðèàë âàð, ìàòåðèàë!
Ýÿëäèéåâ áóíëàðû ãÿòè ñÿñëÿ ñþéëÿéèá, Ñÿòòàðçàäÿíèí ýþçöíöí è÷èíÿ
áàõäû. Ñÿòòàðçàäÿ ùå÷ áèð øåé åøèòìÿìèø êèìè ñàêèò äàéàíäû:
— Áó áþùòàíû äà Ýÿëäèéåâìè äöçÿëäèá?
— Äöçÿëòìÿéèáëÿð, áåëÿ øåé îëóá, ôàêò!
282
 Ñÿòòàðçàäÿ áàøûíû òîâëàäû:
— Ñèç ìÿíè äîüìà ãûçûì èëÿ ëÿú ñàëìàã èñòÿéÿíëÿðèí èôòèðàñûíà óé-
ìàéûí, éîëäàø! Áóíëàð ùàìûñû Ýÿëäèéåâèí ôûðûëäàüû îëàúàã! Õàùèø åäè-
ðÿì Ðöáàáÿíè î éîëóí àäàìû áèëìÿéÿñèíèç. Ìÿíèì ãûçûì èêè êÿëìÿ
äàíûøàíäà õÿúàëÿòèíäÿí ãûçàðûð. Ñèç ýÿðÿê áåëÿ äåäè-ãîäóëàðûí ñàùèáèíè
éàõàëàéàñûíûç, ãàáàüûíû àëìàã áîðúóíóçäóð. Áöòöí ìÿêòÿá áèëèð, î
àáûðñûç îüëó ãûçû íåúÿ ùÿäÿëÿéèð. Ìÿí òÿâÿããå åëÿéèðÿì, òÿøêèëàò áó
ìÿñÿëÿéÿ ñîí ãîéñóí. Éîõñà ìÿí Ðöáàáÿíè Ìîñêâà èíñòèòóòëàðûíäàí
áèðèíÿ äÿéèøìÿëè îëàúàüàì.
Ýÿëäèéåâ äÿôòÿðèíÿ èêè ñÿòèð éàçäû:
— Éîõëàéàðàì, àíúàã ñèç äÿ ãûçëàðà î ãÿäÿð àðõàéûí îëìàéûí. Èíäè
êè, ñþç ýÿòèðäè äåéèì: Ýÿëäèéåâäÿí ÷îõ-÷îõ ãàáàã îíóí øóøàëû áèð
îüëàí èëÿ éàõûíëàøìàñû ùàããûíäà èíñòèòóòäà äàíûøûã ýåäèðäè. Ùÿð÷ÿíäè
åëÿ áèð øåé éîõ èäè, ìÿñëÿùÿò ýþðìÿäèê êè, ñèçè íàðàùàò åëÿéÿê. Ùÿð
ùàëäà ãàá äöøìÿñÿ, úèíýèëòè ÷ûõìàç.
Ýÿëäèéåâèí áó ñþçö òóòäóñà äà Ñÿòòàðçàäÿ ïîçóëìàäû:
— Òàíûéûðàì øóøàëû îüëàíû! Îíóí áèçÿ ýåò-ýÿëè âàð. Êèì áóíà ïèñ
ìÿíà âåðèðñÿ, þçöíÿ ýöëöð.
— Ìÿí þçöì ö÷öí ãåéä ýþòöðäöì, áàõàðàì. Èíäèíèí ýÿíúëÿðè, åëÿ
ìÿí þçöì äÿ è÷èíäÿ, ýþðöðñÿí áèð åøãÿ äöøöðëÿð, ñîíðà ñîéóéóðëàð. Áèð
ýöí áèðè èëÿ, ñàáàù áàøãàñû èëÿ åâëÿíèðëÿð. Áèëèðñÿí, ùÿéàò øÿí, èíñàí
àçàä, íÿ êåôè èñòÿéèð, åëÿéèð. Êþùíÿ âàõò äåéèë êè, äåéÿñÿí: ýþáÿéèí áó
îüëàí èëÿ êÿñèëèá. Èíäè äåéèð, èñòÿìèðÿì, âÿññàëàì. Åëÿ øåéëÿð áèçèì áà-
øûìûçà ÷îõ ýÿëèð. ×àëûøäûüûìûç áóäóð êè, àðàäà áÿäáÿõòëèê îëìàñûí.
Êèì-êèìè èñòÿéèðñÿ îíà ýåòñèí, èñòÿìèð ýåòìÿñèí, ìàíå÷èëèê íÿéÿ ëàçûì.
Ñÿòòàðçàäÿ òÿÿúúöá åëÿäè:
— Àõû èíñòèòóò ÇÀÃÑ áöðîñó äåéèë êè, éîëäàø êàòèá?
— Èíñòèòóò åâëÿíäèðìèð, ýÿíúëÿð þçëÿðè åâëÿíèðëÿð. Áèç äÿ, íåúÿ áèð
ñîâåò àäàìû, îíëàðûí éåíè ùÿéàò ãóðìàñû ö÷öí øÿðàèò éàðàäûðûã.
— Éåíè ùÿéàò êèøè èëÿ ãàäûíûí òàïûøìàñûíäàí èáàðÿò äåéèë! Áèç þâëà-
äûìûçû àëè ìÿêòÿáÿ îõóìàüà, òÿùñèëÿ ãîéóðóã, åâëÿíìÿéÿ, ÿð, àðâàä
ñå÷ìÿéÿ éîõ!
— Áóíëàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã îëìàç, îõóìàã äà, åâëÿíìÿê äÿ þç
éåðèíäÿ, âÿùäÿò âàð.
Ñÿòòàðçàäÿ ýåäÿíäÿí èêè äÿãèãÿ ñîíðà ïàðòêîìóí ãàïûñû áèð äÿ
äþéöëäö. Ýÿëäèéåâ ÷ûõàíäà Ñÿòòàðçàäÿíèí ãàéûòäûüûíû ýþðäö:
— Áóðà áàõ! — äåäè, — éîëäàø, î Ýÿëäèéåâ åâëèäèð?
283
 — Åâëèäèð, íåúÿ ìÿýÿð? — Èíäè åâëèëèê èëÿ ñóáàéëûã àðàñûíäà ö÷ ìà-
íàòëûã áèð ìÿñàôÿ âàð.
Ýÿëäèéåâ áóíóíëà Ðöáàáÿíèí Ýÿëäèéåâ èëÿ åâëÿíìÿñè åùòèìàëûíû
ãöââÿòäÿ ñàõëàìàã èñòÿéèðäè. Ñÿòòàðçàäÿ éåíÿ ñîðóøäó:
— Îíóí óøàüû äà âàð ýÿðÿê êè!..
Ýÿëäèéåâèí äîäàüû ãà÷äû:
— Ùÿ, ãîúà, ýþðöíöð êöðÿêÿíèíèí ùÿéàòû èëÿ ÿìÿëëè-áàøëû ìàðàãëàí-
ìûñàí, þéðÿíìèñÿí.
Ñÿòòàðçàäÿ ÿñàñûíû éåðÿ äþéäö.
— Áèëäèì! Ñÿí äåéÿíäÿ êè, Ðöáàáÿ ãàïûñûíà ýåäèá, áèëäèì êèìè äå-
éèðñÿí. Þçö äÿ äåéèðëÿð áóðàäà, áó äèêäÿ îëóð.
— Äåéÿñÿí, îðàäà îëóð.
— Òàúèð àðâàäû àëûá.
— Éàõøû òàíûäûí.
— Íèéÿ òàíûìûðàì. Î, ÿúëàôäûð, î, õóëèãàíäûð. Àðâàäû äà þçöíöí
òàéû. Êþðïÿ óøàüûí áàøûíà ýÿòèðäèêëÿðèíè ñèç ýÿðÿê åøèäÿéäèíèç. Íÿ ÿúÿá
åëÿñè áó èíñòèòóòäà èø ñàùèáèäèð. Éîëäàø ïàðòêîì, ýþðöðñöíöç ìÿíèì
ãûçûì êèìëÿð èëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿéÿ ìÿúáóð îëóð?! Ñèç äÿ äåéèðñèíèç óøàüû
ãîðóìà. Ýÿëäèéåâëÿð úàíàâàðäàí äà ãîðõóëóäóð.
Ñÿòòàðçàäÿ áóíëàðû äåäè, ùå÷ áèð úàâàá åøèòìÿìÿê ö÷öí, äàùà äîü-
ðóñó áóíà ãàðøû ùå÷ áèð úàâàá èëÿ òÿìèí îëóíìàéàúàüûíû áèëäèðìÿê ö÷öí
äöç ÷ûõäû. Ýÿëäèéåâ ãÿëÿìèíèí óúóíó áèð íå÷ÿ äÿôÿ ñòîëà äþéäö, àíúàã
äàíûøìàäû.
Ñÿòòàðçàäÿ ýåäÿí êèìè Ýÿëäèéåâ åëàí âåðèá, ñàáàùà áöðî èúëàñû ÷à-
üûðäû. “Áó êàôòàðûí úàâàáûíû âåðìÿê ëàçûìäûð!”
Ñÿòòàðçàäÿíèí èøèíè ìöçàêèðÿéÿ ãîéìàãäàí Ýÿëäèéåâèí áèð ìÿã-
ñÿäè âàðäû. Àíúàã èø åëÿ ýÿòèðèðäè êè, áèð íå÷ÿ ìÿòëÿá àéðûëûðäû, ùàìûñû
äà Ýÿëäèéåâèí õåéðèíÿ.
Ýÿíúëÿðèí òÿðáèéÿñè, “àèëÿëÿðäÿ êàïèòàëèçì ãàëûãëàðû ùàããûíäà” ýó-
ðóëòó ãîïàðìàãëà áèð òÿðÿôäÿí Ýÿëäèéåâ þçöíö ñàéûã òàíûäûðäû, èêèíúè
òÿðÿôäÿí Âàùèäèí úàíûíà öøöòìÿ ñàëìàã èñòÿéèðäè êè, “ýþð ùàíñû àèëÿ èëÿ
éàõûíëàøûðñàí. Þçöí äÿ êîìñîìîëäà ùå÷ÿ áÿíä!” Ö÷öíúö âÿ ÿñàñ
úÿùÿò öçöíÿ íÿëÿð-íÿëÿð äåéÿí Ñÿòòàðçàäÿäÿí èíòèãàì àëìàã, àáûðäàí
ñàëìàã ôèêðèíäÿ èäè. Ðöáàáÿ ùå÷ âàõò áóíà äþçìÿéÿúÿê. Ýÿëäèéåâÿ òÿ-
âÿããåéÿ ýÿëÿúÿêäè. Ýÿëäèéåâ äÿ Âàùèääÿí óçàãëàøìàüû òÿëÿá åäÿúÿê-
äè. Ìÿñÿëÿíèí ãîéóëóøó, ìöçàêèðÿñè âÿ ùÿëëè åëÿ ýÿëèá éåòèøìèøäè êè,
áóðàäà ùèéëÿ îëäóüóíó ùå÷ êÿñ ýöìàí åòìÿçäè. Êîìñîìîë þçÿéèíäÿ
284
Ìóõòàð éåíÿ èøÿ ãàðûøûá î éàí-áó éàí åëÿìÿê èñòÿðñÿ, îíóí þçöíö äÿ
òÿãñèðëÿíäèðìÿê àñàíäûð.
Ãÿçåòëÿð ùÿð ýöí êàïèòàëèçì ãàëûãëàðû èëÿ àìàíñûç ìöáàðèçÿ øöàðû
àëòûíäà ñÿùèôÿëÿð âåðèðäèëÿð. Ðàéîíëàðäà õóðàôàò âÿ êþùíÿ àäÿò òÿñèðèí-
äÿí ãóðòóëìàéàí èø÷èëÿðè áèàáûð åäèðäèëÿð. Êèìèíèí ðöøâÿòõîðëóüó, ãî-
ùóìáàçëûüû, êèìèíèí õÿñèñëèéè, áÿçèñèíèí íàäàíëûüû òÿíãèä îëóíóðäó. Åëÿ
ñîâåò èø÷èëÿðè âàð èäè êè, “ãÿçåòëÿðèí êàìïàíèéàñûíû” õîðëàéûðäû:
“Úàíûì, áèðäÿí-áèðÿ îëìàç ùà! Íÿ ãÿäÿð êè, äöíéàäà èíãèëàá åëÿìÿ-
ìèøèê, åëÿ øåéëÿð îëàúàã. Õàðèúäÿ êàïèòàëèçì çÿùðèìàð òàõòàáèòè êèìè
ýåúÿäÿ éöç ÿëëèñèíè áàëàëàéûð...”
Ñÿòòàðçàäÿ ãûçûíûí ìÿêòÿáäÿí åøèòäèéè õÿáÿðëÿðè, ìöõáèðëÿðèí ãÿ-
çåòëÿðäÿ éàçäûüûíû íÿçÿðÿ àëûð, Ýÿëäèéåâ êèìè áèð áþùòàí÷ûíûí âàñèòÿñèëÿ
þç àäûíûí áó ëÿêÿëè ñèéàùûéà äöøÿ áèëÿúÿéèíè áþéöê áèð äÿùøÿòëÿ õÿéà-
ëûíà ýÿòèðèðäè.
Ðöáàáÿ àòàñûíäàí ñîðóøäó:
— Ñÿí ïàðòêîìà íÿ äåìèñÿí?
— Íÿ äåéÿúÿéÿì, î ùÿðèôäÿí øèêàéÿò åëÿìèøÿì. Ãîé áóðíóíó
îâñóíëàð.
— Êèì èëÿ äàíûøäûí?
— Êàòèáèí þçö èëÿ, ùÿëÿ ìÿíëÿ ìöáàùèñÿ áàøëàìûøäû.
— Àõû êàòèá áóðàäà äåéèë.
— Íåúÿ áóðàäà äåéèë. Êàáèíåòèíäÿ èäè. Ýþäÿðÿê, ñàðûéàíûç...
— Àòà, áèçäÿ ñàðûéàíûç êàòèá éîõäóð.
— Áÿñ î êèì èäè ìÿíè ãÿáóë åëÿäè? Ïàðòêîì îòàüûíäà... êàòèá èäè.
— Àòà, ñÿíè ãÿáóë åëÿéÿí Ýÿëäèéåâäèð.
Ñÿòòàðçàäÿ èíàíìàäû:
— Íåúÿ Ýÿëäèéåâ, à ãûç! Ìÿí Ýÿëäèéåâäÿí îíà áèð Ãóðàí ñþç
äàíûøìûøàì.
— Þçöäöð! Îäóð!
— Î îëñà à÷ûá äåéÿðäè, ñþéäöì, áèàáûð åëÿäèì àõû!
— Î äåìÿëè éåðè éàõøû áèëèð. Ùàé ñàëûá êè: “Ñÿòòàðçàäÿ ãûçûíû èúòèìàè
éåðëÿðÿ áóðàõìûð. Þçö äÿ ýÿëèá ïàðòêîì èëÿ ìöáàùèñÿ àïàðûð”.
Ñÿòòàðçàäÿ ãàøëàðûíû äöéäö:
— Ùàðà ùàé ñàëûá?
— Ìÿêòÿáÿ. Äàíûøûá-åëÿéèðëÿð.
— Íÿ äåìèøÿì äàíûøàëàð?
— ×îõ íàíÿúèá àäàìäûð. Íàùàã îíóíëà äàíûøìûñàí?
285
 — Íÿ áèëèì, äåéèðÿì ïàðòêîìóí êàòèáèäèð, ýöíö ñàáàù ýåäèá êîìèñ-
ñàðà äåéÿúÿéÿì.
— Êîìèññàðà íÿ äÿõëè. Î, êàòèáèí éåðèíäÿ îòóðóð. Ãÿáóë åëÿìÿéÿ
ùàããû âàð. Ýÿðÿê þç ñþçöíö þçöíÿ äåìÿéÿéäèí. Àäàìû êè, áèð àç õàì
òàíûäû...
— Íÿ áàúàðûð åëÿñèí! Àøêàð äåéèðÿì: îíóí êèìèñè èø áàøûíà êå÷ìÿ-
ìÿëèäèð, ùå÷ îõóìàìàëûäûð äà!
Ñÿòòàðçàäÿ öçäÿ Ðöáàáÿéÿ öðÿê âåðèðäèñÿ äÿ öðÿêäÿí ðàùàò äåéèëäè.
Ýÿëäèéåâ ùÿìèí ýöíöí ñÿùÿðèñè ïàðòèéà áöðîñóíäà áèðèíúè, Ùÿáÿ-
øèñòàí ùÿðáçÿäÿëÿðèíÿ êþìÿê ìÿñÿëÿñèíè ãîéäó, ñîíðà úàðè ìÿñÿëÿéÿ
êå÷äè:
— Éîëäàøëàð, — äåäè, — úàðè ìÿñÿëÿìèçèí þçö áèðèíúè ìÿñÿëÿ èëÿ ñûõ
ñóðÿòäÿ ÿëàãÿäàðäûð. — Àéàüà ãàëõäû, êÿìÿðèíäÿí ïûðòëàéûá ÷ûõàí êþé-
íÿéèíèí ÿòÿéèíè ÷ÿêäè. Áîüàçûíû àðûäûá “óñòàíîâêà” âåðäè. — Îðàäà
ùÿáÿø çÿùìÿòêåøëÿðè éàäëàðû ãîâìàã ö÷öí âóðóøóð. Îíëàðà êþìÿê ÿëè
óçàäûðûã. Óíóòìàã ëàçûì äåéèë êè, áèç þëêÿìèçäÿ êàïèòàëèçìè éûõìûøûã-
ñà äà, ùÿëÿ úÿìäÿéèíè ñöðöéöá àðàäàí ÷ûõàðà áèëìÿìèøèê, ãàëûãëàðûíû
òÿìèçëÿìÿìèøèê. Áèð âàð êè, êÿíääÿ ìöáàðèçÿ àïàðàñàí, àâàì, ãàðà
úàìààò è÷èíäÿ. Áóíóí àéðû èøè âàð. Àììà áèç ùå÷ áóðíóìóçóí óúóíó
ýþðìöðöê. Þç èíñòèòóòóìóçäà áó ãàëûãëàð òîõóì ñàëûð, ýþéÿðèð, ÿë-
àéàüà äîëàøûð, õÿáÿð òóòìóðóã... ñàéûãëûã!
“Èíñòèòóòóìóçäà” äåéÿíäÿ ùàìûíûí äèããÿòè Ýÿëäèéåâèí íèòãèíÿ
úÿëá îëóíäó. Ùàìû ìöíòÿçèð äàéàíäû êè, ýþðÿñÿí êèìèí ùàããûíäà äàíû-
øûð. Ýÿëäèéåâ òÿêðàð ñèíÿñèíè àðûòëàäû:
— Éîëäàøëàð, ñþùáÿò èêèíúè êóðñóí òÿëÿáÿëÿðèíäÿí áèðè ùàããûíäàäûð.
Þçö äÿ áàêûëû, øÿùÿðëè! Îíëàðûí åâëÿðèíäÿ þëÿí îëóá. Þëöíöí öñòöíÿ
ìîëëà ýÿòèðìÿê, Àëëàùûí ÿìðè, ïåéüÿìáÿðèí øÿðèÿòè èëÿ, ôèëàí... þçö äÿ
êîìñîìîë öçâö. Áóíëàð áèð éàíà äóðñóí, ìÿí ìÿëóìàò àëàí êèìè îíó
÷àüûðòäûðäûì. Äåäèëÿð äÿðñÿ äÿ ýÿëìèð, åâëÿðèíèí íþìðÿñèíè òàïäûì. Ýþð
êèìèí åâèíäÿ òåëåôîí âàð! Çÿíý åëÿäèì. Àòàñû, éÿíè õàíÿíäÿ Ñÿòòàð-
çàäÿ. — Ýÿëäèéåâ “éÿíè” ñþçöíö ÷îõ ìÿíàëû äåäè âÿ àäàìëàðûí öçöíÿ
áàõäû: — Ñÿòòàðçàäÿ òåëåôîíà ýÿëäè. Ìÿí áåëÿ ëàï êóëòóðíó îíóíëà äà-
íûøäûì, ãÿòè ñóðÿòäÿ ãûçûíû èúòèìàè éåðëÿðÿ áóðàõìàéàúàüûíû ñþéëÿäè.
Êèì èäèñÿ äèëëÿíäè:
— Åëÿ øåé îëìàç!
— Ðöáàáÿ äÿðñÿ ýÿëèð!
Ýÿëäèéåâ ãÿçÿáëÿ ÿëèíè ãàëäûðäû:
286
 — Äàéàí!.. Áóðàõìàéàúàüûíû ñþéëÿäè. Ìÿí ÷àëûøäûì áàøà ñàëàì êè,
éàõøû èø äåéèë, çèéàëûñàí, áóíà ñÿíèí èõòèéàðûí äà éîõäóð. Ñîâåò ýÿíúè,
êîìñîìîë÷ó, éåíè ùÿéàò... Áó äà ùå÷...
Ñðàüàýöí îòóðóá èøëÿéèðäèì. Äàêëàäà-ôèëàíà áàõûðäûì. Áèð äÿ ýþðäöì
àðûã, áàøû ÷àëëàøìûø áèð êèøè, ÿëèíäÿ ÿñà áóäóð ýÿëèð. Ñÿòòàðçàäÿ ìÿíèì
ñþçöìäÿí ùèðñëÿíèá, ïàðòêîìà øèêàéÿòÿ ýÿëèá. Ìÿí äÿ à÷ìàäûì. Îòóð-
äó áèð ñààò ìÿíÿ Ýÿëäèéåâèí “éàðàìàçëûãëàðûíäàí” äàíûøäû. — Ýÿëäèéåâ
áó ñþçö äåéÿíäÿ ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö, áàøãàëàðûíûí äà ýöëÿúÿéèíè
ýþçëÿéèðäè, àíúàã îíà ãîøóëàí îëìàäûüûíû ýþðöá, úèääèëèéèíÿ ãàéûòäû:
áàøëàäû êè, ñèç ìÿíèì ãûçûìû îüëàíëàðà òÿùâèë âåðèðñèíèç. Áó íåúÿ ìÿê-
òÿáäèð, ôèëàí... Éîëäàøëàð, àéäûíäûð êè, ìÿí Ñÿòòàðçàäÿ èëÿ ÷ÿíÿ-áîüàçà
äóðìàçäûì. Õàíÿíäÿ îëñà äà ãîúà, ìþâùóìàò÷û êèøèäèð. Îí áåø èëäèð
Ñîâåò ùþêóìÿòè îíó áàøà ñàëà áèëìèð. Ìÿí îí áåø äÿãèãÿäÿ îíó íåúÿ
áàøà ñàëûì. Öçöìÿ ñþéäö äÿ, úàâàá âåðìÿäèì. Åéáè éîõäóð, äåéÿðëÿð
äÿ. Ñÿáðèìèç ÷àòàð. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ, Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíèí
öçâöäöð. Áóíó íÿçÿðÿ àëàðàã ìÿñÿëÿíè áóðàäà ãîéäóì êè, þçöíöç áó
áàðÿäÿ íÿ ìÿñëÿùÿò áèëèðñèíèç, åëÿéÿñèíèç. Þë÷ö ýþòöðÿñèíèç! — Ýÿëäè-
éåâ ñþçöíö ãóðòàðûá îòóðìàã èñòÿéèíäÿ éàäûíà íÿ äöøäöñÿ òÿçÿäÿí
áàøëàäû: — Áàüûøëàéûí, óíóòäóì. Ñÿòòàðçàäÿíèí ãûçûíû äàíûøäûðìûøàì.
Àòàñû, ýþðöíöð, îíó ÷îõäàí ñûõûøäûðûðìûø. Ãûç ãîðõóäàí à÷ûá äåìÿñÿ äÿ
ìÿëóìäóð êè, àòàñûíûí ùèìàéÿñèíäÿ îõóéóá áàøà ÷àòìàéàúàã. Ñÿòòàð-
çàäÿ ýóéà èíäèäÿí “àéðû èíñòèòóòà äÿéèøìÿê” áÿùàíÿñèëÿ ãûçû èíñòèòóòäàí
àïàðìàã, ÿðÿ âåðìÿê èñòÿéèð. Áèëèðèê, Íàéûáîâóí “èíñòèòóòóíà” âåðÿúÿê.
Áÿëëèäèð. Áèç áó ùàäèñÿíèí ãàáàüûíû àëìàñàã, áöòöí áèàáûð îëàúàüûã...
Ýÿëäèéåâ àäàìëàðû ùàçûðëàìûøäû. Äàíûøàíëàðäàí ùÿðÿ áèð ðÿé ñþéëÿäè.
Áèðè äåéèðäè: “Ñÿòòàðçàäÿ áèçèì èø÷èìèç äåéèë, ùå÷ áèð ãÿðàð ÷ûõàðà áèë-
ìÿðèê, ýöúöìöç àíúàã ãûçûíà ÷àòàð”. Áèðè äåéèðäè: “Ðöáàáÿíè ìöòëÿã
ìÿêòÿáäÿ ñàõëàìàã âÿ ùÿòòà åâëÿðèíäÿí àéûðûá éàòàãõàíàéà äöçÿëòìÿê
âàúèáäèð. Êèøèíèí ìÿñÿëÿñèíè Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíÿ, ñóðÿòèíè äÿ
ãÿçåòÿ éàçìàëûéûã”.
Âåðäèéåâ åòèðàç åëÿäè:
— Éàçìàüûí àäû éîõäóð. Ñàáàù-áèðè ýöí òÿçÿ ñå÷êè îëàúàã. Ñÿòòàð-
çàäÿ-ìÿòòàðçàäÿ ýåäÿúÿê þç èøèíÿ.
Ýÿëäèéåâ ìàíå îëäó:
— Éîõ, áèçèì áîðúóìóç éàçìàãäûð. Ãîé áèëñèíëÿð, ñîíðà ìÿñóëèé-
éÿòëè îëàð.
Âåðäèéåâ ìÿñóëèééÿò ñþçöíö åøèäèá, øÿðèê îëäó:
287
 — Ñþçöìö ýåðè ýþòöðöðÿì. Éàçàã, ãîé áèð ñèãíàë äà áó îëñóí.
Êîìñîìîë êîìèòÿñèíèí êàòèáè Ìóõòàð äóðäó. Ìÿñÿëÿíè áó ãÿäÿð
øèøèðòìÿéèí èíñòèòóò ö÷öí, òÿøêèëàò ö÷öí íþãñàí îëäóüóíó, áó áàðÿäÿ
ÿââÿëêè ôèêðèíäÿ ãàëäûüûíû äåäè, ôèêðèíèí ïðîòîêîëà éàçûëìàñûíû òÿëÿá
åòäè:
Ýÿëäèéåâ àúûãëàíäû:
— Éîëäàø Ìóõòàð, áóðà ñÿíèí ö÷öí êîìñîìîë èúëàñû-çàäû äåéèë ùà.
Íÿ áþéöê àäàì îëìóñàí êè, ñÿíèí ôèêðèí ö÷öí äÿôòÿð à÷àã? Îòóð, ãóëàã
àñ, ÿêñÿðèééÿò íÿ äåéÿð, ñÿí äÿ òàáå îëìàëûñàí, âÿññàëàì!
Ìóõòàð ïàïàüûíû ýþòöðöá ÷ûõäû:
— Éàõøûñû áóäóð ìÿí ýåäèì þç êîìñîìîëëóüóìà, ñÿí èñòÿäèéèí ãÿ-
ðàðû ÷ûõàðò. Éà ñÿíÿ âåðÿí, éà áèçÿ!
Àõûðäà Ýÿëäèéåâ ôèêðèíè éåðèòäè. Ñÿòòàðçàäÿíèí “ÿùâàëè-ðóùèééÿñè”
ùàããûíäà Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñèíÿ éàçäûëàð. Ãûç èëÿ õöñóñèëèêäÿ
äàíûøûá, îíó “òÿçéèã” øÿðàèòèíäÿí àéûðìàã ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿéè Ýÿë-
äèéåâÿ òàïøûðäûëàð. Èúëàñû áàüëàéàíäà Âåðäèéåâ Ýÿëäèéåâÿ éàíàøäû.
— Àììà éàõøû îëìàéàúàã, ýÿðÿê Ìóõòàðûí èøòèðàêû îëà èäè.
Ýÿëäèéåâ ùèðñëè äåäè:
— Ãîé ùàðà ýåäèð, ýåòñèí! Äöíÿíêè ìàë÷èøêÿ ìÿíÿ àüûë þéðÿòìÿê
èñòÿéèð. Îíó ñå÷ìÿêäÿ áèç ÷îõ ïèñ èø ýþðìöøöê!

***

Èíøààò èíñòèòóòóíóí à÷ûëûøû áàéðàìû ö÷öí ùàçûðëûã ýåäÿíäÿ Âàùèä

ýöìàí åòìèøäè êè, äÿðñ èëèíèí áàøëàíìàñûíû ãåéä åëÿìÿê èñòÿéèðëÿð. Áè-
ëåòëÿð ÷àï îëóíóð, ìöñàìèðÿ ö÷öí ùàçûðëûã ýåäèð, ãîíàãëàð ÷àüûðûëûð, ñÿ-
íÿäëÿð ñå÷èëèðäè, èíñòèòóòóí ùÿôòÿëèê ãÿçåòè áó ýöí ÷ûõìûøäû. Äèðåêòîðóí
ìÿãàëÿñèíè îõóéàíäà Âàùèäè ùåéðÿò ýþòöðäö: “Àçÿðáàéúàíäà áèðèíúè
äÿôÿ ìöùÿíäèñëèê èíñòèòóòó òÿøêèë åäèðèê...” Áó òàðèõè ñÿùâÿ ýþðÿ Âàùèä
ðåäàêñèéà èø÷èëÿðèíÿ ãûçäû:
— Ìöùÿíäèñëèê èíñòèòóòó áèçäÿ îí èë áóíäàí ãàáàã âàð. Òàðèõè íèéÿ
äàíûðëàð?
Âàùèä äèðåêòîðóí éàíûíà ýÿëäè. Ãÿçåòèí ÿëëÿðäÿ ýÿçäèéèíè ýþðäö.
Âåðäèéåâ óòàíà-óòàíà ýÿëÿí âÿ íÿ èñÿ áèð øåé äåìÿê èñòÿéÿí Âà-
ùèäÿ äþíäö:
— Íÿ âàð, áàëà?
Âàùèä ãÿçåòè ýþñòÿðäè:
288
 — Ìöÿëëèì, áóíó ñèç éàçìûøñûíûç, áó ìÿãàëÿíè?
Âåðäèéåâèí ýþçëÿðè èôòèõàð ùèññè èëÿ èøûãëàíäû:
— Áÿéÿì èìçàñû éîõäóð?
— Âàð èìçàñû, àììà...
Âåðäèéåâ îíó ñþçëö àäàìà îõøàòäû:
— “Àììà” íÿäèð? Éîõñà ñÿí äÿ Ãóðä îüëó Ãÿäèð êèìè òÿáðèêÿ ýÿë-
ìèñÿí?
Âàùèä öðÿéèíäÿ äåäè: “Òÿáðèêÿ éîõ, öçöíöçÿ òöïöðìÿéÿ ýÿëìè-
øÿì?”. Ñîíðà þçöíö ñàõëàäû:
— Áó úöìëÿíè îõóéóí ýþðÿê.
Âåðäèéåâ ãÿçåòè ÿëèíÿ àëäû: “Áó ýöí Àçÿðáàéúàíäà áèðèíúè äÿôÿ
îëàðàã ìöùÿíäèñëèê ìÿêòÿáè à÷ûëûð. Áó ýöí êóëòóðàìûçûí...”
Âåðäèéåâ Âàùèäèí öçöíÿ áàõäû:
— Áóíäà ñÿùâ àõòàðûðñàí?
— Áÿëêÿ áèðèñè èéèðìè ö÷öíúö èëèí ãÿçåòëÿðèíÿ áàõäû, îíäà íÿ äåéÿð?
Äèðåêòîð äîäàüûíû áöçäö:
— Èéèðìè ö÷öíúö èëèí íÿ äÿõëè âàð ìÿñÿëÿéÿ?
— Àõû èéèðìè ö÷öíúö èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòó êèìè
áèð ìÿêòÿáäÿ âóðùàâóð äÿðñ ýåäèðäè. Èíäè äÿ éàçûðûã “áèðèíúè äÿôÿ”. —
Âàùèä ÿñÿáèëÿøäè. — Àõû òàðèõè ãàðàëàìàã îëìàç.
Âåðäèéåâ òóòóëäó. Àíúàã ùèññ åòäèðìÿìÿê ö÷öí êàòèáèíÿ áàõäû.
— Áó íÿ äåéèð, ÿéÿ, ñÿðñÿì ýÿòèðèá, íÿäèð?
Êàòèá àüçûíû-ýþçöíö ÿéäè. Âàùèäè ùàëàëàäû:
— Î çàìàíêû ãàðìàãàðûøûã áèð øåé èäè.
— Ùÿð ùàëäà áèçèì èíñòèòóòäàí ãàðìàãàðûøûã äåéèëäè.
Âåðäèéåâ Âàùèäè èñòåùçàéà ãîéäó:
— Þçö äÿ àëè ìÿêòÿáäÿ îõóéóð. Àéûáäûð, éîëäàø òÿëÿáÿ! Áÿðïà äþâ-
ðöíöí ìÿêòÿáèíè áèçÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ùåñàá åëÿéèðñÿí?
Âàùèä äåäè:
— Ìÿñÿëÿ áÿðïà äþâðöíäÿ äåéèë, òàðèõè éåíèäÿí áàøëàìàã èøòàùûí-
äàäûð. Éóáèëåé ëàçûìäûðñà, îí èëëèê, îí èêè èëëèê åäèëñèí.
— Áèëèðèê î çàìàí êèìëÿð àò îéíàäûðäû ïîëèòåõíèê èíñòèòóòóíäà...
Âàùèä ýöëöìñÿäè:
— Äåìÿëè, èíñòèòóòóí éîõ, ñèçèí éóáèëåéèíèçè åëÿéèðèê...
— Äåìîãîãëóã ëàçûì äåéèë. Áóíó ùþêóìÿò åäèð, ñÿíèí êèìèñèíäÿí
ñîðóøìóðëàð.
Âàùèäèí ñÿáðè òöêÿíäè:
289
 — Ñàáàù, — äåäè, — éîëäàø äèðåêòîð, ñàáàù õàëã áèçèì öçöìöçÿ íÿ
äåéÿð?
Âåðäèéåâ ÿñèì-ÿñèì ÿñäè, êàòèáÿ òàïøûðäû êè, Âàùèäèí äåäèéèíè “áèð
éåðÿ” éàçûá ñàõëàñûí. Þçö àéàã öñòÿ äàéàíà áèëìÿéèá, ùàëñûçúà êðåñ-
ëîéà îòóðäó.

Ñÿêêèçèíúè ôÿñèë

Ãàòàð âàüçàëäà äàéàíûá êþêñöíö þòöðÿíäÿ çÿíý ñÿñëÿíäè. Äåéÿñÿí

áó ñÿñ î ãÿäÿð ãöââÿòëè èäè êè, äÿìèð éîë èëÿ øÿùÿð àðàñûíäà îëàí áöòöí
ùÿääè-ñÿääè âóðóá äàüûòäû. Âàüçàë ãàïûëàðû òàéáàòàé à÷ûëäû. ßëèíäÿ ÷à-
ìàäàí, áàüëàìà, ïàòåôîí, êèòàá, õóðúóí, êàüûç òîðáà, ÷àéäàí âÿ ãåéðè
àçóãÿ, ãóúàüûíäà óøàã îëàí, éà òàìàì ÿëè áîø àäàìëàð âàãîíëàðà ñàðû
éþíÿëäèëÿð. Áèëåòèíè ýþñòÿðÿí, øåéëÿðèíè âàãîíà ãîéàíëàð åëÿ ñåâèíèð, åëÿ
ìþùêÿì îòóðóðäóëàð êè, äåéÿñÿí þëÿíÿúÿí áèð äàùà âàãîíäàí éåðÿ
äöøìÿéÿúÿêëÿð.
Éîëà ñàëàíëàð ýåäÿíëÿðäÿí ÷îõ èäè. Èíñòèòóòäà ãûø òÿòèëè áàøëàíìûøäû.
Òÿëÿáÿëÿð äÿñòÿ-äÿñòÿ åâëÿðèíÿ éîëà äöøöð, ãûø èñòèðàùÿòèíèí áèð ñààòûíû
äà ùÿäÿð êå÷èðìÿê èñòÿìèðäèëÿð. Îüëàí, ãûç áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû. Ýþ-
ðöøÿí, àéðûëàí êèì, âèäàëàøàí êèì.
Áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, Ðöáàáÿ Áàêûäàí ÷ûõûðäû. Áèðèíúè äÿôÿ èäè ðàéîíà
ýåäèðäè; áèðèíúè äÿôÿ èäè àòàñûíäàí àéðûëûð, “éàä” áèð îüëàíà ãîøóëóðäó.
Èìòàùàí êèòàá÷àñûíäà éàçûëàí ôÿíëÿð ñèéàùûñûíûí ãàáàüûíäà áîø éåð ãàë-
ìàäûüûíû ýþðÿíäÿí ñîíðà Âàùèä àðõàéûíëàøìûø, òÿòèëÿ åâÿ ýåòìÿéÿ òÿ-
äàðöê ýþðìöøäö. Ðöáàáÿ îíà áèð äÿôÿ: “Ýåòìÿéÿúÿêñÿí!” äåéÿíäÿ î
óøàã êèìè éàëâàðäû, àèëÿíè, õöñóñèëÿ áàëàúà áàúûñûíû êþíëö èñòÿäèéèíè
äåäè. Âàùèäèí áó ýþðöøäÿí ÿñàñ ìÿãñÿäè àíàñû èäè, àíúàã àíà ñþçöíö
Ðöáàáÿíèí éàíûíäà äèëèíÿ ýÿòèðìÿäè. Ðöáàáÿíè äÿ ãîíàã ÷àüûðäû. Ðö-
áàáÿ àòàñûíäàí èçèí àëäû. ßñëèíÿ áàõñàí Âàùèä ãîíàã ÷àüûðìàñà äà Ðö-
áàáÿ îíóíëà ýåäÿúÿêäè. ßââÿëà, îíà ýþðÿ ýåäèðäè êè, ðàéîíó, êÿíäè
ýþðñöí, âÿòÿíè éàëíûç úîüðàôèéàäàí òàíûìàã, êÿíä ùÿéàòûíû ùåêàéÿ âÿ
ðîìàíëàðäàí þéðÿíìÿê Ðöáàáÿ ö÷öí åéèá îëàðäû. “Êÿíäè ãîé àãðî-
íîìëàð þéðÿíñèí” äåéÿí ãûçëàðà Ðöáàáÿ èñòåùçà èëÿ áàõûðäû. Î, þç èõòè-
ñàñûíû, — åâ òèêìÿê, èíñàíëàðà ìÿñêÿí ãóðìàã èøèíè — õàëãûí çþâãöíäÿí
êÿíàðäà òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðäè. “Áèç íÿ ãÿäÿð îõóñàã, éåíÿ éàõøû ìö-
ùÿíäèñ õàëãûí þçöäöð. Áèçèì áîðúóìóç åëìèí ùþêìö èëÿ õàëãûí èñòÿéèíè
290
áèðëÿøäèðìÿêäèð. Òèêäèéèìèç áèíàëàð êÿíäëèíèí, êîëõîç÷óíóí çþâãöíÿ,
ìÿèøÿòèíÿ, ýöçÿðàíûíà óéüóí îëìàëûäûð”.
Ðöáàáÿ èëÿ ùÿêèì ãûçëàð àðàñûíäà ìöáàùèñÿ îëóðäó. Îíëàðûí áÿçèñè,
èíñòèòóòó áèòèðèá êÿíäÿ ýåòìÿäèéèíè, ðàéîíóí ìÿäÿíèééÿòñèçëèéè,
øÿðàèòèí ïèñëèéè, áÿçè êÿíä èø÷èëÿðèíèí êîáóäëóüó èëÿ áÿðàÿòëÿíäèðèðäè.
Áþéöêõàíûì àäëû áèð óøàã ùÿêèìè Ðöáàáÿíè ñàäÿëþâù àäëàíäûðûá ýöëöð
âÿ äåéèðäè:
— Àüçûí èñòè éåðäÿäèð. Àëëàù ãîéñà êÿíäÿ òÿéèí îëóíàðñàí, îíäà ýþ-
ðÿðñÿí... Áèðèíúè ùÿôòÿ ãàïûíà àçû áèð éöç åë÷è ýÿëìÿñÿ ìÿíÿ ñþé! Áàøäà
ðàéîí èúðàèééÿ êîìèòÿñèíèí ñÿäðè, àéàãäà ìèëèñ íÿôÿðè, êîììóíõîç
áóõãàëòåðè, ìÿùêÿìÿ êàòèáè... Ùÿðÿñè ÿëèíäÿ ìÿêòóá ãàïûíà ýÿëÿíäÿ
îíäà ùàëûíû ñîðóøàðàì. Áÿíä îëàíëàðûí ÿëèíäÿí ÷àìàäàíûíû äà ãîéóá
ãà÷àúàãñàí...
— À Áþéöêõàíûì, íèéÿ ýöëìÿëè ñþç äàíûøûðñàí?! Ðàéîíëàðäà àç
ìÿñóë ãàäûí èø÷èëÿðè âàð? Åëÿ áóíëàðûí ùàìûñûíà ìÿêòóá ýÿëèð? Áÿçè àõ-
ìàãëàðû íèéÿ íöìóíÿ ÷ÿêèðñÿí!
Áþéöêõàíûì úèääèééÿòëÿ áàøûíû ÿéÿðÿê úàâàá âåðìèøäè:
— ßëáÿòòÿ ýÿëèð. Àíúàã þç éåðëèëÿðèíÿ î ãÿäÿð ýèðèøÿ áèëìèðëÿð. Åëÿ êè,
ãûðàãäàí ýÿëäè, èøè áèòäè. ßëÿ ýÿòèðìÿìèø ãàïûñûíäàí ÷ÿêèëìÿéÿúÿêëÿð...
Ðöáàáÿ áó ìöáàùèñÿëÿðäÿ ãÿòèééÿò ýþñòÿðñÿ äÿ, àúèç ãàëûðäû; ÷öíêè
êÿíäè ýþðìÿìèøäè, ýÿçìÿìèøäè. Äîüðóäóð. Ðöáàáÿ îíëàðûí ðÿéèíÿ
èíàíìûðäû. Áó ôèêèðëÿðè øÿùÿð ìöáòÿëàëûüû, ÿðêþéöíëöê, òàúèð ÿùâàëè-ðó-
ùèééÿñè ñàéûðäû. Àììà éåíÿ äÿ êÿíäè ýþðìÿê, àéäûí òÿñÿââöð àëìàã
èñòÿéèðäè. Áóíóí ö÷öí ìöíàñèá âàõò èíäè èäè. Âàùèääÿí ýþçÿë éîë éîë-
äàøû îëìàéàúàãäû.
Áèð äÿ Ðöáàáÿ øÿõñÿí Âàùèäèí àèëÿñèíè ýþðìÿéè, îíóí àòà-àíàñû èëÿ
éàõøû òàíûø îëìàüû ÷îõäàí àðçóëàéûðäû. Áèëèðäè êè, ãûçûí îüëàíà ãîøóëóá
ýåòìÿñèíè ñþç åëÿéÿðëÿð. Áóíëàðû éàäûíà ñàëìàã èñòÿìèðäè; ÷öíêè íÿ þç
àèëÿñèíÿ, íÿ Âàùèäÿ âÿ îíóí ñàäÿ àòàñûíà áóíëàð éàðàøìàçäû.
Êÿíäÿ ýåòìÿéèí ö÷öíúö ñÿáÿáè Âàùèääÿí àéðûëà áèëìÿìÿñè èäè.
Âàùèä èëÿ öíñèééÿòè åëÿ éåðÿ ýÿëèá ÷àòìûøäû êè, ùå÷ áèðè î áèðèíäÿí êÿ-
íàðäà éàøàìûð, éàøàéà áèëìèðäè. Òÿòèë ýöíëÿðè òÿëÿáÿëÿðèí ñåâäèéè, èíòè-
çàðûíû ÷ÿêäèéè áèð âàõòäûð. Àíúàã Âàùèääÿí àéðûëìàã ãåéäè îëäóüó
ö÷öí Ðöáàáÿ áó ýöíëÿðè àðçóëàìàçäû.
Èëëàù äà àíàñûíûí âÿôàòû Ðöáàáÿíèí ñåâèíúèíèí éàðûäàí ÷îõóíó èòèð-
ìÿê äåìÿêäè. Âàùèä äÿ åëÿ áóíà ýþðÿ Ðöáàáÿíè àïàðìàã, ãöññÿñèíè
óíóòäóðìàã, ìöùèòèíè, ùàâàñûíû òÿçÿëÿìÿê èñòÿéèðäè.
291
 Âàüçàëäà äà, ãîùóì-ÿãðÿáà éîëà ñàëàíäà äà àíà êÿäÿðè Ðöáàáÿíè
òÿðê åòìÿäè. Âàãîíóí ïÿíúÿðÿñèíäÿí àøàüû áàõàíäà þçöíÿ òÿðÿô ÷åâ-
ðèëÿí àòà áàõûøûíû, ãîúà õàíÿíäÿíèí ýöëÿð öçöíö, íÿâàçèøè âÿ øÿôãÿòëè
íÿçÿðëÿðèíè, òàíûøëàðûí âèäà ýöëöøëÿðèíè, éàéëûã îéíàäàí ÿëëÿðè ýþðäö.
Áóíëàð áèð äÿñòÿ ÷è÷ÿê êèìè ñàíêè, ïÿíúÿðÿéÿ ñàðû òóòóëìóøäó. Ðöáàáÿ
áàõûá ôÿðÿùëÿíèð, óüóðà äîüðó ýåòäèéèíÿ èíàìû àðòûðäû. Àíúàã áó ýöë
äÿñòÿñèíèí îðòàñû éîõ èäè, îðàäà ãàðàëàí áîøëóãìó èäè, éà ëàëÿ ñèíÿñèíÿ
÷ÿêèëÿí äàüäû, ìàòÿì ÿëàìÿòè èäè? Ðöáàáÿ î ãàðàíëûã íþãòÿäÿí áîéëà-
íàí àíàñûíûí ñîëüóí, ùÿéÿúàíëû ÷þùðÿñèíè ýþðäö. Øèðèíõàíûì ãûçûíûí
óçàã ñÿôÿðÿ ýåòäèéèíè åøèäèá ìÿçàðäàí ãàëõìûøäû... Î, éåíÿ õÿñòÿäèð.
Ðÿíýè ãà÷ìûø, ýþçëÿðè ãûçàðìûø, äîäàãëàðû àüàðìûøäû. Àðûã, óçóí âÿ
ãöââÿòñèç ãîëëàðûíû à÷ûá çÿèô ñÿñ èëÿ éàëâàðûð: “Ãûçûì, Ðöáàáÿ, ñÿíè
ñàüëûüûìäàêû êèìè èñòÿéèðÿì. Ãûçûì, òåç ãàéûò, ãàáàüûíà ýÿëÿúÿéÿì!”.
Èíúÿ áèð ðèããÿò Ðöáàáÿíèí êþíëöíö ïàð÷àëàäû. Áàõûøûíû àíàñûíûí õÿ-
éàëû ñèìàñûíäàí àéûðìàäû.
Ñÿòòàðçàäÿ ãûçûíûí áèð íþãòÿéÿ äèêèëÿí ýþçëÿðèíäÿí ãÿëáèíäÿí îéà-
íàí êÿäÿðè îõóäó. Ðöáàáÿíèí öðÿéèíäÿí êå÷ÿíëÿð ñàíêè ýèçëè áèð éîë èëÿ
îíóí ãÿëáèíÿ àõäû. Àòàíûí ýþçëÿðèíäÿí àõàí éàø áàëàíûí éàíàãëàðûíäà
èøûëäàéàí èíúèëÿðÿ úàâàá îëäó.

***

Ðöáàáÿ âàãîíóí äÿùëèçèíÿ ÷ûõûá òàìàøà åëÿìÿê èñòÿéèðäè. Âàùèä

ñòàíñèéàëàðû, êÿíäëÿðè, øÿùÿðëÿðè ýþñòÿðèðäè. Êöðäÿìèðäÿí ñîíðà òÿáèÿò
äÿéèøäè. Áîç, ÷ûëïàã, ãóðó âÿ áÿçÿí äÿ ìàçóòëó ÷þëëÿð, òÿïÿëÿð ÿâÿçèíÿ
ìÿùñóëäàð òîðïàãëàð, ñûõ ìÿñêÿíëÿð áàøëàíäû. Éîë êÿíàðëàðû áàü-áàü-
÷àëûã, îòëàã èäè. Íàõûð, ñöðö îòëàéûðäû. ×àéëàð äöçÿíëèêëÿðäÿ ãûâðûëàðàã
ñàêèòúÿ àõûð, êÿíäèí ñàô ùàâàñû àäàìû ùÿâÿñÿ ýÿòèðèðäè. Àçóãÿ èëÿ éöê-
ëÿíìèø îâ÷óëàð óçàãëàðà ýåäèðäèëÿð. Áóëóäëó ìöëàéèì ùàâà, ãûøû éîõ,
ïàéûçû àíäûðûðäû. Áÿçÿí à÷ûëàí, áÿçÿí èíàäêàð óøàã êèìè òóòóëàí öôöã-
ëÿð, þòÿðè ñÿïÿëÿíÿí éöíýöë éàüûøëàð ñàíêè Âàùèäÿ, âÿòÿíèí òÿáèÿòè ùàã-
ãûíäà ñþéëÿìÿê èñòÿéèðäè. Åëÿ éåð îëìóðäó êè, ãàòàð äàéàíàíäà Âàùèä
äöøìÿñèí. Ýàù áþéöê âÿ ñàðû ùåéâàíëàð, ýàù Øèðâàíûí ýöëþéøÿ, øèðèí
íàðû, ãûðãîâóë, êÿðïèú êèìè úàìûø ãàòûüû, òÿíäèð ÷þðÿéè, áàíäàõäàí êÿ-
ñèëìèø Ýÿíúÿ öçöìö...
Ðöáàáÿíè ÿí ÷îõ ìàðàãëàíäûðàí êÿíäëèëÿð, éåðëè úàìààò èäè. Áóíëà-
ðûí áÿçèñè ãèéàôÿñèíè äÿéèøìÿìèøäè, ëàêèí ÷îõóñó òÿçÿ äÿá èëÿ ïàëòàð
292
ýåéìèøäè. Àíúàã áó ëèáàñ îíëàðûí êÿíä õöñóñèééÿòèíè þðòìöðäö, ÿêñèíÿ,
äàùà äà ãàáàðûã ýþñòÿðèðäè. Äåìÿê îëàð êè, îíëàðûí ÷îõóíäà ïàëòàðà áèð
ëàãåéäëèê, åòèíàñûçëûã ýþçÿ ÷àðïûðäû. Ýþðöðäöí, ýþçÿë âÿ éåíèúÿ ìàüà-
çàäàí àëûíìûø êîñòéóì ýåéèíÿí áèð êîëõîç÷ó óíëó òîðáàíû, éà ìåéâÿ
ñÿáÿòèíè ãîëòóüóíà âóðóá áóäóð ýåäèð. Áèð áàøãàñû éóí øàëâàðûíû óçóí-
áîüàç ÷ÿêìÿíèí ãóíúóíà ýöú èëÿ éåðëÿøäèðìèø, êîñòéóì öñòöíäÿí
ãàéûø áàüëàìûøäû...
Áóíëàð âàãîíà ýèðÿíäÿ íÿ äàíûøäûãëàðûíû, íÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè äÿéèøèðäè.
Ðÿôòàðëàðûíäà ñÿðáÿñòëèê, òÿáèèëèê ùàêèì èäè. Þç åâëÿðèíÿ ýÿëèðìèø êèìè
àðõàéûí, çàðàôàòëàøà-çàðàôàòëàøà âàãîíäà þçëÿðèíÿ éåð åëÿéèðäèëÿð. Îòó-
ðàí êèìè ùàìû èëÿ éîëäàøëàøûð, òàíûø îëóð, ÿùâàëëàøûðäûëàð:
— ßìèîüëó, ñÿôÿðèíèç ùàðàäûð, àëëàù ãîéñà?
Ðöáàáÿ áóíëàðûí ñàäÿëèéèíÿ, ýöëÿøãàáàãëûüûíà áàõäûãúà õîøó ýÿ-
ëèðäè. Âàùèääÿí ñîðóøóðäó. Âàùèä îíëàðû éàõøû òàíûéûðäû:
— Êÿíäëè, — äåéèðäè, — ÷îõ áþéöê ñèíèôäèð. Ãÿäèì ñèíèôäèð. Ôÿùëÿ
ñèíôè èêè-ö÷ ÿñðëèê éîë ýÿëèðñÿ, áóíëàð íå÷ÿ ìèí èëëÿðäèð éîëäàäûðëàð,
êÿíäëèëÿð ùÿìèøÿ ÿêèá-áåúÿðèá, áè÷èá, éûüûá, õûðìàí âàõòû èñÿ òàõûëû þç-
ýÿñè àïàðûá. Ùÿìèøÿ áàøëàðûíà äþéöáëÿð. Áóíëàðà éàç ÿêèí÷è, ãûø äèëÿí÷è
äåéèáëÿð. Ñàáèð áÿé çöëìöíö éàõøû ýþñòÿðèá:

Âóð, âóð êè, ýÿòèðìÿéèáäèð àðïà!

Èíñàí äþçìÿç áó øàðïà-øàðïà?

Èíãèëàáûí áþéöê ãÿëÿáÿëÿðèíäÿí áèðè áóíëàðûí àéûëìàñûäûð. Ýþðöð-

ñÿí, Ðöáàáÿ, îíëàð âàãîíà ýèðÿíäÿ åâ éèéÿñè êèìè òÿðïÿøèðëÿð. Êå÷ìèø-
äÿ âàãîíëàðäà êÿíäëè úûíãûðûíû ÷ÿêÿ áèëìÿçäè, èíäè àç ãàëûðëàð êîíäóê-
òîðà ãàíóí þéðÿòñèíëÿð.
Ðöáàáÿ õîø áèð ùèññ èëÿ äåäè:
— Íÿ ãÿäÿð ñàäÿäèðëÿð. Úàìààò è÷èíäÿ þç åâëÿðèíäÿí, àðâàä-óøàã-
ëàðûíäàí äàíûøûðëàð.
— Îíëàð çÿùìÿòëÿ áþéöìöøëÿð. ßìÿê èíäè îíëàðà âàúèá âÿðäèøäèð.
Öðÿêëÿðè, ñöôðÿëÿðè, ãàïûëàðû, ÿëëÿðè äèëëÿðè êèìè à÷ûãäûð. Ñÿìèìèééÿòëÿðè,
ñÿõàâÿòëÿðè, ãîíàãïÿðÿñòëèêëÿðè, äîñòëóãëàðû ãÿðèáÿäèð. Áàøûíû êÿñ, èñòÿ-
äèéèíäÿí äþíìÿç. ßðÿáëÿð íå÷ÿ ÿñð áàáàëàðûìûçûí áàøûíà ãàì÷û, ãàïàç
éàüäûðûá, äåäèêëÿðèíÿ èíàíäûðà áèëìèðäèëÿð. Ãûëûíú çîðóíà “Àëëàùö-
ÿêáÿð” äåäèðäèáëÿð. Êÿíäëè éàõøû áàøà äöøöð êè, “Àëëàùö-ÿêáÿð” ôèëàí
îíóí ÿêèí-òèêèíèíÿ ôàéäàñûçäûð.
293
 Áèç áóíëàðûí ñàäÿëèéèíäÿêè ñÿìèìèééÿòè ñàõëàìàëûéûã. Ñàäÿëþâù-
ëöê, àâàìëûã ãàëûãëàðûíû èñÿ àòìàëûéûã. Ýþðöðñÿí, àéàããàáûëàðûíû, ëèáàñ-
ëàðûíû, ïàïàãëàðûíû òÿçÿëÿìèøëÿð. Áó àñàíäûð, áàøëàðûíû òÿçÿëÿìÿê èñÿ
ìöðÿêêÿáäèð, ÷ÿòèíäèð. Îíà ýþðÿ äÿ çèéàëûëàðûìûçûí ìöùöì èøè êÿíääÿ-
äèð. Êÿíäëèíè áàøà ñàëäûãúà, þçö áàøëàéûð êþùíÿ àäÿòëÿðëÿ ìöáàðèçÿéÿ!
— Ìÿñÿëÿ éàëíûç êþùíÿëèêäÿ äåéèë. Ùÿð êþùíÿíè êþùíÿ îëäóüó ö÷öí
àòìàã, ùÿð éåíèíè éåíè îëäóüó ö÷öí òóòìàã óøàã õàñèééÿòèäèð. Éåíè
êþùíÿäÿí éàõøû äåéèëñÿ, éåíèëèéèí ìÿíàñû éîõäóð. Ñà÷ áóðìàã, äîäàã
áîéàìàã Àâðîïàäàí ýÿëìÿ àäÿòäèð, àììà éàõøû àäÿò äåéèë! Õàëãûí
ýþçö ñÿððàô ýþçöäöð. Îíóí ìèí èëëÿð áîéó äàâàì åäèá ýÿëÿí éàõøû
àäÿòëÿðè äÿ âàð. Ãîúàéà ùþðìÿò åëÿìÿê, ãîíàüûí ùàðäàí ýÿëèá, ùàðàéà
ýåòäèéèíè ñîðóøìàã, ìöñèáÿòÿ äöøÿí àäàìûí áàøûíà éûüûëûá òÿñÿëëè
âåðìÿê, êþìÿê ÿëè óçàòìàã... Áóíëàð ùàìûñû êþùíÿ øåéëÿðäèð, àíúàã
òÿêè áó êþùíÿëèê èíñàíëàðäà ÷îõ îëàéäû, ùÿìèøÿëèê îëàéäû.
— Ìÿí êþùíÿëèê êÿíäëèëÿðèí àâàìëûüûíà äåéèðÿì. Àâàìëûã èëÿ ñÿà-
äÿò áàðûøìàìûøäûð, áàðûøìàéàúàã äà.

***

Ðöáàáÿ Ñàäûã êèøèíèí àë÷àã, äàø ùàñàðëû ùÿéÿòèíÿ ýèðÿíäÿ öðÿéè äþ-
éöíäö. Íàáÿëÿäëèéèíäÿí íåúÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê ëàçûì îëäóüóíó, áó ñààò
ãàáàüûíà ÷ûõàúàã àäàìëàðà íÿ úàâàá âåðìÿëè îëäóüóíó êÿñäèðÿ áèëìèð-
äè. Öðÿéèíäÿ àðçóëàäû: “Ñàäûã êèøè þçö ÷ûõàéäû!”. Âàùèäèí ãîëóíó áó-
ðàõìàìûøäû, ñàíêè îíäàí êþìÿê èñòÿéèðäè. Õÿéàëûíà ýÿëäè êè, “êÿíä
éåðèäèð, ñþç åëÿéÿðëÿð”. Òåç ÿëèíè ÷ÿêäè, éàâàø âÿ ìöíòÿçèð àääûìëàðëà
ùÿéÿòèí áèð òÿðÿôèíäÿ òÿìèç, øöøÿ ïÿíúÿðÿëÿðè èëÿ îíëàðà áàõàí, ãîøà
ñöòóíëó åéâàíûíû ãóúàã êèìè à÷ûá ÷àüûðàí, èêèìÿðòÿáÿëè åâÿ äîüðó
éåðèäè. Àëò îòàüûí áþéöê ãàïûñû úûðûëòû èëÿ à÷ûëäû. Áèð äÿñòÿ àðâàä-óøàã
øàäéàíàëûã èëÿ ñÿñëÿíèá, ýÿëÿíëÿðèí ãàáàüûíà ÷ûõäûëàð. Îíëàð Âàùèäèí
ÿìèñè ãûçû Äèëàðà, ãîíøó ãûç Ýöëàá, Ýöëàáûí óçàã ãîùóìó Áÿäèðíèñÿ
àðâàä âÿ ìÿùÿëëÿ óøàãëàðû èäèëÿð. Áàëàúà, óçóíñà÷, óçóíòóìàí, áàøìà-
üûíû ñöðöòëÿéÿí áèð ãûç óøàüû Âàùèäèí áîéíóíà àòûëäû.
— Ãàüàì ýÿëäè, àé àíà!
Ãàáàüà ÷ûõàíëàðûí àðàñûíäà îðòàáîé, åíëèñèôÿò áèð ãàäûí âàðäû.
Ýþðÿí êèìè Ðöáàáÿ òàíûäû: “Îäóð, àíàñûäûð”.
Ãàäûí àüûð-àüûð éåðèéèá, Âàùèäèí áîéíóíó ãóúàãëàäû. Ñîíðà Ðöáà-
áÿéÿ äþíäö. Îíó äèããÿòëÿ ñöçäö, åâÿ ýÿëÿí áèð ñÿàäÿò êèìè, ñåâèíú âÿ
öðÿêà÷ûãëûüû èëÿ ãàðøûëàäû:
294
 — ×îõ õîø ýÿëìèñÿí, ãûçûì! Åâèì-åøèéèì ñÿíÿ ãóðáàíäûð.
Ðöáàáÿ îíóí åùòèðàìûíà áèðúÿ “ñàü îëóí!” äåäè. Áóíóí àç îëäó-
üóíó ùèññ åäèá ñîðóøäó:
— Áÿñ Ñàäûã ÿìè ùàíû?
Ãîíóì-ãîíøó Ðöáàáÿ èëÿ Ôàòìàíûí äàíûøûüûíà äèããÿò éåòèðèðäèëÿð.
Õöñóñèëÿ ãûçëàð, íàáÿëÿä ãóø êèìè ýåéèìè, ýÿëèøè, äóðóøó âÿ äàíûøûüû èëÿ
òÿçÿ ýþðöíÿí Ðöáàáÿíèí òàìàøàñûíà äóðìóøäóëàð, ìàðàãëà îíà áàõûá
ïû÷ûëäàøûðäûëàð, ïû÷ûëäàøûá áàõûðäûëàð.
Ôàòìà ãîíàãëàðà êöðñö ÷ÿêäè:
— ßéëÿøèí! Îõóéàíëàð äöíÿí, ñðàüàýöíäÿí ýÿëèáëÿð. Áèç äÿ íèýàðàí
ãàëìûøûã. Ïèðîëìóø, ÿë áîéäà êàüûç éàçìûð, äåìèð, àòà-àíàäûð, ýþçö
éîëäàäûð àõû?
Âàùèä ÿë-öçöíö éóéóðäó, äÿùëèçäÿí ãûøãûðäû:
— Àé àíà, ãîíàüûí éàíûíäà àç äàíëà ìÿíè!
— Ãîíàã íèéÿ îëóð, Ðöáàáÿ þçöìöçöíêöäöð. Ñÿíÿ íÿ?
— Þçöìöçöíêö éàõøû áèëèð êè, ìÿí òåç-òåç êàüûç éàçûðàì.
Ðóáàáÿ òÿñäèã åëÿäè:
— Äîüðóäóð, éàçûð.
— Éàçìàüûíà ñþçöì éîõ, àììà áèð áèçÿ äÿ éàçñûí äà.
Ðöáàáÿ ãûçàðàí êèìè îëäó, ëàêèí ãàäûíûí ñþùáÿòè ýþñòÿðèðäè êè, î
àéðû øåéäÿí äàíûøûð.
— Áèð ÷àìàäàí äÿôòÿð ýÿòèðèð. Ýþðöðÿì, òèôèë îíëàðû áèð-áèð ÿëè èëÿ
éàçûð. Äåéèðÿì, àé áàëà, áàðìàãëàðûí ãàáàð îëàð, áó íÿäèð? Áàêû äÿðñè
äÿ àüûðäû. Àììà ÿë áîéäà êàüûçà íÿ âàð. Àðàäà éàçàðñàí.
Âàùèä áàúûñûíû éàíûíà ÷àüûðäû:
— Íåúÿñÿí, ìàðàë áàúûì. Áþéöìöñÿí, éàõûí ýÿë ýþðöì! Ñÿíÿ øÿ-
êèëëè êèòàá ýÿòèðìèøÿì.
Ôàòìà àðâàä î áèðè îòàãäà ÷àé-÷þðÿê ùàçûðëàéûðäû. Ýöìöø ñòÿêàíàë-
òûëàðûíû, ãàøûãëàðûíû òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ äîëàáäàí ÷ûõàðûð, ìöðÿááÿ, ýöëàá òÿ-
äàðöê åäèðäè.
Î, ãîíàüûíûí, áÿëêÿ äÿ ýÿëÿúÿê ýÿëèíèíèí ýÿëèøèíÿ ñîí äÿðÿúÿ øàä
èäè, öðÿéèíäÿ äåéèðäè: “Ùÿéàëû áàëàìäûð, ãàïûéà ýÿëÿí èíÿê ñöäëö-
áÿðÿêÿòëè îëàð! Éàçûí ñûüûð÷ûíû êèìè ó÷óá ýÿëèá, ãÿäÿìè õîø îëñóí,
èëàùè!”.
Âàùèäèí áàøëàäûüû èø àòà-àíàñû ö÷öí, õöñóñèëÿ àíàñû ö÷öí ãîðõóëó
áèð èø èäè. Ôàòìà ÷îõ ýþðìöøäö, îüëàí þçýÿ âèëàéÿòëÿðäÿ áèðè èëÿ äàíû-
øûð. ßââÿëëÿð ñþçëÿðè áèð-áèðèíÿ õîø ýÿëèð, óéóøóðëàð, àòà-àíàíûí éàíûíà
295
ýÿëèðëÿð. Èêè àé êå÷ìÿìèø åâäÿ ìÿðÿêÿ ãàëõûð, ãîùóì-ÿãðÿáà áèð-
áèðèíÿ äÿéèð, ýÿëèí — ùÿéàñûç ãûç èñÿ õàíèìàíû äàüûäàñû îëóð.
Âàùèäèí ýÿòèðäèéè ãûç þçöíÿ áàá èäè. Ñàäûã êèøè Áàêûäàí ãàéûäàíäà
“Áèð õàíÿíäÿ ãûçûíûí áÿíä îëäóüóíó, Âàùèäèí äÿ, äåéÿñÿí ðÿé âåðäè-
éèíè” ñþéëÿìèøäè. Ùÿòòà îíëàðûí åâèíÿ ýåòäèéèíè, àòàñûíûí íÿúèá àäàì
îëäóüóíó, îíäàí ÷îõ ùþðìÿò ýþðäöéöíö äåìèøäè.
Áó õÿáÿð àíà èôòèõàðû èëÿ ñåâèíÿí Ôàòìàíû áèð éàíäàí äà òÿøâèøÿ ñàë-
ìûøäû. “Çàìàíà ãûçëàðûíû òàíûìàã îëìóð. Ãóçó êèìè óøàüûì ëîòóéà ðàñò
ýÿëÿð. Óçàã îëñóí! Áàøû ïîçóëàíäàí ñîíðà Àëëàù ýþðñÿòìÿñèí, éûüûøäûð-
ìàã îëìàç...”
Êèøèäÿí ùåé ñîðóøäó. Ãûçûí ÿñèë-íÿñëèíäÿí, “úÿëä-ÿáàñûíäàí” òóòìóø
ýöí-ýöçÿðàíûíà, åâ-åøèéèíÿ, áîé-áóõóíóíà, ïàë-ïàëòàðûíà, ÿíäàìûíà
ãÿäÿð, äóðóøóíà, îòóðóøóíà, äÿðñèíÿ, ìÿðèôÿòèíÿ, ñþçöíÿ-ñþùáÿòèíÿ,
éàð-éîëäàøûíà, òàé-òóøóíà ãÿäÿð ùÿð øåéè õÿáÿð àëûðäû.
Àíúàã Áàêûäà áåø ýöíöí ãîíàüû îëàí Ñàäûã êèøè áóíëàðû áèëÿ áèë-
ìÿçäè. Áèëñÿ äÿ îíäà ùþâñÿëÿ íÿ ýÿçèð, ãû÷ûíû ãû÷ûíûí öñòöíÿ ãàòëàñûí,
“àðâàä èëÿ àðâàä ñþùáÿòè” áàøëàñûí.
— Íÿ áèëèì, à ðÿùìÿòëèéèí ãûçû, àäàìäûð äÿ, ïèñ îëñà, ýåäÿ éàõûí
ýåòìÿç. Çàìàíà èøëÿðèíè î ñÿíäÿí, ìÿíäÿí éàõøû áèëèð. Õåéèð îëàð èí-
øàëëàù!
Èíäè äàùà Ôàòìàíûí íÿ ñóàëà-ñèôàðèøÿ, íÿ äÿ Ñàäûã êèøèíèí èçàùûíà
åùòèéàúû ãàëìûøäû. Áàúàñûíäàí àé äöøìöø — ýÿëèíè þç àéàüû èëÿ ýÿëèá
÷ûõìûøäû. Ôàòìà Ðöáàáÿíèí ýþçÿëëèéèíÿ ñåâèíäè, ÷öíêè î, ãûç ö÷öí ýþ-
çÿëëèéè øÿðò ñàéàí àíàëàðäàí èäè. Îüëóíó åâëÿíäèðìÿê ôèêèðëÿðèëÿ óüðà-
øàíäà áó åòèãàäû äàùà äà áÿðêèìèøäè. Åë àðàñûíäà ýþçÿëëèéÿ óéìàüû ïèñ
ñèôÿò ñàéûðëàð, ìèñàëëàð ÷ÿêèðëÿð.
Àììà Ôàòìà àüûëëû îëñà äà, ÷èðêèí ãûçëàðûí ÷îõóíó îúàã áàøûíäà
ãàëàí ýþðìöøäö. Ôàòìà àðâàä äà þç ýÿëèíè ùàããûíäà òÿëÿáêàð îëàúàãäû,
êàìàë úÿùÿòèíÿ áÿëêÿ äÿ ýöçÿøòÿ ýåäÿðäè, àììà ÷èðêèíëèéèíÿ éîõ.
“Êàìàëû ãàçàíìàã îëóð. Ñîâåò ùþêóìÿòè ìÿêòÿáëÿð à÷ûá, ÷îáàíëàðû
äàüäàí àïàðûá, äþðä-áåø èëäÿ îõóìóø åëÿéèð, éîëà ñàëûð. Ãûç óøàüûíû äà
þéðÿòìÿê, èñèíèøäèðìÿê îëàð. Àììà ÷èðêèíèí ÿëàúû éîõäóð, ùþêóìÿò äÿ
äöçÿëäÿ áèëìèð.

Ýþç-ãàøûíû ìèí áÿçÿ,

Áèìÿçÿñÿí, áèìÿçÿ!
296
 Áèð äÿ çÿìàíÿ ãûçëàðû à÷ûãäûðëàð: “Áàúû, — äåéèðäè, — îüëàí êè, éàñ-
òûã éîëäàøûíû êèôèð ýþðäö, ýþçö ãûðàãäà îëàúàã. Ãûðàüà áàõàí ýþç äÿ ÷àø
áèòÿð. Àõûðû äöçÿëìÿç. Áðèëéàíò êèìè ãûç îëìàñà Âàùèäè àäàõëàìàðàì.
Ãîé àéû ãóúàüûíäà ýþðñöí, óëäóçà áàõàíäà ýþçö ãàìàøìàñûí”.
Ðöáàáÿ áó òÿëÿáëÿðÿ ìöíàñèá èäè. Óúàáîé, ãàðàãàø, àëàýþç, ýöëÿø-
ãàáàã, ýÿðäÿíëè, äóðíà êèìè!
Áó òÿñâèð Ôàòìàíûí õÿéàëûíäàí êå÷ÿíäÿ èõòèéàðñûç äèëè òÿðïÿíäè.
Ñÿñ èëÿ äåäè. Âàùèä îíà éàíàøûá ïû÷ûëòû èëÿ ñîðóøäó: “Àíà, äóðíà êèìÿ
äåéèðñÿí?”.
Ôàòìà îüëóíóí öçöíÿ áàõäû, ùÿð èêèñè ýöëöìñÿäè.
Ýþéöí áèð éåðè òîï äöøìöø äàì êèìè ñþêöëìöøäö. Àü, ñåéðÿê áó-
ëóäëàðû àðàëàéàðàã, ýöíîðòà ýöíÿøè îðàäàí äöç Ñàäûã êèøèíèí åéâàíûíà,
ÿëèíäÿ ýöëëö ÷àéíèê äàéàíûá äÿìëÿéÿí Ôàòìàéà áàõûðäû. Ôàòìà ÷àéíèêè
ñàìîâàðûí áàøûíà ãîéóá äàéàíäû, öñòöíÿ òèêìÿ äÿñìàë ñàëäû. Ýþçöíö
ýþéëÿðÿ äèêäè. Î, ôÿçàäà ýöíÿøè éîõ, àðû÷û åâèíÿ ýÿëèí ýÿëÿí Ðöáàáÿíè
ýþðöðäö. Ðóáàáÿ ñàíêè ãÿñäÿí åéâàíûí ãÿíøÿðèíäÿ äàéàíûá ýöëöìñÿ-
éèð, ñàëàì âåðèðäè. Ôàòìà ñöêóòó èëÿ, ìöíòÿçèð äóðóøó èëÿ èøûãäàí âÿ òÿ-
áÿññöìäÿí êè÷èëÿí ýþçëÿðè èëÿ îíà õîøýÿëäèí åäèá è÷ÿðè ãàéûäûð, àíàëûã
ñàíäûüûíû îíóí “ìöáàðÿê ãÿäÿìëÿðèíÿ” òþêìÿê èñòÿéèðäè... Áó ñàíäûã-
äà Ôàòìà àðâàäûí íÿéè éîõäóð...
Ùÿëÿ îüëó áèð éàøà ÷àòìàìûø, ñöííÿò òîéóíäà êèðâÿíèí ýÿòèðäèéè
òþùôÿëÿðäÿí òóòìóø áó ýöíÿ ãÿäÿð ÿëèíÿ êå÷ÿí ãèéìÿòëè, ÿçèç íÿ âàðñà
ùàìûñûíûí öñòöíÿ ñàíêè ãûçûë ñó èëÿ “Âàùèä” éàçûëìûøäû. Áåëÿ ÿçèç-ýè-
ðàìè îüóëóí íèøàíëûñû ãóðó åâÿ ýÿëìÿìÿëè èäè. Áóíóí ö÷öí Ôàòìàíûí
ùÿð òÿäàðöêö âàð èäè. Àüûð ñàíäûã ñå÷ìÿ ïàð÷àëàðëà äîëó èäè. Áàúû ìÿíÿ
áàõ, ãàé÷ûêÿñìÿç, ýåíäÿäóð, øÿìñèãÿìÿð, ãàéìàüûõàðà, ýöëìÿõìÿð,
íàç-íàç þðïÿê, òèðìÿêöðäö, ýöëÿáÿòèí, çÿðõàðà...
Êþðïÿñèíè ÿëèíäÿ îéíàäàí çàìàíëàð Ôàòìà íÿçÿðèíäÿ Âàùèäè áþ-
éöäöá ýÿíú áèð îüëàí åëÿéÿð, ùÿìèí ïàð÷àëàðû ýåéèíÿí éàðàøûãëû áèð ýÿ-
ëèíè îíóí ãàáàüûíäà, ôÿðø äþøÿíìèø çàëäà ñöçäöðÿðäè. Ãûçûí ãûçûë ÿòÿê-
ëèêëÿðè õîø âÿ õÿôèô ýöëöø êèìè ñÿñëÿíÿð, äþøöíäÿ áàáàõàíàñû ïàðûëäàð,
òÿñÿêãàáàüû éåíèúÿ äîüìóø àé êèìè úèëâÿëÿíÿðäè. Îüëàí áóõàðà ïàïà-
üûíû ÷ûõàðûá ìûõäàí àñàð, ãîëëàðûíû äàëà ÿéèá, ÷óõàñûíû ñîéóíäóðìàüû
òÿëÿá åäÿð, ãûçûëçÿíúèðëè ñààòûíû òàõ÷àéà ãîéàð, àðõàëûüûíûí þýÿíèíè ãàò-
ëàéàð, áàðäàø ãóðóá îòóðàð, ÿë ñóéó èñòÿðäè...
Áóíëàð èíäè Ôàòìàéà íÿ ãÿäÿð êþùíÿ ýÿëèðäè. Óòàíäûüûíäàí áó
àðçóëàðûíû äèëèíÿ ýÿòèðìèðäè. Âàùèä èíäè êîìñîìîë îüëàíäûð. Ìöùÿíäèñëèê
297
îõóéóð. Ãÿëÿìè, àüëû-êàìàëû èëÿ òàíûíûð. Àäàõëûñû äà þçö êèìè, “Àðû÷û
îüëó Âàùèä èíúèíàð”. Ôàòìà áó õÿéàëäàí ñîíðà äàéàíàð, öðÿéèíäÿ äå-
éÿðäè: “Áåëÿ äÿ îëàðìûø!.. Íèøàíëûñû äà þçö êèìè!..”
Ôàòìàéà ùå÷ êÿñ äÿðñ âåðìÿìèøäè. Ùå÷ êÿñ ñàíäûãäàêû ïàð÷àëàðû,
òÿñÿê-ìÿñÿéè, ÷àäðà-÷àðøàáû ïèñëÿìÿìèøäè. Àíúàã íÿäÿíñÿ áóíëàðûí
ùàìûñû îíóí ýþçöíäÿí äöøìöøäö. Ýÿíúëèéèíäÿ, ãîúàëûã ýöíëÿðèíèí
øàäëûüû, äèíúëèéè ö÷öí éûüäûüû áó øåéëÿðè õÿéàëûíà ýÿòèðÿíäÿ ìÿéóñ âÿ
íàðàùàò îëóðäó, þâëàäû ö÷öí åëÿ áèð àãèáÿò ùàçûðëàäûüûíà õÿúàëÿò ÷ÿêèðäè.
Ðöáàáÿ ýÿëÿíäÿí ñîíðà Ôàòìàíûí ñåâèíúè, òÿëàøû äàùà äà àðòìûøäû.
Óçóí èëëÿðäÿí áÿðè ýþçëÿäèéè îüóë òîéó, ýÿëèí ýÿòèðìÿê ìÿðàñèìè ÷àò-
ìûøäû. Õÿéàë, àðçó éîõ, ùÿãèãÿò îëìóøäó. Þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Ùàíû
ñÿíèí òÿäàðöêöí, èíúèíàð îüóëà ëàéèã èøëÿðèí ùàíû? Ðöáàáÿéÿ ïàëòîëàð
ýÿðÿêäèð, ñÿí ÷àøûá ñàõëàìûñàí. Êîñòéóìëàð ÿâÿçèíÿ êöðäö àëìûñàí.
Àüûð ñàíäûãëàðûí, éöíýöë ìöúðöëÿðèí íÿéÿ ëàçûìäûð?.. Êèòàá øêàôëàðû,
éàçû úèùàçëàðû, ñòóëëàð, áóôåò, ïàòåôîí, áåëÿ-áåëÿ øåéëÿð ýÿðÿê...”

***

Ñàäûã êèøè Ìÿøÿäè Ãàñûìëà ýÿëäè. Õîø-áåøäÿí, Ñÿòòàðçàäÿ ùàããûí-

äà ÿùâàë ñîðóøàíäàí ñîíðà îüëóíà äþíäö:
— Ñèçèí äàëûíûçúà ÷ûõìûøäûì. Ñîí ìàøûí äà ýÿëäè, éÿãèí åëÿäèì êè,
ñàáàùà ãàëäûíûç.
Âàùèä íÿãëèééàò èòòèôàãûíûí ìàøûíû èëÿ éîõ, àéðû ìàøûíëà ýÿëäèêëÿðèíè
äåäè. Ñàäûã êèøè ùÿìèøÿêè êèìè Áàêûäàí, ãÿçåòëÿðäÿí ñîðóøìàìûø þçö
ñþùáÿòÿ áàøëàäû:
— Ìÿøÿäè èëÿ àøàüû äöøìöøäöê. Áàêûäàí ýÿëÿí âàðäû. Íàüûë ùàçûð-
ëûüûíà.
— Î íÿ äåìÿêäèð?
— Éûüûðëàð, çàãàòîâêà ýåäèð. Äåéèð, ùÿðÿ ýÿðÿê íàüûë áîðúóíó
âåðñèí.
Âàùèä äåäè:
— Ñèç íåúÿ, áîðúóíóçó âåðäèíèç, éà éîõ?
— Ìÿí áàøëàñàì êàüûç, ìöðÿêêÿá ÷àòìàç. Ýåäèí äåäèì, þçöì Áà-
êûéà ýÿëÿúÿéÿì.
— Áàêûäà íÿ òàïàúàãñàí îíëàðû?
298
 — Ìÿí íèéÿ, îíëàð òàïàúàã. Øóøàäà ýÿëèá òàïàí, Áàêû ãÿñäèíèíäÿ
ìÿíè òàïìàç?
Ðöáàáÿ äåäè:
— ßìè, ìåùìàíõàíà àäû ÷ÿêìÿ, åâèìèçÿ íÿ ýÿëèá?
— Ìÿñÿë äåéèðÿì äÿ.
Âàùèä êèøèíèí ñàéûã ñàëìàã èñòÿäè:
— Åâèíèçè î íàüûë ùàçûðëàéàíà òàíûòñàíûç, þçöíöçö äÿ íàüûëà äöçÿð...
Ñàäûã ñþçö äÿéèøäè:
— Èñòÿéèðèê àðòåë äöçÿëäÿê.
— Íÿ àðòåëè?
— Ôåðìàäûð, íÿäèð, àðû÷ûëûã áàðÿäÿ.
— Ùàããûí éîëóíó òàïäûíûç àõûðäà. Õàùèø åëÿéÿí ÷îõäóðìó?
— Âàðäûð, âàð áèð éåääè-ñÿêêèç íÿôÿð. Áèíàñûíû ãîéàíäàí ñîíðà äà-
ëûñû ýÿëÿúÿê.
Ðöáàáÿ ñþùáÿòÿ ãàðûøäû:
— Àðûëàð ÷îõäàíûí àðòåëèäèðëÿð, áèð èøëÿéèð, áèð äÿ éåéèðëÿð.
Ñàäûã êèøè þç ùöíÿðèíäÿí ñþùáÿò äöøìöø êèìè àðûëàðäàí ùÿâÿñëÿ
äåìÿéÿ áàøëàäû.
— Îíëàðûí àëÿìè âàð, ãûçûì. Áþéöéöí ñþçöíÿ áàõìàüû, àüçûáèð
îëìàüû, òÿíáÿëè úÿðýÿäÿí ÷ûõàðìàüû, ãÿíàÿòè, òÿìèçêàðëûüû... íÿéèíè
äåéèì, ÷îõ ïàê ùåéâàíäûð. Òÿêè áèç èíñàíëàð ÷îõ øåéè îíëàðäàí þéðÿ-
íÿéäèê!
Âàùèä äåäè:
— Àòà, îíëàðûí øöóðó éîõäóð. Íÿ åëÿéèðëÿðñÿ...
Áó ñþç Ñàäûã êèøèíèí õîøóíà ýÿëìÿäè:
— Øöóð íÿéÿ äåéèðñÿí? Áèøöóð î àäàìà äåéÿðÿì êè, èêè ÿëè èëÿ áèð
áàøûíû äîëàíäûðìûð. Ñÿí îíëàðûí ìÿðèôÿòèíÿ áàõ! Àíàíûí áàøû àüðûéàíäà
ùàìûñû éàñ ñàõëàéûð. Þçýÿñèíèí áàøûíû éàðìàã, òèêÿñèíè ÿëèíäÿí àëìàã
ö÷öí îëàí øöóð íÿéÿ ëàçûìäûð? Î øöóð äåéèë, çöëìäöð. Ìöñÿëìàí
øöóðó...
— Øöóðó éàõøû èøëÿðÿ ñÿðô åòìÿê îëàð.
— Àðûëàð åëÿéèð äÿ... Ìÿí äÿ îíó äåéèðÿì...
Ñàäûã ùÿâÿñëÿ àðûëàðûí ÿìÿê áþëýöñöíäÿí, éàçáàøû ãàéíàéàí ùÿ-
éàòëàðûíäàí ñþùáÿò åëÿäè. Ñîíðà äåäè:
— Äàíûøûí ýþðÿê, úàâàíëàð, ñèçëÿðäÿ íÿ âàð, íÿ éîõ, à Âàùèä! Î
íÿäèð, î ìÿðäèìàçàð îüëó Ýÿëäèéåâ éåíÿ îðàëàðäàäûð?
299
 ***

Áó éåðëÿðèí íÿ ýþçÿë ýåúÿëÿðè âàð! Õöñóñèëÿ, ãûøäà ùàâà ãàðàíëûã-

ëàøàí, ÷ûðàãëàð èøàðàí êèìè òÿðÿääöä êÿñèëèð. Ùÿð øåé èñòèðàùÿò ñöêóòóíà
áàòûð. Àé àøàüûäàí, äàüëàð àðäûíäàí, Àðàç öñòöíäÿí ãàëõàíäà, éóéóí-
ìóø êèìè òÿðòÿìèç, ýöìöø áÿäÿíè èëÿ ýþðöíÿíäÿ, áöòöí àëÿìÿ —
åâëÿðÿ, ùÿéÿòëÿðÿ, êö÷ÿëÿðÿ, äÿðÿëÿðÿ, òÿïÿëÿðÿ, äöçëÿðÿ, äàüëàðà àü áèð
þðòöê ÷ÿêèëèð. Ùÿð øåé éàòûð, äöíéà õÿëâÿò ýþðöíöð. Àé ñÿññèç éåðèøè èëÿ
ñàíêè ãàëõìàã, ýþéëÿðèí öñò ãàòûíäà, ïèëÿêëè, àáû ýÿðäÿéèí äàëûíäàêû éà-
òàüûíà ýèðìÿê ö÷öí òÿëÿñèð. Òàìàøàäàí äîéìàã îëìóð. Àíúàã àéàçäûð.
Ôàòìà àðâàä Ðöáàáÿíè ñÿñëÿéèð:
— Ãûçûì, þçöíö ñîéóüà âåðÿðñÿí ùà! Áàêûéà àüëûí ýåòìÿñèí. Áóðà
äàü éåðèäèð, àéàç êÿñèð!
Ðöáàáÿ è÷ÿðè ãàéûäûð. Îòàãäà àäàì õàðèúè àëÿìè, ñöêóòó, ñîéóüó
òàìàì óíóäóð. Öçëÿðäÿ øÿíëèê, äåéèá-ýöëìÿê, ÷àëûá-÷àüûðìàã ùÿâÿñè
ýþðöíöð. Ñÿêêèç ýöíäöð êè, Ðöáàáÿ ýÿëìèøäèð. Áóíóí áåøèíè êÿíàð åâ-
ëÿðäÿ, ãîíàãëûãëàðäà êå÷èðìèøäèð. Âàùèäèí ãîùóìëàðû, äîñòëàðû íþâáÿ èëÿ
îíëàðû ÷àüûðûðëàð. Øèðèí ñþùáÿòäÿ êå÷ÿí ýåúÿëÿðèí õîø äÿãèãÿëÿðèíäÿí
àéðûëìàã îëìóð. Åâ ñàùèáè ýåúÿ ãîíàãëàðû áóðàõìûð. Ñÿùÿð ÷àéûíû äà
îðàäà è÷èðëÿð. Ðöáàáÿ úöðáÿúöð èíñàíëàð èëÿ òàíûø îëóð. Ùÿêèì Áþéöê-
õàíûìûí ñþùáÿòèíè õàòûðëàéûð. “Áóíëàð ùàìûéàìû, ùÿìèøÿìè áåëÿ ùþð-
ìÿòëèäèðëÿð? Áÿñ éàëàíìû äåéèðäèëÿð? Áÿëêÿ ìÿíÿ ùþðìÿòëÿðè Âàùèäèí
õàòèðèíÿäèð?”
Âàùèäèí õàòèðèíÿ äÿ îëñà, åëèí àäÿòè äÿ îëñà, áó åùòèìàëûí ùÿð èêèñè
Ðöáàáÿéÿ õîø èäè.

***

Áó ñÿùÿð Âàùèä Ðöáàáÿíè Úûäûð äöçöíÿ òàìàøàéà àïàðìàëûéäû:

— Ðöáàáÿ, — äåäè, — áóðàëàðûí òàìàøàëû âàõòû áàùàðäûð. Ñþç âåð êè,
éàéäà äà ýÿëÿðñÿí. Èñòÿéèðÿì áó äöç, áó äàüëàð àë-ÿëâàí ýåéèíÿíäÿ,
Ãàðàáàüûí ÿñèë õàíÿíäÿëÿðè øåéäà áöëáöëëÿð ñÿñ-ñÿñÿ âåðÿíäÿ áàõà-
ñàí...
Ðöáàáÿ äåäè:
— Áàùàðäà, ýöë-÷è÷ÿê à÷ûëàíäà ÷îõ éåð ýþçÿë ýþðöíöð. Àíúàã çÿí-
ýèí òÿáèÿò ãûøûí ãûø âàõòûíäà äà ñå÷èëèð. Áó êÿìÿð äàüëàð, øèø ãàéàëàð,
300
ýöíöí àëòûíäà ïàðûëäàéàí òÿìèç, ñÿäÿô ãàð, áó äÿðÿëÿð, ùàìûñû çåùíèì-
äÿ ãàëàúàãäûð, óíóäóëìàéàúàãäûð.
Îíëàð óøàã ñàíàòîðèéàñûíûí éàíûíäàí äèêëÿíèá äöçÿ ÷ûõäûëàð. ßë
àüàúûíà ñþéêÿíÿðÿê, éàâàø-éàâàø éåðèéèðäèëÿð. Ðöáàáÿ Âàùèäèí ãîëóíó
áóðàõìûðäû. Àääûìáàøû äàéàíûá ÿòðàôà, øÿùÿðè öçöê ãàøû êèìè ÿùàòÿ
åäÿí ãàðëû äàüëàðà, ñûëäûðûì ãàéàëàðà áàõûð, áóðàíûí íÿ ö÷öí Ãàëà àä-
ëàíäûüûíû äöøöíöðäö. Ãàéàëàð è÷èíäÿ, ãàéà áè÷èìèíäÿ òèêèëÿí õàí åâëÿðè,
ñàíêè áóçäàí ñöðöøöá äöøìÿìÿê ö÷öí äèâàðà éàïûøìûøäû. Âàùèä áþéöê
áèð øàèðèí úÿçàëàíäûüû éåðè, õàíûí ãÿçÿá éåðèíè Ðöáàáÿéÿ ýþñòÿðäè.
Äèâàð êèìè äèê òÿïÿäÿí ýþç èøëÿäèêúÿ áàõûðñàí, äÿðÿíèí òÿêè ýþðöíìöð.
Äàø òóëëàéûá ãóëàã àñûðñàí. Áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà ãóéóäàí ýÿëÿí êèìè
ñÿñè åøèäèðñÿí.
— Õàíûí äàø ãÿëáè âàðìûø! Àäàìëàðûí ãîëó äàëûñûíà áàüëàíàð, äÿ-
ðÿéÿ àòûëàðìûø.
Ðöáàáÿ áó ñþùáÿòè åøèäÿ áèëìÿäè. ßëèíè öðÿéèíèí áàøûíà ãîéäó.
Àéàüûíûí àëòûíäàêû ñÿðò ãàéàëàðà, äàøëàðà, ãóðó êîëëàðà, áóçëàìûø ãóì-
ëàðà áàõäû, ñàíêè îíëàðûí øàùèäëèéèíè ñîðóøóðäó. Îíëàðäàí ñÿñ ÷ûõìûðäû.
Ãûø ýöíÿøè èñÿ àüûð-àüûð ÿñðëèê òÿìêèíèëÿ ãàëõûð, øÿùÿðèí öñòöíäÿí þòöð,
ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Áó äà ùÿìèí ýöíÿøäèð. Áó äà õàíûí, õàãàíûí úÿçà
äÿñòÿëÿðèíè ýþðìöø, “ìöãÿññèðëÿð” ôÿðéàäûíû, éåòèìëÿð íàëÿñèíè äèíëÿ-
ìèøäèð...
Ðöáàáÿíèí õÿéàëûíà ýÿëäè êè, ìåøÿ èëÿ áó òÿïÿ éàïûøìàëû, áó ìÿçàð
äÿñòÿñèíè þðòìÿëè èäè; ùå÷ îëìàçñà ãàíëû ãÿòëëÿðÿ òÿáèÿò ìàíå îëàéäû!
Âàùèä äåäè:
— Åù, Ðöáàáÿ, èíñàí ÷îõ ãÿääàð îëìóøäóð. Þç ùÿìúèíñèíè ìÿùâ
åòìÿê ö÷öí, î âàñèòÿ òàïûð. Áó äÿðÿéÿ áàõàíäà éàäûìà áþéöê, ëàêèí
áÿäáÿõò áèð ñÿíÿòêàð äöøöð. Ñèìíàðû, øàùûí òÿëÿáè èëÿ Õÿâÿðíÿã ñàðàéû
òèêÿí óñòàíû äåéèðÿì. Îíó þç ÿñÿðè èëÿ ìÿùâ åäèðëÿð: òèêäèéè óúà ñàðà-
éûí áàøûíäàí éåðÿ àòûðëàð.
— Îíóí òÿãñèðè íÿ èäè?
— Òÿãñèðè îíóí ãàáèëèééÿòè èäè. Äàùà éàõøû ñàðàé òèêìÿê, ùöíÿðèíè
àðòûðìàã ìåéëè èäè. Øàù ïàõûëëûãäàí åëÿäè, èñòÿìÿäè êè, àéðû àäàìäà äà
ýþçÿë ìöëê îëñóí... Íèçàìè ñÿíÿòêàðûí ôàúèÿñèíè öðÿê àüðûñû èëÿ òÿñâèð
åòìèøäèð.
Ðöáàáÿ äÿðÿíèí î òàéûíäà, ëàï àøàüûäà ãàðäà éöéöðÿí áèð àäàì
ýþðäö. Ãàðëû ýöíëÿðäÿ ÿòðàô êÿíäëÿðäÿí îâà ÷ûõàí ÷îõ îëóð. Êÿêëèêäÿ
301
ãÿðèáÿ áèð àõìàãëûã âàð. Àäàìû ýþðÿí êèìè ó÷óá ãà÷ìûð, áàøûíû ãàðà
ñîõóá àðõàéûí äàéàíûð.
Éöéöðÿí àäàì äîüðóäàí äåéÿñÿí ãóø òóòìóøäó. Íÿ èñÿ ÷àíòàñû èëÿ
ÿëëÿøèðäè. Ìåøÿäÿí ïûðûëòû èëÿ áèð äÿñòÿ êÿêëèê ó÷äó. Ýöëëÿ åëÿ øàããûëäàäû
êè, äåéÿðäèí, äàüëàð éàðûëäû, òÿçÿäÿí äÿðÿëÿð à÷ûëäû. Áèð êÿêëèéèí þçöíö
éåðÿ ÷ûðïäûüûíû Ðöáàáÿ ýþðäö: “Îâ÷óëàð íÿ èìàíñûç îëóðëàð...”
Îíëàð øÿùÿðÿ òÿðÿô åíÿíäÿ Ìóøó êÿíäè òÿðÿôäÿí ýÿëÿí îâ÷óëàð èëÿ
ãàáàãëàøäûëàð. Îðòàéàøëû, áàøëûãëû ïëàø ýåéìèø áèðèñèíèí ñîë áþéðöíäÿ áèð
äÿñòÿ áàøû êÿñèëìèø ãóø âàðäû. Îâ÷ó Ðöáàáÿíèí äàéàíûá ìÿðùÿìÿò
ùèññè èëÿ áàõäûüûíû äóéäó:
— Ãûçûì, — äåäè, — öðÿéèíèç éóõà îëóð, áèëèðÿì, àììà áóíëàð áèçèì
ö÷öí éàðàíìûøäûð.
Áóíó äåäè, ÷àíòàñûíäàí áèð òóðàú à÷ûá Âàùèäÿ âåðäè. Âàùèä ýþòöð-
ìÿê èñòÿìÿäè. Îâ÷ó òÿêèä åëÿäè:
— Àë äåéèðÿì ñÿíÿ!
Ðöáàáÿ äåäè:
— Íàùàã âóðóðñóíóç áó éàçûãëàðû. Áóíëàð äàüëàð ö÷öí éàðàíûáëàð.
Îâ÷ó äåäè:
— Áèç äÿ “äàü áàøûíà” ãîéìàã ö÷öí âóðóðóã.
— Áèëèðñèíèç áóíóí éàìàúäà ó÷ìàñû íÿ ýþçÿëäèð?
— Áóëóääà îëìàñû äà éàõøûäûð, ïëîâ áóëóäóíäà!
— Ãàðëû äàüäàí ïûðûëäàéûá ó÷ìàñû àäàìà ëÿççÿò âåðèð.
— “Éàüëû äàüûí” áàøûíäà îòóðìàüû äà àäàìà äàä âåðèð.
Ðöáàáÿ îâ÷óíóí öçöíÿ áàõûá ýöëöìñÿäè. Âàùèä ãóøó àëäû.
— Àé Ðöáàáÿ, — äåäè, — ñþç ýöëÿøäèðìÿ. Ñÿí ðîìàíòèêñÿí, áóíëàð
éåääè àðõàäàí ðåàëèñòäèðëÿð!

302
 ÈÊÈÍÚÈ ÙÈÑÑß

Áèðèíúè ôÿñèë

— Âàùèä! Âàùèä!
Âàùèä äþíÿíäÿ Ýÿëäèéåâèí áàøûà÷ûã, éåìÿêõàíàäàí ÷ûõûá îíà ÿë
åëÿäèéèíè ýþðäö. Îíëàð ýþðöøäöëÿð. Ýÿëäèéåâ Âàùèäèí ãîëóíäàí òóòóá
è÷ÿðè ÷ÿêäè:
— Ùàðà ýåäèðäèí áåëÿ?
— Åâÿ ñàðû.
— Ùÿëÿ òåçäèð, åâäÿ ùàçûð îëìàç, ÿéëÿøèí, íàùàð éåéÿê.
— Ñàü îë, èøòàùàì éîõäóð.
— Îòóð, èøòàù äèø àëòûíäàäûð. Éàõøû âîñòî÷íè êàáàáëàðû âàð, éàíûíäà
ñóìàüû.
Ýÿëäèéåâ Âàùèäèí åòèðàçûíà ãóëàã àñìàäû, êàáàá, îíà ìöíàñèá äÿ
äÿì-äÿñýàù ýÿòèðòäè.
Âàùèäÿ äþíäö:
— Ëàâàø èñòÿéèðñÿí, éà òÿíäèð ÷þðÿéè?
— Òÿôàâöòö éîõäóð.
Ýÿëäèéåâ èêè áàðìàüûíû ãîøàëàøäûðûá, õþðÿê âåðÿíÿ äåäè:
— Ùÿð èêèñèíäÿí ýÿòèð! — Ñîíðà äîñòéàíà ñþùáÿòÿ áàøëàäû: — Áàëûüû
àò äÿðéàéà, áàëûã áèëìÿñÿ äÿ õàëèã áèëÿð. Ñÿí ìÿíè þçöíÿ ãàííûáû÷àã
ñàéûðñàí...
Âàùèä áàøûíû òÿðïÿòäè:
— Ùå÷ âàõò!
— Éîõ, äàäàø, áèç äÿ àõû êèëîñó ôèëàí ãÿäÿðÿ áóüäà ÷þðÿéè éåéèðèê.
Àçäàí-÷îõäàí áàøà äöøöðöê, äàíìàüà ýÿëìÿç! Àììà, ìÿí ñÿíè ãû-
íàìûðàì, ùàããûí âàð... — Ýÿëäèéåâ ÷ÿíýÿëèíäÿêè êàáàá òèêÿñèíè àüçûíà
ãîéìàìûø Âàùèäÿ òÿðÿô ÿéèëäè, àç ãàëà îíóí ãóëàüûíà äåäè: — Ùàããûí
âàð... ÷öíêè àðàëûãäà ýåäèá-ýÿëÿí øåéòàí åëÿ òîõóì ñÿïäè êè, ùÿð êÿñ
îëñà èíúèéÿðäè. Íÿ èñÿ êå÷èá. — Òèêÿñèíè ñóìàüà áàòûðûá àüçûíà ãîéäó: —
Áèç áîëøåâèêèê, áîëøåâèê àðàñûíäà ñþç äÿ îëàð, ñîâ äà îëàð, ìöáàùèñÿ äÿ
îëàð. Àììà åëÿ êè, èøäÿí êÿíàð ìÿãàìÿ äöøäö, ýÿðÿê ùàìûñûíû éàääàí
÷ûõàðäàñàí. Íåúÿ äåéÿðëÿð: “Äðóæáà-äðóæáà, ñëóæáà-ñëóæáà...”
Èëëàù äà ñÿíèí ìÿíÿ àíäûí éîõäóð, áó ÷þðÿê... áèð éåðäÿ èøëÿìèðèê,
ùÿðÿìèç áèð éàíäàéûã, àðàìûçäà èíúèêëèéÿ áÿùàíÿ òàïûëìàç, èêèíúèñèíÿ
ãàëàíäà, Âàùèä, ñÿíèí ìÿíÿ àíäûí éîõäóð, áó ÷þðÿê... — ×þðÿêäÿí áèð
303
÷èìäèê ãûðòûá ãûðàüà àòäû, àíäûíû äàéàíäûðûá ÿòðàôûíà ýþç ýÿçäèðäè; äè-
âàðäàêû øÿêèëëÿðÿ áàõäû, ìþòÿáÿð áèð øåé ýþðìÿäèéèíäÿí ÿëèíè éåíèúÿ
ãûðõûëìûø öçöíÿ ãîéäó: — Ñÿíèí ìÿíÿ àíäûí éîõäóð, áó Êÿðèìè þç
ÿëèíëÿ ãÿáèðÿ ãîéàñàí êè, ùÿìèøÿ õàòûðûíû ñàõëàìûøàì, ùÿìèøÿ ÿëèìäÿí
ýÿëÿí ãÿäÿð õåéèðõàùûí îëìóøàì, åëÿ äÿ âàðàì. — Áó ñþçäÿí áèð àç
óòàíàí êèìè îëäóñà äà äàâàì åòäè: — Áàõìà î çàìàíêû íöìàéèø ìÿñÿ-
ëÿñèíÿ. Îíäà áèçè ãîðõóòìóøäóëàð. Ùþêóìÿò èøèäèð, ùàìûñûíû à÷ûá
äåìÿê îëìóð. Ùÿëÿ ïàðòèéàéà êå÷ìÿìèñÿí. Ñÿíè ìöãÿññèð åéëÿìÿñÿé-
äèê, áöòöí èíñòèòóòóí àäû áàòàðäû. ×îõ àäàì ýöäàçà ýåäÿðäè. Îíóí
óúóíäàí äà áöòöí ðàéîí, ðàéîíäàí äà øÿùÿð òÿøêèëàòû þç ãàéäàñûéíàí!..
ßëàú éîõ èäè, áèð àäàìû ìöãÿññèð åëÿìÿê ùàðà, áöòöí áèð òÿøêèëàòû çà-
ïà÷êàò ùàðà? ×îõ èøëÿð âàð, ñèç áèòÿðÿôëÿð áèëìèðñèíèç, áèç áèëèðèê... —
Éåíÿ Âàùèäÿ òÿðÿô ÿéèëèá ïû÷ûëäàäû: — Ñÿí áèòÿðÿô àäàìñàí, íÿ âåúèíÿ!
— Áèòÿðÿô íèéÿ îëóðàì?
— Êîìñîìîë þçö äÿ áèòÿðÿô òÿøêèëàòäû. Ùÿð ùàëäà ôèðãÿ÷è äåéèëñÿí
êè, éàõàíäàí òóòàëàð. Äîüðóäóð, ñÿíè ìöãÿññèð åëÿäèê àõûðäà äà ýþðäöí
äàëûíäà äóðäóã. Áóíóí þçö çàðàíåå äöøöíöëìöø òÿäáèð èäè. Ðÿñìèééÿòÿ
ýþðÿ éàçäûã, ñîíðà äà ïîçäóðäóã... — Êÿðèì áèð ñòÿêàí ñóéó áàøûíà
÷ÿêèá ìÿòëÿáÿ éàíàøäû: — Ñÿí ýÿðÿê áóíó íÿçÿðÿ àëûá èíúèìÿéÿñÿí,
øÿðàèò åëÿäè.
— Èíúèìÿê íÿ ö÷öí? Óìàí éåðäÿí êöñÿðëÿð.
Ýÿëäèéåâ îíóí öçöíÿ òÿðñ-òÿðñ áàõäû:
— Ñÿí íÿ ãÿäÿð óììàñàí äà, ìÿí ñÿíè óíóòìàìûøàì. Áèð ìÿêòÿá-
äÿ îõóìóøóã, ñèíèô éîëäàøû îëìóøóã, äåìèøèê, ýöëìöøöê, èêèíúè äÿ îíà
ýþðÿ êè, ñÿíè áàúàðûãëû îüëàí áèëèðÿì.
Ýÿëäèéåâ åùòèéàòûíäà îëàí áöòöí éàüëû, øèðèí ñþçëÿðè õÿðúÿ âåðèðäè;
÷öíêè áóíëàðûí ùàìûñû àíúàã ìöãÿääèìÿ èäè. Ýÿëäèéåâèí ÿñèë ìÿãñÿäè
Âàùèäÿ åëÿäèéè éàõøûëûüû õÿáÿð âåðìÿê, áîéíóíà ìèííÿò ãîéìàã èäè,
÷àé ñòÿêàíûíû èêè ÿëëè òóòóá, ãàáàüûíà ÷ÿêäè.
— Ñÿí ýÿðÿê êè, ñàðàé èíøààòûíäà ÷àëûøûðñàí, ùÿ?
— Áÿëè.
— Íå÷ÿ àëûðñàí?
— Ìöùÿíäèñ ìààøû àëûðàì.
— Àëòû éöç, ùÿ?
— Áèð àç àðòûã.
— Áèðúÿ éåðäÿ èøëÿéèðñÿí?
— Áèðúÿ éåðäÿ.
304
 Ýÿëäèéåâ éåíè áèð õÿáÿð ñþéëÿéèðìèø êèìè àùÿñòÿ äåäè:
— Äöíÿí ðàéêîìäà ñþùáÿò âàð èäè, ñþç áóðàäà ãàëñûí, áÿçè éîëäàø-
ëàðûí èðÿëè ÷ÿêèëìÿê ìÿñÿëÿñèíè ãîéäóëàð, ìÿíäÿí ñîðóøäóëàð... —
Äåäèêëÿðèíèí òÿñèðèíè éîõëàìàã ö÷öí ñóñäó, Âàùèäèí ìàðàüûíû ýþçëÿäè.
Âàùèä èñÿ êöðÿéèíè ñòîëà ñþéêÿéèá, àðäûíà ãóëàã àñûðäû. Ýÿëäèéåâ
ñòîëóíó áèð àç éàõûíà ÷ÿêäè, ìöñàùèáèíÿ òÿðÿô ÿéèëäè: — Ùÿ, ìÿí äÿ ôèê-
ðèìè äåäèì, áÿéÿíäèëÿð. Éîëäàøëàð ùàããûíäà ìöçàêèðÿ à÷ûëäû. Áèçèìêè-
ëÿð áèðòÿðÿôëè äöøöíäöëÿð. Áèç áîëøåâèêèê àõû, èíñàíà ãàéüû ìÿñÿëÿñèíè
ýÿðÿê éàäûìûçäà ñàõëàéàã. Ìÿñÿëÿí, ñÿí þçöí éàõøû îüëàíñàí, õàòèðèíè
äÿ èñòÿéèðÿì. Êîìñîìîë÷ó, éåíè ìöòÿõÿññèñ, íèéÿ ýÿðÿê åëÿ ýöíäÿ
áåø-àëòûúà ñààò èøëÿìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíÿñÿí? Éåðèíäÿ ëàï à÷ûã äåäèì.
Äåäèì, äÿëëÿêëÿð àëòû éöçäÿí àðòûã àëûð. Âàùèä êèìè êàäðîíó áèð òèêèí-
òèäÿ áÿíä åëÿìÿê èíñàô äåéèë. Ñÿí àéäà ìèí áåø éöç, ìèí èêè éöç àëñàí,
ùÿì äþâëÿòÿ ÷îõ õåéèð âåðÿðñÿí, ùÿì äÿ ãàáàãäà õåéèð èøèí âàð, òîé
åëÿìÿê ö÷öí êîðëóã ÷ÿêìÿçñÿí.
— Îíó êèì äåéèð?
Ýÿëäèéåâ ýöëöìñÿäè:
— Ùå÷ êÿñ äåìèð, àðèôÿ èøàðÿ áÿñäèð. Áó ñààò áèð úöò ãàäûí ÷ÿêìÿñè
íå÷ÿ éöçÿ áàøà ýÿëìèð, òîé åéëÿéÿí àéàãéàëûí ýÿëèí ýÿòèðìÿéÿúÿê êè!
Áóíóí õÿðúè âàð, ïàëòàðû âàð, çèíÿòè âàð, öçöéö-ìöçöéö âàð, ÷àëàíû-÷à-
üûðàíû âàð... Êîîïåðàòèâ÷è äåéèëñÿí êè, îüóðëàéàñàí. Ñÿí ñîâåò ìöùÿí-
äèñè, úèáèí äîëó îëà ýÿðÿê.
— Îíñóç äà êå÷èíìÿê îëàð.
— Éîõ, éîëäàø Âàùèä, ñÿùâ åëÿéèðñÿí! Áÿé áàëàëàðû êå÷ìèøäÿ òîé
åëÿéÿíäÿ éåääè ìàùàë î éàíà ùàé ñàëûð, øàäéàíàëûã áàøëàéûðäû. Áèç
êîìñîìîë÷ó âÿ ôèðãÿ÷èëÿðèí òîéó äà òîðæåñòâåííè, äàùà øÿí îëìàëûäûð.
ßñèë æèçíèí ëÿççÿòèíè áèç ÷ÿêìÿëèéèê, áèç áÿùðÿ àëìàëûéûã, ýþçÿë ìÿúëèñè
áèç ãóðìàëûéûã.
— Ýþçÿë ìÿúëèñ ýóðóëòóëó îëìàéà äà áèëÿð, ýóðóëòóëàð ÷îõ âàõò ïåø-
ìàí÷ûëûã èëÿ ãóðòàðûð.
— Áó ñþùáÿòëÿð ãàëñûí ñîíðàéà, Âàùèä, ñÿíè áó éåðÿ, ìÿñóë éåðÿ ÷à-
üûðàúàãëàð, ìöùöì áèð ìÿñÿëÿ ö÷öí... îíäà ýþðÿðñÿí ìÿí ñÿíèí õÿòðèíè
èñòÿéèðÿì, éà éîõ...
Âàùèä Ýÿëäèéåâè äèããÿòëÿ äèíëÿéèðäè. Îíóí ñþçëÿðèíèí, çàùèðÿí
ñÿìèìè ýþðöíÿí ñþùáÿòèíèí àðõàñûíäà ìöòëÿã áèð ùèéëÿ äóðäóüóíó
ýöìàí åäèðäè. Ðàéêîìà ÷àüûðûëìàã ìÿñÿëÿñè Ýÿëäèéåâèí èøèäèðñÿ, ùÿð
ùàëäà áóðàäà áèð ôÿíä âàð, îíñóç äåéèë!
305
 Ñàáàùûñû ýöí Âàùèä ñÿùÿð èøÿ ýåäÿíäÿ “Âûøêà” àëäû, áèðèíúè ñÿùè-
ôÿäÿ ùþêóìÿò ãÿðàðûíû îõóäó. “Éåíè Áàêû øÿùÿðèíèí ïëàí ëàéèùÿñèíè
÷ÿêìÿê ö÷öí ìöñàáèãÿ” åëàí îëóíìóø, ö÷ ìöêàôàò òÿéèí îëóíìóøäó.
Âàùèä áåëÿ áèð õÿáÿð åøèòìèøäè, àíúàã èíäè ñåâèíäèéèíäÿí ãÿðàðû
äþíÿ-äþíÿ îõóäó, ñàíêè þçö ùàããûíäà éàçûëìûø áèð øåé êèìè ùÿð ñÿòèðÿ
äèããÿò éåòèðäè. Õÿéàëûíäà äåäè: “Ôöðñÿòäèð!”
Áàêû ñîâåòè èíøààò øþáÿñèíèí ìöäèðè Ìèêàéûëîâ äîüðóäàí äà Âàùèäè
÷àüûðäû. Ãàáàüûíà ñóàë âÿðÿãÿñè âÿ êàüûç ãîéäó, îíó ÿëàâÿ èøÿ, éàõûí
áèð èíøààòà òÿéèí åòìÿê èñòÿäè.
Âàùèä ðàçûëûã âåðìÿäè:
— Ìÿí áèð éåðäÿ èøëÿéèðÿì, áÿñèìäèð.
Ìèêàéûëîâ äåäè:
— Èíäè áèð éåðäÿ èøëÿéÿí ìöòÿõÿññèñ àçäûð, áèëèðñÿí êè, àäàì ÷àòìûð,
î äà ìöòÿõÿññèñ. Ñèçè ìÿñëÿùÿò ýþðöðëÿð, áîéóí ãà÷ûðìàüûíà äÿéìÿç.
— Éîëäàø Ìèêàéûëîâ, èêè éåðäÿ èøëÿéÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Áÿñèìäèð,
àõøàìëàð äà ìÿøüóëàì.
— Íÿ èëÿ ìÿøüóëñàí?
— Åâäÿ èøëÿéèðÿì.
— Åâäÿ íÿ èø, éîõñà øåèð-çàä éàçûðñàí?
— Øåèð îëìàñà äà, îíäàí ïèñ øåé éàçìûðàì. Õÿéàëûìäà áÿçè íèééÿò-
ëÿð âàð.
— Éàðàäûúûëûã éàõøû øåéäèð, àììà òÿêëèô îëóíàí èø ñÿíèí èêè, éà ö÷
ñààòäàí àðòûã âàõòûíû àëìàç.
— Ìÿñÿëÿ ñààòäà äåéèë, áèð õàñèééÿòèì âàð, úèñìÿí èøäÿí àéðûëñàì
äà, õÿéàëûìäà àéðûëà áèëìèðÿì. Ñààò ö÷äÿ åâÿ ãàéûäûðàì, èø, ëàéèùÿ,
òèêèíòè, äàø, êÿðïèú, ìàøûí, ôÿùëÿ äÿ çåùíèìäÿ ìÿíèìëÿ ýÿëèð. Þçöìö
îíëàðäàí àéûðà áèëìèðÿì. Áöòöí áó èø àëÿìè ìÿíèìëÿ ñöôðÿ áàøûíà
îòóðóð, ìÿíèìëÿ éîðüàí-äþøÿéÿ ýèðèð, çåùíèìè áóíëàðäàí ãóðòàðà
áèëìèðÿì.
— Áó éàõøû äåéèë, äèíúÿëìÿëèñèíèç!
— Áÿçè õåéèðëè íèééÿòëÿðèì âàð.
— Áÿëêÿ ìöñàáèãÿäÿ èøòèðàê åòìÿê èñòÿéèðñèíèç?
— Áÿëêÿ åëÿäèì!
— Áó ýþçÿë ôèêèðäèð, ñèçÿ ìàíå îëìàã úèíàéÿòäèð. Îíäà áèç äöøöíÿê,
áàøãà éîëäàø òàïàã, áàüûøëà.
Ñÿùÿð Ýÿëäèéåâ èíøààò øþáÿñèíÿ ýÿëäè. Ìèêàéûëîâóí áèð àäàìëà
ñþùáÿò åòäèéèíè ýþðäö. Ìèêàéûëîâ ãàðøûñûíäàêûíà èíøààò ùàããûíäà ìÿëó-
306
ìàò âåðèðäè. Ýÿëäèéåâ âàúèá èøè îëàíëàð êèìè îòóðäó. Ìèêàéûëîâóí áàøû
àéûëàíäà êöðñöíö éàõûíà ÷ÿêäè.
— Áÿñ Íàéûáîâó ÷àüûðìàäûíûç?
— ×àüûðäûã, ýåäÿñè îëìàäû.
Ýÿëäèéåâ ãàøëàðûíû äöéöá, òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Íèéÿ?
— Àéðû èøè âàð, ìÿøüóëäóð!
Ýÿëäèéåâ ùèðñëÿíäè:
— Úàíûì, èøè-çàäû éîõäóð, ìÿí éàõøû áèëèðÿì, áèð ñìåí èøëÿéèð.
— Þçö õöñóñè ÷àëûøûð, äåéÿñÿí “Éåíè Áàêû” ìöñàáèãÿñèíäÿ èøòèðàê
åäÿúÿê, ãîé ìàíå îëìàéàã.
Ýÿëäèéåâ è÷è áîøàëìûø ìàøûí êèìè äàéàíäû. Íèòãè êÿñèëäè, äåéÿñÿí
îíóí öðÿéèíÿ ýÿëÿí, óçàã áèð ýöìàí ñàéäûüû øåéëÿð ùÿãèãÿò îëóðäó.
— Íÿ áèëäèí?
— Þçö äåéèð.
Ýÿëäèéåâ ÿëèíè òîâëàäû:
— Ùàé, ùàé!..
Ìèêàéûëîâ ñîðóøäó:
— Íåúÿ áÿéÿì, áàúàðà áèëìÿç?
Ýÿëäèéåâ èñòåùçà èëÿ äåäè:
— “ßáëÿù êþïÿê ãàéñàâàäàí ïàé óìàð”. Ùÿëÿ øöáùÿ àëòûíäàí ÷ûõ-
ìàéûá, þçöíö äîüðóëòìàéûá, èñòÿéèð äþâëÿòäÿí ìöêàôàò àëñûí, ùàé, ùàé!
Ìèêàéûëîâ ýöëäö:
— Íÿ ýóðóëäàéûðñàí ÿ!.. Ùÿð êÿñ äåñÿ äÿ, ñÿí ýÿðÿê áó ñþùáÿòè
àüçûíà àëìàéàñàí. Æöðèíèí êàòèáèñÿí, äåéÿðëÿð ãàáàãúàäàí...
— Êàòèáäÿ íÿ èõòèéàð âàð. Ãèéìÿò ãîéàíëàð àéðû àäàì... Ìÿí àíúàã
éàçû-ïîçóñóíà áàõûðàì. Àììà þç àðàìûçäûð, ìÿñúèäèí ãàïûñû à÷ûã
îëäó, èòèí ùÿéàñûíà íÿ ýÿëèá? Éîëäàø Ìèêàéûëîâ, äîüðóäàí äà áÿçè ãà-
íóíëàðûìûçà ùåéðàí ãàëûðñàí, þòÿíèí áåëÿ áþéöê èøÿ áàðìàã ãîéìàñûíà
íèéÿ èìêàí âåðÿê àõû? Ñÿí þçöí áèëèðñÿí êè...
Ìèêàéûëîâ àéàüà ãàëõäû, ñòîëóí ýþçöíö áàüëàéûá à÷àðû úèáèíÿ
ãîéäó.
Ýÿëäèéåâ ëàéèùÿ áöðîñóíäàí çÿíý âóðóá Âàùèäè ÷àüûðäû, îíóíëà
ýþðöøìÿéè âÿäÿëÿøäè, àíúàã ñÿáÿáèíè ýèçëÿòäè. Àõøàì ñààò ñÿêêèçèí
éàðûñûíäà ìÿðêÿçè êèòàáõàíàíûí ãàáàüûíäà Âàùèäè òóòäó:
— Ùàðà áåëÿ, Âàùèä?
— Êèòàáõàíàéà!
307
 — Êåôëÿð, ÿùâàëëàð?
— Ñàü îëóí.
Ýÿëäèéåâ áîéíóíó ãàøûäû. Ñÿùÿðäÿí áÿðè áàøûíäà ùàçûðëàäûüû ôèêðè
Âàùèäÿ äåéÿ áèëìÿäè. Áîüàçû òèêèëìèø êèìè ñÿñè ÷ûõìàäû, äèëè äþíìÿäè.
“Áÿçÿí àäàì óçóí äöøöíöá þë÷öð, áè÷èð, ìöÿééÿí íÿòèúÿéÿ ýÿëèð.
Ùÿìèí íÿòèúÿ èëÿ èø ýþðìÿê, ãÿäÿì áàñìàã èñòÿðêÿí áèð ñàíèéÿíèí
è÷èíäÿ ôèêðè äÿéèøèð, äàùà ôàéäàëû áèð ìÿñëÿùÿò éàäûíà äöøöð...”
Ýÿëäèéåâ áóíëàðû ôèêèðëÿøÿíäÿ øöóð, îíà éåòèøìÿëè îëàí áèð ìåéâÿ
êèìè ýÿëäè. Áó ìåéâÿíè èñòèéÿ òóòìàãëà, êöëÿéÿ âåðìÿêëÿ, äÿðèá ýöí
ãàáàüûíà ãîéìàãëà âàõòûíäàí ãàáàã éåòèøäèðÿ áèëìÿçñÿí.
Áóäóð, åëÿ áó äÿãèãÿúÿ Ýÿëäèéåâèí ìÿñëÿùÿòëÿðè àëò-öñò îëäó. Èíäè
àíëàäû êè, ÿáÿñ éåðÿ Âàùèä èëÿ ýþðöøöð, îíà ùå÷ áèð øåé äåìÿéÿúÿêäè âÿ
äåìÿê äÿ ìÿñëÿùÿò äåéèë. Âàùèäëÿ ñþùáÿòè äàùà ìöíàñèá áèð âàõòà
ãîéäó:
— Åëÿúÿ ýþðöøìÿê èñòÿéèðäèì, éàäûìà äöøìöøäöí!

***

“Éåíè Áàêû” ïëàí-ëàéèùÿñèíèí ìöñàáèãÿñè ùàããûíäà òÿëèìàò ö÷öí

ïëàí èäàðÿñè ñÿäðè, ìöùÿíäèñëÿð, ìåìàðëàð éûüûëìûøäûëàð. Ýÿëäèéåâ äÿ
ñÿäðèí éàíûíäà ÿéëÿøìèø, ÿëèíäÿ ãÿëÿì äàíûøàíëàðû ãåéä åòìÿê íèééÿ-
òèíäÿ èäè. Îíóí ýþçö Âàùèäÿ ñàòàøàíäà ëàï éÿãèí åòäè: “Êþïÿê îüëó
èøòèðàê åëÿéÿúÿê”.
Ìöøàâèðÿäÿí ñîíðà îíó éàíëàìàã, ãóëàüûíû äîëäóðìàã ôèêðèíÿ
äöøäö: “Ìÿáàäÿ, ìÿáàäÿ áåëÿ øåéÿ âàõò ñÿðô åäÿñÿí. Åëàí îëóíìàüûíà
áàõìà, ëàéèùÿíèí ÿñèë ìöÿëëèôëÿðè äÿ âàð, ìöêàôàò àëàñû àäàìëàð äà
ìÿëóìäóð, êèìäèð. Ìöñàáèãÿ åëÿ-áåëÿ, òàê ñåáå, ãóðó ðÿñìèééÿòäèð.
Øÿùÿðäÿ èêè éöç-ö÷ éöç ìöùÿíäèñ âàð, ùÿðÿ áèð ëàéèùÿ ÷ÿêèá ýÿòèðñÿ,
áàõûá ãóðòàðìàã îëìàç, ùàìû äà èøäÿí àâàðà ãàëàð. Áèð äÿ áó åëÿ øåé-
äèð êè, óçàüû ö÷úÿ äÿíÿ, éà èêèúÿ äÿíÿ ëàçûìäûð. Àðòûã íÿéÿ ëàçûìäûð.
Ëàï éàõøû ÷ÿêÿí îëñà äà, ùå÷ öçöíÿ áàõìàéàúàãëàð. Èíäèäÿí èøàðÿ åëÿ-
äèêëÿðè àäàìà òàïøûðûáëàð, îíóíêó äà ãÿáóë îëóíàúàã, âÿññàëàì. Áóðàäà
èøäÿí áàøãà, ñÿíäÿí íÿ ýèçëÿäèì, àäàìûí þçöíÿ, àíêåòèíÿ äÿ ôèêèð
âåðèðëÿð. Áàõûðëàð äà íÿ÷èäèð, íåúÿäèð, íÿ ñàéàã àäàìäûð, éîõñà áèð ÿòÿê
ïóëó ÷þëÿ òþêìÿéèáëÿð. Éàçûãñàí, ýåò íàüä èøÿ éàïûø...”
Ýÿëäèéåâ áó ìÿñëÿùÿòëÿðè èëÿ Âàùèäè áèøèðÿúÿêäè. Äåéÿñÿí îíóí
öðÿéèíÿ áèð ùÿãèãÿò äàìäû:
308
 “Ñÿí éöç äå, Âàùèä áèëäèéèíè åäÿúÿê. Àé èíàíäûðäûí ùà!”
Ýÿëäèéåâ àéðû éîë ñå÷äè. “Ãîé îòóðñóí, ÷àëûøñûí, þçöíö þëäöðñöí. Áó
çÿùðèìàð áèçèì ÿëèìèçäÿí ýÿëèá êå÷ÿúÿê, éà éîõ? Îíà áèð “ìöêàôàò”
ùàçûðëàéûì êè, ùå÷ ùàãã-ùåñàáûíû ãèéàìÿòÿúÿí þéðÿíÿ áèëìÿñèí.
Ýÿëäèéåâè áåëÿ áèð òÿäáèðÿ âàäàð åëÿéÿí î èäè êè, øÿõñÿí þçö ëàéèùÿ
äöçÿëòìÿê íèééÿòèíäÿ èäè. Ìöñàáèãÿäÿ èøòèðàê åòäèéè ö÷öí Âàùèäèí
èøèíäÿí ãîðõóðäó. Âàùèä ùå÷ áèð ìÿíñÿá ñàùèáè îëìàñà äà ìöòÿõÿññèñ-
ëÿð àðàñûíäà áþéöê ùþðìÿòè âàð èäè. Ùÿòòà ìöñàáèãÿ ùàããûíäà äàíûøàíëàð
îíóí àäûíû ÷ÿêèð, èøòèðàêà ÷àüûðûðäûëàð. Âÿçèðáÿéëè úàìààòûí ãàáàüûíäà
à÷ûã äåäè êè, “Áèç ãîúàìàí ìåìàðëàðëà éàíàøû, éåíèéåòìÿ âÿ Âàùèä
êèìè öìèä âåðÿí èñòåäàäëû ìöòÿõÿññèñëÿðè ìöòëÿã úÿëá åòìÿëèéèê”.
Áó äà Ýÿëäèéåâÿ ÷îõ àüûð ýÿëäè. Àéëàð êå÷äè, èë äþíäö, ëàéèùÿëÿð
÷ÿêèëäè, ìöñàáèãÿíèí ãóðòàðìàüûíà áèð àé ãàëàíäà áàüëû, ìþùöðëö, ýèçëè
èìçàëû ÿñÿðëÿð ýÿëìÿéÿ áàøëàäû. Ýÿëäèéåâ ùÿð ýöí ñààò èêèäÿí èø îòà-
üûíäà îòóðóð, ÿñÿðëÿðè òåõíèêè êàòèáäÿí àëûá, ìöíñèôëÿð ùåéÿòè öçâëÿðèíÿ
ïàéëàéûðäû. ßëèíÿ êå÷ÿí ëàéèùÿëÿðÿ äèããÿò éåòèðìÿìèø, ýèçëè èìçàëàðûí
ÿñëèíè òàïìàã ö÷öí ìöëàùèçÿ åëÿìÿìèø ðàùàò îëìóðäó. Þç ÿñÿðèíè
“øèðèí éóõó âÿ èñòèðàùÿò ùåñàáûíà éàðàòäûüû ÿñÿðè” ñÿëèãÿëè áèð ãóòóäà
“Öðÿê” àäû èëÿ ìöñàáèãÿéÿ òÿãäèì åòìèøäè (áó àäû î ùàðàäà èñÿ ýþð-
äöéö áèð ðÿñìäÿí ýþòöðìöøäö). Ýÿëäèéåâ ñàäÿúÿ òÿãäèì åòìÿêëÿ êè-
ôàéÿòëÿíìÿìèø, õöñóñè ìÿêòóá èëÿ “Öðÿê” ÿñÿðèíè ùàìûäàí ãàáàã
ìöíñèôëÿð ùåéÿòèíèí ñÿäðè Ïîëàäîâà ýþíäÿðìèøäè. Ö÷ ýöí ñîíðà çÿíý
åäèá ðÿéèíè ñîðóøìóøäó. Ïîëàäîâ åòèðàô åòìèøäè êè:
— Éîëäàø êàòèá, áàõà áèëìÿìèøÿì âÿ éàõûí ýöíëÿðÿ ñþç âåðÿ áèëìè-
ðÿì. Ýÿë ñÿí áóíëàðû ÿââÿëúÿ âàõòû îëàí éîëäàøëàðà âåð, ëàéèùÿëÿð éàòûá
ãàëìàñûí, áàøûì àéûëàíäà ìÿí äÿ òàíûø îëàðàì. Ãîé éîëäàøëàð áàõñûí-
ëàð! Ãîé þç ìöëàùèçÿëÿðèíè ùàçûðëàñûíëàð.
Ýÿëäèéåâ áåëÿ ôöðñÿò àõòàðûðäû: “Öðÿé”è ñÿäðäÿí àëûá, Âÿçèðáÿéëèéÿ
ýþíäÿðäè. Áèð ìÿêòóá äà éàçäû:
“Éîëäàø Âÿçèðáÿéëè, ìöñàáèãÿéÿ ýÿëÿí “Öðÿê” ÿñÿðèíè ýþíäÿðè-
ðÿì, áåø ýöíÿúÿí îíà áàõûá ðÿéèíèçè áèëäèðìÿíèçè õàùèø åäèðÿì. Áó
ÿñÿð ùàããûíäà öçâëÿðèí ôèêðè âàðäûð, éàõøûäûð. Ñÿäðÿ ýþíäÿðèëìèøäèð.
Ñèçèí äÿ òåç áàõìàíûç ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð”.
Âÿçèðáÿéëè êàòèáèí êàüûçûíäàí áèð àç äà òÿøâèøÿ äöøäö. Ýöìàí åòäè
êè, ëàéèùÿ áÿéÿíèëìèøäèð. Ùÿìèí ýöí “Öðÿé”è à÷äû, éàíëàðû à÷ûëìûø
áþéöê ñòîëóí öñòöíäÿ ñÿëèãÿ èëÿ äöéìÿ÷ÿëÿäè. Ñàüûíà-ñîëóíà êå÷èá
áàõäû, éîõëàäû. Èêè ýöí áöòöí âàõòûíû áóíà ñÿðô åòäè, þçöíö ùåéðÿòäÿí
309
ñàõëàéà áèëìÿäè. Ëàéèùÿ áöðîñóíà çÿíý åòäè, àäàì éîõ èäè. Ïîëàäîâó
÷àüûðäû:
— Éîëäàø Ïîëàäîâ, ñèç ìöñàáèãÿéÿ ýÿëÿí ÿñÿðëÿðÿ áàõìûñûíûç, éà
éîõ?
— Éîõ, àé Âÿçèð, ùå÷ áàø à÷à áèëìÿìèøÿì. Ìÿíè ýþçëÿìÿéèí, èøëÿ-
éèí, áèð-áèð ÿëäÿí ÷ûõñûí.
— “Öðÿê” ëàéèùÿñèíè ýþðìÿìèñèíèç?
— Ýþíäÿðìèøäèëÿð, áàõà áèëìÿäèì, äîüðóñó.
— Ìÿí áàõìûøàì îíà.
— Íåúÿäèð?
— Ãÿðèáÿäèð!
— Íÿ ñàðûäàí?
— Ìöÿëëèôèíèí ùå÷ àäè ðèéàçè ñàâàäû éîõäóð.
— Åëÿëÿðèíè àòûí êÿíàðà, âàõò èòèðìÿéèí!
— Ãîðõóðàì ùÿð þòÿí àüëûíà ýÿëÿíè ÷ÿêèá àòà öñòöìöçÿ, âàõòûìûç...
— Ëÿéàãÿòñèç øåéëÿðè ìöçàêèðÿéÿ ãîéìàã ÿáÿñäèð. ßââÿë, þòÿðè äÿ
îëñà, áèð éîëäàø ýÿðÿê áàõûá ñå÷ñèí. Ìÿí Ýÿëäèéåâÿ òàïøûðàðàì. Åëÿ áîø
øåéëÿðè ýþíäÿðìÿñèíëÿð.
Âÿçèðáÿéëè òåëåôîíó òÿçÿúÿ éåðÿ ãîéìóøäó êè, çÿíý ÷àëûíäû. Ýÿëäè-
éåâ “Öðÿé”èíè ñîðóøäó:
— Ïðîôåññîð, êåéôèíèç, çàäûíûç? Óøàãëàð íåúÿäèð? Ëàéèùÿéÿ áàõäûíûç
éÿãèí, ùÿ? Ñèçè ÷îõ éîðìàäû êè?
— Éîõ, Ýÿëäèéåâ, éîðìàäû, ùåéðàí åëÿäè.
Ýÿëäèéåâ ñåâèíäèéèíäÿí ãûøãûðäû:
— Ùåéðàí åëÿäè? Áàõàíëàðûí ùàìûñûíà áåëÿ òÿñèð áàüûøëàéûð.
— Ùåéðàí îëóðñàí, áÿðê äÿ ÿñÿáèëÿøèðñÿí!
— Éÿíè éàõøû ÿñÿðëÿðèí àçëûüûíà ÿñÿáèëÿøèðñèíèç? Åéáè éîõäóð,
éàâàø-éàâàø...
— Àäàìëàðû òàíûéà áèëìÿìÿéèìèçÿ ÿñÿáèëÿøèðÿì.
— Äîüðóäóð, ùÿëÿ áèç êàäðîìóçó òàíûéûá ãèéìÿò ãîéà áèëìÿìèøèê.
Êàäðî íÿäèð, èäàðÿìèçèí äÿ ãÿäðèíè áèëìèðèê. ßëáÿò êè, ëàéèùÿëÿðè èëÿ
þçëÿðèíè ýþñòÿðÿíëÿðè ëÿéàãÿòëè âÿçèôÿëÿðÿ ÷ÿêèá ãîéìàã ëàçûìäûð. Çÿí-
íèìúÿ, áóíó ùþêóìÿò þçö åëÿéÿúÿê. Ìÿñÿëÿí, ïëàí èäàðÿñèíäÿ íèéÿ áèð
éàõøû êîììóíèñò ìöùÿíäèñ îòóðìàñûí?! Íàðêîì ìöòÿõÿññèñ îëñà, ÿëè-
ìèçè ãàðàëàð!
— Ìÿí î áàáÿòäÿí äåìèðÿì, òåõíèêè âÿçèôÿ áÿçÿí àõìàã àäàì
ÿëèíäÿäèð.
310
 — Àéäûíäûð êè, ìöñàáèãÿ éàðûø âàñèòÿñèëÿ áó ãöââÿòëè éîëäàøëàðû
àøêàðà ÷ûõàðàíäà, íàøû-ìàøûíûí äà äàëûíäàí äÿéÿúÿéèê.
— Áó áàðÿäÿ äåéÿ áèëìÿðÿì. Àììà èíøààò èäàðÿëÿðèìèçè áåëÿëÿðè-
íèí ÿëèíäÿí àëìàëûéûã.
Ýÿëäèéåâ ÷àøàí êèìè îëäó.
— Ñþùáÿò êèìèí ùàããûíäàäûð.
— Åëÿ ùÿìèí àäàìûí, “Öðÿê” ìöÿëëèôèíèí ùàããûíäà. Ìÿí áó ëàéè-
ùÿéÿ áàõàíäà äîüðóäàí ùåéðÿò åòäèì. Íÿ òÿùÿð îëóð, áåëÿ àäàìëàð
ìöùÿíäèñ àäû àëûðëàð? ßñÿðèí áàøûíäà ìöÿëëèôèí áèð ìÿêòóáó âàð êè: —
èíæåíåðÿì, ôèëàíàì, ýþðÿñÿí ùàíñû èäàðÿíè êîð ãîéóð...
Ýÿëäèéåâ áèð àù ÷ÿêäè:
— Äåìÿëè áÿéÿíìÿäèíèç, ùÿ?
— Áÿéÿíìÿê íÿäèð ÿøè! Ìÿíúÿ, ãåéðè-ãàíóíè äÿ îëñà, áó àäàìûí
ïàêåòèíè à÷ìàã, ùàðàäà èøëÿäèéèíè áèëìÿê, òåçëèêëÿ ãîâìàã ëàçûìäûð.
Ëàéèùÿ èøèíäÿí õÿáÿðè éîõäóð. Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí áåëÿ ìöùÿíäèñëÿðè...
Ýÿëäèéåâ åëÿ áèð àù ÷ÿêäè êè, ùÿíèðòèñèíè Âÿçèðáÿéëè äÿ åøèòäè:
— Íÿ úÿùÿòäÿí éàðàìûð, éîëäàø Âÿçèðáÿéëè?
— Íÿ úÿùÿòäÿí? Äåéèíÿí íÿ úÿùÿòäÿí éàðàéûð? Ïèíòè áèð ìÿêòÿá
øàýèðäèíèí úûçìàãàðàñû! Íÿ àðòûã, íÿ ÿñêèê. Ýóéà êö÷ÿëÿðè ÷ÿêèð: Áàéûë-
äàí Àü øÿùÿðÿúÿí óçàíàí êö÷ÿíè ùå÷ áèð êö÷ÿ êÿñìèð. Áèð êö÷ÿäÿí î
áèðèñèíÿ êå÷ìÿê ö÷öí äàìëàðäàí ùîïïàíìàã ëàçûì ýÿëÿúÿê. Åâëÿð öñò-
öñòÿ ìèíèá. Áó öçäÿíèðàã ìöùÿíäèñ øÿùÿðè ñóñóç, éîëñóç, ùÿðÿêÿòñèç
òÿñÿââöð åäèð. Áèíà éûüûíû!
— Äîüðóäàí?
— Àéðû àëÿìäèð!
Ïðîôåññîð äåäèêúÿ ýþé êàüûç ýþçö þíöíäÿ à÷ûëûð, íþãòÿëÿð, úèçýèëÿð
ýþðöíöð, Ýÿëäèéåâèí ñÿñè îíó äàùà äà ãÿçÿáÿ ýÿòèðèðäè.
— Éàõøû, — äåäè, — ýþíäÿðèí ýþðÿê íÿ îëóð.
Áó ùÿìèí Âÿçèðáÿéëèäèð êè, Ýÿëäèéåâèí äèïëîì àëàíäàí ñîíðà èëê
òèêèíòè èøèíÿ èðàä òóòìóø, ùþðìÿòäÿí ñàëìûøäû.
Ìÿêòÿáè ãóðòàðàí êèìè, Ýÿëäèéåâÿ Áàéûëäà ôÿùëÿ óøàãëàðûíà òèêèëÿ-
úÿê ñÿëèãÿëè áèð áàü÷àíûí ëàéèùÿñèíè âåðäèëÿð: “Áàøëà, òèê!” äåäèëÿð. Ýÿë-
äèéåâ ÿââÿë ëàéèùÿíè ýþçäÿí êå÷èðäè; î éàíà ÷åâèðäè, áó éàíà ÷åâèðäè;
àõòàðäû, ÿë ãîéóëìàëû áèð ãóëï òàïäû.
— Ýþðöí, — äåäè, — äþâëÿò ïóëóíó ýþéÿ íåúÿ ñîâóðóðëàð! Áó áàü÷à
êè êëóáóí áþéðöíäÿ òèêèëèð, áóíà òÿçÿäÿí éàí äèâàð ýþòöðìÿê íÿéÿ
311
ëàçûìäûð. Ùàçûð éàïûøäûð êëóáóí äèâàðûíà, ôèëàí ãÿäÿð ïóë äà ùþêóìÿòèí
úèáèíäÿ ãàëñûí.
Ýÿëäèéåâ àüûëà áàòàí ñþç äàíûøûðäû. Ðàéñîâåòèí ìöùÿíäèñè îíóí
ôèêðèíè áÿéÿíäè, þç èäàðÿñèíäÿ àüûç äîëóñó òÿðèôëÿäè:
— Èíæåíåð áóíà äåìèøÿì, áàõ, äöíÿí ãóðòàðûá, áó ýöí úàìààòûí
ñÿùâèíè òóòóð. Åëÿ ñÿùâëÿð òàïûð, ìàò ãàëûðñàí.
Ùÿð÷ÿíä áó áàðÿäÿ ëàéèùÿ ñàùèáè èëÿ äàíûøìàã ëàçûì èäè, àíúàã
Ýÿëäèéåâ òèêèíòè ýåúèêìÿñèí äåéÿ, ôÿùëÿíè òþêöá èøëÿòäè. Áèð àéûí ÿðçèí-
äÿ áèíàíûí äèâàðëàðû òèêèëèá ãóðòàðäû. Òÿñàäöôÿí Ýÿëäèéåâèí áÿäáÿõòëè-
éèíäÿíìè, ëàéèùÿ ÷ÿêÿí ìöùÿíäèñèí õîøáÿõòëèéèíäÿíìè, Âÿçèðáÿéëèíèí
éîëó Áàéûëà äöøäö (Âåðäèéåâ ñîíðà Ýÿëäèéåâè èíàíäûðìûøäû êè, Âÿçèð-
áÿéëèíèí áàø ãàøûìàüà ìàúàëû éîõäóð, äÿðñèí ñààòûíà éöç ìàíàò àëûð, íÿ
äöøìöøäö þç áàøûíà Áàéûëà ýÿëñèí. Îíó ýÿòèðÿí âàð). Âÿçèðáÿéëè ãûðàã-
äàí äàéàíûá, áàü÷à áèíàñûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðäè:
— Áóíó ñÿí òèêèðñÿí äÿ?
Ýÿëäèéåâ ñèíÿñèíè èðÿëè âåðäè, ëàéèùÿíèí ñÿùâèíè äàíûøäû, àíúàã
Âÿçèðáÿéëè, äåéÿñÿí, îíà ãóëàã àñìûðäû. Ãîëóíäàí òóòóá êÿíàðà, áèíà-
íûí áåø-îí àääûìëûüûíà ÷ÿêäè, äàéàíäû. Ôàñàäû ýþñòÿðäè:
— Áèð áàõ!
— Ìÿí ÷îõ áàõìûøàì, ñèç äÿ áàõûí!
— Äöçäöð áó?
— Äöçäöð!
— Äÿâÿíèí áîéíó êèìè äöçäöð!
Ýÿëäèéåâ áàøà äöøìÿäè. Âÿçèðáÿéëè áèð äÿ èøàðÿ åëÿäè.
— Éàõøû áàõ!
Ýÿëäèéåâ äèããÿò åëÿéÿíäÿ ãûçàðäû. Âÿçèðáÿéëè áèíàíûí ñàü òÿðÿôèíèí
áèð ìåòðîéà ãÿäÿð óçóí îëäóüóíó ýþñòÿðèá ñîðóøäó:
— Áàøà äöøöðñÿíìè?
— Äöøöðÿì, áÿëè äöøöðÿì.
— Éàõøû îëäó êè, äöøäöí, áåëÿ éåðäÿ äåéèáëÿð, ãàø ãàéûðàðêÿí ýþç
÷ûõàðäûðñàí. Ñèììåòðèéà ùàíû áÿñ?
Âÿçèðáÿéëè Ýÿëäèéåâèí öçöíÿ áàõäû. Ýÿëäèéåâ ýþçöíö äèâàðëàðäàí
àéûðìàäû. Âÿçèðáÿéëè äåäè:
— ßìèíÿì êè, àõûðûíúû äÿôÿ îëàúàã.
Î îëäó-áó îëäó Âÿçèðáÿéëèíèí éàíûíäà Ýÿëäèéåâèí äèëè ýþäÿê èäè.
ßëàúû îëñàéäû, “Öðÿé”è îíóí ñÿðÿíúàìûíà ýþíäÿðìÿçäè. Ëàêèí éàõøû
áèëèðäè êè, òåç-ýåú áó ÿñÿðÿ î áàõìàëûäûð. Ãàáàüà âÿ òÿëÿñèéÿ ñàëûá,
312
ñþçÿ áàñìàã, îíäàí, ìèéàíÿ äÿ îëñà, áèð ðÿé àëìàã èñòÿìèøäè. Èíäè
îíóí áó ùàãäàêû ñþçëÿðèíè åøèäÿíäÿ äèíÿúÿéè îëìàäû.
Ëàéèùÿíè ýþòöðöá êÿíàðà ãîéäó, ãàí-òÿð è÷èíäÿ Âàùèäèí èøèíè òàï-
ìàüà úèää-úÿùä åëÿäè.

***

Ýåúÿíèí áèðèíäÿ Ýÿëäèéåâ åâÿ áèð äÿñòÿ àü, ãûðìûçû, ñàðû, ýþé çÿðô-
ëÿð ýÿòèðäè. Àüúà õàíûì òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Éîõñà áóíëàð ùàìûñû ñÿíÿ ýÿëèá?
— Ýÿëèá, ùàìûñû ìÿíèì öñòöìÿ ýÿëèá.
— Êèìëÿðäÿí?
— Ãûçëàðäàí!
Àüúà õàíûì ÿéðè-ÿéðè áàõäû:
— Èíàíìûðàì.
— Íèéÿ èíàíìûðñàí?
— Èíàíìûðàì êè, áèçèì âèëàéÿòäÿ áó ãÿäÿð àõìàã ãûç îëà.
— Äåìÿëè, ñÿí àõìàãñàí êè, ìÿíÿ ýÿëìèñÿí?
— Ìÿí ñÿíÿ ýÿëìÿìèøÿì, ñÿí ìÿíÿ ýÿëìèñÿí!
Ýÿëäèéåâ ñþç òàïìàäû:
— ×îõ äàíûøìà, ùàìàìõàíàíû éàíäûð, áèð àç áóõàð âåð, áóíëàðû
äàøûí öñòöíÿ ãîé, íÿì ÷ÿêñèí.
Àüúà õàíûì áèëäè êè, Ýÿëäèéåâ þçýÿíèí ìÿêòóáëàðûíû à÷ìàã èñòÿéèð.
— Íèéÿ õàëãûí êàüûçûíû îõóéóðñàí?
— Õàëãûí äåéèë, ãóëëóã èøèäèð. Äÿéèøèê ñàëìûøûã, êîíâåðòëÿðÿ ùàéûôûì
ýÿëèð.
Ýÿëäèéåâ ÿëèíäÿêè êèáðèò ÷þïöíö íÿì ÷ÿêìèø çÿðôëÿðèí áþéðöíäÿí
ñàëûð, áóðà-áóðà à÷ûðäû. Èñòÿäèéèíè òàïà áèëìÿéÿíäÿ òÿêðàð áàüëàéûðäû.
Éåääèíúè çÿðôäÿ Âàùèäèí ÿñÿðèíè þéðÿíÿ áèëäè: “À÷ûã êèòàá!”
— À çàëûì îüëó, àäûíû “À÷ûã êèòàá” ãîéóðñàí, äàùà íèéÿ áåëÿ áÿðê-
áÿðê áàüëàéûá, ìÿíè ÿçèééÿòÿ ñàëûðñàí! Ñåâèíúäÿí ãàéûäûá Àüúà õà-
íûìà ãûøãûðäû: — Àüúà, ÷àé ãîé, ñöôðÿ ùàçûðëà, èøèìèç èøäè.
Àüúà õàíûì ãà÷ûá ýÿëäè:
— Ïðåìéàíû ãàçàíûðñàí?
— Áó Âàùèä êþïÿêîüëó ãîéñà.
— Âàùèäÿ íÿ äÿõëè, ÿñÿð éàçàí ñÿí.
313
 — Áèëìèðñÿí, ÷ÿêèøèð äÿ ìÿííÿí! Ìÿí íÿ éàçûðàì, î äà ýåäèð îíó
éàçûð.
Àüúà õàíûì èðÿëè éåðèéèá, îíóí ÿëèíäÿêè çÿðôè àëäû, áàøãà çÿðôëÿðèí
öñòöíÿ ãîéäó.
— Ãàáàüà ñàë, ñÿí éàçàí ãîé öñòÿ äóðñóí!
Ýÿëäèéåâ îíóí ÿëèíäÿí àëäû:
— Áó þçýÿíèíäèð, à ãûç.
— Áÿñ ùàíñûäûð ñÿíèíêè?
— Ùÿëÿ ùàçûð äåéèë.
— Íåúÿ ùàçûð äåéèë? Àëòû àéäûð ãóðäàëàíûðñàí, íÿ ãàéûðûðñàí? Þçýÿ
èøèéëÿ âåéèëëÿíèíúÿ, îòóðóá ãóðòàðñàíà!
— Äöç äåéèðñÿí, áàëàì, îòóðóì èøëÿéèì.
Ýÿëäèéåâ ÷àéûíû è÷ÿíäÿí ñîíðà, èêè ñòîëó áèðëÿøäèðäè, ïÿíúÿðÿëÿðè
þðòöá, ãàïûíû áàüëàäû. Âàùèäèí ëàéèùÿñèíè ñÿëèãÿéëÿ äöéìÿ÷ÿëÿäè, áàø-
ëàäû öçöíö êþ÷öðìÿéÿ:
— Àüúà, áóðàéà ùå÷ êÿñè áóðàõìàéàúàãñàí! Åøèòäèíìè?
Äöç îí éåääè ýöí ãÿëÿì, õÿòêåø, ïÿðýàð, ðåçèí ÿëèíäÿí äöøìÿäè.
Ýöíäöç èêè ñààò èäàðÿéÿ ãà÷ûá ýþðöíöð, ãàéûäûðäû. Ñóðÿòèíè ÷ûõàðûá ãóð-
òàðàíäàí ñîíðà áàüëàäû, öñòöíÿ þç ëàéèùÿñèíèí àäûíû éàçäû: “Öðÿê”.
Èñòÿäè Âàùèäèí ëàéèùÿñèíè ïó÷ åëÿñèí. Ùåéôè ýÿëäè, áèð äÿ “àéäûí îëìà-
éàí éåðëÿðè þéðÿíìÿéÿ ëàçûì îëàð” — äåéÿ, áöêöá áèð êöíúÿ ãîéäó.
Àüúàíû ñàéûã ñàëìàã ö÷öí ÿââÿëêè òàïøûðûüû òÿêðàð åòäè:
— Àüúà, áó îòàüà ùå÷ êÿñè áóðàõìàéàúàãñàí! Ñþçöì ñþçäö!

Èêèíúè ôÿñèë

Ö÷ ýöí ãàáàãäàí äèâàðëàðà áþéöê, ðÿíýëè åëàíëàð âóðóëìóøäó. Åíëè

ñàðû êàüûçûí öñòöíäÿ êþëýÿëè, ãÿøÿíý ýþé õÿòò èëÿ áó ñþçëÿð éàçûëìûøäû:
“Ñÿòòàð Ñÿòòàðçàäÿíèí êîíñåðòè”.
Òðàìâàéëàðûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí éåëëÿíÿðÿê, ýþðöíÿí åëàíûí õûðäà ñÿ-
òèðëÿðèíè îõóìàã îëìóðäó. Àíúàã “Ñÿòòàðçàäÿ” ñå÷èëèðäè. Ãîúàìàí
ñÿíÿò õàäèìèíè äèíëÿìÿéè àðçó åäÿí ÷îõ èäè. Áèëåòëÿð äöíÿíäÿí ñàòûëûá
ãóðòàðìûøäû. Áèëåò àëàíëàð úöðáÿúöð àäàìëàð èäèëÿð.
Áóíëàðäàí áÿçèñè Ñÿòòàðçàäÿ àäûíà ùþðìÿò åäèá, áèëåò àëàíëàð èäè.
Ñÿòòàðçàäÿ ðåñïóáëèêàíûí ìÿøùóð ìóñèãè õàäèìëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Àíúàã ÷îõ ãîúàëìûøäûð. Àëòìûøäàí éóõàðû éàøû âàð. Îíóí ýÿíúëèê ãöä-
314
ðÿòè, ìÿùàðÿòè ÷îõäàí éîõ îëóá ýåòìèøñÿ äÿ, êèøèäÿêè ùÿâÿñ, ìóñèãè
åøãè, úàìààò ãàáàüûíà ÷ûõìàã ìåéëè äàùà äà àðòìûøäûð.
Ùÿéàòûí àìàíñûç ãàíóíëàðû âàð, èíñàí þìðö áîéó ÿëëÿøèð, âóðóøóð,
ùöíÿðèíè, ãöäðÿòèíè, ãàáèëèééÿòèíè ýþñòÿðèð, íÿéÿ èñÿ íàèë îëìàã èñòÿéèð.
Áóíà òÿäðèúÿí íàèë îëóð. Àõûðäà áöòöí þìðö áîéó ãàçàíäûãëàðûíû òÿñëèì
åòìÿëè, ãîéóá ýåòìÿëè îëóð. Þëöíöí, äåéÿðëÿð, ðÿùìÿòè, éà ëÿíÿòè àïàð-
äûüûíäà éîõ, ãîéóá ýåòäèêëÿðèíäÿ îëóð. Èíñàí þç ÿìÿéèíèí öìèäëè ÿë-
ëÿðÿ äöøäöéöíö ýþðÿíäÿ þëöì äÿ ðàùàò âÿ ÿéëÿíúÿëè ýÿëèð.
Ñÿòòàðçàäÿ ÷îõ ùÿéÿúàí èëÿ þç ýÿíúëèéèíè õàòûðëàéûð. Ñîíðàäàí êîð
îëàíëàð ýöí èøûüûíäàí äàíûøàí êèìè, î äà èòèðäèéè úàâàíëûãäàí ùÿñðÿòëÿ
äàíûøûð. Òÿêëèêäÿ, éà åâäÿ íÿ ãÿäÿð ñàêèò, ñþíöê ýþðöíöðñÿ, àäàì
è÷èíäÿ, èúòèìàè éåðëÿðäÿ þç õÿëÿôëÿðèíè ýþðöð. Ãîúàëûã êÿäÿðèíè áó òÿ-
ñÿëëè èëÿ ñþíäöðöð. Ìöìêöí åòäèéè ìÿúëèñäÿí ãàëìûð. Úàâàí ÷àëüû÷ûëà-
ðûí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèëÿ ñåâèíèð, îíëàðû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ñÿùíÿéÿ àïàðûð.
Úàìààòûí ãàáàüûíäà ÿëèíè ñûõûð, àëíûíäàí þïöð. Úàìààò Ñÿòòàðçàäÿíèí
õàòèðèíè ÿçèç òóòóð. ßñèë òàìàøà÷ûëàð îíó ýþðÿíäÿ ìóñèãè àëÿìèíèí,
ñÿíÿò äöíéàñûíûí çÿíýèíëèêëÿðèíè áèð äàùà õàòûðëàéûðëàð. Áåëÿ ãàáèë
õàäèìëÿðèìèçèí îëäóüóíà ñåâèíèðëÿð. Ùÿì äÿ êÿäÿðëÿíèðëÿð; ÷öíêè
ãîúàëûã êöëÿéè Ñÿòòàðçàäÿíèí ñÿíÿò áàüûíû ñîëäóðìàãäà, áàðìàãëàðûíû
çÿèôëÿòìÿêäÿ, òèòðÿòìÿêäÿäèð.
Áó åëÿ áèð êÿäÿðäèð êè, äöíéàäà ùèññ âÿ øöóðó îëàí ùÿð áèð êÿñè àü-
ðûäûð. ×îõ éîõ, èéèðìè-èéèðìè áåø èë áóíäàí ãàáàã òàðû áàüðûíà áàñàíäà
áöëáöëëÿðè úóøÿ ýÿòèðÿí, êàèíàòûí áöòöí çÿðèôëèêëÿðèíè, ýþçÿëëèêëÿðèíè
èíúÿ ñÿñ òåëëÿðèíäÿ èôàäÿ åäÿí áèð ñÿíÿòêàð èíäè òÿðê-ñèëàù îëóíìóø áèð
ÿñýÿð êèìè çÿèô ýþðöíöð.
Îíóí ìÿúëèñëÿðèíäÿ éåð îëìàçäû. Úÿëä óøàãëàð äàìà äûðìàøàð,
ãàäûíëàð ÷ÿïÿðëÿðÿ òþêöëöøÿð, ýÿíúëÿð ãàïû-ïÿíúÿðÿëÿðäÿ àç ãàëà áèð-
áèðèíèí áàøûíà ÷ûõàðäû. Îíóí ãÿëáè àòëàíàíäà, ñÿäÿôëè òàðû ðÿããàñÿ êèìè
õóðäèøÿ ýÿëÿíäÿ áàðìàãëàðûíû ýþðìÿê îëìàçäû. Äåéÿðäèí ñèìëÿðèí
áþéðöíÿ éöç áöëáöë ãîíóá, ùÿðÿñè áèð úöð íàëÿ ÷ÿêèð. ×îõ çàìàí êÿíä
ãûçëàðû áàðìàüûíûí öçöéöíäÿí, úàâàíëàð êÿìÿðèíäÿí, ñààòûíäàí êå÷ÿð-
äèëÿð. Áèëìÿçäèëÿð íÿ äèë èëÿ ñÿíÿòêàðà ðàçûëûã åòñèíëÿð...
Ùàíû î Ñÿòòàðçàäÿ? Ýÿíúëèê ùå÷ êÿñäÿí, Ñÿòòàðçàäÿäÿí àïàðäûüû
ãÿäÿð àïàðìàìûøäûð. Áó èòêè î ãÿäÿð àüûð âÿ àéäûíäûð êè, éàëíûç Ñÿòòàð-
çàäÿíè éîõ, îíó åøèäÿíëÿðèí ùàìûñûíû àüðûäûð.
Èíäè Ñÿòòàðçàäÿíèí ìöñàìèðÿñèíÿ ýÿëÿíëÿðèí ÷îõó îíäàí, ýÿíúëèê-
äÿ àëäûãëàðû êèìè ëÿççÿò àëìàüà éîõ, áÿëêÿ áó ëÿççÿòè éàäà ñàëìàüà, áèð
äÿ ãîúàéà þç èõëàñ âÿ ìÿùÿááÿòëÿðèíè èôàäÿ åòìÿéÿ ýÿëìèøäèëÿð.
315
 Áÿçèëÿðè äÿ ìóüàìàò ñþçöíö åøèäèá ýÿëìèøäèëÿð. Îíëàð î ãÿäÿð
ìàùíû åøèòìèøäèëÿð êè, áåçìèøäèëÿð. Ìóñèãè àëÿìèíäÿí ìóüàìàòûí ãî-
âóëäóüóíó äöøöíöð, ñÿáÿáèíè áèëìèð, ñîðóøìàüà äà úöðÿò åòìèðäèëÿð.
Åëàíäà “ìóüàìàò” ýþðöá, áèëåò äàëûíúà éöéöðìöøäöëÿð.
Áÿçèëÿðè äÿ ñàäÿúÿ “ìöñàìèðÿ” ñþçö ö÷öí ýÿëìèøäèëÿð. Áóíëàð î
àäàìëàðäûëàð êè, øÿùÿðäÿ áèð òàìàøà áóðàõìàçäûëàð. Áîø îëàí àõøàìëàð
áàøëàðûíäàí àüðû òóòàð, êöòëÿíèí ìÿäÿíè èñòèðàùÿòèíè òÿìèí åäÿ áèëìÿäèéè
ö÷öí èíúÿñÿíÿò èäàðÿñèíè òÿíãèäÿ áàøëàéàðëàð. Áóíëàð íÿ ìóñèãè, íÿ
òàìàøà, íÿ ìÿúëèñèí ìÿçìóíó èëÿ ìàðàãëàíàðëàð. Áóíó îíëàðà íþãñàí
òóòìàã äà îëìàç; ÷öíêè ìÿçìóí èëÿ ãåéðè-ìÿçìóíóí òÿôàâöòöíö ñå÷-
ìÿçëÿð. Áóíëàð éà ëèáàñëàðûíû ñÿééàð ñÿðýèäÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí, éà ôèëàí
ãûçû (éà îüëàíû) ôÿòù åäèá ÿëÿ ýÿòèðäèêëÿðèíè íöìàéèø åòäèðìÿê, éà äà
ìÿúëèñäÿ ñþùáÿò äöøÿíäÿ “ýþðìöøÿì”, “ýåòìèøÿì”, “åøèòìèøÿì”
äåìÿê, “ìÿäÿíè” àäëàíìàã ö÷öí úàí àòûðäûëàð. Èëê úÿðýÿäÿ îòóðàðëàð,
äàë úÿðýÿäÿêèëÿðè àäàì ùåñàá åòìÿçëÿð. Òåç-òåç äþíöá áàõàð, îíëàðûí
ãàáàãäà êèìëÿð îòóðäóüóíà äèããÿò éåòèðèá-éåòèðìÿäèêëÿðè èëÿ ìàðàãëà-
íàðëàð. Áóíëàð, äåìÿê îëàð êè, ìöñàìèðÿäÿ ÷ûõûø åòìÿëè îëàíëàðäàí àç
ùàçûðëàøìàçäûëàð. Ëèáàñëàðûíäàí, áÿð-áÿçÿêëÿðèíäÿí áàøãà, íåúÿ òÿðïÿ-
øÿúÿêëÿðèíè, òÿíÿôôöñäÿ íåúÿ êöðñöäÿí àüûð-àüûð ãàëõûá ÷ûõàúàãëàðûíû,
ÿââÿë ùàíñû àéàãëàðûíû àòàúàãëàðûíû, éàéëûüû ùàíñû ÿëëÿðèíÿ àëàúàãëàðûíû,
áèð òàíûø ýþðäöêäÿ íåúÿ êöáàðúàñûíà, ýþçóúó ñàëàì âåðÿúÿêëÿðèíè, èáà-
ðÿëÿð ëöüÿòúÿñèíäÿí íåúÿ èñòèôàäÿ åäÿúÿêëÿðèíè, ðóñ ñþçëÿðèíèí àõûðûíäà
ñÿñëÿðèíè íåúÿ àë÷àëäàúàãëàðûíû ìÿøã åäèðëÿð.
Ìÿøùóð àðòèñòëÿðèí ÷ûõûøûíäà èíòèçàð êå÷èðÿðëÿð, ÷ûõûøûí ãóðòàðìàñûíû
ýþçëÿéÿðëÿð, äÿðùàë ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ äþéöá øàããûëòû ñàëàðëàð, àðòèñò
ýÿëìÿê èñòÿìÿäèêäÿ àéàãëàðûíû äà éåðÿ äþéÿð, ãûøãûðàðëàð. Áÿçÿí åëÿ
øèðèí ñþùáÿò ìþâçóñó òàïàðëàð êè, òÿíÿôôöñ ùå÷ éàäëàðûíà äöøìÿç. Ýþç-
ëÿðè ñÿùíÿäÿ îëñà äà, åòèíà åòìÿç, áàøëàðûíû úöòëÿøäèðèá, äàíûøàðëàð:
— Ñÿí þëÿñÿí, àðâàä ùÿìèøÿ êîíñåðòÿ ýÿëìÿéÿ úàí ÷ÿêèð. Îíóí
óúóíäàí ýåúèêèðÿì.
— Ñàáèð þç ùåêàéÿëÿðèíäÿ áó áàðÿäÿ ýþñòÿðèá.
— Ñÿí Ñàáèðè äåéèðñÿí. Ôöçóëèíèí ïîäâàë ìÿãàëÿñèíè îõóìóøàì.
— Ùàíñû ìÿãàëÿñèäèð, àäÿ, ýþçöìÿ äÿéìÿéèá?
— Èêè àðâàäëûëàð áàðÿñèíäÿ. Ðóñúàñûíû îõóìóøàì. Áèçèì äèëäÿ
éîõäóð.
— Ùÿëáÿò êè, ðóñúàñû éàõøûäûð. Áèçäÿ øàèð éîõäóð êè, î êèøèëÿðèí Ïëå-
õàíîâ êèìè, Èâàí Ãðîçíû êèìè øàèðëÿðè âàð.
316
 — Èâàí Ãðîçíû? Äåéÿñÿí áó øàèð ìÿíÿ òàíûø ýÿëèð.
— Ýöðúöäöð äÿ, Ãðóçèéàäàíäûð. Ùÿëÿ ìÿí óøàã èäèì, áóíëàðûí øåèðëÿ-
ðèíè ÿçáÿð áèëèðäèì, íÿäèð î, òöëêö èëÿ ãàðüàíûí ïîåìàñû, ëàï ãèéàìÿòäèð!
— Àçÿðáàéúàíúàñû éîõäóð?
— Âàð, Ôöçóëè ïåðåâîä åëÿéèá, àíúàã ðóñúàñûíûí ëÿççÿòèíè âåðìèð.
Àçÿðáàéúàíúà åëÿ-áåëÿ äàíûøàñàí, øåèðäÿ ãàôèéÿ ìÿñÿëÿñè âàð àõû.
— ßéÿ, ñÿí êè, áó çÿùðèìàð øàèðëèéè áèëèðñÿí, íèéÿ éàçìûðñàí?
— Éàçñàì, àõû èíäèêèëÿðèí ÷þðÿéèíÿ áàèñ îëàðàì.
— Éîõ, çàðàôàòñûç, ñÿí éàç!
— Çàðàôàòñûç äåéèðÿì, øàèðëÿðÿ áàèñ îëóðàì. Îäóð êè, ãîéìóðëàð.
Àäàìûí ãàáàüûíà äàø äûüûðëàéûðëàð.
— ßøè, ñÿí ãÿøÿíý éàçàíäàí ñîíðà êèì íÿ äåéÿúÿê?!
— Ñþçäöð äàíûøûðñàí äà. Èíäè êè à÷ûëäû, äåéèì: áèð ïîåìà éàçìûøäûì,
þçö äÿ áåëÿ (áàø áàðìàüûíû äèêÿëäèá, ýþñòÿðèð) ìèðîâîé, òþêöëäöëÿð
öñòöìÿ, ãîéìàäûëàð öçÿ ÷ûõà.
— Íÿäÿí éàçìûøäûí?
— Ýþòöðìöøäöì Ôÿðùàä àäûíäà áèð ÿñýÿðè. Ñÿíýÿðè âóðóá äàüûäûð,
÷ûõûð öçÿ, áîìáà èëÿ äöøìÿíèí éåääè áàòàðåéàñûíû áàòûðûð, áèð ïóëåìéîò-
ëà áèð äèâèçèéà ãûðûð. Áèð äèâèçèéà äà ãà÷ûð. Àïàðäûì ðåäàêòîðà.
— Ðåäàêòîð íÿ äåäè?
— Ñþç òàïìàäû, äåäè: àïàð, éàçû÷û Ìèðçÿ Ìààðèôÿ.
— Ìèðçÿ Ìààðèô íåúÿ, áÿéÿíäè?
— Áÿéÿíäè-áÿéÿíìÿäè áèëìèðÿì, àììà ÷îõ ýöëäö.
— Éÿãèí ÷îõ õîøóíà ýÿëèá! Âåðäèìè ÷àïà?
— Éîõ!
— Áÿñ íÿ äåäè?
— Äåäè êè, ýÿðÿê ãûçûë ÿñýÿðèí àäûíû äÿéèøÿñÿí.
— Î íèéÿ? Ôÿðùàä éàõøû àääûð êè?
— Äåäè, Ôÿðùàäû ãàðàëà, ßëèíèí ãÿçÿá îüëó éàç! Äåéÿñÿí ãàðàáàü-
ëûäûð, îíà ýþðÿ...
— Ñÿíè ÿëÿ ñàëûá.
— Éîõ ÿøè, òàíûøäûð, åëÿ àäàì äåéèë.
— Îíäàíñà ùÿçðÿò Àááàñ éàç äà. Áÿñ àõûðû íÿ îëäó?
— Ýþðäöì íÿì-íöì åëÿéèð. Ýþòöðäöì, éåðèíÿ ðåäàêòîðäàí øèêàéÿò
éàçäûì!
— Áÿñ àõûðû?
— Úàâàá ýþçëÿéèðÿì. Ýÿðÿê áó ýöíëÿðäÿ ýÿëÿ.
317
 — Ýÿëÿð, ýÿëÿð èíøàëëàù, ïî÷òà òåç-òåç ýåò! Ãîé ëÿíýèòìÿñèíëÿð...
Áèð ãèñèì àäàìëàð äà Ñÿòòàðçàäÿíèí ìöñàìèðÿñèíÿ èø ö÷öí ýÿëÿí-
ëÿðäèð. Éà ýþðöø òÿéèí åòìèøëÿð, éà ýöäìÿéÿ ýÿëìèøëÿð. Áåëÿëÿðèíèí
Ñÿòòàðçàäÿéÿ õåéðè îëìàäûüû êèìè, ìàíå÷èëèéè äÿ éîõäóð. Îíëàðûí ÷îõó
äàë úÿðýÿëÿðäÿ îòóðàð, ýÿëèá-ýåäÿíÿ ýþç éåòèðÿðëÿð. Çàëäà äöíéà äàüûë-
ñûí — îõóñóíëàð, ÷àëñûíëàð, éà ùå÷ îõóìàñûíëàð, ÷àëìàñûíëàð, îíëàð ö÷öí
ôÿðãè éîõäóð. Áóíëàð îòóç, ãûðõ íÿôÿðèí ñÿñëÿíäèéè õîðà ÷ûüûð-áàüûð àäû
âåðèðëÿð. Þçö äÿ áó “÷ûüûð-áàüûðûí” ÿââÿëúÿäÿí áèð øåé ö÷öí — ñîëî
îõóéàí ãûçûí íÿôÿñèíè äÿðìÿñè ö÷öí ùàçûðëàíäûüûíà èíàíìûðëàð.
Ìöñàìèðÿäÿ áó úöð àäàìëàðûí îëäóüóíà ùàìûäàí àðòûã äàðûõàí
Âàùèä èäè. Âàùèä Ðöáàáÿ èëÿ ñàü òÿðÿôäÿ, áåøèíúè úÿðýÿäÿ îòóðìóøäó.
Ìöñàìèðÿíèí áàøëàíìàñûíû ýþçëÿéèðäèëÿð. Ñàðûéàíûç, óúàáîé, øûãýå-
éèìëè áèð êèøè ýþçóúó ñàëàì âåðèá, îíëàðûí éàíûíäàí þòäö. Âàùèä Ðöáà-
áÿéÿ äþíäö:
— Äåéèðñÿí äàíûøìà. Ýþðöðñÿí áóíó! Ñÿùíÿäÿí äÿ òàíûéûðñàí,
éÿãèí îíó øÿõñÿí òàíûìàéàíëàð éöêñÿê ðÿéäÿäèðëÿð.
— Ìàùèð àêòéîðäóð. Áàø ðîëëàðäà ÷ûõûð.
— Ìÿí äÿ áÿéÿíèðÿì, àíúàã éöíýöëäöð. Áÿëàñû áóäóð. Éàëíûç ñÿù-
íÿäÿ äåéèë, ùÿéàòäà äà àðòèñòäèð. Ùàëáóêè ìÿí èñòÿðÿì àðòèñòèí äÿ àëèì
êèìè, ÿäèá, äèïëîìàò, ôèëîñîô êèìè ãûðûëìàç òÿìêèíè, çÿíýèí äàõèëè àëÿìè
îëñóí. È÷èíäÿ êöëÿêëÿð ÿñìÿñèí. Àðòèñòèí äåìÿäèéè äÿ ìÿíàëû îëìàëûäûð.
Äîüðóäóð, àðòèñòëèéÿ ýþðêÿì, çàùèðè ÿëàìÿòëÿð äÿ ëàçûìäûð; ëàêèí çàëäà-
êûëàð éàëíûç ýþç âÿ ãóëàãäàí èáàðÿò äåéèëëÿð. Îíëàðäà çÿððÿ ñå÷ÿí áèð
ùèññ âàð. Ãÿëá, çþâã, äèããÿò âàð. Àðòèñòäÿí àüûðëûã, âöãàð èñòÿéèðëÿð.
Éöíýöëëöê èíñàíûí ãèéìÿòèíè äÿ éöíýöë åäÿð. Áèç õàëã è÷èíäÿ àðòèñòèí
ùþðìÿòèíè äàùà äà ãàëäûðìàëûéûã. Îíäà àíàëàð êå÷ìèøäÿêè êèìè ùÿéà-
ñûç ãûçëàðûíà éîõ, èñìÿòëè ãûçëàðûíà àðòèñò äåéÿðëÿð...
Àäàìëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿëèá, éåðëÿðèíè òóòóðäóëàð. Ýÿëäèéåâ ñÿùíÿ
òÿðÿôäÿí êå÷èá, Âàùèäýèëèí éàíûíäàí òöíä éåë êèìè þòäö. Âàùèä îíó
ýþðäö, þçöíö ýþðìÿìÿçëèéÿ âóðóá, íÿçÿðèíè éàéûíäûðäû.
Ýÿëäèéåâ ìöñàìèðÿíèí ëàï ÿââÿëèíäÿí áóðàäà èäè. Íÿ ö÷öí ýÿëäè-
éèíè þçö äÿ áèëìèðäè. Îíó áèëèðäè êè, éåòèøÿí êèìè âóðíóõóá Ðöáàáÿíè
àõòàðäû âÿ òàïäû äà. Ëàêèí î, Ðöáàáÿíè áåëÿ òàïìàã èñòÿìèðäè. Äàë ãà-
ïûäàí áàõûá îíó ãîøà, óçóí ùþðöêëÿðèíäÿí òàíûäû. Öðÿéèíäÿ äåäè: “Àé
çàëûì ãûçû, ýþçÿëëÿð êàðâàíûíà ãàòûëñàí äà ñÿíè ñå÷ÿðÿì”.
Âàùèäè îíóí éàíûíäà ýþðöá ïÿðò îëäó. Àäÿòè öçðÿ äîäàüûíû ýÿìèðäè,
ÿëèíè êÿìÿðèíÿ êå÷èðèá áèð àç äàéàíäû. Ñîíðà ôèêèðëÿøäè êè: “Äöøìÿíÿ
318
áó êþêäÿ ýþðöíìÿê àéûáäûð... Ìÿí áó êîíñåðòÿ Ðöáàáÿäÿí ýþçÿë áèð
ãûç èëÿ ýÿëìÿëè, Âàùèääÿí ãàáàã úÿðýÿäÿ îòóðìàëû, Ñÿòòàðçàäÿíè åòèíà-
ñûç äèíëÿìÿëè èäèì...”
Ýÿëäèéåâ þçöíö, Ðöáàáÿéÿ ýþñòÿðìÿìèøäÿí ýåäÿ áèëìÿéÿúÿêäè.
“Ãîé áèëñèí êè, Âàùèäè þçöíÿ ÿð åëÿäèéèíè ñå÷ÿíëÿð âàð!”
Áèð äÿ Ýÿëäèéåâ îíëàðûí ðàùàòëûüûíû ïîçìàã, òÿøâèøÿ ñàëìàã èñòÿéèðäè.
Âàúèá áèð èø ö÷öí àäàì àõòàðûðìûø êèìè, áèð íå÷ÿ äÿôÿ Âàùèä îòóðàí
úÿðýÿäÿí î éàí-áó éàíà êå÷äè. Áèðèíäÿ Ðöáàáÿíèí äþíöá áàõäûüûíû
äóéóá, éåéèí àääûìëàðëà ñàéìàçéàíà ãàïûäàí ÷ûõäû.
Î àõøàì Ýÿëäèéåâèí ÿñÿáèëèéè, îâãàò òÿëõëèéè òàìàìèëÿ òÿìèí îëóí-
ìóøäó. Ùå÷ éåðäÿ òÿñÿëëè òàïà áèëìÿäè. Åâÿ ýÿëäè êè, öðÿéèíäÿêèëÿðè
óíóäà áèëñèí. Òÿÿññöô êè, àéðû áèð àëÿì, ýþçëÿíèëìÿç áèð ìÿíçÿðÿ
ýþðäö. Áàøû àøàüû, ùèðñëè è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ñàðûñà÷, éàä áèð ãàäûíûí äèâàíäà
îòóðäóüóíó ýþðäö. Ùàçûðëàøäû êè, ãîíàüà õîø ýÿëäèí äåñèí, îíó áèð
òÿùÿð ýþðäö: “Íåúÿ ãîíàãäûð êè, åâ ñàùèáèíÿ åòèíà åëÿìèð? Íåúÿ ãîíàã-
äûð êè, êèøèíèí àéàüûíà ãàëõìûð?”.
Äèããÿò åäÿíäÿ, êöíúäÿ òÿêÿðÿê êèìè äûüûðëàíàí îüëàí óøàüûíû ýþðÿí-
äÿ ùÿð øåé îíà àéäûí îëäó. Ñàíêè áöòöí äöíéàíû áèð äÿéèðìàí äàøû êèìè
ÿëäÿ ýÿçäèðäèëÿð, ýÿòèðèá Ýÿëäèéåâèí áîüàçûíà êå÷èðòäèëÿð. Àüûðëûã îíó
éûõàñû îëäó. Ýÿëäèéåâ ÿëèíè áîüàçëûüûíà àòäû, äöçÿëòäè, áèð óäãóíäó, áèð
þñêöðäö, áàøû ùÿðëÿíäè, âöúóäó åëÿ áèð âÿçèééÿò àëäû êè, îòóðìàãìû,
äóðìàãìû èñòÿäèéèíè ñå÷ìÿê îëìàçäû. Äåìÿéÿ ñþç àõòàðûðäû. Àüúà õàíû-
ìûí êÿñÿðëè ñÿñè åøèäèëäè:
— Ýþð áó àðâàä êèìäèð?
Ýÿëäèéåâ áîüàçûíäàí øÿðôè à÷à-à÷à, Çîéàéà òÿðÿô áàõäû, åòèðàôäàí
áàøãà ÷àðÿñè îëìàäû.
— Êîãäà ïðèåõàëè?
— Ýòî âàì íå èíòåðåñíî, äåðæèòå ñâîåãî ðåáåíêà, ÿ óåçæàþ!
Ýÿëäèéåâèí áîüàçû ãóðóäó. Àðâàäû äèëÿ òóòìàã èñòÿéèðäè êè, Àüúà
õàíûì îíóí ïåéñÿðèíäÿí áèð éóìðóã åíäèðäè:
— Áåëÿ èøëÿðèí äÿ âàð èìèø, à êö÷ÿäÿí ýÿëìÿ øîðòó?!
Àüúà õàíûìûí áó éóìðóüó Ýÿëäèéåâÿ ýöëëÿäÿí àüûð èäè. Õÿéàëûíäà
î Çîéàíûí ùÿñÿä åäÿúÿéèíè, êþùíÿ ÿðèíèí éåíè ùÿéàòûíà êöñÿíÿúÿéèíè
ýöìàí åòìèøäè. Èíäè èñÿ îíóí öðÿêäÿí ýöëäöéö, Ýÿëäèéåâèí Àüúà
õàíûì êèìè áèð ÿæäàùàéà òóø ýÿëäèéèíè áèëèá ñåâèíäèéè éÿãèí èäè. Çîéà-
íûí ñÿñè äÿ Àüúà õàíûìûí ñÿñèíÿ ãàðûøäû:
319
 — Ïðîøó íå çàäåðæèâàòü ìåíÿ, íà ïîåçä, îïàçäûâàþ. Äàéòå
ìíå ðàñïèñêó î òîì, ÷òî ñâîåãî ðåáåíêà âû â çäîðîâîì ñîñòîÿíèè
ïîëó÷èëè!
Çîéà áóíó äåéèá, óøàüûíû àéàüà ãàäûðäû, ÷ÿíÿñèíäÿí òóòóá, áàøûíû
ãàëäûðäû. Óøàüûí èðè âÿ äèðè ýþçëÿðè ìóíúóã êèìè ïàðûëäàäû.
Àüúà õàíûì êå÷èá óøàüûí ãîëóíäàí òóòóá ìóðäàð áèð ïèøèê áàëàñû
êèìè ÷ûõàðûá åéâàíà ãîéäó, êöðÿéèíÿ áèð äÿ éóìðóã ýöïñÿäè. Óøàã
öçöñòÿ éåðÿ ýÿëäè. Ñîíðà äèêÿëèá àüçûíû ýþéÿ à÷äû, ãûøãûðûá àüëàäû. Àüúà
õàíûì äåäè:
— Ìÿí áèúõàíà à÷ìàìûøàì. Áèð ñààò ãîéìàðàì åâèìäÿ áåëÿ ãî-
äóãëàðû! — Öçöíö Ýÿëäèéåâÿ òóòäó: — Éûüûøäûð øÿëÿ-øöëÿíè, ãîäóüóíó äà
ýþòöð, ùàíñû úÿùÿííÿìÿ ýåäèðñÿí ýåò!
Ýÿëäèéåâ ÷àøûá ãàëìûøäû:
— Àé Àüúà, óøàüûí íÿ ýöíàùû âàð. Áèð äþçöìöí îëñóí, áèð ñÿáèð...
— Äþçäöéöì áÿñäèð. Áèð äÿ ñÿíèí êèìè ãóðóìñàãëàð èëÿ áàø éàñòûüà
ãîéìàéàúàüàì. Áèë! Ùàéäû!
Ýÿëäèéåâ äèíìÿäè. Åéâàíäà àüëàéàí óøàüà áàõäû. Çîéàéà íÿ èñÿ
äåìÿê èñòÿäè. Àüúà õàíûì ùèðñèíè áîüà áèëìÿäè.
— Ìÿíèì àäðåñèì áó øîðòóäà íÿ ýÿçèð, ùÿ? Áÿñ ñÿí îüëàí èäèí?
Îüëàí âàéûíà îòóðóì, èíøàëëàù!
Àüúà õàíûì åðêÿê ïèøèê êèìè àòûëûá îíóí ñà÷ëàðûíû ÷ÿíýÿëÿäè, òîéóã
òöêö êèìè éîëìàã èñòÿéÿíäÿ Ýÿëäèéåâ, ÿò ãà÷ûðäàí èòÿ ãûøãûðûðìûø êèìè,
ñÿñëÿíäè:
— Àé ÿðêàíñûç, íÿ ãàéûðûðñàí?
Îíëàðûí áó ùÿðÿêÿòè Çîéàíû ñåâèíäèðìÿêäÿí ÷îõ ãÿçÿáëÿíäèðèðäè.
— Îñâîáîäèòå ðàäè áîãà ìåíÿ, ïîòîì ìîæåòå èãðàòü ñêîëüêî
õîòèòå.
Ýÿëäèéåâ êå÷èá êàüûç-ãÿëÿì ýÿòèðÿíäÿ Àüúà õàíûì òóòóá ÿëèíäÿí
àëäû:
— Ñÿíÿ äåéèðÿì, ìÿíèì åâèì ïèðéóò-çàä äåéèë, ýþòöð óøàüûíû äà,
÷ûõ áóðäàí! Ýåäèí äàâàíûçû ùàðäà èñòÿéèðñèíèç åëÿéèí!
— Àüúà õàíûì, áÿñäèð, áèð òîõòà, àäàìûí åâèíÿ ãîíàã...
— Êÿñ ñÿñèíè, áèíàìóñ! Åëÿ ñÿí äÿ ãîíàã ýÿëìèøäèí. Ñÿíèí êèìè
ãîíàãëàðû ÷àé àøàüû àõûäûì, ÷àé éóõàðû àõòàðûì!
Ýÿëäèéåâèí ñèíÿñèíäÿí åëÿ èòÿëÿäè êè, êèøè àç ãàëäû ñàìîâàðûí öñòöíÿ
éûõûëñûí. Úèí âóðäó Ýÿëäèéåâèí áàøûíà, èñòÿäè îíó ýþòöðöá ìûõëàñûí
éåðÿ. Ïàðòèéà áèëåòèíè éàäûíà ñàëûá, ùèðñèíè éåäè. Ùå÷ îëìàñà áèð íå÷ÿ
320
ñààòëûüà, Àüúà õàíûì þçöíÿ ýÿëÿíÿ êèìè, åâäÿí óçàãëàøìàüû. ñîíðà
ãàéûäûá àðõàéûíëûãäà äàíûøìàüû, ãûëûüûíà ýèðìÿéè ìÿñëÿùÿò áèëäè. Ïàïà-
üûíû áàøûíà ãîéóá ãàïûäàí ÷ûõäû. Çîéàíû äà ÷àüûðäû:
— Ïàøëè, äàâàé!..
Çîéà ÷ûõàíäà Àüúà õàíûì äàëûñûíúà öðÿêäÿí äåäè:
— Ùàéäû, áóðà ñèçÿ ýþðöøõàíà äåéèë!
Çîéà íÿ ãÿäÿð àçÿðáàéúàíúà àç áèëñÿ äÿ êöðêöíö ñóäàí ÷ûõàðà áè-
ëèðäè. Ãàéûäûá äèëóúó úàâàá âåðäè:
— Àéûáäû, õàíûì, ìÿðèôÿòèíèç îëñóí!
Àüúà îíóí àçÿðáàéúàíúà äàíûøäûüûíû ýþðÿíäÿ ÷ÿêèíäè, äóðóõäó.
Áàéàãäàí áÿðè äåäèêëÿðèíèí ùàìûñûíû àíëàìûø îëäóüóíó, áÿëêÿ äÿ áèð
ùèéëÿ ö÷öí ÿðè èëÿ ðóñúà äàíûøäûüûíû ôèêðèíÿ ýÿòèðäè. Èñòÿäè îíóí àáðûíû
ÿòÿéèíÿ áöêñöí, àíúàã ìÿðèôÿòäÿí äàíûøìàüû ãàáàüûíû àëäû. Àüúà õà-
íûìûí àüçûíû áàüëàéàí èñÿ áó äåéèëäè, áàøãà øåé èäè. Çîéà ìÿðèôÿòäÿí
äåéèá åéâàíà ÷ûõàíäà, Ýÿëäèéåâ ãàïûäà öñò-áàøûíû ÷ûðïûð, ïàïàüûíû äö-
çÿëäèðäè. Îíëàð úöò éåðèéÿíäÿ, ãàáàãëàðûíäà äà óøàã ýþðöíÿíäÿ Àüúà
õàíûìûí ýþçöíäÿí îä òþêöëäö, ñèíÿñè òåç-òåç åíèá ãàëõäû, ðÿíýè ãà÷äû,
ÿñÿ-ÿñÿ åøèéÿ éöéöðäö. Ýÿëäèéåâèí ÿòÿéèíäÿí òóòóá, áÿðê ýåðè ÷ÿêäè âÿ
ýöúö ÷àòäûãúà ãûøãûðäû:
— Ãàéûò è÷ÿðè!
Ýÿëäèéåâ äèíìÿäè. Àüúà õàíûì äàùà äà áÿðê ãûøãûðäû:
— Áó ñààò è÷ÿðè, äåéèðÿì ñÿíÿ!
Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Áó ñààò ýÿëèðÿì!
Àüúà õàíûì êå÷èá îíóí éîëóíó êÿñäè:
— Áèð ýèð è÷ÿðè! Áèð î ãàëìûøäû êè, åâèìäÿ ñâèäàíè äöçÿëäèá, êåôÿ
ýåäÿñÿí! À áîéóíó éåðÿ ñîõóì!
Ýÿëäèéåâ áèëìÿäè íÿ åëÿñèí:
— Àé Àüúà, áàéàãäàí þçöí ãîâóðäóí?
— Ùÿ, öðÿéèíäÿí êå÷èð? Éàüëû õþðÿê òóòóá ñÿíè... Àé ñÿíèí áàøûí
ö÷öí!
Èêèÿëëè Ýÿëäèéåâè èòÿëÿäè, è÷ÿðè ñàëûá ãàïûíû áÿðê ÷ûðïäû. Çîéà óøàüûí
ãîëóíäàí òóòóá ãàïûéà ñàðû éàõûíëàøäû:
— Õàíûì, ãîé áèçè éîëà ñàëñûí.
— Àé... íÿ èñòÿéèðñÿí? Íÿ èñòÿéèðñÿí àé äàìáîâ! Õàëãûí êèøèñèíäÿí
ÿë ÷ÿêÿúÿêñÿíìè?
Çîéà îíó äàùà äà éàíäûðìàã èñòÿäè:
321
 — Õàíûì, ÿðèíäÿ ýþçö îëàí éîõäóð. Î ìÿíèì ÿðèì îëàíäà ùå÷ ñÿíè
òàíûìûðäû... Ìÿíèì àðòûã-óðòóüóìäóð, ñÿíÿ òóø ýÿëèá! Ãîé óøàüûíû òàï-
øûðûì þçöíÿ, îíäàí ñîíðà ìÿíè áóðàäà ýþðñÿí, áàñûá äþéìÿéÿ äÿ ùàã-
ãûí âàð.
Àüúà õàíûì ãàïûíûí ðèçÿñèíè âóðäó, ïÿðäÿñèíè ñàëäû, ýÿëèá îòóðäó.
Ïÿðäÿíè ñàëìàã, ñàêèòúÿ åâÿ ýèðìÿêëÿ Çîéàéà àúûã âåðìÿê, “éàíäûð-
ìàã” èñòÿéèðäè.
Àíúàã Çîéà ÿë ÷ÿêìÿäè. Ãîíøó ãàïûëàðû äþéöá ãàäûíëàðû îðàéà
òþêäö:
— Úàìààò, — äåäè, — áèëèí, áàõ áó áèíàìóñ þç éåòèìèíÿ éèéÿ äóðìóð.
Ðàéîíäàí áóðà éàíûìà ñàëûá ýÿòèðìèøÿì, éàõûí ãîéìóð. Áó ñààò ýåäèá
ìèëèñ ÷àüûðàúàüàì.
Óøàã äà áó ùàé-êöéöí îíóí÷óí îëäóüóíó äóéóð, áàëàúà éóì-
ðóüóíó ýþçöíÿ áàñûá àüëàéûðäû. Ãîíøóëàð òþêöëöøöá àíà-áàëàíû êèðè-
äèðäèëÿð.
— Àéûá îëàð, áàúû! Ýÿëäèéåâ ýÿðÿê åëÿ êèøè îëìàñûí. Äàéàí, áó ñààò
÷ûõàð.
Ãàïûíû äþéöð, Ýÿëäèéåâè åøèéÿ ÷àüûðûðäûëàð. Çîéà äà ñÿñÿ ýÿëÿíëÿ-
ðèí ùàìûñûíà Ýÿëäèéåâèí îíóí íåúÿ åâëÿíìÿñèíäÿí, óøàüûíäàí, óøàã
ïóëóíäàí äàíûøûðäû. Áóíëàðû åøèòäèêúÿ Àüúà õàíûì è÷ÿðèäÿ êàáàá êèìè
ãîâðóëóðäó. Áöòöí õàíûìàíû éàíàí áèð àäàìûí ÿëàúñûç äàéàíûá áàõäûüû
êèìè áó âÿçèééÿòÿ äþçöð âÿ áó ñààò áèð øåé îëàúàüûíû, ÿçàáäàí ãóðòóëà-
úàüûíû ýöìàí åäèðäè. Àíúàã ùå÷ êÿñ îíó ÿçàáäàí ãóðòàðìàéàúàãäû,
Çîéà ãàðûäà àüçûíà ýÿëÿíè äåéÿúÿê, Ýÿëäèéåâèí àðâàäû îëäóüóíó úàð
ñàëàúàã, Ýÿëäèéåâ äÿ è÷ÿðèäÿ áàøûíû îâúóíà àëûá îòóðàúàãäû. ýÿëäèéåâèí
áó ñàêèò îòóðóøó, õèôôÿò ÷ÿêÿí àäàìûí îòóðóøóíà îõøàìûð. Î, êþùíÿ
àðâàäûíûí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñûð Áÿëêÿ äÿ ëàï ñþéöø åøèòñÿ äÿ îíóí ñÿ-
ñèíäÿí ùÿçç àëûð. Áÿëêÿ äÿ áó ñþéöøëÿð îíëàðà êå÷ìèø, ìåùðèáàí àèëÿ
ùÿéàòëàðûíû õàòûðëàäûð, Çîéà áóíëàðû äàíûøìàãäàí, Ýÿëäèéåâ äÿ åøèò-
ìÿêäÿí ëÿççÿò àëûð. Îä äà þç èøèíäÿäèð, øèø äÿ. Àðàäà áàüðû ïàð÷àëàíàí,
éàíàí, òöñòöñö ýþéÿ ãàëõàí êàáàáäûð. Àüúà õàíûì Çîéàíûí ñÿñèíè,
áÿùàíÿñèíè êÿñìÿê ö÷öí øàðàããûëòû èëÿ ãàïûíû à÷äû, ÷þëÿ ÷ûõûá, óøàüûí
ãîëóíäàí òóòäó.
— Ýÿë è÷ÿðè, — äåäè, — ÿäÿ, éåòèì, ýÿë!
Óøàã åâÿ ýèðäè. Çîéà îíóí äàëûíúà áàõûá ùþíêöðòö âóðäó... Çîéà
ùÿìèøÿ óøàüûíà Ýÿëäèéåâèí îüëó êèìè áàõìûø, Ýÿëäèéåâèí ùàéûôëàðûíû
÷îõ âàõò îíäàí ÷ûõìàüà ÷àëûøìûøäû. Öðÿéè ñîéóìàìûøäû... Ýÿëäèéåâèí
322
áàøãà ãàäûíëàð éàíûíäà “îüëàíàì” äåéÿ åâëÿíìÿñèíè éàëàíà ÷ûõàðìàã,
êåôèíÿ ìàíå îëìàã ö÷öí óøàüû ýÿòèðèá, öñòöíÿ àòìàüû ãÿò åòìèøäè.
Îíóí ö÷öí ñàäÿ, àñàí ýþðöíÿí áó èøèí áåëÿ ãàðûøûã, äÿùøÿòëè áèð ìÿí-
çÿðÿ àëàúàüûíû ýöìàí åòìÿìèøäè.
ßââÿëà, Ýÿëäèéåâèí áåëÿ áèð àèëÿäÿ éàøàäûüûíû, äåìÿëè óøàüû ñàõëà-
ìàüà âÿ áóíóíëà ùå÷ äÿ êåôäÿí ãàëìàìàüà øÿðàèòè îëäóüóíó ýþðäö.
Èêèíúè òÿðÿôäÿí î, óøàüû àòàñûíà òàïøûðìàüà ýÿòèðìèøäè, þýåé àíàéà éîõ!
Ö÷öíúö òÿðÿôäÿí, Àüúà õàíûìûí áèð äÿôÿ ÷àüûðûøû èëÿ óøàüûí åòèáàðñûç-
ëûüûíà éîõ, þçöíöí ýöíàùëàðûíà ùèðñëÿíäè. Õÿéàëûíäà äåäè: “Éÿãèí îíóí
åâèíäÿ îéóíúàã øåéëÿðè ýþðöð, äÿì-äÿñýàù ýþðöð; ìÿíèì êàñûá äàõ-
ìàìûí íÿéèíÿ ìåéë ñàëñûí!..”
Áó ôèêèðëÿð Çîéàíûí ãÿëáèíäÿí áèð èëäûðûì êèìè êå÷äè. Ðèããÿòÿ
ýÿòèðäè, îíó ãîâóðäó. Èëëÿðäÿí áÿðè öðÿéèíè äàøà äþíäÿðÿí ãÿìëÿð, êÿ-
äÿðëÿð òóòãóí áèð áóëóä îëóá êþíëöíäÿí ãîïäó. Óøàã åâÿ ýèðÿíäÿ Çîéà,
ñîí öìèäëÿðè ÿáÿäè îëàðàã ÿëèíäÿí ýåòìèø êèìè, ôÿðéàä ÷ÿêèá åëÿ àüëàäû
êè, åøèäÿíëÿð ñóéà äþíäö. Ãîíøó ãàäûí è÷ÿðè êå÷äè, óøàüû äèëÿ òóòóá
ãóúàüûíà àëäû, àíàñû èëÿ ýþðöøäöðìÿéÿ ýÿòèðäè. Çîéà ñîí äÿôÿ îíó áàü-
ðûíà áàñäû, ýþç éàøëàðû ìàúàë âåðìÿäè. Àíà-áàëàéà, áàëà-àíàéà ãàðûøäû.
Êö÷ÿäÿí êå÷ÿíëÿð áþéöê áèð ìöñèáÿò öç âåðäèéèíè ýöìàí åäèá äàéà-
íûðäûëàð. Êèìèñè äèëëÿíèðäè: “Àé óøàã, ýþðöí î áè÷àðÿéÿ íÿ îëóá, êþìÿê
åëÿìÿê ëàçûìäûð”.
Êèìèñèíèí äÿ öðÿéè äþçìöð, òåç þòöá ýåòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Çîéà óøàüûíäàí àéðûëûá ýåòìÿê èñòÿéÿíäÿ Ýÿëäèéåâ ÷ûõûá, èêè îòóç-
ëóã îíà òÿðÿô óçàòäû:
— Áèëåòÿ âåðÿðñÿí!
Àüúà õàíûì éöéöðöá ïóëó êèøèíèí ÿëèíäÿí ãàïäû:
— Áèðúÿ î ãàëìûøäû. Àøíàëàðûíûí äà õÿðúèíè ìÿí ÷ÿêÿúÿêäèì, à áè-
íàìóñ?!

***

Áöòöí ýåúÿíè ãÿçÿá âÿ ïÿðòëèêëÿ êå÷èðÿí Àüúà õàíûì ñÿùÿð òåçäÿí

áàøû-éàõàñû à÷ûã, íÿôÿñ àëìàã ö÷öí ùÿéÿòÿ ÷ûõäû. Áàøûíäà êþùíÿ øàë,
ÿëëÿðèíè äóàéà à÷ìûø êþëýÿ êèìè äàéàíàí áèð ãàäûíû ýþðÿíäÿ ãîðõäó,
ýåðè-ýåðè ÷ÿêèëäè.
Çîéà ñÿñëÿíäè:
— Áàëàìû âåð!
323
 Àüúà õàíûìà åëÿ ýÿëäè êè, Çîéà äöíÿíäÿí áÿðè áóðàäà äàéàíûá
íÿéè èñÿ ýþçëÿéèðìèø, áÿëêÿ äÿ Ýÿëäèéåâ åâäÿí ÷ûõàíäà îíóíëà ýþðö-
øÿúÿêìèø, áÿëêÿ áèð ùèéëÿ âàð, áÿëêÿ ìÿíè ñûíàéûð, áÿëêÿ...
Ùÿð ùàëäà ôöðñÿò èäè, Àüúà õàíûì òåç è÷ÿðè ãà÷äû, éóõóëó-éóõóëó
ýþçöíö îâóøäóðàí óøàüû ãàáàüûíà ãàòûá ýÿòèðäè:
— Àïàð ìàòàùûíû!
Çîéà èëëÿðäÿí áÿðè àéðûëìûø êèìè, óøàüûíû áàüðûíà áàñäû:
— Õàíûì, — äåäè, — àúûíäàí þëñÿì äÿ áàëàìû ñÿíèí öìèäèíÿ ãîé-
ìàðàì, Êÿðèì èñòÿñÿ, àíúàã ñÿíè áîøàéàíäàí ñîíðà áóíóí àòàñû îëà
áèëÿð.
Áó ñþç Àüúà õàíûìû éàíäûðäû:
— Êöë áàøûâà, — äåäè, — õàõîë ìàòèøêÿ, Êÿðèì îíóí àíàñûíûí öçöíÿ
òöïöðìÿê äÿ èñòÿìèð...
— Î èñòÿìèð, ýöí îëàð êè, ìÿí þëñÿì äÿ, áó óøàã Êÿðèìèí öçöíÿ
òöïöðÿð.

Ö÷öíúö ôÿñèë

Óúàáîé, ãîúà, ëàêèí ãûâðàã ùÿêèì è÷ÿðè ýèðÿíäÿ åâäÿêèëÿð þçëÿðèíè

èòèðäèëÿð. Áèðè àðàëûüû éûüûøäûðûð, áèðè ñòóë ÷ÿêèð, áèðè ùÿêèìèí ïàëòîñóíó,
ïàïàüûíû àëûðäû.
— Êèìäèð õÿñòÿ?
Àüúà õàíûì îíó è÷ÿðè îòàüà ÷àüûðäû:
— Äîêòîð, áóðà áóéóðóí!
Èççÿòèí ÷àðïàéûñû ëàï áàø òÿðÿôäÿ ãîéóëìóøäó. Õÿñòÿ öçöäèâàðà éàò-
ìûøäû. Éóõóëàäûüû, éà ùàëñûç äöøäöéö ìÿëóì äåéèëäè. Ãûçäûðìàäàí éà-
íàãëàðû îä òóòóá éàíûð, ýþçëÿðè ãûçàðìûøäû. Äîäàãëàðû ãóïãóðó ãóðó-
ìóøäó. Àüçûíäà äèëè òÿðïÿíìèðäè.
— Íÿ âàõòäàí éàòûð?
Àüúà õàíûì èñòÿäè: “Áåø ýöíäöð” äåñèí. Âàõòûíäà ùÿêèì ÷àüûðìà-
äûüûíû àüàðòìàìàã ö÷öí ”äöíÿíäÿí” äåäè.
Ùÿêèì óøàüûí íÿáçèíè éîõëàäû, ãàëõûá îòóðìàñûíû òÿëÿá åòäè. Óøàã-
äàí çÿèô âÿ éàçûã áèð çàðûëòû ÷ûõäû. Àíàñû îíó ãîëòóãëàéûá îòóðòäó; óøàã
áàëûíúà ñþéêÿíìÿê èñòÿäè. Ùÿêèì ãîëó èëÿ îíó ñàõëàäû. Úèéÿðëÿðèíÿ
ãóëàã àñäû. Ãàøûã ñàëûá áîüàçûíà áàõäû.
— Îüëóíóçäóð áó?
324
 — Áÿëè!
— Íå÷ÿ óøàüûí âàð?
— Åëÿ áóäóð.
Ùÿêèì õÿñòÿíè éåðèíÿ óçàíäûðäû. Êöðñöéÿ îòóðäó. Äÿðèíäÿí êþê-
ñöíö þòöðäö. Áèð ìöääÿò äèíìÿç-ñþéëÿìÿç éîðüàí-äþøÿéÿ áàõäû. Êÿ-
íàðäàí áàõàí åëÿ áèëÿðäè êè, î, õÿñòÿëèéè ìöÿééÿí åòìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê
÷ÿêèð.
Óøàã íàðàùàò îëäóüóíäàí, ùÿêèìäÿí ãîðõäóüóíäàí, éà êþìÿê
ýþçëÿäèéèíäÿíìè, íÿäÿíñÿ, ýþçöíö à÷ûá áàõäû. Ùÿêèì îíà ðàùàò îëìà-
ñûíû èøàðÿ åòäè. Óøàã áèð øåé áàøà äöøìÿäè.
Ùÿêèì ìöàéèíÿíè ãóðòàðûá, î áèðè îòàüà êå÷äè. Ýÿëäèéåâ áó çàìàí
ñòîë áàøûíäà îòóðìóøäó. Ùÿêèì êèøèíèí àüûð õÿñòÿ èëÿ ìàðàãëàíäûüûíû
ýþðöá ñîðóøäó:
— Áó ñÿíèí îüëóíäóð?
Ýÿëäèéåâ àéðû úàâàá âåðÿ áèëìÿäè:
— Áÿëè, — äåäè.
Ùÿêèì úèá äÿôòÿðèíäÿí èêè âàðàã úûðàðàã ãÿëÿìè ìöðÿêêÿáÿ áàòûðäû.
Öçöíö Àüúà õàíûìà òóòóá äåäè:
— Áÿðêäèð õÿñòÿëèéè... èêè òÿðÿôäÿí, þçö äÿ ãóðó ñÿòÿëúÿì! Íåúÿ
îëóá êè, âàõòûíäà ùÿêèì ÷àüûðìàìûñûíûç? Äöíÿí íÿäèð, áèð ùÿôòÿíèí íà-
õîøóäóð!
Áó ñààò éàçäûüûì öíâàíäàí ñåñòðà ÷àüûðàðñûíûç; ñÿùÿð, àõøàì èéíÿ-
ëÿìÿê ëàçûìäûð. Íöñõÿ éàçìûøàì, àü äÿðìàíû èêè ñààòäàí áèð, ãûðìû-
çûíû ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ è÷èðäÿðñèíèç. Åâÿ ùàâà âåðèí, óøàüûí éàñòûüûíû óúà
åëÿéèí. Àüûð øåéëÿð — ÿò, éàü, éóìóðòà âåðìÿéèí ñàáàù ìöòëÿã ùÿêèì
÷àüûðûí.
Ýåéèíèá ÷ûõàíäà áèð äÿ áîéëàíûá õÿñòÿéÿ áàõäû. Àíàñû îíó äèêÿëäèá
ñó âåðÿíäÿí ñîíðà êöðÿéèíÿ áàëûíú ãîéìóøäó. Óøàã äèðè ýþçëÿðèíè ãà-
ïûéà äèêìèø, ñàíêè ùÿêèìäÿí êþìÿê ýþçëÿéèðäè. Ùÿêèì îíóí áÿíèçèíè,
êè÷èëìèø öçöíäÿ áþéöê ýþðöíÿí ýþçëÿðèíè, èíúÿëìèø áîüàçûíû, ãàíû ãà÷-
ìûø ãóðó äîäàãëàðûíû ýþðÿíäÿ éàçûüû ýÿëäè. Éàõûí éåðèéèá ýöëöìñÿäè:
— Íåúÿñÿí, áàëà? ßë âåð ÿìèéÿ! Àé ñàü îë!
Ùÿêèì ÷ûõàíäà Ýÿëäèéåâ îíà ðàçûëûã åëÿäè. Ãàéûäûá èøèíÿ ìÿøüóë
îëäó. Àüúà õàíûì äÿðìàí êàüûçûíû ÿëèíäÿ òóòóá, ñàíêè äîëàøûã ëàòûí
ùÿðôëÿðèíè ùþúúÿëÿìÿê, îõóìàã èñòÿéèðäè:
— Àïòåêÿ âåðìÿê ëàçûìäûð...
Ýÿëäèéåâ áàøûíû ãàëäûðìàäû:
325
 — Ñÿùÿð èøÿ ýåäÿíäÿ âåðÿðèê.
— Ñÿùÿð âåðèëÿí äÿðìàí ùàâàõòà ùàçûð îëàð?
— Îíñóç äà ýåúÿ àïòåê èøëÿìèð.
— Àõû áóðà ñðî÷íû — òÿúèëè éàçûá?
— Éàçûá äåéÿíäÿ, ïàäóìåø, áèð ùÿêèìèí ñþçö èëÿ àïòåê à÷ìàéàúàã-
ëàð ùà! Ñðî÷íû, ùþêóìÿò õÿñòÿñè îëàíäà áàõûðëàð. Ñÿíÿ, ìÿíÿ íÿ ñðî÷íû!
Àüúà õàíûì èñòÿéèðäè ñåñòðà áàðÿäÿ ñþùáÿò à÷ñûí. ßðèíèí úàâàáûí-
äàí ñîíðà ãàéûäûá î áèðè îòàüà ýåòäè. Ýÿëäèéåâ ðàäèîíó èøÿ ñàëäû. Óøàã
áàëûíúà ñþéêÿíèá äóðìóøäó, àíàñûíûí ýÿëäèéè éîëà, î áèðè åâèí ãàïûñûíà
ýþç äèêìèøäè. Î, õÿñòÿëèéèíäÿ, öìóìèééÿòëÿ, þìðöíäÿ áèðèíúè äÿôÿ
ýþðöðäö êè, ùàããûíäà ñþùáÿò åäèðëÿð. Ùÿëÿ öñòöíÿ ùÿêèì äÿ ÷àüûðûáëàð.
Áóíëàðûí éÿãèí êè, áèð íÿòèúÿñè, êþìÿéè îëàúàüûíû çÿíí åäèð, ùÿð äÿãèãÿ
åøèê îòàüà èíòèçàðëà áàõûðäû. Àíàñûíûí þç éåðèíè à÷äûüûíû, ÿñíÿéÿðÿê
êîôòàñûíû ñîéóíäóüóíó ýþðÿíäÿ áó àõøàì ùå÷ øåé îëìàéàúàüûíû éÿãèí
åòäè. Áàøûíû éàñòûüà ñþéêÿéèá, áþéöêëÿð êèìè áèð àù ÷ÿêäè. Ýþç ãàïàãëàðû
åíäè, ÷ÿòèíëèêëÿ óäãóíäó, àéàãëàðûíû à÷ûá ÿëëÿðèíè ñèíÿñèíäÿ ÷àòàõëàäû.
Áó ýåúÿ Àüúà õàíûìûí öðÿéèíäÿ ñÿùðà êèìè áþéöê áèð áîøëóã à÷ûë-
ìûøäû. Áó áîøëóã îíó éöíýöëëÿøäèðäèéèíäÿí, òÿøâèøÿ ñàëäûüûíäàí äö-
øöíäöðäöéöíäÿíìè, íàðàùàò åäèðäè. Éóõóñó ýÿëìèðäè. Öçöíö îâúóíóí
è÷èíÿ àëûá, éóìøàã áàëûíúà ñþéêÿìèø, ýþçöíö óøàüûí ÷àðïàéûñûíà äèêìèø,
íÿéè èñÿ ýþçëÿéèðäè. Ðàäèî äà òÿìèç, ýöúëö âÿ àéäûí áèð ñÿñ èëÿ, ñàíêè,
áó àèëÿíèí ãàéüûñûíû, õèôôÿòèíè óíóòäóðìàã ö÷öí øèðèí-øèðèí äàíûøûðäû.
“Ñåâýè ùåêàéÿñèíè äèíëÿéèí!” Áó ñþçäÿí Àüúà õàíûì ãàëõûá ðàäèî-
íó ÷ûõàðìàã èñòÿäè: “Ñåâýè! Ìÿíÿìè éàðàøûð ñåâýèéÿ ãóëàã àñìàã!”.
Áó èñòåùçà öðÿéèíäÿí êå÷ÿíäÿ, “ñåâýè” äåéÿ, ýÿëèá-ýåäÿí êèøèëÿ-
ðèí ùàìûñû ýþçöíöí ãàáàüûíà éûüûëäû.
Ðàäèîäà áèð ÿäèá äàíûøûðäû: “Ãûç îüëàíûí ñåâýèñèíÿ èíàíìàäû, îíà
ýþðÿ äÿ, ðàçûëûã âåðìÿäè!”.
Àüúà õàíûìûí õîøóíà ýÿëäè:
“Àüûëëû ãûç èìèø!”
Ðàäèî äàâàì åäèðäè: “Îüëàí, áöòöí ùÿéàòû áàùàñûíà îëñà äà, ãûçûí
ãÿëáèíè ÿëÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðäè. Ãûç îíóí ñÿäàãÿòèíè éîõëàìàã íèééÿ-
òèíÿ äöøäö. Îüëàíäàí ñîðóøäó êè: “Äöíéàäà ñåâäèéèí áàøãà íÿ âàð?”.
Îüëàí äåäè: “Áèðúÿ àíàì âàð. Ñÿíäÿí ñîíðà îíó ñåâèðÿì”. Ãûç äåäè:
“Ìÿíèì ãÿëáèìè àëìàã èñòÿéèðñÿíñÿ, àíàíûí ãÿëáèíè âåðìÿëèñÿí!”.
Îüëàí áó òÿëÿáè àíëàìàäû. Ãûç äåäè: “Àíàíûí öðÿéèíè ÷ûõàðûá ýÿòèðñÿí,
èíàíàðàì ìÿíè ñåâèðñÿí!”.
326
 Îüëàí áó äÿùøÿòëè òÿëÿáäÿí ñàðñûëäû. Éàëâàðäû êè, áåëÿ øåé äàíûøìàñûí.
Ãûç èñÿ èñðàð åòäè: “Àéðû ÿëàúû éîõäóð, ìÿùÿááÿòèìèí áàùàñû áóäóð!”.
Îüëàí ãûçäàí öç äþíäÿðìÿê èñòÿäè. ×îõ äöøöíäö, ÷îõ ÿçàá ÷ÿêäè,
÷îõ âèúäàí àüðûñû ýþðäö. Àõûðäà ãÿò åòäè êè: “Àíàì ãîúà àäàìäûð,
ñàáàù-áèðè ýöí þëöá-ýåäÿúÿê, öðÿéè äÿ ùÿøÿðàòà éåì îëàúàãäûð. Ãîé
ñåâýèëèì ÿëäÿí ÷ûõìàñûí...” Ýåúÿíèí áèðèíäÿ éàòìûø àíàñûíû þëäöðöá,
öðÿéèíè ÷ûõàðòäû. Ñåâýèëèñèíÿ ÿðìÿüàí ýÿòèðäè...
Áóðàäà Àüúà õàíûì ñÿêñÿíÿí êèìè îëäó. Þâëàäûí áó àüûð úèíàéÿ-
òèíäÿí îíóí òöêëÿðè áèç-áèç äóðäó. Äàëûñûíû äèíëÿìÿê èñòÿìÿäè, ðàäèî
èñÿ ÿë ÷ÿêìÿäè:
“Àíàñûíûí öðÿéèíè ÿëèíÿ àëûá, ãûçà ùÿäèééÿ àïàðàðêÿí, îüëàíûí
àéàüû èëèøäè, áöäðÿéÿíäÿ öðÿê ÿëèíäÿí ÷ûõûá äàøà äÿéäè. Öðÿêäÿí ñÿñ
ýÿëäè: “Îüóë, àéàüûí èíúèìÿäè êè?”.
Àüúà õàíûì þç ãÿëáèíèí äîüðóäàí äà éåðèíäÿí ÷ûõûá ýåòäèéèíè, ñè-
íÿñèíäÿ èñòè ñåëëÿð àõäûüûíû ýöìàí åòäè. Èõòèéàðñûç ýþçëÿðèíäÿí àõàí
éàøûí áàëûíúû èñëàòäûüûíû äóéäó. Öðÿéèíäÿ íå÷ÿ äÿôÿ “ñåâýè, ñåâýè!”
äåéÿ òÿêðàðëàäû. Ñàíêè áó òÿêðàðëàð îíó îüëóíà — ÿëëÿðèíè êþêñöíäÿ ÷à-
òàãëàéûá éàòàí çÿèô, éåòèì âÿ õÿñòÿ óøàüà éàõûíëàøäûðäû. Äîäàãëàðûíû
áàëàñûíûí ýþéÿðìèø, èñòè äîäàãëàðûíà ãîéàíäà ðàäèî äà ñóñìóøäó.

***

Ýåúÿíèí ùàâàõòû èäèñÿ óøàã àòÿøäÿí éàíäû. Íå÷ÿ äÿôÿ “Àíà! Àíà!”
äåéèá ÷àüûðäû. Àüúà õàíûì îéàíìàäû. Ýÿëäèéåâ åøèê îòàãäà íÿ èëÿñÿ
ìÿøüóë èäè. Óøàã îíó ÷àüûðìàüà úöðÿò åòìÿäè. Ãû÷ëàðûíû ýöú èëÿ äþøÿê-
äÿí ÷ÿêèá, àøàüû ñàëëàäû, äóðóá ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíäàí ñó ýþòöðìÿê èñòÿäè.
Àéàãëàðûíû éåðÿ òîõóíäóðàíäà àíëàøûëìàç áèð ñåâèíú îíóí öðÿéèíè òÿð-
ïÿòäè, îéíàéàí ýöíëÿðè, ýÿçäèéè, äåéèá-ýöëäöéö éîëäàøëàðû éàäûíà
äöøäö. Ýöìàí åòäè êè, óçóí èëëÿðäèð éàòûð, éîëäàøëàðûíû ÷îõäàí ýþðìÿ-
ìèøäèð. Î çàìàíêû ùÿâÿñ âÿ ùèññ èëÿ ãàëõäû. Äàéàíà áèëìÿäè, éåðèéÿí-
äÿ ñÿíäèðëÿäè. ßëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá ýóéà ùàâàäàí òóòìàã èñòÿéÿíäÿ,
ïóë êèìè äþøÿìÿéÿ ñÿðèëäè: ñàíêè öðÿéè øàõòà âóðìóø ìåéâÿ êèìè
ãîïóá äöøäö; àíúàã èíäè áèëäè êè, úàíû ãàëìàìûøäûð.
Ýÿëäèéåâ øàðàïïûëòû ñÿñè åøèäèá, òåç áó áèðè îòàüà êå÷äè:
— Íÿ îëóá, íèéÿ äóðìóñàí? Íÿ àõòàðûðñàí?
Óøàã ùå÷ íÿ äåìÿäè, äåéÿ áèëìÿäè. Éîðüàí-äþøÿéÿ ñàðû ñöðöí-
ìÿéÿ ÷àëûøäû. Ýÿëäèéåâ êþìÿê åäèá îíó éåðèíÿ ñàëäû, þçö êå÷èá èøèíÿ
ìÿøüóë îëäó.
327
 Óøàã àüðûäàí þçöíö óíóòñà äà, ñóñóçëóüó óíóäà áèëìèðäè. Íå÷ÿ
äÿôÿ ñûçûëäàéûá àíàñûíû ÷àüûðäû. Ýÿëäèéåâ ýÿëäè, óúàäàí âÿ ùèðñëè ñîðóøäó:
— Íÿ èñòÿéèðñÿí?
Óøàã äèíìÿäè. Ýÿëäèéåâ ýåäÿíäÿí ñîíðà óøàã áèð äÿ àíàñûíû ÷àüûðäû.
Ýÿëäèéåâ ëàï ùèðñëÿíäè:
— Íÿ èñòÿéèðñÿí, àé èòèí êö÷öéö?
Óøàã ñóñäó. Ýÿëäèéåâ áèð äÿ ñîðóøäó:
— Íÿ èñòÿéèðñÿí?
Óøàã äåäè:
— Àíàìû!
— Ýþðìöðñÿí éàòûá?
Î áèðè îòàüà êå÷äè. Íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ äþíäö. Òÿïèêëÿ âóðóá Àüúà õàíûìû
îéàòäû.
— Äóð ýþð, ãîäóüóí íÿ äåéèð!
Àüúà õàíûì ãàëõäû. Óøàüà ñó âåðäè. Óôóëòó âÿ çàðûëòûñûíû áèð õåéëè
äèíëÿäè. Öçöíö ÿðèíÿ òóòäó:
— Áèð è÷èì ñó âåðñÿí íÿ îëàð? Õÿñòÿ óøàãäûð... Êàôèðèí áàëàñûíà ùå÷
áåëÿ åëÿìÿçëÿð!
— Êàôèðèí áàëàñûíäàí äà áåòÿðäèð. Ìÿíÿ íàç åëÿéèð. Ñÿíèí ãàðíûíäàí
÷ûõàí íÿ îëàúàã!..
Àüúà õàíûì ýåäèá éåðèíÿ ýèðäè.
Îíóí äèíìÿìÿñè Ýÿëäèéåâÿ ùÿð ùàíñû úàâàáäàí áåòÿð îëäó. Èíäè
àíëàäû êè, óøàã íÿ ö÷öí éûõûëìûøäûð, íÿ ö÷öí éåðèíäÿí ãàëõìûøäûð.
Óøàüûí úöðÿò åäèá îíäàí ñó èñòÿìÿìÿñè, Àüúà õàíûìûí íèñýèëè âÿ
ÿí íÿùàéÿò, ñóñóá ýåòìÿñè îíà ïèñ òÿñèð åòäè. Þçöíöí áó ùþêìðàíëûüûí-
äà äîüðóäàí äà ÷èðêèí áèð íèééÿò îëäóüóíó, äåéÿñÿí, îíóí ãóëàüûíà ïû-
÷ûëäàäûëàð. Ùå÷ îëìàñà, óøàüûí öçöíÿ ìÿðùÿìÿòëÿ áàõìàã ö÷öí î áèðè
îòàüà êå÷äè. Óøàã ãîðõóñóíäàí äÿðùàë óôóëòóñóíó êÿñäè, öçöíö äèâàðà
÷åâèðäè.

***

Ñÿùÿð Ýÿëäèéåâ éåðèíäÿí ãàëõàíäà Àüúà õàíûì éàíûíäà éîõ èäè.

Äþíöá áàõàíäà îíó óøàüûí ÷àðïàéûñûíûí áàøûíäà îòóðìóø ýþðäö. Òåç
ýåéèíäè. Ýÿëèá õÿñòÿéÿ áàõäû. Þëöì ìöäùèø ãàíàäûíû óøàüûí öñòöíÿ
ýÿðìèøäè. Óøàüûí äîäàãëàðû òàìàì ýþéÿðìèø, ýþçëÿðè ñþíìöøäö.
— Éîõñà, àüëàéûðñàí? Äÿðìàí êàüûçûíû áóðà âåð.
328
 Àüúà õàíûì äèíìÿäè. Éàøàðìûø ýþçëÿðèëÿ îíà áàõäû. Äåìÿê èñòÿ-
éèðäè: “Ýåú äåéèëìè?”
Ùàíñû áèð öìèä èëÿ èñÿ íöñõÿíè ÿðèíÿ âåðäè. Èççÿòèí áàëûíúûíû ãóúàã-
ëàéûá îòóðäó.
Ýÿëäèéåâ ãà÷ûá äÿðìàí ñèôàðèø åëÿäè. Ãÿáçèíè ýÿòèðäè:
— Áèð ñààòà ùàçûð îëàúàã!
Àðâàäûíà òÿñÿëëè âåðìÿê èñòÿäè. Õÿéàëûíà ýÿòèðäè êè, “ùÿëÿ âàõòû
äåéèë, áóíó áàñäûðàíà ãÿäÿð åâäÿ îâãàò-òÿëõëèê îëàúàãäûð. Îëñóí, ãîé
áèð ýöí, áåø ýöí ãÿì-ãöññÿ èëÿ êå÷ñèí. Àõûðû êè, àñóäÿëèê ýÿëèð. Äàùà
åâäÿ éåòèì îëìàéàúàã. Äàùà Àüúà äÿãèãÿäÿ áèð ùèðñëÿíìÿéÿúÿê...
Äàùà áàøãàëàðûíûí ìÿíèì àèëÿ èøèìÿ ãàðûøìàñûíà áÿùàíÿ òàïûëìà-
éàúàã...”
Àüúà õàíûì äèçè öñòÿ ÷þêöá, áàøûíû îüëóíóí ÷àðïàéûñûíà ñþéêÿìèøäè,
ÿëèíäÿ éàéëûã ýþçöíöí éàøûíû òþêöðäö. Àíúàã ñÿñèíè ÷ûõàðìûðäû. Èççÿòèí
ðÿíýè þëö ðÿíýè èäèñÿ, âÿçèééÿòè, óçóí ÿéëÿíúÿ âÿ îéóíäàí ñîíðà øèðèí
éàç éóõóñóíà ýåòìèø óøàüûí âÿçèééÿòèíè àíäûðûðäû. Íÿ çàðûéûð, íÿ òÿð-
ïÿøèð, íÿ õûðûëäàéûðäû. Àíàñû ùÿðäÿí úèá àéíàñûíû îíóí àüçûíà òóòóð, íÿ-
ôÿñè ýÿëäèéèíè ñå÷èðäè.
Êÿðèì Ýÿëäèéåâ äÿðìàíû îíà ýþðÿ àëìàüà òÿëÿñèðäè êè, ñîíðà áó äà
áèð ñþç îëìàñûí. Õÿñòÿíèí äÿðìàí è÷ÿñè âÿçèééÿòäÿ îëìàäûüûíû áèëèðäè.
Àììà éåíÿ àëûá ýÿòèðäè. ßëèíäÿ áàëàúà øöøÿëÿð åâÿ ýèðÿíäÿ, ÿëàú èñòÿéèð-
ìèø êèìè, óøàüûí áîéíó òÿðïÿíäè, àéàãëàðû ÷ÿêèëäè, óçàíäû, ùû÷ãûðûðìûø
êèìè, íÿôÿñè è÷ÿðè ÷ÿêèëäè, äàùà ãàéûòìàäû. Àüúà õàíûì öðÿê áÿíäèíèí
ãûðûëäûüûíû, ãÿëáèíèí ãîïóá äöøäöéöíö äóéäó. Èêè ÿëè èëÿ áàøûíà âóðóá
ùàéãûðäû:
— Èççÿò! Èççÿò!
Éàíûãëû áèð âàâåéëà ñÿñè åâè áàøûíà àëäû. Ýÿëäèéåâ ìåéèòèí öçöíÿ
äÿñìàë ñàëäû. Àüúà õàíûìû ñàêèò åòìÿê èñòÿäè. Ñîíðà íÿ ôèêèðëÿøäèñÿ,
þçö äÿ úèáèíäÿí éàéëûã ÷ûõàðûá, áèð êöíúäÿ ÷þìáÿëäè. Áàøûíû àøàüû ñàëûá
êÿäÿðëÿíÿí êèìè îëäó...

Äþðäöíúö ôÿñèë

Ýöí ÿéèëÿíäÿ Àüúàýèëèí äàðâàçàñûíäàí öçöíÿ íèìäàø áèð àü ÷ÿêèë-

ìèø óøàã òàáóòó ÷ûõàðäûëàð. Àüúà õàíûì ãàðà ìàòÿì ëèáàñûíäà, ÿëëÿðè
ãîéíóíäà, éàõàñû-áàøû à÷ûã, ýþçöéàøëû òàáóòóí äàëûíúà éåðèéèðäè. Èêè
329
àääûì àòìàìûø ãàïûäà äàéàíäû, äàéàíäûüû éåðÿ áàõäû, ñàíêè áóðàäà áèð
øåé èòèðìèø, éà òàïìûøäû.
Àüúà õàíûì ôÿðéàä ÷ÿêèá äèç ÷þêäö.
Òàáóòó óçàãëàøäûðäûëàð, îíó åâÿ ýÿòèðäèëÿð...
Àüúà õàíûìûí éåðèìÿéÿ, äàíûøìàüà òàãÿòè ãàëìàñà äà, õÿéàëû äèí-
úÿëìèðäè, éàðàëû ãóø êèìè áóäàãäàí-áóäàüà åíèðäè, ìöñèáÿòèíÿ øÿðèê
àõòàðûðäû.
Òîéóíäàêû úàù-úàëàëäàí âàéûíäà áèð ÿëàìÿò ýþðìöðäö. Ùàíû îíëàð?
Òÿáàðÿêëÿð, ùàúûëàð, àòàëàð, àíàëàð... Äåéÿñÿí î êå÷ìèø äöíéàäàí êèìñÿ
ãàëìàìûøäûð. Îíëàðûí êþëýÿëÿðè èñÿ Àüúà õàíûìäàí ãà÷ûð, òèíäÿ, äàëàíäà,
ãàðîâóë äàõìàëàðûíäà, áàçàðëàðäà, çèðçÿìèëÿðäÿ, áàü-áàü÷à ùàñàðëàðû
àðõàñûíäà ýèçëÿíèðëÿð.
— Ãîíàãëàð ùàíû? Ùàíû ãîíàãëàð?
Ùÿìèøÿ Èççÿòèí ñÿñ-êöéöíäÿí øèêàéÿòëÿíÿí áó åâ èíäè ÷ûðàãñûç
çöëìÿò áèð äàìà áÿíçÿéèðäè. Ãàðàíëûã, òÿíùàëûã, àéðûëûã ùÿñðÿòè, ïåø-
ìàí÷ûëûã, ãóëàã òóòàí ñöêóò ãàäûíû ìÿíýÿíÿ êèìè ñûõûðäû. Èççÿòèí ñàü-
ëûüûíäà àðçóëàäûüû àñóäÿëèêëÿð, óøàã ñàðûäàí ñÿðáÿñòëèê áèð òèêàí îëóá
îíóí ýþçöíÿ ýèðèðäè. Î, áàëàñû èëÿ áÿðàáÿð áöòöí ñåâèíúè âÿ öìèäëÿðèíè
äÿ áàñäûðìûøäû, ùÿéàòäàí ÿëè öçöëìöø êèìè, þçöíö ó÷óðóìëàðäàí
éóâàðëàíìûø, ùÿëÿ éåðÿ äÿéìÿìèø áèð âÿçèééÿòäÿ, ôÿëàêÿò ýþéëÿðèíäÿ
äóéóðäó. Óøàüû äöøöíäöêúÿ àíàëûã ùèññëÿðè ãÿëáèíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí
ãàéíàéûá ÷ûõûðäû. ßñðëÿðúÿ äàüëàð, äàøëàð òÿçéèãèíÿ óüðàìûø, ñûõûëìûø,
áîüóëìóø áèð ìÿùÿááÿò, ýöúëö âÿ îäëó áèð àõûí êèìè òÿêàí âåðèá éåð-
ëÿðè ïàð÷àëàéûðäû. Áöòöí àüûðëûãëàðû àøûðàðàã öçÿ ÷ûõûðäû. Äÿùøÿòëè ýóðóëòó
ãîïàðûð, àëÿìè ëàëÿ ðÿíýèíÿ áîéàéûð, éåð öçöíö òóòóðäó. Ñàíêè, áóíäàí
áó ñààò ìöäùèø áèð çÿëçÿëÿíèí ýóðóëòóñó ãîïàúàã, äöíéàíûí áöòöí
ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðèíÿ ñîí ãîéàúàã, ùÿð øåéè áèòèðÿúÿêäè. Àüúà õàíûì
ëèáàñûíû ïàð÷àëàéûð, àü ñèíÿñèíè áó îä èøûüûíà âåðèð. Ãûðìûçû ìàéå ùÿëÿ
ãàéíàéûð, ùÿëÿ ãàáàðûð, êþïöðöð, äöíéàíû àüçûíà àëìàã èñòÿéèðäè. Ñàíêè
áó àõûíûí ùå÷ êÿñëÿ èøè éîõ èäè. Éàëíûç áó òÿðÿôÿ éþíÿëèá ýÿëèðäè. Àüúà
õàíûìûí òÿìèç àíàëûã ùÿéàòûíû òàïäàéàí, ìöãÿääÿñ ùèññëÿðèíè áîüàí
êþùíÿ çèéàôÿò ëèáàñëàðûíû, ýÿðäÿê ïÿðäÿëÿðèíè, ïÿíúÿðÿ òöëëÿðèíè éàí-
äûðìàã, èøðÿò ýóøÿëÿðèíè, ýþðöø ìÿúëèñëÿðèíè, ýÿçèíòè éåðëÿðèíè äàüûòìàã
èñòÿéèðäè.
— Ãîéóí! Éîë âåðèí! Ùÿéàò áàü÷àñûíà ñó ýÿëèð, ãîéóí ñåë äÿ îëñà
ñÿùðàëàðû áàññûí. Ãîéóí êîë-êîñó ýþòöðñöí, çèáèëëÿðè, õÿçÿëëÿðè ñöïöðöá
àïàðñûí!
330
 Áó íÿäèð?
Àíàíûí ýþçëÿðèíäÿí àõàí éàøìûäûð, ýþéëÿðèí ãÿùðèíäÿí òþêöëÿí
äîëóäóðìó? Òþêöí, éàüäûðûí ýöëëÿëÿðèíèçè, åé áóëóä ãîøóíëàðû! Àíà
ñèíÿñèíäÿí ãîïàí ùÿñðÿò êöëÿéè ýóðëàñûí, äîëó äþéñöí, ñåë áàññûí! Ãîé
ìÿùÿááÿòèí âÿòÿíè, àíàëûüûí öôöãëÿðè òÿðòÿìèç îëñóí! Ùàâà äóðóëñóí,
éåð òÿìèçëÿíñèí, òîðïàã þç õàñèééÿòèíÿ ãàéûòñûí!

***

Âàùèä âÿ Ðöáàáÿíè òàíûéàíëàð àðàñûíäà åëÿ àäàì éîõ èäè êè, áó èêè
úàâàíûí åâëÿíÿúÿéèíÿ øöáùÿëÿíñèí. Åëÿ àäàì äà éîõ èäè êè, áó ìÿñÿ-
ëÿíè äèëèíÿ ýÿòèðñèí. Ñàíêè áó, ÿââÿëäÿí îíëàðûí àëíûíà éàçûëìûøäû; ñàíêè
áó, áèð ýÿíúèí áîé àòìàñû, áþéöìÿñè êèìè àäè âÿ ñóàë ãÿáóëåòìÿç áèð
ùÿãèãÿò èäè. ×îõëàðûíà, ùÿòòà áó ýÿíúëÿðèí þç àèëÿëÿðèíÿ äÿ åëÿ ýÿëèðäè
êè, Âàùèä Ðöáàáÿ èëÿ, Ðöáàáÿ äÿ Âàùèä èëÿ éàðàíìûøäûð. Áèðèíèí àäû
ýÿëÿíäÿ î áèðè þç-þçöíäÿí õàòûðëàíûðäû. Áèðèíè ýþðöá î áèðèñèíè ýþð-
ìÿéÿí àäàì, à÷ûëàí öôöãöí ýöíÿøèíè ýþðìÿê èñòÿéèðìèø êèìè, èíòèçàð
÷ÿêèðäè.
Ãÿðèáÿ áóäóð êè, “ìÿùÿááÿò” ùàããûíäàêû áó ìÿíàëû ñöêóò éàëíûç
çàùèðè äåéèëäè, ùÿòòà Âàùèä èëÿ Ðöáàáÿ èêèëèêäÿ, ëàï òÿíùà ýÿçèøÿíäÿ
áåëÿ áó áàðÿäÿ áèð êÿëìÿ êÿñìÿìèøäèëÿð, äàíûøà áèëìÿìèøäèëÿð, ýóéà
àëîâëó ìÿùÿááÿòëÿðèíäÿí ñþç à÷ñàëàð äèëëÿðè, äîäàãëàðû éàíàúàãäû.
Áåëÿ ñþçëÿð öðÿêëÿðèíÿ ýÿëÿíäÿ àíúàã áèð-áèðèíÿ áàõûð, ãûïãûðìûçû
ãûçàðûá, áàøëàðûíû àøàüû ñàëàðäûëàð. Ëàêèí îíëàðûí êþíöëëÿðè ñÿññèç îõó-
íàí áèð êèòàá êèìè, áèð-áèðèíÿ ìÿëóì âÿ àéäûí èäè. Áóíóí ãÿëáè îíóí,
îíóí öðÿéè áóíóí êþêñöíäÿ èäè. Áó ñöêóò óçóí ñöðÿ áèëìÿéÿúÿêäè,
÷öíêè îíëàðûí ñåâýèñè èëÿ, áóíäàí äîüàí âÿ äîüìàëû îëàí íÿòèúÿëÿð èëÿ
ìàðàãëàíàíëàð âàðäû. Ôàòìà àðâàä îüëóíäàí êàüûç àëäû, ùÿìèí êàüûçäà
Ðöáàáÿäÿí ñàëàì-äóà åøèäÿíäÿ ÷àðãàòûíû éåëëÿäÿðÿê åíèø-éîõóø øÿùÿð
êö÷ÿëÿðèíäÿí éåéèí þòÿðäè. Òàíûøëàðû îíó äàéàíäûðûá ñîðóøàðäû:
— Âàùèäè åâëÿíäèðèðñÿí äåéèðëÿð, àé ãûç? Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí! Ãûç
êèìëÿðäÿíäèð?
Ôàòìà àíà ñÿàäÿòèíèí ñåâèíúè, îüóë ôÿðÿùè èëÿ äàíûøàðäû:
— Ìöáàðÿêáàäëûã è÷èíäÿ îëàñàí! Òàð÷û Ñÿòòàðçàäÿíèí ãûçû áÿíä
îëóá, ýÿäÿíèí äÿ ýþðöðÿì, êþíëö àòëàíûá, Àëëàù ñèçèíêèëÿðÿ äÿ ãèñìÿò
åëÿñèí!
331
 Ôàòìà àðâàäà Ñàäûüûí àëäûãëàðû áÿñ åëÿìèðäè. Ïÿòÿêëÿðèí áàëûíäàí
ñàòûá âóðùàâóð çÿð-çèâÿð àõòàðûð, ïàð÷à àëûð. Ýÿíúÿéÿ êÿëàüàéû ö÷öí
ñèôàðèø åäèð, ãûçûë ñààò àõòàðûð, ãÿíä, ÷àé ùàéûíà ãàëûðäû.
Äöíéàäà àéûí äà öçöíäÿí ëÿêÿ ÿñêèê îëìàäûüû, ýöíÿøèí äÿ òóòóë-
ìàã äÿðäè îëäóüó êèìè, áó ýÿíúëÿðèí òîé òÿäàðöêöíäÿ äÿ ãÿìýèí áèð
íþãòÿ âàð èäè. Ðöáàáÿíèí áó õåéèð èøèíäÿ àíàñû ìåéäàíäà éîõ èäè. Àíà-
ëàð ö÷öí ÿí áþéöê àðçó îëàí þâëàä òîéó Øèðèí õàíûìà ãèñìÿò îëìàìûøäû.
Ãàäûí áþéöê ùÿñðÿòëÿ ùàçûðëàøäûüû ýöíö ýþðÿ áèëìÿäè.
Î, âàõòèëÿ ãàïûñûíà ýÿëÿí åë÷èëÿðè íÿçàêÿòëÿ ãîâàðäû. “Ãûçûì
îõóéóð, õÿéàëûíäàí äà åëÿ øåé êå÷ìèð”. Áóíóíëà áåëÿ Ðöáàáÿéÿ ùèññ
åòäèðìÿäÿí ùàçûðëûã ýþðÿðäè. Îòàãëàðûí èêèñèíè àèëÿíèí öìóìè èõòèéàðûí-
äàí éàéûíäûðìàüà ÷àëûøûðäû: “Òÿê óøàãäûð, — äåéèðäè, — êÿíàðà âåðìÿ-
éÿúÿéÿì”.
Áèð àé ÿðèíèí ðàéîíëàðäà âåðäèéè ìöñàìèðÿëÿðäÿí ýöúëö ïóë ýÿëäè.
Øèðèí õàíûì ùÿìèí ïóëó þç ñÿëèãÿñè èëÿ Ðöáàáÿíèí òîé òÿäàðöêöíÿ
õÿðúëÿäè.
Äåéÿñÿí, éàçûã ãàäûí þëÿúÿéèíè áèëèðìèø. Èêè èëèí è÷èíäÿ ÿë-àéàüûíû
åëÿ éûüûøäûðìûøäû êè, Ðöáàáÿ þçöíö ãóðóëó åâ ñàùèáè ñàéà áèëÿðäè. Áó
áàðÿäÿ äàíûøìàüû äà õîøëàìàçäû. Ñàíêè î, åëÿäèêëÿðèíèí ùàìûñûíû óçóí
çàìàí ôèêèðëÿøÿíäÿí, ýþòöð-ãîéäàí, ãÿòè ðÿéÿ ýÿëÿíäÿí ñîíðà åäÿðäè.
Áèð äÿ ýþðÿðäèí êö÷ÿ ãàïûñû à÷ûëäû, ùàìáàëëàð áèð äÿñò ìåáåë ýÿòèðèá
îòàãëàðà äöçäöëÿð. Áèð äÿ ýþðÿðäèí äÿðçè ýÿëèá ïÿíúÿðÿëÿðè þë÷äö, ìÿõ-
ìÿð íöìóíÿëÿðè ýþñòÿðäè êè: “Ïÿðäÿ ùàíñûíäàí òèêèëñèí?”. Áóíëàð ùà-
ìûñû áöòöí àèëÿ ö÷öí õîø èäè, àíúàã èõòèéàð ñàùèáè Øèðèí õàíûì èäè.
Áÿëêÿ ùÿð øåé þç ãàéäàñûíà äöøÿíäÿí, Ðöáàáÿéÿ ãóðóëó åâ ùàçûð
îëàíäàí ñîíðà Øèðèí õàíûì ãûçû èëÿ ãàáàã-ãàáàüà îòóðóá íÿ èñÿ äåéÿ-
úÿê, òàïøûðàúàã âÿ þéðÿäÿúÿêäè. Ëàêèí áó äà Øèðèí õàíûìà ãèñìÿò
îëìàäû. Ìÿðÿçèíèí øèääÿò åòäèéè áèð àõøàìäà ãûçûíû éàíûíà ÷àüûðûá, ÿëèíè
öðÿéèíèí áàøûíà ãîéäó:
— Åøèäèðñÿíìè, — äåäè, — ãûçûì?
Ýöìàí êè, Øèðèí õàíûìûí èíäè äÿ ãûçûíà áèð ÷îõ øåéëÿð äåìÿéÿ äèëè
ýÿëìèðäè. Àíúàã îíóí ñîí âóðüóëàð èëÿ äþéöíÿí âÿ ãöââÿòäÿí äöøÿí
ãÿëáè áóíëàðû äåéÿ áèëÿðäè âÿ äîüðóäàí äà äåéèðäè:
— Åøèäèðñÿíìè, ãûçûì?
Ðöáàáÿ ãàðà, óçóí íÿìëè êèðïèêëÿðèíè ÷àëäû:
“Åøèäèðÿì, àíà” äåìÿê èñòÿäè.
332
 Êèðïèêëÿðèíèí àðàñûíäàí èêè äàìëà éàø äöøäö. Áóíëàð áàëàíûí àíà-
ñûíà ñîí âÿ ñàäèã ñþçö èäè. Ðöáàáÿ àüëàäûüûíû àíàñûíà áèëäèðìÿìÿê
ö÷öí áàøûíû éàíà ÷åâèðäè, ýþç éàøûíû ñèëäè. Äþíöá õÿñòÿíèí öçöíÿ
áàõàíäà ðóùóíóí ó÷óá ýåòäèéèíè äóéäó...
Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà ùå÷ êÿñ òîé ÿùâàëàòûíû äèëèíÿ ýÿòèðìÿçäè. Ñÿò-
òàðçàäÿ èñòÿêëè àðâàäûíûí, þìöð éîëäàøûíûí äöíéàäàí ýåòäèéèíÿ íÿ
ãÿäÿð ãöññÿ ÷ÿêÿðäèñÿ, îíóí áó ùÿñðÿòèíÿ áåø î ãÿäÿð ãÿùÿðëÿíÿðäè.
Åâäÿ òÿê äàéàíà áèëìÿçäè. Ýþçö Øèðèí õàíûìû õàòûðëàäàí áèð øåéÿ ñà-
òàøäûìû, àüñàããàë êèøè óøàã êèìè ùþíêöðòö âóðóá àüëàðäû.
Âàùèä äÿ Ðöáàáÿíè ýþçäÿí ãîéìàç, òÿê áóðàõìàçäû. Äÿðñ èëÿ,
ìöòàëèÿ èëÿ áàøûíû ãàòàð, âàõò òàïàíäà ýþòöðöá øÿùÿðÿ, èúòèìàè éåðëÿðÿ
÷ûõàðäû.
Áó éàé Ðöáàáÿ äÿ, Âàùèä äÿ äèïëîìëàðûíû àëìûøäûëàð. Âàùèä áþéöê
áèð òèêèíòèéÿ ìöùÿíäèñ òÿéèí îëóíìóøäó, Ðöáàáÿíèí ùÿëÿëèê èøëÿìÿñèíè
ìÿñëÿùÿò ýþðìöð, “çÿèôñÿí, äÿðñäÿí ñûõûëìûñàí, — äåéèðäè, — áèð-èêè àé
äèíúÿë, ïàéûçäà ùàâàëàð ñÿðèíëÿéÿíäÿ èøëÿéÿðñÿí”.
Äåéÿñÿí Ñàäûã êèøè Àçÿðáàéúàí Èíøààò Èíñòèòóòóíóí äÿðñ úÿäâÿ-
ëèíäÿí õÿáÿðäàð èäè. Áóðàõûëûø àõøàìûíûí ñÿùÿðèñè Ðöáàáÿíè äÿ, Ñÿòòàð-
çàäÿíè äÿ éóõóäàí îéàäàí î îëäó. Õóðúóíó ÷èéíèíäÿí àøûðàí êèìè,
Ñÿòòàðçàäÿ êþéíÿéèíèí éàõàñûíû äöéìÿëÿéÿ-äöéìÿëÿéÿ î áèðè îòàãäàí
÷ûõäû.
— Õîø ýÿëìèñèíèç, Ñàäûã!
Ñàäûã îíóí ÿëèíè ñûõäû, Ôàòìàíû òÿãäèì åëÿäè:
— Òàíûø îë, Âàùèäèí àíàñûäûð.
Ôàòìà àüçûíà éàøìàã ÷ÿêèá, óòàíà-óòàíà ãàáàüà éåðèäè, áÿðê ÿëèíè
Ñÿòòàðçàäÿíèí àü âÿ éóìøàã ÿëëÿðèíÿ òîõóíäóðäó. Ñàäûã åâÿ ýþç ýÿç-
äèðäè:
— Ãûçûì ùàíû? Äÿðñ êè, ãóðòàðûá.
— Éóõó äÿðñè îõóéóð.
Ñàäûã êèøè ñÿñèíè àë÷àëòäû.
— Áóíó áàéàãäàí äå äÿ, ñàü îëìóø. Äÿéèðìàí÷û êèìè åâÿ ùàé
ñàëìûøàì.
— Î áèðè îòàãäàäûð, åøèòìÿç.
Ôàòìà àðâàä àüçû áîüóëìóø âÿ ìþùêÿì áàüëàíìûø áèð òîðáàíû
à÷ìàãëà, îðàäà íÿéè èñÿ éåðáÿéåð åòìÿêëÿ ìÿøüóë èäè. Ñàäûã êèøè õóð-
úóíó áîøàëòìàüà áàøëàäû. Èêèãàò áöêöëö øàããà ÿòè ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó,
333
ö÷ øàí òÿçÿ áàë ÷ûõàðûá, åùòèéàòëà äèâàðà ñþéêÿäè. Ñÿòòàðçàäÿ ìÿúìÿéè
ýÿòèðÿíäÿ Ñàäûã äåäè:
— Ýþòöð ÿëèíäÿ àò-òóò, áèð äàìúû äöøìÿç. Óñòàñû åëÿ òîõóéóá, áèç-
ëÿðèí èøè äåéèë.
È÷è êÿðÿ éàüëà äîëó øèðëè êöïÿíè äþøÿìÿéÿ ãîéäó. Ñöôðÿéÿ áöêöë-
ìöø áèð áÿðíè ýèëÿíàð ìöðÿááÿñè, ëàé-ëàé áöêöëìöø àü ëàâàø, éàüëû
ôÿòèð, áàø-áàø òÿçÿ ïåíäèð...
Ñîíðà Ñàäûã òîðáàíû Ôàòìàíûí ÿëèíäÿí àëäû.
— Ñÿòòàð äàäàø, áóðäà áèð àç àéûí-îéóí âàð... À÷ûã ãàá...
Ñÿòòàðçàäÿ ìÿòáÿõÿ þòäö, Ñàäûã Ôàòìàéà äåäè:
— Îòóð äèíúÿë...
— Éîðóëìàìûøàì.
— Éîðóëìàñàí äà èøëÿìÿëè ýöíëÿðèí ýÿëèð.
— Òÿêè ùÿìèøÿ õåéèð èø îëñóí.
Ôàòìà éàâàø ñÿñëÿ éåðèíäÿí ñîðóøäó:
— Áó êèøèíèí äÿ ãûçû âàð?
— Ìàðàë êèìè!
— Ñóáàéäûð?
— Ñóáàéäûð!
— Íåúÿ øåéäèð, Âàùèä ýþðöá?
Ñàäûã þçöíö ýöúëÿ ýöëìÿêäÿí ñàõëàäû:
— Ñÿíèí äÿ áèð äûëüûð îüëóí âàð, áöòöí ãûçëàðà ìöøòÿðè ÷ûõûðñàí?
Ñàäûã òîðáàíû áîøàëòäû, öñòäÿí ãîéóëìóø èðè âÿ òèðìÿéÿ îõøàð áîü-
÷àíû ÷ûõàðûá, åùòèéàòëà ïÿíúÿðÿíèí è÷èíÿ ãîéäó. Ôàòìà àðâàä áîü÷àíûí
éàíûíà ýÿëäè. Ãóúàãëàéûá ýþòöðäö, áèð àç äà ïÿíúÿðÿíèí äèá òÿðÿôèíÿ
ãîéäó. Ñÿòòàðçàäÿ ïàëòàð øêàôûíûí àüçûíû à÷äû. Ñàäûã áîü÷àíû àðâàäûí-
äàí àëûá, øêàôà ãîéäó. Ôàòìà àðâàä îíóí äàëûíúà éåðèäè, ñàíêè áîü÷à-
äàí àéðûëà áèëìèðäè.
Ñàäûã òîðáàíû àüçû öñòÿ ìèñ ìÿúìÿéèíèí è÷èíÿ ÷åâèðäè. Ùåéâà, àëìà
ÿòðàôà äûüûðëàíäû. Ñÿòòàðçàäÿ äåäè:
— À Ñàäûã, áó íÿ çÿùìÿòäèð ÷ÿêèðñÿí?
Ðöáàáÿ ýÿëÿíäÿ Ñàäûã àéàüà ãàëõäû:
— Ãûçûì, êåôèí, ùàëûí? Ëàï éàõøûñàíìû?
Ôàòìà îíó ýþðöá äèêñèíäè:
— Áûé, ãûçûì, ñÿí... Ñàäûã, ìÿíè ùàðà ýÿòèðìèñÿí, íèéÿ äåìèðäèí
áÿñ?
Äàëûñûíû äåéÿ áèëìÿäè. Àíúàã íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè Ñàäûã àíëàäû.
334
 Ðöáàáÿ Ôàòìàíûí ÿëèíè ñûõûá, õîø ýÿëäèí åëÿäè:
— Íÿçèðÿ íåúÿäèð? Ùå÷ ìÿíè éàäûíà ñàëûðìû? Áÿñ Äèëàðÿ íèéÿ ýÿë-
ìÿäè. Ìÿíÿ ñþç âåðìèøäè. Éàëàí äàíûøìàã äà áèëèð?
— Óøàüû îíóí éàíûíà ãîéìóøóã. Äåäèê ÿë-àéàüà äîëàøìàñûí, àëëàù
ãîéñà, âàõò îëàð, îíëàð äà ýÿëÿðëÿð.
Ðöáàáÿ Ôàòìàíû åëÿ äàíûøäûðäû êè, Ôàòìà àðâàä úàâàáëàðûí ÷îõó-
ñóíà àúèç ãàëäû. Î, ýÿëèíëèê ñàòàí, ùÿð ñþçöíö, éàõøû ýþðöíñöí äåéÿ
þë÷ÿí-áè÷ÿí áèð ãûç éîõ, þç àèëÿñèíäÿ àäè ùÿéàòûíû éàøàéàí, ñàäÿëèéèíè
ïîçìàéàí áèð ãûç êèìè äàíûøûðäû. Ôàòìà íÿ îíóí àëíûíäàí þïÿ áèëäè, íÿ
áîéóíó îõøàéà áèëäè, íÿ áèð ñþç äåéÿ áèëäè. Ðöáàáÿ ÷àé ýÿòèðèð, ÷þðÿê
êÿñèð, ãóëëóã åäèðäè. Ôàòìà èñÿ ùåéðàí-ùåéðàí îíóí èçèíúÿ ôÿðÿùëÿ
áàõûð, õÿéàëûíäà äåéèðäè:
“Áåëÿ äÿ îëàðìûø! Ýþðöðñÿíìè, ãèñìÿòÿ áàõûðñàíìû!”
Ðöáàáÿíè êÿíääÿí éîëà ñàëàíäà Ñàäûã êèøè äèë-àüûç åëÿìèøäè:
— Ãûç äåéèëñÿí, ãûçûëñàí, ñÿíÿ àñëàí äåéèì, òÿðëàí äåéèì, øóðà áà-
ëàñû äåéèì, íÿ äåéèì?! Âàùèäÿ ùàìûäàí ÷îõ êþìÿéè ñÿí åëÿäèí.
Ýþðöì ñÿíè óúà ðöòáÿëÿðäÿ îëàñàí, èñòÿêëèíäÿí àéðûëìàéàñàí!
Ëàêèí öðÿéèíäÿ òÿìèí îëóíìàìûøäû. “Ãóðó ãóðáàíûí îëóì, íÿ
îëñóí? Áóíëàð àäàìëûã åëÿäèëÿð, ñÿí äÿ áàúàð, õÿúàëÿòëèéèíäÿí ÷ûõ”.
Îäóð êè, áó äÿôÿ ýÿëÿíäÿ äöøöíìöøäö: “Ðöáàáÿíèí ÿñèë ñîâãàòû áèð
îüëàíäûð êè, òàïûá, íèøàí äÿñýàùû áÿñäèð? Ãàëäû ìÿíèì ãîúà éîëäàøûì,
îíóíêó äà éåìÿê-è÷ìÿêäèð”. Áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿéèá, Ñÿòòàðçàäÿéÿ
ïàïàãëûã, éà ïàëòî éàõàëûüû — áèð éàõøû áóõàðà äÿðèñè ýÿòèðìèøäè.
Ðöáàáÿíèí “íèøàí äÿñýàùû” äåéèëÿí ñîâãàòû èñÿ áîü÷àäà èäè. Èíäè-
ëèêäÿ îíà êèìñÿ éàõûí ýåòìèð, êèìñÿ ÿë âóðìóðäó, âóðìàüà äà èõòèéàðû
éîõ èäè.
Ñàäûã êèøèíèí ýÿëèøè àäè áèð ãîíàüûí ýÿëèøè äåéèëäè. Îíëàð íèøàí
öçöéö ýÿòèðìèøäèëÿð. Âàùèäèí ÿìè îüëóñó ßñýÿð ÿìèñè èëÿ ýÿëÿ áèëìÿ-
äèñÿ äÿ, èêè ýöíÿ ãÿäÿð þçöíö Áàêûéà éåòèðÿúÿêäè. Áàúûñû Äèëàðÿ äÿ
ýÿëìÿê èñòÿéèðäè. ×îõëàðû èñÿ (áèáèëÿðè, ìÿêòÿá éîëäàøëàðû...) ýþçëÿéèð,
Âàùèäèí òîéóíà ùàçûðëàøûðäûëàð.
Éîëäà Ñàäûã êèøèíèí Ôàòìà èëÿ äàíûøûüû îëäó. Ôàòìà ìåùìàíõà-
íàéà, éà áàøãà éåðÿ äöøìÿê èñòÿéèðäè. Ñàäûã êèøè äåäè:
— Áèðáàøà Ñÿòòàðçàäÿýèëÿ ýåäÿúÿéèê!
— À êèøè, õàëãû þçöíÿ ýöëäöðÿðñÿí, íèøàíäàí ãàáàã äà ãûç åâèíÿ
ýåäèëÿðìè? Àõû åëèí ãàéäà-ãàíóíó âàð. Áàøàðìûðñàí, ÷ÿêèë ãûðàüà.
Ñþçÿ ãóëàã àñ.
335
 — Åëèí ãàéäàñû íÿäèð? Äåéèð ãîùóìóí åâèíÿ ýåòìÿ, äöø î âàõòêû
êèìè, øÿùÿðèí úàíûíà êè, áó ãÿñòèí ìÿíèì, î ãÿñòèí ñÿíèí!
— Ãÿñòèíÿ äöøìÿ, ëàï äöçöí-äöçöíäÿ ãàë. Ìÿí íèøàíäàí ãàáàã
õàëãûí åâèíÿ àéàã áàñà áèëìÿðÿì.
— Ñÿí áàñìûðñàí, ìÿí áàñûðàì. Èñòÿéèðñÿí, ùå÷ òàíûøëûã âåðìÿéèì.
Äåéèì ãóëëóã÷óìóçäóð, ýÿòèðìèøÿì.
Ôàòìà áó ñþçäÿí áÿðê àúûãëàíäû. Öçöíö éàíà ÷åâèðäè, áèð ìöääÿò
äèíìÿäè. Ýöìàí åëÿéèðäè êè, ÿðè êöñäöéöíö ýþðöá, éîëà ýÿëÿð, êþíëöíö
àëàð. Ñàäûã êèøè èñÿ àðâàäûíûí ñóñäóüóíà áèð àç ñåâèíäè. Ïÿíúÿðÿ ãàáà-
üûíà êå÷èá, ôûøãûðûã ÷àëäû. Ôàòìà äóðóá îíóí ÿòÿéèíäÿí äàðòäû:
— Ìÿíè ãöðáÿò âèëàéÿòÿ ðöñâàé åëÿìÿéÿ àïàðûðñàí? Ýþçëÿéÿúÿéÿì
ßñýÿð ýÿëñèí, ßñýÿðñèç ùå÷ éåðÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì. Ëàï áó âàãîíäà
ãàëàúàüàì.
Ñàäûã îíó éóìøàëòäû:
— Àé àðâàä, ñÿíè ÷þëäÿí òàïìàìûøàì, ùàðà êåôèíäèð, àïàðûì. Èíäè
éàäûìà äöøöð, Âàùèäèí òÿëÿáÿ éîëäàøû âàð, îíëàðà ýåäÿðèê!
Ôàòìà ñåâèíäè:
— Îíà íÿ ñþçöì. Äåäèéèì îäóð, ãûç åâèíÿ éîõ. Áÿñ áó ñîâãàòëàðû
íåúÿ ÷àòäûðàã éåðèíÿ?
— Íÿ âàð êè, áèð ùàìáàëà âåðèá ýþíäÿðÿðÿì.
— Ýåòäèéèìèç åâäÿ ýþðÿúÿêëÿð àõû.
— Ýþðñöíëÿð äÿ.
— Éàõøû îëìàç.
— Äàùà äà éàõøû, ýþðÿðëÿð êè, ñÿí ýÿëèíèíÿ ñîâãàò ýÿòèðìèñÿí.
— Ñîâãàòû ãîíàã åâèíäÿí ÷ûõàðòìàã ëàéèãäèðìè?
— Ãîíàã éåðè ÿæäàùà äåéèë êè! Ïàéûíû éåéÿð.
— Áóðäà íÿ âàð êè, ïàé âåðÿñÿí.
— Áàõìà, áóðäà éåääè êöðäöí õþðÿéè âàð.
Ñàäûã àðâàäûíû àëäàäûðäû. Îíó äöç Ñÿòòàðçàäÿýèëÿ ýÿòèðìèøäè. Ôàòìà
Ñÿòòàðçàäÿíè òàíûìàäûüûíäàí âÿ ÿðè äÿ îíó ñàäÿúÿ “Âàùèäèí àíàñû” —
äåéÿ òÿãäèì åòäèéèíäÿí áèð øåé ñå÷ìÿìèøäè. Àíúàã Ðöáàáÿ áÿðèêè
îòàüà êå÷ÿíäÿ Ôàòìà äóéäó êè, ÿðè äåäèéèíè éåðèòìèøäèð.
Èø èøäÿí êå÷äèéèíè ýþðöá, äîäàüûíû ÷åéíÿéèð, “êöë ìÿíèì áàøûìà,
áó êþêäÿ ãûç åâèíÿ ýÿëÿðëÿðìè” — äåéÿ öñò-áàøûíà äèããÿò éåòèðèð, ÷ÿêè-
ëèá áèð êöíúäÿ îòóðìàã èñòÿéèðäè. Ñàäûã èñÿ þç åâè êèìè äîëàíûðäû.
Ñÿòòàðçàäÿ êöðñö ÷ÿêèá, ãîíàãëàðû ÷àé ñöôðÿñèíÿ ÷àüûðàíäà, Ôàòìà
öçðõàùëûã èñòÿäè:
336
 — Ñÿòòàð ãàðäàø, ýÿðÿê áàüûøëàéàñàí. Áó êþêäÿ åâèíèçÿ ýÿëìèøèê.
Ýöíàù ìÿíèìêèíäÿäèð. Àëäàäûá ýÿòèðèá, äàâàìûç ãàëñûí ñîíðàéà, àììà
÷îõ ëàéèãñèç îëäó. Ìÿí Ðöáàáÿíèí éàíûíà êàðâàí-êàðâàí äàø-ãàø èëÿ
ýÿëñÿì äÿ àçäûð. Àíúàã êè...
Ñàäûã ýöëäö. Ôàòìàíû àëäàòäûüûíû äàíûøäû. Ñÿòòàðçàäÿ Ôàòìàéà äåäè:
— Íàùàã, íàùàã óòàíûðñûíûç, — ÿòðàôûíà áàõäû. Ðöáàáÿíè óçàãäàí
ýþðöá äåäè: — Åâëÿíÿíëÿð, èøèí ÿñèë éèéÿëÿðè èëëÿðëÿ áèð éåðäÿ îõóéóá,
îòóðóá äóðóð, éîëäàøëûã åëÿéèðëÿð, áèçÿ íÿ îëóá, áèð-áèðèìèçäÿí ýèçëÿ-
íÿê? Áèçè áèðëÿøäèðÿí çÿðýÿðèí öçöéö äåéèë êè, úàâàíëàðûí õåéèð èøèäèð!
— Éîõ äà, Ñÿòòàð ãàðäàø, àäÿò âàð àõû.
— Àäÿò îäóð êè, ïèñ èëÿ éàõøûíû ñå÷ÿñÿí. Áóíó àäÿò åëÿñÿí, àëäàí-
ìàçñàí. Àëëàùäàí ýèçëè äåéèë, ñèçäÿí íÿ ýèçëÿäèì. Óøàãëàð áóíó áèçäÿí
éàõøû ñå÷èð. Úàí äåéèá, úàí åøèòäèêëÿðèíè ýþðöðÿì, äåéèðÿì òÿêè áèç äÿ
áó çàìàí äöíéàéà ýÿëÿéäèê.
Ñÿòòàðçàäÿíèí ñþçëÿðèíäÿí Ôàòìà à÷ûëûøàí êèìè îëäó. Éåðèíäÿ ñÿð-
áÿñò îòóðìàüà, ÿòðàôà àðõàéûí áàõìàüà áàøëàäû. Ùÿòòà ÿââÿë ÷ÿêèíäèéè
“éàä êèøèíèí” éàíûíäà àüûç à÷ûá ÷þðÿê éåäè, ÷àé è÷äè.
Ñàäûã Ðöáàáÿéÿ åøèòäèðäè:
— Âàùèä ýþðÿñÿí ùàðàäà îëàð, éàòàãõàíàäà, éà êëóáäà?
Ñÿòòàðçàäÿ äåäè:
— Ùàðäà îëñà ýÿëÿúÿê.
×àé ñöôðÿñè éûüûëìàìûø Âàùèä ýÿëäè, õîø-áåøäÿí ñîíðà åâ-åøèêäÿí
ÿùâàë ñîðóøäó.
Ñàäûã êèøè äåäè:
— Ùàìû ñÿíäÿí íèýàðàíäûð!
Âàùèä äåäè:
— Ìÿíäÿí õÿáÿðèí éîõäóð? Îüóëñóç ãàëìûøäûí ùà!
Àíàñû äèëëÿíäè:
— Àüçûíû õåéðÿ à÷!
Ñàäûã êèøè ñîðóøäó:
— Íèéÿ, íÿ îëìóøäóð?
Ñÿòòàðçàäÿ äåäè:
— Òÿééàðÿ èøèíèí õàòàñûíû áèëìèðñÿí?
Âàùèä ïÿíúÿðÿäÿí ýþéö ýþñòÿðäè:
— Îðàäàí äöøÿí íÿ îëàð?
Ôàòìà äóðóá îüëóíóí ãîëóíäàí òóòäó. Äþíÿ-äþíÿ òàïøûðäûüû, ëàêèí
îüëóíóí ùÿëÿ äÿ ÿë ÷ÿêìÿäèéèíè éÿãèí åòäèéè áèð “õàòà” ïåøÿäÿí äàíûøäû:
337
 — Áóðà áàõ ýþðöì, ÿäÿ, éîõñà ýåíÿ ýåäèðñÿí? ×ÿòèðäÿ ùîïïàíûð-
ñàí! Ñÿíÿ äåìÿìèøÿì ÿë ÷ÿê?
Âàùèä îíó ñàêèò åòäè:
— Éîõ, àé àíà! Ùîïïàíàí-çàä éîõäóð, òÿééàðÿ ãûðûëìûøäû, àç ãàëà
ýþéöí éåääè ãàòûíäàí éåðÿ ýÿëìèøäèì.
Ôàòìà àðâàä óøàüà ùèðñëÿíÿí êèìè ÿë-ãîëóíó þë÷äö:
— Ìèíìÿ! Áóðàõ îíó! Éåêÿ éåð ñÿíÿ äàðëûã åëÿéèð? Ýÿðÿê ýþéÿ
ó÷àñàí? Àëëàùà õîø ýåäÿí ñÿíÿò ñÿíÿ ãÿùÿò îëóá?!
Ñàäûã êèøè îüëóíóí úöðáÿúöð òÿééàðÿ ùöíÿðëÿðèíè åøèòìèøäè. Áó ñþù-
áÿòëÿð îíà õîø èäèñÿ äÿ, ùÿð ó÷àí òÿééàðÿíè ýþðäöêúÿ öðÿéè áèð òèêÿ
îëóðäó:
— Áàëà, åùòèéàòëû îë! Äåìÿ ùöíÿðäè. Ýþéäÿí éåðÿ çàðàôàò îëìàç,
ýþçëÿ! Úàâàíëûüûíà ñàëìà, áàëà!

***

Èêè ýöí ÷ÿêìÿäè ßñýÿð þçöíö éåòèðäè. ßìèñèíäÿí ãàáàã Âàùèäè

ýþðäö:
— Íåúÿ åëÿéÿê? Íèøàíà íå÷ÿ àäàì ýåòñèí? Àëûíàñû áèð øåé éîõäóð êè?
Âàùèä äåäè:
— Àòàì èëÿ äàíûø. Äèëàðÿíè íèéÿ ýÿòèðìÿäèí?
— Òîéà ýÿëÿð, áÿñèäèð, íåéíÿéèð èíäèäÿí.
Øèðèíëèê è÷èëÿí àõøàì ãîíàãëàð ìöáàðÿêáàäëûã åäèá äàüûëäû. Ñàäûã
êèøè Ñÿòòàðçàäÿíè åéâàíà ÷àüûðäû, ãûðàüà ÷ÿêèá äåäè:
— Ñÿòòàð äàäàø, ýÿëìèøêÿí éàõøû îëàð êè, õåéèð èøèìèçè ãóðòàðàã.
Áèçèì äÿ éîëóìóç óçàãäûð. Óøàãëàð äà, øöêöð, äÿðñè-ìÿðñè ãóðòàðûá,
íèéÿ ãàëñûí.
Ñÿòòàðçàäÿ õåéëè Ñàäûã êèøèéÿ áàõäû, ñàíêè îíóí äåäèêëÿðèíè ñåâèíú-
äÿí èøûãëàíàí öçöíäÿ îõóìàã èñòÿéèðäè: ñîíðà, áèð øåéè éàäûíà ñàëìàã
ö÷öí äöøöíÿí àäàìëàð êèìè, ãàøëàðûíû ÷àòûá éóõàðûéà íÿçÿð ñàëäû; ýþç-
ëÿðèíè åíäèðèá ðàçûëûã àùÿíýè èëÿ äåäè:
— ×àòäûðà áèëÿðèêìè?
Ñàäûã êèøè îíóí úàâàáûíäàí äàùà äà öðÿêëÿíäè:
— ×àòäûðìàã äåéÿíäÿ, íÿ åëÿìèøèêñÿ åëÿìèøèê. Áóíäàí ñîíðà þçëÿðè
ôÿðàñÿòëè îëàð, åëÿéÿðëÿð. Éîõ, äàùà ýþçëÿìÿéÿê, ìÿñëÿùÿòäèð!
— Ìÿñëÿùÿòäèðñÿ, íÿ äåéèðÿì.
338
 Àòàëàðûí ðàçûëàøäûüûíäàí áèð ùÿôòÿ ñîíðà, áèð éàé àõøàìûíäà Ðöáà-
áÿýèëèí áþéöê çàëûíäà òîé ìÿúëèñè ãóðóëìóøäó. Åâ ãîíàãëàðëà äîëó èäè.
Ïÿíúÿðÿëÿð ùÿð òÿðÿôÿ à÷ûëäûüûíäàí øÿíëèê, ìóñèãè ñÿñè êö÷ÿëÿðÿ
éàéûëûðäû.
Äÿíèçäÿí ñÿðèíëèê ýÿòèðÿí êöëÿê áó åâäÿí äÿ êÿíàðà ÿòèð éàéûðäû.
Ñöôðÿ áàøûíäàêûëàðûí áèðè îòóðàíäà î áèðè ãàëõûðäû, áèðè Âàùèäÿ “Ùÿéàò
óñòàñû” äåéèá áàäÿñèíè ãàëäûðûðäû, áèð áàøãàñû îíó “Ýþéëÿð ôàòåùè” àä-
ëàíäûðûð, áèðè “Ñàäÿúÿ èíñàí”, äàùà áèðè “ßñðèí ìÿñóä ýÿíúè” äåéèðäè...
Áèðäÿí ñÿñ-ñÿäà êÿñèëäè. Ùàìûíûí äèããÿòè ãàïû òÿðÿôÿ, áèð ÿëèíäÿ
êèòàá, áèð ÿëèíäÿ áàäÿ îëàí Ñÿòòàðçàäÿéÿ ÷åâðèëäè; Ñÿòòàðçàäÿ åëÿ äà-
éàíìûøäû êè, äåéÿðäèí åâäÿ ùå÷ êÿñ éîõäóð, î ÿí ÿçèç áèð äîñòó èëÿ
ãàáàã-ãàáàüà äóðìóøäóð. Îíóí áàøû, éàõàñû à÷ûã, ñèôÿòè äèíú, ýþçëÿðè
ýöëÿð èäè; ñîë ÿëèíäÿ òóòäóüó ãàëûí, ãûðìûçû ìåøèí úèëäëè êèòàáû ãóëàüûíà
àïàðàíäà ùàìû ñóñäó. Ñÿòòàðçàäÿ áöëáöë êèìè ôÿüàíÿ ýÿëäè:

“Ìÿíäÿ Ìÿúíóíäàí ôöçóí àøèãëèê èñòåäàäû âàð!

Àøèãè-ñàäèã ìÿíÿì, Ìÿúíóíóí àíúàã àäû âàð”.

Ñÿòòàðçàäÿ áó áåéòè åëÿ îõóäó êè, åøèäÿíëÿð îíóí ýÿíúëèéÿ — îòóç èë

áóíäàí ãàáàãêû ùÿâÿñèíÿ ãàéûòäûüûíû ýöìàí åòäèëÿð. Ùàìû ñåâèíäè,
ùàìû ÿë ÷àëìàã, àôÿðèí äåìÿê èñòÿäè, àíúàã áó ëÿççÿòëè ìóñèãèíè áèð äÿ
åøèòìÿê àðçóñó ùàìûíû ñóñäóðäó. Ñöêóò äàùà äà äÿðèíëÿøäè. Ñÿòòàðçàäÿ
êèòàáû ãàáàüûíà ãîéäó áàäÿíè ãàëäûðûá äåäè:
— Ãîíàãëàð! Äîñòëàð!
Àç äàíûøàí âÿ ùèññèíè èôàäÿéÿ ñþç òàïìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿí àäàì
êèìè, îíóí íèòãè äÿ ãÿðèáÿ èäè. Àäàìëàð åéíè ìàðàãëà ÿéëÿøìèøäèëÿð.
— Ãîíàãëàð, äîñòëàð! Ìÿí áóðäà, ñèçèí ùöçóðóíóçäà ãûçûìà... — Ñÿò-
òàðçàäÿ Ðöáàáÿíèí àäûíû òÿêúÿ ÷ÿêìÿéèí éàõøû îëìàäûüûíû, áóíóí
âàõòû êå÷äèéèíè, Âàùèäñèç Ðöáàáÿ ñþçöíöí íàãèñ ýþðöíäöéöíö äöøöíöá
ÿëàâÿ åòäè: — Ãûçûìà, îüëóìà — Ðöáàáÿéÿ, Âàùèäÿ áèð ùÿäèééÿ âåðÿ-
úÿéÿì.
Àäàìëàð ìàðàãëàíûá èðÿëè îòóðäóëàð. Áÿçèëÿðè òÿëÿñèê ïû÷ûëäàøäû:
“Öçöê áàüûøëàéàúàã”. Ñÿòòàðçàäÿ äàâàì åòäè:
— Áó äöíéàäà ùÿð êÿñèí áèð åòèãàäû, áèð ÿãèäÿñè âàð. Áèðè Ãóðàíà,
áèðè Èíúèëÿ èòàÿò åäèð, áèðè òÿáèÿòè, ìàääÿíè öñòöí òóòóð, áèðè äÿ áóíëàðà
èíàíìûð, ãóðó áèð ùå÷ÿ öðÿê áàüëàéûð... — Ïÿíúÿðÿéÿ èøàðÿ èëÿ à÷ûã ýþéö
ýþñòÿðäè: — Îíà áàõ! ßââÿëè, àõûðû îëìàéàí ýþéÿ åòèãàä áàüëàéûð,
339
àéÿñèíè, ùÿäèñèíè àéàçëû, áóëóäëó ýþéëÿðäÿ îõóéóð... — Ñÿòòàðçàäÿ ñóñäó.
Ñþùáÿòèíèí ñàíêè óçóí ÷ÿêäèéèíè ýþðöá áàäÿíè éåðÿ ãîéäó: — Ìÿí äÿ
áèð úöð àäàìàì. Þâëàäûìà ÿãèäÿìè ùÿäèééÿ, úåùèç âåðèðÿì! — Ãîúà
õàíÿíäÿ êèòàáû ýþéÿ ãàëäûðäû. Îíà áàõàí ýþçëÿðÿ ñàíêè úàâàá îëàðàã
äàùà äà ãàèì ñÿñëÿíäè: — Áóíóí àäû ìÿùÿááÿòäèð. Äåéÿúÿêñèíèç ÿñèë
ìÿùÿááÿò êèòàáäà íèéÿ? Îíó öçöê èëÿ áèð éàéëûã, áèð äÿñòÿ ýöë èëÿ ýþñ-
òÿðèðëÿð. Äöçäöð, ÿñèë ìÿùÿááÿò ùÿéàòäàäûð. Àíúàã áó êèòàáäà ÿáÿäè
ùÿéàò îëìóø áèð ìÿùÿááÿò îõóíóð. Íÿäÿíñÿ ìÿí...
Ñÿòòàðçàäÿ êèòàáû äàùà äà ýþéÿ ãàëäûðäû. Þâëàäûíà áàõûá þéöíÿí
àíàëàð êèìè áàõäû, ýþçëÿðèíäÿ ôÿðÿù ïàðëàäû, éàíàãëàðûíäà òÿáèè áèð ùÿ-
éÿúàí ãûçàðäû.
— Íÿäÿíñÿ ìÿí áóíó ýþðöðÿì. Ìÿùÿááÿò ö÷öí íÿ öçöéö, íÿ
÷è÷ÿéè, íÿ àéðû ÿëàìÿòè äåéèðÿì. Áó êèòàá: áó, äîñòëàð áèëèð, áó êèòàá
éàëíûç ìÿùÿááÿò äåéèë. Áàõ, î ýþéäÿ àé, ýöíÿø ýþçÿëäèð. Ìÿùÿááÿò äÿ
þç ìÿíàñûíäà...
Ñÿòòàðçàäÿ íÿçÿðèíè îòóðàíëàðûí öçöíäÿ ýÿçäèðäè. Âàùèäè ýþðöá áèð
àääûì äà èðÿëè éåðèäè:
— Îüëóìà áèð çÿùìÿò âåðÿúÿéÿì...
Ãîíàãëàð éîë à÷äûëàð, Âàùèäè ãàéûíàòàñûíûí éàíûíà þòöðäöëÿð. Ñÿò-
òàðçàäÿ îíó ñîë ãîëòóüóíà àëäû, äþíöá î áèðè îòàüà áàõäû. Ñàäûã êèøè
ñàíêè îíóí öðÿéèíäÿêèíè áàøà äöøäö: “Ðöáàáÿ!” ÷àüûðäû. ßñýÿð î áèðè
îòàüà ýåòäè. Ùàìû Ñÿòòàðçàäÿéÿ, Ñÿòòàðçàäÿ äÿ ýþçö ãàïûäà ãûçûíà
ìöíòÿçèð èäè. Áÿíþâøÿ ýöëëö, àü, óçóí, èïÿê ëèáàñäà, éàíàãëàðû ëàëÿ êèìè
éàíà-éàíà, óúàáîé ãûç áàøûàøàüû è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ìÿúëèñäÿ öðÿê ãàëìàäû
÷ûðïûíìàñûí, ýþç ãàëìàäû éàøàðìàñûí. Ñÿòòàðçàäÿ îüëàíûí äà, ãûçûí äà
àëíûíäàí þïäö. Ö÷öíúö äÿôÿ êèòàáû ýþéÿ ãàëäûðûá îíëàðûí öçöíÿ áàõäû:
— Áàëàëàðûì! Ôöçóëè êèìè ñåâèí! Îíóí êèìè áþéöéöí!

Áåøèíúè ôÿñèë

Õÿáÿð âåðäèëÿð êè, àéûí áåøèíäÿ êîìèññàðëàð ñîâåòèíäÿ èíñòèòóòóí

ìÿðóçÿñè ãîéóëóð. Âåðäèéåâ ïàïàüûíû áàøûíà àòûá àëè ìÿêòÿáëÿð èäàðÿ-
ñèíÿ ãà÷äû.
Ðÿèñèí éàíûíäà èêè-ö÷ àäàì âàð èäè. Âåðäèéåâ âàúèá èø ö÷öí ýÿëÿí,
áàøãàëàðûíû ÿùÿìèééÿòñèç ñàéàí áèð òþâð èëÿ, èçèíñèç è÷ÿðè ýèðäè, ïàëòî-
ñóíó ñîéóíìàìûø ðÿèñÿ ÿë âåðäè:
340
 — Íÿ âàð, íÿ éîõ?
Ðÿèñ îíóí éåðñèç ñóàëûíû åøèòìÿìÿçëèéÿ ãîéäó âÿ éàíûíäàêûëàðëà
ìÿøüóë îëäó. Âåðäèéåâ áó åòèíàñûçëûüà äþçìÿéèá ãîíøó îòàüà, êàòèáÿ-
íèí éàíûíà êå÷äè.
— Íÿ âàð, íÿ éîõ?
— Ñàüëûüûí.
— Áèçèì ìÿêòÿá ùàããûíäà ýþñòÿðèøäÿí-çàääàí àëìàìûñûíûç?
— Íÿ ýþñòÿðèø îëàúàã?
— Éîõ åé, êîìèññàðëàð ñîâåòèíäÿí-çàääàí? Áÿëêÿ ñèç îíëàðà áèð
ìÿëóìàò âåðìèø îëàñûíûç?
— Ìÿëóìàò âåðÿíäÿ öìóìè îëóð. Òÿêúÿ ñèçèí ìÿêòÿá ùàããûíäà
éîõ!
Âåðäèéåâ êàòèáÿíèí ñþçöíö àõûðà ãÿäÿð åøèòìÿäè, ðÿèñèí éàíûíà ãà-
éûòäû.
Ðÿèñ ñîðóøäó:
— Ìÿíÿ àèä ãóëëóüóíóç?
Âåðäèéåâ éóìøàã êöðñöíö àëòûíà ÷ÿêäè:
— Éîëäàø Çöëôöãàð, êîìèññàðëàð ñîâåòèíäÿ áèçèì ìÿðóçÿìèçè ñèç
ãîéìóøñóíóç?
Ðÿèñ ýöëäö:
— Áó ýöí ñÿíäÿí ãÿðèáÿ ñþçëÿð åøèäèðÿì. Ìÿí ãîéàñû îëñàì, áèëèð-
ñÿí êè, ìÿðóçÿíèçè þç èäàðÿìèçäÿ ãîéàðàì. Êîìèññàðëàð ñîâåòèíäÿ
ìÿí íÿ÷èéÿì ñÿíèí ìÿðóçÿíè åøèäÿì?
— Éîõ, éåíÿ äÿ, ñèç èëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøèðëÿð àõû.
— Ìÿðóçÿíèç îëàúàã?
— Àéûí áåøèíäÿ.
— Ýþðöíöð êþìÿê åëÿìÿê èñòÿéèðëÿð. Ñåâèíìÿëè ùàäèñÿäèð.
— Àõû ìÿí þéðÿíìÿê èñòÿéèðÿì êè, íåúÿ åëÿéÿê?
— Èøëÿðè éàõøû ùàçûðëàéûí, ùàçûð ýåäèí.
— Èø ñàðûäàí ùàçûðàì. Àéðû úÿùÿòäÿí. Íåúÿ ãóðìàã ìÿñÿëÿñè âàð.
— Íÿ ãóðàúàãñûíûç?
— Ìÿðóçÿíè!
Çöëôöãàð àéàüà ãàëõäû:
— Ãóðìàã! Ãóðìàã àñûëûäûð ìÿðóçÿ÷èäÿí. Ôàêòëàð, ðÿãÿìëÿð ýÿòè-
ðèí, âÿçèééÿòè, ñîíðà äà ýÿëÿúÿê ö÷öí òÿäáèðëÿðè äåéèí! Èíäè ìÿðóçÿëÿð
ãûñà, ñàäÿ, èøýöçàð îëìàëûäûð. Ýóðóëòóëó íèòãèí âàõòû êå÷èá! Ùÿëÿ âàõò
âàð.
341
 Âåðäèéåâ îíóí ýåòìÿê èñòÿäèéèíè áèëèá àéðûëäû. Ïëàí èäàðÿñèíÿ éîë
àëäû. Èø÷èëÿð éûüûëûá, ùþêóìÿò ñàðàéû òèêèëèøèíÿ áàõìàüà ýåòìèøäèëÿð.
Âåðäèéåâ Áàêû êîìèòÿñèíèí ìÿäÿíèééÿò øþáÿñèíÿ ýÿëäè. Ðåôåðàíò-
äàí õàùèø åòäè:
— Éîëäàø Íåìÿòîâà äåýèíÿí Âåðäèéåâ ýÿëèá.
Ðåôåðàíò õÿáÿð ýÿòèðäè êè, ìÿøüóëäóð.
Âåðäèéåâ îðàäà äàéàíà áèëìÿéèá ìÿêòÿáÿ ýÿëäè. Íåìÿòîâ çÿíý
åëÿäè:
— Ìöàâèíäèð? Ìÿíÿ øþáÿ ìöäèðè ëàçûìäûð. Áÿñ ùà÷àí ýþðÿ áèëÿ-
ðÿì? Áèð îíúà äÿãèãÿ âàõòûíû àëàúàüàì. Áèëèðñèíèç, äàíûøàí äèðåêòîð
Âåðäèéåâäèð, èíøààò èíñòèòóòóíäàí... Êîìèññàðëàð ñîâåòèíäÿ ìÿðóçÿì
âàð, èñòÿéèðäèì áèð àç óñòàíîâêà àëûì. Ñèç îíóí êàáèíåòèíäÿêè òåëåôîí
íþìðÿñèíè äåéÿ áèëìÿçñèíèç? Òåëåôîí èëÿ óñòàíîâêà âåðìèð? Éàõøû...
Âåðäèéåâ àäàì ýþíäÿðèá, ëàéèùÿ áöðîñóíäàí “âàúèá èø ö÷öí” Ýÿë-
äèéåâè ÷àüûðòäû. Ìóõòàðû äà éàíûíà ñÿñëÿéèá îòóðäó:
— Ýþðÿñÿí áèçèì ìÿðóçÿìèçè ãîéìàãäàí ñîâíàðêîìóí ôèêðè
íÿäèð?
Ìóõòàð äåäè:
— Åëÿ èø âàð? Éÿãèí áèçèìëÿ éàõøûúà ìÿøüóë îëìàã, êþìÿê åëÿìÿê
ôèêðèíäÿäèðëÿð. Áèç äÿ ýÿðÿê ëÿéàãÿòëÿ ÷ûõàã ãàáàüà.
— Ñÿí éÿãèí áèëèðñÿí êþìÿê ö÷öí ãîéóáëàð?
— Àéðû íÿ ö÷öí ãîéàðëàð.
Ýÿëäèéåâ äèëëÿíäè:
— Ìóõòàð äåéÿíäèð. Àíúàã áó ïðîñòî êþìÿê äåéèë. Íÿçÿðÿ àëûí êè,
áèð òÿðÿôäÿí äÿ ïàðòèéàìûç ìÿäÿíè èøëÿðÿ ÷îõ äèããÿò éåòèðèð. Ìÿíèì
çÿííèìúÿ, áóðàäà àéðû ìÿãñÿä äÿ âàð.
Âåðäèéåâèí öðÿéèíÿ øöáùÿëÿð ýÿëäè:
— Àéðû íÿ ìÿãñÿä?
Ýÿëäèéåâ ýöëöìñÿð ýþçëÿðè èëÿ îíóí öçöíÿ áàõäû âÿ áèð ñèðð ñþéëÿ-
éèðìèø êèìè, ÿëàâÿ åòäè:
— Îðäåí ìÿñÿëÿñè.
Ìóõòàð àíëàéà áèëìÿäè:
— Íÿ îðäåí?
— Íàãðàäèò åëÿéÿúÿêëÿð. Èíñòèòóò éàõøû êàäðîëàð âåðèð, ýþðìöðñöíöç,
êîíñòèòóñèéàäà äà çèéàëû-ìèéàëûíû ôÿùëÿ èëÿ áÿðàáÿðëÿøäèðèáëÿð.
Ìóõòàð èñòåùçà åòäè:
342
 — Èíñòèòóò èø÷èëÿðè éÿíè íÿ ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðèáëÿð?
Ýÿëäèéåâ úèääèééÿòèíè ñàõëàäû:
— Éîëäàø Ìóõòàð, øÿðò î äåéèë êè, âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíäÿ ñÿíýÿðÿ
éàòûá àòûøàñàí, ãû÷ûíûí äà áèðèíè ãîéóá ýÿëÿñÿí. Èíäèíèí ñÿíýÿðè áóðàëàð,
êàäð îúàãëàðûäûð. — Øÿùàäÿò áàðìàüûíû ýþé ìÿõìÿðëè ñòîëà äþéäö: —
Áóðàäàäûð! Ìÿäÿíè úÿáùÿäèð! Àäàì þç åâèíäÿ þç þâëàäû èëÿ áàøàðà
áèëìèð, áþéöê èíñòèòóòäà áèçèì êèìè ìöùÿíäèñëÿð ùàçûðëàìàã þçö áþéöê
ãÿùðÿìàíëûãäûð. Áóíà ñÿí, ìÿí ôèêèð âåðìÿñÿê äÿ ïàðòèéàìûç âÿ ùþ-
êóìÿòèìèç éàõøû ýþðöð. Ýþðöð âÿ ãèéìÿò ãîéóð!
Ýÿëäèéåâèí ñþùáÿòèíäÿí Âåðäèéåâèí êåôè äóðóëäó:
— Àüûë êÿñÿí ñþçäöð, ãàðäàø.
Ìóõòàð ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè:
— Éàìàí íèêáèí àäàìëàðñûíûç. Àõûðû õåéèð îëñóí.
Ýÿëäèéåâ àéðû ñöáóòëàð ýÿòèðäè.
— Áÿñ äåìèðñÿí, íèéÿ êîìèññàðëàð ñîâåòè ãîéóð, àéðû èäàðÿ éîõ?
Ìóõòàð äåäè:
— Ìöùÿíäèñëÿð ùàçûðëûüû èëÿ êîìèññàðëàð ñîâåòè, ïëàí èäàðÿñè ìÿøüóë
îëóð.
— Áàüûøëà, áóðàäà áèð êàäð ìÿñÿëÿñè äåéèë. Åëÿ îëñàéäû, ÷àüûðûá äå-
éÿðäèëÿð, àé ôèëàí-ôèëàí îëìóøëàð, èëäÿ áèçÿ éöç éîõ, èêè éöç ìöùÿíäèñ
âåðÿúÿêñèíèç. Ýåäèí áàøûíûçà ÷àðÿ ãûëûí. — Ýÿëäèéåâ àùÿíýèíè äÿéèøäè,
áèð ìöÿëëèì êèìè èçàù åëÿäè: — Ñàäÿ ðÿùáÿðëèê äåéèë, ìÿñÿëÿí, ìÿíèì
ïðîéåêò áöðîäà ÷àëûøìàüûì, ãóðòàðàí òÿëÿáÿëÿðèí áÿçèñèíèí èøè. Áèëèðñÿí,
áÿçè éîëäàøëàðû èðÿëè ÷ÿêìÿê, ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ìÿñÿëÿñè âàð. Éîëäàø
äèðåêòîð ñêðîìíè÷èò åëÿéèð, ùÿð÷ÿíä, Àçÿðáàéúàíäà — Øÿðãèí ãàïûñûíäà
àëè ìöùÿíäèñ ìÿêòÿáè çàðàôàòäûðìû? Áó áàðÿäÿ áöòöí äöíéàéà ýÿðÿê
ñÿñ äöøÿ! Êàäðî, êàäðî!
Ìóõòàð ýöëäö:
— Äåìÿê èñòÿéèðñÿí êè, Âåðäèéåâè äöíéà ìèãéàñûíà ÷ûõàðûðëàð?
— Éîõ, áèð Âåðäèéåâèí àäû äåéèë. ßëáÿòòÿ, äèðåêòîðóí ÿùÿìèééÿòè þç
éåðèíäÿ, àììà ìÿäÿíè èíêèøàô ìÿñÿëÿñè âàð.
Âåðäèéåâ þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè:
— Ìÿí äÿ î ôèêèðäÿéÿì. Àç âàõòäà òîïäàüûòìàç àëè ìÿêòÿá ãóð-
ìóøóã. Ýÿëäèéåâ ýþðöð, éóõó áèëìÿìèøèê, èñòèðàùÿò áèëìÿìèøèê, ñàü
îëñóíëàð êèøèëÿð, ãèéìÿò ãîéóðëàð.
Ýÿëäèéåâ äåäè:
343
 — Àììà, àøíà, äàêëàäà ÿìÿëëè ùàçûðëàø ùà!.. Åëÿ îëñóí êè, ãóëàã
àñàíëàð ðàçû ýåòñèíëÿð.
— ßìÿëëè äåéÿíäÿ, ïàðòèéà÷û éîëäàøëàðñûíûç, óñòàíîâêà âåðèí,
êþìÿê-ôèëàí! Îíäàí ñîíðà ïèñ äàíûøñàì, ìÿí úàâàáäåù!
— Óñòàíîâêà âàð, àñàíäûð.
— Ùÿ, àñàíäûð? Ö÷ ýöíäöð Íåìÿòîâóí äàëûíúà äöøìöøÿì, ùÿëÿ áèð
ìèñãàë óñòàíîâêà àëà áèëìÿìèøÿì.
Ìóõòàð äåäè:
— Óñòàíîâêà ìÿëóìäóð, íþãñàíëàð öçÿðèíäÿ äàéàíìàã, ÿìÿëè èøÿ
ÿñàñ éåð âåðìÿê ëàçûìäûð.
Ýÿëäèéåâ åòèðàç åëÿäè:
— Àé Ìóõòàð, òàðàç èëÿ àðàí éîõäóð. Áèç áóðàäà íàãðàäà ìÿñÿëÿñèí-
äÿí äàíûøûðûã...
— ×îõ äà äàíûøûðûã. Áèçèì äàíûøûüûìûçà íÿ âåðÿðëÿð?
— Ùàâàéû äàíûøìûðûã. Áèð øåé áèëìÿñÿê äàíûøìàðûã.
Ýÿëäèéåâ ñîí ñþçöíö à÷ûã äåéèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí áèð õÿáÿð
êèìè äåäè: “Áèð øåé áèëìÿñÿê äàíûøìàðûã!”.
Ìóõòàð áóíó äóéäó âÿ ñóñäó. Ýÿëäèéåâ äàâàì åòäè:
— Îäóð êè, íþãñàí-ìþãñàí... áèð äÿ, éîëäàøëàð, ìåñòêîì èúëàñûíäàí
òóòìóø äèâàð ãÿçåòèíÿ êèìè ùÿð éåðäÿ íþãñàíäàí äàíûøûëûð. Áÿñäèð, àõû
ïèñ äåéÿ-äåéÿ ïèñè ÷ûõìàñûí. Èø ýþð ùàðà éåòèøèá êè, áàë ñàòàí îüëó äà
èíñòèòóòó òÿíãèä åäèð. Çÿííèìúÿ, áó ìÿðóçÿíè äàñòèæåíèëÿð öñòöíäÿ ãóð-
ìàëûéûã. Áóðàäà áó íå÷ÿ ìöääÿò ÿðçèíäÿ òÿøêèëàòûí óñàíìàäàí àïàð-
äûüû èøè ýþñòÿðìÿëèéèê. Èíñòèòóò ðÿùáÿðëèéèíèí ôÿàëèééÿòèíè, êàäðëàðû ãåéä
åòìÿëèéèê. Ùÿð÷ÿíä ìÿðóçÿ÷èéÿ þç áàðÿñèíäÿ äàíûøìàã éàõøû äöøìöð,
ùÿð ùàëäà àéðû-àéðû éîëäàøëàð ÷ûõûø åëÿéÿ áèëÿðëÿð.
Âåðäèéåâ äåäè:
— Ýÿðÿê òÿùñèë ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ ÷îõ äàéàíàã; éóõàðûëàðäà ùÿìèøÿ
ìàðàãëàíûðëàð, èøèí êåéôèééÿòèíäÿí ñîðóøóðëàð.
Ýÿëäèéåâ éàäûíà áèð øåé äöøìöø êèìè, îíóí ñþçöíö àüçûíäà ãîéäó:
— ßëáÿòòÿ, èøÿ îíëàð âàñèòÿñèëÿ ãèéìÿò âåðÿúÿêëÿð. — Áàø áàðìàüû èëÿ
ýåðèéÿ, äÿðñ îòàãëàðûíà, òÿëÿáÿëÿðÿ èøàðÿ åòäè: — Îíëàð âàñèòÿñèëÿ! Îòëè÷-
íèëÿðè ùåñàáà àëìàã ëàçûìäûð. Äåêàíëàðà òàïøûðûí, äöçÿëòñèíëÿð.
Àäàìëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà Âåðäèéåâ êàáèíåòèíäÿ òÿê ãàëäû. Àéàã
öñòÿ, ÿëè úèáèíäÿ, öçö ïÿíúÿðÿéÿ òÿðÿô äàéàíäû.
344
 Äåéÿñÿí, áöòöí øÿùÿð îíóí ãàðøûäàêû ìÿðóçÿñèíè ýþçëÿéèðäè. Ùÿð
øåé îíóí ÿùÿìèééÿòèíè õàòûðëàäûðäû. Áèíàëàð, éîëëàð, êö÷ÿëÿð, ñÿêèëÿð,
äàø ïèëëÿêÿíëÿð, àüûð ñöòóíëàð, íàõûøëû ãàïû òàüëàðû, áàü-áàü÷à ùàñàðëàðû
— ùàìûñû áèð ñþç äåéèðäè: “Ìÿðóçÿ! Èíøààò!”
Âåðäèéåâ þç ìÿðóçÿñèíè åëÿ áóðàäàí áàøëàéàúàãäûð; ÷îõëàðûíûí èë
óçóíó ñþéëÿäèéè ðÿñìè, ãóðó ìÿðóçÿíèí, ùåñàáàò íèòãèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã,
òðèáóíàéà ãàëõàí êèìè áèð óäóì ñó è÷ÿúÿê, ÿëèíè ïÿíúÿðÿéÿ ñàðû óçàäûá,
ýþñòÿðÿúÿêäèð:
— Ýþðöðñöíöç, áó ýåíèø àñôàëò, ìöíòÿçÿì äàøñûç-÷ûíãûëñûç, òèêàíñûç,
òîçñóç-òîðïàãñûç êö÷ÿëÿðè! Ýþðöðñöíöç? Áÿçÿêëè èìàðÿòëÿðÿ áàõûðñûíûç,
éîëäàøëàð? Áàüëàð, õèéàáàíëàð, ïàðêëàð, ñòàäèîíëàð. Áóíëàð þçáàøûíà éà-
ðàíìûð, ÿë èëÿ òèêèëìÿäÿí ÿââÿë áàø èëÿ òèêèëèð! Ùÿð ìÿùñóëóí áèð ôàáðèêè
îëäóüó êèìè, èìàðÿò òèêÿí, áèíà òèêÿí áàøëàðûí äà ôàáðèêè âàðäûð êè, î äà
ùàããûíäà äàíûøàúàüûìûç âÿ øÿùÿðèìèçèí úàâàí òÿøêèëàòëàðûíäàí îëàí èí-
øààò èíñòèòóòóäóð.
Âåðäèéåâ äÿôòÿðèíè ÷ûõàðûá, éàäûíà äöøÿíëÿðè ãåéä åäèðäè. Òåëåôîí
ñÿñëÿíäè:
— Èñëàì ãÿäÿø, äþøöíö ùàçûðëà!
— Íåúÿ, éîõñà ñåýàù îõóéàúàüàì?
— Íåúÿ, îõóìàçñàí? Ñÿí äÿ îõóìàéàúàãñàí, áÿñ êèì îõóéàúàã?
— Íÿ ìöíàñèáÿòëÿ?
— Áóíäàí éåêÿ ìöíàñèáÿò? Äþøöíöí äöçÿëìÿéè ìöíàñèáÿòèëÿ.
— Äþøöìÿ íÿ îëìóøäóð êè?
— Åëÿ äÿðä î èäè êè, áèð øåé îëìàìûøäû. Íÿ îëñà áóíäàí ñîíðà îëàúàã.
— Íÿ îëàúàã?
— Íÿ îëàúàã. Ùÿì ãûçûøàúàã, ùÿì ñÿðèíëÿéÿúÿê!
— Î íÿ ñþçäöð, à Ãóðä îüëó, à÷ûã äå!
— Êàëèíèí éîëäàø î ïàðûëäàéàíûí áèðèíè éàïûøäûðàíäà...
— Ãîé ýþðÿê, àé Ãÿäèð, ñÿí àëëàù! Áèç íÿ åëÿìèøèê êè, îðäåí
âåðÿëÿð.
— Áóðà áàõ, Èñëàì, áó ãÿäÿð äÿ òÿâàçþ éàðàìàç àõû. Áó áèçèì þç
ãöââÿìèçÿ èíàíìàìàüûìûç êèìè ÷ûõûð åé! Áöòöí øÿùÿð áèëèð êè, êàäðî
éîëóíäà ñèç íÿ çÿùìÿò ÷ÿêèðñèíèç. Ñàáàù-áèðè ýöí äÿ áàéðàìäûð, ùþêó-
ìÿò ÷àüûðûá çÿùìÿòèíèçè ãåéä åäÿúÿê, äàùà áóíó äàíìàã, éà õûñûí-
õûñûí äàíûøìàã íÿ ö÷öí?
345
 Âåðäèéåâ ìÿñÿëÿíèí éÿãèí îëäóüóíà èíàíäûñà äà Ãÿäèðäÿí ñþç
àëìàã èñòÿäè:
— ßñëè îëìàç ÿøè!
— Ñÿíÿ ñþç äåéèðÿì, êîñòéóìóí ñîë äþøöíäÿí áèð äåøèê à÷! ßëáÿòòÿ
êè, ùÿëÿëèê áèð äåøèê!
— Ùàâàäàí äåéèðñÿí áóíó?
— Ùàâàäàí? Ùàâàäàí íèéÿ! Áÿñ íÿ ö÷öíäöð, ñÿíèí ìÿðóçÿíè êî-
ìèññàðëàð ñîâåòèíäÿ ãîéìàã? Ùþêóìÿòèí èøè-ýöúö ãóðòàðûá ýÿëñèí áèð
ìÿêòÿáèí ìÿðóçÿñèíè åøèòñèí? Àõû þçöí éàõøû áèëèðñÿí êè, äöíÿíÿúÿí
ñÿíèí ìÿðóçÿíè êîìñîìîë èúëàñûíäà äà ãîéàí éîõ èäè. Èíäè èø äÿéèøèá,
êàäðîéà ÿùÿìèééÿò àðòûá! Ãÿäÿø, ñàü ÿëèí áàøûìûçà, óëäóçóí ïàðûëäàéûð.

***

Öðÿéè àðõàéûí îëñóí äåéÿ, Âåðäèéåâ øÿùÿð êîìèòÿñè ìÿäÿíèééÿò

øþáÿ ìöäèðèíè ýþðäö:
— Éîëäàø Íåìÿòîâ, — äåäè, — ùþêóìÿò ìÿðóçÿìèçè ãîéóá, äöíÿí
äÿ ýÿëìèøäèì, ìÿøüóëäóíóç. Äåäèì, óñòàíîâêà àëûì, ÿëèáîø ÷ûõìà-
éûì.
Íåìÿòîâ úàâàí, ëàêèí áàúàðûãëû áèð îüëàí èäè.
— Óñòàíîâêà èëÿ, — äåäè, — ÿë äîëìóð, ÿëè äîëóëóüóíóçó èøèíèç òÿìèí
åòìÿëèäèð. Ìÿñëÿùÿòÿ ãàëàíäà, ìÿíúÿ, íþãñàíëàðäàí äàíûøûí, þçö äÿ
ùàìûñûíû à÷ûã äàíûøûí! Úöðÿòëÿ!
— Áÿñ ìöâÿôôÿãèééÿò?
— Ìöâÿôôÿãèééÿò íÿ âàðñà ìÿëóìäóð. Þçýÿ øÿùÿðäÿ äàíûøìûðñûíûç
ùà. Ýþç ãàáàüûíäàäûð. Íþãñàíûíûçû ñþéëÿéèí êè, òÿäáèð ýþðñöíëÿð,
êþìÿê åëÿñèíëÿð.
— Íþãñàíû øöáùÿñèç äåéÿúÿéèê. Áèíàìûç äàðûñãàëäûð. Êàáèíåòëÿðäÿ
òåõíèêè âÿñàèòè ýÿðÿê àðòûðàã...
Íåìÿòîâ ùèðñëÿíäè:
— Áÿçè ìöäèðëÿðäÿ áèð õàñèééÿòäèð, ìöâÿôôÿãèééÿò ýÿëÿíäÿ, øÿõñÿí
þçëÿðèíäÿí äàíûøûðëàð, íþãñàí äåéÿíäÿ áèíàíû, ëàáîðàòîðèéàíû ýþñòÿðèð-
ëÿð. Î ãÿäÿð èø÷èíèç, òÿëÿáÿíèç, äÿðñëÿð, òÿøêèëàò... ùàìûñû íþãñàíñûçäûð?
Ùàìû êîììóíèçìÿ ÷àòûá?
— Íþâáÿ èëÿ, éîëäàø Íåìÿòîâ, ìÿí áèð àç íèçàìà ñàëìàìûøàì,
íþãñàí ÿëáÿòòÿ êè, äåéèëÿúÿê!
346
 Íåìÿòîâ äàâàì åòäè.
— Íÿ èäè î Íàéûáîâóí ìÿñÿëÿñè? Àéûáäûð, àé éîëäàø äèðåêòîð! Äèë-
ëÿðäÿ äåéèëèð. Àäè áèð êîìñîìîë÷ó èëÿ òóòàøìàã... þçö äÿ áèðèíèç, èêèíèç
éîõ, ùàìûíûç! Ðöñâàé÷ûëûãäûð.
— Áóíó ëàï äöç äåäèí. Åøèäÿíäÿ èñòÿéèðÿì ëàï ãàëõàì àüçûíäàí
þïÿì. Ìÿí î Âàùèä öçÿðèíäÿ ëàï ìþùêÿì äàéàíàúàüàì. Àðõàéûí îë,
ïëàíûì âàð. Èñòÿéèðÿì èíñòèòóòóìóçóí ÿùÿìèééÿòèíäÿí áèð ýèðèø âåðÿì.
— Òàðèõ à÷ìàã ëàçûì äåéèë. Úÿìèñè îí áåø-èéèðìè äÿãèãÿ âàõòûíûç
îëàúàã.
Âåðäèéåâ èíàíà áèëìÿäè:
— Íåúÿ, íåúÿ?
— Áÿëè, èéèðìè äÿãèãÿ!
— Èéèðìè äÿãèãÿéÿ ìöáàùèñÿéÿ ÷ûõàðëàð?
— Àðòûã âàõò àëà áèëñÿíèç, ñåâèíèí!
— Úàíûì, èéèðìè äÿãèãÿäÿ ùå÷ ýèðèø ñþéëÿéÿ áèëìÿðÿì.
— Âàúèá íÿ âàðñà îíó äåéÿðñèíèç. Ãûñà, àéäûí. Îðà éûüûëàíëàðûí ìèí
èøè âàð. Áèð èúëàñäà áèð íå÷ÿ ìÿñÿëÿéÿ áàõûëûð, òÿê ñèç äåéèëñèíèç.
Íåìÿòîâóí ÿââÿëêè ñþùáÿòè Âåðäèéåâè øöáùÿéÿ ñàëñà äà, àõûðûíúû
ñþçëÿðèíäÿí îðäåí ìÿñÿëÿñè áåéíèíÿ áàòäû.
— Ùÿ, àç âåðìÿëÿðèíäÿí áÿëëèäèð. Ýþðöíöð éà ìöêàôàòà òÿãäèì
åòìÿê ôèêèðëÿðè âàð, èñòÿéèðëÿð ðÿñìè îëñóí, éà äà êàäðî ùàçûðëûüûíûí
ìàøòàáûíû àðòûðìàã-ôèëàí ìÿñÿëÿñè âàð. Þç ïëàíëàðû âàð, ìÿðóçÿ äÿ åëÿ-
áåëÿ ìÿëóìàò êèìè ãîéóëóð...
Âåðäèéåâÿ áèð øåé äÿ àéäûí îëäó: äåìÿëè, Âàùèäèí ìÿñÿëÿñè éóõà-
ðûëàðà ÷àòìûøäûð. Öðÿéèíÿ ýÿëäè êè, áÿëêÿ ùÿðèô ÿðèçÿ âåðèá. Áóíóí öñ-
òöíäÿ èíñòèòóòó äàíëàìàñàëàð éàõøûäûð... ×àüûðìàã, äèíäèðìÿê, ùå÷ îë-
ìàñà êþíëöíö àëìàã ëàçûìäûð!
Âåðäèéåâ êàòèáèíÿ ö÷ òàïøûðûã âåðäè:
— Òåëåôîíóíó þéðÿí, ñààò èêèéÿ ìöùÿíäèñ Âàùèä Íàéûáîâó ÷àüûð;
ñààò ö÷öí éàðûñûíà òÿñÿððöôàò ìöäèðèíè, ìàêèíà÷ûíû, ñààò ö÷ÿ äÿ áöòöí
äåêàíëàðû.
Äöç ñààò èêèäÿ Âàùèä äèðåêòîðóí éàíûíäà èäè. Âåðäèéåâ Âàùèäè ÷îõ
ìåùðèáàí ãàðøûëàäû:
— Êåéôèí ñàçäûðìû? Ñÿíäÿí èíúèìèøÿì, èíúèìèøÿì îíà ýþðÿ êè,
ýÿëèá éîõëàìûðñàí, êþìÿê åëÿìèðñÿí.
Âàùèäÿ ãÿðèáÿ ýÿëäè:
347
 — Éîëäàø äèðåêòîð, íÿ êþìÿê åäÿ áèëÿðÿì. Ãàïûíûçà àç ãàëà éàñà-
âóë ãîéóðñóíóç, ýÿëÿí íåúÿ ýÿëñèí?
— Éîõ, ñÿí ýÿëÿ áèëÿðñÿí, êîìñîìîë öçâöñÿí, þçöí äÿ àêòèâñÿí;
ö÷öíúöéÿ ãàëàíäà... — Âåðäèéåâ î éàí-áó éàíà áàõäû, àë÷àãäàí äåäè: —
Ö÷öíúöéÿ ãàëàíäà éåðëèìñÿí, Èñà áóëàüûíûí ñóéóíäàí è÷ìèøèê àõû...
— Áóíëàð äöçäöð, àíúàã ìÿíè ùå÷ âàõò ÷àüûðìàìûñûíûç.
Âåðäèéåâ áó úàâàáû ùåéðÿòëÿ ãàðøûëàäû:
— Áóäóð ùà, ýÿðÿê ÷àüûðàëàð? Áÿñ ñÿíèí áèð êîìñîìîë÷ó êèìè òÿ-
øÿááöñöí ùàðäà ãàëäû? Áÿñ ñÿíèí ãàáàãúûëëûüûí ùàðäà ãàëäû. Áÿñ äåìèð-
ñÿí ýþðöì ìÿíè éåòèøäèðÿí ìÿêòÿáäÿ íÿ âàð, íÿ éîõ?
Âàùèä ùÿðèôèí ñþçÿ áàñäûüûíû àíëàäû:
— Éîëäàø Âåðäèéåâ, äåéÿñÿí áó ýöí ñèç áöòöí íþãñàíëàðûíûçû åòèðàô
åòìÿê íèééÿòèíÿ ýÿëìèñèíèç.
— Íÿ îëàð. Ìÿíèì äÿ áèð äèðåêòîð îëàðàã íþãñàíûì âàð. Î çàìàí
ñÿíèí èøèíëÿ ëàçûìûíúà ìàðàãëàíìàìàüûì, ìÿøüóë îëìàìàüûì, ôèëàí...
Âàùèä ìàúàë âåðìÿäè:
— Äèðåêòîð îëàðàã éîõ, áèð êîììóíèñò îëàðàã, ñèçèí òÿÿúúöáëö èøëÿ-
ðèíèç ÷îõäóð. Àäàìûí ùå÷ áèð åòèìàäû...
Âåðäèéåâ Âàùèäèí äÿðèíëÿðÿ ýåäÿúÿéèíè äóéóá, ãîëóíäàí òóòäó,
ýÿòèðèá äèâàíäà îòóðòäó. Çàðàôàòéàíà äåäè:
— Ýÿëäèéåâè ìÿíÿ úàëàìà, îíó ìÿí äÿ éàõøû òàíûéûðàì. Êå÷ÿíÿ
ýöçÿøò äåéÿðëÿð. Ñÿíÿ èø òàïøûðàúàüàì. ×ûõàð ãÿëÿìèíè ãåéä åëÿ... ßëëè
Ýÿëäèéåâè ìÿí éåðëèìÿ ãóðáàí åäÿðÿì. ×ûõàðò ãÿëÿìèíè!
Âàùèä äåäè:
— Éàäûìäà ãàëàð, áóéóðóí.
Âåðäèéåâ ÿââÿëúÿäÿí ôèêèðëÿøìÿìèøäè, ùå÷ áèð èø òàïøûðìàã ôèêðèí-
äÿ äÿ äåéèëäè. Ñþùáÿòèí áó èñòèãàìÿòäÿ ýåòäèéè àç ãàëäû îíó ïèñ âÿçèé-
éÿòäÿ ãîéñóí. Äåéÿñÿí ãåéáäÿí éàäûíà ñàëäûëàð. Äèêÿëäè:
— Çàä åäÿðñÿí, ìÿêòÿáèí òàðèõè èëÿ ìàðàãëàíûðëàð. Íåúÿ áèð êþùíÿ
òÿëÿáÿ, áó èøÿ ñÿí áÿëÿäñÿí, îíà ýþðÿ ÷àüûðìûøàì. Áÿëêÿ êèòàá ÷ûõäû,
çÿùìÿò ÷ÿê ãÿçåòëÿðè âàðàãëà, äÿðñäÿí âÿ áàøãà ìÿñÿëÿëÿðèí ýåäèøèí-
äÿí áèçèì áàðÿìèçäÿ íÿ ìÿãàëÿ ÷ûõûáñà; ñèéàùûñûíû ìÿíÿ âåð.
— Áó èøè êèòàáõàíà èø÷èëÿðè äàùà éàõøû áàúàðàð. Ìÿí, áèð äÿ êÿíà-
ðàì, áàúàðìàðàì.
— Íÿ îëäó, ýöíäÿ ÿëèíäÿ ãÿçåò îëìóð?
— Ãÿçåòäÿ ìÿí òàðèõ àõòàðìûðàì êè...
348
 Âåðäèéåâ ùèðñëÿíäè, àíúàã ùèðñèíè éåìÿéÿ ìÿúáóð îëäó:
— Ýþð äÿ, íÿ áàúàðàðñàí, òàï! Áèçÿ êþìÿê åëÿ!
— Áàúàðäûüûì ãÿäÿð.
Âàùèä ÷ûõàíäà Âåðäèéåâ îíóí äàëûíúà áàõäû, öðÿéèíäÿ äåäè: “Áó
êþïÿê îüëóíäàí ýþçöì ñó è÷ìèð, ðàùàò äóðìàéàúàã”.
Òÿñÿððöôàò ìöäèðè è÷ÿðè ýèðÿíäÿ Âåðäèéåâ ãîéìàäû:
— Îðàäàí ìàêèíà÷ûíû äà ÷àüûð.
Ýÿëäèéåâ äÿ ëàéèùÿ áöðîñóíäàí ýÿëìèøäè. Âåðäèéåâ öçöíö ÿéëÿ-
øÿíëÿðÿ òóòóá äåäè:
— Áåø ýöíëöéÿ ìÿðóçÿéÿ ùàçûðëàøìàã ö÷öí ùàðäà ìÿíÿ áèð äèíú
øÿðàèò äöçÿëäÿê.
Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Îäóð, Ìÿðäÿêàíäà áèð îòàã òóòóí, ìàøûíû äà àïàðûí, ìàøèíèñòêàíû
äà. Äèêòîâàò åëÿéèí, éàçñûíëàð.
Âåðäèéåâèí àüëû êÿñäè, áó èøèí õÿðúèíäÿí åùòèéàò åëÿäè:
— Ùåñàáäàð ùàíû, ýþðÿñÿí áóíà ïóë õÿðúëÿìÿéÿ áèçèì èõòèéàðûìûç
âàð, éà éîõ? Ñìåòàäà íÿçÿðÿ àëûíûá, éà éîõ?
Òÿñÿððöôàò ìöäèðè äèíìÿìèø Ýÿëäèéåâ úàâàá âåðäè:
— Íèéÿ éîõäóð, ëè÷íè èø äåéèë êè. Òÿäðèñ-ìÿäðèñ, êîìàíäèðîâêà... î
ãÿäÿð ìàääÿ âàð êè!
Òÿñÿððöôàò ìöäèðè äÿ “ìöìêöíäöð” äåéÿíäÿí ñîíðà Âåðäèéåâ
ìàêèíà÷ûéà, øîôåðÿ òàïøûðäû, îíëàðû éîëà ñàëìàìûø, ÿëëÿðèíäÿ ãîâëóãëàð
ôàêöëòÿ äåêàíëàðû ýÿëäèëÿð. Âåðäèéåâ îíëàðäàí ñîí ñöëñöí ùåñàáàòûíû,
ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðè èñòÿìèøäè. Ðèéàçèééàò, éåð ãóðóëóøó, ðÿñìõÿò, ðóñ
äèëè, ôÿëñÿôÿ äÿðñëÿðèíèí ãèéìÿò ñèéàùûñû îõóíäó. Áèðèíúè “À” ñèíôèíäÿ
ðèéàçèééàòäàí îí áèð àäàì êÿñèëìèøäè. “” ñèíôèíäÿ ôÿëñÿôÿäÿí áåø
àäàì, èêèíúèäÿ ðÿñìõÿòäÿí éåääè àäàì éåòèðìèðäè. Äåêàíëàð äàëáàäàë
ñèéàùûëàðû îõóéàíäà Ýÿëäèéåâ ìàíå îëäó.
— Äàéàí, äàéàí! Ùàðà îõóéóá êå÷èðñèíèç? Áó ñèôðàëàð èëÿ, éîëäàø
Âåðäèéåâ, ñèçè ñîâåòÿ íÿäèð, ùå÷ ìåñòêîì èúëàñûíà äà ãîéìàçëàð.
Âåðäèéåâ îíóí ðÿéèíÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèðìèø êèìè äåäè:
— Äàíûø, äàíûø éîëäàø Ýÿëäèéåâ!
— Íÿéè äàíûøûì. Äàíûøìàëû áóäóð êè, “À” ñèíôèíäÿ úÿìè îòóç àäàì
âàð. Îí áèðè çÿèô àëûá, áóíó åøèòñÿëÿð ñèçÿ íÿ äåéÿðëÿð. Îáîðîòà ýþòöðÿðëÿð!
Âåðäèéåâ “À” ñèíôèíèí ìöâÿôôÿãèééÿò úÿäâÿëèíè àëäû, äåêàíäàí
ñîðóøäó:
349
 — Ìàòåìàòèêàíû îíëàðà êèì äåéèð?
— Âÿçèðáÿéëè.
Ýÿëäèéåâ äèðåêòîðóí ôèêðèíè àíëàäû, îíäàí ãàáàüà äöøäö:
— ×àüûðìàã ëàçûìäûð.
Âÿçèðáÿéëèíè äÿðñäÿí ÷àüûðäûëàð. Âåðäèéåâ ñèéàùûíû îíóí ãàáàüûíà
ãîéóá ñîðóøäó:
— Áó ñèçèí íþìðÿëÿðäèð?
Âÿçèðáÿéëè ãîúà, äöíéàýþðìöø áèð àëèì èäè. Ìîñêâàäà òÿùñèë àëìûøäû.
×îõ úÿùÿòäÿí ìöäèðèééÿòèí èøèíè áÿéÿíìèðäè.
— Áÿëè!
— Îí áèð àäàì çÿèô àëûá?
— Çÿèô òÿëÿáÿëÿðÿ çÿèô ãèéìÿò âåðèëèá.
Ýÿëäèéåâ ñàéäû:
— Áèð, èêè, ö÷!.. Îí áèð! Äöç îí áèðè éåòèðìèð.
Âåðäèéåâ Âÿçèðáÿéëèäÿí ñîðóøäó:
— Éîëäàø ïðîôåññîð, áóíëàð íèéÿ éåòèðìèð?
— ×öíêè äÿðñè áèëìèðëÿð.
— Íèéÿ áèëìèðëÿð?
— ×àëûøìàìûøëàð.
— Íèéÿ ÷àëûøìàìûøëàð?
— Òÿëÿáÿëÿðè ÷àüûðûí, ñîðóøóí.
— Òÿëÿáÿ þç éîëóíäà, àíúàã ñèç áèð ïðîôåññîð îëàðàã, ýþðÿê ìöâÿô-
ôÿãèééÿòñèçëèéèí ñÿáÿáè èëÿ úèääè ìàðàãëàíìûñûíûç, éà éîõ?
— Ìÿí ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèêëÿ éîõ, ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ìàðàãëàíûðàì;
òÿÿññöô êè, áó òÿëÿáÿëÿðäÿ ýþðÿ áèëìÿìèøÿì. Ýþðöíöð ìöõòÿëèô ñÿáÿá-
ëÿðè âàð!
Âåðäèéåâ äåäè:
— Ôÿðç åäÿê êè, áèç äÿðñ âåðìèðèê, ôàáðèêäÿ äÿçýàù äàëûíäà îòóðóá
úîðàá òîõóéóðóã. Îòóç úîðàáäàí îí áèðèíè õàðàá òîõóñàã, áðàê àäëàíàð,
éà éîõ?
— Àäëàíàð.
— ×îõ ýþçÿë. Áåëÿ ýþçÿë øÿðàèòäÿ, ñòóäåíòëÿð ñòèïåíäèéà àëûðëàð,
þçëÿðè ñàüëàì, úàâàí àäàìëàð. Þçö äÿ éåíè áðèãàäà ñèñòåìè. Îí áèð
àäàìûí çÿèô ÷ûõìàñûíà íÿ àä ãîéàã?
Âÿçèðáÿéëè äÿ òÿÿññöô åëÿäè:
— ßëáÿòòÿ, áèç èñòÿðäèê êè, áèð íÿôÿð äÿ çÿèô îëìàñûí. Áèç òÿëÿáêàð-
ëûãëà îíëàðû îõóòìàëûéûã.
350
 — Ñèçúÿ, áó çÿèôèí ñÿáÿáè íÿ îëàð?
— Ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿð îëà áèëÿð. Ùàìûíû áèð àéàãäàí ýþòöðìÿê
îëìàç. Òÿëÿáÿ êîíñåðâ ãóòóñó äåéèë!
— Áÿëêÿ, éîëäàø ïðîôåññîð, åëÿ îí áèðèíèí äÿ ñÿáÿáè áèðäèð? Áÿëêÿ
äÿðñèíèçèí ìåòîäó éàõøû äåéèë! Ìÿí áèëèéèíèçÿ øöáùÿëÿíìèðÿì.
Âÿçèðáÿéëè äèíìÿäè. Âåðäèéåâ ÿëàâÿ åòäè:
— Áÿëêÿ ãèéìÿòëÿðäÿ ñÿùâ âàð?
— Õåéð. Ïðîãðàìûí òÿëÿáèíÿ ýþðÿ ãèéìÿò ãîéóëóá, éÿãèí åëÿ ñèç äå-
éÿíäèð. Ìÿí ëåêñèéà îõóìàüû áàúàðìûðàì. Áóíà ñþçöì éîõäóð.
Ýÿëäèéåâ îíëàðûí ñþùáÿòèíè êÿñäè.
— Óçàüà íèéÿ ýåäèðñèíèç. Áèç áó ýöí áóðàäà ïèñ äÿðñ âåðÿíè ÷ûõàðûá
ÿâÿçèíÿ éàõøûñûíû ãîéìàéàúàüûã ùà! Êîìèññàðëàð Ñîâåòè þçö áàõàð áó
ìÿñÿëÿéÿ. Îíäàíñà ýÿëèí ïèñ íþìðÿëÿðäÿí äàíûøàã. Òàïøûðàã ìöÿëëèì-
ëÿðÿ, éîëäàø ïðîôåññîðà þç ãèéìÿòëÿðèíè áèð äÿ ýþçäÿí êå÷èðñèíëÿð.
Äåêàí ñîðóøäó:
— Ýþçäÿí êå÷èðìÿê íÿéÿ äåéèðñèíèç? Áèð äÿ èìòàùàíìû åäÿê?
Âåðäèéåâ äåäè:
— Íÿ îëàð åëÿéÿíäÿ? Õàí÷àëûìûçûí ãàøû äöøìÿç êè!
— Áóíà òÿëèìàò éîë âåðìèð.
Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Áàøãà ÷àðÿ òàïûí. Åëÿ äÿ ãîéìàã îëìàç. Ñàáàù àäàìûí àáðûíû
ÿòÿéèíÿ áöêÿðëÿð. Ñèçèí çÿèôëÿð óúóíäàí áöòöí èíñòèòóò ãàðà äàñãàéà
äöøÿð. Äöøöíöðñöíöçìö?
Äåêàíëàð íàðàçû èäèëÿð. Òÿëÿáÿëÿð àðàñûíäà äåäè-ãîäó ñàëìàã èñòÿ-
ìèðäèëÿð. Âåðäèéåâ îíëàðû áàøà ñàëäû.
— Éîëäàøëàð, à÷ûüû, áó íþìðÿ èëÿ êè, ñèç ìÿíèì éàíûìà ýÿëìèøñèíèç,
ìÿí þç áþéöéöìöí éàíûíà ýåäÿ áèëìÿðÿì. Ìÿíèì áþéöéöì ìÿíè
ãîâàð, éàõøû äèðåêòîð îëñàéäûì... — Âåðäèéåâ: “Ìÿí äÿ ñèçè ãîâàðäûì”
äåìÿê èñòÿäè. Áóíà úöðÿò åòìÿéèá ñóñäó. Àíúàã áóíó äåäè:
— Öðÿéèì éóìøàãäûð. Âÿðÿãëÿðè ýþòöðöí, ö÷ ýöí ñèçÿ ìþùëÿò, íþì-
ðÿëÿðè òÿçÿäÿí éîõëàéûí, ñîíðà äèðåêñèéàíûí ñÿðÿíúàìûíà âåðèí.
Âÿçèðáÿéëè ñþç èñòÿäè:
— Ìÿí ýþðöðÿì, äèðåêòîðóìóç ìÿêòÿáèìèçèí íàìóñóíó ÷ÿêèð, ðàçû
îëìóð êè, öçöìöçÿ ñþç ýÿëñèí. Áó ãÿøÿíý õàñèééÿòäèð, ñàü îëóí.
Ýÿëäèéåâ ñåâèíäè:
— Éîëäàø Âÿçèðáÿéëè, èñòÿðäèê êè, áöòöí èø÷èëÿð áèð íÿôÿð êèìè, ìÿê-
òÿáèí íàìóñóíó ÷ÿêÿ èäèëÿð.
351
 Âÿçèðáÿéëè ÿëèíè ãàëäûðäû:
— Þéðÿíÿðèê, éîëäàø Ýÿëäèéåâ, þéðÿíìÿê áîðúóìóçäóð. Àíúàã áèð
ÿëàâÿì âàð, íþìðÿëÿðè äöçÿëòìÿê áàðÿäÿ øÿðèêÿì, ýÿðÿê äöçÿëñèí,
ýÿðÿê çÿèôèìèç îëìàñûí. Áóíóí ö÷öí äåêàíû-ôèëàíû, éà ìöÿëëèìè òÿçÿ-
äÿí áóðà éûüìàã, âàõòûíû àëìàã íÿéÿ ëàçûìäûð? Äèðåêòîðóí áèð ÿìðè
áÿñäèð. Õàùèø åäÿê äèðåêòîð ÿìð âåðñèí êè, áó ñöëñäÿ áöòöí íþìðÿëÿð
ÿëà àäëàíäûðûëñûí. — Âÿçèðáÿéëè ñîë ÿëèíè ãîë ÷ÿêÿí êèìè òÿðïÿòäè: —
Áèðúÿ ÿìð êèôàéÿòäèð!
Äåêàíëàð ýöëöøÿíäÿ Âåðäèéåâ òóòóëäó. Ùÿð èêè ÿëè èëÿ ñòîëà ñþéêÿ-
íèá, àéàüà ãàëõäû:
— Áåëÿ àðòèñòëèê åëÿìÿéèí äÿ âàð, úÿíàá ïðîôåññîð?
Âÿçèðáÿéëè ãàïûäàí ÷ûõà-÷ûõà äåäè:
— Ñþç èòè äåéèë, ìÿñÿëÿíèí þçö èòèäèð.
Äåêàíëàðû éîëà ñàëàíäàí ñîíðà äà Âåðäèéåâèí ùèðñè ñîéóìàäû.
— Øàõòà÷ûëàðäàíäûð êþïÿêîüëó. Çÿðÿð÷è!
Ýÿëäèéåâ äåäè:
— Âàõòûíäà èôøà åëÿìÿéÿíäÿ áåëÿ îëóð. Íèêîëàé ìÿêòÿáè ýþðìöø
ïðîôåññîðóí áèçèì èíñòèòóòóìóçäà íÿ èøè âàð êè, èíäè äÿ áèçèìëÿ äèìäèê-
äèìäèéÿ äóðñóí...
Âåðäèéåâ äÿ, Ýÿëäèéåâ äÿ òÿñÿððöôàò ìöäèðèíè ÷àüûðûá ìàøûíäà
îòóðäóëàð. Ìÿðäÿêàíà îòàã áÿéÿíìÿéÿ ýåòäèëÿð.
Áèð äÿôÿ èíñòèòóòóí “Ì-1” ìàøûíû éîëëàðà òîçàíàã ñàëàðàã, òÿñÿððöôàò
ìöäèðèíè, êàòèáè Ìÿðäÿêàíà àïàðûá-ýÿòèðäè; Âåðäèéåâÿ êàüûç, ðÿãÿì,
éîõëàìà äàøûäû. Âåðäèéåâ ìÿðóçÿñèíèí öçöíö îí áèð äÿôÿ àüàðòäû, éåíÿ
öðÿéè ãûçìàäû. Ìÿñóë éîëäàøëàðäàí áÿçèëÿðèíÿ îõóìàã èñòÿäè. Àðòìàã-
äà îëàí èñòèëÿðÿ, èø÷èëÿðèí ìÿøüóë îëìàñûíà áàõìàäû. Ñîâåòèí èúëàñûíäà
èøòèðàê åòìÿëè îëàíëàðûí ùå÷ îëìàñà áèð-èêèñèíè ãàáàãúàäàí ìÿðóçÿ èëÿ
òàíûø åòìÿéè çÿðóðè ñàéäû. Èêè ýöí àëè ìÿêòÿá èäàðÿñèíèí äàëûíúà ýÿçäè,
îíóí åçàìèééÿòäÿí ýåú ãàéûäàúàüûíû áèëèá êàòèáèíè òàïäû.
— Îõóéóì, ýþð íÿ ãåéäèí âàð.
Êàòèá áó èøÿ þçöíö ìÿñóë ñàéìàäûüûíäàí ãóëàã àñìàã èñòÿìÿäè.
Âåðäèéåâ Êîìèññàðëàð Ñîâåòè èøëÿð ìöäèðèíè èñòèðàùÿò ýöíö òÿçÿ êþ÷-
äöéö áàüäà òàïäû. Éàõûí àäàìû êèìè ÿðê èëÿ îíóí ÷èéíèíäÿí òóòäó:
— Îõóéóì, áèð ãóëàã àñ!
— Ìÿí ìÿêòÿá èøè èëÿ î ãÿäÿð òàíûø äåéèëÿì, õåéðèì äÿéìÿç.
352
 — Òÿêè ìÿí ùÿð èøÿ ñèçèí ãÿäÿð òàíûø îëàéäûì. Áöòöí èäàðÿíèí èøè
ñÿíèí ÿëèíäÿ äåéèëìè, à ñàü îëìóø. àéäà îí áåëÿ ìÿðóçÿ éîëà ñàëûðñàí.
Éîõ, ñÿíè áîøëàìàéàúàüàì, îòóð ãóëàã àñ!
Èøëÿð ìöäèðè ìÿðóçÿíèí óçóíëóüóíäàí, áîø ñþçëÿðäÿí íàðàçû èäè.
Âåðäèéåâ äåäè:
— Îíëàð õûðäà øåéäèð. Äå ýþðöì, ñÿùâè-ìÿùâè éîõäóð êè?
— Ñàâàäëû àäàìñûíûç, ñèçÿ íÿ ñÿùâ òóòìàã îëàð...
Âåðäèéåâ ñàíêè áóíó àðçóëàéûðäû. Ìÿðóçÿíè ãàòëàéûá ïîðòôåëèíÿ
ãîéäó, ðàçûëûãëà åâèíÿ ãàéûòäû. Éîëäà ïîðòôåëèíè à÷ûá, éàçäûüû âÿðÿãÿ-
ëÿðÿ áàõûð, öðÿéèíäÿ äåéèðäè: “Òàëåéèì ñÿíäÿí àñûëûäûð ùà, àé ìÿðóçÿ,
ýþðÿê íåúÿ ãèéìÿò àëàúàãñàí...”
Ìÿðóçÿíè ùàçûð ñàéàíäàí ñîíðà Ýÿëäèéåâëÿ îòóðóá, “ùÿð åùòèìàëà
ãàðøû” ìöêàôàòà ëàéèã àäàìëàðûí ñèéàùûñûíû òóòäóëàð.

Àëòûíúû ôÿñèë

Íÿùàéÿò, ýþçëÿíèëÿí âàõò ýÿëèá ÷àòäû. Ýöíäöç ñààò èêèäÿ ìÿñóë èø-
÷èëÿðèí, ìöòÿõÿññèñëÿðèí, ìÿòáóàò íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ùöçóðóíäà Âåðäè-
éåâ Èñëàìà ñþç âåðèëäè. Âåðäèéåâ ÿëèíäÿ èø ãîâëóüó êöðñöéÿ ÷ûõàíäà,
äàë úÿðýÿëÿðÿ ýþç ýÿçäèðäè. Ýÿëäèéåâè ýþðìÿäè. Öðÿéèíÿ áèð ãîðõó
äöøäö êè: “Ýþðÿñÿí ùàðäà ãàëäû”.
Ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà, àïàøå ýåéìèø Âàùèäè îòóðàí ýþðÿíäÿ òÿÿú-
úöá åëÿäè: “Î ùàðà, áóðà ùàðà? Îíó êèì ÷àüûðûá?”.
Âàùèäèí îðàäà îëìàñû Âåðäèéåâèí òÿøâèøèíè äàùà äà àðòûðäû: êöðñöéÿ
êå÷ÿí êèìè áèð óäóì ñó è÷äè. Íÿçÿðèíè ãàáàüûíà à÷äûüû èø ãîâëóüóíà
äèêèá äèëëÿíäè:
— Ýþðöðñöíöç áó ýåíèø, àñôàëòëû, ìöíòÿçÿì êö÷ÿëÿðè...
Íå÷ÿ âàõòäàí áÿðè ùàçûðëàäûüû ìöãÿääèìÿíè áèòèðÿíäÿí ñîíðà “ïàðòè-
éàíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà èíñòèòóòóí òàðèõè ãÿëÿáÿëÿðÿ äîüðó àääûìëàäûüûí-
äàí” äàíûøìàüà, ãðàììîôîí êèìè þòìÿéÿ áàøëàäû. Ëàêèí ýþçëÿíèëìÿäÿí
âåðèëÿí òóòàðëû ñóàëëàð îíó ÷àøäûðäû. Âåðäèéåâèí çÿùðè éàðûëäû. Íèééÿòè,
ïëàíû ïîçóëäó. Ñîéóã òÿð âöúóäóíó èñëàòäû. Ýþçëÿðè àëàúàëàíäû, çàëà
áàõà áèëìÿäè. Ñÿäð îíóí öçöíÿ èòòèùàìíàìÿ îõóéóðìóø êèìè áèð àç
éàõûí ýÿëäè, ñÿñèíè óúàëòäû:
353
 — Éîõñà òÿëÿáÿëÿðè, ìöÿëëèì ùåéÿòèíè àëäàòìàã ñèçÿ àñàí ýÿëèð?
Ùÿìèí èøòàùà èëÿ äÿ áèçè, èúëàñû àëäàòìàã èñòÿéèðñèíèç?! — Âåðäèéåâ ñóñóð,
ñÿäð ñóàëëû íÿçÿðëÿ ùåéðàí-ùåéðàí îíà áàõûðäû. — ×îõ ãÿðèáÿäèð! Ãîé
éîëäàøëàð äàíûøñûí, ýþðÿê èíñòèòóòäà íÿëÿð îëóð, áóíóí áàèñè êèìäèð, íÿäèð!..
Âàùèäèí, Ìóõòàðûí à÷ûã, ÿòðàôëû âÿ ùÿðàðÿòëè äàíûøûüûíäàí ñîíðà
ñÿäðèí òÿêëèôè èëÿ áèð ãÿðàð ãÿáóë îëóíäó êè, èíøààò èíñòèòóòóíäà ðÿùáÿð
èø÷èëÿðÿ ìþùêÿì ÿë ýÿçäèðèëñèí.
Âåðäèéåâ ãàí-òÿð è÷èíäÿ äÿùëèçÿ ÷ûõàíäà Ìóõòàðûí öçöíÿ áàõäû.
Ìóõòàð éàðû òÿáÿññöì, éàðû úèääè ñîðóøäó:
— Îðäåí ñèéàùûñûíû íåéëÿäèíèç?
Âåðäèéåâ ùå÷ íÿ äåìÿäè. Éàðûì ñààò ÿââÿë ãóø êèìè ùîïïàíûá ÷ûõ-
äûüû ïèëëÿêÿíëÿðè èíäè ãîúàëàð êèìè éàâàø-éàâàø, åùòèéàòëà åíèðäè; ñàíêè
àðõàäà, èúëàñ çàëûíäà íÿñÿ ãîéóá ýÿëìèø, éàääàí ÷ûõàðìûøäû. Àíúàã
éàääàí ÷ûõàí áèð øåé éîõ èäè. Éàëíûç âèäàëàøìàëû, áóðàäà ãîéóá ýåòìÿëè
îëäóüó âÿçèôÿñèíäÿí, øþùðÿòèíäÿí íèýàðàí èäè. ßëèíè ãîëòóã úèáèíÿ àòäû,
áèëåòèíèí îðàäà, éåðèíäÿ îëäóüóíó äóéóá ñåâèíäè. Ñàíêè îíóí äà àëûíà-
úàüûíäàí ãîðõóá àääûìûíû éåéèíëÿòäè.
Ýÿëäèéåâè åâäÿ îòóðóá îíó ýþçëÿéÿí ýþðäö. Âåðäèéåâ ñàëàì-
êàëàì åëÿìÿäè, ùèðñ èëÿ ñîðóøäó:
— ßäÿ, áÿñ ùàðäà ãàëìûøäûí? Íÿ ãûðäû-ãà÷äû èìèøñèíèç ÿ!
— Ìÿíè ÷àüûðìàìûøäûëàð. Åëÿ áèëäèì àõøàì îëàúàã. Ñóðàõàíûéà
ìÿðóçÿéÿ ýåòìèøäèì.
— Àäàìû òÿê ãîéóá ÿêèëèðñèíèç? Ýþðäöí êþïÿêîüëó áàøûìûçà íÿ
îéóí à÷äû? Áèð áàëñàòàí áöòöí èíñòèòóòóí ðÿùáÿðëèéèíè èêè ãóðóøëóã åëÿäè!
— Íåúÿ áÿéÿì?
— Íåúÿñèíè ñÿíÿ ÷àòäûðàðëàð.
— Áèçÿ ýÿëÿíäÿ ñÿíè ýþðÿí îëìàäû êè?
— Éîõ!
— Ùå÷?
— Ùå÷ êÿñ. Íÿ îëóá êè?
— Åëÿ-áåëÿ ñîðóøäóì. — Âåðäèéåâ áóíó äåéèá ïàïàüûíû áàøûíà
ãîéäó: — Äÿéÿñè éåðèì âàð, — äåéÿ ÷ûõäû.
Ýÿëäèéåâ äÿ äóðäó:
— Åëÿ ìÿí äÿ ýåäèðÿì. Äàíûø ýþðöì, àõû èúëàñäà íÿ îëäó? Îðäåíäÿí-
çàääàí...
354
 — Íÿòèúÿñè ìÿëóì äåéèë. Ñÿí ùàéàíà ýåäèðñÿí?
— Åëÿ-áåëÿ, øÿùÿðÿ ñàðû.
Âåðäèéåâ äàéàíäû:
— Àøàüû, éà éóõàðû?
— Àøàüû.
— Ìÿí éóõàðû ýåäèðÿì, ùÿëÿëèê...
Ýÿëäèéåâ ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìÿäè.
— Ñþùáÿòèì âàð, éàâàø!
Âåðäèéåâ ýþòöðöëäö:
— Òÿëÿñèðÿì, ñîíðà, ñîíðà äàíûøàðûã.
Ýÿëäèéåâ îíóí äàëûíúà áàõà-áàõà ãàëäû.

***

Àõøàìöñòö ñöôðÿéÿ îòóðàíäà Àüúà õàíûì Ýÿëäèéåâÿ ñåâèíúëè áèð

õÿáÿð âåðäè:
— Äåéÿñÿí, ìöñàáèãÿäÿ óäóðñàí, ýþçöí àéäûí! Ïðîéåêòáéöðîäóð,
íÿäèð, éîëäàøëàðûí ýÿëìèøäèëÿð, ÿñÿðèí öçöíö âåðäèì àïàðäûëàð.
Ýÿëäèéåâèí áîüàçû ãóðóäó, òèêÿñè ÿëèíäÿ ãàëäû, ýþçö áÿðÿëäè.
— Êèìÿ âåðäèí, àé àðâàä? Íèéÿ âåðäèí?..
— Äåéèð, ñÿäð þçö áàõàúàã.
— Àðâàä, íÿ ãàéûðìûñàí! Íÿ äàíûøûðñàí?
Äóðóá éàçû ñòîëóíóí êöíúöíÿ, ëöëÿ êàüûçëàðûí áîø éåðèíÿ áàõäû. Ôÿ-
ëàêÿò ýþðìöø êèìè äèçèíÿ äþéäö.
— Ãàçàíäûì... Éàõøû ãàçàíäûì...
Ýÿëäèéåâ êþéíÿéèíÿ îä äîëäóðóëìóø êèìè, åâäÿ î éàí-áó éàíà ùà
âóðíóõäó, ïàïàüûíû áàøûíà ãîéóá ÷ûõäû. Éåíÿ ãàéûòäû. Íÿ ýåòìÿéÿ éåðè
ãàëìûøäû, íÿ îòóðìàüà ñÿáðè. Ãóéðóüó áàñûëìûø èëàí êèìè ôûñûëäàéà-
ôûñûëäàéà î éàí-áó éàíà êå÷èá ñþéöð, êþêñöíö þòöðöð, äîäàüûíû ýÿìè-
ðèðäè. Àüúà õàíûì åëÿäèéèíÿ, äåäèéèíÿ ïåøìàí îëìóøäó. Àíúàã ÿðèíèí
ùÿìèøÿ áó äîëàøûã èøëÿð è÷èíäÿ ÷àïàëàäûüûíû õàòûðëàéûá, ÿëèíè òîâëàäû:
— Ãóðòàðìàç, áó ïàðòëàìûøûí úÿíúÿë èøëÿðè ãóðòàðìàç! Ýþðÿñÿí éåíÿ
íÿ ôûðûëäàüû âàð!
Ùàâà ãàðàíëûãëàøàíäà Ýÿëäèéåâ êþùíÿ ïåíúÿêëÿðèíäÿí áèðèíè ýåéäè,
éîë ïàïàüûíû áàøûíà ãîéóá, åâäÿí ÷ûõäû. Íÿ Àüúà õàíûì áèð ñþç ñîðóø-
355
äó, íÿ äÿ î áèð úàâàá äåäè. Àíúàã öðÿéèíäÿ Âåðäèéåâèí ñþçëÿðèíè òÿê-
ðàð åäèðäè:
— Ýþðäöí êþïÿêîüëó áàøûìûçà íÿ îéóí à÷äû! Áèð áàëñàòàí áöòöí
èíñòèòóò ðÿùáÿðëèéèíè èêè ãóðóøëóã åëÿäè.

Éåääèíúè ôÿñèë

Áåøúÿ ýöí áóíäàí ÿââÿë ïëàí èäàðÿñèíèí êè÷èê çàëûíäà ìöñàáèãÿ

ùåéÿòè èúëàñ åäèðäè. Îí éåääè ëàéèùÿäÿí “Öðÿê” àäû èëÿ âåðèëÿí ëàéèùÿ
èêèíúè ìöêàôàòà, “Ñàëàì” àäëû áèð áàøãàñû èñÿ ö÷öíúö ìöêàôàòà íàìè-
çÿä ýþñòÿðèëèðäè. Ùåéÿò öçâëÿðè ðÿéÿ ýÿëÿíäÿí ñîíðà ìöíòÿçèð îòóðóá,
çÿðôëÿðèí à÷ûëìàñûíû ýþçëÿéèðäèëÿð. Ïîëàäîâ àéàüà ãàëõäû:
— Éîëäàøëàð, — äåäè, — àéäûíäûð êè, àíúàã ãàçàíàí ÿñÿðëÿðèí ïàêåòèíè
ýþòöðìÿëèéèê. Áàøãàëàðûíû à÷ìàüà åùòèéàú éîõäóð.
Ýÿëäèéåâ òåç èêè çÿðôè ñÿäðèí ãàáàüûíà ãîéäó:
— Éîõäóð, — äåäè — ãàçàíìàéàíëàðû, íèéÿ à÷ûá àâòîðó óòàíäûðàã.
Ïîëàäîâ ýþé çÿðôè úÿñàðÿòëÿ úûðûá, èêè ãàòëàíìûø êàüûçû ÿëèíÿ àëäû,
îõóäó. Ùàìû äèããÿòëÿ äèíëÿéèðäè. “Öðÿê” àäëû ïðîéåêòè ìÿí Ýÿëäèéåâ
Êÿðèì Àááàñ îüëó ÷ÿêìèøÿì. Áó ìÿíèì ÿñÿðèìäèð”.
Âåðäèéåâ àéàüà ãàëõûá, Ýÿëäèéåâè ãóúàãëàäû:
— Áÿðÿêàëëàù ÿëèíèí ãàáèëèééÿòèíÿ! Èíäè äàùà þëñÿì äÿ àðçóì ãàë-
ìàäû; éîëäàø Ïîëàäîâ, ýþðäöíöç, éàõøû ïðîéåêòè éåíÿ äÿ èíñòèòóòóìó-
çóí éåòèðìÿñè ÷ÿêäè.
Îòóðàíëàð äà Ýÿëäèéåâè òÿáðèê åòäèëÿð. Ýÿëäèéåâ ñåâèíúèíäÿí ãûçàð-
ìûø, ïþðòìöø ùàëäà ýþçöíö ñÿäðèí ÿëèíÿ äèêìèøäè. Íÿäÿíñÿ ñÿäðäÿ áèð
ñîéóãëóã ýþðöðäö. Ïîëàäîâ èêèíúè çÿðôè à÷äû. “Ñàëàì” ëàéèùÿñèíèí
ìöÿëëèôè Êèðîâàáàä ïàìáûã çàâîäó èíøààòûíäà èøëÿéÿí ãîúàìàí áèð
ìöùÿíäèñ èäè. Ñÿäð íÿ äåìÿê èñòÿéèðäèñÿ, Âÿçèðáÿéëè ñîðóøäó:
— “Öðÿê” ëàéèùÿñèíÿ ìÿí äÿ áàõìûøàì. Áó íåúÿ øåéäèð? Òÿÿú-
úöáëöäöð!
Ýÿëäèéåâ òåç äåäè:
— Ïðîôåññîð, áó àéðûñûäûð, ñÿí äåéÿí “Öðÿê” äåéèë. Áèçäÿ èêè “Öðÿê”
âàðäû: áèðè åëÿ, áèðè áåëÿ!
Âÿçèðáÿéëè äèíìÿäè. Õÿéàëûíà íÿ ýÿëäèñÿ, öçöíö ìÿúëèñÿ òóòäó:
356
 — Éîëäàøëàð, úàâàí áèð ìöùÿíäèñ âàð, òàíûìàìûø îëìàçñûíûç. Âàùèä!
Îíóí ëàéèùÿñèíÿ êèì áàõûá?
Ýÿëäèéåâ äèëëÿíäè:
— Îíó íÿ áèëìÿê îëàð? Ïðîéåêòëÿðÿ àä éàçûëìàéûá ùà!
— Éîõ, î åëÿ èø îëìàñûí ýÿðÿê! ×îõ ãàáèëèééÿòëè ìöùÿíäèñäèð.
Ýÿðÿê êè, èøòèðàê åëÿéèð, èøëÿéèðäè. Èøòèðàê åëÿéèð, éàõøû äà ôèêèðëÿðè, ïëàí-
ëàðû âàð, íå÷ÿ äÿôÿ ìÿíèì éàíûìà ìÿñëÿùÿòÿ ýÿëèá.
Âåðäèéåâ äåäè:
— Ïðîôåññîð, Ýÿëäèéåâèí ïðîéåêòèíäÿ äÿ òÿçÿ ôèêèð àç äåéèë.
— Àõû ìÿí áó ôèêèðëÿðè Âàùèääÿí åøèòìèøÿì.
— Îëà áèëÿð. Òàíûøäûðëàð. Ýÿëäèéåâ áèçÿ äàíûøàí êèìè, îíà äà äàíû-
øûá äà!
Âÿçèðáÿéëè àëíûíû ãàøûäû, ÷åøìÿéèíè ýþçöíäÿí àëûá ñèëäè âÿ éåíÿ äÿ
òàõäû:
— Ýöìàí åëÿìèðÿì. Âàùèä ìÿüðóð àäàìäûð. Êèì îõóéóá îíóí ëà-
éèùÿñèíè?
Ùå÷ êÿñ úàâàá âåðìÿäè. Ïîëàäîâ Ýÿëäèéåâäÿí ñîðóøäó:
— Ðåñåíçèéàéà âåðèëìÿìèø ÿñÿð âàðìû?
Áó äàíûøûãëàð Ýÿëäèéåâèí úàíûíà åëÿ öøöòìÿ ñàëìûøäû êè, àç ãàëûðäû,
äèøè áèð-áèðèíÿ äÿéèá øàããûëäàñûí.
— Áàüëû êîíâåðòäèð, íÿ áèëèì êèìèíäèð? Îí éåääè ïðîéåêò ýÿëèá,
ùàìûñûíà áàõûëûá.
Âÿçèðáÿéëè äåäè:
— Áó ìÿñÿëÿ, Áàéûë, Çûü ìÿñÿëÿñè, éàøûëëàøìà, ìåòðî ïëàíû... Áóí-
ëàð äàùà ùàíñû ëàéèùÿëÿðäÿ âàð.
Âåðäèéåâ ùèðñëÿíäè:
— Úàíûì, áóíëàðû ÷îõ àäàì éàçûá, äåéèá, àíúàã ëàéèùÿ ÷ÿêÿ áèëìÿ-
éèáëÿð. Âàùèä îëàíäà ýþéäÿí-çàääàí ýÿëìÿéèá êè...
Âÿçèðáÿéëè àéàüà ãàëõäû:
— Ìÿí ýþðöðÿì êè, Âàùèäèí ïðîéåêòè àðàëûãäà éîõäóð. Áÿëêÿ êèøè-
íèí ÿìÿéè èòèá. Íèéÿ àõòàðìàéàã? Èêè äÿãèãÿ ìÿíÿ ìþùëÿò âåðèí.
Âÿçèðáÿéëè òåëåôîíà éàõûí ýÿëÿíäÿ Ýÿëäèéåâèí öðÿéè òûï-òûï èëÿ
êþêñöíö äÿëìÿê èñòÿäè:
— Ýþðöíöð éîëäàø Âÿçèðáÿéëèíèí ýèçëè èìçàëàðäàí õÿáÿðè âàð!
Ýÿëäèéåâ áóíó äåìÿêëÿ Âÿçèðáÿéëèíèí ùèéëÿ èøëÿòäèéèíÿ èøàðÿ
âóðóðäó. Ïðîôåññîð èñÿ ñÿìèìè àíëàäû:
357
 — Èìçàäàí éîõ, éàõøû ÿñÿðëÿðäÿí õÿáÿðèì âàð! ×ÿêÿíëÿðèí ÷îõóíó
òàíûéûðàì. Âàùèäèí þçöíÿ ö÷ äÿôÿ ìÿñëÿùÿò âåðìèøÿì, î ÿñÿðèí òàëåéè
ìÿíè ìàðàãëàíäûðìàñûí?
Ïîëàäîâ òÿëÿá åòäè:
— Ñîðóøóí þçöíäÿí ýþðÿê?
Âÿçèðáÿéëè çÿíý åëÿäè, Âàùèä òàïûëìàäû. Åâèíÿ òåëåôîí åëÿäè:
— Èíäè ùàðäà îëàð î? Ïëàí èäàðÿñèíäÿí äàíûøûðëàð...
Âÿçèðáÿéëè ìÿéóñ îëóá òåëåôîíóí äÿñòÿéèíè éåðèíÿ ãîéäó.
— Î èøÿ ÷îõ öìèä áÿñëÿéèðäèì: ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì, áÿëêÿ ÷àòäûðà
áèëìÿéèá. Àõû î, ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûðäû.
Âåðäèéåâ ïðîôåññîðóí äåäèêëÿðèíÿ ìÿíà âåðäè.
— Ãîðõóðàì áèçèì áåëÿ ìöçàêèðÿìèç áöòöí æöðèíèí èøèíè ùþðìÿòäÿí
ñàëà. Íåúÿ éÿíè, îëàí ÿñÿðëÿð áóðàäàäûð. Ðåñåíçèéàëàð äà áóðàäà, ôèêèð-
ëÿð ìÿëóì! Ìöêàôàò äà òÿéèí îëóíóá, ãóðòàðûá. Äàùà äóðóá òÿçÿäÿí
ÿñÿð àõòàðìàüà íÿ àä ãîéàã?
Âåðäèéåâèí äåäèêëÿðè Âÿçèðáÿéëèíè ãÿçÿáëÿíäèðäè.
— Éîëäàø Èñëàì Âåðäèéåâ, öçäÿ îëìàéàí ÿñÿðëÿðëÿ äÿ ìàðàãëàíìàã
áèçèì âÿçèôÿìèçäèð. ×îõëàðû èñòÿðäè êè, Âàùèäèí þçö äÿ öçäÿ îëìàñûí.
Ïðîôåññîðóí áó èøàðÿñèíäÿí Ýÿëäèéåâ ýöëëÿ äÿéìèø êèìè, éåðèíäÿ
ùÿðÿêÿòñèç ãàëäû. Âåðäèéåâ ñþç òàïà áèëìÿäè. Âÿçèðáÿéëè ñÿäðÿ äþíäö:
— Òÿëÿáÿìäèð, åëÿñè ùÿð èë éåòèøìèð, ùÿð àäàìäàí ÷ûõìûð. Îíóí èøèíè
ìÿí ýþðìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿí áàõäûãëàðûìûí ùå÷ áèðè Âàùèäèí ãÿëÿìèíÿ
îõøàìûð.
Ïðîôåññîðóí ùÿðàðÿòëè âÿ åòèìàäëû äàíûøûüû ùàìûíûí äèããÿòèíè úÿëá
åòìèøäè. Áó ùàëäà ãàïû÷û ýÿëäè.
— Áèð îüëàí ýÿëèá, éîëäàø Ïîëàäîâ.
Âÿçèðáÿéëè ÿë åëÿäè:
— Íàéûáîâ äåéèë?
— Áÿëè, Íàéûáîâ Âàùèä.
— Ýÿëñèí!
Âàùèä ÿëèíäÿ äÿñìàë, òÿíýíÿôÿñ è÷ÿðè ýèðäè. Ïîëàäîâ ñîðóøäó:
— Ñèç ìöñàáèãÿéÿ ÿñÿð ùàçûðëàéûðäûíûçìû?
— Áÿëè, ùàçûðëàìûøàì.
— Áÿñ ùàíû!
— Ñèçäÿ!
— ßñÿðèíèí àäû íÿ èäè?
358
 — “À÷ûã êèòàá”.
Âÿçèðáÿéëè ùåéðÿò åäÿí áèð òþâðëÿ ãîëëàðûíû à÷äû:
— Ìÿíÿ ðàñò ýÿëìÿéèá.
Öçâëÿðäÿí áèðè äÿ øÿðèê îëäó:
— Ìÿí äÿ îõóìàìûøàì.
Âÿçèðáÿéëè Âåðäèéåâäÿí ñîðóøäó:
— Áÿëêÿ ñèçèí ÿëèíèçÿ êå÷èá!
— Õåéð. Î àääà ÿñÿð ýþðìÿìèøÿì.
Âàùèäèí ðÿíýè ãà÷äû:
— Òÿõìèíÿí áèð àé îëàð êè, ìÿí ýÿòèðèá ãåéä åëÿòäèðìèøÿì. Èòñÿ,
áèëìèðÿì äàùà ìÿí íÿ åäÿúÿéÿì.
Âÿçèðáÿéëè Âåðäèéåâÿ åøèòäèðäè:
— Ýþðäöíöç, éîëäàø Âåðäèéåâ, ìÿí áèð øåé ùèññ åòìÿñÿì äåìÿðÿì.
Íÿñÿ ãàðàíëûã ýÿëèð.
Ñÿäð Ýÿëäèéåâäÿí ñîðóøäó:
— Áó íÿ èøäèð?
Ýÿëäèéåâ þçöíö àüûð òóòäó:
— Ýÿëÿí ÿñÿðëÿðèí ùàìûñû ðåñåíçèéàéà âåðèëèá.
Îíóí úàâàáû Ïîëàäîâó ëàï øöáùÿéÿ ñàëäû. Âàùèääÿí ñîðóøäó:
— ßñÿðèíè ýþðñÿí òàíûéàðñàíìû?
— Àíà þâëàäûíû òàíûéàí êèìè!
Ïîëàäîâ çÿíýè áàñûá, òåõíèêè êàòèáè ÷àüûðäû:
— Ýÿòèð áóðà èøëÿðèí ùàìûñûíû.
Âåðäèéåâ ðàçû îëìàäû:
— Éîëäàøëàð, — äåäè, — áó úÿíúÿë ìÿñÿëÿäèð. Èúëàñ èøè äåéèë. Òàïøûðàã
êàòèáÿ éîõëàñûí, ñîíðà ìöçàêèðÿ åäÿðèê.
Âÿçèðáÿéëè ãîéìàäû:
— Éîõ, éîõ, áó ñààò ùÿëë åäÿúÿéèê.
Âàùèä ëöëÿëÿíìèø, úöðáÿúöð êàüûçëàðû áèð-áèð íÿçÿðäÿí êå÷èðèá þòöðäö:
— Éîõ, áó äåéèë, áó ìÿíèì õÿòòèì äåéèë...
Áàøà ÷ûõàíäà ñÿäð Ýÿëäèéåâèí öçöíÿ áàõäû:
— Ùàíû áÿñ?
— Îëàí áóäóð êè, âàð!
Âÿçèðáÿéëè äåäè:
— Ìÿí ýþðöðÿì êè, Âàùèäèí èøè îðòàëûãäà éîõäóð. — Öçöíö Ýÿëäè-
éåâÿ òóòäó: — Áèð çÿùìÿò ÷ÿê, þç ïðîéåêòèíè áóðà âåð!
359
 Ýÿëäèéåâ îíóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè àíëàäû âÿ àüàðäû:
— Ïðîôåññîð, áó ëàï ùþðìÿòñèçëèê îëäó ùà.
— Áàõìàã èñòÿéèðÿì, íèéÿ àéðû ðÿíý âåðèðñÿí?
— Éîëäàø Ïîëàäîâ, õàùèø åäèðÿì íÿçÿðÿ àëûíñûí êè, ìÿíèì ìöêàôàò
àëìûø ÿñÿðèìè øöáùÿ àëòûíà ñàëìàã èñòÿéèðëÿð.
Âåðäèéåâ äÿ øÿðèê îëäó:
— Ïðîôåññîð, ñèçäÿí ýþçëÿìÿçäèì. ×îõ ãÿðèáÿäèð.
Ïîëàäîâ äàíûøûüû êÿñìÿê èñòÿäè:
— Éîëäàø æöðè öçâëÿðè, ýÿëèí ñèç áó ìÿñÿëÿíè ìÿíÿ åòèáàð åäèí, àðõà-
éûíëûãëà ìÿøüóë îëàðûã.
Áó òÿêëèô Âåðäèéåâèí äÿ öðÿéèíäÿí èäè:
— Áèçèì èíñòèòóò èø÷èëÿðèíèí äÿ áàøû ãàðûøûãäûð, ìÿðóçÿìèç-çàäûìûç
âàð, õàùèø åäèðÿì áó ìöçàêèðÿíè, ñÿäð äåìèø, àðõàéûí âàõòà ãîéàã...

Ñÿêêèçèíúè ôÿñèë

Âàùèä åâÿ ýÿëÿ áèëìÿäè, äåéÿñÿí îíóí ÿñèë èøè èíäè, ëàéèùÿñè ãÿáóë
îëàíäàí âÿ ùþêóìÿò àäàìëàðû îíó òÿáðèê åäÿíäÿí ñîíðà áàøëàíûðäû.
Áåúÿðäèéè áàüûí òàìàøàñûíäàí ùÿçç àëàí áàüáàí êèìè, øÿùÿðèí ÿí óúà
éåðèíÿ — Äàüöñòö ïàðêà ýåòäè. Ãàðàëìàãäà îëàí àõøàì öôöãëÿðèíè, ýþé-
ëÿðÿ ñÿïèëÿí, ýåò-ýåäÿ ãûçàðàí óëäóçëàðû, áèð íÿùÿíý êèìè éàòûá äèíúÿ-
ëÿí Õÿçÿðè ñåéð åòäè. “Éåíè Áàêû”íûí ãóðóëóøó, ùÿéàòû, èíñàíëàðû ãÿäÿð
äÿ òÿáèÿòè òÿçÿëÿíìÿëèäèð. Øÿùÿðÿ éàøûë äîí ýåéäèðìÿëè. ×îõãàòëû áèíà-
ëàð, óíèâåðñèòåò, êèòàáõàíà, ìóçåéëÿð, ñàðàéëàð, êëóáëàð, ðÿñÿäõàíà...
Óúà ÷èíàð, ãÿëÿìÿ, ãàðàüàú, øàì, ùÿìèøÿúàâàí àüàúëàðû è÷èíäÿ ýþðöí-
ìÿç îëìàëûäûð. Åéâàíëàðäàí öçöì ñàëõûìëàðû ñàëëàíìàëû; áàü÷àëàðäà
ýöëëÿð äÿñòÿëÿíìÿëèäèð. Äÿíèçäÿí ýÿìè èëÿ ýÿëÿíëÿð äöíéàíûí ÿí ýþçÿë
áèð øÿùÿðèíÿ éàíàøäûãëàðûíû ýöìàí åòìÿëèäèðëÿð. Áó ìÿíèì øÿùÿðèì!
Ìÿíè áþéöäÿí, ìÿíèì áþéöòäöéöì éåðëÿð éåíÿ äÿ äèëÿ ýÿëèí, ãîéóí
àëÿì áèëñèí!
Þç èøèíèí àüàñû îëàí àäàìëàðûí ñÿðáÿñò ãÿëÿìè èëÿ Øÿðãèí ãàïûñûí-
äà, éåíè òàðèõèíäÿ áþéöê áèð êèòàá éàçûëìûøäûð. Ìóðìàíñêäàí Áÿñðÿ
êþðôÿçèíÿ, Ëàìàíøäàí Âëàäèâîñòîêà ãÿäÿð óçàíàí éîëëàðäà ýÿçÿíëÿð —
éåð, ñó, ùàâà ñÿééàùëàðû — ðóñëàð, àçÿðáàéúàíëûëàð, þçáÿêëÿð, êàçàêëàð,
òöðêìÿíëÿð, ôðàíñûçëàð, èòàëéàíëàð, éàïîíëàð, ÷èíëèëÿð, ùèíäëèëÿð... ãàðàëàð,
360
àüëàð, îõóìóøëàð, àâàìëàð, ùÿðÿ þç äèëèíäÿ, ùÿðÿ þç ÿãèäÿñèíäÿ áó êè-
òàáû îõóéàúàãëàð. Áó êèòàáûí äàüëàðäàí ñàùèëëÿðÿ ãÿäÿð à÷ûëàí ïàðëàã
âÿðÿãëÿðè êèìè, ìÿçìóíó, ìÿíàñû à÷ûã âÿ àéäûíäûð. Ðàùàòëûã áèëìÿéÿí
áóðóãëàðäà, ýþéëÿðÿ áàø âóðàí çàâîäëàðäà, ÷îõãàòëû ìÿíçèëëÿðäÿ, ìÿê-
òÿáëÿðäÿ, ìöàëèúÿ åâëÿðèíäÿ, ñöçöá ýåäÿí ìàøûíëàðäà, òðîëëåéáóñëàðäà
êþðïÿëÿð äÿ, óøàãëàð äà, ýÿíúëÿð äÿ, ãîúàëàð äà, ìÿøùóðëàð äà, ñàéàëàð
äà, ÿìð âåðÿí êîìàíäàíëàð äà, åøèäÿí äþéöø÷öëÿð äÿ, ìèëèñëÿð äÿ,
õþðÿê áèøèðÿí ãàäûíëàð äà õîø ñÿñëÿ äåéÿúÿêëÿð.
— Ñÿäàãÿò, ìÿùÿááÿò ãàëèá ýÿëÿí éåðäÿ ùÿð øåé ìÿüëóá îëàð.

Äîããóçóíúó ôÿñèë

Ýÿëäèéåâ åùòèéàòëà, àüûð-àüûð éîõóøó ÷ûõäû. Ñÿêèéÿ àéàã áàñàíäà

Âàùèäèí åâè ýþçö þíöíäÿ äèêÿëäè, ðÿíýè ýåòìèø, äèâàðäàí ÷ÿòèí ñå÷èëÿí
óúà, òàéëû ãàïû Ýÿëäèéåâÿ òàíûøäû.
Èêè àé éàðûì áóíäàí ãàáàã, ìöëàéèì áèð ãûø àõøàìûíäà áó ãàïûíû
“çèéàðÿò” åòìÿëè îëìóøäó. Àíúàã î çàìàí Ýÿëäèéåâèí èðàäÿñè äàâàì-
ñûç èäè.
Î, èø ýþðìÿê èñòÿéÿí àäàì ö÷öí áó à÷ûã, àøêàð éåðäÿ ýÿçèíìÿéèí,
ýþðöíìÿéèí éàõøû îëìàäûüûíû õÿéàëûíà ýÿòèðäè. Ñîíðà äöøöíäö êè,
ýþðÿí îëñà äåéÿðÿì: “Òÿìèç ùàâàéà ÷ûõìûøàì! Áó éàëàíà èíàíìàçëàð!”
Öðÿéèíäÿ õåéèð èëÿ øÿðè äåéèøäèðäè. Øÿð äåéèðäè: “Ùÿðèô èëÿ ãÿðÿçëè
îëäóüóí ìÿëóìäóð. Áèðúÿ íÿôÿð øàùèä ÷ûõñà êè, ôèëàíêÿñè àõøàì òèí
áàøûíäà ýþðäöì, èøèí áèòäè. Êå÷ ãàïûíûí äàëûíäà äóð!” “Áÿëêÿ åâäÿí
áàéûðà ÷ûõàí îëäó? Äåéÿðÿì Âàùèäè ýþðìÿéÿ ýÿëìèøÿì. Àõøàìà ãÿäÿð
èøäÿ, èäàðÿäÿ íèéÿ ýþðìöðñÿí? Òåç éàéûíàð, ãà÷àðàì! Éàéëû ãàïû à÷ûëàí-
äà ñÿñäÿí áèëÿúÿê, äàëûíúà äöøÿúÿêëÿð: ëàìïî÷êàíû áóðóá áîøàëäàðàì!”
Øÿðèí ñþçö êÿñèëèð, Ýÿëäèéåâèí òÿäáèðëÿðè ãÿòèëÿøèðäè. “Ëÿíÿò øÿðÿ”
äåéèá ãàïûéà éàíàøäû. ßëëÿðèíè áåëèíäÿ ÷àòàãëàäû, äàëûíû ãàïûéà ñþéêÿ-
éèá òàìàøà åäèðìèø êèìè äóðäó. Ñîíðà êöðÿéè èëÿ ýöú ýÿëäè. Àüûð, éàéëû
ãàïûíûí áèð òàéû ëÿíýÿð èëÿ àðàëàíìàüà áàøëàäû. Ãàïû éàâàø, ëàêèí éàíûãëû
áèð ñÿñ ÷ûõàðäû. Ñàíêè áèð ôÿëàêÿò îëàúàüûíû äåìÿê èñòÿéèðäè. Ãàïû àðà-
ñûíäà ÷ÿùðàéû ãóðøàã ýþðöíäö, ýåò-ýåäÿ åíëÿíäè. Ãàïû î ãÿäÿð à÷ûëäû
êè, áèð àäàì è÷ÿðè êå÷ÿ áèëÿðäè. Ýÿëäèéåâ àõûðûíúû äÿôÿ àíëàøûëìàç áèð
ùþâë èëÿ êö÷ÿíèí ñàü-ñîëóíà íÿçÿð ñàëäû, èëàí êèìè ñöðöøöá è÷ÿðè ýèðäè.
361
Ãàïûíûí òàéûíû éàâàøúà þðòäö, ÷ÿùðàéû ãóðøàã íàçèëèá éîõ îëàíäà, ãàïû-
íûí ñÿñè äÿ êÿñèëäè. Ýÿëäèéåâ áàðìàãëàðû óúóíäà éåðèéèá ïèëëÿêÿíè
÷ûõäû. Ìÿùÿúúÿðèí öñòöíÿ ãàëõìàìûø, äöøìÿê ö÷öí ÿë éåðè, àéàã éåðè
áÿëÿäëÿäè, äûðìàøûá ëàìïî÷êàíû áóðäó. Ëàìïî÷êà áàðìàãëàðûíû éàí-
äûðñà äà, ùÿðÿêÿòèíè éàâàøûòìàäû. Èøûã ñþíÿíäÿ äåéÿñÿí ýþéäÿí, íàìÿ-
ëóì êþìÿê÷è áèð ÿë îíóí ìöäùèø ÷èéèíëÿðèíè þðòìÿê ö÷öí ãàðà âÿ àüûð
áèð ïÿðäÿ ñàëäû. Çöëìÿòäÿ ùÿð øåé áèð-áèðèíÿ ãîâóøäó. Ýÿëäèéåâ ãàðàí-
ëûãäà þçöíö ãûíûíà ñàëûíìûø õÿíúÿð êèìè ùèññ åòäè. Àíúàã, õÿíúÿð èø ýþ-
ðÿíäÿí ñîíðà ãûíûíà ãîéóëóð. Ñèéðèëìÿê, áó ïÿðäÿíè áèð àí ö÷öí äÿ îëñà
ýþòöðìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿê.
“Éîõ! Áèð äÿ áó äÿùëèç Âàùèäèí ñàüëûüûíäà èøûãëàíìàéàúàã. Ìÿí
èøèìè åëÿ ãûíûìäà ýþðÿúÿéÿì. Ãàðàãóøóíêóíó Àëëàù éóâàäà éåòèðÿð.
Ìÿí ùÿðèôèí öñòöíÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì, î ìÿíèì öñòöìÿ ýÿëÿúÿê. Ùöãóã
èëÿ éàíàøñàí, ìÿí ùå÷ ìöãÿññèð äåéèëÿì; áóäóð ìÿí áó ãàðàíëûã ïèë-
ëÿêÿíëÿðäÿ äèíú ùÿéàò ñöðöðÿì. Î ãàïûíû à÷ûá áóðàéà ñîõóëàíäà, ìÿí
íåúÿ äàéàíûì, áÿëêÿ ìÿíè þëäöðìÿéÿ ýÿëèð, áÿëêÿ áîüìàã èñòÿéèð, ãî-
ðóíìàëûéàì, éà éîõ!”
Áó õÿéàëëàð Ýÿëäèéåâÿ ùÿì ýöëöíú, ùÿì äÿ äÿùøÿòëè ýþðöíöðäö.
Ùà÷àíäàíñà ÿëèíè õÿíúÿðèí äÿñòÿñèíÿ àòìûøäû. Äÿñòÿíè åëÿ áÿðê ñûõäû
êè, àç ãàëäû áàðìàãëàðûíäàí ãàí äàìà.
È÷ÿðèäÿí ñÿñ ýÿëäè. Ýÿëäèéåâ äèâàð äèáèíÿ ÷ÿêèëäè. Äåéÿñÿí îõó-
éóðäóëàð. Ãàäûí ñÿñè, Ãàðàáàü øèêÿñòÿñè.
— Îäóð, î! Øèêÿñòÿ îõó... Áèð ñààòäàí ñîíðà äà àüû äåéÿúÿêñÿí...
Èíòèãàì ùèññè úàíàâàð êèìè Ýÿëäèéåâèí è÷èíè ýÿìèðèðäè. Êöðÿéèíè
áóç äèâàðà ñþéêÿìèøäè, öðÿéè äàø êèìè áÿðêèìèø, ÿñÿáëÿðè àüàú êèìè
ãàáàðìûøäû. ßëè õÿíúÿðèí äÿñòÿñèíäÿ ìöíòÿçèð äàéàíûá, ýþçëÿðèíè ãà-
ïûéà çèëëÿìèøäè.
Ãàïû à÷ûëàíäà õÿíúÿð Âàùèäèí öðÿéèíÿ ñàíúûëàúàã, ãàí ôûøãûðàúàã,
èñòè éàðà Âàùèäèí ñèíÿñèíè ãàðïûç êèìè à÷àíäà, Ýÿëäèéåâèí öðÿéè ñÿðèí-
ëÿéÿúÿêäè. Éîõ, îíäà éîõ, Ðöáàáÿ, äèëè øèêÿñòÿëè ãûç Âàùèäè áó êþêäÿ
ýþðäöéö çàìàí! Ùÿ!
“Áèð ãóø îëóá êÿíàðäàí áàõàéäûì. Âàùèäèí úÿíàçÿñè ÿñýè êèìè
äöøöá ãàëàíäà... ãàí ãàïûäà ýþë äóðàíäà... Ðöáàáÿ ëàìïî÷êàíû éàíäû-
ðàúàã... Èøûã îëñóí, ÿðèíèí àéàüû èëèøìÿñèí. Áàõàíäà, éàõûí ýÿëÿíäÿ, äè-
çèíÿ äþéöá íàëÿ ÷ÿêÿúÿê... Î íàëÿ ìÿíÿ áÿñäèð... Éàíüûìû ñþíäöð-
ìÿéÿ áÿñäè! Îíó èñòÿéèðÿì, ùÿ, îíó!”
362
 Ìàùíû òÿêðàð åøèäèëäè. Èíòèãàì ùèññèíäÿí òÿëÿñäèéèíäÿíìè, âàùèìÿ
äóéäóüóíäàíìû, íÿäÿíñÿ, Ýÿëäèéåâèí úàíûíà öøöòìÿ äöøäö, áÿäÿíè
éàðïàã êèìè ÿñäè, ÿñÿáëÿðè ñèì êèìè ýèçèëäÿäè, òöêëÿðè ãàëõäû, äèøè-
äèøèíÿ äÿéäè, “Áèñìèëëàù!” äåéèá, áèð ïèëëÿ àøàüû åíäè. Äîäàüûíû ÷åé-
íÿäè. Èêèÿëëè õÿíúÿðèí äÿñòÿñèíäÿí òóòóá, ýÿðíÿøèðìèø êèìè ãîëëàðûíû øàõ
ñàõëàäû. Àç ãàëäû õÿíúÿðèí ãàéûøû ãîïñóí. Áèð àéàüûíû èðÿëè, áèðèíè ýåðè
ãîéäó, áó ñààò Âàùèä äàõèë îëàúàãìûø êèìè ùàçûð äàéàíäû. Ýþçöíö ãà-
ïûéà äèêäè. Íÿôÿñèíè îüóðëàäû. È÷ÿðèäÿí áèð ãûç óøàüû ÷ûõûá êèáðèò ÷ÿêäè:
— Áàúû, — äåäè, — áóðà ýÿë!
Êèáðèò éàíûá ãóðòàðìàìûø ãûç áèðèíè äÿ ÷ÿêäè. Éåíÿ ãûøãûðäû:
— Áàúû, òåç îë!
Ðöáàáÿ ùàé âåðäè:
— Äàéàí òåëåôîí åëÿéèì, áó ñààò!
Ýÿëäèéåâ éÿãèí åòäè êè, îíóí ùÿíèðòèñèíè äóéìóøëàð: “Ðöáàáÿ ìè-
ëèñÿ çÿíý åäèð”.
Ïàïàüûíû ýþçöíöí öñòöíÿ áàñäû, ïåíúÿê áîüàçëûüûíû ãàëäûðûá ýþòö-
ðöëäö.
Ðöáàáÿ øàããûëòû èëÿ þðòöëÿí ãàïûíûí ñÿñèíÿ ÷ûõàíäà, Ýÿëäèéåâ àç
ãàëà áåø êö÷ÿ þòìöøäö. Î, äàëà áàõìàäàí òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ×ÿìáÿðÿ-
êÿíäÿ òÿðÿô éöéöðäö. Êÿíàðäàí áàõàí îíóí øåé ãà÷ûðäûüûíû, éà ýöí-
äöçäÿí îðàëàðäà ãèéìÿòëè áèð øåé ãîéóá ýÿëäèéèíè ýöìàí åäÿðäè...
Î ýåúÿíèí ùþâëöíäÿí Ýÿëäèéåâ éîðüàí-äþøÿéÿ äöøäö. Áèð ùÿôòÿ
éàòäû. Àüúà õàíûìûí ÿçàáûíû àðòûðäû. “Ñîéóãëàìûøàì” äåéÿ íå÷ÿ äÿôÿ
êöïÿ ñàëäûðäû. Áóíëàð ùàìûñû òÿúðöáÿñèçëèéèí àúû íÿòèúÿëÿðè, èíòèãàì éî-
ëóíóí èëê ìÿøãëÿðè èäè.

***

Ýÿëäèéåâ íàùàã éåðÿ ãîðõó, âàùèìÿ ÷ÿêèð. Ãàïûíû à÷àí, êèáðèò

÷ÿêÿí óøàã Âàùèäèí àëòû éàøëû áàúûñû Íÿçèðÿ èäè, äÿùëèçäÿí êþùíÿ áàø-
ìàãëàðûíû ýþòöðöðäö. Áàøìàüûíûí áèð òàéûíäà úöúö ýþðìöø, ÷èì÷ÿøäèéè
ö÷öí Ðöáàáÿíè ÷àüûðìûøäû. Ðöáàáÿ èñÿ Âàùèä ö÷öí èäàðÿéÿ çÿíý
åäèðäè.
Áó âàõòëàð Ðöáàáÿíèí ÿí ñåâèíúëè ýöíëÿðè èäè. Îíóí àèëÿñèíÿ äîüàí
ñÿàäÿò ýöíÿøèíè ýåúÿ äÿ ýþðìÿê îëàðäû. Ìîñêâàäàí äà òåëåãðàì àëûí-
ìûøäû. Âàùèäèí ëàéèùÿñèíè áÿéÿíìèøäèëÿð.
363
 Ðöáàáÿ Âàùèäèí ïëàíû èëÿ òèêèëÿúÿê áþéöê øÿùÿðè — áöòöí áèð ÿçÿìÿò
äöíéàñûíû íÿçÿðèíÿ ýÿòèðèðäè; ýþéëÿðèí áèð ãàòûíà ÷ÿêèëìèø, ãàáàã-
ãàáàüà äóðàí, àüàúëàð èëÿ ÿùàòÿ îëóíàí éàðàøûãëû áèíàëàðûí ÷è÷ÿêëè
åéâàíëàðûíäàí àëÿìÿ ìóñèãè éàéûëûð.
“Ìÿí äÿ Âàùèäÿ äåéÿúÿéÿì ñÿíÿòêàðëàð åâèíäÿ þçöìöçÿ îòàã
àéûðñûí. Åéâàíäà îòóðóì, äàüëàð àéàüûìûí àëòûíäà ãàëñûí, ó÷àí òÿééà-
ðÿëÿðè, òðîëëåéáóñëàðû ãóø êèìè ýþðöì. Éîõ, ìÿí áó åâäÿí ÷ûõìàéàúàüàì.
Âàùèäëÿ èëê äÿôÿ áó îòàãäà äåéèá-ýöëìöøöê. Áó îòàãäà áèç ñûõûëìûøûã,
ãöññÿëÿíìèøèê, àõûðäà äà ñåâèíìèøèê. Âàùèä áóðàíû ÷îõ ñåâèð, îíóí
èñòÿéè ìÿíèì ö÷öí ùÿð øåéäèð. Âàùèä áó ýöí ýåúÿ: “Ðöáàáÿ, öðÿéèì
àòà-áàáà éåðèìèçè èñòÿéèð!” Ìÿí ðÿää åòìÿðÿì. Êþ÷öá ýåäÿð, ëàï
ðàéîíäà éàøàéàðàì. Î, ìÿíÿâè èø èëÿ ÷îõ ìÿøüóëäóð. Ìÿí îíóí èñòèðà-
ùÿòèíè, ÿñÿá ñàêèòëèéèíè òÿìèí åòìÿëèéÿì. ×îõ èøëÿìÿéÿ ãîéìàéàúà-
üàì. Éàõøûúà áèð äèíúÿëìÿëèäèð. Óòàíúàãëûüà áàõìàç. Èêè àé îíà âàõò
ëàçûìäûð. Èø ùÿìèøÿ âàð, úàí ÿëÿ äöøìÿç...”
Ðöáàáÿ áó ôèêèðëÿðè èëÿ îòàãäàí-îòàüà êå÷èð, áöëáöë éóâàñûíû áÿçÿ-
éÿí êèìè, ùÿð øåéè éåíè áèð ãàéäà èëÿ äöçöá ãóðìàã èñòÿéèðäè. Ýàù òåëå-
ôîíà ãà÷ûá éàð-éîëäàøûí òÿáðèêèíÿ òÿøÿêêöð äåéèð, ýàù ïèàíî ÷àëûð, ýàù
Ôöçóëèíèí äèâàíûíû à÷ûá îõóéóðäó. Áó êèòàáû ýþðÿíäÿ Ðöáàáÿ ùÿì
ñåâèíèð, ùÿì êÿäÿðëÿíèð, ùÿì ðàùàò îëóð. Ùÿì ÿñÿáèëÿøèð, ùÿì èíúèéèð,
ùÿì äèíúÿëèð, ùÿì ãàéüûëàðûíû óíóäóð, ùÿì õèôôÿò ÷ÿêèð, ùÿì òÿñÿëëè
äóéóð, ùÿì èçòèðàáà äöøöð, ùÿì àüëàéûð, ùÿì ýöëöð, ùÿì àëîâëàíûð, ùÿì
ôÿõð åäèð, ùÿì óòàíûðäû. Ìÿúíóíóí ýÿçäèéè î èñòè, òÿíùà ÷þëëÿð, ÷ûëïàã
äàü-äàø, ùÿð øåé äèëÿ ýÿëèð î, áþéöê, êþìÿêñèç àøèãèí ùàëûíà àüëàéûðäû.
Ñÿòèðëÿðäÿ Ëåéëèíèí “Ãåéñ” äåéÿ ôÿðéàäû åøèäèëèðäè. Ñþçëÿð — øàèðèí
ãÿëÿìèíäÿí òþêöëÿí îäëàð áöòöí êàèíàòû éàíäûðûðäû. Ãÿëáèí íÿ áþéöê
òàðèõè, íÿ ýåíèø àëÿìè âàð.
Íÿ ö÷öí áó íóðàíè êèøèíèí þíöíäÿ äèç ÷þêìöðöê? Íÿ ö÷öí îíóí
çèéàðÿòèíÿ ùÿñðÿò ÷ÿêìèðèê? Íÿ ö÷öí ãûçëàð ÿë áàüëàéûá Ëåéëèíèí ãÿçÿë-
ëÿðèíè îõóìóðëàð?
Âàùèä äÿ áó ýöí õîø áèð õàòèðúÿìëèêëÿ, ìÿìíóíëóãëà åâÿ ãàéûòäû.
Äöíÿíäÿí áÿðè äóéäóüó öðÿê ðàùàòëûüû þìðö áîéó ÷ÿêäèéè áöòöí èçòè-
ðàáëàðû óíóòäóðìóøäó. Èíäè äàùà ùÿð øåé éîëóíà ãîéóëìóøäó. Íÿ äöø-
ìÿíëÿð, íÿ öç ýþðÿí äîñòëàð, íÿ ïàõûëëàð, íÿ åòèíàñûç èäàðÿ áàø÷ûëàðû, íÿ
éàõøû ýöí àøíàëàðû — ùå÷ êÿñ, ùå÷ êÿñ èøëÿéÿíèí, éàðàäàíûí ÿë-ãîëóíó
òóòà áèëìÿäè, éîëóíó êÿñÿ áèëìÿäè. Ùàìûñû, äàøà äÿéìèø êàøû êèìè
÷èëèê-÷èëèê îëóá ýåòäè. ßìÿê âÿ ùöíÿð, ñÿäàãÿò, ìÿùÿááÿò öñòöí ýÿëäè.
364
 Áó ñåâèíú àëÿìèíäÿ íÿ Âàùèä, íÿ äÿ Ðöáàáÿ àèëÿíèí àéäûíëûüûíà
÷þêìÿê èñòÿéÿí ãàðàíëûüû ñå÷ìÿìèøäèëÿð. Éàëíûç áàëàúà Íÿçèðÿíèí
÷ÿêäèéè êèáðèò áó ãàðàíëûüû ãà÷ûðòìûøäû...

***

Çàùèðäÿ ÿäàâÿò ýóéà ñîéóìóøäó. Âàùèä Ýÿëäèéåâ àäëû áèð áÿäõà-

ùûí âàðëûüûíû äà óíóòìóøäó. Èíäè Ýÿëäèéåâ îíóíëà áèð éåðäÿ èøëÿìèð.
Âàùèäèí èøè ÷îõ îëñà äà àõøàìëàðûíû åâäÿ ìöòàëèÿäÿ, èñòèðàùÿòäÿ êå÷èðèð.
Ýÿëäèéåâ îíóí ãóëëóã èøèíè áèëñÿ äÿ, àèëÿñèíäÿí õÿáÿðñèçäèð. Àüúà
õàíûì îíóí éàíûíà ýÿëèá-ýåäÿí úîðàá÷û áèð ãàäûí âàñèòÿñèëÿ Ðöáàáÿ-
íèí ùÿéàòûíû ñîðóøóð. Úîðàá÷û ãàäûíûí þýåé ÿìè ãûçûñû Âàùèäèí åâèíäÿ
ãóëëóã÷óäóð. Àüúà õàíûì ÿðèíèí ìàðàãëàíäûüûíû áèëäèéèíäÿí, ùÿð äÿôÿ
úîðàá÷ûäàí ñþç àëûð: “Òàð÷û ãûçû íåúÿäèð?”
Úîðàá÷û äà ùÿìèøÿ Ðöáàáÿäÿí ôÿðÿùëÿ äàíûøûð. Ãàïûëàðûíäà ãàðà
ìàøûí äàéàíìàñûíäàí, ùÿôòÿáàøû áèð øÿíëèê ãóðìàñûíäàí, éàéëàã òóò-
ìàñûíäàí àüûç äîëóñó äàíûøûð. Áó ñþùáÿòëÿð Àüúà õàíûìû ìÿíýÿíÿ
êèìè ñûõûð, äöøöíöð, áèëìèð àúûüûíû êèìèí öñòöíÿ òþêñöí.
Úîðàá÷ûäàí åøèòäèêëÿðèíè, áèð àç äà àëò-öñò èëÿ Ýÿëäèéåâÿ äàíûøûð.
Ýÿëäèéåâ è÷èíè éåéèð, ÿëàúñûç ãàëûá ÷ûìõûðûð:
— Äè ãîéìàçñàí áèð òèêÿ äèíúÿëÿê? ×îõ õîø õÿáÿð ýÿòèðìèñÿí!
Àüúà õàíûì äèêñèíèá ÷ÿêèëèð.
— Þçöí äåéèðäèí êè!..
Àüúà õàíûì äöøìÿí èëÿ ìàðàãëàíäûüûíà ïåøìàí îëóðäó.
Óíóòìàã èñòÿéèð, áàúàðìûðäû. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áöòöí áó óúà áèíà-
ëàðäà, òöë ïÿðäÿëÿðèí äàëûíäà Ðöáàáÿ éàøàéûð, ïèàíî ñÿñëÿðè îíóí
áàðìàãëàðûíäàí, ìàùíûëàð îíóí äîäàãëàðûíäàí ãîïóð; êö÷ÿëÿðäÿ ñöçÿí
ìàøûíëàð, ùàìûñû, ùàìûñû îíëàð ö÷öíäöð...
Áóíëàðû äöøöíäöêúÿ Ýÿëäèéåâèí äÿ âöúóäó îä òóòóá éàíûð, ñèíÿñèí-
äÿí ãîïàí àùëàð àç ãàëà äèë-äîäàüûíû éàíäûðûðäû. Îúàüà äöøìöø èëàí
êèìè ãûâðûëûð, äóðóð-îòóðóð, îòóðóð-äóðóð, óçàíûð-ãàëõûð, àõûðäà ÿëëÿðèíè
ïåéñÿðèíäÿ ÷àòàãëàéûð, ñàíêè “éåíè áèð øåé ÷ûõñûí” äåéÿ áàøûíû áÿðê-
áÿðê ñûõûð, éàñòûüà ñþéêÿíèð, ýþçëÿðèíè ñÿãôäÿí àéûðìàäàí ïëàí òþêöð,
òÿäáèð àõòàðûðäû. Áèð çàìàíëàð î, ìöòÿðÿääèä èäè, áó ñóàëûí úàâàáû èëÿ
óüðàøûðäû: “Åòìÿëèìè?”
— Þçöì ãÿëÿò åëÿäèì àòàìëà!..
365
 Âàùèäèí èøëÿðè îíóí òÿðÿääöäëÿðèíÿ ñîí ãîéäó. Î, ýöìàí åòìèøäè
êè, Âàùèä èúòèìàè áèð ëÿêÿ òàïàíäàí, âÿçèôÿñèíäÿí óçàãëàøìàëû îëàíäàí
ñîíðà Ðöáàáÿ ïåøìàíëàéàúàã, òàëåéèíè áåëÿñèíÿ áàüëàäûüûíà ÿôñóñëàð
äåéÿúÿê, áàèñÿ ëÿíÿòëÿð îõóéàúàã, Ðöáàáÿíèí áó ýöíöíäÿ Ýÿëäèéåâ
éàíàøàúàã, îíäàí öç äþíäÿðìÿäèéèíè áèëäèðÿúÿê, Ðöáàáÿ Âàùèääÿí ÿë
÷ÿêÿúÿê, Ýÿëäèéåâäÿí äþðäÿëëè éàïûøàúàã...
Âàùèäèí èøè ýöíö-ýöíäÿí ðÿâàú òàïûðäû. Èø éåðèíäÿ, ìöùÿíäèñëÿð
è÷èíäÿ áþéöê, êè÷èê ùàìû îíó òàíûéûð, éàäà ñàëûðäû. Ðöáàáÿíèí äÿ îíà
ìÿùÿááÿòè áèðÿ-ìèí àðòûðäû. Úîðàá÷ûíûí äåìÿéèíÿ ýþðÿ, “Ðöáàáÿ Âà-
ùèäñèç áèð òèêÿ ÷þðÿê éåìèð, îíñóç áèð ìÿúëèñÿ àéàã áàñìûð, ùÿòòà îíóí
áàøûíû äà þçö äàðàéûð, ãàëñòóêóíó äà þçö áàüëàéûð, öñò-áàøûíû øîòêàëà-
ìàìûø áàéûðà áóðàõìûð”.
Áó ýöí èíøààò÷ûëàð èòòèôàãû áèíàñûíäà îíó òÿáðèê åäÿíëÿð, áàøûíà éû-
üûëàí ãÿçåò÷èëÿð, ôîòîãðàô÷ûëàðû ýþðÿíäÿí ñîíðà áÿëêÿ îí äÿôÿ öðÿéèíäÿ
òÿêðàðëàäû: “Åòìÿëè”.
Èíäè úîðàá÷ûäàí áèð ñþç åøèäÿí êèìè ñóàëû õàòûðëàéûð, áó úàâàá ãó-
ëàãëàðûíäà ãÿòèééÿòëÿ ñÿñëÿíèð:
“Ìöòëÿã åòìÿëè!!!”
Áó úàâàáûíäàí éåíè áèð ñóàë äîüìóøäó: “Íÿ åòìÿëè?”
Ùÿìèí áó õîø éàé àõøàìûíäà, äåìÿê îëàð êè, Ýÿëäèéåâ ñîí ñóàëûí
úàâàáûíû äà òàïìûøäû. Áó, ñîí úàâàá îëàúàãäûð. Ìöáàùèñÿ êÿñèëÿúÿê,
úàâàíëûã àëÿìèíäÿêè ìöíàãèøÿëÿðèíèí ùþêìö âåðèëÿúÿêäè.
Ýÿëäèéåâ áó èøòàùà èëÿ Âàùèäèí ãàïûñûíà ýÿëìèøäè.
Ðöáàáÿ ýöíäöçäÿí ýåòìèøäèð. Ãóëëóã÷ó èñòèðàùÿòäÿäèð, ýåú
ýÿëÿúÿê.
Äåìÿëè Âàùèä òÿêäèð, ÿñèë èø ýþðìÿëè ýåúÿäèð!
Ýÿëäèéåâ ÿââÿë êö÷ÿ ãàïûñûíû ñàíáàëëàäû, à÷ûã îëäóüóíó ýþðöá ñå-
âèíäè. Èëê ñÿôÿðäÿ åòäèéè êèìè, òÿäðèúëÿ ãàïûíû à÷ûá, þçöíö äÿùëèçÿ ñàëäû.
Áó éåðëÿð îíà î ãÿäÿð ìÿùðÿì ýÿëäè êè... èøûüû êå÷èðìÿäè, úÿñàðÿòëÿ
ïèëëÿêÿíëÿðè ÷ûõäû, äàéàíûá ãóëàã àñäû. Ãàáàãêû îòàãäà ñÿñ-ñÿìèð éîõ
èäè. Ãàïûéà òÿêàí âåðÿíäÿ áàüëû îëäóüóíó áèëäè. À÷àð éåðèíÿ äèããÿò
åëÿäè, ÿëúÿêäÿí òóòóá ýöúöíö éîõëàéûðìûø êèìè, áèð áÿðê ñèëêÿëÿäè. ×ÿ-
êèëèá ãóëàã àñäû. Ñöêóòäàí öðÿéè àðõàéûíëàøäû. Ãàéûäûá êö÷ÿ ãàïûñûíû
éàâàøúà à÷äû, àðàñûíà êÿðïèú èòÿëÿäè, ãàðàíëûãäà éîõ îëäó. Éàðûì ñààò
÷ÿêìÿäè êè, úèáèíäÿ áèð äÿñòÿ à÷àð ýÿëäè. Ãàïûíûí à÷àð éåðèíè ãóðäàëàäû.
À÷àðëàðû áèð-áèð ñàëûá ÷ûõàðäû. Äþðäöíúö à÷àð, äåéÿñÿí, åëÿ áó ãàïû
366
ö÷öí ãàéûðûëìûøäû. Éàü êèìè ùÿðëÿíäè, èêè äÿôÿ áóðàíäà ãàïû àðàëàíäû.
È÷ÿðèäÿí èñòè ùàâà ýÿëäè. Ýÿëäèéåâ ñöðöøöá, äèâàð ïå÷èíèí áþéðöíäÿ äà-
éàíäû.
Åøèê ãàïû äÿùëèçÿ à÷ûëûðäû. Äÿùëèçäÿí ùÿì äþøÿíìèø ñàëîíà, ùÿì
äÿ Âàùèäèí îòàüûíà éîë âàð èäè. Áó ãàïûëàðûí ùå÷ áèðè à÷àð èëÿ áàüëàí-
ìàçäû. Èíäè Ýÿëäèéåâ, ìåùðèáàí áèð õàíûìàíû äàüûòìàã ö÷öí íÿôÿñèíè
äÿðèð, þçöíÿ öðÿê âåðèð, ãöââÿ òîïëàéûðäû. Îòàã ãàïûëàðûíäà ñàëûíàí õàë-
÷àëàð, ñàêèò âÿ ñÿëèãÿëè åâ øÿðàèòè, ùÿìèøÿ äîñòà à÷ûëàí ãàïûëàð, éàðàñàíû
ãîâàí êèìè Ýÿëäèéåâè ÷àøäûðäû. Ýöëöø ñÿñè åøèäÿíäÿ ëàï þçöíö èòèðäè.
Áèð ÿëè õÿíúÿðèí äÿñòÿñèíäÿ, áèð ÿëè äÿ éàõàñûíû éûðòäû, ñàëîíà úóìóëìàã
èñòÿäè. Ýþçöíöí óúó èëÿ è÷ÿðèéÿ áàõäû. Ãÿðèáÿ áèð ùèññ îíóí ãàíûíà
éåðèäè. Áóðàëàð ùå÷ íàëÿ éåðèíÿ îõøàìûðäû. Ïèñ ìÿãñÿä áó åâëÿðÿ óé-
ìóðäó. ßéèëèá éóõàðûéà äèããÿò åäÿíäÿ Âàùèäèí ÷àðïàéûäà óçàíäûüûíû,
áàøû öñòÿ îòóðàí óøàã èëÿ äàíûøûá îéíàäûüûíû ñå÷äè. Éÿãèí êè áàúûñûäûð;
áó äÿãèãÿ ãàðäàøñûç ãàëàúàãäûð.
— Íèéÿ éàòìûðñàí, áàëà?
— Éóõóì ýÿëìèð!
Âàùèä óøàüû éàíûíà àëûá îéíàäûð, äèëÿ òóòóá éàòûðìàã èñòÿéèðäè, óøàã
èñÿ Ðöáàáÿéÿ þéðÿíìèøäè, îíñóç éàòìàã èñòÿìèðäè. Øàããûëòû äóéàí áàëà
ïèøèê êèìè Íÿçèðÿ ãàïûéà ñàðû äþíäö:
— Êèìäèð î, ãàüà?
Ýÿëäèéåâèí ýþçëÿðè óøàüûí øÿùàäÿò áàðìàüûíà ñàòàøàíäà õÿíúÿðè ñè-
éèðèá, ýþéÿ ãàëäûðäû. Óøàã ãûøãûðûá äÿùëèçÿ èøàðÿ åäÿíäÿ Âàùèä äèê
ãàëõûá, ãàïûéà òÿðÿô ýåòäè. Îíóí äèê éåðèøè âÿ àüûð àääûì ñÿñëÿðè áèð àí
è÷èíäÿ Ýÿëäèéåâè ÷àøäûðäû; î þçöíö ïèëëÿêÿíëÿðäÿí éåðÿ àòäû. Âàùèä ãà-
ïûäàí ÷ûõàíäà àíúàã îíóí äàáàíûíû ýþðÿ áèëäè. Äàëûíúà éöéöðäöñÿ äÿ
ùàíñû òÿðÿôÿ ãà÷äûüûíû òÿéèí åäÿ áèëìÿäè. Ãîðõàí, àüëàéàí óøàüûí éà-
íûíà ãàéûòäû. Ãàïûäàêû òîï à÷àðëàðà áàõûá õÿéàëûíäà: “Úèíàéÿò! Úèíà-
éÿò!” äåäè. Óøàüû éàíûíà àëûá, ãàïûéà ÷ûõäû. Ðóáàáÿ ýÿëÿíÿ ãÿäÿð è÷ÿðè
ãàéûòìàäû.
Ðöáàáÿíèí äÿ, Âàùèäèí äÿ Ýÿëäèéåâÿ ýöìàíû ýåäèðäè. Àíúàã ùå÷
áèðè áóíó äèëèíÿ ýÿòèðìÿäè, ýåòäè.
Ýÿëäèéåâ ëàï ýåúÿ éàðûñû, ïþðòìöø, äèëè-äîäàüû òÿïèìèø ùàëäà åâèíÿ
ýÿëäè. Éåòèøÿí êèìè âÿñèãÿëÿðèíè, äÿôòÿð÷ÿëÿðèíè éûüûá ãîëòóã úèáèíÿ
ãîéäó âÿ ñîðóøäó:
— Ìÿíèì áèð ïàñòåë ãàéûøûì âàð èäè?..
367
 Àüúà õàíûì ÿëëÿðè ãîëòóüóíäà îòóðóá ýþçëÿìèøäè:
— Íåéëÿéèðñÿí?
— Ñÿôÿðèì âàð.
— Íÿ ñÿôÿð?
— Çàãàòàëàéà ýþíäÿðèðëÿð.
Àüúà õàíûì äåìÿéÿ ñþç òàïìàäû:
— Ñÿí äÿ ýåäèðñÿí, ùÿ?
— Ýåòìÿñÿì àòàìû éàíäûðàðëàð. Ïàðòèéíèéÿì. Áèëåò-çàä àëûíûá, òåç îë!
Àüúà õàíûì èñòÿäè þç âÿçèééÿòèíè äèëÿ ýÿòèðñèí, ÿðèíè äàíëàñûí,
áóíóí ôàéäàñûç îëäóüóíó áèëèá ñóñäó. Öðÿéèíäÿí êå÷äè: “Ýþðÿñÿí, íÿ
ôÿíäè âàð”.
Àüúà õàíûì òÿðïÿíìÿìèø Ýÿëäèéåâ ãàéûøû òàïäû, ÷àìàäàíû äà áî-
øàëäûá, ùàçûðëàäû. Þç ïàë-ïàëòàðëàðûíû äà ýÿòèðäè.
Áóíó ýþðÿí Àüúà õàíûìûí öðÿéèíäÿêè áîøëóã ýåíèøëÿíèð, ÷ûðïûíòû
àðòûðäû:
— Íå÷ÿ âàõòà ýåäèðñÿí?
Ýÿëäèéåâ ãàéûøû áÿðê ÷ÿêèá áàüëàéà-áàüëàéà äåäè:
— Áèëìÿê îëìàç! Íÿ áèëèðÿì!
— Ùàâàõò ãàéûäàúàãñàí?
— Àñûëûäûð éåðëè òÿøêèëàòäàí. Ùÿìèøÿëèéÿ ñàõëàñàëàð, ÿëáÿòòÿ ãàéûäà
áèëìÿéÿúÿéÿì. Éîõ, ìöâÿããÿòè îëñà, ýþðÿê äÿ...
Ýÿëäèéåâèí òÿëÿñäèéèíè, ýþçöíö ãàïûäàí êÿñìÿäèéèíè ýþðÿí Àüúà
õàíûì øöáùÿéÿ äöøäö:
— Ñÿíÿ íÿ îëóá, áåëÿ ùþâëäÿñÿí?
— Ùþâëäÿ îëìàéûì íåéëÿéèì, âàõòà àç âàð. Ñîíðà ìÿíÿ êèì òÿçÿ-
äÿí áèëåò òàïàúàã. Ñÿôÿð þçö òÿëÿñèêäèð. Áó ñààò ÷àüûðûá ÿìð âåðèáëÿð
ÿëèìÿ êè, ýÿðÿê ÷ûõàñàí.
Ýÿëäèéåâ çÿíí åäèðäè êè, Àüúà õàíûì þçö ùàããûíäà áèð øåé äåéÿ-
úÿê, éà ýåòìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðÿúÿê, éà ìàíå îëàúàã. Àüúà õàíûìûí áó
áàðÿäÿ ùå÷ äàíûøìàìàñû îíà ãÿðèáÿ ýÿëäè: “Éÿãèí ùÿðèô ðàçûäûð, ìÿíè
î éàíà þòöðöá, þçö øÿùÿðäÿ ÿë-ãîë à÷àúàã. Åâ õÿëâÿò, óøàã-ìóøàã äà
éîõ, ÷îõäàíäûð àõû ñÿðáÿñòëèê ýþðìöð. Éÿãèí õÿéàë åäèð êè, ÿðèì ðàéîí-
äà åøøÿê êèìè èøëÿéÿúÿê, ïóë ýþíäÿðÿúÿê, ìÿí äÿ ùÿìèí ïóë èëÿ àøíà-
ëàðà ìÿúëèñ ãóðàúàüàì. Ùàé-ùàé! Àõìàã ãûçû äàùà äåìèð êè, ñàáàù
àéàüûìû ðàéîíà ãîéàí êèìè êÿáèí êàüûçûíû ýþíäÿðÿúÿéÿì...”
Ãàäûíûí ÿëëÿðè ãîëòóüóíäà äöìäöç äàéàíûá ñÿôÿðÿ ýåäÿí êèøèñèíÿ
òàìàøà åëÿäèéèíè, áó ýåäèøèí àãèáÿòèíè äóéìóø êèìè, ìÿçëóì âÿ íà÷àð
368
áàõäûüûíû ýþðÿíäÿ Ýÿëäèéåâèí öðÿéè êþéðÿëÿí êèìè îëäó. Àíúàã ìÿíà
âåðìÿäè.
— Ùÿð ùàëäà âÿçèééÿòè ñÿíÿ éàçàúàüàì, ùÿëÿëèê!
Äîüðóäóð, Àüúà õàíûì îíóí ñÿôÿð õÿáÿðèíè ÷îõ ìÿéóñëóãëà ãàðøû-
ëàìûøäû, ëàêèí äåäèêëÿðèíè åøèòìèðäè. Öðÿéèíäÿ þç äÿðäëÿðè èëÿ ìÿøüóë èäè.
Ýÿëäèéåâ îíóí ãàïûñûíäàí ÷ûõàí áèðèíúè êèøè äåéèëäè. ×îõëàðû ýÿëèá-
ýåòìèøäè. Ùÿâÿñëÿ, åøãëÿ, ýöëÿð öç, øèðèí äèëëÿ ýÿëìèø, ðÿñìè ñîéóã
õóäàùàôèçëÿ ýåòìèøäèëÿð.
Àüúà õàíûì ýÿíúëèéèíäÿí ãàëìà ãöðóð, òÿëÿáêàðëûã ùèññëÿðèíè ÷îõ
âàõò áîüìàüà, Ýÿëäèéåâëÿ áàðûøûá éàøàìàüà ñÿé åòìèøäè, àíúàã ýþðöð-
äö êè, ìöìêöí îëìàéàúàãäûð.
Ýÿëäèéåâ ýåòäè, þçö ýþðöíìÿç, àéàã ñÿñëÿðè äÿ äàùà åøèäèëìÿç
îëäó. Àüúà õàíûì è÷ÿðè äþíäö, åâÿ ÷þêÿí ñöêóò âÿ òÿíùàëûüû äèíëÿäè,
ãûðìûçû äþøÿìÿäÿí ýþé ñÿãôÿ ãÿäÿð øÿêèëëè äèâàðëàðà, ðÿíýè ýåòìèø
ãàïûéà, äîëó âÿ áîø áî÷êàéà ãÿäÿð ùÿð øåéÿ áàõäû. Äåéÿñÿí, îíëàð áèð
ñèððè ñîðóøóðäóëàð.
Àüúà õàíûì ñÿñ åøèòìèø êèìè äþéöêäö, ÿòðàôûíà áîéëàíäû. Ãóëàüû-
íûí úèíýèëòèñèíè, öðÿê äþéöíòöñöíö, àüûðëàøàí íÿôÿñèíè äèíëÿäè. Äåéÿñÿí,
Òÿáàðÿêäÿí áó éàíà ýÿëÿí âÿ ãóúàüûíäà ãûçûøûá ýåäÿíëÿðèí ñîíóíúóñó,
ùÿì äÿ ÿí àìàíñûçû ùÿìèí áó Ýÿëäèéåâ èäè. Ýÿëäèéåâ îíóí ñèíÿñèí-
äÿêè àç-÷îõ ùÿðàðÿòè, öìèä èøûüûíû òàìàì ñþíäöðöá ýåòäè.
Õÿéàëÿò îíóí íÿçÿðèíè êö÷ÿéÿ, úÿðýÿ èëÿ äöçöëÿí âÿ ïÿíúÿðÿñèí-
äÿí êÿíàðà èøûãëàð ñà÷àí îòàãëàðà ÷ÿêäè. Áó åâëÿðäÿ éöçëÿðëÿ àèëÿëÿð
îëóð; ãàäûíëàð, êèøèëÿð, ãûçëàð, ýÿëèíëÿð, áàëàëàð, êþðïÿëÿð ìÿñóä éàøàéûð-
ëàð. Ñÿùÿð à÷ûëàí êèìè ãàëõûá ýåäèðëÿð, ýöíöí áèð ùèññÿñèíè èø äåéèëÿí
àèëÿ ùÿéàòûíäàí óçàã áèð àëÿìäÿ êå÷èðèðëÿð. Àõøàìöñòö îðàäàí åâÿ
ñåâèíú, ñÿàäÿò, øèðèí ñþùáÿò, ÿéëÿíúÿ, ùÿéàò ëÿççÿòè ýÿòèðèðëÿð.
— Áóíëàðû áèðëÿøäèðÿí íÿäèð? Íÿ ö÷öí ìÿíèì òèôàãûìà ÿñÿí êöëÿê-
ëÿð áóíëàðà ÿñìèð? Íÿ ö÷öí î êèøèëÿð ìÿíè òàïìûð? Íÿ ö÷öí áó ñÿàäÿò
ìÿíÿ éàðàøìûð...
Àüúà õàíûìûí öðÿéèíäÿí ãîïàí ùÿñðÿòëè áèð ñÿñ ïû÷ûëäàøûðäû:
“Ìÿí äÿ ùþêóìÿò èäàðÿñèíäÿ îòóðàéäûì, ãîëó ÷èðìÿêëè ýþðöíÿé-
äèì; ìÿíèì äÿ úÿðýÿëÿðäÿ éåðèì, äÿôòÿðëÿðäÿ àäûì, èøëÿðäÿ ïàéûì
îëàéäû; ìÿí äÿ èøëÿéÿéäèì, éîðóëàéäûì, ÷àëûøàéäûì, ùÿôòÿì, àéûì,
úöìÿì, ìÿçóíèééÿòèì îëàéäû. Äàíëàíàéäûì, ìÿíÿ äÿ ÿðê îëóíàéäû;
àüûð-éöíýöë ñþçëÿð äåéèëÿéäè; ìÿí äÿ áó ìèíëÿðèí áèðè îëàéäûì...”
369
 Ñÿùÿð-ñÿùÿð èø ïàëòàðûíäà òðàìâàéà ìèíÿí, íàùàð âàõòû ãàéûäàí ãà-
äûíëàðûí, êèøèëÿðèí ùÿéàòû îíà èäåàë ýþðöíäö:
“Àçàäëûã äåéèëÿí áèð ëåéñàí éàüûøû îíëàðûí ùÿéàòûíû éóéóá àüàðò-
ìûøäûð. Ãàíóí äåéèëÿí áèð ÿë îíëàðûí öçöíÿ èñìÿò äåéèëÿí áèð ïÿðäÿ
÷ÿêìèøäèð. Ãàíóí... Ìÿíè äÿ ãàíóíëà äîüóá, ãàíóíëà áÿëÿäèëÿð. Ãà-
íóíëà àäàõëàäûëàð, Ãóðàí àéÿñè, òÿêáèð ñÿñè èëê ñèüÿì îëäó. Àõóíä éîëà
ñàëàíäà áàøûìû ãóúàãëàéûá, ýþçëÿðèìèí è÷èíÿ áàõûðäû. Î ìÿíèì áÿáÿê-
ëÿðèìäÿ ýÿëÿúÿê ýöíàùëàðûìû ýþðìÿêìè, éîõñà òÿëãèí åòìÿê, ùèäàéÿò-
äÿ ñàõëàìàãìû èñòÿéèðäè?.. Ùÿìèí ãàíóíëàð ìÿíÿ ö÷ øåé âåðäè: òÿáà-
ðÿêè, èøðÿò ìÿúëèñëÿðèíè, òÿíùàëûüû! Ùÿìèí ãàíóíëàð ìÿíäÿí ö÷ øåé àëäû:
èñìÿòèìè, ýÿíúëèéèìè, îüëóìó...”
Àüúà õàíûìûí ýþçöíÿ éóõó ýåòìèðäè. Þìðöíöí ÿçèç ýöíëÿðèíè êå-
÷èðäèéè, ùÿìèøÿ äåéèá-ýöëäöéö åâäÿ èíäè øàõòà, ãûø ñîéóãëóüó äóéóëóð-
äó. Ùÿð øåé îíà äöøìÿí ýþðöíöðäö. Ýþçö Èççÿòèí éàòàüûíà ñàòàøàíäà
öðÿéè àëûøûá-éàíûðäû. Áàëàúà éîðüàí, ÷ÿêèëè áàëûíú, äþøÿêàüû, ÷àðïàéû þð-
òöñö ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá ÷àüûðûðäûëàð: “Èççÿò, Èççÿò!”
Àüúà õàíûì ñÿñèíè îíëàðûí ñÿñèíÿ ãàòûá, óøàüûíû ùàðàéëàéûðäû:
“Èççÿò, êþðïÿì, ÿçèçèì, ùàðàäàñàí, ýÿë éàò!”
Áèðäÿí éàäûíà äöøäö êè, Èççÿò ÷îõäàí éàòìûøäûð. Éàø òîðïàãëàð öñ-
òöíäÿ, ãàðàíëûã ìÿçàðäà, ñàë äàøëàð àëòûíäà ùÿìèøÿëèê éàòìûøäûð!
Ãàäûí áó òÿñÿââöðÿ èíàíà áèëìÿäè, àéàüà ãàëõäû. Èêè ÿëè èëÿ áàøûíà
âóðóá ñà÷ëàðûíû éîëäó. ×ÿíýÿ èëÿ ÿëèíÿ ýÿëÿí òöêëÿðè éàéëûã êèìè ýþç-
ëÿðèíÿ áàñûá íàëÿ ÷ÿêäè. Öçö öñòÿ äþøÿìÿéÿ äöøöá ùþíêöð-ùþíêöð
àüëàäû...
...Ýþçÿë áèð éàé ñÿùÿðèäèð. Óøàã áàü÷àñûíäà áàéðàì êå÷èðèðëÿð. Øÿíëèê
ãóðòàðìûøäû. Ùÿäèééÿ ïàéëàíûð, ãûðìûçû ñàï èëÿ áàüëàíìûø òÿçÿ ãóòóëàð-
äà ÷îõëó øåéëÿð âàð. Ùÿð êÿñ àëäûãúà “ñàü îë” äåéèá, àíàñûíà ãîøóëóð,
îéíàéà-îéíàéà åâëÿðèíÿ ýåäèð.
Èççÿò ó÷óã áèð äèâàðà ñþéêÿíèá äóðóð. Ìöðÿááèéÿ îíà ùÿäèééÿ âåð-
ìÿê èñòÿéèð. Èççÿò ýÿëìèð. Éîëäàøëàðû äåéèð: “Ìöÿëëèì, àíàñûíäàí
ãîðõóð”, Àüúà õàíûì áó éàíäàí ãûøãûðûð: “Èççÿò, Èççÿò, ýåò àë. Ãîðõìà,
ñÿí äÿ àë!”
Èççÿò åøèòìèð. Àüúà õàíûì ÷ÿïÿðäÿí ùîïïàíûá, óøàüûí ÿëëÿðèíäÿí
òóòìàã èñòÿéèð. Áàü÷à, ìöðÿááèéÿ, ùÿäèééÿëÿð, ñàùèëäÿí àéðûëàí ýÿìè
êèìè óçàãëàøûð. Àíàëàð óøàãëàðûíû àïàðûðëàð. Äåéÿñÿí äèâàð äà ýåäèð.
Àüúà õàíûì éåðèäèêúÿ äèâàð ãà÷ûð, óøàüû àïàðûð. Äèâàðûí êþëýÿñè ãàòûëàøûð,
370
óçàíûð, óçàíäûãúà Àüúà õàíûìäàí óçàãëàøûð. Î, “Îüóë, îüóë!” äåéèð.
Èççÿò åøèòìèð. Àíúàã óøàãëàð ýåäÿí òÿðÿôÿ áàõûð. Ñÿñ äöøöð, óøàãëàð ãóø
îëóá äÿñòÿ èëÿ ó÷óðëàð. Îõóéà-îõóéà ó÷óã äèâàðûí öñòöíäÿí þòöðëÿð.
Èççÿò äÿ ãîëëàðûíû à÷ûð, éîëäàøëàðû îíó ÷àüûðûð. Èççÿò ùà úàí àòûð, ãàëõà
áèëìèð, äþíöá àíàñûíà áàõûð:
“Àíà, áÿñ ìÿíèì ãàíàäëàðûì ùàíû?..”
Àüúà õàíûì þçöíÿ ýÿëÿíäÿ âöúóäóíóí ñàíêè éàíûá êöëÿ äþíäö-
éöíö, îíà ýþðÿ äÿ éöíýöë îëäóüóíó ýöìàí åòäè. Áó ñààò õÿôèô áèð êöëÿê
ÿñÿúÿê, îíó ýþéÿ ñîâóðàúàã, ùÿð øåé áèòÿúÿêäè. ßëèíè öçöíÿ âóðàíäà
éàø äóéäó. Áó òÿð äåéèëäè. Ñó òþêìöøäöëÿð, éàíìûøû äà áèð ùÿéàòà ãàé-
òàðìàã, ÿçàáëàðëà äàùà áÿðê éàíäûðìàã èñòÿéèðäèëÿð. ßëëÿðèíè éåðÿ âåðèá
ãàëõìàã, äèâàð äèáèíäÿ Èççÿòè ýþðìÿê èñòÿäè.
Öôöã ñå÷èëèðäè. Ýåúÿíèí íÿ âàõòûäûðñà, ñÿñ-ñÿìèð êÿñèëìèøäè. Áó
ýþðöíÿí äàìëàð, àüàúëàð, ãóëàã êÿñèëèá Àüúà õàíûìûí íàëÿëÿðèíè äèíëÿ-
éèðäè. Áÿñ èøûüû êèì ñþíäöðìöøäö?
— Éàäûìà äöøäö: “Óøàã ðàùàò éàòñûí” äåéÿ þçöì ñþíäöðìöøÿì.
Àüúà õàíûì ãàëõûá, ñòîëöñòö ÷ûðàüû éàíäûðäû, äþíöá ÷àðïàéûéà
áàõäû. Îðàäà äàâàì åäèá äóðàí, ñàíêè, ãèéàìÿòÿúÿí äóðàúàã îëàí
áîøëóã, âàé õÿáÿðè êèìè îíó îõëàäû; äèç ÷þêäö, ãÿëáèíäÿí éàíûãëû áèð
“óô” ãîïäó; ýþç ãàïàãëàðû àüûðëàøäû, êèðïèêëÿðèíäÿí äàø àñûëìûø êèìè
îëäó; ýþçö ãàðàëäû, õÿéàëû ó÷óðóìëàðäà éîõ îëäó. Ãîðõóíú òÿñÿââöð-
ëÿðäÿí àéðûëìàã ö÷öí þçöíÿ ýöú âåðèá ýþçëÿðèíè à÷äû. Áóäóð, ùÿìèøÿêè
ìÿùðÿì èñòè åâ þç ãàéäàñûíäàäûð. È÷è ðÿíýáÿðÿíý ãàáëàðëà äîëó áóôåò,
ãàáëàðäà íÿ õþðÿê ÷ÿêèëìÿìèøäèð, íÿ ãîíàãëàð ãàðøûëàíìàìûøäûð...
Àüûð à÷ûëûá-þðòöëÿí êîìîäóí ýþçëÿðèíäÿ ïàëòàðûí ñàéûìû âàð? Àüúà
õàíûì áó ëèáàñëàðû ýåéèíèá, éåíÿ ñöçÿ áèëìÿçìè? Öçöêëÿð, ñûðüàëàð,
áîéóíáàüûëàð, ãîëáàãëàð, ÿòÿêëèëÿð, ìèðâàðèëÿð...
Àüúà õàíûì åâèíèí áÿçÿíìèø çèéàôÿò ñöôðÿñèíè à÷ûá, þçöíö ãîíàã-
ëàð àðàñûíäà çÿíí åòäè; ãàëõûá ãóëëóã åòìÿê èñòÿäè.
Îíëàð ùàíû? Êîìîäóí öñò ýþçöíö ÷ÿêèá, áþéöê àëáîìó ÷ûõàðòäû.
Èëëÿð óçóíó ãàïûñûíûí, ñöôðÿñèíèí, âöúóäóíóí ìÿùðÿìè îëàí àäàìëàð
áóðàäàäûðëàð; îíëàð Àüúà õàíûìû ýþðÿí êèìè ùàìûñû áèðäÿí äèëÿ ýÿëäè-
ëÿð: “ßéëÿø äèçèì öñòÿ!”, “È÷ áó áàäÿíè! Ìÿíèì õàòûðûìà”, “Ùÿéàòûì
ãÿäÿð ñåâäèéèì”, “Ìÿíè ñÿíäÿí àíúàã þëöì àéûðà áèëÿð”, “Íÿ ýþçÿë
øàèðàíÿ áèð õèëãÿò”.
Áó ñþçëÿð Àüúà õàíûìà ñàëàì âÿ õóäàùàôèç êèìè èäè. Àíúàã î áó
ñþçëÿðèí ñàùèáèíè àõòàðûðäû:
371
 — Ùàíû? Ùàðàäàñûíûç? Ùå÷ îëìàñà áèðèíèç? Òÿê áèðèíèç?
Àüúà õàíûì øÿêèëëÿðèí öñòöíÿ ãûøãûðûð, ùå÷ áèð úàâàá àëìûðäû. Àëáîìó
ïå÷ÿ àòûá êèáðèò ÷ÿêäè. Àëîâ âÿðÿãëÿðÿ éàéûëäûãúà øÿêèëëÿð òöñòö è÷èíäÿ
ýþðöíìÿç îëäó.
Àüúà õàíûìûí àü ýöíëÿðè äÿ áåëÿúÿ, ùèñ êèìè ãàðàëìûø, ïó÷ îëóá
ýåòìèøäè:
— Íÿ ýþçÿë óéüóíëóã!
Èíòèãàì àëìûø êèìè áèð éöíýöëëöê äóéäó. Êîìîäóí ýþçöíö à÷äû,
èïÿê, ãóìàø ïàëòàðëàðû, çÿð-çèâÿðè ùÿððàú êèìè åâèí îðòàñûíà, áèð-áèðèíèí
öñòöíÿ ãàëàäû: åâè íàôòàëèí èéè ýþòöðäö. Ùÿð êþéíÿéÿ áàõäûãúà éàõàñûíû
à÷àí ÿëëÿðè, ùÿð öçöéö ýþðäöêúÿ, ÿëèíè þïÿí ñîéóã äîäàãëàðû, ùÿð ñûðüà
ïàðûëäàäûãúà, ùèéëÿëè ñþçëÿðè, ùÿð ñààò ÿëèíÿ ýÿëäèêúÿ, êå÷èðäèéè äÿãèãÿ-
ëÿðè, ùÿð ÷ÿêìÿ ýþçöíÿ äÿéäèêúÿ, õÿëâÿò ýÿçäèéè éåðëÿðè õàòûðëàäû...
Áöòöí áó ïàë-ïàëòàð, âöúóäóíà äàðàøàí èëàí êèìè ýþðöíäö. Çèíÿòëÿð
ÿôè äÿðèñèíäÿêè ïóëëàð êèìè ïàðëàéûðäû. Áó èëàí îíó òèëñèìÿ, êÿìÿíäÿ
ñàëûá áîüìóø, ãàðàëòìûø, öçìöø, ãóðóòìóøäó; îíó áàëàñûíäàí ìÿùðóì
åòìèø, ùÿéàò ÷ûðàüûíû ñþíäöðìöøäö. Àüúà õàíûì àòàäàí ãàëìà, àüûð âÿ
øàõ ñàëëàíàí ïÿðäÿëÿðÿ ÿë àòäû, áÿðê-áÿðê òóòóá ÷ÿêäè, äÿìèð ùàëãàëàð î
éàí-áó éàíà ñöðöøöð, äÿñòÿéè áóðàõìûðäûëàð. Àüúà õàíûì åâèíäÿ ùÿ-
ìèøÿ àòà ìèðàñû äåéèá ÿçèçëÿäèéè ïèëÿêëè ìÿõìÿðÿ àëòäàí-éóõàðû ãÿ-
çÿáëÿ áàõäû. Ãóúàãëàéûá âàð ýöúö èëÿ ÷ÿêäè, àüàú ãûðûëäû; ïÿðäÿëÿðè
áóëóä êèìè áöêäö; ïÿíúÿðÿëÿðè à÷äû. Åøèêäÿí ýÿëÿí ñÿðèíëèêäÿí ãàäûí
òèòðÿäè. Áàøû ÿçèëìèø èëàí êèìè áöêöì-áöêöì îëàí ïàëòàðëàðû àüàú èëÿ
÷ÿíýÿëÿéèá ÷þëÿ àòäû; ñàíäûã øåéëÿðèíè äÿ ùÿéÿòÿ òþêäö, áóíäàí áèð ðà-
ùÿòëèê äóéóá, òÿêðàð åâèí ñöêóòóíó äèíëÿäè.
Ëàêèí íÿ øÿêèëëÿð, ìÿêòóáëàð, íÿ äÿ çèíÿòëÿð îíó ìàë êèìè ñàòûí
àëàí, òîï êèìè àòûá îéíàäàí êèøèëÿðè óçàãëàøäûðûðäû. Ñàíêè îíëàð èíäè äÿ
ýþðöíìÿç áèð éîë èëÿ îíóí áîéíóíà ñàðûëûðëàð. ßëëÿðèíè éàõàñûíà àòäû,
÷ÿêèá êîôòàñûíû úûðäû.
Ìåéâÿñè éîëóøäóðóëìóø àüàú êèìè ïîçóëìóø, ãóðóìóø òàõòà ñèíÿ-
ñèíÿ áàõäû. Ñàðàëìûø *áÿíèçèíÿ íÿçÿð ñàëäû. Áöòöí âöúóäóíäàí áèð
ïÿðèøàíëûã éàüûðäû. Äîëó ñèôÿòè ÷ÿéèðäÿê êèìè ãóðóìóøäó.
Áÿëè, ùÿð øåé áó äàø êèòàáäà — áó àéíàäà éàçûëìûøäûð. Ùàìûñû,
ùàìûñû áóðàäà ùÿêê îëóíìóøäóð. Áóíëàð ÿñðëÿðúÿ îõóíàúàãäûð.
Àüúà õàíûìûí ÿëèíÿ êå÷ÿí ùÿâÿíýäÿñòÿ ýöçýöíöí îðòàñûíà äÿéÿí-
äÿ äàø àéíà éàç ñÿìàñû êèìè áèðäÿí øàããûëäàäû, àé êèìè ïàð÷àëàíäû.
Áóíäàí äà Àüúàíûí öðÿéèíÿ áèð ñÿðèíëèê ÷þêäö.
372
 Éåíÿ Èççÿò ýþçöíÿ ýþðöíäö. Î, ñÿñÿìè ýÿëäè? Òîðïàãëàð àëòûíäàí
áàø ãàëäûðûá, øèêàéÿòìè åäèð?
Àüúàíûí úàíûíà áèð ÿñìÿ ýÿëäè. Áÿäÿíè àüàú êèìè ñèëêÿëÿíäè. Ãîë-
ãàíàäûíäà ùÿéàò àäûíà íÿ ãàëìûøäûñà õÿçÿë êèìè ÿëÿíäè. ßëèíè àòûá, ÿò
áû÷àüûíû ýþòöðäö, áèð èñòÿäè êöëÿêëÿð âÿ áîðàíëàð îéëàüû îëàí öðÿéèíè
ïàð÷àëàñûí; ñèíÿñèíäÿí ÷àë-÷àðïàç äàü ÷ÿêèá, äÿðäèíè éàçñûí, áàëà áóñÿ-
ñèíÿ áöçöëìÿéÿí äîäàãëàðûíû äîüðàñûí. Áèëÿêëÿðèíè ñûõäûëàð, äàìàðëà-
ðûíäà ãàí äàéàíäû, áöòöí áÿíäëÿðè áîøàëäû. Éåðÿ äöøÿí áû÷àüû àéàãëàäû.
Íÿ ùèññ èëÿñÿ ãàïûíû ÷ûðïûá, þçöíö ÷þëÿ àòäû. Ñàíêè ýþçö áóíëàðû,
þìðöíöí ÿçèç âÿ çÿëèë ýöíëÿðèíè äàíûøàí øåéëÿðè, ýÿíúëèéèíèí òàëåéèíè
õÿáÿð âåðÿí åâ ÿìëàêûíû ýþðìÿñÿ äèíúÿëÿúÿêäè, ýåúÿ ãàðàíëûãëàðû îíóí
ÿñÿáëÿðèíè ñó êèìè îõøàéàúàãäûð.
Áèð êþëýÿ êèìè éåðèäè, åéâàíäàí þòöá ãîíøó äàìà ÷ûõäû, äàëäà áèð
éåð òàïäû; öçöíö àøàüûëàðà, äþø-äþøÿ âåðèá éàòàí óúà âÿ àë÷àã áèíàëàðà,
ìóíúóã êèìè äöçöëÿí èøûãëàðà, ãûð ýþëö êèìè ýþðöíÿí äÿíèçÿ, ñàùèëèí
ãûçûë ñöòóíëàðûíû ïàð÷àëàéàí äàëüàëàðà òóòäó. Ýþéäÿí éåðÿ ãÿäÿð áöòöí
àëÿìäÿ áèð ìÿìíóíëóã, ìöÿééÿíëèê äóéóëóðäó. Ýþðöíÿí, ýþðöíìÿ-
éÿí àäàìëàðûí, ùàìûíûí éåðè, âÿçèôÿñè, èøè, ÿùÿìèééÿòè âàð èäè. Ùàìû
ðàùàò-ôàðàüàò âÿ ðàçû èäè. Áó áþéöê, ìöðÿêêÿá àëÿìäÿ ùå÷ áèð øåé àðòûã
äåéèëäè.
Áàõ, î äÿíèçèí è÷ÿðèëÿðèíÿ ñîõóëàí ãàðà áóðóí, î òÿïÿúèê äÿ ëàçûì-
äûð. Êÿíàðëàðûíû äàëüàëàð äþéÿúëÿéÿí êþðïö ñöòóíëàðû, ñûíûã ãàéûãëàð,
ñóéó ñûõûøäûðûá è÷ÿðèëÿðÿ ãîâàí äàø, ÷ûíãûë, òàð-òàõòà, äÿìèð... ùàìûñû,
òðàìâàé, àñôàëò éîëëà ñöçöëöá ýåäÿí ìàøûí, ñóëàðäà àüàðàí éåëêÿí,
ãûëûíú êèìè ýþéëÿðè éàðàí òÿééàðÿëÿð... Ùàìûñû ëàçûìäûð, ùàìûñû áèð
ìÿãñÿä ö÷öíäöð. Èøûãëàð òåë-òåëÿ âåðèá, éîë÷óëàðûí ãÿäÿìëÿðèíÿ íóð
ñÿïèð; ìèëèñëÿð íèçàì ýþçëÿéèð, êåøèê÷èëÿð ãîðóéóð; òðàìâàéëàð àäàìëàðû
ìÿíçèëèíÿ àïàðûð...
Áóäóð, áèð àèëÿ ýþðöøäÿí ýÿëèð. Áèð áàøãàñû ýþðöøÿ ýåäèð. Êèìè íèøàí
àïàðûð. Áèðè ýÿçìÿéÿ ÷ûõûð, î áèðèñè ýÿçèíòèäÿí ãàéûäûð. Áèð àéðûñû åéâàí-
äà îòóðóá ÿéëÿíèð, áèðè îõóéóð, áèðè ÷àëûð, áèðè ãÿù-ãÿù ÷ÿêèð. Ìÿñóä,
õîø áèð àùÿíý...
Éîõ! Áóíëàðûí ùàìûñû çàùèðÿí áåëÿäèð. Ùàìû öçöíö äàüëûã ùèññÿéÿ
÷åâèðèá ãûð äàìà, áó äàìäà äàø êèìè äàéàíàí ãàðòàëà áàõûð... Ìþùòÿ-
øÿì áèíàëàð, êö÷ÿëÿð, ñàëëàíàí ôÿíÿðëÿð, ýÿçÿíëÿð, äàéàíàíëàð... Ùàìû
Àüúà õàíûìà òàìàøàéà äóðìóøäóð; ñàíêè áó äàìûí èíäèúÿ éûõûëàúàüûíû,
373
êèìÿ èñÿ çÿðÿð âóðàúàüûíû ýþçëÿéèðëÿð. Áàõûøëàð òÿíÿëèäèð, èñòåùçà åäèð-
ëÿð, ùàìû àüûç-àüûçà âåðèá, óúàäàí âÿ ùèääÿòëÿ äåéèð: “Ñÿí àðòûãñàí!
Ñÿí íÿéÿ ëàçûìñàí!..”
“Ñóäàí õèëàñ äÿñòÿëÿðè ìÿíè êå÷ìèøèí ÿçàá äÿðéàñûíäàí, ïåøìàí-
÷ûëûã àëîâóíäàí õèëàñ åäÿ áèëìÿçëÿðìè? Áóíà øÿùÿðèí ãöäðÿòè ÷àòìàç-
ìû? Ìÿí éåíè øÿùÿð òèêÿí, øÿùÿðè éåíèäÿí òèêÿí øÿùÿðè éåíèäÿí òèêÿí
àäàìäàí êþìÿê àëà áèëìÿðÿììè?..”
Ãîíóì-ãîíøóíóí ùÿéÿòäÿêè ñÿñ-êöéöíö åøèäÿíäÿ Àüúà õàíûì áèð
úàíè êèìè óçàãëàøûá ýåòäè.
Ãîíøóëàð ùÿéÿòè ãèéìÿòëè øåéëÿðëÿ äîëó ýþðäöëÿð. Ãàäûíûí äÿëè
îëäóüóíó, áÿëêÿ äÿ þçöíö þëäöðäöéöíö ýöìàí åäèá, åâÿ éöéöðäöëÿð.
Ãàïûëàð òàéáàòàé, åâ èñÿ ñàùèáñèç èäè. Êö÷ÿéÿ àäàì ãà÷ûðòäûëàð, ñó ãó-
éóñóíà ÷ûðàã ñàëûá áàõäûëàð... Çèðçÿìèíè, ïèëëÿêÿí àëòûíû, âàííà îòàüûíû
ýÿçäèëÿð. Àüúà õàíûìäàí áèð íÿì-íèøàí éîõ èäè. Ïàëòàðëàðûíûí, àéàããà-
áûñûíûí åâäÿ îëìàñûíäàí éÿãèí åòäèëÿð êè, áèð éåðÿ ýåòìÿéèá. Ñÿùÿðÿ
ãÿäÿð àõòàðäûëàð. Îäóíëàðûí àëòûíà, êþùíÿ òÿíäèð ó÷óüóíà, ãîíøó äàì-
ëàðà, ùÿéÿòëÿðÿ áàõäûëàð. Òðàìâàé àëòûíà äöøìÿñèíäÿí øöáùÿëÿíäèëÿð.
Çÿíý âóðóá “Òÿúèëè éàðäûìäàí” ñîðóøäóëàð. Àüúà õàíûìûí éîõ îëìàñû
õÿáÿðè ðàéîíà ÷àòäû. Ôþâðÿí åâÿ èêè ìèëèñ ýÿëäè: øåéëÿð ñèéàùûéà àëûíäû,
øàùèäëÿð ãîë ÷ÿêäè, ãàïû ìþùöðëÿíäè.

***

Êàèíàò ðÿíúáÿðèíèí õûðìàí èøè áèòèð, ýþé öçöíÿ ñÿïèëìèø õàø-õàø

äÿíÿëÿðè, ýöíäöç áþéöê áèð òûü òÿøêèë åòìÿê ö÷öí éûüûëûð, ñÿùÿð à÷ûëûðäû.
Þòÿí àõøàì ùàðàëàðäàíñà êÿìÿíä êèìè àòûëàí âÿ ýåò-ýåäÿ òöíäëÿøèá áèð
ãàðàíëûã îëàí êþëýÿëÿð, ñàíêè éóâàëàðûíà ÷ÿêèëèð, áÿíäëÿðèíÿ áàüëàíûðäû.
Ñÿùÿð à÷ûëûðäû.
Çöëìÿòèí ýöúöíäÿí áèð-áèðèíÿ ãàðûøàí âàðëûãëàð, äóðóëàí ñóäà äàø-
ãóì êèìè àéðûëìàüà, ñå÷èëìÿéÿ áàøëàéûð, ñÿùÿð à÷ûëûðäû. Ýþéÿðÿí âÿ àü
ëÿïÿëÿðè èëÿ òîðïàãëàðû àøûðûá, ùÿéàò èøûüûíà ÷ûõàí áèòêè êèìè, ýöíÿø
öôöãäÿí áîéëàíûð, ýþéÿ ëàëÿ éàðïàãëàðû òþêöëöð, ñÿùÿð à÷ûëûðäû.
Ãàðàíëûüûí àìàíñûç ùþêìö èëÿ òîðïàüà áàüëàíìûø, ùÿðÿêÿòäÿí ãàë-
ìûø ìÿõëóãàò, ùÿìèí áó ñàáàù èøûüû èëÿ ùÿéàò âÿ ñÿðáÿñòëèê àëûð, éåð
öçöíö øÿíëÿíäèðìÿê ö÷öí ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð. Ñÿùÿð à÷ûëûðäû.
Òðàìâàéëàð, ôàáðèê ôèòëÿðè, ðàäèî äàëüàëàðû, ñàìîâàð íÿüìÿëÿðè, ñààò
çÿíýëÿðè ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá, èíñàíëàðà “Ñàáàùûí õåéèð” äåéèð, ñÿùÿð à÷ûëûðäû...
374
 Âàùèä Íàéûáîâóí åâ ãàïûñû ùÿìèøÿêè ñàêèòëèéè èëÿ àðàëàíäû âÿ þðòöëäö.
ßëèíäÿ çÿíáèë îëàí ãóëëóã÷ó úÿëä âÿ éåéèí àääûìëàðëà ïèëëÿêÿíëÿðè
åíÿíäÿ äÿùëèçäÿ áèð àäàì ñå÷äè:
“Ãàïûíû êèì à÷ûá?” äåéÿ õÿéàëûíäàí áèð ñóàë þòäö. Éàäûíà äöøäö
êè, ÿìèñèíèí ìàøûíû ñÿùÿð òåçäÿí Ðöáàáÿíè ýÿòèðìèøäè. Àëà-òîðàíäà
àéàã öñòÿ äèìäèê, ùåéêÿë êèìè ýþðöíÿí àäàì ãóëëóã÷óíóí úàíûíà âà-
ùèìÿ ñàëäû. Ãûç ãàéûòìàã èñòÿäè, ÷ÿòèíëèêëÿ äèëëÿíäè:
— Êèìñÿí?
Ãàðàëòûäàí úàâàá ÷ûõìàäû. Ãóëëóã÷ó áèð äÿ ñîðóøäó:
— Äå, êèìñÿí?
Ãàðàëòûíûí äèíìÿç-ñþéëÿìÿç, éàâàø àääûì èëÿ ýÿëäèéèíè ýþðÿí ãóë-
ëóã÷ó ýåðè-ýåðè ïèëëÿêÿíëÿðè ÷ûõìàüà áàøëàäû:
— Êèìñÿí? Àé, êèìñÿí?
Ãàðàëòû äàéàíäû, áîüóã ñÿñ åøèäèëäè:
— Âàùèäè ýþðÿúÿéÿì!
Ãóëëóã÷ó ãàéûäûá, òåç éàòàã îòàüûíûí ãàïûñûíû òûããûëäàòäû, ãîðõóëó
áèð ñÿñëÿ Ðöáàáÿéÿ äåäè:
— Âàùèäè èñòÿéèðëÿð, õàíûì áàúû!
Ðöáàáÿ ãóëëóã÷óíóí òÿëàøûíû äóéäó:
— Ãûç, ñÿíÿ íÿ îëóá?
— Äÿùëèçäÿ áèð àäàì äàéàíûá.
Âàùèä ãóëëóã÷óíóí ñÿñèíè åøèäÿí êèìè ýåéèíäè, ïåíúÿéèíè ÷èéíèíÿ
ñàëûá ÷ûõäû. Ïèëëÿêÿíëÿðèí ëàï áàøûíäà õÿéàë êèìè ùÿðÿêÿòñèç äàéàíûá
áàõàí áèð ãàäûí ýþðäö. Ãàäûíû òàíûéà áèëìÿäè. Àíúàã îíóí âÿçèééÿòè
íÿñÿ ãåéðè-àäè áèð ùàäèñÿäÿí õÿáÿð âåðèðäè.
Ðöáàáÿíè è÷ÿðè ãàéòàðäû, äÿùëèçèí èøûüûíû éàíäûðäû, ìöäùèø áèð ùåé-
êÿë êèìè äàéàíàí, ñàâàøäàí, äàâàäàí ÷ûõìûø, ãàòèë ÿëèíäÿí ãóðòóëìóø
êèìè áèð àäàì ýþðäö: ðÿíýè ãà÷ìûø, ñà÷ëàðû äàüûëìûø, éàõàñû ïàð÷àëàí-
ìûø, öçöíäÿ èçòèðàá îõóíóðäó. Âàùèä þìðöíäÿ áåëÿ àäàì ýþðìÿìèøäè,
íÿçÿðèíè îíóí öçöíäÿí ýþòöðìÿäè:
— Ýÿëèí!
Ãàäûí äèíìÿäè. Ýóð âÿ äàüûíûã ñà÷ëàðû àëòûíäàí áàõàí âÿ àëîâ
ñà÷àí ýþçëÿðè èëÿ ñàíêè íÿñÿ äåéèðäè. Ãàøëàðû ÷àòûëìûø, ñèôÿòè ñèëëÿ äÿé-
ìèø êèìè ãûçàðìûøäû. Åíìèø êþêñöíäÿí, ãàëõìûø ÷èéèíëÿðèíäÿí, äàìàð-
ëàð àòìûø áîüàçûíäàí, ìöâàçè õÿòëÿðëÿ äîüðàíìûø àëíûíäàí ìÿëóì èäè
êè, áó íÿëÿð éàøàìûø, íÿ èçòèðàáëàð êå÷èðìèøäèð. Âàùèä àäè áèð äÿëèíèí, éà
375
àçüûíûí åâÿ ñîõóëàúàüûíäàí, áèð èø áàø âåðÿúÿéèíäÿí ÷ÿêèíèá, ãàïûíû
þðòìÿê èñòÿäè. Ãàäûíûí ñèìàñûíäà, äóðóøóíäà âÿ ñöêóòóíäàêû èíòèçàð
áóíà ìàíå îëäó. Áèð äÿ òÿêðàð åòäè:
— Ýÿëèí! Ýÿëèí è÷ÿðè!
Ãàäûí ñàíêè ÷ÿòèíëèêëÿ äèëëÿíäè:
— Ìÿí ÷îõ ýÿëìèøÿì... Áèð àääûì äà ñèç ýÿëèí!
Áó ñþçö äåéÿðÿê ãàäûí íÿ ãûìûëäàíäû, íÿ ÿëèíè òÿðïÿòäè. Çÿíí
åäÿðäèí êè, áó îíóí ñþçö äåéèë, ãåéðè éåðäÿí ýÿëìÿ áèð ñÿñäèð. Éàõóä
áóíó äèëè, äîäàüû éîõ, áöòöí âöúóäó äåäè. Âàùèäèí øöáùÿñè äàùà äà
àðòäû. Àëäûüû úàâàá ùàðàäàí, íÿ úÿùÿòäÿí âÿ íÿ ñÿáÿáäÿíñÿ ãàäûíûí
îíà áàüëû, îíóíëà ÿëàãÿäàð îëäóüóíäàí õÿáÿð âåðèðäè. Ãàäûí ìÿùðóì
áèð ñÿñëÿ äåäè:
— Ãàïûíûçà ýÿëìèøÿì, ãîâìàéûí, Âàùèä!
Âàùèä ãàäûíûí ýþçëÿðèíäÿêè øèêàéÿòè äóéäó. Èíäè ãàäûí îíóí ýþçöíÿ
áèð ìöÿììà éîõ, ôÿëàêÿòÿ óüðàìûø áèð éàçûã êèìè ýþðöíäö:
— Áóéóðóí è÷ÿðè!
Ãàäûí òÿðïÿíìÿäè:
— Ìÿíÿ äîüðó áèð àääûì äà ñèç àòûí!
Áó ñþç Âàùèäè éåíÿ øöáùÿéÿ ñàëäû, êþìÿê èñòÿéÿí àäàìûí ñþçö
äåéèë, áó, òÿëÿá åäÿí, óìàí, ùÿì äÿ éàõûí áèð àäàìûí ñþçöäöð. Âàùèä
äèëëÿíìÿê èñòÿéèðäè. Ãàäûí ÿëëÿðèíè à÷äû, ÿéèëÿí êèìè îëäó:
— Ðöáàáÿéÿ êÿíèç ýÿëìèøÿì, ýþòöðöí!
Ðöáàáÿ éàä àäàìäàí þç àäûíû åøèäÿíäÿ ãàïûéà ÷ûõäû. Ãàäûí áèðäÿí
âóðóëìóø êèìè öçö öñòÿ éûõûëäû, ùþíêöðòö âóðäó.
— Àñòàíàíà ýÿëìèøÿì, — äåäè, — ìÿíèì áàøûìû êÿñ, éà ìÿíè åë
è÷èíÿ ãàéòàð!
Ðöáàáÿ îíóí ãîëóíäàí òóòóá, è÷ÿðè ýÿòèðäè. Âàùèä äöøöíäö: “Áóíà
íÿ îëóá?” Î áèðè îòàüà êå÷ÿíäÿ Ðöáàáÿ ÿðèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
— Ýÿëäèéåâ áóíó äà áÿäáÿõò åäèá...
Âàùèä òÿÿññöô âÿ ùèääÿòëÿ áàøûíû òÿðïÿòäè. Ðöáàáÿ õàùèø åòäè:
— Éàçûãäûð, îíà àðòåëäÿ-çàääà èø äöçÿëò.
— Êþìÿê ëàçûìäûð!
Ñàáàùûñû ýöí ãÿçåòëÿð Âàùèä èëÿ ÿëàãÿäàð äþðä éåíè õÿáÿð éàçäûëàð:
Àüúà õàíûìûí ñÿðýöçÿøòèíè, “À÷ûã êèòàá” ëàéèùÿñèíèí ìöñàáèãÿäÿ
óääóüóíó, Êÿðèì Ýÿëäèéåâèí ïàðòèéàäàí ãîâóëäóüóíó, èíøààò èíñòèòó-
òóíäà ùàâàíûí òÿìèçëÿíìÿñè èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí øàäëûüû.
376
 Îíóíúó ôÿñèë

Ýÿëäèéåâ ñàü-ñàëàìàò ýÿëèá, Âàðòàøåíÿ ÷ûõäû. Îíóí ìÿãñÿäè áóðàäà

ãàëìàã äåéèëäè. Êþùíÿ âÿ ñàäèã äîñòó Èñìèéåâè ýþðÿúÿê, îíóí âàñèòÿ-
ñèëÿ Ðóñèéà äàðöëôöíóíëàðûíäàí áèðèíÿ åçàìèééÿò àëàúàã, éàéûíàúàãäû.
ßëáÿòòÿ, Èñìèéåâ ìöùÿíäèñ îëìóø äîñòóíó àñàíëûãëà áóðàõìàéàúàãäû:
“Áÿñäèð îõóäóí, — äåéÿúÿêäè, — ãóðòàðäûí, ýÿë èíäè õàëãà õåéèð âåð!”
Àììà Ýÿëäèéåâ îíó áàøà ñàëàúàãäû: “Ùÿëÿ éàðûì÷ûüàì, Áàêûäà
ëàçûìè ïðîôåññîðëàð îëìàäûüûíäàí äàñòàòî÷íè áèëèê àëìàäûì. Ìîñêâàäà
îõóìàñàì, þçöìÿ èíúèíåð äåìÿðÿì. Òÿâÿããå åäèðÿì áîéíóìà ãîé-
äóüóíóç ùàãã-ñàéû àõûðàúàí àïàðûí. Ìÿí äÿ äóç-÷þðÿê èòèðÿí îüóë äå-
éèëÿì, þçöí òàíûéûðñàí!..”
Ýÿëäèéåâ àõøàì ÷ûðàãëàð éàíàíäà ðàéîíà ÷àòìûøäû. Áèðáàøà äîñòó-
íóí åâèíÿ ýåòìÿê, ÿçèééÿò âåðìÿê èñòÿìèðäè. Ìåùìàíõàíàéà ýÿëäè,
îðàäà îðòàéàøëû ÷îïóð áèð êèøè èøëÿéèðäè. Ýÿëäèéåâÿ áèð êþùíÿ ÷àðïàéû
âåðäè. Ýÿëäèéåâ îíäàí ÿùâàë ñîðóøäó:
— Äåéÿñÿí áóðàäà òÿçÿ èøëÿéèðñÿí, ùÿ?
— Îëàð áèð èêè èë éàðûì!..
— Íåúÿ éåðäèð? Õîøóíà ýÿëèð?
— Íèéÿ, ýþðìöðñÿí, éàçû úÿííÿò êèìè... ßáÿñ éåðÿ Âàðòàøåí äåìÿ-
éèáëÿð ùà. Âàðòàøåí, éÿíè ýöë êÿíä!
— Àäàìëàðû íåúÿäèð?
— Àäàìëàðû äåéÿíäÿ, ãàðäàø, ñÿí ãÿðèáÿ ñþç ñîðóøóðñàí. Áåø áàð-
ìàüûí áåøè äÿ áèðäèð? Ïèñè äÿ âàð, éàõøûñû äà. Áèð äÿ ìÿíÿ òÿôàâöò
åëÿìÿç, íÿéèì øÿðèêëèäèð? Áàøûìû ñàëûá ãóëëóüóìó åëÿéèðÿì.
— Èñïàëêîìó-çàäû äåéèðÿì åé!
— Íèéÿ, ñàü îëñóí, úàíéàíäûðàí àäàìäûð.
Ýÿëäèéåâèí ãîëòóüó ãàðïûçëàíäû:
— Äîñòóìäóð. Úàíëàðà äÿéÿí êèøèäèð.
— Îíóí íÿéèíÿ êèøè äåéèðñÿí, ãàðäàø, úàâàíúà îüëàíäûð êè!
— Íåúÿ úàâàí, 45-äÿí éóõàðû éàøû âàð.
×îïóð êèøè áèð àç ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà äåäè:
— Ñÿí äåéÿñÿí àõû Èñìèéåâè äåéèðñÿí.
— Áÿñ ñÿí êèìè?
— Äàùà èñïàëêîì Èñìèéåâ äåéèë. Ìöñëöìçàäÿäèð. Êþùíÿíè ãîâäóëàð.
Ýÿëäèéåâÿ òÿÿúúöá ýÿëäè:
377
 — Íåúÿ ãîâäóëàð?
— Áÿëè, áóðäàí ãîâäóëàð Éåâëàüà, îðäà äà òóòäóëàð.
Ýÿëäèéåâ ãàøëàðûíû ÷àòäû:
— Òóòäóëàð? Íåúÿ éÿíè òóòäóëàð?
— Áÿëè!
— Íèéÿ òóòäóëàð?
×îïóð êèøè ñþùáÿòèí óçàíàúàüûíû ýþðöá, ãóòóñóíó ÷ûõàðòäû, ïàïèðîñ
áöêäö:
— Ýöíàùû ÷îõäóð, ãàðäàøîüëó, îíóí. Äîüðóäàí äîñòóíäóð?
— Çàðàôàò åëÿéèðÿì, ÿøè. Äàëàøìûøäûì îíóíëà.
— ×îõ èäè ýöíàùû. Àäàìëàðû âàð èìèø. Ïàé áþëöøäöðöðëÿðìèø. Ðà-
éîíó éåéèáëÿð, öñòö à÷ûëûá.
— Ùàâàõò à÷ûëûá?
— Ìÿí ýÿëÿíäÿí áèð àëòû-éåääè àé ñîíðà.
— ßøè, éîõñà ñÿí à÷ìûñàí öñòöíö?
— Ìÿíèì íÿ õÿáÿðèì âàð. Ìÿðêÿçäÿí àäàì ýÿëìèøäè, ðàéêîìó äà
äÿéèøäèëÿð.
— Àõû ìÿí åøèòäèì, Èñìèéåâÿ äÿéìÿéèáëÿð.
— ßââÿë äÿéÿ áèëìèðäèëÿð, äèøè áÿðê èäè, ñîíðà îíà äà äÿéäèëÿð.
Ýÿëäèéåâ Èñêÿíäÿðè õÿáÿð àëäû. ×îïóð êèøè îíóí öçöíÿ áàõûá äèí-
ìÿäè. Ñîíðà ïàïèðîñóíóí êþòöéöíö ñîðóá äåäè:
— Ãàðäàø... Ñÿí åëÿ àäàìëàðû ñîðóøóðñàí êè... Èñêÿíäÿð ÿëÿ êå÷ñÿ,
äÿðèñèíÿ ñàìàí òÿïÿðëÿð. ßìàíÿò êàññàñûíûí îòóç ö÷ ìèí ìàíàòûíû
ýþòöðöá éîõ îëäó.
Áàëàúà áèð îüëàí óøàüû ïèøèê êèìè ãàïûíû à÷äû, ãà÷à-ãà÷à ýÿëèá,
÷îïóð êèøèíèí äèçëÿðè àðàñûíà ýèðäè. ßëèíäÿêè òîð çÿíáèëè ñèíÿñèíÿ áàñäû:
— Àíàì äåäè, ÷þðÿê àëñûí!
Ýÿëäèéåâ óøàüû òàíûäû. Áèðèíúè àðâàääàí îëàí îüëó èäè. Óøàã áþéö-
ìöø, ðÿíýè à÷ûëìûø, äèð÷ÿëìèø, ÷åâèêëÿøìèøäè. Ïàðëàã ýþçëÿðè ùÿð øåéè
ýþðìÿê èñòÿðìèø êèìè îéíàéûðäû. Áó òàíûøëûãäàí Ýÿëäèéåâ ïîçóëäó,
öçöíö éàíà ÷åâèðäè: “Áó óøàãëàð ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðëÿð...”
×îïóð êèøè óøàüûí ãîëóíäàí òóòóá, ãàïûéà ÷ûõäû. Ýÿëäèéåâÿ äþíäö:
— Ùÿëÿ êè, áóðàäàñûíûç, ãàðäàø?
Ýÿëäèéåâ î òÿðÿôÿ äþíìÿäÿí úàâàá âåðäè:
— Àðõàéûí îë, áóðàäàéàì!
Îíëàð êö÷ÿíèí î òàéûíäàêû êîîïåðàòèâÿ ýèðäèëÿð. Ýÿëäèéåâ øöøÿ-
áÿíääÿí áàõûðäû. ×îïóð êèøè áèð áöòöí òÿíäèð ÷þðÿéè, áèð òîðáà ãÿíä
378
àëûá, òîð çÿíáèëÿ ãîéäó. Óøàã áèð ÿëèíäÿêè êîíôåòè ýÿìèðèð, î áèðè ÿëè èëÿ
äÿ øåéëÿðè äþøöíÿ áàñûá, áÿðê-áÿðê òóòóðäó. Îíëàð êö÷ÿ ôÿíÿðèíèí àë-
òûíäà äàéàíûá, íÿ èñÿ äàíûøäûëàð, ñàíêè ôÿíÿð îíëàðûí ìåùðèáàíëûüûíû
ýþðöá, áàøëàðûíà íóð éàüäûðûðäû. ×îïóð êèøè óøàüû àò-ôàéòîí, ìàøûí éî-
ëóíäàí àääàäûá, åâÿ éîëà ñàëäû, þçö ìåùìàíõàíàéà ãàéûòäû.
Ýÿëäèéåâ õÿáÿð àëäû:
— Äåéÿñÿí åâëèñèíèç?
— Áÿëè. Ýÿëÿíäÿí ñîíðà áóðàäà åâëÿíìèøÿì.
— Áÿñ óøàã ñèçèí äåéèë?
— Àòàñû éàìàí ÷ûõûá, óøàãëû àðâàäû áîøàéûá, Áàêûäà áèð ëîòóéà óéóá.
Ìÿíèì öðÿéèì ýþòöðìÿç. Îüëóìäàí àðòûã áàõûðàì. Íèéÿ êè, óøàãäûð,
áþéöìÿëèäèð, áÿñëÿíìÿëèäèð. Ñàü îëñóí, ùþêóìÿò äÿ àç êþìÿê åëÿìèð.
Áàü÷àñû-çàäû ìöôòÿäèð. Ñàáàù-áèðè ýöí äÿ ãîéàúàüàì îõóñóí.
Ýÿëäèéåâ ùå÷ íÿ äåìÿäè. Äóðóá ÷ûõìàã èñòÿäè. ×îïóð êèøè ñîðóøäó:
— Ïàñïîðòóíóçó, éà êèíèøêàíûçû âåðÿéäèíèç, äÿôòÿðÿ ñàëàéäûì, ñîíðà
éîõëàéàðëàð.
— ×àìàäàíäàäûð, áèð àçäàí à÷àðàì...
Ýÿëäèéåâèí óçàã øÿùÿðëÿðäÿí ýÿòèðäèéè ãîðõó âÿ èíòèçàð áó êèøèíèí
ãàáàüûíäà õèôôÿòÿ ÷åâðèëäè; êþíëöíöí ãàðàëäûüûíû ýèçëÿòìÿê, òÿíùàëûãäà
êÿäÿðëÿíìÿê ö÷öí ãàëõûá îòàãäàí ýåòäè.
Ýÿëäèéåâ àé èøûüûíäà íèçàìñûç, àääà-áóääà òèêèëìèø êÿíä åâëÿðèíèí
àðàñûíäà, çÿèô åëåêòðèê ÷ûðàüû èøûëäàéàí êö÷ÿäÿí êå÷äè. Ôûíäûãëû äåéèëÿí
áàëàúà äÿðÿíè àääàéûá, ìåøÿéÿ ÷ûõìàã èñòÿäè. Ñóéóí ñÿñè îíäà àòÿø
îéàòäû. Àðõûí ãàáàüûíäà ÷þìáÿëèá îâóúëàðûíû äîëäóðäó, ñÿðèí äàü ñó-
éóíäàí è÷äè. Êîëëóãëàðëà áàøëàéàí, ýåò-ýåäÿ ñûõëàøàí ìåøÿéÿ äèêëÿíäè.
Ýÿëäèéåâÿ åëÿ ýÿëäè êè, áó àüàúëàðûí éàëíûç òîðïàãäà äåéèë, ùàâàäà äà
êþêëÿðè âàð. Îíëàð éàðïàãëû, ïó÷óðëó áóäàãëàðû èëÿ ôÿçàéà áàüëàíìûøëàð.
Éåð äÿ, ýþé äÿ îíëàðû áÿñëÿéèð. Îíëàð ïàðäàãëàíûá áþéöäöêúÿ ôÿçàíû
ôÿòù åäèð, ýöíÿøÿ ãîâóøóðëàð; ñûñãàëàðû, ãûðûíòûëàðû, âÿúäÿí äöøìöø àüàú-
ëàðû êþëýÿëÿðè èëÿ áàñûá ìÿùâ åäèð, ïàéûç õÿçÿëëÿðèíÿ ãàòûðëàð.
Êå÷ìèøìè, ýÿëÿúÿêìè, õàòûðëàìàã, éîõñà óíóòìàã ùèññèìè, íÿñÿ
Ýÿëäèéåâè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ áèð éåðÿ ýÿòèðäè. Áóðäà âàõòèëÿ áèð ãàðàüàú áèò-
ìèøäè. Áó àüàúûí éåðèíè î ÷îõ éàõøû áÿëÿäëÿìèøäè; îíóí ÿòðàôûíäàêû
êîëëàðû äà, þç ÿëè èëÿ ÿêìèø êèìè òàíûéûðäû. Î, ùÿíäÿâÿðè áèð-áèðèíÿ
âóðäó, àë÷àã, ãîë-áóäàãëû, ñûõ êþëýÿëè àüàú éîõà ÷ûõìûøäû; äåéÿñÿí
ýþéÿ ó÷ìóøäó. Îíóí éåðè àäè áèð à÷ûãëûã èäè. À÷ûãëûãäàí, áóðàéà äöø-
379
ìÿéÿ èìêàí òàïàí ýöíÿøäÿí îòëàð ãèäàëàíìûø, áîé àòìûøäû. Úàâàí áèð
íàð àüàúû áèòìèøäè. Ýÿëäèéåâ îòëàðû àðàëàéàíäà àéàüû áþéöê áèð øåéÿ
èëèøäè. Êÿñèëìèø ãàðàüàúûí ãóðó êþòöéöíöí öñòöíäÿ îòóðäó.
Íå÷ÿ èë áóíäàí ÿââÿë Çîéà èëÿ áóðäà ýþðöøìöøäö... ßëèíè úàâàí íàð
àüàúûíûí éàðïàãëû áóäàãëàðûíà òîõóíäóðäó. Åëåêòðèê èøûüûíäà äàéàíûá,
÷îïóð êèøèíè äèíëÿéÿí óøàã ýÿëèá Ýÿëäèéåâèí ãàáàüûíäà áèòäè. Íàð àüà-
úûíû ýþñòÿðèá, íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿäè, àüàú èñÿ ñóñóðäó, ìåøÿ äÿ, îòëàð, ÷è-
÷ÿêëÿð, ñóëàð, êöëÿêëÿð, óëäóçëó ñÿìà äà ñóñóðäó. Ùàìû, ùÿð øåé óøàüûí
áîéóíà òàìàøà åäèð, ñþçöíö åøèòìÿê èñòÿéèðäè. Óøàã äà ñóñóðäó...
Ýÿëäèéåâ ÷îõ îòóðäó, íÿôÿñèíè ãûñûá ìåøÿíèí ñöêóòóíà ãàðûøäû. Ùå÷
êÿñäÿí, ùå÷ éåðäÿí ñÿñ åøèäÿ áèëìÿäè. Áàøûíû àøàüû ñàëûá, êþòöéÿ áàõäû.
Äîäàãëàðû òÿðïÿíäè; öçöëìöø ùÿéàòûíäàí, ùÿñðÿòèíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí,
ãóéóäàí ýÿëÿí êèìè, çÿèô, ùöçíëö áèð ñÿñ åøèäèëäè:
— Áèð äÿ ýþéÿðñÿéäèì!..

1941

380
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Þí ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

ÙÅÊÀÉßËßÐ

Ùÿêèì Úèíàéÿòîâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Èñòèôàäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Òÿçÿ òîéóí íÿçàêÿò ãàéäàëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Áîñòàí îüðóñó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
Äîñòóìóí ãîíàãëûüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
Ñþéöä êþëýÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
Ìöàëèúÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
Êÿìòÿðîâëàð àèëÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
Ñóñóçëóã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
Âÿòÿí éàðàëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Ëåéëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
ßð âÿ àðâàä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
Èêè àíàíûí áèð îüëó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
Áàäàì àüàúëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Ýÿðÿê îëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
Þçöíäÿí íàõîø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
Èúëàñ ãóðóñó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Ïëîâäàí ñîíðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Åë÷èëÿð ãàéûòäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
Íàçèê ìÿòëÿá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
Èíñàíëûã ôÿëñÿôÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
Õàðèúè íàõîøëóã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
Åùòèðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171
Ùåéêÿë ó÷óëàíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
Àé Èñìàéûë, áàøà ñàë! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
Íèéÿ îâäàí àéàã ÷ÿêäèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184

ÐÎÌÀÍ

À÷ûã êèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189

381
 ÌÈÐ ÚßËÀË

ÑÅ×ÈËÌÈØ ßÑßÐËßÐÈ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”

ÁÀÊÛ-2005
Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Ðÿøàä Ùÿìèäîâ

Êîððåêòîð: Ôÿðèäÿ Ñÿìÿäîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 10.12.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 23.06.2005.
Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 24. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 168.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.