FIZYKA – ĆWICZENIA (30H) IB – SEMESTR II

DYNAMIKA: PRACA, MOC, SPRAWNOŚĆ. ENERGIA, ZASADA ZACHOWANIA ENERGII

I. CEL ĆWICZENIA
Nabycie umiejętności praktycznego rozwiązywania zadań i problemów dotyczących dynamiki.

II. ROZWIĄZANIA ZADAŃ Z ĆWICZEŃ 8

Zadanie 1. Winda rusza w górę z przyspieszeniem 4 m/s2, w której znajduje się człowiek o masie 50 kg.
Obliczyć siłę, z jaką naciska on na podłogę windy.
Dane:
a = 4 m/s2
m = 50 kg
g = 9,81 m/s2
Szukane:
N=?

Siła bezwładności występująca w czasie przyśpieszenia windy, gdy ona rusza w górę, działa w dół i zwiększa
ciężar ciała o iloczyn jego masy przez przyspieszenie windy, a więc o siłę:
Fb = m ∙ a = 50 kg ∙ 4 m/s2 = 200 N

Nacisk człowieka na podłogę windy będzie więc wynosić:

N = G + Fb = m ∙ g + m ∙ a = m (g + a) = 50 kg (9,81 m/s2 + 4 m/s2) = 50 kg ∙ 13,81 m/s2 = 690,5 N

Odp. Człowiek naciska na windę z siłą 690,5 N.

Zadanie 2 (powtórzeniowe). Oblicz przyspieszenie, z jakim będą poruszały się sanie o masie 20 kg pchane
siłą 5N skierowaną pod kątem 30° do poziomu (rys. 1). Przyjmij, że przyśpieszenie ziemskie wynosi 9,81 m/s2,
a współczynnik tarcia 0,5.

⃗⃗ = 5N
𝑭
30°

m = 20 kg

Dane:
m = 20 kg
F=5N
α = 30°
g = 9,81 m/s2
k = 0,5
Szukane:
a=?
Obliczenia:
𝐹𝑤
Ze wzoru wiemy, że: 𝑎 = .
𝑚
Na sanie będą działały następujące siły: siła grawitacji, siła tarcia i siła reakcji podłoża.

Kroki rozwiązywania zadania:

𝐺⃗ – siła grawitacji (działa prostopadle do Ziemi)
𝑇⃗⃗ – siła tarcia (działa w tym samym kierunku, co siła wypadkowa, ale z przeciwnym zwrotem – dlatego w
opisywanym przypadku będzie ona działać „w lewą stronę”)
FIZYKA – ĆWICZENIA (30H) IB – SEMESTR II
DYNAMIKA: PRACA, MOC, SPRAWNOŚĆ. ENERGIA, ZASADA ZACHOWANIA ENERGII

⃗𝑭⃗
30°

⃗⃗
𝑇

𝐺⃗

𝑅⃗⃗ – siła reakcji podłoża na nacisk ciała – jest równa, co do wartości sile nacisku ciała na podłożę, działająca
w tym samym kierunku, ale o przeciwnym zwrocie.

Aby znaleźć siłę nacisku ciała na podłoże musimy rozłożyć siłę F na dwie siły składowe – jedną równoległą
do równi, drugą prostopadłą do równi (zgodnie z zasadami rozkładania wektora na dwa wektory składowe
poznanymi na pierwszych ćwiczeniach).
⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹𝑥
⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹𝑦 ⃗𝑭⃗

⃗⃗
𝑇

𝐺⃗

W analizowanym przypadku siła nacisku ⃗𝑵 ⃗⃗ sań na podłoże jest sumą siły grawitacji i siły ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑭𝒚 (suma sił
działających równolegle do osi OY), to możemy zapisać wektorowo, że:
𝑁⃗⃗ = 𝐺⃗ + ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹𝑦 = − 𝑅⃗⃗
A wartościowo będziemy zapisywać:
N = G + Fy = R
Na rysunku siła reakcji 𝑅⃗⃗ będzie równoważyć siłę nacisku:

𝑅⃗⃗
⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹𝑥
⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹𝑦 ⃗𝑭⃗

⃗⃗
𝑇

𝐺⃗
⃗⃗
𝑁
FIZYKA – ĆWICZENIA (30H) IB – SEMESTR II
DYNAMIKA: PRACA, MOC, SPRAWNOŚĆ. ENERGIA, ZASADA ZACHOWANIA ENERGII

Obliczenia siły wypadkowej:

Z rysunku odczytujemy, że wektorowo:
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ = 𝑭
𝑭𝒘 ⃗⃗⃗ + 𝑹
⃗⃗ + 𝑮 ⃗⃗⃗ + 𝑻
⃗⃗⃗
ponieważ: ⃗𝑭⃗ = ⃗⃗⃗⃗⃗⃗ 𝑭𝒙 + ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑭𝒚, to:
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ = 𝑭𝒙
𝑭𝒘 ⃗⃗⃗⃗⃗⃗ + 𝑭𝒚 ⃗⃗⃗ + 𝑹
⃗⃗⃗⃗⃗⃗ + 𝑮 ⃗⃗⃗ + 𝑻
⃗⃗⃗
wiemy, że siły działające równolegle do osi OY równoważą się (ciało ani nie zapada się w podłoże, ani nie
𝑭𝒚 + ⃗𝑮
lewituje), czyli ⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗ + ⃗𝑹
⃗⃗ = 0 to:
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ = 𝑭𝒙
𝑭𝒘 ⃗⃗⃗⃗⃗⃗ + 𝑻
⃗⃗⃗
Z zapisu wektorowego przechodzimy do zapisu wartościowego:
Fw = Fx – T

Z rysunku widać, że:

𝑭𝒙
𝒄𝒐𝒔 𝜶 = stąd: Fx = F ∙ cos α
𝑭

Siłę tarcia liczymy ze wzoru:

T=µ∙N (współczynnik tarcia razy siła nacisku)

Wiemy, że N = G + Fy, a z rysunku widać, że:

𝑭𝒚
𝒔𝒊𝒏 𝜶 = stąd: Fy = F ∙ sin α
𝑭

Ostatecznie wyliczamy siłę wypadkową:

Fw = Fx – T = F ∙ cos α – µ ∙ N = F ∙ cos α – µ ∙ (G + Fy) = F ∙ cos α – µ ∙ (m ∙ g + F ∙ sin α) =
𝒎 𝒎
= 5N ∙ cos 30° – 0,5 ∙ (20kg ∙ 9,81𝒔𝟐 + 5N ∙ sin 30°) = 5N ∙ 0,866 – 0,5 ∙ (20kg ∙ 9,81𝒔𝟐 + 5N ∙ 0,5) =
= 4,33 N – 0,5 ∙ (196,2 N + 2,5 N) = 4,33 N – 0,5 ∙ 198,7 N = 4,33 N – 99,35 N = – 95,02 N

Ponieważ z obliczeń wynika, że siła tarcia jest większa niż siła przesuwająca sanie (Fx), to sanie nie
będą się poruszać.
Taki wynik obliczeń wymaga korekty rysunku – siła tarcia ma być równa sile przesuwającej sanie Fx.

𝑅⃗⃗
⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹𝑥
⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝐹𝑦 ⃗𝑭⃗

⃗⃗
𝑇

𝐺⃗

𝑚
Odp. Sanie nie będą się poruszać (przyspieszenie a = 0 ).
𝑠2
FIZYKA – ĆWICZENIA (30H) IB – SEMESTR II
DYNAMIKA: PRACA, MOC, SPRAWNOŚĆ. ENERGIA, ZASADA ZACHOWANIA ENERGII

III. MATERIAŁ NAUCZANIA

3.1. PRACA, MOC, SPRAWNOŚĆ [3]

Praca (W) to iloczyn skalarny stałej siły 𝐹⃗ powodującej przesunięcie ciała i jego przesunięcie:
W = 𝐹⃗ · 𝑆⃗ (3.1)
Zgodnie z definicją iloczynu skalarnego możemy napisać, że:
⃗⃗| · |S⃗⃗| · cos α
W = |F (3.2)

gdzie α jest kątem między wektorem stałej działającej siły, a kierunkiem przesunięcia.
We wzorach F oznacza siłę, z jaką my działamy na dane ciało, pokonując zawsze jakąś siłę oporu na danej
drodze. Kierunek działającej siły jest zgodny z kierunkiem przesunięcia, wtedy kąt α jest równy zeru, a cos α
jest równy jedności. Praca wtedy jest dodatnia. Jeżeli natomiast pracę wykonują same siły oporu, np. siła pola,
siła sprężystości, to praca jest ujemna, ponieważ kąt α = 180 ͦ (cos180 ͦ = – 1). Gaz np. rozprężając się,
wykonuje pracę ujemną.
Jednostką pracy jest dżul – jedne dżul to praca wykonana siłą jednego niutona na drodze jednego metra.
J=N·m (3.3)

Moc to stosunek pracy do czasu, w ciągu którego dana praca została wykonana:
𝑊
𝑀= (3.4)
𝑡
Jednostką mocy jest wat. Urządzenie ma moc jednego wata, jeżeli wykona pracę jednego dżula w czasie
jednej sekundy.

Sprawność danego urządzenia to stosunek pracy użytecznej do pracy włożonej:

𝑊𝑢ż
𝜂= (3.5)
𝑊𝑤
Praca użyteczna tzn. ta, którą wykonuje dane urządzenie, jest zawsze mniejsza od pracy dostarczonej
(włożonej) z powodu pokonywania różnych tarć i oporów wewnątrz danego urządzenia.
Przykład 1. Klocek o masie 1kg, któremu nadano prędkość skierowaną poziomo, zatrzymał się po przebyciu
drogi 3m. Oblicz pracę siły tarcia, jeżeli współczynnik tarcia wynosi 0,2. Oblicz pracę siły sprężystości podłoża.
Dane:
m = 1 kg
S=3m
k = 0,2
g = 9,81 m/s2
Szukane:
Wt = ?
Ws = ?
Rysunek:
⃗𝑺⃗
⃗⃗
𝑇
⃗⃗
𝑇
𝐺⃗ = 𝑁
⃗⃗ 𝐺⃗ = 𝑁
⃗⃗
FIZYKA – ĆWICZENIA (30H) IB – SEMESTR II
DYNAMIKA: PRACA, MOC, SPRAWNOŚĆ. ENERGIA, ZASADA ZACHOWANIA ENERGII

Obliczenia:
W celu obliczenia pracy siły tarcia wykorzystujemy wzór na pracę: ⃗⃗| · |S⃗⃗| · cos α
W = |F
Musimy obliczyć siłę tarcia: T = k · N
Ponieważ siła nacisku równa jest sile grawitacji, to:
T = k · G = k · m · g = 0,2 · 1kg · 9,81 m/s2 = 1,962 N
α = -180 ͦ (bo wektor przesunięcia ma przeciwny zwrot do wektora siły tarcia)
Wt = T · S · cos α = 1,962 N · 3 m · cos (-180 ͦ ) = 5,886 N · m · (-1) = - 5,886 J

Ponieważ kąt α pomiędzy wektorem przesunięcia a siłą sprężystości podłoża wynosi 90 ͦ to cos α = 0, więc
Ws = 0 J

Odp. Praca siły tarcia wynosi – 5,886J, a praca siły sprężystości podłoża 0J.

3.2. ENERGIA, ZASADA ZACHOWANIA ENERGII [3]

Energia to zasób pracy, jaką ciało może wykonać, lub praca potrzebna do doprowadzenia ciała do danego
stanu. Są różne rodzaje energii: energia potencjalna (siły grawitacji, sprężystości), kinetyczna, cieplna,
elektryczna jądrowa.
Energia potencjalna grawitacji jest to praca, jaką należy wykonać, aby podnieść ciało o danej masie m na
wysokość h, a więc wykonać pracę przeciwko sile ciężkości. Wyraża się ona wzorem:
Ep = m · g · h (3.6)
Praca przeciwko sile ciężkości nie zależy od drogi, po której jest wykonywana, a tylko od różnicy wysokości
końcowej i początkowej. Pole, w którym praca nie zależy od drogi, nazywa się polem zachowawczym.
Wykonana praca, przy doprowadzeniu ciała ze stanu spoczynku w ruch z prędkością V, równa jest energii
kinetycznej tego ciała. Wszystkie rodzaje energii mają tę właściwość, że nie mogą zniknąć bez śladu, ani
powstać z niczego, lecz mogą zamieniać się z jednego rodzaju na inny, utrzymując w odosobnionym
(zamkniętym) układzie stałą sumaryczną wartość.

Oznacza to, że:

W układzie zamkniętym (na który nie działają siły z zewnątrz), suma wszystkich rodzajów energii jest
stała – zasada zachowania energii.
Przykład 2. W spoczywającą na poziomej powierzchni belkę o masie M, uderza lecąca poziomo z
prędkością V kula karabinowa o masie m. Obliczyć, o jaki odcinek drogi przesunie się belka, jeżeli współczynnik
tarcia jest k, a przyspieszenie ziemskie g. Przyjąć, że kula utkwiła w belce [3].

Dane:
M
V
m
k
g

Szukane:
S=?
FIZYKA – ĆWICZENIA (30H) IB – SEMESTR II
DYNAMIKA: PRACA, MOC, SPRAWNOŚĆ. ENERGIA, ZASADA ZACHOWANIA ENERGII

W zadaniu nie można przyjąć warunków idealnych, gdyż spora część energii kinetycznej kuli tracona jest na
wbicie się kuli w belkę. W takim przypadku oprócz zasady zachowania energii, stosujemy zasadę zachowania
pędu. Bierzemy, więc energię kinetyczną belki w momencie uderzenia w nią kuli (przy sumie mas obu ciał) i
porównujemy ją z pracą przeciwko sile tarcia przy przesunięciu się belki:
(𝑚 + 𝑀)𝑉 ′ 2
= (𝑚 + 𝑀)𝑔𝑘𝑆
2

gdzie V’ jest nieznaną wspólną prędkością belki i kuli.

W oparciu o zasadę zachowania pędu mamy drugie równanie:
m V =(m+M) V'
Rozwiązując powyższy układ dwóch równań z dwoma niewiadomymi (V’ i S) otrzymamy szukane
przesunięcie belki S:
𝑉 2 𝑚2
𝑆=
2𝑔𝑘(𝑚 + 𝑀)2

𝑉 2 𝑚2
Odp. Belka przesunie się o 𝑆 = 2𝑔𝑘(𝑚+𝑀)2 .

IV. ZADANIA DO SAMODZIELNEGO ROZWIĄZANIA

Zadanie 1. Sanie o masie 2 kg, którym nadano prędkość skierowaną poziomo, zatrzymały się po przebyciu
drogi 50 cm. Oblicz pracę siły tarcia oraz pracę siły grawitacji, jeżeli współczynnik tarcia wynosi 0,5.
Zadanie 2 (dla chętnych). Dźwig unosi w górę ciało o masie 500 kg ruchem jednostajnie przyśpieszonym.
Oblicz moc z jaką pracuje silnik dźwigu, jeżeli straty energii wynoszą 20 %, a podnoszenie ciała na wysokość
10 m trwa 10 s. Przyspieszenie ziemskie wynosi 9,81 m/s2.

V. LITERATURA
[1]
Halliday D., Resnick R., Walker J., Podstawy fizyki, t. 1,2,3,4 i 5, PWN, Warszawa (wszystkie roczniki).
[2]
Bobrowski C., Fizyka – krótki kurs, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa (wszystkie roczniki).
[3]
Meldizon J., Fizyka. Materiały pomocnicze, Wydawnictwo PL, Lublin 2015.
[4]
Jędrzejewski J., Kruczek W., Kujawski A., Zbiór zadań z fizyki, tom 1, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne,
Warszawa (wszystkie roczniki).
[5]
Orear J., Fizyka, tomy 1–2, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2015.
[6]
Jaśkowska A., Meldizon J., Zadania do ćwiczeń rachunkowych z fizyki, cz. 1, Wydawnictwa Uczelniane
Politechniki Lubelskiej, Lublin 1997.